NAGELATEN
LEERREDENEN
G. J. ZOLLIKOFER.
PREDIKANT DER EVANGELISCHHERVORMDE GEMEENTE TE LEIPZIG.
In het Nederduitsch vertaaid. VIERDE STUK.
Te AMSTERDAM,
% de Erven P. MEIJER en G. WARNAR& M D C C X C IL
van






INHOUD.
EERSTE LEERREDE.
DE GRONDSLAGEN EN BRONNEN VAN DEN CHRISTKLYK.EN MOED.
Tweede Brief aan Timotheds Hoofdft. II. vs. 3. lyd, ah een goed krygsknegt van Jcfus Christus. BI. 1.
TWEEDE LEERREDE.
DE GODSDIENST ALS DE BESTENDIGS LEIDSMAN EN VRIEND VAN DEN MENSCH BESCHOUWD.
psalm CXIX» vs. 105.
Uw Woord is een lamp voor mynen voet, en een licht voor myn pad. • »
DERDE LEERREDE.
OVER DE ZELFKENNIS, EN DE MIDDELEN OM DEZELVE TE VERKRYGEN.
Tweede Brief aan de Komnthers. Hoofd!*. XIII. vs. 5.
Kent gy « zclven niet? » 1 55-
* a VIER-



INHOUD.
VIERDE LEERREDE.
DE BELETSELEN DER ZELFKENNIS. tvvèede brief AAM de KORINTHERS. HOOfdft» XIII. vs. 5.
Kent gy u zeiven niet? . i . 81;
V T F D É LEERREDE.
ZELFBEPROEVING OVER ONZE GEMOEDSGESTELDHEID EN DAADEN IN 'T ALGEMEEN.
Tweede Brief aan de Korinthers. Hoofdlt. XIII. vs. 5;
Beproeft u ze'.ven. k t . I0js
ZESDE LEERREDE.
ZELFBEPROEVING IN opzict TOT HET GEBRUIKEN VAN ii KT HEILIG AVONDMAAL.
Eerste Brief aan de Korinthers. Hoofdft. XI. vs. 28.
Maar dt meusch beproeve zichzelven, en eete alzo van hei brood en drinkt van den drinkbeker. . 135.
ZEVENDE LEERREDE.
DE V O O R D E E L E N DER D E U G D Z A A M E A RB E I D z AAM HEID OP DE DEUGD GEGROND.
Sfrew-



IN II O UD.
Spreuken van Salomo. Hoofdft. X- vs. 4.
Pie met eene bedrieglyke (traage) hand Werkt, wordt arm; maar de hand der vlytigen maakt tyk. 161
ACHTSTE LEERREDE.
DE VOORDEEEEN DER MAATIGIIEID, IN HET GENIETEN DER ZINNELYKE VERMAAKEN.
Eerste Brief van Petrus. Hoofdft. IV. vs. 7.
Zyt maatig.* ■ ■ . . 189.
♦Volgens den Hoogduitfchen teKst: onze Nederduitfche veftaai iing heeft: zyt nuchteren.
NEGENDE LEERREDE.
WAARIN BESTAAT DE WAARE EER, EN HOEDANIG MOETEN WY ONS TEN OPZIGT DER EER. GEDRAA» GEN.
Brief aan de Philipp. Hoofdft. IV. vs. 8.
Zo daar eenige deugd is, zo daar eenige lof is, dat zelve bedenkt. , = , 207.
TIENDE LEERREDE.
HET HEILIG AVONDMAAL EEN MAAL T YD VAN GEMEENSCHAP.
Eerste



INHOUD.
Eerste Brief van Joann. Hoofdft. I. vs. 5.
't Geen wy gezien en gehoord hebben, dat verkondigen wy fl °Pdat °°k gy mrt ons gemeenfehap zo.udt hebben, en deeze onze gemeenfehap %y met den Vader, en met zyven Zoon Jefus Christus . , 229.
ELFDE LEERREDE.
HET HEILIG AVONDMAAL EEN LIEFDEMAALTYD,
Handel, der Apost. Hoofdft. II. vs. 46.
£72 dngelyks eendrachtelyk in den tempel volhardende, braken wy brood van huis tot huis ^ . 2<n.
EER-



EERSTE LEERREDE.
DE GRONDSLAGEN EN BRONNEN VAN DEN CHRIS TELYKEN MOED.
Tekst:
Tweede Brief aan Timotheus IloofJft. II ■• vs. 3» tyd, ah een goed krygskriegt van Jefus Christus,
IV. Stuk.
A






G^od, alle uwe bevelen zyn rechtvaardig £fen billyk, alle uwe wegen vol wy^heid en goedheid. De eens en de andere zyn naar onze behoeften, naar onze krachten, naar onze onhandigheden, naar onze verordening allernauwkeurigst ingericht. Nooit eischt gy meer van ons, dan wy kunnen volbrengen. Nooit legt gy ons lasten op, zv/aarer, dan wy in ftaat zyn te draageh. 't Is waar, menigmaal komt ons het volbrengen der pligten, die gy van ons vordert, en het verdraagen van het lyden, 't welk gy ons oplegt, als zwaar en moeijelyk voor. 't Is wair menigmaal ontmoeten wy op den weg der deugd en gelukzaligheid hinderpaalen en zwaarigheden, die wy niet zonder infpanning onzer krachten kunnen overwinnen en te boven komen, 't Is waar, menigmaal omringen ons op het le'/enspad duisterheid en gevaar. Maar dus moet het zyn, ten einde wy door leerir.g ën oefening onze verhevener verordening bereiken, ten einde wy u lecren aankleeven, u gehoorzaamen en op u vertrouwen, ten einde! wy zo goed en wys worden, als wy in ftaac zyn te worden. En welke aanmoedigingen, welk eenen byftand, welke middelen van verfterA * king,



4 DE GRONDSLAGEN EN BRONNEN
king, biedt niet uwe wyze goedheid ons allen in de na? uur en in den godsdienst aan! Welke bronnen van moed en onverfchrokkenheid hebt gy niet in beide opzichten voor ons geopend. Ja, het is aan ons zelven te wyten, indien wy des niet tegenftaande vertfaagd en moedeloos zyn, indien wy uwe geboden als een hard juk, en uwe befchikkingen als een drukkenden last befchou;ven. ó Leer ons toch duidelyk inzien en beftffjn, dat wy, door u ondeideund en verfterkt, als menfehen en ais Christenen, al in ftaat zyn te doen en te Jyden; en geef, dat wy alle middelen, die gij ons tot veredeling onzer geneigdheden en tot uitbreiding onzer krachten aan de hand geefc, fteeds met meer zorgvuldigheid en getrouwheid gebruiken, en dus onzen loop welgemoed vervolgen en gelukkiglyk volbrengen mogen. Zegen ook tegenwoordig onze overdenkingen over deezi gewigtige onderwerpen, en laat ze ons allen moed en ftandvastigheid inboezemen. Wy bidden 'er u om, als uwe kinderen, met vertr u ven, en roepen u verder aan, gelyk Jefus Christus ons geleerd heeft; Onze Vader enz.
De



VAN DEN CHRISTELYKEN MOED.
De mensch heeft onbetwistbaar in veelerlei opzichten en in veelerlei omftandighetfen moed en een vast befluic nèodig. Hy heeft moed en een vast befluit noodig, wanneer hy zich geheel aan de deugd toewyden, een volkomen deugdzaam leven leiden wil. Want,, nu eens heefc hy hevige driften, dan weder traagheid en lusteloosheid te beftrijden en te onder te brengen, dan weder met het vermogen der heerfchende kwaade voorbeelden, der algemeen aangenoomene beginfelen en gewoonten te kampen. Somtyds moet hy zich tegen den alles voortrukkenden flroom der zedelyke bedorvenheid verzetten; op andere tyden de tegenfpraak, de verachting, de fpotteinyen zyner bekenden, zyner rnedebu-geran, zyner tydgenooten overwinnen. Menigmaal moet hy zonder zigtbaar goed gevolg zynen pligt vol, brengen en goed doen; menigmaal aan de deugd eenige voordeelen, vermaaken, qitzigten, verbindtenisfen opofferen. Tot dit alles wordt onbetwistbaar moed en een vast befluic vereücht. De vreesachtige, de vertfaagde, de wankelmoedige zal zelden tot deezen lïryd bei A 3 M-



( DE GRONDSLAGEN EN BRONNEN
fluiten, en nog zeMzaamer in denzelven overwinnen. Maar de mensch heeft ook moed en een vast befluic tot verdraagen en tot lyden noodig. Zeifs het leven van den gelukkigften is nooit van alle bezvvaarnisfen en rampen bevryd. Eike ftand, elk beroep, elke levenswyze heeft haare byzondere bepaalingen en lasten. Ook de deugd heeft de haare. En wie is ooit veilig voor zeldzaame ongevallen, voor buitengerceene rampen, voor ongewoo; e en opeengeftapelde onheilen? Wie het als Jan aan moed en vastheid ontbreekt, dien drukken al deeze bezwasren en lasien met een verdubbeld gewigt, dien drukken zy geheel en al ter neder; die wordt van ieder ramp, als van een' ftarmwind, weggerukt, en op den boord der vertwyfeling geworpen. De dappere, de moedige alleen treedt het lyden zonder angstvallige verwarring onder de oogen, b fchouwt en beoordeelt hetzelve met een bedaard overleg, neemt het welgemoed op zich, draagt en verdraagt het met ftar.dvastigheid, en maakt z;ch juist daardoor deszelfs last op veelerlei wyzen ligter. In beide deeze' opzigten, derhalven, mag men den mensch met recht toeroepen: Lyd, of gedraagt, als een goed Krygskjiegt van Jefus Christus i Doe, !t geen gy als een Christen doen moet,
en



VAN DEN CHRISTELYKEN MOED. J
en verdraag, 't geen gy als zodanig een behoort te verdraagen, met dien moed, en die vastheid van geest ,°welke eenen belyder en navolger van Jefus Christus past.
Maar van waar zal de mensch dien moed en die vastheid van geest tot lyden en tot doen ontkenen, myne aandachtige Toehoorers! Uit welke bronnen zal hy denzelven fcheppen? Dit zal het onderwerp onzer tegenwoordige overdenkingen uitmaaken. Ons voorneemen is te onderzoeken, wat den mensch in 't algemeen moed geeft, en wat hem derhalven ook moed kan geeven tot het volbrengen van zynen pligt in de hachlykfte omfiandigheden, en tot het verdraagen van het zwaarfte lyden. Moe beter wy de bronnen kennen, des te gemaldyker zal het ons zyn, uit dezelve te fcheppen, zo menigmaal wy zulks noodig hebben.
De eerfle en eene zeer ryke bron van moed voor den mensch is het gevoel vanzyne krachten. Dit gevoel bezielt den koning der dieren, den leeuw, wanneer hy elkegevaaren trotfeert en elken vyand onverfchrokken te gemoet treedt. Door dit gevoel munt de held boven den bloohamgen ftryder uit, als hy zich bedaardelyk tot den bloedig :n flag wapent, en zonder te ontzetten den dood in duizend verfchnklyke geA 4



§ DE GRONDSLAGEN EN BRONNEN
daanten ziet naderen. Van dit gevoel bezit elk mensch, in groocer of kleiner maate, iets; en men kan hetzelve in zich verwekken cn verfterken, door na te denken over 't geen men is, en heeft, en vermag. Want iedereen bezit menigvuldige krachten, en iedereen kan zyrïé krachten door oefening cn infpanning vermeerderen, dikwyls tot eenen fchier ongelooflyken trap van
fterkte vermeerderen. Wenscht gy moed
te bezitten om als een Christen te leeven en te lyden, myne geliefde Vrienden! zo verwekt en onderhoudt dit gevoel van uwe krachten in u. Wacht u, om van den mensch in 'c aWmeen, of van uzelven in 't byzonder een fleent en laag gevoelen te voeden. Waant toch niet, dat gy den Schepper daardoor eer aandoet of rechtvaardigt, dat gy den mensch, zyn Schepfel, als geheel en al bedorven en onvermogend tot alle goede daaden befenfyfr. Acht het gevoel van uwe krachten toch niet voor hoogmoed. Zulks zou het dan alken zyn, wanneer gy er u blindelings op verliet, haar als uw onvervreemdbaar eigendom befchouwde, en God, van wien zyafdaalen, door wien zy onderhouden worden, en van wien zy afhangen, uit het oog verloor. Neen, zyne krachten voor niets, en zichzelven voor zwakker en onvermogeneer te hou.
den.



VAN DEN CHRISTELYICEN MOED. 9
s3en, dan men werkelyk is; zich minder toe te ichryven en toe te vertrouwen, dan men heeft en vermag: Dat is geene nederigheid, en het is zelfbedrog, ondankbaarheid tegen God, verachting en verwaarloozing zyner gefchenken; het is de rechte weg, om inderdaad zo ellendig, zo onvermogend tot alles te worden, als men zonder grond zich verbeeldt te zyn. Neen, zo zeker als de Schepper de menfchen tot veelerlei en wezenlyken arbeid, tot moeilyke en gevaarlyke onderneemingen verordend; zo zeker als hy hen met menigerlei vyanien en gevaaren omringd heefc: Zo zeker heeft hy hen ook met krachten voorzien, evenredig aan deezen arbeid, aan deeze onderneemingen, aan deeze vyanden en gevaaren. En inderdaad, myne geliefde Vrienden! Wat kan de mensch niet al doen! Wat kan hy niet al verdraagen en lyden! Welke krachten, welke hulpmiddelen liggen niet in hem verborgen ! Tot welk eene infpanning, tot welk eene onvermoeide onverwinnelyke ftandvastigheid is hy niet bekwaam! Menigmaal verbeeldt hy zich tot zekere onderneeming, zeker werk in 't geheel niet gewasfen te zyn, ziet niets dan affchrikkende hïnderpaalen en zwaarigheden voor zich; en als de tyd komt, dat hy de hand aan het werk moet Haan, als hy door krach'ige A s drang-.



10 DE GRONDSLAGEN EN BRONNEN
drangredenen 'er toe aangefpoord wordt, en het als zynen onvermydelyken pligt houdt, zulks te doen, dan verdwynen allengskens alle deeze hinderpaalen en z waarigheden, hy komt ze allen te boven en volvoert met den besten uitflag 't geen hem eerst zo zwaar en fchier onmogelyk toefcheen. Dus denkt hy meermaalen, dat hy niet in ftaat zou zyn om dit of dat onheil te verduuren, dat hy zeker verlies, zekeren ramp niet zou kunnen verdraagen, en als hem dit verlies, deeze ramp treft, als hem dit onheil overkomt, verzamelt hy, door den nood en het gevaar gedrongen, zyne krachten, vereenigc ze allen tot het torfchen van deezen last, tot het verdraagen van deeze fmert., en ontdekt dikwyls in zichzclven veel meer moed en fterkte, dan hy zich ooit heeft toegefchreeven.
Eene tweede, niet minder ryke, bron van moed en vastheid van geest is de overtuiging van eenen naby zynde, vermogenden byjïand. Hoe welgemoed, hoe onver "carokken is niet het kind in de armen zyner moeder, aan de hand va", zynen Vader! Hoe welgemoed, hoe onverfchrokken de verdrukte, die zynen befchermex, do zwakke, die cenen held, do Vriend, die zynen Vriend ter zyde heeft! En
wy,



VAN DEN CHRISTELYKEN MOED. II
wy, myne geliefde Vrienden; op welk eenen bylknd mogen wy ons niet verlaaien, indien het ons eraftig te doen is, om als Ciiris.enen te leeven en te lyden, en in alles den wil van God te volbrengen ! 't is de byihnd van den Almagdgen, wien niets orrmogelyk is, die oneindig meer doen kan, dan wy ku.men bidden en bevatten, de byft nd van den Alomtegenwoordigen, die nooit verre van ons is, in wien en door wien wy aile zyn en leeven en en werken; de hyftmd van den r.lgoeden, die ons nooit boven ons vermogen la:it verzocht worden; ons nooit lasten oplegt, die wy niet kunnen draagen; de byfhnd van onzen hemelfchen Vader, die ons, zyne kinderen, kent en lief heeft, en ons als aan de hand opleidt tot het doel der volmaaktheid. En zou het ons dan ooit aan moed en vastheid van geest ontbreeken, zo wy den wil van onzen hemelfchen Vader in het beroep, 't welk hy ons aangewee^en heeft, getrouwelyk volbrengen, zo wy doen, 't geen hy ons beveelt te doen, en lyden, 't geen hy ons oplegt te lyden? Zo hy, de Afraagtige ivoor ons is, wie kan dan tegen ons zyn? Zo hy ons met zyne befcherming dekt, hoe runig kunnen wy dan ieder gevaar, ieder ongeval te gemoet zien, en hoe vastelyk verzekerd zyn, dat hy elk gevaar,



12 DE GRONDSLAGEN EN BRONNEN
vaar, elk ongeval of van ons afwenden, of om zal helpen dezelve verdraagen en overwinnen, of dezelven doen dienen tot middelen om ons ter volmaaking, tot wegen om ons tot een verhevener, beter leven op te leiden. Zo God ons verfterkt en onderfteunt, wat kunnen wy dan niet doen en uitvoeren, verdraagen en lyden! Welke piigt zal dan ce zwaar, welk offer, dat hy van ons eischt, te kostbaar voor ons zyn? Is niet zyne kncht zelfs in den zwakken magtig? Kan en zal hy den geenen, die hem getrouw blyft en op hem vertrouwt, ooit verlaaten? ïs zyne hand ooit verkort, dat hy niet zou kunnen helpen? Zyn hem geene uitgangen bekend, zelfs midden in den dood? Ja, laaten wy hem blyven aankleeven, op zyne gunst fteunen, ons van zyn welbehaagen en van zynen byfland door deugd en braafheid verzekeren, en dan zullen wy in eiken Itryd beftand zyn, aboos overwinnen, en het loon der overwinnaars wegdraagen.
Een derde bron van moed en van eenen onbezweeken gee-t is de verzekering van eenen goeden uitflag. Deeze zekerheid heeft by aardfche bezigheden en ondernëemingen zelden plaats. Hier moeten wy gemeenlyk op het onzekere aapgaan, op het enzektre ónzen tyd en
krach»



VAN DEN CHRISTELYKEN MOED. 13
krachten en rust en genoegen en gezondheid en leven in den waagfchaal ze?ten. „ Mis„ fchien, dei ken wy, zullen wy er in flaaj „ gen; misfchien, zullen wy cnze oogmerken „ bereiken; mi-.fchien, de vruchten van onzen „ arbeid inzamelen en genieien. De zaak is „ wel waardig, dat men 'er iets, da: men 'er „ veel om waagt, dat men 'er noch moeite „ noch arbeid om ontziet." Dir is gemeen!}k alles, wat ons tot vlyt en tot i'tandvasagheid by moeilyke en gevaadyke onderneemingen aanipoort. En met hoe veel kracht werkt niet dit mhfchien, deeze meer of min waarfehyniyke hoop op de menfchen! Maar zo de. enkele mogelykheid,eene geringe waarfchynlykheid,reeds van zo groot eene kracht is., wat zou dan niet de zektiheid van eenen goeden uitflag doen, myne geliefde Vrienden? En deeze zekerheid hebben wy ten opzigt van de poogingen, de bezigheden, de onderneemingen, waartoe wy als Christenen opgeroepen worden. Wy ftryden, wy loopen , wy werken niet óp het onzekere. Onze verordening is niet twyfelachtig, de uitgang van onzen weg niet ongewis. Neen, zo zeker ais wy op den weg wandelen, die God ons beveelt te gaan, en op den zeiven ten einde toe volharden, zo 'zeker zal dezelve^ ons
tot



14 DE GRONDSLAGEN EN BRONNEN
tot het doel brengen, 't welk wy wer.fchen 'té bereiken. Zo zeker als wy onze begeerten en driften, de verzoekingen en b-kooringen der zonde canhoudend en 'verfhndiglyk beftry. den, zo zeker zu?len wy deze've overwinnen, en het voordeel der vfyheid en der zege genieten. Zo zeker als wy or;s oprechtlyk en err.stiglyk bevlytigen, cm wys en deugdzaam j en dom vtysneid en deugd Gode behaagiyk en voor de zaligheid des hemels' gefchikt te worden, zo zeke>- zullen wy dit edete oogmerk bereiken, en de CnfWyke volmaaktheid iTeeds nader komen. Zo zeker als wy door volhardende naarftigheid en goede werken lof, eer en onverderflykheid zoeken, zö zeker zal f'od ons het eeuwige leven geeven. Zo zéker als wy hier met Chris-us, en gelyï C risttts ftrydeft cn lyden, zo zeker zullen wy iffl ramaals met hem leven en heerfëneh. De fbyd en de overwinning, het zaaien eri de iffdopSjg^ deugd en zaligheid, getrouwheid ën de belconirg der getrouwheid, volgen cnnrt»VHe!iyk op rcalkicderen. Zy zyn zo wel uit haare èfgeriè ne rur, als uit hoofde ^er bkfSidSS$géh cn hdofrcn van God, van den God der wr.arheid, onaffcheidelyk met malkanderen vereenigd. En welk een
moed,



VAN DEN CHRISTELYKEN MOED. *5
moed, welk eene vastheid van geest moet deeze zekerheid van eenen gewenschten uirflag ons niet geeven! Wat kunnen wy niet al doen en verdraagen, wanneer wy uit eene volkomene overtuiging met den Apostel kunnen uitroepen: Ik weet wien ik geloofd heb, en ben verzekerd, dat hy magtig is, myn pand, by hem weggelegd, te bewaar en tot dien dag: ik ben verzekerd, dat noch dood noch leven, noch aardfchs noch hemelfche magten, noch geluk noch ongeluk, noch eenige andere zaak my kan berooven van de liefde Gods, die hy ons beloofd en verzekerd heeft door Jefus Christus onzen Heer.
Een vierde bron van moed en welberadenheid is de verwachting van groote voordeden en belooningen. Wat doet de eerzuchtige al niet, om tot hoogen ftaat te geraaken! Aan welke gevaaren ftelc hy zich niet op het fteile pad naar eer, naar magt en gezag bloot! Hoe weet hy niet alle andere harrstogten te beftryden eU in toom te houden! Welk een bedwang legt hy by honderderlei gelegenheden zichzelven niet op! Hoe ftiptelyk weet hy zich naar den wil van zynen meerderen te fchikken! Hoe zeer zichzelven en zyn gemak te verloochenen! Welke bezigheden, welke verrichtingen, die hem voorrechten en roem belooven, zyn te zwaar
en



l6 DE GRONDSLAGEN EN BRONNEN
en te moeilyk in zyne oogen! Tot welk eene onbezweekene infpanning is by niet in ftaat, om den top te beklimmen, naar welken hy ftreeft! En wat doet de baatzuchtige niet, om ryk te worden! Aan welke ongemakken, aan welke moeiten, aan welk een' flaaflcheo arbeid onderwerpt hy zich niet met datinzigt.' Hoe ftreng is hy niet tegen zichzelven! Hoe onaandoeniyk voor alle bekooringen der rust, van het gemak, van het vermaak! En wat zyn toch eindelyk de voorrechten, die zieh de eerfte, en de rykdommen, die zich de laatftc verwerft! Maai* zelden treffen zy het wit, naar 'c welk zy doelen; maar zelden vinden zy het van naby zo bekoorlyk, zo fchoon, zo begeerenswaardig, ais het hun van verre toefcheen; en naauwelyks hebben zy het bereikt, of zy loopen gevaar om 'er van afeedrongen, cn van al de vruchten van hunnen floovenden arbeid beroofd te worden. Welke geheel andere voordeden en beiooningen hebben wy riet te verwachten, myne waarde Vrienden! zo wy als Christenen, in den gioricryken ftryd tegen de zonde ftandvasiig blyven, onzen Joop zonder llilflaan voleindigen , en getrouw voor God bevonden worden! Hoe heerelyk fchittert ons niet de kroon der deugd
ia



VAN DEN CIIRISTELYKEN MOED. Xj
in her. gezicht, welke de Rechter der waereld ons eenmaal zal overreiken! En hoe roemwaardig , hoe onverwelklyk is niet deeze kroon! Hoe veel infpanning, hoe veel flryds, hoe veele opofferingen, hoe veel lyden is zy niet waardig! Met welk een moed, met welk eene vastheid van geest, behooren ons dan niet deeze uitzigten, deeze verwachtingen, te bezielen! Wanneer het op waare, blyvende eer, op eer by God, op voorrechten van den geest, die onfterflyk zyn, gelyk wy zeiven, als het op eene eeuwige, oneindige gelukzaligheid, op eene gelukzaligheid aankomt, die zo groot als onverganglyk is; ó wat moeten wy dan niet bereid en geflrerkt zyn om te onder» neemen, te waagen, te doen, te verdraagen en te lyden! fa, laaten wy aan dien grooten dag der vergelding denken, indien ons hier het volbrengen van onzen pligt zwaar vak, en wy aan het zelve eenige voordeden of vermaaken moeten opofferen. Laacen wy ons den zegen en de vreugde van den oogsttyd voorttellen, als wy hier met veel moeiten, en dikwyls zonder zigtbaar goed gevolg, moeten zaaien en arbeiden. Laaten wy het wit, tot welk ons de weg der Christelyke deugd leidt, nooit uit het oog verliezen, indien ons deeze weg fomwylen ruw en moeilyk voor» B komt,



18 DE GRONDSLAGEN EN BRONNEN
komt, en wy veelerlei hinderpaalen en gevaaren op denzelven aantreffen. Wat is het werk van weinige iaaren in vergelyking met de belco~ing der eeuwigheid? Wat is het lyden van deezen tyd in vergelyking met de hecrlykheid, die den door lyden geoefenden en in 't lyden getrouw bevonden Christen (laat te wachten!
Eene vyfde byzonderheid, die ons moed en ftandvasngheid tot doen en tot lyden geef.:, is, indien zulks in de tegenwoordigheid van zulke perfoonen ge/chiedt, in wier gevoelen en goedkeuring wy veel belang feilen , van wier goed gevoelen en gunst een groot gedeelte van ons geluk afhangt. Wat kan de onderdaan niet al doen, als zyn vorst het oog op hem houdt, en hem met een' wenk van goedkeuring en aanmoediging begunfligt! Wat verduurt, wat waagt de krygsknegt niet al, als hy in de tegenwoordigheid van den veldheer ftrydr, en hem tot getuige zyner daaden heeft! Hoe groot, hoe onwrikbaar moeten dan niet onze moed en ftandvastigheid zyn, ö Christenen! dar.r wy ten allen tyde en aan alle p'artfcn, in de duisterheid van den nacht gelyk als in het heldere iicht van den dag, in de ftiüe eenzaamheid gelyk in het talryke gezelfchap, voor de oogen en in de tegenwoordigheid van God, onzen opperften Keer en Rechter, onzen grootflen
Wel-



VAM DEN CHRISTELYKEN MOED. 10
Weldoener en genegenften Vader zyn; daar wy den geenen tot getuige van ons gedrag hebben, die onze gedachten en raadflagen zo wel, als onze woorden en werken kent, en door geen fchyn misleid kan worden, den geenen, die altoos rechtvaardiglyk oordeelt, en by wien geen aanzien des perfoons iets geldt, en die de eenigfle, eeuwige bron van ons aanweezen, van ons leven en van ons geluk is! Ja, de gedachte, dat God u ziet, ö mensch! u met welgevallen ziet, en dat hy uw gedrag goedkeurt, indien gy uzelven beheerscht, de waereld overwint, uwen piigc boven alle voordeden, alle vermaaken fielt, en dat, 't welk hy u beveelt te doen, gewillig en blymoedig doet, hoe zwaar en moeilyk het ook zy: deeze gedachte moet en zal u ook in het verborgene , ook by de ondankbaarheid der waereld, ook by het gemis van alle andere uirerlyke aanmoedigingen, by den hardnekkigflen tegenfland der vyanden van het goede verflerken, en u in het beoefenen van 't geen billyk en goed is nooit verdrietig en moede doen worden. De gedachte, dat God op u ziet, wanneer gy lydt, dat hy met welgevallen op u ziet, wanneer gy met geduld en flandvastigheid lydt, en dat hy u zelfs dan liefheeft, als een Vader liefheeft, wanneer hy ter wwer Ieidirg en oeB 3 f«.



ZffiD DE GRONDSLAGEN EN ERONNÊN
-iening veelerhande rampen over u toelaat: deeze gedachte moet en zal elk lyden verdraaglyk voor u maaken, en u alles helpen overwinnen, hoe zwaar het ook zyn moge. Ja, laaten wy alcoos voor het aangezigt en in de tegenwoordigheid van God wandelen, altoos het oog op hem gevestigd houden en hem zoeken te behaagen, dan zullen wy nooit vertfaagd, nooit moedeloos worden, dan zal het gebouw onzer deugd en onzer gelukzaligheid vastlhan en duurzaam zyn tot in eeuwigheid.
Ook dit geeft ons, ten zesden, moed en flandvastigheid in doen en in lyden, als wy voorbeelden van anderen voor ons hebben, dia het zelfde gedaan, en 'niet een goed gevolg gedaan hebben, V welk wy moeten doen; en dis. de zelfde onheilen, welke ons drukken, met flandvastigheid verduurd, en blymoedig overwonnen hebben. En ontbreekt het ons wel aan zulke voorbeelden, myne geliefde Vrienden? Welke fchitterende voorbeelden van braafheid en getrouwheid, van deugd en vroomheid, van geduld en ftand/astigheid ftellen ons niet de Heilige Bladeren voor oogen in een Abraham, Mofes, Job, Daniël, in de Apostelen onzes Heeren en van veeien zyner eerfte belyderen 1 En wat al voorbeelden van deeze foort ontmoeten wy niet zelfs in de waereldlyke gefchiede-
nis,



VAN DEN CHRISTELYKEN MOED. üt'.
nis, onder menlchen en volken , die noch het Jicht, noch de aanfpooringen, noch de hulpmiddelen ten goede hadden, die wy, Christenen , hebben ! Wat al bewyzen van eene bysondere fterkte van geest, van onkreukbaare braafheid , van onoverwinnelyk geduld in lyden hebben zy niet tot eere der menschheid en ter opwekking haarer verborgene krachten ten toon gefpreid! En zou niet ieder van ons onder zyne vrienden, bekenden, medeburgers, tydgenooten, menfchen kennen, die door moed en ftandvastigheid uitgemunt, die zwaare, en gewigtige dingen ondernomen en uitgevoerd heb ben, die groote gevaaren zyn te boven gekomen, die aanhoudende en diep grievende on» heilen ftandvastiglyk doorgedaan, en dit alles met eenen onvermoeiden yver, vol vertrouwen en verwachting, gedaan hebben? En zou niet iedereen daaruit dit bemoedigende bcfluit trek? ken: 't geen die, 't geen deeze van myne mcdemenfehen, van myne broederen gedaan en verdraagen hebben, kan ik ook doen en ter» draagen, ik die een mensch ben, gelyk zy, een Christen, gelyk zy, die de zelfde krach? ten in my gewaar word, de zelfde uitzigren heb, en op den zelfden byftand van boven ftaat maaken mag ? Moe meer voetflappen van voorgangers en overwinnaars, dien wy in alles B 3 g«i



fte ES GRONDSLAGEN EN BR.ONNEH
gelyk waren, ik op mynen weg ontmoete,' des te geruster kan ik den zeiven vervolgen, des te zekerer my zeiven belooven, dat ik deszelfs doel niet zal misfen. En hoe fchit-
teren my niet inzonderheid de voetftappen van Jefus Christus, myn Opperhoofd en Heer op den weg van pligt en deugd ten klaarften in 't gezicht! Wat heeft hy niet al ten beste der menfchen gewaagd, opgeofferd, gedaan en geleeden! Waardoor werd ooit zyn moed overwonnen, of zyn geduld uitgeput! Hoe ftandvascig hield hy het niet uit tot den dood, tot den dood van het kruis! En heeft hy my niet juist daartoe zyn voorbeeld nagelaaten, opdat ik de waardigheid cn de verordening myner natuur innerlyker gevoelen, en, door dit gevoelen verfterkt, in zyne voetftappen mogt treeden en hem navolgen ? Ja, myne geliefde Vrienden! ontbreekt ons ooit moed en ftandvastigheid in doen en in lyden, zo laaten wy op deeze wolk van 'getuigen, op deeze menigte van ftryders en overwinnaars zien, dis vóór ons hunnen loap volendigd hebben, en nu als zo vcele aanfchouwsrs en rechters van ons ftryden zyn: maar vooral laaten wy onze oogen op Jefus Christus, onzen Leidsman en Voorganger, vestigen, die op den weg der grootmoedigfte deugd en heiligde gehoorzaamheid



VAN DEN CHRISTELYKEN MOED.
heïd moeite noch arbeid, fchandenoch fmert geacht heeft, en nu aan de rechtehand des Vaders zit, en daar alle dezodanigen rondom zich verzamelt, die hem navolgen, en hunnen roem en hunne zaligheid zoeken in hem na te volgen.
Einddyk, myne aandachtige Toehoorers! kunnen wy ook meer of min moed en ftandvastigheid uit onze eigene ondervinding fcheppen. Welk mensch is er, die niet reeds veeIe zwaarè, moeilyke dingen tot ftand gebragt, veele harde, drukkende elienden verdraagen en doorgdtaan heeft? Hoe menigmaal was niet ons levenspad met hinderpaalenen zwaarigheden bezet, die wy naauwelyks durfden hoopen, dat wy ze zouden kunnen te boven komen, en die wy nogthans gelukkiglyk overwonnen hebben en te boven zyn gekoomen? Hoe menigmaal veranderde niet de duisternis, die ons omringde, en ons nergens eenige uitkomst deed zien, in helder licht! de kwelling, die ons griefde, in blymoedigheid! onze droefheid in weltevredenheid en blydfchap! Hoe veela ingewikkelde ontwerpen hebben wy reeds uitgevoerd! hoe veele werken en bezigheden, wier gezicht ons dikwyls verwarde,, voltooid! Hoe veel gevaaren en onheilen zyn wy reeds ontkomen! Hoe veel rampen en ziekten hebben wy reeds doorgcftaen! En nog zyn onze B 4 krach-



34 DE GRONDSLAGEN EN BRONNEN
krachten niet ui^eput. Zy zyn veelmeer door oefening verAWkc geworden, en 'c moet ons juist daardoor veel ligter vallen om 'er een wyzer, beter gebruik van re maaken. En indien wy Christenen zyn, Christenen, die deezen naam inderdaad en in waarheid voeren, welke aanmoedigende proeven zuilen wy dan niet ook in dit opzigt genomen, hoe veele overwinningen zuilen wy niet reeds over ons zeiven en over onze lusten en hartstochten behaald, hoe veel aan ons ge weeten en onzen pligt met een gewillig violyk hart opgeofferd, hoe dikwyls ons in de hachlykfte omftandigheden mee een kinderlyk vertrouwen aan den wil van onzen hemelfchen Vader onderworpen , en aan zyn geleide en befhiuring zonder eenige tegenkanting overgegeeven, hoe dikwyls ons die gemoedsgelteldheid eigen gemaakt hebben, dat wy zyne roeping tot elke deugd, tot ieder lyden, zelfs tot den dood met onverfchrokken moed konden gehoorzaamen ! ö Laaten wy dikwyls aan deeze overwinningen, aan deeze vordering op den weg der, Christelyke volmaaktheid, aan alles, wat wy tot hiertoe door den byftand van den Allerhoogften gedaan, uitgevoerd, verdraagen, geleeden hebben , laaten wy aan die alles denken, als ons de moed begint te
ont*



VAN DEN CHRISÏELYKEN MOED.
ontzinken, en onze ft'andvastigheid aan 't wankelen fliat, en laaten wy uit de herdenking van het voorledene hoop en fterkte voor het toekomende vergaêren, Ja, hoe verder wy reeds op onze loopbaan gevorderd zyn; hoe meer dergelyke proeven wy voor ons hebben, des te geruster en onvermoeider moeten wy onzen loop vervolgen, en des te minder twyfelen , dat wy denzelven onder het toezicht en de befcherming van den Almagugen geiukkiglyk volbrengen zullen.
Ziet daar , ö mensch , ö Christen! de bronnen, waaruit gy moed tot doen en tot lyden, moed tot het volbrengen van uwen pligt in de hachlykfte omftandigheden, en moed tot het verdraagen der zwaarfte rampen kunt fcheppen. Hoe menigvuldig, hoe ryk zyn deeze bronnen niet? ö Zie toe,f dat zy u haaren geest en haare kracht niet te vergeefs aanbieden! Schep 'er den moed uit, dien gy hoodig hebt, om u als een goed Krygfknegt van Jefus Christus te gedraagen. Verwek en onderhoud fteeds het gevoel van uwe waardigheid en uwe krachten in u: verzeker u van den byftand des Almagtigen, die zo gaarne helpt 'en altoos kan helpen: maak by voorraad ftaat op den goeden uitflag van alle uwe redelyke pooginu 5 gen



*fJ DE GRONDSLAGEN EN BRONNEN ENZ.
gen, om wys en deugdzaam te worden, en door wysheid en deugd aan het oogmerk van uw beftaan te beantwoorden: laat het vooruitzigt op de groote voordeelen en belooningen, die den braaven in de toekomende waereld wagten , u verfterken : wandel, altoos in de tegenwoordigheid van God, en vergeet nooit, dat hy, uw Opperheer, uw Rechter, uw Vader, alles ziet, wat gy doet en wat gy lydt: laat de voorbeelden der wyzen en braaven, die vóór u geleefd hebben, n fteeds voor oogeq zyn; zie op de menigte der volmaakt gerechtvaardigden, die langs den v eg , dien gy bewandelt, tot het doel gekomen zyn, en nu de betooning hunner getrouwheid genieten: zie op Jèfbs Chris us, die u deezen weg gebaahd heeft, en u op denzelven is voorgegaan: pleeg, eindelyk, met uwe eigene ondervinding raad, en befiuit uit dat geen, 't welk gy reeds gedaan en verdraagen hebt, tot dat geen, 'c welk gy nog in ftaat zyt te doen en te verdraagen. Dus zal het u gewfslyk nooit aan moed en ftandvastigheid ontbreeken. Dus zult gy dat geen 't welk gy als een Christen behoort te doen en te lyden , rustig en blyrriöedig doen en lyden, en eenmaal de heerlykfte vruchten uwer ftandvastigheid en getrouwheid inzamelen. Amen.
TWEE*



TWEEDE LEERREDE.
PE GODSDIENST ALS DE BESTENDIGE LEIDSMAN EN VIUEND ' VAN DEN MENSCH BESCHOUWD.
Tekst:
Psalm CXIX: vs. 105.
Uw fVoord is een lamp voor mynea voet, en een ïkhS mor myn pad. —






/^öd, gy hebt oris allen tot gelukzalig6 \J' heid gefchapen, en ovk allen bladkende, onuitrooibaare begeerten naar gelukzaligheid in het hart gelegd. Maar hoe zouden wy zonder uwe hulp dit doel kunnen bereiken, aan deeze begeerten voldoen? Wy zyn arme, zwakke, onweetende, hoogstgebrekkige fchepfels, die zich zo ligtlyk door fchyn misleiden , door dwaaling vervoeren , door bedrieglyke lusten en hartstochten verblinden en boeien laaten! Op ons levenspad ontmoeten wy veele donkere wolken, ftruikelblokken en gevaaren. Dikwyls verliezen wy ons doel uit het gezigt, dikwyls jaagen wy naar het zelve op geheel verkeerde wegen. Hoe noodig hebben wy dan niet een zekerer licht, eenen getrouwen Raadgeever en Leidsman! En zulk eenen hebt gy ons, eeuwig zy u dank gezegd,
barmhartige God! zulk eenen hebt gy
ons werkelyk gegeeven, overkomftig met onze behoeften en onzen toertand. In den Godsdiénst hebben wy den Leeraar en Leidsman, dien wy zo zeer van nooden hebben. Tot dat einde hebt gy denzelven van den hemel tot ons op aarde gezonden. Door u verlicht ,



SO DE GODSDIENST ALS DE BESTENDIGE LEIDSMAN
lieht, kunnen wy niet dwaalen; door u ge." leid, kunnen wy ons doel niet mishopen.' Door u verfterkt, kunnen wy alles overwinnen , alles doen, en alles lyden, wat ons nader tot de volmaaktheid brengt, ó Geef toch, dat wy ons allen aan zyn geleide en befluur geheel en al en voor altoos vertrouwen, dar wy hem tot onzen beftendigen medgezel op den weg des levens verkiezen, dat vvy zorgvuldiglyk op zyne ftem letten, en alle zyne voorfchrifcen, zelfs zyne zagtfte vermaaningen en mboezemingen zonder uhftel volgen, opdat de godsdienst voor ons alleen dat zy en uitvoere, 'e welk hy voor cns behoort te zyn en uittevoeren, en wy alien door den zeiven zo wys, zo goed, zo gelukkig worden, als menicben, die u kennen en gemeenschap met u hebben, macr kunnen worden. Ze jen tot dat einde, de overdenkingen, waarop"wy m - dit uur onze aandacht zullen vestigen* en geef, dat wy daardoor met den Godsdienst, dien wy belyden, gemeenzaamer en vatbaarer voor deszelfs invloed worden. Wy bidden u hierom als dienaars van uwen Zoon, Jefus Christus, en fpreeken u verder, in vertrouwen op zyne beloften, aan: Onze Vader enz.
Zaï



EN VRIEND VAN DEN MENSCH BESCHOUWD. 3^
Zal, myne aandachtige Toehoorers! zal de Godsdienst dat voor u zyn en doen, om 'c welk voor de menfchen te zyn en te doen, dezelve verordend is; zal hy u zo wys, zo goed, zo wel te vreeden, zo gelukkig maaken, als hy u kan maaken, en als gy wenscht te worden? dan moet gy den zei ven, gelyk wy u reeds meermaalen gezegd hebben, van geen gedeelte uws levens affcheiden; niet als eene zaak befchouwen, die u nu eens noodig, dan onnoodig, nu eens dienffig, dan ondienftig, nu eens aangenaam, dan lastig is. Gy moet het overweegen van zyne lesfen, het waarneemen van zyne voorfchriften, het berusten in zyne troostgronden niet tot zekere lyden en plaatfen of byzondere gevallen bepaaien. Deeze lesfen, deeze voorfchriften, deeze troostgronden, moeten u nooit vreemd, moeren altoos u voor den geest zyn. Gy moet den Godsdienst met alles, wat gy denkt en doet en wat u bejegent,, verbinden. Hy moet ÜW bedendige Raadgeever, Vriend, Leidsman , Trooster zyn. En zulks kan hy dan alleen zyn, als gy u zo wel in het gewoone,
da-



22 DE GODSDIENST ALS DE BESTENDIGE LEIDSMAF?
dagelykfche leven als by de opcnbaare Godsdienstoefeningen, zo wel in uwe huizen en werkplaatfen als in de Kerk, zo wel in de gegelfchappen als in de eenzaamheid, zo wel in het genot der vreugde als onder het gevoel van lyden door hem laat onderrechten, te recht wyzen, leiden en beftuuren. Wanneer gy een vriend hebt, myne aandachtige Toehoorers! en zyne vriendfehap voor een gedeelte van uw geluk houdt, vergenoegt gy u dan wel enkel daarmede, dat gy hem nu en dan eens op eene even zo koele als ftaatelyke wyze uwe achting en liefde bewyst, en dan verder niet aan hem denkt, niet van hem fpreekt, niet naar hem omziet, niet met opzicht tot hem doet of nalaat? Mengt zich niet het denkbeeld van uwen vriend, indien hy uw hart inderdaad dierbaar is, in alles, wat gy denkt en fpreekt en doet? Vergezelt dit denkbeeld u niet allerwegen? Is hetzelve u niet altoos welkom? Verliest gy uws vriends oogmerken, belangen, of den goeden raad, de vermaaning, de bevelen, die hy u gegeeven, de verzoeken, of de beden, die hy u gedaan heeft, wel ooit uit het oog? Wordt dat, 't welk uwen vriend betreft, wel ooit onverfchillig en vreemd voor u? Schuuwt en ontvlucht gy wel ooit zyne tegenwoordigheid
en



EN VRlÈSïD VAN DEN MENSCH BESCHOUWD»
en zyn gezelfchap ? Zoekt gy in tegendeel dezelve niet veel meer ? Gaat gy niet gaarne zo dikwyls en zo lang met hem om , als gy flechts kunt? Of, als gy op eenen onbekenden, moeilyk te vinden weg eenen leidsman hebt, vergenoegt gy 'er u dan wel mede, dat gy u nu en dan eenige algemeene berichten van de verfchillende legging der plaatfen, van het oord, wer* waards gy het gewend hebt, en van den weg, die derwaards leidt, van hem laat geeven, en dan u verder niet aan hem fleurt, maar naar ei-; gen goeddunken den eerften weg den besten inflaat, die zich aan u door zyne effenheid, of door zyne aangenaamheid, aanpryst? Wenschc gy in tegendeel niet veeleer, dat uw leidsman u blyve vergezellen, tot dat hy u veilig ter beftemde plaats gebragt heeft ? Pleegt gy hem niet raad by eiken byweg, dien gy ontmoet? Verheugd het u niet, dat gy hem fteeds voor u, of ne*ens u ziet, en maakt dit niet elke fchrede, die gy doet, ligter voor u? En op dezelfde wyze, myne anndachtige Toehoorers l is het tiet den Godsdienst gefield. Zulk een vriend, zulk een leidsman moet de godsdienst voor ons zyn, indien dezelve in waarheid nuttig en troosyyk voor ons weezen, indien dezeve ons in waarheid zal verbeteren, gerustftelIV- Stuk> c _ ^



34 DE GODSDIENST ALS DE BESTENDIGE LEIDSMAN
len, zaligmaaken. Hy moet, gelyk het in onzen tekst wordt uitgedrukt, een lamp voor onzen voet en een licht op ons pad zyn. Laaten wy deeze gedachten wat breeder ontwikkelen myne geliefde Vrienden! Laaten wy
In de eerfte plaats nagaan, hot wy den Godsdienst met alles verbinden, en denzelven tot onzen vertrouwdften Vriend, tot den Leidsman van ons geheel leven, moeten maaken; en daarna, hoe veele en krachtige redenen wy hebben , om dit te doen.
De Godsdienst moet onze raadgeever en leidsman by onze bezigheden, onze medgezel in de famenleeving, onze medegenoot in de eenzaamheid, hy moet de deelneemer in alle onze vermaaken, en onze trooster in het lyden zyn. Vyf Hukken die wy in een helder licht moeten ftellen! Wilt gy dan, myn Broeder in Christus, wilt gy den Godsdienst ter leidsman van uw geheel leven maaken, zal hy .inderdaad een lamp voor uwe voeten, een licht op uw pad zyn: verbind denzelven dan, in de eerffe plaats, met alle uwe bezigheden. Laat hem laar uw beftendige raadsman zyn. Vraag hem dilwyls, vraag hem vooral in alle bedenkelyke en twyfelachtige gevallen, en vraag hem altoos met het oprechte voorneemen van zyne voorfchriten
te



EN VRIEND VAN DEN MÉNSCH BESCHOUW®. 35
te willen volgen: hoe gy uwe bezigheden befchouwen en verrichten, hoe gy daaromtrent gezind zyn, welke oogmerken gy 'er mede be«. doelen, hoe gy ze beginnen en voleindigen, wat gy op iederen tyd, in elke plaats, naar elke betrekking doen en laaten moet? Hy zal u altoos met eene duidelyke item toeroepen: laat de pligten van uwen fhnd, van uw beroep, van uw ampt, van welk eenen aart zy ook zyn mogen, heilig zyn in uwe oogen! God heeft u dezelve opgelegd , en aan hem, en niet eeniglyk aan de menfchen, maar aan hem, den Alweetenden, den Heiligen, en Rechtvaardigen, moet gy rekenfchap van derzelver vervulling geeven. Laat geen nyd, noch yverzucht, noch eigenbaat, noch hebzucht, noch eergierigheid u onder uwe bezigheden bezielen. Verricht ze niet enkel uit noodzaakelykheid, niet uit dwang, niet met verdriet.en tegenzin, maar laat verftandige eigenliefde, edele menschlievendheid, gehoorzaamheid aan God, uwen Schepper en Heer, u daartoe opwekken en daaronder verfterken. Befchouw den arbeid, het werk, 't welk gy te verrichten hebt, als eene taak, door uwen hemelfchen Vader u, zyn Kind, ten besten zo wel van u zei ven als van zyne geheele familie , C 3 voor-



3<? DE GODSDIENST ALS DE BESTENDIGE LEIDf-MAN
voorgefchreeven, en veredel en verligt daardoor derzelver waarneeming voor u. Verricht ze allen met het oogmerk, om den wil van God te volbrengen, uwe krachten te oefenen en door oefening te volmaaken, en het welzyn uwer broederen te bevorderen. Verricht ze allen met een gecluurig opzien tot God, onder het befef van uwe afhangklykheid van hem en van zynen zegen en bydand, met eene kinderlyke onderwerping aan de wetten zyner Opperde Wysheid, volgens welke hy de oncerneemingen en poogingen der menfchen nu eens bevordert, dan duit, of verydeld, of met den besten uitflag kroont. Verhef dikwyls onder uwen arbeid, by uwe bezigheden, uw hart tot God, denk dikwyls: God wil, dat ik dit doe en dat nalaate, dat ik die dulde en dat lyde, dat ik hier zonder merkelyke verwachting zaaie en arbside, en dcar myn voordeel of myn vermaak voor anderen opoffcre, God ziet my en kent my, hy weet en beoordeelt
alles, wat ik denk en doe. En laat u
dus het denkbeeld van zyne Tegenwoordigheid enToezigt voor alle, ook het heimelykde, bedrog, voor alle, ook de verborgende, onrechtvaardigheid bewaaren, en u zelfs dan tot kwyting van uw geweeten, tot biliykheid, tot
ge-



SN VRIEND VAN DEN MENSCH BESCHOUWD." 3?
getrouwheid, tot waarachtigheid, tot menschLevendheid, tot weldaadigheid aanfpooren, offchoon gy geen mensch tot getuige deezer edele gevoelens en daaden hebt. Wees zorgvuldig en naauwkemig, maar niet angstvallig; wees naarftig en onvermoeid, maar bedaard by al uwen arbeid en bedryven; laat geene hindernisfen noch zwaarigheden u daarty verdrietig en moedeloos maaken, en laat den voortgang en den uitflag daarvan gerustlyk aan hem over, die alles, en ook u en uw lot beftuurt. Dat de arbeid als arbeid, de bezigheid als bezigheid , een werkzaam leven u reeds als werkzaam leven aangenaam en dierbaar zy, offchoon gy 'er ook maar weinig goeds voor u en anderen mede kunt verrichten. Vergeet nooit, dat het 'er ten opzigt van onze waare volmaaktheid en gelukzaligheid veel, veel meer op aankomt, hoe wy dat geen, 't welk wy verpligc zyn te doen, doen, dan wat wy daardoor buiten ons werken en tot ftand brengen; en houd fteeds in geheugen, dat geene getrouwe aanwending van onze krachten, geene oprechte pooging om goed te doen en te bevorderen, voor ons of voor de waereld verboren is. Be gin dus alles met God, zie in alles op hem, verzeker u by alles van zyne goedkeuring cn C 3 van



38 DE GODSDIENST ALS Dï BESTENDIGE LEIDSMAN
van zyn welgevallen, en voleindig alles in zo verre, en zo goed, als het de Voorzienigheid u toelaat. Dus kan, dus zal de Godsdienst u by uwe bezigheden beftuuren, ze alle met de gedachte aan God en uwe betrekkingen tot hem en aan uwe hoogere verordening verbinden, en dezelve daardoor eene waarde en uitmuntendheid byzetten, welke zy door niets anders ontkenen kan. Dus zult gy dat en niets anders doen, dan 't welk God u beveelt te doen, en het altoos op zulk eene wyze doen, als hem aangenaam en welgevallig is. Dus zult gy niet eeniglyk voor u zeiven, maar ook voor anderen, niet eeniglyk voor uwen uiterlyken waan, ook voor uwen innerlyken geestelyken welftand, niet, eeniglyk voor het tegenwoordige, maar ook voor het toekomende leeven en werken, en nooit zal het u te zwaar vallen, om aan uw geweeten en het algemeene welzyn alles op te offeren, wat pligt en deugd van u eifchen.
Wilt gy, verder, myn geliefde Broeder in Christus, den Godsdienst met uw geheel leven verbinden, en denzelven tot uwen onaffcheidelyken Leidsman en Vriend verkiezen, laat hem dan altoos uw Medgezel in de famenleeving, uw Raadgesver in de verkeering met anderen i zyn.



' EN VRIEND VAN DEN MENSCH BESCHOUWD. 39
zyn. Vraag hem: hoe gy de menfchen, uwe broeders, behoort te befchouwen, te beoordeelen, te behandelen, hoe gy jegens hen gezind moet zyn, en u jegens hen gedraagen. Hy zal u nu eens met zachter, dan met luider item, maar altoos verilaanbaar genoeg, toeroepen: acht en bemin hen allen als uwe broeders en zusters, als kinders van uwenhemelfchen Vader, als uwe medeverlosten, als medeërfgenaamen uwer toekomende heerlykheid.
Erken en eer al het fchoone en goede en uitmuntende, wat zy bezitten, alle hunne natuurlyke vatbaarheden en gefchiktheden en vermogens, alle hunne verkreegene en nuttige bekwaamheden en hebbelykhedenerken en eer het evenbeeld van God en hunne verordening tot de onderflykheid in hun. Befchouw ze allen zonder nyd, zonder wangunst, zonder yverzucht, met eene innerlyke toegenegenheid, met eene hartelyke blydfchap. Laat hun allen niet alleen gerechtigheid wedjrvaaren, maar wees billyk, wees goedertieren, wees' edelmoedig jegens hen. Verklein en verdonker hunne voorrechten en verdienden niet, vergroot hunne misdagen cn zwakheden niet, maar del de eerde in het gundigde licht, en C 4 ont-



4© DE GODSDIENST ALS DE BESTENDIGE LEIDSMAN
ontfchuldig de laatfte, zo veel gy kunt. Beoordeel hen niet met liefdelooze ftrengheid, maar met broederlyke toegeevendheid. Oordeel niet, opdat ook gy niet geoordeeld wordt. Verblyd u niet in het kwaade, maar in het goede; zoek niet het eerde, maar het laatfte op. Geloof en hoop altoos het beste, en fpreek liever den fchuldigen vry, dan dat gy den onfchuldigen doemen zoudt. Schat en eer den mensch als mensch, en verloochen uwen broeder ook in het flegtde kleed, in den geringften opfchik, in de uiterfte laagte niet. Zie nooit enkel op 't geen hy tegenwoordig is en doet, maar ook op 't geen hy syn en doen kan, en eenmaal, vroeger of laafer, onfeilbaar zal zyn en doen. Gedraag u, zal de Godsdienst u verder zeggen, gedraag u jegens iedereen derwyze, zo als gy redelyker wyze wenfchen kunt, dat men zich jegens u gedrage. Verg geene achting, geen dienften, geene infchiklykheid, geene toegeevendheid van anderen, die gy niet genegen zoudt zyn aan hun te bewyzen. Geef even zo gaarne als gy ontvangt, en acht het geeven zaliger dan het ontvangen. Laat en geef eenen ieder, den armen zo wel als den ryken, den geringen zo wei als den aanzienlyken, 't geen
heni



EN VRIEND VAN DEN MENSCH BESCHOUWD. 41
hem toekomt; laat het leven, de gezondheid, de goede naam, het aanzien het genoegen, de bezittingen, de goede zeden, de Godsdienst van ieder een heilig zyn in uwe oogen. Wees dankbaar jegens uwe weldoeners, geduldig jegens de dooiende en llruikelende, edelmoedig jegens uwe beledigers , verzoenlyk jegens uwe vyanden, weldaadig jegens ieder mensch. Wees iraag tot gramfchap en toorn, laat niets u tot wraakzugt aanzetten, vergeld geen kwaad voor kwaad, maar overwin het kwaade door het goede. Onderrecht den onweetenden, onderiteun en verflerk den zwakken, vertroost den treurenden , help den armen en ellendigen , wek den traagen op, fpreek den kleenmoedigen moed in , geef den verlegenen en bekommerden raad, waarfchouw den onbedachtzaamen, tracht den kwaaden te verbeteren, den goeden te bevesti • gen, en dien een iegelyk met de gaave, die gij van God ontvangen hebt. Wees eerbiedig jegens uwe meerderen, toegeevend en zacht jegens uwe minderen, befcheiden en vry jegens uwe ftandgenooten , toegeevend , vreedzaam , gedienstig jegens alle uwe broeders, en tracht elk een in achting en gedienstigheid de loef af
te fteekan. Laat alle uwe redenen oner-
gerlyk , onbeledigend, leerryk , laat ze allen C 5 lie-



42 DE GODSDIENST ALS DE BESTENDIGE LEIDSP/IAN
liefelyk zyn en met zout beftrooid. Vlied de leugen, de geveinsdheid, de kwaadfpreekendheid, de bittere fpotterny, alle onbetaamelyke laage fcherts. Offer nooit de waarheid aan het fchitterend vernuft, nooit den goeden naam van uwen naasten aan de zucht van te behaagen en te vermaa.ken op. Spreek nooit zonder eerbied van God en den Godsdienst, nooit zonder deelneeming van de lydende onfchuld en deugd, nooit zonder hartlyke blydfchap van het goede, 't welk door een van uwe broederen gedaan of genoten wordt, nooit zonder billyken yver van de verwoestingen en de zegetekenen der dwaasheid en der ondeugd. Veins nimmer, vlei nimmer, wees altoos, 't geen gij fchynt, en fchyn altoos 't g2en gij zyt. Wees voorzigtig, maar niet wantrouwend, fchrander, maar niet arglistig , behoedzaam, maar openhartig en oprecht. Laat waarheid en liefde, liefde tot God en de menfchen alle uwe woorden zo wel als alle uwe daaden bezielen, en de eene zo wel als de andere weldaadig en nuttig zyn. Indien u deeze voorfchrift, deeze raadgeevingen van den Godsdienst, allerwegen vergezelden, voor wat al misdagen, voor wat al befchaamingen en verwytingen zoudt gy dan niet beveiligd zyn! Hoe veilig en blymoedig onder uwe broeders verkee-
ren 3 '



, EN VRIEND VAN DEN MENSCH BESCHOUWD. 4$
ren! Hoe veel onfchuldig, wezenlyk genoegen hun geeven en van hun ontvangen! Hoe aanganaam en nuttig voor hun en voor u zeiven liet gezellige leven maaken!
Wilt gy, ten derden, myn broeder in Christus, wilt gy den Godsdienst, overeenkomftig met deszelfs verordening , met uw geheel leven verbinden en daar door zyne kracht ter uwer verbetering en gerustftellmg ondervinden, laat hem dan uw vriend en medgezel in de eenzaamheid zyn. Luister daar des te opmerkzaamer en onverhinderder naar zyne vermaaningen, zyne lesfen, zyne aanmoedigingen , zyne vertroostingen, zyne bevelen. Word daar fteeds gemeenzaamer met hem, en geniet het geluk van deeze gemeenzaamheid hoe langer hoe volkomener. Door den Godsdienst vergezeld , zal de eenzaamheid u nooit tot last vallen, nooit verdriet en verveeling veroorzaaken. Door den Godsdienst opgewekt en onderhouden , zullen de uuren der piegtigfte ftilte uwe aangenaamfte uuren van uitfpanning zyn. Nooit zal by u deeze heilige uuren tot onrechtvaardige, looze aanilagen, tot verzinningen der list en van het bedrog misbruiken, nooit u in dezelve een prooi van norfchen haat, van hanknaagende yverzucht, van beledigden
hoog-



44 DE GODSDIENST ALS DE BESTENDIGE LEIDSMAN
hoogmoed, van laagen wellust, van onverzadeiyke wraakzucht, of van andere u onteerende driften worden laaten. Neen , hy zal u altoos zulke voorwerpen aanbieden , zulke gewaarwordingen in u verwekken , u zulke uitzigten openen, tot zulke oefeningen u aanfpooren , die uwen geest verheffen, uw hart ruimer maaken , en u nut en vermaak verfchaffen. Nu eens zal hy uw ongerust hart tot bedaaren brengen , uwen neêrgeflaagen moed opbeuren , het edelfte zelfgevoel in u wakker maaken, en u over alles, wat u misleidde, of verwarde, of kwelde, geheel anders en veel juister leeren denken. Dan weder zal hy de begoocheling van den ftand, den rang, de uiterlyke voorrechten, het bedrog en dervleiery, die u omringde en u meer of min misleidde, als een ligten nevel van voor uwe oogen verdryven, uzo, als gy zyt, aan u zei ven verroonen, u tot een naauwkeurlg onderzoek van uw hart en uwen wandel aanfpopren , u daarby met zyu licht voorlichten,enudaardoor in de zelfkennis, die niet minder noodzaakelyke dan zeldzaame weetenfcbap, vorderingen doen maaken. Nu eens zal hy u op de ftem van God in de natuur, dan op zyne ftem in de Openbaaring oplettend maaken; op den eenen tyd u tot verwondering
over



E ÏN VRIEND VAN DÈN MENSCH BESCHOUWD. AJ
over de wegen zyner Voorzienigheid en Regeering, op eenen anderen tyd tot nadenken op wekken over zyne befchikkingen tot der men-fchen heil, door Jefus Christus uitgevoerd, en u hier en daar en allerwegen, diepte van wysheid en verftand , van genegenheid en goedheid , onuitputbaare bronnen van vertroosting en blydfchap ontdekken. Op den eenen tyd zal hy u het geheele gewigt van het denkbeeld van God en zyne tegenwoordigheid gevoelen, u voor den Eeuwigen en Oneindigen in het ftof werpen, en hem in geest en in waarheid, met verftand en hart, doen aanbidden, op een anderen tyd zal hy uw hart en uwen mond voor vrolyke lofzangen ontfluiten, u de waardy der weldaaden van uwen hemelfchen Vader doen bezeffen, en u in de bewustheid van zyne vaderlyke toegenegenheid en liefde ten vollen leeren berusten. Nu eens zal hy u geheel en al van liefde, met liefde tot God en de menfehen, doorftroomen en bezielen , dan weder uwen. yver in het goede op nieuw ontvonken, en u eiken pligt tot vreugde maaken. Nu eens u de fchoonfte vooruitzigten in de toekomende betere wereld ontfluiten , u boven het zigtbaare verheffen , en u nader tot uw hemelsch Vaderland en deszelfs zalige bewooners brengen; dan weder



4<5 DE GODSDIENST ALS DE BÈSTENDIGE LEIDSMAN
der u nieuwen moed en nieuwe krachten tot eene geruste .voortzetting van uwen loop , tot een onvermoeid llreeven naar het doel geeven. Dus zult gy onder het geleide en in het gezelfchap van den Godsdienst nu uwe kennis van de gewigtigfte zaaken uitbreiden en verbeteren , nu in het geloof en in de hoop verfterken, nu uwe deugd zuiverer maaken en bevestigen, nu den troost en de voorrechten, waarvoor de Christen hier reeds vatbaar is, blymoedig genieten, nu zjne toekomende grooter zaligheid by voorraad fmaaken. En hoe leerryk, hoe nuttig, hoe verkwikkend zal dus niet de eenzaamheid voor u worden!
Nog meer. Wilt gy den Godsdienst met uw geheel leven verbinden , zal hy een licht voor uwen voet , een lamp op uw pad zyn, zal hy voor u dat zyn en uitwerken, om 't welk voor de menfehen te zyn en uit te werken hy verordend is, laat hem dan ten vierden , de deelgenoot van alle uwe genoegens en vermaaken zyn. De Godsdienst is niets minder dan een vyand of verwoester uwer vreugde en van uw genoegen. Hy is zelfs de rykfte vreugdeverwekker, en waar hy woont en heerscht, daar neemen hartzeer en zorgen en droefheid de vlucht, daar openen zich allerwegen



EN VRIEND VAN DEN MENSCH BESCHOUWD. 4?
gen cnder zyne voeten, bronnen van vreugde en vsrgenóegen. Alleenlyk de ydele, bedrieglyke vreugde , alieénlyk de fchadelyke , en fmerc entaartende en verderf en ellende baarende vermaaken verbiedt hy zynen vrienden ; en door u deeze te onthouden, onttrekt hy u niets dan hartszeer en berouw en fchande en dood. Laat uwe vreugde edel en uwe vermaaken onfchuldig zyn, en geniet ze dan onder het opzigt en in bet gezelfchap van den Godsdienst, indien gij ze in eene volle rnaate wenscht te genieten. Hij zal ze allen zuiveren, verheffen, veredelen, en u daar door voor nog grooter genoegens en zaligheden vatbaar doen worden. Verheugt gy u derhalven in het genot der menigvuldige goddelyke weldaaden , in het genot van fpys en drank, van gezondheid en welvaart, van alle gerieflykheden en gemakken des levens, zo laat de Godsdienst uwe vreugde daar door vergrooten, dat gy alle deeze goederen wezenlyk, als weldaaden, als gefchenkert van God befchouwt, en dezelve als bewyzen en onderpanden zyner vaderlyke Voorzienigheid , zyner genegenheid en liefde geniet. Verheugt gy u over uwe geestelyke bekwaamheden en krachten, over uw verftand , uwe reden , uwe zedelyke vfyfoeid, uwe verordening tot de onfierflykheid,
zo



1$8 DE GODSDIENST ALS DE BESTENDIGE LEIDSMAN
zo laat de Godsdienst uwe vreugde daar door veredelen , dat gy de eer en het geluk erkent en bezeft , van naar het beeld van God gefchaapen te zyn, met den Vader aller geesten gemeenfehap te hebben, en tot hem, den oorfprong van alle volmaaktheid en gelukzaligheid, eeuwiglyk te naderen. Verheugt gy u over uwen gelukkiglyk volbragten arbeid, over den gewenschten uitflag uwer verrichtingen en Onderneemingen, de loflyk overwonnene zwaarigheden en gevaaren, de edele vruchten uwer nuttige poogingen, zo laat de Godsdienst deeze vreugde daar door nog zoeter voor u maaken , dat gy in dit alles het welbehaagen, den byftand, de medewerking, den zegen des Allerhoogften opmerkt, en u zei ven als een middel in zyne hand befchouwt, waar door dé Almagtige zyne ontwerpen uitvoert , en zyne fchepfelen goed doet. Verheugt gy u met de menfehen , uwe Broederen , in het gezellige leven , ontvangt en geeft gy daar by beurten vermaak en genoegen, geniet gy daar gemeenfchaplyk met hun veelerhande foort van voordeden , zo laat de Godsdienst uwe vreugdedaardoor heiligen en vermenigvuldigen, dat gij hen allen als kinderen van uwen hemelfchen Vader, als fchepfels eert, die God zelf hoog-
aeh*



EN VRIEND VAN DEN MENSCH BESCHOUWD.
acht en lief heeft, en die, evenals gy, verordend zyn tot eene altoos toeneemende , nimmer eindigende volmaaktheid en gelukzaligheid; Verheugt gy u over uwe nadere en huisfelyke verbindtenisfen, over uwe vrienden, geliefden, kinderen, zo zet aan deeze vreugd door den Godsdienst den hoogden graad van levendigheid en fterkte by, waar voor zy vatbaar is, verhef ze tot de verrukkende hoop van uwe vrienden, uwe geliefden, uwe kinderen eenmaal in eene betere waereld weder te vinden, en u dan op een veel edeler voet en voor altoos met hun te verbinden. Verheugt gy u over de fchoonheden der natuur, vereenigt gy , van den waasfem der lente bezield, uwé ftem met den algemeenen lofzang aller leevenden, zo laat de Godsdienst uwe vreügd daar door veredelen , dat zy uwen geest, tot den Schepper en Vader der natuur verheft, en uw hart met dë aandoeningen van eerbied, van liefde , van dankbaarheid jegens hem doordringt. Zo zeker als gy, myn Broeder in Christus! op deeze wyze den Godsdienst tot een deelgenoot! aan alle uwe vermaaken en genoegens maakt * zo zeker zult gy daar door derzclver aantal ver-1 meerderen , derzelver gefteldheid veredelen ^ derzelver duurzaamheid rekken. derzelver zoet» IV. Stuk. D beid



§0 DB GODSDIENST ALS DE BESTENDIGE LEIDSMAN
2rid in volkomen ,:r maafe fmaaken , en zel£ door hef genot der vreugde fteeds wyzer en beter en vo'maakter worden.
Eind bjk wilt gy den Godsdienst, agtervolgens desfelfs verordening, met uw geheel leven verbind' n, zal dtzelve een lamp voor uwen voet, een licht op uw pad zyn, latt hy dan ook uw vriend en trooster in lyden zyn. Ja dan, wa-reer duisternis en vei fcMkking u omvangen, dan hebt gy een verkwikkend licht noodig, dat de duisternis verdry ft. Dan, wanneer gy op ruwe, moeilyke paden wandelt, dan hebt gy eenen veiligen, geti ouwen leidsman noodig, die u voor dwaalwegen waarfchouwt, u onderfteunt en moed infpreekt, en u regtftreeks naar het doel leidt, werwaards gy itreeft. En dit troostryk licht, deeze veilige, getrouwe leidsman is de Godsdienst voor zyne lydende vrienden. Wie het ten tyde van voorfpoed en geluk met hem houdt, wie denzelven tot zyn beliendigen medgezel op den levensweg verkiest, dien verlaat hygewislyk ook niet in den tyd van nood en van lyden. Aan dien verfchynt hy als dan in de gedaante van tenen Bode des vrede - " n enen Engel, door God tot zyne vertroosting gezonden ; dien giet hy ba'zem in de wonden en moed en hoop in het hart, Ja, myn geliefde Medechristen! kleef
den



EN VRIEND VAN DEN MENSCH BESCHOUWD. gt
den Godsdienst altoos aan , laat u altoos van denzelven leiden en beftuuren , en zoek dan hulp en gerustflelling by hem, als u rampen en tegenipoeden treffen. Luister dan naar zyne zachte, vriende'yke (tem, en ontfluit uw hart voor zyne vertroostingen. Het bevreemde u niet, zal hy u dan toeroepen, het bevreemde u niet, dat gy lydt; lyden is het lot van alle ftervelingen, lyden was het lot van hun höofd en hunnen Heer, en was voor hem 't geen het voor hun is, de weg tot de volmaaktheid. Mor niet over uw lyden , want hy , die u hetzelve opgelegd heeft, is regtvaardig en heilig, is de goedheid en liefde zelve, is uw Vader, die u ook dan lief heeft, wanneer hy u kastydt en oefent, en die niets anders wil en werkt en toelaat, dan 't geen goed en heilzaam is voor zyne Kinderen. Verzwaar u uw lyden niet door ongeduld en klaagen; maak het ü veeleer ligter, door het als eene goddelykebefchikking met onderworpenheid en gelaatenheid te draagen, door het als een middel van' verbetering en heiliging wysfelyk te gebruiken, en ü daar door tot een verhevener leven voor te bereiden. Word niet kleenmoedig in uwen druk< Verlaat u op den Almagtigen, die den zwakken ibrkte kan geeven , en uwe krachten en uwé D a bg-



52 DE GODSDIENST ALS DE EESTENDIGE LEIDSM.W
behoeften, uwen toelland en uwe verordening kent, en alle uwe lotgevallen naar dezelve geevenredigd heeft; verlaat u op hem, hy kan zelfs van den dood redden , en u na den dood voor alle lyden meer dan fchadeloos Hellen. Zie op het toekomende; vertroost u met de verwachting van eene betere waereld, van eene zalige onfterflvkheid ; bedenk (leeds, dat den geenen,die God liefhebben,alle dingen moeten medewerken ten goede; en vergeet nooit, hoe weinig het korte, ras voorbygaande lyden van den tegenwoordigen tyd te waardeeren is by de beerlykheid, die eenmaal aan ons geopenbaard zal worden. Gedraag u derhalven fiandvastig, laat uw vertrouwen niet bezwyken, llryd dien roemryken llryd met mannenmoed ten einde toe, en houd u dan verzekerd van de kroone der overwinning. Ja, dus, myn Broeders in Christus ! dus zult gy , door den Godsdienst vertroost en onderfteund , alles overwinnen; by zal eene duisterheid van uw levenspad voor u doen opklaaren , eiken last verligten , elke fmert verzachten , en u door een geduldig, vroom lyden, tot de volmaaktheid en zaligheid brengen.
Deeze , myne aandachtige Tcehoorers ! is de manier en de wyze, waarop wy den Gods«
diens^



EN VRIEND VAN DEN MENSCH BESCHOUWD. 53
dienst met ons geheel leven verbinden, met het geheele famenilel onzer gedachten en gewaarwordingen vereenigen, en denzelven tot onzen beftendigen medgezel en leidsman , tot onzen gemeenzaamen vriend moeten maaken. Alleen dan belyden en gelooven wy denzelven niet te vergeefs. Alleen dan wordt en doet hy voor ons dat, 't welk hy voor de menfchen behoort te zyn en te doen ? Alleen dan ondervinden wy zyn gantfche vermogen om ons te verbeteren en gerust te lleilen. En wie zou niet gaarne den Godsdienst van dien kant befchouwen en gebruiken? Wie niet gaarne zo goed en zo zalig door hem worden? Ja, hemelfche, goddelyke Godsdienst, zulks zult gy ook voor my zyn en uitvoeren, voor my, die uw licht, uwe verfterking , uwen troost zo zeer noodig heb; voor my, die zonder u een fpeelbal der dwaaling, der driften, der dwaasheid en der ellende zou zyn! Ja, wees gy myn leidsman, gaarne wil ik u volgen; wys gy my den weg, dien ik te gaan heb, gelei en onder{leun my op denzelven, op dat ik niet afdwaale, my niet van myn doel verwydere. Leer gy my zyn en doen, 't geen ik als mensch, als Christen , als burger behoor te zyn en te doen, en leer het my zo pligtmaatig, zo rustig en blyD 3 moe-



§4 DE G0DSD. ALS DE BESTENDIGE LEIDSMAN ENg.'
moedig zyn en doen, als iemand, van uwen geest bezield, het maar immer kan zyn en doen. Vergezel gy my in de eenzaamheid en in de famenleeving, laat my overal uwe Hem booren, uwe wenken verftaan en uwen raad volgen, op dat ik overal wys en deugdzaam denke en handele, en overal wel fpreeke en doe. Dee! gy, gelyk myn boezemvriend, met my in al myn genoegen en in alle myne ongeneugten, op dat ik die met des te meerder blymoedigheid geniete , en deeze met des te grooter ftandvas;igheid verdraage. Ja wees gy in leven en in dood naby my , en leid my door leven en dood tot myne hoogere, eeuwige verordening, leid my tot den geenen op, die my u tot een leermeester en vertrooster van den hemel op aarde gezonden, en my door u vet heven heeft tot de hoop der zalige onfterflykheid. Amen.
DER-



DERDE LEERREDE.
OVER DE ZELFKENNIS, EN DE MIDDELEN OM DEZELVE TE VERKRYGEN.
Tekst:
Tweede Biuep aan de Korinters Hoofdft. XIII. vs. 5* Kent gy u zeiven niet?






ó |^od ! alweetend en alomtegenwoordig VJ Wezen, gy doorgrondt en kent ons; n is alles, wat wy denken en willen en doen, u zyn onze verborgenfte neigingen, onze geheimfte wenfchen, onze bedektfte bedoelingen op het naauwkeurigfte bekend, ep gy beoordeelt ons allen volgens de onveranderlyke wetten der waarheid en der billykheid. Ja, gy, onze Schepper en Vader , kent en beoordeelt ons oneindig juiscer en beter, dan wy zulks in ftaat zyn te doen. ö Mogten wy dit nooit vergeetep, en de verhevene gedachte, dat uw oog ons ziet en ons binnenfte doordringt, ons voor alle misleidingen der eigenliefde , voor alle zelfbedrog waarfchuwen ! Offchoon wy, uit hoofde onzer natuurlyke bepaaldheid, voor ons zeiven in veele opzigten een onoploslyk raadfel zyn, nogthans hebt gy ons tot den rang der redelyke fchepfelen verheven, ons met bewustheid en het vermogen van overleggen begiftigd, en ons daardoor in ftaat gefteld, om ons zeiven in zo verre te kennen, en van ons zeiven en onzen toeftand zo rechtmaatig te oordeelen, als zulks tot bevordering on^er volmaaktheid en gelukzaligheid noodig is. Mogten wy Hechts deze D 5 voor-



53 OVER DE ZELFKENNIS , EN DR
voorrechten en vermogens altoos tot zulke einden aanwenden, waartoe gy ze ons gegeei'en hebt! Mogten wy toch door derzelver zorgvuldig en getrouw gebruik hoe langs hoe bekender en gemeenzaamer met ons zeiven worden! Hoe veel wyzer, hoe veel deugdzaamer, hoe veel vergenoegder zouden wy dan niet denken en leeven ! Hoe veel zekerer en volkomener dat zyn en worden, 't welk wy volgens uwen genadcryken wil kunnen en behooren te zyn en te worden! ö God, laat uw licht ons vellichten, en uwe kracht ons verfterken, vooral tegenwoordig, r,u wy deeze gewig ige zaak en rot een onderwerp onzer overdenkingen neemen zullen; en laat toch deeze onze overdenkingen gezegend zyn ter bevordering eener naauwkcurige en heilzaame kennis van onze waare gefteldheid en van onzen zedelyken toeftand. Geef, dat wy onze opmerkzaamheid van alles, wat buiten ons is, aftrekken, dezelve geheel en al tot ons zeiven bepaalen , en by het onderzoeken van 't geen wy zyn , zo oprecht en onpartydig te werk mogen gaan, als degewigtigheid van dit onderwerp vereischt. Wy bidden u,als uwe kinderen, met vertrouwen hierom, en fpreeken u verder, in den naam van uwen Zoon, onzen Heer, aan: Onze Vader enz.
De



MIDDELEN OM DEZELVE TE VERKRYC-N. 59
De nuttigheid der Zelfkennis is zo in 't oogloopende en groot,dat niemand daaraantwyfek; en nogfhans is deeze zelfkennis niets minder dan algemeen onder de menfchen. Wie zou er aan twyfelen kunnen, dat de mensch alleen naar die maate goed en gelukkig worden kan, naar welke hy zichzelven juist kent? Hoe zou hy zyne bekwaamheden behoorlyk ontwikkelen en zyne menigvuldige vermogens kunnen aanwenden en oefenen , hoe dat doen en uitvoeren , om 'c welk te doen en uit te voeren hy, volgens zyne natuur, verordend en gefchikt is; hoe het goede, dat hy zelf heeft en bezit, hoe het goede, dat hem van alle kanten omringt, en tot het genot uitnodigt, blymoedig en verftandig genieten; hoe de onheilen en gevaaren, die hem dreigen, vermyden, of beftryden; hoe zyne gebreken en misdagen verbeteren, en met eenen onophoudelyken onvermoeiden yver naar eene fteeds verhevener volmaaktheid en gelukzaligheid ftreeven , zo hy zichzelven niet ker.de, zo hy in alle deeze opzigten met den blinden naar den wand tastte, en zich eeniglyk aan blinde driften, of aan het geval overliet ? Dat echter desniette-
een-



6b OVEPv DE ZELFKENNIS , EN DE
genftaande deeze zelfkennis verre van algemeen is onder de menfchen, en dat, by vergelyking gefproken, Hechts weinigen met waaren ernst zich daar op toeleggen, behoeft ons juist niet te bevreemden. Offchoon de middelen, om 'er toe te komen, in onze magt zyn, nogthans is het goede en gelukkige gebruik van dezelve niet zo geheel gemaklyk. Hetzelve is met veelerlei zwaarigheden verbonden, om welke te overwinnen vlyt en infpanning en ftandvastigheid vereischt worden. 'Êr wordt veel nadenkens, veel overlegs, veel onpartydigheid, veel ftille verkeering met zichzelven , eene herhaalde afzondering van de waereld en haare gedruischmaakende, verftrooijende vermaaken ; 'er wordt eene aanhoudende oplettendheid, een geest van waarneeming, en een fcherp waakend oog op zichzelven vereischt, om zichzelven in den grond te leeren kennen, enkel bezigheden, die voor maar al te veel menfchen, zo niet te eenemaal onbekend en vreemd, nogthans meer of min zwaar en lastig zyn. Om deeze zwaarigheden te verminderen, myne aandachtige Toehoorers! en dit niet minder gewigtige dan heilzaame werk ligrer voor u te maaken, is myne tegenwoordige Leerrede inge-* richt. Tot dat oogmerk zal ik twee dingen doen)



MIDDELEN OM DEZELVE TE VfiR.KK.YGEN. él
Vooreerst zal ik aantoonen, waarin de zelfkennis beftaat, of wat 'er toe vereischt wordt; en daarna, hoe men daartoe komt, of hoe men het beginnen, en wat men doen moet, om zichzelven te leeren kennen.
Waarin beftaat dan, eerftelyk, de zelfkennis? Wat wordt 'er al toe vereischt? Waarop moet men in dit fuik voornaamelyk acht geeven* Wat moet men in dit opzigt eigenlyk onderzoeken en leeren kennen? Wy kunnen alles in drie hoofdftukken famentrekken. Wy moeten, naamelyk, onze natuurlyke gefteldheid; wy moeten onze zedelyke gefteldheid; wy moeten onze betrekkingen tot de dingen, die buiten ons zyn, leeren kennen, indien wy onszelven en onzen toeftand naauwkeurig willen beoordeelen.
Derhalven eerst ónze natuurlyke gefteldheid; dat 't welk wy zyn, 't welk wy hebben, waartoe wy in ftaat zyn, en 't welk wy kunnen en behooren te zyn en te worden. Willen wy dit weeten en doorgronden, myne aandachtige Toehoorers! dan moeten wy dikwyls in de eenzaamheid by onszelven overweegenr op welken trap ftaa ik op de ladder der wezens ? Welke plaats bekleed ik in het ryk van God? Tot welke foort en khsfe van fchepfe-
len



ÓVER CS ZWFKENNIS,, EU DE
len behoor ik? Ben ik een geheel zinnclvk ea aardsch, of een redenmagtig, met geestelyke vermogens begaafd, fchepfei? Tn welken zin ben ik aan de dieren des velds yermaagfchapt, en hoe en waardoor ben ik boven dezelve verheven? Wat doet my boven hen'uitmunten? Wat geeft my magt en hee-fenappy over hen allen, zelfs over de fterkften en vermogendftea onder hen? Wat kan ik doen of laaten, 't welk zy niet kunnen doen of laaten? Wat maakt my tot een mensch ? Welke voorrechten zyn my als een mensch eigen? En Welke bekwaamheden, welke vermogens heb ik ais zulk een? Voor welk eene ontwikkelingen oefering zyn dezelve vatbaar? Waartoe kan en behoor ik dezelve te gebruiken en aan te wenden? Wat kan ik 4er mede verrichten en tot ftand brengen? Zyn niet alle vermogens, die de Schepper my gegeeven heeft, goed? Mag ik wel een eenige ongebruikt of onbefteed laaten? Op welk een voet echter zyn dezelve ondergefchikt aan malkanderen ? Welke van allen zy» de edelften, de duurzaamften ? Welke behoor ik boven alle anderen aan te kweeken en uit te breiden? Welke moeten my by bet gebruik van alle de overigen beftüoren en leiden? Welke behooren het wezenlyklle tot
royrj



MIDDELEN OM DEZELVE TE VERKRYOES. f53
myn ik, tot myne perfoonlykhdd? Welke zal ik by alle veranderingen en omkeeringen van myn ligchaam en mynen uiterlyken toe!'and behouden? En in welk een verband ft an deeze myne vermogens met mynen tegenwoordigen toeftand, met deszelfs behoeften, met deszelfs bezigheden en belangen,met deszelfs genoegens en ongeneugten, met myne byzondere omftandigheden en verbindtenisfen? In welk een verband met myne toekomende verhevener verordening? Op welk eene wyze kan en moet ik ze aanwenden, om hier te zyn en te doen, en hier namaals te worden, 't geen ik hier en hier namaals behoor te zyn, te doen en te worden? — Kan ik flechts zekeren bepaalden trap van verftand, van wysheid, van kennis, van vermogen en fterkte, van vaardigheid, van deugd bereiken, en moet ik dan ftaan blyven, of weder te rug keeren, als ik den zeiven eenmaal bereikt beb? Of kan ik in alle deeze opzigten fteeds verder gaan, tot in 't oneindige voortgaan, zonder ooit den hoogften trap myner volmaaktheid te bereiken9 Zie ik niet, zo dikwyls ik in denken en doen zeker doel bereik, een ander doel Voor my,dat hooger ftaat, dat my verder brengt, en my nog grooier, nog meer beloovende uitzïgten opent? Ben ik derhalven niet een fchep-
fel,



§4 OVER DE ZELFKENNIS , EN DE
fel, wiens wezenlyk vermogen in het vermogwf Van denken, wiens grootfte voorrecht in de be-1 wustheid en in de reden beftaat, en dat vatbaar is voor eene onbegrensde, lleeds toeneemende
Volmaaking? Ben ik eindelyk niet een
w.zen vatbaar voor gelük, een fchepfel, 't welk zich over zyn aanweezen en zyn leven, over zyne eigenfchappen en vermogens verbeugen, 't welk met zynen toeftand te vreden zyn , deszelfs voordeden en vermaaken blymoedig genieten, en zich een merkelyk overwigt van aangenaame denkbeelden en gewaarwordingen verfchaffen kan ? Is het geluk, waarVoor ik vatbaar ben,niet menigvuldig en groot? Welke zyn deszdf3 bronnen in my en buiten my? Kan ik 'er niet reeds thans, in mynen tegenwoordigen toeftand , vreugde en genoegen uit fcheppen? Hangt dit geluk eeniglyk , of voornaamlyk van uitwendige dingen, of hangt hetzelve meer van myne inwendige gefteldheid, van myne wyze van denken, van gevoelen, van de zaaken te befchouwen en te beoordeelen
af? Dergelyke befpiege'ingen , myne
aandachtige Toehoorers ! moeten wy by ons zeiven maaken, daarover moeten wy dikwyls ia de eenzaamheid nadenken, deeze vraagen moeten wy op goede gronden leeren beantwoorden,
en



MIDDELEN OM DEZELVE TE VERKRYGEN. 6$
en beflisfen, indien wy ons naar onze natuurlyke en phyfifche gefteldheid kennen , indien wy weeten willen, wat wy als menfchen zyn en kunnen en doen en worden zullen.
Een tweede hoofdftuk der zelfkennis is de kennis onzer zedelyke gefteldheid, of van onzen zedelyken toeftand. Zyn wy dat, 't welk wy behooren te zyn? Doen wy dat, 't welk wy verpligt zyn te doen? Welk een gebruik hebben wy tot hiertoe van onze bekwaamheden en vermogens gemaakt ? Welk een trap van volmaaktheid in derzelver aanwending bereikt ? Hoe ftaat het goede en het kwaade, dat wy gedaan , hoe ftaan de misdagen, die wy begaan, en de vordering, die wy op den weg der deugd gemaakt hebben,, tot malkanderen? Welke zyn onze heerfchende gevoelens en neigingen ? Hoedanig is ons karakter, onze gewoone, dagelykfche wys van denken en handelen gefteld ? Door welke beginfels laaten wy ons bepaalen en beftuuren? Welke oogmerken bedoelen wy? Welke lofly* ka en welke beripelyke eigenfchappen, welke uitmuntenheden en welke gebreken zyn ons eigen? Welke is onze goede en roemwaardige, welke onze zwakke en gebrekkelyke zyde?
E Hoe



(56* OVER DE ZELFKENNIS, EN DE
Hoe ligt, of hoe zwaar valt het ons , onzerf pligt te volbrengen en de wetten der deugd te gehoorzaamen ? Hoe overeenkomftig of hoe ftrydig met malkanderen is ons hart en ons leven , ons denken en ons doen ? Op welke overwinningen over ons zeiven en over de waereld, op welke goede, edele onderneemingen en daaden mogen wy ons beroemen, en over welke nederlaagen , over welke vergrypingen, over welke zonden en zwakheden moeten wy onszelven befchuldigen en fchaamen ? Enkel vragen, die wy ons zeiven dikwyls doen , die wy bepaaldelyk moeten kunnen beantwoorden, zo wy ons zeiven ten opzigt van onzen zedelyken toeftand willen kennen. ■ Ja, myne geliefde vrienden ! Dit moet by elk mensch, die zich zeiven kennen, en den naam en de waardigheid van eenen mensch te recht draagen wil, volkomelyk beftist zyn , of zyne heerfchende gezindheid en neigingen goed of kwaad, met zyne natuur en verordening overeenkomstig of niet overeenkomftig, Gode,zynen Schepper en Heer, welgevallig of mishaaglijk, of zy meer op het uitwendige , of meer op het inwendige , meer op het zigtbaare, of meer op het cnzienelijke , meer op het leven en de gezond-;



MIDDELEN OM DEZELVE TE VERKRYGEN. 6?
Zondheid van het ligchaam, of meer op het leven en de gezondheid van den geest gericht zyn, of hy meer door de uitmuntendheid van den ftand en den rang, of door de uitmuntendheid van het verftand en het hart, door den overvloed van aardfche goederen, of door den rykdom in nuttige kundigheden, of hij meer door zinnelyke vermaaken, of door geestelyke genoegens wordt aangedaan en bewoogen; of hij geene boven deeze, of deeze boven geene de voorkeus geeft, of hij meer naar geene, of meer naar deeze haakt, en zyn geluk voornaamelyk in geene, of in deeze Helt? Al wie hier over nooit ernftig nagedacht heeft, en nooit tot eene beflisfende zekerheid gekomen is, al wie in deeze Hukken fteeds nog van den eenen kant naar den anderen geflingerd wordt, en zo dikwyls hy voor God en zyn geweeten een oordeel over zich zeiven zal vellen, in 't midden van verwarrende twyfelingen dobbert, en in verlegenheid geraakt, die kent zich zeiven niet, noch de waare gefteldheid van zynen zedelyken toeftand ; voor dien zyn derhalven ook waare volmaaktheid en gelukzaligheid, en de weg, die der waards leidt, onverfchillige, of onbekende en vreemde zaaken.
E a Ein*.



68 OVER. DE ZELFKENNIS , EN DE
Eindelyk behoort tot de zelfkennis nog de kennis van onze betrekking tot de dingen, die buiten ens zyn, en van hunnen invloed op ons; de kennis van onzen byzonderen ftaat en om Handigheden in de waereld, en van bet verband, in 't welk dit alles tot onzen denktrant en gemoedsgefteldheid, tot onzen zedelyken toeftand ftiar. Ook hier, myne aandachtige Toehoorers! valt veel te vraagen en te onderzoeken, zo wy ons zeiven en onzen toeftand in den grond willen leeren kennen. In welke betrekkingen bevinden wy ons tot God, het opperfte, het volmaaktfte Wezen? — Hoedanig zyn wy jegens hetzelve gezind? Hoe gedraagen wy ons omtrent hetzelve ? Wat mogen wy van hetzelve hoopen en verwachten ? — (n welke betrekkingen bevinden wy ons tor de menfchen,die nevens ons deeze aarde bewoonen , in 't algemeen, en tot de zulken in 't byzonder, met welken wy in de huisfelyke of burgerlyke famenwooning leeven ? Wat zyn wy voor hen ? Wat zyn zy voor ons? Welken invloed hebben zy op onze denkwyze, op ons gedrag, op ons geluk ? En wat werken
wy in alle deeze opzigten op hen uit ? In
welke betrekkingen bevinden wy ons tot de uiterlyke dingen, tot de bezigheden, de goederen,



MIDDELEN O'AI DEZELVE TE VERKRYGEN. 69
ren, de gerieflykheden en verraaaken deezes levens? Hoe befchouwen en beoordeelen, hoe bezitten en genieten wy dezelve. Hoe denken wy over rykdom, magt en eer, voorrang en waardigheden , wellust en -weelde ? In welk een licht befchouwen wy deeze dingen? Waar voor houden wy dezelve ? Welke indruk fels maakt hun gezigt of hun genot op ons'? Wat werken zy op ons uit? Welk vermogen en heerfchappy oefenen zy op ons? of hoe onafhanglyk hebben wy ons gemaakt van hunne eifchen
en van hunnen invloed? Welke uit-
werkfels hebben de gezelfchappen, welke heeft eenzaamheid en ftilte, welke hebben voorbeelden, welke lof en berisping, welke geluk of
ongehk op ons? ln welk eenen toeftand,
in welke omftandigheden , onder welke menfchen, valt het ons ligtst of zwaarst onzen pligt te volbrengen en te doen , 't geen billyk en goed is ? Welke foort van arbeid, van bezigheden, van gezelfchappen, van tydverdryf, van verlustigingen, is voor ons in dit opzigt de gunftigfte of de ongunftigfte? Welke verzoekingen, welke aanlokfelen tot het kwaade zyn voor ons de gevaarlykfte? Welke verhinderingen en zwaarigheden in het goede houden ons meest te rug, E 3 en



yO' OVER DE ZELFKENNIS , EN DE
en doen ons meest ftruikelen ? Weike hulpmiddelen der wysheid en der deugd, welke oefeningen der godsdienstige aandacht en vroomheid zyn voor ons de werkzaamfte en krachtigfte ? — Enkel vraagen, myne aandachtige Toehoorers! wier onderzoek wy niet verzuimen mogen, indien wy tot eene gegronde kennis van ons zeiven willen komen.
Maar hoe komt men daar toe ? Hoe moet men het aanvangen, wat moet men doen, waarin moet men zich oefenen, om zich zeiven zo ïn den grond te leeren kennen ? Het beantwoorden deezer vraagen, zal het onderwerp zyn van het tweede deel myner leerrede.
Zich zeiven naauwkeurig waarteneemen; zich het oordeel van anderen ten nutte te maaken; zynen toeftand en zyn gedrag dikwyls, aan de regels der waarheid en der volmaaktheid te toet» fen en zich van de hulp en de waarfchouwingen zyner vrienden en bekenden te bedienen: deeze zyn de voornaamfte middelen ter verkryging eener juiste zelfkennis.
Het eerfte en gewigtigfte is eene opmerkzaame , geduurige waarneeming van zich zeiven. Van ons zeiven, van ons eigen weezen van den loop onzer gedachten, hebben wy eene inner-



MIDDELEN OM DEZELVE TE VERKRYGEN. fl
Jyker, duidelyker bewustheid, dafi van iets anders, dat buiten ons is. Wy kunnen derhalven ook in ons zeiven, in dat, 't welk in ons binnenfte omgaat, meerder dingen van malkanderen onderfcheiden en met malkanderen vergelyken, dan in eenige andere zaak. Wy kunnen de werkingen onzer vermogens, den loop onzer denkbeelden, hun verband, hunne oorzaaken en gevolgen, hunne overeenftemming, of hunne ftrydigheid veel duidelyker inzien en veel juister beoordeelen , dan de verfchijnfelen der lichaamelyke zigtbaare waereld. Wy kunnen derhalven meer van ons zeiven weeten, en bekender en gemeenzaamer met ons zeiven worden , dan van alles en met alles, wat niet tot ons zeiven behoort. Maar dit kan alleen gefchieden door eene aanhoudende opmerkzaamheid op ons zeiven, door eene geduurige Mille waarneeming van alles, wat in ons binnenite omgaat.
Wenscht gy dan u zei ven te kennen, ö Mensch! Verlies dan u zei ven, uw eigen ik, dat, 'twelk in u denkt en werkt, zo zelden, als maar mogelyk is, uit het gezigt. Houd zelfs by uwe bezigheden, in de gezelfchappen, onder de uitfpanningen, dikwyls een fcherp, oplettend oog E 4 op



?2 OVER DE ZELFKENNIS , ËN DE
op uw binnenfte, en onderhoud zo veel mogeJyk de duidelyke bewustheid van dat, 't welk gy zyt en doet, altoos in u. Verwar u zeiven niet met het geene, buiten u is, of met het geene, waarmede gy u bezig houdt; niet met uw ligchaam, niet met uwen ftand, niet met uwe goederen, niet met uwe uiterlyke bedryven. Dat alles is niet uw ik, behoort niet tot uw weezen, maar ftaat met u voor een korter of langer tyd, in een naauwer of ruimer verband. Keer daarenboven dikwyls geheel in u zei ven te rug, trek uwe aandacht af van alles, wat buiten u is en gebeurt, bepaal ze geheellyk op u zeiven, op uwe denkbeelden, gedachten, gewaarwordingen, gevoelens, wenfchen en begeerten, en kies tot alle zulke waarneemingen, zo veel mogelyk, de gefchiktfte, gunstigle omftandigheden en gelegenheden.
Wenscht gy dan uwe heerfchende gezindheden en neigingen, hunnen plooi en loop te leeren kennen, zo geef inzonderheid op zulke tyden op u zei ven acht, wanneer uw hart voor het vermaak ontfloren is, wanneer gy u noch door inwendige zorgen en ernftige gedachten, noch door uitwendige omflandigheden beperkt
ge-



MIDDELEN OM DEZELVE TE VERKRYGEN. 73
gevoelt, wanneer gy u onder menfchen bevindt, voor welken gy u verbeeldt, u niet te behoeven te vermommen of u in te binden, daar gy üwe gedachten en'gewaarwordingen haaren natuurelyken loop moogt laaten, en ze zo min uit vrees als uit belang naar deezen of naar eenen anderen kant behoeft te wenden, ofeenigzins te bewimpelen, te verzwakken of te verfterken. Let derhalven op u zeiven in het huisfelyke leven, in den naauwer kring uwer huisgenooten, of uwer gemeenzaame vrienden. Let daar op de indrukfels, welke de uiterlyke dingen, welke dat, 't welk gy daar ziet en hoort en doet, op u maaken; let op de eerde, onvoorbereide en niet overlegde beoordeelingen, die gy daarover maakt, de eerde aandoeningen van welgevallen of mishagen, van liefde of van haat, van weltevredenheid, of van mishaagïng, die by u opkomen, en befluit daaruit tot de wezenlyke en natuurlyke gedeldheid van Uw hart.
Nog eens. Wenscht gy u zeiven, wenscht gy den loop uwer denkbeelden, de beginfels die u' voornaamelyk leiden, uwe gewoone denkwyzen en gemoedsgedeldheid te leeren kennen: neem u dan zeiven dikwyls waar in de dille E 5 cea-



74 OVER DE ZELFKENNIS, EN DE
eenzaamheid, wanneer gy zonder bepaalde bezigheden en oogmerken aan u zeiven zyt overgelaaten. Merk op, welke denkbeelden, welke gedachten u daar ligtst invallen, u meest en langst bezighouden, welke gy fpoedigst en zorgvuldigst van u verwydert en in u onderdrukt, of wel begeerigst omhelst en liefst levendig houdt; merk op, welke aandoeningen daar fnelst in u ontwaaken, en zich ligtst en volkqmenst meester van uw hart maaken, en leid daaruit den trap van wysheid en van deugd ajf, welken gy werkelyk bereikt, of niet bereikt hebt.
Eindelyk, neem u zeiven, tot dat zelfde einde, dikwyls waar onder een levendig befef van Gods tegenwoordigheid. Denk aan zyne Alweetendheid; denk aan hem als den Kenner en Rechter uwer gedachten en overleggingen, van uw doen en laaten; denk, dat hy door geen fchyn misleid kan worden, en dat van het oordeel, 't welk hy over u velt, alles afhangt; denk aan de verantwoording, die gy hem eenmaal moet geeven. Dit zal uw oog fcherpen, uwe eigen liefde verzwakken, uw oordeel juister maaken, en u onpartydige ftrengheid leeren. Gy zulc u niet onderwinden, om
voor



MIDDELEN OM DEZELVE TE VERKRYGEN. 75
voor God, den Alzienden dien gy niet bedriegen kunt, het laage groot, het kwaade goed te noemen, of uwe gebreken en vergrypingen door ydele verontfchuldigingen te verfchoonen.
Een ander middel ter verkryging der zelfkennis, is het onpartydig gebruik maaken van de gedachten, die anderen, vrienden of vyanden over ons, over onze gevoelens, over ons karakter , over onze daaden maaken. Offchoon deeze gedachten van anderen nooit de plaats van grondbeginfels en regels by ons kunnen of mogen bekleeden; offchoon wy om dezelve nooit iets kwaads mogen doen, of iets goeds nalaaten; offchoon zy dikwyls eenzydig, dikwyls te ftreng en uit drift oorfprongelyk zyn; zy kunnen ons toch ook op menige bekwaamheden en vermogens, die wy bezitten, en die by ons fluimeren, zo wel als op menige gebreken en zwakheden, die wy hebben en niet gewaar wierden, opmerkzaam maaken. De Vriend kent veelligt onze goede, of voor verbetering gefchikte zyde, en de vyand onze flegte of zwakke zyde beter dan wy ze zeiven kennen. Den eerften maakt de liefde, het verlangen om ons volmaakter en gelukkiger te zien, en den laat-
ften



?6 OVER DÉ ZELFKENNIS ,'ËN DÈ
ften de haat, of de begeerte om onze uitmuntendheid en verdienden te verdonkeren, Tcherpzigtiger , dan zy anders zouden zyn, en dan wy misfchien zeiven zyn. Hunne gevoelens en aanmerkingen mogen ons derhalven niet onverfchillig zyn. Zy kunnen ons dikwyls tot onderzoekingen en ontdekkingen het fpoor wyzen, die wy zonder hunne aanwyzing misfchien' nooit zouden ondernomen en gedaan hebben. Inzonderheid verdient het algemeene , heerfchende oordeel, 'c welk vrienden en vyanden over ons vellen, onze opmerkzaamheid, naar dien zulk eene overeendemming altoos ook meer of min een overeenllemming met de waarheid vooronderdelt, of althans den fchyn van Tvaarheid ten grond moet hebben. Bevinden Wy by zulke onderzoekingen , dat wy in de oogcn van anderen meer fchynen, dan wy werkelyk zyn, of dat wy naar hunne gedachte meer zouden kunnen zyn en uitvoeren, dan wy inderdaad zyn en verrichten : welk eene aanfpooring om onze krachten in te fpannen, en de verwachtingen, die men misfchien te recht van ons heeft, niet te leur te dellen! Bevinden wy integendeel, dat anderen Hechter van ons denken en oordceien, dan wy verdienen , dat zy ons
ge-



MIDDELEN OM DEZELVE TE VERKRYGEN. 77
gebreken en feilen toefchryven , die wy niet hebben; welk eene aanfpooring om ons zo veel te zorgvuldiger van alles te wagten, wat hun daar xoe gelegenheid en voorwendfels gegeeven mag hebben, en derhalven om niet alleen het kwaade en onbetaamelyke, maar ook allen fchyn daar van te vermyden !
Een derde middel ter verkryging der zelfkennis betlaat hierin : dat wy ons zeiven en onzen to&~ fland dikwyls en onpartydig by de voorfchriften der waarheid en der volmaaktheid vergelyken. Willen wy ons zeiven naauwkeurig kennen en beoordeelen : wy moeten niet alleen weeten, wat wy zyn, maar ook wat wy zouden kunnen en behooren te zyn ; niet alleen, wat wy doen , maar ook tot welke daaden wy verpligt en geroepen zyn. Zonder deeze kennis kunnen wy ons lig'elyk voor beter en volmaakter houden, dan wy werkelyk zyn. Zo houdt zich dikwyls de arme zo lang voor ryk, tot dat hy zyn vermogen tegen het vermogen van den waarelyk ryken berekent, en de onweetende verbeeldt zich zo lang geleerd te zyn tot dat hy zyn verftand en zyne kundigheden met het veriland en de kundigheden.van den waarlyk geleerden vergelykr. Laaten wy derhalven onze gemoedsge-



73- OVER. DE ZELFKENNIS, EN DB
fteldheid, onze neigingen, ons gedrag dikwyls en met opmerkzaamheid by de geboden van > God, by de voorfchriften van het Euangelie, by het voorbeeld van Jefus Christus vergelyken , èn zien, welke overeenkomst, of welke ftrydigheid tusfchen de eene en de andere plaats heeft. Laaten wy dat, 't welk wy zyn en doen èn uitvoeren overftellen tegen dat, 't welk andere menfchen, die wy als voorbeelden van wysheid en braafheid kennen en eerbiedigen, zyn èn doen en verlichten, of 't welk zy geweest zyn en gedaan en verricht hebben, en daar uit afleiden, in hoe verre wy als menfchen, als Christenen, als Schepfels, die hun in alle wezenlyke dingen gelyk zyn, aan onze verordening beantwoord hebben of niet.
Bedient u, eindelyk, myne aandachtige Toehoorers! tot dat zelfde einde van de hulp uwer, bekenden en vrienden , der geenen , die het meest by u zyn, u het meest zien, het naauwkeurigst kennen en den gemeenzaamften omgang met u hebben. Geeft hun niet alleen vryheid, maar zelfs uitdrukkelyken last, om op u toe te zien, en u in zulke oogenblikken waar te neemen, als gy u verbeeldt, dat men niet op u let, of als gy uit gewoonte, als gy hartstoch-
te-



MIDDELEN OM DEZELVE TE VERKRYGEN. 79
telyk handelc en u vooraf niet beraadt. Verzoekt hen, dat zy u uwe feilen en zwakheden herinneren, dezelve niet voor u verbergen of verfchoonen, u den onaangenaamen, of fchade^ lykc-n indruk, die dezelve op hen maakten, niet verheelen, en u op u zeiven oplettend maakten , en tot nadenken over u zeiven en uwe gemoeds* gefteldheid opwekken, zo dikwyls zy iets, dat zedelyk kwaad , of met uw karakter, mee uwen rang, met uwe beginfels en gevoelens ftrydig is, in u opmerken. Maar leent dan ook het oor aan hunne waarfchouwingen , brengt u zeiven daar over op de toets, gaat tot de bronnen uwer misflagen te rug , overweegt de omftandigheden, in welken gy gefeild, de aanleidingen en verzoekingen, die gy daar toe in u of buiten u gehad hebt, en leidt 'er den trap uwer fterkte, of zwakte uit af, dat geene, 't welk voor uwen zedelyken toeftand en voor uwe deugd gunftig of ongunftig is.
Voegt dit alles by een , myne aandachtige Toehoorers! De herhaalde waarneeming van u zeiven in de eenzaamheid ; de onpartydige gebruikmaaking van het oordeel , 't welk anderen over u vellen ; de naauwkeurige vergelyking van uw karakter en uwen zedelyken



■8o . OVER DE ZELFKENNIS, ENZ.
*en toeftand met de voorfchrifcen der waarheid en der volmaaktheid; het dankbaare gebruik van de opmerkingen en waarfchouwingen uwer gemeenzaame vrienden; dit alles zy «we beftendige , uwe onfchenbaare regel in dit opzigt; en gy zult u zeiven fteeds beter leeren kennen, en fteeds juister beoordeelen, en daar door fteeds wyzer en gelukkiger worden. Amen.
FlERr



VIERDE LEERREDE.
DE BELETSELEN DER ZELFKENNIS.
Tekst;
Tweede Brief aan de Korinters Hoofdft. XIII. vs. 5,] Kent gy u zeiven niet 7
IV. Stuk.
Jb






è /'"~Nod, die ons als onze Vader tot verftahv.3 dige en deugdzaame menfchen wilt vormen, ons door verftand en deugd gelukkig maaken, en tot een verhevener leven opvoeden en voorbereiden, welke middelen fchenkt ons nier! uwe goedheid om dit oogmerk te bereiken T Door u met bewustheid en reden begiftigd, kunnen wy ons zeiven, onze natuur en verordening , onze behoeften , onze bekwaamheden en vermogens , leeren kennen, en alles, wat wy zyn, en verrichten en wat ons omringt, waardeeren en beoordeelen naar den invloed, dien het op onze waare , duurzaame volmaaktheid heeft. En hoe verre zouden wy het niet in deeze zo gewigtige en heilzaame kennis kunnen brengen , indien wy meerder achtfloegen op ons zeiven , indien wy onze verbetering en volmaaking meer ter harte namen, indien wy aan de vermaaningen onzer reden en van ons geweeten meer het oor leenden, en ons .zorgvuldiger van alle zelfbedrog wagtten! Doch maar al te dikwyls wenden wy onze oogen opzettelyk af van 't geen, wy zyn en doen, en behoorden te zyn en te doen,- ontveinzen en verbergen de waaF 2 re



84 DE BELETSELEN
re gefteldheid van ons hart voor onszelven, en verliezen onszelven geheel en al uit het gezicht onder den drom der zinnelyke aardfche dingen , waarmede wy. ons bezig houden en den tyd verfpillen. Maar al te dikwyls laaten wy ons van de zinnelykheid beheerfchen, van den fchyn en het eerfte voorkomen verblinden, van de inboezemingen der eigenliefde misleiden, en houden onszelven voor veel beter, dan wy werkelyk zyn, of vergenoegen ons, uit onverfchilligheid omtrent dat, 't welk by uitneemendheid fchoon en goed, 't welk in zyne foort volmaakt is, met den laagften trap der deugd. En dus worden wy nooit zo goed, of zo gelukkig, als wy naar onze vatbaarheden en naar de hulpmiddelen, die gy ons daartoe fchenkt, zouden kunnen en behooren te worden, ö God, wy fchaamen ons voor u over onze nalaadgheid en vadiigheid, over den grooten afftand tusfchen ons en het heerelyke doel, 't welk gy ons hebt voorgefteld. 6 Mogten wy van nu af aan den weg, die derwaards leidt, met meerder zorgvuldigheid en yver bewandelen, en ons door geen hinderpaalen, door geen zwaarigheden van het volgen van denzelven laaten te rug houden. Help
gy



DER ZELFKENNIS: 85
gy zelf ons, ó bermhartige God, deeze hinderpaalen overdygen en deeze zwaarigheden te boven komen. Leer ons tot dat einde dezelve kennen, en boezem ons door uwen geest moed en kracht in ter beftryding van alles, wat ons belet, volkomen bekend en gemeenzaam mee onszelven te worden. Vergezel daartoe met uwen zegen de overdenkingen, die wy thans over dit onderwerp zullen voordraagen, en verhoor ons gebed door Jefus Christus, in wiens naam wy u verder aanfpreeken en zeggen: Onze Vader enz.
Hoe minder men de druikelblokken, die men op zynen weg kan ontmoeten, of de zwaarigheden, die aan zeker werk vast zyn, voorziet ; des te ligter kunnen de eerde den mensch tot druikelen en vallen, en de laatde tot moedeloosheid brengen. Hoe beter men aan den anderen kant geene en deeze kent; hoe naauwkeuriger men zich dezelve vooraf voordek; hoe minder onverwagt zy voor ons zyn: des te beter kan men 'er zich tegen wapenen; en des te gemakkelyker en zekerer zal men de eene en F 3 de



86 DE BELETSELEN
de andere te boven komen en overwinnen. Oo de zelfde wyze is het ook gelegen met de zelfkennis en het gebruik der middelen , om dezelve te verkrygen. Zichzelven naauwkeurig te kennen en te beoordeelen, is geene zo gemakkelyke zaak, als men misfchien dikwyls meent; geen werk, waartoe noch byzondere opmerkzaamheid, noch moeilyke infpanning, noch taai geduld vereischt wordt. Al wie dit werk onderneemt, en zich daarby geere beletfelen en zwaarigheden voordek, en zich vleit, dat hy het zelve in eenen korten tyd en zonder eenige moeite zal uitvoeren, die wordt in zyne verwachtingen te leur gedeld, en loopt groot gevaar, van de gantfche zaak zo fpoedig weder op te geeven, of deeken te laaten, als hy dezelve ligtvaardig ondernam. Terwyl hy op eenen welverlichten en effenen weg waant te wandelen, zal zyn pad dikwyls onkenbaarer worden, dikwyls in eenen doolhof uitioopen, dikwyls ruuw en moeilyk worden; en den geenen alleen zal dit alles niet affchrikken om zyn weg te volgen, die er vooraf op gerekend, en vastelyk befloten heeft om tot de bedoelde plaats door te wordclen , hoe zwaar het hem ook vallen mogte.
Om



DER ZELFKENNIS, S? Om deeze redenen, myne aandachtige Toehoorers, en met dat oogmerk ben ik voorneemens, u in dit uur over de voornaamfte beletfel en der zelfkennis te onderhouden, en u dezelve nader te doen inzien. -—- De zelfkennis is, gelyk wy onlangs gezien hebben, van een wyduitgeftrekt begrip. :'Er worden menigerhande gewigtige onderzoekingen toe vereischt. Wy moeten onze natuurelvke gefteldheid, wy moeten onzen zedelyken toeftand, wy moeten onze betrekkingen tot de uiterlyke dingen en hunnen invloed op ons karakter en op ons gedrag kennen. En het gebruik der middelen, waardoor wy deeze zelfkennis verkrygen, is niet zonder zwaarigheid. Het waarneemen van onszelven, het wel gebruiken van de opmerkingenen gevoelens van anderen, het onpartydig vergelyken van onzen toeftand met de voorfchriften der waarheid en der volmaaktheid, en het behoorelyk gebruik maaken van de vermaaningen en de hulp onzer vertrouwde Vrienden: dit alles vooronderftelt veel opmerkzaamheid, veel ernst, veel oprechtheid en getrouwheid, en kan niet zonder aanhoudende poogingen plaats vinden. Zullen deeze poogingen ons niet tot last worden en niet verveeF 4 len



^ DE BELETSELEN
len; dan moeten wy de zwaarigheden, die daaraan vast zyn, kennen, en ze leeren vermyden, of te boven komen. En hiertoe 'zal, gelyk ik hoop, myne tegenwoordige leerrede iets toebrengen. Laaten wy derhalven
De voornaamfte beletfelen der zelfkennis in cverweeging neemen.
Laaten wy onderzoeken, wat zo veel menfchen te rug houdt, om zich op deeze kennis toe te leggen, en wat dezelve voor zo veel anderen moeilyk maakt, en hen belet groote vorderingen in dezelve te maaken.
Het al te groot vermogen der zinnelykheid; eene al te verftrooijende, onrustige levenswyze; het onaangenaame, dat aan het . werk der zelfbeproeving en zelf befchouwing vast is; onverfchilligheid omtrent zedelyke volmaaktheid; de valfche denkbeelden, die men zich van den mensch, zyne natuur en verordening vormt; de verkeerde regels, naar welken men zichzelven waardeert en beoordeelt; en, eindelyk, de vleitaal van andere menfchen: deeze zyn de' voornaamfte beletfelen der zelfkennis. Laaten wy derzelver aart en fterkte van wat naderby befchouwen, en ons daartegen zoeken te wapenen,
Het



DER ZELFKENNIS. 89
Het eerfte dan is het al te groot vermogen en de al te groote invloed, welk de zinnelykheid op zo veel menfchen heeft en oefent. Ons waare wezen, ons eigenlyk ik, 't welk wy moeten leeren kennen, valt niet onder het bereik der zintuigen. Het is een onzigtbaar, geestelyk vermogen, 't welk echter zich zelf bewust is, met bewustheid werkt, en op zichzelf en zyne eigen werken met overleg kan te rug zien en daarover nadenken. De zinnen onderrechten ons alleenlyk van dat, 't welk buiten ons is, en maaken ons eeniglyk daarop opmerkzaam. Laat men zich nu voornaamelyk van de zinnen regeeren, flaat men meerder acht op het geen men ziet en hoort; dan op het geen men zelf is en denkt en werkt, dan weet men zichzelven niet genoegzaam te onderfcheiden van dat geene, 't welk niet tot ons wezen behoort. Men verwart dan geduurig zichzelven met het geen wy zeiven niet zyn; fchryft zich dan vermogens, voorrechten, goederen, verdienden toe, die haaren grond niet in onszelven hebben, die eeniglyk geleend en geborgd zyn; en houdt zichzelven voor veel grooter, waardiger, magtiger, beter, dan men werkelyk is, om dat men alles op de lyst zyner eigens, F 5 per-



5° DE BELETSELEN
perfoonlyke grootheid en waardigheid en magt en goedheid plaatst, wat onze uiterlyke toeftand daar mede overeenkomltigs heeft, of wat de menigte, die geheel zinnelyk denkt, zo gewoon is te noemen. Om de zelfde redenen houdt men zo dikwyls den fchyn voor het wezen , de gedaante voor de zaak zelve, en verbeeldt zich, dat men aües inderdaad is en heeft en kan, 't geen men fchynt te zyn en te hebben en te kunnen. Men leert derhalven wel zyn ligchaam en zyne gedaante, maar niet de ziel en haare vermogens en neigingen, wel zynen uitwendigen, maar niet zynen inwendigen toeftand, wel zyn verbond met de zigtbaare, maar niet zyn verbond met de onzigibaare waereld kennen. Neen, myne aandachtige Toehoorers! wenscht gy u zeiven in den grond te leeren kennen en beoordeelen, wacht u dan voor dit alles onderdrukkend vermogen der zinnelykheid. Laat u niet, als de kinderen, door alles, wat fchynt en fchittert, misleiden. Befchouw elke zaak zo veel mogelyk in haare eenvoudigfte gedaante en ontdoet inzonderheid u zei ven van allen vreemden luister, van alle ontleende klederen. Dringt altoos tot den grond, tot de kern der dingen door; ontdekt, be-
fchouwt



DER ZELFKENNIS. QI
fchouwt u zeiven, ontbloot van alles, wat u niet eigen is, zo als gy werkelyk zyt; kweekt uwe reden zorgvuldig aan, en laat dezelve de heerfchappy hebben over alle zinnelyke indrukfelen.
Een al te verfïrooijende, onrustige, woelachtige levenswyze is een tweede en zeker een zeer voornaambeletfel, om tot eene juiste zelfkennis te komen, of om groote vorderingen in dezelve te maaken. In hoe grooter eene verftrooijing en gewoel wy leeven: des te meer leeven wy buiten ons, des te minder in ons; des te meer verliezen wy onszelven en alles, wat tot onszelven behoort, uit het oog. Hy die altoos in de verftrooijing leeft , kan dagen , weeken, maanden lang beftaan, zonder dat hy eens recht by zyne zinnen is, eens volkomen tot zichzelven komt, eene volkomene innerlyke, duidelyke bewustheid van zichzelven en van zynen natuurelyken en zedelyken toeftand heeft. Nu eens trekken de bezigheden van zyn beroep dan weder gezellige vermaaken en verlustigingen, op eenen anderen tyd kinderlyke fpelen en tydkortingen, zyne aandacht geheel en al van zyn binnenfte af, en bepaalenze eeniglyk op uitwendige dingen, op fnel voorbygaande, ydele
ge-



92 DE BELETSELEN
gedaanten en verfchynfels. Van den verblindenden glans deezer dingen ingenomen, en door derzelver ftroom weggefleept, vliedt hy de eenzaamheid, de ftille afzondering, vliedt zichzelven , fchuuwt alle ernftige overdenkingen, zoekt zyne rust in de bedwelming, en leeft en beweegt zich geheeliyk in dat, 'c welk buiten hem is; en zo hy al ten eenigen tyde uit zynen droom opgewekt, of in zyne fluimering geftoord wordt, dan bevindt hy zich te onvreden en ellendig, en omhelst greetiglyk elk middel, dat gefchikt fchynt, om hem op nieuw in ilaap te wiegen, te bedwelmen, zyne zelfbewustheid te verminderen, en hem van zichzelven te verwyderen. Hoe onbekend, hoe vreemd moet dan de mensch niet zichzelven zyn! Hoe zou hy in zulk eenen toeftand ooit eene naauwkeurige kennis van zyn eigen karakter en zedelyken ftaat kunnen verkrygen ? — Neen, wenscht gy deeze kennis te verkrygen, myne geliefde Vrienden ! wacht u dan voor al te menigvuldige en te langduurige verftrooijingen als voor een vergif, doodelyk voor wysheid en deugd. Zoekt uwe uitfpanning en uw vermaak nooit in de bedwelming, nooit kleeve uw hart zo fterk aan de beflommering deezer waereld, dat gy daarom
u



DER ZELFKENNIS. 93
u zeiven uit het oog verliest. Trekt in tegendeel nu en dan uwe aandacht van dezelve af, en werpt in 't midden van het gewoel een ernftig oog op uw binnenfte. Leidt, in zo verre zulks met uwen pligt en uw beroep betlaanbaar is, een llil, ingetoogen leven. Zulk een leven is de beste fchool der wysheid en der deugd. Doet alles, wat gy doet, geniet alles, wat gy geniet, met eene duidelyke bewustheid van u zeiven, en verhef daardoor alle uwe bedryven tot redelyke bedryven, en alle uwe genietingen tot geestelyke genietingen. Beftaat en leeft meer in u dan buiten u, meer in uwe eigen gedachten en gewaarwordingen, dan in de gevoelens en meeningen der menfchen, meer in dat 't welk gy zyt, dan in dat, 't welk gy hebt en bezit.
Het onaangenaam i V welk aan het werk der zei/onderzoeking en zelfkennis vast is, en het nog onaangenaamer, V welk men fomtyds daarvan vreest, is eene derde omftandigheid, die maar al te veel menfchen daarvan te rug houdt, of daaromtrent nalaatig en verdrietig maakt. De traage, zinnelyke mensch fchuuwt alle infpanning zyner zielsvermogens, alle ernftige, aanhoudende overdenkingen over onzigt-
baa-



94 DE BELETSELEN
baare, zedelyke dingen; hy fchuuwt de zorgvuldige opmerkzaamheid op alles, wat in zyn binnenfte omgaat, of tot zyn karakter, en zyn zedelyk gedrag betrekking heeft; en nogthans zyn dit alles zaaken, zonder welke het volftrekt onmogelyk is, dat men zichzelven naauwkeurig zou leeren kennen. Liever wil hy in deeze gewigdge ftukken onweetend of in dwaaling blyven, dan zichzelven zo veel moeite geeven, en de voordeden, die daar uit te verwachten mogten zyn, met zo veel arbeids te koo>
pen. Nog meer echter fchuuwt dikwyls
de mensch de onaangenaame , befchaamende ontdekkingen, die hy misfchien onder deeze bezigheid doen zou, en die hem noodzaakelyk in verwarring brengen en onrust berokkenen zouden. Hy weet vooruit, of vermoedt vooruit, dat de ftaat van zynen geest en zyn hart niet derwyze gefteld is, dat de naauwkeuriger kennis van denzelven hem genoegen en vreugde zou kunnen verfchaffen. Hy vreest, dat hy zichzelven, zyne gemoedsgefteldheid, zyne neigingen, zyn gedrag als kwaad en zondig zou moeten laaken en veroordeelen. Hy wil zyn verwytend en befchuldigend geweeten, 't welk dikwyls heimêlyk in hem ontwaakt, geene gele-



DES. ZELFKENNIS. 95
legenheid en vryheid geeven, om met luide ftem tegen hem te getuigen, en zyne reeds wankelende rust en zekerheid te eene maale te verwoesten. Even gelyk de ongelukkige, wiens tydelyke zaaken in wanorde en verval geraakt zyn, vermydt hy alle onderzoekingen, die hem zyne waare eigenlyke gefteldheid zouden kunnen ontdekken, en fteltzich, om voor het tegenwoordige eenige onaangenaame, fmertelyke gewaarwordingen en denkbeelden te ontwyken, liever aan het gevaar bloot, van heden of morgen door de grievendfte kwelling en het fchynelykfte berouw geheel en al verfcheurd te worden. Rampzalige verblindheid! Neen, myne aandachtige Toehoorers! fchuuwt niet eenige voorbygaande bezwaaren, zo gy u niet t'eenigen tyd eenen veel harder, geheel nederdrukkenden last op den hals wilt haaien. Schuuwt geene moeite of infpanning, indien gy u zeiven wenscht te kennen, indien gy wys en gelukkig wenscht te worden. Vreest niet van u zeiven in uwe ware, natuurelyke gedaante, van allen fcbyn en allen opfchik ontbloot, te befchouwen, hoe veel befchamends en vernederends dit gezigt voor u ook bevatten moge. Eenmaal moet en zult gy u zeiven toch in dat
licht



S>Ó" DE BELETSELEN
licht befchouwen, en hoe vroeger zulks gefchiedt, des te ligter zal het u vallen, om alles, wat u mismaakt, u onteert, door berouw en verbetering af te leggen, en uw binnenfte weder met waarheid en orde en rust en ftille vrede te verfieren.
OnverfchMigheid omtrent zedelyke Chris telyke volmaaktheid, of hoogere wysheid en deugd, is een vierde beJetfel, ter verkryging eener gegronde zelfkennis, 't Is onzer natuur eigen, dat wy geen moeilyk, veel minder nog een onaangenaam werk onderneemen en uitvoeren, wanneer wy niet van deszelfs gewigtigheid, of van de groote waardy der voordeden, daar in gelegen, verzekerd zyn. Deeze verzekerdheid alleen kan de verzoekingen tot traagheid en verveeling op weegen. Hier, by het werk der zelfkennis, is het om de bevordering onzer inwendige, geestelyke, zedelyke volmaaktheid, om vordering op den weg der wysheid en der deugd te doen; derhalven om voordeden, die wel zeer wezenlyk en groot, maar voor den niet denkenden, zinnelyken mensch juist niet zeer bekoorelyk zyn. Wat is menfchelyke Christelyke volmaaktheid, wat is wysheid en deugd in de oogen van den grooten hoop?
Een



der zelfkennis. 97
'Een fchoon beeld, dat nergens aanweezend is; een aangenaame droom, die by het ontwaaken vervliegt; een verheven ideaal, waarnaar men te vergeefs ftreeft, en 't welke niemand kan bereiken. Waartoe dan, dus fpreekt men, waartoe die moeilyke opmerkzaamheid op zichzelven, op alles, wat men denkt en wil, op elke verandering, die in onzen geest en in ons hart voorvalt? Waartoe die llrenge waakzaamheid over eiken wensch, elke begeerte, elke neiging, die men voedt, over elk voorneemen, dat men opvat, over elke fchrede, die men doet? Gêwislyk moet men dwaasheden en ondeugden vermyden, maar echter niet verwaandelyk aanfpraak op eene byzondere wysheid en deugd maaken. En daartoe zyn niet zo veele onderzoekingen en waarneemingen noodig. Dwaasheid en ondeugd vallen in 't oog, en
haare gefruite bedriegt niemand. AI wie
zo denkt, ■ en zo denken maar al te veel
menfchen, — voor dien kan gêwislyk de zelfkennis in haare waardigfte en edelfte betekenis geene zo belangryke zaak zyn; die gevoelt derhalven weinig aandrang in zichzelven, om zich op dezelve te bevlyrigen. Maar is dit wel juist, is het wel verftandig gedacht? Wat IV. Stuk. G vw».



98 CE BELETSELEN
verdient dan onze geheele oplettendheid, onze naauwkeurigfte zorgvuldigheid, ons yverigst poogen, zo niet de inwendige, geestelyke volmaaktheid zulks verdient? Wat blyft ons behalven dezelve van alles, wat wy zyn en hebben, in den dood en in de toekomende waereld over? En welke zyn toch de grenzen, die ons in dit opzigt gefield zyn? Wanneer" zyn wy zo wys en zo deugdzaam, als wy zouden kunnen zyn en worden? Zyn wy niet fchepfels, die vatbaar zyn voor eene fteeds toeneemende, voor eene tot in 't oneindige voortgaande verbetering en volmaaking ? En hoe kunnen wy ooit voor de fchandelykfte buitenfpoorigheden der dwaasheid en der ondeugd veilig zyn, indien wy niet alle, zelfs de afgeJegenfte en verborgenfte bronnen van dezel/e in ons kennen en toeftoppen? Hoe ophouden kwaad te zyn, zonder werkelyk goed te worden? En hoe werkelyk goed worden, zonder alle onze gezindheden en neigingen en bedoelingen en poogingen aan de voorfchriften der waarheid en der orde te onderwerpen? Neen, erken en gevoel de hooge waardy der wysheid en der deugd, ö mensch! erken en gevoel, dat daarop uwe geheele volmaaktheid en gelukza-
lig-



DER ZELFKENNIS. 99
ligheid in deeze en in de toekomende waereld rust; befluit uwe poogingen en uitzigten in dit ftuk binnen geene willekeurige grenzen; tracht zo wys, zo goed, zo volmaakt te worden, als gy maar immer kunt worden: dus zal u niets onverfchillig, niets van klein belang zyn, wat u tot zelfkennis leidt, en u in eenigerhande opzigt met u zeiven meer gemeenzaam doet worden.
De valfche begrippen, die men zich van den. mensch in V algemeen, van zyne natuur en verordening vormt, zyn een vyfde maar al te gewoon beletfel eener naauwkeurige zelfkennis. Zullen wy ons zeiven in den grond kennen en beoordeelen; wy moeten ons van de menfchelyke natuur in 't algemeen, van haare bekwaamheden en vermogens, van haare ilerkheid en zwakheid, van haare tegenwoordige en toekomende verordening juiste denkbeelden vormen. Wy moeten weeten, wat de mensch als een mensch is en heeft, wat hy kan en vermag, wat hy behoort te zyn en te worden, en hem noch naauwer noch ruimer paaien Hellen, dan zyn Schepper hem gefield heeft. Maar hoe verkeerd, hoe valsch zyn niet dikwyls de begrippen, die men zich van G s den



100 DE BELETSELEN
den mensch vormt, en die men dan op zichzelven toepast! Nu eens, en gemeenlyk houdt men hem voor veel Hechter, zwakker, onvermogender dan hy inderdaad is; acht hem tot niets in ftaat, verbeelde zich, niets of zeer weinig van hem te kunnen verwachten of verlangen ; houdt alle gevoel van vermogen en fterkte voor hoogmoed, alle ftreeving naar groote, edele daaden, naar hooger volmaaktheid, voor zelf bedrog en ydele eerzucht; verbeeldt zich, dat de mensch zelf weinig of niets tot zyne verbetering toebrengen kan, en vernedert hem tot de dieren des velds, of maakt hem tot een enkel lydelyk, tot een meer werktm'gelyk dan vry werkend fchepfel. En wanneer de mensch zulke denkbeelden van zichzelven vormt, dan behoeft men zich niet te verwonderen, dat hy zichzelven in eenen hoogen graad verzwakt en gebreklyk en bedorven acht, dat hy fchier niets goed, maar enkel kwaad in zich ontdekt, dan laat hy zich ligtelyk overhaalen, om alle zyne, nog zo grove, gebreken en btiitenfpoorigheden als onvermydelyke zwakheden te befchouwen, en het afleggen daarvan voor onmogelyk te houden. —. Pan eens, integendeel, wil men den mensch
tot



DER ZELFKENNIS. 101
rot eenen engel verheffen, wil hem in een geheel onberisplyk, vlekloos wezen herfcheppen , fchryft hem derhalven alles tot zonde toe, berooft zyne goede poogingen en daaden van alle waarde, vordert dingen van hem, die boven zyn vermogen zyn; en wanneer men dan dit ideaal op zichzelven toepast, hoe ligtlyk kunnen ons dan niet moedeloosheid en verdrietigheid overvallen. En hoe valsch moeten niet de gevolgen zyn, die men daaruit van zyne eigene gefteldheid en zynen zedelyken toeftand afleidt! Wacht u van deeze dwaalingen en bedrieglyke gevolgtrekkingen, ö gy, die uzelven naauwkeurig wilt kennen en beoordeelen. Houd den mensch voor 't geen hy werkelyk is, en leer hem naar de waarheid waardeeren. Erken en gevoel aan den eenen kant zyne waardigheid, zyne krachten, zyne verhevene verordening, zyne wezenlyke uitmuntendheid boven de overige bewooneren deezer aarde , en geloof vastelyk, dat hy tot groote dingen verordend, en tot groote dingen bekwaam ïs. Maar erken en gevoel ook aan den anderen kant zyne bepaaldheid, en fchaam u daar niet over, en kwel u zeiven daar over met geene noodelooze verwytingen of bekommeG 3 rin-



102 DE BELETSELEN
ringen, en verlang niet meerder te zyn en uie te voeren, dan gy als een mensch in uwen tegen woord igen toeftand kunt en behoort te zyn en uit te voeren.
Een niet minder gewigtig en gewoon beletfe! veroorzaaken, ten zesden, de valfche, bedrieglyke regels, naar welken men zichzelven waardeert en beoordeelt. In plaats van zyn gemoed en leven met de gemoedsgefteldheid en het levensgedrag van Jefus Christus, dat groote modél en voorbeeld aller menfchelyke volmaaktheid te vergelyden; in plaats van zyne gezindheden en daaden tegen de gezindheden en daaden der besten onder de menfchen te befchouwen ; vergelykt men zichzelven met de zulken, die nog onweetender, noch dwaazer en bedorvener dan wy zeiven zyn, vindt zich derhalven verre boven dezelve verheven, en vergenoegt zich in deeze zyne geringe uitmuntendheid, boven geheel verachtlyke, boven fnoode en ondeugende menfchen. In plaats van zyn karakter en zynen wandel by de geboden van God, by de voorfchriften van het Euangelie te vergelyken , en naar dezelve te beoordeelen, vergelykt men ze by den fmaak, die in zekere kringen van menfchen, of op zekere tyden de heerfchende
is,



DER ZELFKENNIS. IO3
is, by dat geen, 't welk fraaije zeden, of welgemanierdheid genoemd wordt, by den trap van braafheid en deugd, die in de waereld aangenomen en gangbaar is, en houdt zich te vreede met dat geen te zyn en te doen, 't welk de meeste menfchen zyn en doen, alhoewel hetzelve ook nog zo weinig mogt betekenen. In plaats van zich naar dat geen, waarin de grootstmogelyke volmaaktheid van den mensch en den Christen beftaat, te onderzoeken en te waardeeren, onderzoekt en waardeert men zich naar dat geen, 't welk hem naauwelyks boven den booswicht, boven den moordenaar, den roover, den echtbreeker, den verleider der onnozelheid, verheft, en houdt zichzelven voor goed, omdat men nog veel erger zou kunnen zyn. Wacht u, myne aandachtige Toehoorers! voor deeze misleidingen der eigenliefde, voor deeze bedrieglyke gevolgtrekkingen van een bedorven en het licht fchuuwend hart, zo gy uzelven in den grond wenscht te kennen en te beoordeelen. Laat de waarheid, de ftrengfte waarheid u by dit werk leiden en beftieren. Tracht minder, om u zeiven op de eene of de andere wyze noopens uwen toeftand gerust te Hellen, dan wel om denzelven derwyze in te G 4 zien



Ï<H DE BELETSELEN
zien en te leeren kennen, als by werkelyk is. Bedient u tot dat einde van geene andere regelen, dan van de zodanige, die de toets der reden doorftaan, en voor den rechterftoel van God en van een ontwaakt, onpartydig geweeten gelden. Oordeelt, gelyk de Heiland zegt, niet naar het aanzien, maar oordeelt "een rechtvaardig oordeel; beoordeelt uzelven derwyze, dat gy niet behoeft te vreezen, van ten eenigen tyde door eenen hooger Rechter veroordeeld te zullen worden.
By alle deeze beietfels der zelfkennis komen, eindelyk, nog de vleitaal en loffpraaken enzer medemenfehen, die zo dikwyls ons oordeel verbyfteren, en ons karakter en onze* wandel, onze uitmuntendheden en onze gebreken in een geheel valsch licht aan onszelven verwonen. Nu eens is het uit ontydige dienstvaardigheid, dan eens uit laage eigenbaat, dat anderen onze feilen veikleenen en verfchoonen, onze gaaven en bekwaamheden vergrooten, en het geringde goed, 't welk wy bezitten' en doen, tot den rang der byzondere deugden en verdienden verheffen. Op andere tyden wederom eeren zy eeniglyk onzen dand, onzen rykdom, ons ampt, ons aanzien in de maatfehap-
py3



DER ZELFKENNIS. I05
py, terwyl zy onszelven fchynen te eeren; en verleiden ons daardoor, om onze innerlyke waarde op zulke uitwendige dingen te gronden, en onszelven meer te beoordeelen naar 't geen wy fchynen en waarvoor wy gehouden woraen , dan naar 't geen wy werkelyk zyn. Wenscht gy uzelven te'leeren kennen, myne aandachtige Toehoorers! laat u dan niet door het geflreel van den vleiier misleiden; en houdt iedereen voor eenen vleijer, die nooit mbfiagen en gebreken in u vindt, of ze allen weet te ontfchuldigen en te rechtvaardigen; iedereen, die alles in u biilykt, alles roemt, u dikwyls in het aangezigt pryst, of vergelykingen, tu-fchen u en anderen maakt, die den laatften tot fchande (trekken. Zyn anderen misfchien te zacht en te toegeevend in het oordeel, dat zy over u en uwe daaden vellen, zo weest gy dés te ftrenger en onpartydiger in het vonnis, dat gy 'er zelf over ftrykt, en laat uwe weltevreedenheid met uzelven minder op de toejuiching, u door anderen toegezwaaid, dan wel op eigen onderzoek en de uitfpraak der waarheid gegrond zyn.
En nu, myne waarde Vrienden! dat de bcfchouwing van alle deeze beletfelen der zelfkennis u op uwe hoede doe zyn; Dat dezelve u opG 5 let-



lo6 DE BELETSELEN DER ZELFKENNIS.
lettend maake op uzelven en op alles, wat tot uwen zedelyken toeftand betrekking heeft; dat zy u voorzigng en behoedzaam in uw oordeel en in uw gedrag maake; dat zy u aanmoedige , om een werk, 'twelk in menig opzigt zo zwaar, en in alle opzigten zo gewigtig is, met des te grooter behoedzaamheid en naarftigheid te verrichten , en onder deszelfs verrichting nooit verdrietig te worden, fchoon gy 'er ook niet altoos wel in flaagen mogr. Zonder zelfkennis is 'er geene verbetering, en zonder verbetering geen waar ge'uk mogeiyk. Zonder zelfkennis kunnen wy nooit dat geene worden om 't welk te worden wy verordend, nooit dat geene doen, om 'twelk te doen wyin ftaat gefteld zyn, nooit in alle opzigten overeenkomftig met onze natuur handelen, nooit onzen rang onder Gods fchepfels en onze plaatsin zyn Ryk handhaaven, nooit onze zo heerelyke verordening in deeze en in de toekomende waereld bereiken. Welke drangredenen, om ons op deeze gewigtige kennis toe te leggen, alle hinderpaalen, die ons belemmeren uit den weg te ruimen, en alle zwaarigheden, die daarmede verbonden zyn, te overwinnen! ö Mogten deeze drangredenen by ons allen van kracht zyn! Amen.
FT F-



FT FD E LEERREDE.
ZELFBEPROEVING OVER ONZE GEMOEDSGESTELDHEID EN DAADEN IN 'T ALGEMEEN.
Tekst:
Tweede brief aan de Korinthers. Hoofdfl:. XIII. vs. 5Beproeft uzelven.






ö f~^oA, Schepper en Vader der menfchen, VJgy hebt ons tot redelyke, zedelyke fchepfels, gemaakt, tot fchepfels, die voor eene groote volmaaktheid en gelukzaligheid vatbaar zyn. ö Mogten wy ons toch allen fteeds yveriger benaarftigen, om dat geen te zyn en te worden, wat uwe goedheid wil, dat wy zullen zyn en worden! Mogten wy ons zeiven toch tot dat einde fteeds beter leeren kennen en fteeds meer naar waarheid beoordeelen! En mogt toch de tegenwoordige godsdienstoefening daartoe gezegend zyn! Wy zyn hier voor u, den Alweetenden, en Alömtegenwoordigen, vergaderd, om onze gewigtigfte belangen te overdenken, om onze harten en onze wegen voor u te doorgronden, en de grondflagen onzer hoop en van ons vertrouwen op u te onderzoeken, ó Dat wy het toch met die oprechtheid, met dien ernst, met die liefde voor de waarheid en zucht tot verbetering deeden, die dit gewigtige werk van ons vordert, en die alleen het zelve heilzaam voor ons kunnen maaken! ö Dat wy daarby nooit vergaten, dat gy uwe oogen op ons gevestigd houdt, ons binnenfte doorziet, en naar de ftrengfte
waar-



IIO ZELFBEPROEVING OVER ONZE GEMOEDS-
waarheid oordeelt; en dat van uw oordeel de beflisfing van ons geheel lot afhangt! Bepaal gy zelf, goedertierene Vader! alle onze opmerkzaamheid op ons zeiven, op onze gemoedsgefteldheid en ons gedrag. Laat ons dezelve naar haaren wezenlyken aart en gefteldheid beoordeelen. Verban door het licht der waarheid onze vooroordeelen, onze dwaalingen, de misleidingen onzer eigenliefde. Schenk onze harten rust en ftilte, en laat geene ongeregelde hartstochten het oordeel van ons verftand verduisteren of een verkeerde richting geeven. Vergezel toch tot dat einde onze overdenkingen over de lesfen van den Godsdienst met uwen milden zegen, en verhoor ons door Jefus Christus, onzen Heer, in wiens naam wy u verder aanfpreeken en zeggen: onze Vader enz.
De zelfbeproeving, myne aandachtige Toehoorers! veronderftelt krachten en voorrechten in den mensch, die hem dit werk niet minder aangenaam en gewigtig maaken, dan het zelve noodzaakelyk en heilzaam voor hem is.
Zich-



gesteldheid en daaden in 't algemeen. 111
Zichzelven beproeven wil zeggen over zichzelven, over zyne gemoedsgefteldheid en daaden, over zyne verbindtenisfen en betrekkingen, over zynen tegenwoordigen toeftand, en over zyne uitzigten en verwagtingen nadenken, geenen met zekere wetten en regels, en deezen met de gronden, waatop zy rusten, vergelyken, en daaruit befluiten op te maaken tot dat, 't welk wy zyn en bezitten, of 't welk wy misfen en ons ontbreekt, en tot dat, om 't welk te worden en te bekomen wy mogen hoopen of niet. En vertoont zich de mensch by deeze bezigheid niet in al zyne grootheid en waardigheid? Verricht hy als dan niet iets, 'twelk geen ander fchepfel op den aardbodem nevens hem in ftaat is te verrichten? Gevoelt en gebruikt by dan niet zyne edelfte voorrechten? Dan immers denkt en handelt hy als een fchepfel, 't welk van zichzelven en zynen toeftand eene duidelyke bewus'heid heeft, 't welk met reden en vryheid begaafd, 't welk voor eene groote zedelyke volmaaktheid vatbaar is, 't welk de verstafgelegene gevolgen der dingen opmerken, den fchyn van de waarheid onderfcheiden, en het voorledene, het tegenwoordige en het toekomende in zyne gedachren met
mal-



ÏI2 ZELFBEPROEVING OVER ONZE GF.MOEDS-
malkanderen verbinden, en onder één gezigtpunt brengen kan. En dit te gevoelen, dit te doen, zou zulks voor den mensch niet even zo aangenaam zya als gewigtig? Zou hy dan zyne grootheid en krachten niet levendiger gevoelen, dan wanneer hy zyne dierelyke behoeften voldoet, of zyne zinnelyke lusten bevredigt? Gêwislyk; hoe wyzer en beter de menfchen zyn, hoe naau.vkeuriger zy de voorrechten, die hun als menfchen eigen zyn, weeten te waardeeren: des te gewigtiger en edeler is het werk deizelf beproeving in hunne oogen, en des te meerder tyd en zorgvuldigheid belteeden zy aan het zelve. Mogten deeze aanmerkingen ook u daartoe opwekken, myne aandachtige Toehoorers! en wel thans, daar 'er wederom Ghristelyke feest- en avondrnaais-dagen op handen zyn; dagen, die u in alle opzigten tot grooter bedaardheid en. ingetoogenheid, en tot de ernfiigfte overdenkingen nodigen. Myn oogmerk is, u, in dit uur, eenige aanleiding daartoe te geeyen.
Wy kunnen de zelfbeproeving, gevoeglyk, in eene algemeene en eene byzondere onderscheiden. De eerde drekt zich uit tot onzen geheeien zecelyken toeftand, is aan geene bepaal-



GESTELDHEID EN DAADEN Itt 't ALGEMEEN. 11'g
paalde tyden gebonden, kan nooit te dikwyls in 't werk gelteld worden, is ten alien tyde noodzaakelyk en heilzaam; en behoorde, meer óf min, het dagelykfche werk van den Christen Jte zyn, die naar eene hoogere volmaaktheid ftreeft. De laatfte, de byzondere zelfbeproeving, is meer tot de voorbereiding tot het bywoonen van het Heilige Avondmaal bepaald; en houdt zich voornaamelyk bezig met het onderzoek der oogmerken, die ons tot deezé godsdienitige feesthouding beweegen, en der gemoedsgefteldheid, met welke wy dezelve te verrichten hebben. Voor tegenwoordig, myne aandachtige Toehoorers! zullen wy ons by dé eerlte, de algemeene zelfbeproeving, bepaalcn; en de laatfte, de byzondere, by eene andere gelegenheid, ten onderwerp onzer overdenkingen verkiezen.
De zelfbeproeving, in haare gróotfre uitgeftrektheid en in haare algemeenrte betekenis',' ftrekt zich uit tot alles, wat tot onze volmaaktheid en gelukzaligheid behoort; tot alles, war. wy zyn en doen en bezitten en genieten, rot onze kennis, ons geloef, onze deugd, onze verwachtingen, tot alle onze betrekkingen en verMndtenisfen, tot den invloed der uiterlyke din-
IV. Stuk, H gen5



114 ZELFBEPROEVING OVER ONZE GEM0ETS3-
gen op ons, en onzen wederkeerigen invloed op dezelve, tot onze oogmerken en poogingen, tot onze bezigheden en vermaaken, roe onze gemoedsgefteldheid en daaden. Hoe grooter de omtrek en de verfcheidenheid der dingen is, over welke wy ons zeiven kunnen en moeten beproeven, des te noodzaakelyker is het, dat wy ons t'elke reis by zekere foort en klasfe derzelver bepaalen, opdat wy onze opmerkzaamheid noch verbysteren noch vermoeien. Tegenwoordig , myne aandachtige Toehoorers ! zullen wy ze op onze gemoedsgefteldheid en op onze daaden, of ons gedrag in 't algemeen vestigen. Deezen zullen de twee voornaame onderwerpen onzer tegenwoordige zelfbeproeving uitmaaken.
Eerst derhalven onze gemoedsgefteldheid. Hoedaanig is dezelve gefield? Welke zyn de heerfchende neigingen en aandoeningen myner zielf Dat is te zeggen, welke zyn de neigingen en aandoeningen, die ligtst en meest in my opgewekt worden, die my gewoonlyker en natuurelyker zyn dan andere, my Merker dan anderen bezielen, my meer dan andere beftuuren en regeeren, die alle andere overtreffen, en gevolglyk den grootflen invloed op alle myne oordeelvel-



gesteldheid en daaden in 't algemeen. ii5
vellingen, befluiten, onderneemingen, daaden, op myne Weltevredenheid en op myn genoegen hebben? Op deeze heerfchende neigingen onzer ziel in haare zedelyke gefteldheid komt inderdaad alles aart, myne aandachtige Toehoorers! Zy maaken den grond ónzer volmaaktheid ên onzer gelukzaligheid in deeze waereld en in de toekomende uit. Waartoe zyn dan myne heerfdhende neigingen, waarop is myn verlangen en trachten voornaamelyk uitgeftrekt? Tót bet goede, of tot het kwaade? Tot 't geen Gode welbehaaglyk, of tot 5t geen voor myne zinnelyke lusten en begeerten aangenaam eti ftreelend is? Tot uiterlyke, vergankelyke goederen, of tot innerlyke, blyvende voorrechten? Tot rykdom en eer, tot fchitterende voorfpoed^ tót eene dartele, prachtige levenSwyze, of toé Wysheid eh deugd, en de volmaaktheid van mynen redelyken, onfterfelyken geest ? Welke van deeze dingen hebben in myne oogen de grootfte waarde? Welke acht en bemin ik meest? Naar welken dorst en (treeft myn geheei hart hevigst en fterkst? Voor het verliezen van welken ben ik meest bevreesd? Naar het bezït vafi welken verlang en zoek ik yverigsr? Wat verheft en vervrolykt myne ziel meest, dê gedach.
H 2 te'



tï6 ZELFBEPROEVING OVER ONZE GEMOEDS-'
te aan God, mynen Schepper, mynen Vader £ de Bron van myn aanweezen, van myne welvaart, van myn eeuwig geluk, of de gedachte aan aardfche goederen en voorrechten, die ik bezit, aan de zinnelyke vermaaken, die ik geniet? Waarover verheug ik my meest, over de inwendige bewustheid, •'dat ik braaf denk en handel, of de goedkeuring, waarmede anderen myne gedachten en daaden vereeren; over de overwinning, die ik op my zeiven en myne hartstochten, of over de overwinning, die ik over mynen tegenftreever, over mynen vyand behaal: over de vordering, die ik op den weg des tydelyken geluks, of over de vordermg, die ik op de baan der wysheid en deugd maak: over het goede, dat ik aan anderen bewyzen, en de hulp, die ik hun betoonen kan, of over de dienden en voordeelen, die ik van hun ontvang? Wat kwelt en bedroeft my meest, das ik de goedkeuring van God, of dat ik de gunst der menfchen verbeur; dat ik verlies en fchaade aan myne innerlyke volmaaktheid, of aan mynen uiterlyken welfland lyd; dat ik zondig en ftruikel, of dat ik in myn ftreeven naar aardfche dingen opgehouden en bepaald word; dat ik andeien door myne fchuld moeLen en rampen op
dea



GESTELDHEID EN DAADEN IN 'ï ALGEMEEN. II?
den hals haal, of dat ik om anderen iets moet verdraagen en lyden? Waarop loopen alle myne wenfchen uit? Waarop doelen alle myne begeerten? Waarin ftel en zoek ik myn voornaamst, myn hoogst geiuk? Is het de Schepper of het fchepfel? de waarheid of de fchyn? het inwendige, of het uiterlyke? het tegenwoordige of het toekomende?'Waar zoek, waar vind ik het waare leven, het voedfel en de verkwikking van mynen geest, de rust van myn hart, myn genoegen in voorfpoed, myn troost in tegen* fpoed, myne weltevredenheid in leven en in dood?
Of, om deeze zelfbeproêving over onze gemoedsgefteldheid nog gemaklyker voor ons te maaken, en 'er vaster denkbeelden van te vormen, zo laaten wy dezelve rog van eenen anderen kant befchouwen, myne aandachtige Toehoorers! Laaten wy, een ieder zichzelven vraagen: hoedanig ben ik jegens God, hoedanig jegens de menfchen, hoedanig jegens de deugd, hoedanig jegens de ondeugd, hoedanig in voorfpoed, hoedanig in tegenfpoed, hoedanig jegens het tegenwoordige , hoedanig jegens het toekomende gezind? Derhalven, hoedanig ben ik jegens God gezind? ïs de gedachte van God voor H 3 my-



Ïl8 ZELFBEPROEVING OVER ONZE GEMOEDS*
mynen geest waarelyk gewigtig, en voor myn hart boven alles dierbaar? Valt dezelve my nooit tot last? Zoek ik dezelve nooit van my te verwyderen, of in my te verdonkeren? Is dezelve my aan elke plaats, op eiken tyd, in ieder oogenblik myns levens aangenaam en welkom? Vergezelt en bezielt zy my zo wel in de waereld en onder myn werk, als by den openbaaren Godsdienst? En vervult en doordringt my deeze gedachte, deeze verhevene, zalige gedachte, met eerbied, met onderwerping, mee liefde, met blydfchap, met gelaatenheid ert vertrouwen? Denk en gevoel ik overeenkomftig met de betrekking, in welke ik my als een fchepfel tot mynen Schepper, als een onderdaan tot mynen Opperheer, als een kind tot mynen hemelfchen Vader bevind? Ben ik altoos bereidvaardig, om te doen, 't geen God my beveelt te doen, om te lyden, 'c geen hy my oplegt te lyden, om geheel en al in zynen wil te berusten , en my zonder eenige tegenfpraak en zonder eenige tegenftribbeling van hem te laaten leiden en beftuuren ? Verder, hoedanig ben
ik jegens de menjeken gezind? Agr, eer., bemin ik hen allen, als myne broeders en zusters, ais kinderen van onzen algemeenen hemel-
fcheo.



uESTELDHEID EN DAADEN IN T ALGEMEEN. II9
fchen Vader, als fchepfels, die gelyk ik, voor grooter dingen vatbaar, en tot grooter dingen verordend zyn? Merk ik op en erken ik alle uitmuntendheden, die een ieder van hun heeft en bezit, en al het goede, dat een ieder van hun doet en geniet, met een blymoedig hart en innerlyke vergenoeging? Neem ik in alles, wat hun betreft en wat hun bejegent, oprechtlyk deel, zo dat ik met den blyden blyde ben, en rnet den weenenden ween? Is 'er onder allen niemand, dien ik veracht, benyd, haat, dien ik zyn geluk misgun, dien ik kwaads wensch, of dien ik met opzet zou kunnen beledigen en kwellen? Is 'er onder allen niemand, dien ik geen goed hart toedraag en geen goeds wensch, dien ik niet genegen zou zyn byftand, dienst, en hulp te bewyzen, als ik 'er krachten en vermogens en gelegenheid toe had? Ben ik rechtvaardig, billyk, goedertieren, bermhartig, weidaadig, verzoeniyk jegens ben allen, gelyk zulks
onze hemeifche Vader jegens ons allen is? ■
En welke zyn myne neigingen in opzigt tot da deugdï Hoe is myn hart daaromtrent gezind? Is het zelve omtrent het zedelyk fchoone en goede en voortreflyke, onverfchillig of gevoelig' Biyft het zelve by het verneemen of by het H 4 ge-



2 20 zelfbeproeving over onze gemoed s-
gezigt daarvan koud en ongevoelig, of worde het zelve daarvan verwarmd en van leven en vuur doordrongen? Houd ik de deugd voor 't geen zy is, voor de grootlle uitmuntendheid van den mensch, voor zynen waaren adel en zyne waare volmaaktheid voor den eenigften zekeren weg tot de gelukzaligheid; en denk en oordeel ik op dien trant van alle deugden, zonder uitzondering, 't zy dezelve met myne geaartheid, mynen hebbelyken fmaak, myne lusten en hartsoclren overeenkomen of niet? Treks de deugd overal, waar en by wien ik ze ontmoet, en onder welk eene gedaante ik ze befchouw, mynen eerbied, myne liefde, myne onderwerping tot zich, en zoek ik zeifin de getrouwe opvolging haarer voorfchriften myne hoogde eer, al mynen roem? Is zy voor my een lastig bedwang, 0f een gevoel der edelfte vryheid; eene geftrenge gebiedfler, of eene tedere, gemeenzaarne Vriendin; eene ver.woeste-
res, of eene bron van vreugde? - lj06_
danig ben ik, aan den anderen kant, jegens de ondeugd gezind.? Is dezelve ook in myne oogen en naar myne gewaarwordingen, zo ichande3yk, zo vernederend, zo verdcilyk, a!s 7y m der daad en in waarheid «? Of bezit zy neg
vee-



GESTELDHEID EN DAADEN IN 'T ALGEMEEN". I&{
veele bedrieglyke bekoorlykheden voor my, die my nóg fomwylen met welgevallen en vermaak op derzelver weg doen te rug zien, of my zelfs tot het bewandelen van den zeiven verleiden? Denk, oordeel, fpreek ik van 't geen openbaar kwaad en ondeugend is, altoos met de afkeuring en verfoeijing, die het verdient, of veroorloof ik my zeiven, daarover te fcherfen, te lachen, en my en anderen daarmede als met onverfchillige zaaken te onderhouden en te verlustigen? Is de ondeugd onder elke gedaante, in elk kleed, in eiken Mand, onder elke grover of fyner vermomming even verachtlyk in myne pogen? Of verblindt het my, als zy van luister en glans omringd, of van magt en rykdom verzeld wordt? Befchouw ik de zonde inderdaad als het grootfte kwaad van alle, als het eenigfte wezenlyke kwaad? Schaam ik my over dezelve meer, dan over eenig uitwendig gebrek, dan over elke andere onvolkomenheid, en valt my haar dienst en haare heerfchappy onverdraag-
jyk? Nog meer. Hoedanig ben ik in voor-
fpoed, en ten opzigt tot de voorfpoed, of den uiterlyken welvaard gezind? Wat zyn rykdom, eer, aanzien, magt, vermogen, gezondheid, üerkte, fchoonheid in myne oogen ? Zyn zy ia H 5 roy-



'Ï22 ZELFBEPROEVING OVER ONZE GEMOEDS-
myne oogen alles, zyn zy het voornaamfte, dat ik wensch, begeer, zoek? Zyn zy, naar myn. inzien, doeleinden, of middelen? Is het hun bezit, of hun goed, waardig gebruik, dat ze waardig en aangenaam voor my maakt? Zyn het deeze goederen en voorrechten, of is het verftand, wysheid, deugd, de vordering in volmaaktheid, de verzekerdheid van het Goddelyke welbehaagen, het vooruitzigt in een beter, verhevener leven, waarover ik my meest verheug, en waarnaar ik yverigst ftreef? Kan ik de eerfte aan de laatfte opofferen, de eerfte om der laatften wil vaaren laaten, als pligt en geweeten zulks van my eisfchen? Of hangt myn hart zo fterk aan die dingen, dat ik een gedeelte van my zeiven, dat ik myn voornaamfte geluk waan te verliezen, wanneer zy my geheel of ten deele ontnomen worden? —
Hoedanig ben ik, in tegendeel, in tegen* tpccd, in opzigt tot de rampen en wederwaardigheden deezes levens gezind? Verzetten zich myn geest en hart daar met hevigheid tegen, of onderwerp ik my aan dezelven als aan beichikkingcn en beftuuringen der opperde Wysheid en Goedheid? Befchouw ik dezelve als volftrektlyk kwaad en fchaadelyk; of als mid-



GESTELDHEID EN DAADEN IN 'T ALGEMEEN.
delen en wegen, die myn best kunnen en moeten bevorderen? Klaag ik 'er over, al? werd my onrecht aangedaan; of erken en eerbiedig ik in dezelve den onberisplyken wil van mynen Vader, die in de hemelen is? Draag ik ze al morrende en tegenftribbelende, of met gelaatenheid en geduld? Vervreemden zy my van God; of brengen zy my nader tot den zei ven? Verzwakken zy myne vroomheid en deugd; of geeven zy voedfel en fterk-
te aan dezelve? Hoedanig ben ik, einT
delyk, jegens het tegenwoordige en jegens het toekomende gezind? Welk van beiden is in myne oogen het gewigtigfte? Welk het uiterfte doel, waarnaar ik ftreef? Tot welk van beiden (trekken zich myne wenfchen en neigingen voornaamelyk uit? Welk heeft den fterkften invloed op myne befluiten en oogmerken? Het zigtbaare, 't welk Hechts een korten tyd duurt, of het onzigtbaare, 't welk eeuwig duurt? Is het tegenwoordige voor my dat, 't welk het voor den wyzen en den Christen behoort te zyn, een ftaat van opvoeding, van oefening, van voorbereiding; en laat ik my alles gaarne welgevallen, en doe en verricht ik gaarne alles, wat deeze ftaat my oplegt en
van



E^4 ZELFBEPROEVING OVER ONZE GEMOEDS-
van my eischt? Is my her. toekomende altoos belangryk, altoos voor den geest, befchouw, beoordeel, behandel ik alles met inzigt tot het zelve, en verlies ik myne verhevener verordening, myn eigenlyk, waar Vaderland nooit geheeliyk uit het oog?
Op dien trant, myne aandachtige Toehoorers! kunnen en moeten wy ons zeiven over onze gemoedsgefteldheid beproeven, en dan beflisfen, of zy goed of kwaad, edel of laag, Gode welgevallig of hem mishaaglyk zy. Op foortgelyke wyze kunnen en moeten wy ook over onze daaden en ons zedelyk gedrag in 't algemeen, nadenken, en dezelve met onze verordening, onze betrekkingen, onze pligten en den wil van God vergelyken. En hoe veel valt ?er ook in dit opzigt niet te vraagen en te onderzoeken ! Laaten wy, elk voor zichzelven, het begonnen zelfgefprek vervolgen.
Hoedanig dan is het met myne daaden, hoedanig is het met myn gantsch gedrag gefteld? Zyn zy naar Gods wet ingericht? Stemmen zy met myne natuur, met myne verordening, met myne p'igten, met myne aardfche en hemelfche roeping overeen? Pleeg ik by alles, wat ik voorneem en doe, met myn ge weeten en dea
God-



gesteldheid en daaden in 't algemeen, jtfij
Goddelyden wil raad? Vraag ik als dan minder naar dat, 't welk anderen doen of niet doen, 't welk zy goedkeuren of laaken, 't welk hun gevalt of mishaagt, of naar 't geen my misfchien tegenwoordig eenig voordeel of eenig genoegen toebrengt, dan veel meer naar dat, 't welk waar en billyk en goed is, 't welk de goedkeuring van God wegdraagen, en myne innerlyke, duurzaame volmaaktheid bevorderen kan? Ben ik niet langer een dienstknecht der zonde? Word ik niet langer van ongeregelde hartstochten beheerscht, en tegen myn' wil tot kwaade daaden vervoerd? Gevoel ik, dat ik inderdaad vry ben en handhaaf ik myne Vryheid, als het edelfte kleinood van den mensch, door nooit tegen rayn beter weeten en myne overtuiging te handelen? Is my elke pligt heilig en onverbreeklyk, 't zy dezelve ligt of zwaar zy, 't zy deszelfs volvoering my lof of berisping, winst of verlies veroorzaake? Doe ik dat, 't welk ik in mynen kring, in myn beroep, naar myne betrekkingen en krachten kan en behoor te doen, met een gewillig hart en met gemoedelyke getrouwheid? Doe ik het met inzigt tot God, uitgehoorzaamheid en dankbaarheid aan God, en verligt en veredel ik my daardoor eiken arbeid,
el-



\%6 ZELFBEPROEVING ÓVER ONZE GEM0EDS-
elke onderneeming? Is myn gedrag met zichzelf overeenftemmende, altoos naar de zelfde grondbeginfels ingericht, en tot de zelfde oogmerken ftrekkende, waar ik ook zy, waarmede ïk my ook bezig hoüde, hoe het my ook gaa ? Of volg ik nog nu eens myn geweeten, dan eens myne hartstochten; op den eenen tyd de Uitfpraaken der reden, op den anderen tyd detï aandrang myner zinnelyke lusten; by de eene daad de edele grondregels van den Christelykeri Godsdienst, by de andere daad de voorfchriften eener louter uiteriyke welvoeglykheid? Is het goed en weldoen by my tot vermaak veredeld; of kost my dit nog altoos moeite erï dwang en zelfverlo ochening?
Doch, opdat wy ons ook hier niet verbyftefen, myne aandachtige Toehoorers! en op bepaalder en onwrikbaarer gronden bouwen mogen, zullen wy ook deezen tak der zelfbeproeving nog uit een ander gezigtpunt voordellen. Dat wy dan, elk wie hy zy, ons zei ven, vraagen: hoe gedraag ik my als mensch, hoe als burger, hoe als Vader des huisgezïns, hoe als* vriend, hoe als aanbidder van God, hoe als1 Christen! Allen betrekkingen, die wy nooit uit het oog te verliezen hebben, en die ons doen



GESTELDHEID EN DAADEN IN *T ALGEMEEN. 12?
en laaten naar alle zyne byzonderheden en in alle opzigten bepaalen moeten.
Vooreerst dan: hoe gedraag ik my als een mensch? Agt en eerbiedig ik de menfchelyke natuur in my en in anderen? Wacht ik my, om iets te denken of te doen, dat dezelve in opzigt van my zeiven of anderen vernederen, verzwakken, vernietigen kost? Is my alles, wat den mensch tot een' mensch maakt, zyn my alle zyne bekwaamheden en vermogens en voordeelen en rechten eerwaardig en heilig? Befef ik de waardigheid der menschheid ? Verheug ik my over haare verordening? Handhaaf ik de eerfte, en nader ik tot de laatfte door een verftandig, wys gedrag, door grootfche, edele gevoelens en onderneemingen? Is niets van alles, wat den mensch betreft, vreemd of onverfchillig voor my? Neem ik deel in alle de lotgevallen des menfchelyken geflachts, als in de lotgevallen der groote familie, waar. van ik een lid ben, en verblyd of bedroef ik my over alles, wat haare verlichting en verbetering, of haar verval, haar geluk of haare ellende bevordert?
En om my by den kleiner, byzonderen kring van menfchen te bepaalen, waarin ik leef en
werk,



128 ZELFBEPROEVING OVER ONZE CEMOEÖS-
werk, hoe .gedraag ik my daar? In hoe verre Volbreng ik de pligten van eenen burger? Stel ik waarelyk belang in het welzyn van den Staat, waarvan ik een lid ben? Onderwerp ik my gewillig aan 't geen, tot deszelis inftandhouding en bloei beraamd, bevolen, verboden wordt? Draag ik de daaraan verknochte lasten en bcpaalingen zonder tegenkanting? Ben ik bereid, om aan het algemeene welzyn perfoonlyke voordeelen op te offeren; en het zelve ook zonder byzondere verpligting en zonder belooning, uit eigene beweeging, naar myn vermogen te bevorderen? Hoe bekleed ik de plaats, het ampt, de waardigheid, die my door de maatfchappy is opgedraagen? Bedien ik ze met zorgvuldigheid . en gemoedelyke getrouwheid? Misbruik ik ze naast tot onderdrukking, en benadeeling van den zwakkeren, of tot begunftiging en voldoening myner driften? Zie ik daarby meer op anderen dan op myzelven, en verwaarloos ik nooit myn' pligt uit hoogmoed of uit gemaklykheid, of uit liefde tot zinnelyk vermaak? Onderiïeun en bevorder ik zonder nyd en zonder eigenbaat elke nuttige inftelling, elke loflyke onderneeming , elke belangryke proef, elk reclv.maatig oogmerk, die



gesteldheid en daaden in 'T algemeen. 120
hst welzyn van het algemeen bedoelen ? Ben en verricht ik voor de famenleving, door myn ge heel gedrag jegens dezelve en in dezelve 't geen ik voor haar behoor te zyn en te verrichten? Breng ik het myne aan haare verlichting en zedelyke verbetering toe? Verzet ik my tegen den droom van het heerfchende bederf, der verwyfdheid, der dartelheid, der weelde? Geef ik anderen een voorbeeld van vlytigheid, arbeidzaamheid, getrouwheid, maatigheid, befcheidenheid, vroomheid? Geef ik hun een voorbeeld van alle huislyke deugden?
ja, hoedanig gedraag ik my als Vader of Moeder des huisgezins ? Schaam ik my over deezen eernaam, en de pligten, die daaraan vast zyn; of ftel -ik mynen roem en myne vreugd in dezelven? Gaan de uuren, de avonden, die ik in den kleinen kring myner kinderen en huisgenooten flyt, aangenaamer en vrolyker voor my om, dan de uuren, de avonden, de nachten, die ik in woeste, gedruischmaakende gezelfchappen verfpil,'en waarin ik vergeet, dat die zwakke en ligt verleidelyke fchepfels ondertusfchen aan zichzelven, of aan de zorg van huurlingen o /ergelaatenzyn ? Stel ik inderdaad groot belang in de opvoeding myner kinderen, en het befchaaven van
IV. .Stuk. I hun-



130 ZELFBEPROEVING OVER ONZE GEMOED S-
hunnen geest en hun hart, in hunne opleiding tot deugd en vroomheid? Maak ik 'er waarelykmyn werk van, en vind ik in deeze bezigheid myn ver. maak ? Spreek en doe ik in hunne tegenwoordigheid niets, dat hun aanilootelyk zyn, of hen tot doolingen en tot zonde zou kunnen verleiden ? Offer ik aan deeze oogmerken gaarne een gedeelte myner rust en van myn gemak, alle eifchen myner ydele eerzucht, en alle anders nog zofchitterende en vermaakelyke rollen in de groote waereld op ? — En hoedanig vervul ik de overige betrekkingen en verbindtenisfen, in welken ik my als bloedverwant, als gemeenzaambekende, als vriend tot anderen bevind ? Zoek ik voor iedereen te zyn en te doen, 't geen hy met recht verwachten kan, dat ik voor hem ben en doe ? Heeft niemand van hun over verachting, verwaarloozing, onverfchilligheid vanmy te klaagen? Werk en bevorder ik gaarne in den naauwen kring der zulken, die my onmiddellykst omringen, zo veel goeds als ik maar kan ? Verfpreid ik daar gaarne vreugde en genoegen, licht en troost, rondom my ? Is myne vriendfchap braaf, onpartydig, edel, werkzaam ? Is zy met de liefde tot God en tot myne overige broeders beflaanbaar ? Is zymet de voorfchriften der wysheid en der deugd overeen-



GESTELDHEID EN DAADEN IN 'T ALGEMEEN. I3I
eenkomftig? — Maar ik bevind my nog in hoO' gere waardiger betrekkingen en verbindtenisfen. Ik ken en aanbid God als mynen Schepper, mynen Opperheer, mynen Rechter, mynen Vader. En hoedanig gedraag ik my als zulk een aanbidder van God? Welke uitwerkfels heeft de kennis van God op my ? Welk eenen invloed heeft het geloof in God, het geloof in 'zyne Voorzienigheid en Regeering op myn gedrag en myne gemoedsrust ? Erken en befef ik altoos myne afhangkelykheid van hem, en denk en handel ik altoos volgens deeze erkentenis en dit befef? Houd ik hem, den Alweetenden, den Alomtegenwoordigen altoos voor oogen, en fchroom ik om iets te ^doen, dat hem mishaagen mogt ? En waarin beftiat de dienst, dien ik hem bewys ? Is dezelve aan zekere plaarfen verbonden, tot zekere tyden bepaald ? Beftaat dezelve louter in gebruiken en plegtigheden ? of is het de dienst van het hart en het leven; eene aanbidding in geest en in waarheid ? Vallen my de oefeningen van den huisfelyken en openbaaren Godsdienst bezwaarlyk; of ftrekken zy my tot verkwikking en vermaak ? Ben ik 'er blyde over, als ik dezelve onder 't eene of 't andere voorwendfel verzuimen kan; of doet het my leed, als pligt I 2 of



ZELFBEPROEVING OVER ONZE GEMOEDS-
of zwakheid my daartoe noodzaak^? Verheerlyk ik God met myn ligchaam en met mynen geest, en eer ik hem voornaamelyk daardoor, dat ik alles, wat ik ben en bezit, alles, wat hy my gegeeven en toevertrouwd heeft, naar zynen wil gebruik, en alles, wat ik doe en geniet, met inzigt tot hom geniet en doe ? Zoek ik dus myne gemeenfehap met hem fteeds te onderhouden, en fchep ik uit dezelve dagelyks kracht ten goede, troost in druk, hoop in leven en in fterven? En dewyl ik de kennis aan God voornaamelyk aan Jefus Christus, mynen Heer, te danken heb, hoedanig gedraag ik my, eindelyk, als zyn belyder, als Christen? Ben ik zulks inderdaad en in waarheid? Geef ik my gaarne en gewillig aan het geleide van Jefus op den weg Ier gelukzaligheid over? Wandel ik in zyne voetftappen? Stel ik my zyne gevoelens en zyn leven tot een voorbeeld der myne voor? Zie ik in alles, wat ik doe, op hem, mynen Leidsman en Voorganger? Streef ik naar eene fteeds toeneemende gelykheid met hem? Doe ik myn best om zyne plaats onder de menfchen eenigermaate te bekleeden, en zyn werk op aarde voort te zetten ? Kan men wel aan my bemerken, geiuigen myne woorden en werken, dat ik een navolger van den nederigen,
zacht-



GESTELDHEID EN DAADEN IN 'T ALGEMEEN. 133
zachtmoediger!, weldadiger!, vergeeflyken, Gode geheel onderdaanigen, zichzelven opofferenden en meer voor anderen dan voor zichzelven leevenden Jefus ben? Is my het Euangelie, het Christendom , eene kracht Gods en eene wysheid Gods? Wat licht, wat troost, watfterkte geeft hetzelve mydan? Waardoor onderfcheid ikmy van de overige menfchen, die geene Christenen zyn ? Wat doe ik meerder of anders dan zy ? fn hoe verre ben ik inderdaad wyzer, beter, vergenoegder, gelukkiger dan zy?
Enkel vraagen, myne aandachtige Toehoorers! wier onderzoeking en beantwoording tot de zelfbeproeving over onze gemoedsgefteldheid en ons gedrag behooren. Hoe menigvuldig, hoe gewigtig zyn niet deeze vraagen! Gêwislyk kan niemand dezelve allen terftond bepaaldelyk beantwoorden. Maar dit was ook niet het oogmerk myner leerrede. Ik wilde u alleen maar aanwyzen, waarop men by zulk eene zelfbeproeving zyne aandacht te vestigen heeft, en welken leiddraad men daarby volgen kan. Bedient u nu van deeze aanleiding in de uuren der ftille overdenking, waartoe de ophanden zynde Feest- en Avondmaalsdagen u noodigen; elk naar zyne vatbaarheden , naar zyne kundigheden, naar zynen byI 3 zon-



134 ZELFBEPROEVING OVER ONZE GEM0EDSGE5T.
zonderen toeftand. Vraagt u zei ven dan, om u den draad nog eens in de hand te geeven, vraagt u zeiven dan, hoedanig gy jegens God, jegens de menfchen, jegens de deugd en jegens de ondeugd, hoedanig gy in voorfpoed en in tegenfpoed, hoedanig gy jegens het tegenwoordige en jegens het toekomende gezind zyt ? Vraagt u zeiven, op welk eene wyze gy u als mensch, als burger, als vider of als moeder des huisgezins, als vriend, als aanbidder van God, als Christen gedraagt? En doet zulks met het edele oogmerk, om u zeiven en de waare gefteldheid van uwen zedelyken toeftand en de gronden uwer hoop te leeren kennen. Doet het derhalven met ems*, met onpartydigheid, met eene heilzaame geftrengheid; doet het als in de tegenwoordigheid van God, en volgt dan, 't geen u door uw geweeten als uit Gods naam voorgefchreeven wordt, zonder verwyl en getrouwelyk. Zo zult gy uwen pligt volbrengen, cn door deszelfs volbrenging hoe langer hoe beter en gelukkiger worden. Amen.
ZES-



ZESDE LEERREDE. ,
ZELFBEPROEVING IN OPZIGT TOT HET GEBRUIKEN VAN HET HEILIGE AVONDMAAL.
Tekst:
Eerste Brief aan de Korinthers. Hoofdft. XI. vs. 28.
Maar de mensch beprocve zichzelven, en eete alzt van bet brood en drinkt van den drinkbeker.
I 4






Ö /^od! Goedertieren Vader ! Wat al raidVJdelen tot onderrechting, tot verbetering, tot gerustftelling, tot zaligheid fchenke ons uwe Vaderlyke goedheid! Al wederom doet gy ons tot het gedenkfeest uwer weldaaden, en tot verheuging over dezelve nodigen: en welk een voedfel, welk eene verfterking, welk eenen troost bereiden niet deeze plegtige dagen voor onzen redelyken, onfteirlyken geest! Welke edele verkwikkingen van vermoeijende en minder edele bezigheden! Hoe veel meer kan en zal hy zich als dan niet over zyn aanweezen, zyne vermogens, zyne verordening en zyne zalige betrekking jegens u, den Schepper en Vader van alle geesten, verheugen ! ó Mogten wy allen ons toch tot het gebruiken en genieten deezer voordeden en zaligheden derwyze gefchikt maaken, als haare hooge waarde en uwe goedgunftige oogmerken vereifchen! Tegenwoordig zyn wy voor uw aangezigt byeengekomen, om ons daartoe op te wekken en voor te bereiden. Doe toch uw licht en uwe kracht in het midden van ons nederdaalen, opdat wy het met eenen oprechten ernst, met eene geftrenge onpartydigI 5 heid,



I38 ZELFBEPROEVING IN OPZIGT TOT HET GE-
heid, en met een goed gevolg mogen doen. Laat de gedachte aan u, den Alweetenden en Alömtegenwoordigen, ons hart voor de ftem der waarheid openen, en voor alle misleidingen der eigenliefde den toegang tot het zelve fluiten. Geef, ó God, dat wy allen, onder het befef van uwe tegenwoordigheid, onszelven zo oprechtlyk en naauwkeurig onderzoeken en beproeven, dat wy onszelven inderdaad kennen, en zodanig leeren beoordeelen, als met onze waare gefteldheid overeenkomt. Ja, mogten wry toch allen, die ons voor dienaars van uwen Zoon, Jefus Christus, uitgeeven, en als zodanigen voorneemens zyn om zyne gedachtenis aan zyne tafel te vieren, mogten wy allen op onwrikbaare gronden by onszelven beflisfen, of wy zulken inderdaad en in waarheid zyn of niet, of ons waarelyk Christelyke gevoelens bezielen en beftuuren, of dat wy 'er nog van ontbloot zyn! Sta gy zelf ons tot deeze ernftige en gewigtige bezigheid by, ö bermhartige God! Geef, dat ieder van ons al zyne opmerkzaamheid op zichzelven vestige, en 't geen hem zyn hart en zyn geweeten van uwentwege zeggen zullen, gehoor geeve en opvolge. Wy bidden u hierom als Cbris-
te-



BRUI KEN VAN HET HEILIGE AVONDMAAL. 13S>
tenen met een kinderlyk vertrouwen, en roepen u verder in den naam van Jefus Christus, onzen Heer, aan: Onze Vader enz.
Wy komen dikwyls tot de leer van de zelfbeproeving weder te rug, myne aandachtige Toehoorers! en flellen u dezelve van menigerhande zyde en uit verfchillende gezigtpunten voor. Reeds eenige maaien is dezelve het onderwerp onzer Christelyke overdenkingen geweest, en myn tegenwoordig voorftel is ook tot onze oefening in dit werk ingericht. Dit kan en zal u niet verwonderen, indien gy de gewigtigheid van dit werk kent en bedenkt. Onder alle middelen tot verbetering, tot gerustftelling, tot geluk, die de reden en het Christendom ons aan de hand geeven, is er gêwislyk geen, dat deeze oogmerken zekerer en zigtbaarer bevordert, dan de zelfbeproeving, indien zy anders zodanig wordt te werk gefield, als zy te werk gefield behoort te worden. Hoe meermaalen wy ons in flilte en met ernst met onszelven onderhouden; hoe meermaalen wy onze neigingen, onze oogmerken,
on-



14-0 ZELFBEPROEVING IN 0PZIGT TOT HET GE-
onze daaden aan de flrenge en beflisfende proef eens bedaarden gefpreks met onszelven onder* werpen; hoe gemeenzaamer wy met onszelven worden: des te beter leeren wy de broneen der menfchciyke gelukzaligheid en der menfchelyke ellende kennen; en des te ligrer valt bet ons, deeze te vermyden of toe te floppen, en uit geene eene overloopende maate van kracht en vreugde te fcheppen. Daardoor alleen leeren wy waarheid en fchyn van malkanderen onderfcheiden, en onszelven van dat, 'twelk buiten ons is en niet tot ons wezen behoort, af te zonderen. En dit is onbetwistbaar de vaste grondflag van a!le waare wysheid, van al'e duurzaame vergenoeging en gelukzaligheid. Laaten wy derhalven van dit hulpmiddel ook heden gebruik maaken, nu wy tot de aanflaande viering van het Avondmaal onzes Heeren genodigd worden, en ons moeten voorbereiden om als waardige gasten aan zyne tafel te verfchynen.
By eene andere gelegenheid hebben wy de ChnVelyke zelfbeproeving in eene algemeene en in eene byzondere verdeeld. Met de eeifte, die onze gemoedsgefteldheid en ons gedrag in 't algemeen, of onzen geheelen zedelyken toeftand ten voorwerp heeft, en die niet alleen by zekere



BRUIKEN VAN HET HEILIGE AVONDMAAL. 14-t
re plegtige gelegenheden, maar zeer dikwyls te pas komt, hebben wy ons ten dien tyde bezig gehouden. De laatstgenoemde, die inzonderheid het ophanden zynde gebruiken van het Heilige Avondmaal betreft, zal thans het onderwerp onzer overdenkingen uitmaaken. — De mensch , zegt de Apostel in onzen tekst, da menschfer proeve zichzelven, en eete alzo van het brood en drinke uit den drinkbeker. Hoe en waarover moeten wy ons dan ter voorbereiding tot het heilige Avondmaal, en in opzigt tot het gebruiken van hetzelve, beproeven, indien wy het voorfchrift van den Apostel nakomen, en deeze Godsdienftige plegtigheid waardiglyk willen vieren? Drie voornaame vraagen zyn 'er, mijne aandachtige Tochoorers! die wy onszelven in dit opzigt hebben voor te leggen.
De eerfte is: welke begrippen maik ik my van het Heilige Avondmaal ? In welk een licht befchouw ik deeze heilige handeling?
De tweede: met welke oogmerken ben ikv voorneemens dezelve te verrichten ? en
De derde: ben ik werkelyk in de gemoedsgefteldheid, die daartoe vereischt wordt?
Voor eerst dan: welke begrippen maak ik my van het Heilige Avondmaal? In welk een licht
be-



I4S ZELFBEPROEVING IN OPZIGT TOT HET GE-
befchouw ik deeze Heilige handeling? Dat ik aan de tafel des Heeren brood eete, en wyn drinke, en zulks met zekere flaatelykheid en eerbiedigheid doe, kan toch gêwislyk de hoofdzaak by deeze Godsdienftige verrichting niet zyn. Hec enkel gebruiken van dit brood en deezen wyn kan toch zekërlyk noch Gcde en zynen Zoon, Jefus Christus, zo by uitneemendheid welbehaagiyk zyn , noch zulke byzondere veranderingen en uitwerkfels in my voortbrengen, dat ik my daarmede alleen zou kunnen te vreden houden, en daarin berusten. Neen, hier moet myn geest gevoed, gefterkt, vertroost, verblyd worden; en zulks kon niet anders gefchieden dan op eene wyze, die met de natuur van mynen geest overeenkomftig en van eenen zedelyken aart is, niet anders dan door voorftellingen van het verftand en gewaarwordingen van het hart. Dat geene, 't welk ik met myne oogen zie en met myne handen tast, deeze gewyde tekens van het ligchaam en bloed des Heeren, moeten my afweezige dingen als vertegenwoordigen , onzigtbaare dingen eenigermaate zigtbaar maaken, my tot nadenken daarover opleiden en aanfpooren, dit nadenken gemaklyker voor my maaken, en hetzelve, door het op zo plegtig
en



BRUIKEN VAN HET HEILIGE AVONDMAAL. 143
en gemeenfchaplyk eene wyze met myne broederen te doen, gewigtig in myne oogen doen worden, 't Komt hier derhalven alles daarop aan, dat ik her oogmerk en de betekenis deezer gantfche verrichting niet uit het oog verlies, my dezelve levendig voor den geest breng, en myn hart voor gewaarwordingen open, om welke te verwekken deeze voorttellingen verordend en gefchikt zyn. En dit oogmerk, deeze betekenis valt terftond in 't oog; zy is niet minder eenvoudig en bevatlyk, dan gewigtig en vruchtbaar voor het verftand en het hart. Doet dit, zegt
onze Heer, doet dit tot myne gedachtenis. -
Ja, ik zie hem, deezen liefderyken, edelmoedigen Heer, op het punt ftaande, om zich voor de zynen op te offeren en de waereld te verhaten, ik zie hem, vol ernirige, verhevene gedachten midden onder zyne leerlingen en vrienden zitten, dien laatften plegtigen maaltyd met hun houden, hen tot zynen op handen zyn de dood door gefprekken en bedryven voorbereiden, de droefheid, die hun hart overweldigd, met hun gevoelen en deelen, hen van zyne voortduurende liefde verzekeren, het vriendelykfte, tederfte affcheid van hun neemen, en Zich hunner gedachtenis aanbeveelen. Neemt.
est.



Ï44 ZELFBEPROEVING IN OPZIGT TOT HET GE-
eet, fpreekt hy, dit is myn ligchaam, dat voor u verbroken wordt: neemt, drinkt, deeze drinkbeker is het Nieuwe Verbond in mynen bloede, dat voor u vergooten wordt, doet dat tot myne gedachtenis. Laat op de zelfde wys, zo menigmaal gy na myn verfcheiden tot dit vriendenmaal by een komt, Iaat op de zelfde wys het brood en den drinkbeker onder u rondgaan, en gedenkt dan aan dit eindige, plegtige affcheid, en zegt dan de een tot den anderen: zo nam de Heer bet brood, zo brak hy hetzelve, zo deelde hy het onder ons uit, zo deed hy den beker der lofzegging van de eene hand in de andere gaan, zo fprak hy daarby van zynen kort aandaanden dood, zo gebood hy ons zyner te gedenken, cn zo ging hy vervolgens vry willig en rustig zyn lyden te gemoet, en offerde zichzelven op voor het heil der menfchen. En dus was deeze gantfche , eeuwiggedenkwaardige verrichting een affcheidsmaaltyd des huisvaders van zyne huisgenooten, des leeraars van zyne leerlingen, des vriends van zyne vrienden; een affcheidsmaaltyd des grootden weldoeners en verlosfers der menfchen van zyne gezanten en opvolgers, die zyn werk op aarde voortzetten en zyne plaats onder hunne broeders bekjeeden zouden.
Voor



BRUIKEN VAN HET HEILIG AVONDMAAL. I45
Voor my die den Heer niet gezien, maar toch lief heb, en my in hem verheug, en hem eenmaal hoop te aanfchouwen, voor my is hei. derhalven een gedenkmaal zyner onvoorbeeldige liefde, van zyn onverdiend edelmoedig lyden, van zynen heilaanbrengenden dood; een gedenkmaal van alles; wat hy op aarde ten beste der menfchen, en derhal/en ook tot myn best, gedaan, geleerd, ingefteld, verdraagen en geleden heeft. Hier erinner ik my derhalven den van God gezondenen Leeraar van waarheid en deugd, den grooriten Bevorderaar en H rfteller der menfchelyke waardigheid en gelukzaWghetd, den vermogenden Verlosfer van doolingen dienstbaarheid en zonde en vreeze des doods en der helle, den verhevenften Middelaar tusfchen God en de menfchen $ die de Godheid nader tot ons, en ons nader tot de Godheid gebragt, ons haare vaderlyke gezindheid jegens de menfchen bekend gemaakt, en ons eene kinderlyke gezindheid jegens dezelve ingeboezemd, en die door zyn groot werk op aarde veel meerder licht en troost en geestelyk leven en hoop en vertrou* wen en vreugde en zaligheid onder de menfchen verfpreid heeft, dan eenig wy?e, eenig wetgeever, eenig weldoener der menfchen vóór
IV. Stuk. K , of



1^6 ZELFBEPROEVING IN OPZIGT TOT HET GE-
of na hem gedaan heefc of kan doen. Gezegend, eeuwig gezegend zy my en allen menfchen zyne gedachtenis! 't Is de gedachtenis der verhevenite deugd en grootmoedigheid; de gedachtenis onzer bevryding en verlosfing van de grootite ellende, van de drukkendfte lasten; de gedachtenis aan alles, wat ons gerustiteüen, verkerken, verheugen, zaligmaaken kan ; 't is het gewigdgfte, troostrykfte Gedenkmaal, welk door menfchen , die zo zwak en gebrekkig en nogthans redelyk en voor de onfterflykheid gefchaapen zyn, immer gevierd kan worden.
Eene tweede hoofdvraag, die wy ons by de zelf beproeving in opzigt tot het bijwoonen van het Heilige Avondmaal te doen hebben, is deeze: met welke oogmerken ben ik voomeemens deeze plegtige verrichting uit te voeren? Zyn deeze oogmerken met dé natuur der zaak en haare bedoeling overeenkomftig ? Zyn zy eens redelyken aanbidders van God, eens weionderweezenen en nadenkenden Christens waardig? Kan ik 'er myzelven en anderen rekenfchap van geeven? Of, dryft my misfchien enkel zekere bygeloovige angstvalligheid, zekere blinde eerbied voor dingen, die ik niet begryp, tot de tafel des Heeren? Is dezelve voor my met licht
of



BRÜTKEN VAN HET HEILIG AVONDMAAL. I47
of met duisternis, met verfchrikkingen of met gronden van vertrouwen en van blydfchap omringd? Of, nader ik misfchien blootelyk uit gewoonte tot dezelve, om dat ik het van jongs af aan gedaan heb, om dat ik het zo veele anderen zie doen, om dat men 'er my altoos toe verpligt heeft, om dat ik niet gaarne onder de verdenking zou willen vallen van tegen mynen Christelyken pligt te handelen, of van onverfchilligheid ten opzigt van Godsdienst en Christendom ? Zou zulks wel den naam verdienen $ van God in geest en in waarheid te dienen ? Zou zulk eene onaandachtige, werktuigelykö verrichting van dit feest my wel het geringde waar voordeel verfchaffen ? Zou ik niet op dien voet veel meer met God en den Christelyken
Godsdienst den fpot dryven ? Wat is het
dan eigenlyk, 't welk ik door de waarneeming van dit Godsdiendige gebruik beoog en van dezelve verwagt? Wat wil ik voornaamelyk aan den disch des Heeren doen ? Hoop ik misfchien door deeze heilige verrichting v&rgiffltnil myner zenden te verkrygen, den fchuldcniast, die op my ligt en my drukt, van my af te werpen, myn geweeten daardoor te verligten, eri dan als op nieuwe rekening weder te zondigen ?
K 2 £oü



I48 ZELFBEPROEVING IN OPZIGT TOT HET GE-
Zou ik voor dit oogmerk wel by my zelvea rechtsftreeks durven uitkomen? Zou niet myn eigen hart, myn eigen gezond verftard, 'er zich tegen verzetten ? Zou dat oogmerk niet ftrydig zyn met alles, wat ik van God en zynen wil en van de voorwaarde weet, op welke hy zondige menfchen genade bewyzen en hun hunne zonden vergeeven wil? Zyn niet zonde en ellende volgens haare natuur onaffcheidelyk met malkanderen verbonden, ais oorzaak en uitwerkfel met malkanderen verbonden ? Hoe kan deeze een einde neemen, zo lang geene aanhoud: ? Zyn niet deugd en gelukzaligheid even zo innerlyk, even zo onoploslyk met malkanderen vereenigd ? Hoe kan de eene zonder de andere plaats vinden? Hoe zou zelfs de Almagtige, zonder myne ratuur geheel en al te veranderen, myne ellende kunnen doen eindigen en my gelukkig maaken, zo ik niet de zonde werkelyk verzaakte, en my der deugd bevlytigde? Neen, zonder werkelyke verbetering is 'er geene vergiffenis der zonden mogelyk. Zo haast de eerfte verthynt, volgt ook de andere. Ben ik een door de leer van Christus verbeterd mensch, ben ik een Christen, die niet meer opzettelyk zondig, offchoon ik wel eens ftruikel en feil,. dan verzekert



BRUIKEN VAN HET HEILIG AVONDMAAL. I49
kert my het Avondmaal myns Heeren van de vergeeving der zonden, van de genade en het welbehaagen van God, en boezemt my vertrouwen op God in; maar nooit kan my deeze handeling in en op zichzelve die voordeelen en weldaaden verfchaffen. — Of wil ik mij misfchien, zo als ik anderen zo dikwyls hoor zeggen, door het gebruiken van het Heilige Avondmaal, met God verzoenen ? Maar, God is nooit myn vyand geweest. Hy heeft my altoos als een Vader bemind, my altoos een genegen hart toegedraagen, en wel gedaan, zelfs toen ik zondigde en kwaad deed; en Jefus Christus heeft zyne Vaderlyke gezindheid jegens my en alle menfchen buiten twyfel gefield. God is ook veel te h» ilig en rechtvaardig, veel te volmaakt, dan dat hy ooit anders dan naar de waarheid oordeelen, en my ooit voor beter of voor flech-er zou kunnen houden, dan ik werkelyk ben. Hoe zou dan een plegtigheid, een uüerlyke verlichting zyne gezindheid jegens my veranderen, of my zyne gunst en goedkeuring kunnen verfchaffen, indien ik voor dezelve niet gefcbikt ben? En zo ik vyandelyke of zulke gevoelens ten opzigt van God voede, die met myne betrekkingen tot hem ftryden, zo my geene kinderlyko K 3 ge-



ï 50 ZELFBEPROEVING IN OPZIGT TOT HET GE*
gehoorzaamheid en kinderlyke liefde tot hem en kinderlyk vertrouwen op hem bezielen, maar wederfpannigheid en flaaffche vrees my van hem vervreemden, dan moet ik my gêwislyk veranderen en verbeteren. Maar eeniglyk door het gebruiken van het Heilige Avondmaal zal ik noch anders noch beter worden. Hetzelve kan my daartoe wel opwekken, en het voorneemen daartoe in my vernieuwen en verfterken. Maar deeze verandering en verbetering zelve kan alleenlyk de vrugt van aanhoudende poogingen en oefeningen zyn. Neen, my zeiven in de behoorlyke betrekking tot God teplaatfen, overeenkomstig met myne betrekkingen tot hem te denken en te handelen, en daardoor tot hem te naderen en hoe langer hoe nauwer gemeenfehap met hem te hebben, dit kan niet het werk van eenige ©ogenblikken of uuren, dit moet de pligt en de bezigheid van myn geheel leven zyn. Neen, het Heilige Avondmaal is geen verzoeningsmiddel, maar een plegtig, openbaar gedenkteken van Gods uitneemende verzoenlykheid, en zyner eeuwige, onveranderlyke genegenheid en liefde jegens de menfchen. — Gf vlei ik my zeiven, eindelyk, misfchien daarmede, dat de bewyzen, van mynen eerbied voor God, van myn geioof in Jefus



KRUIKEN VAN EET HEILIG AVONDMAAL. 151
fus Christus, van myne Godsdienstigheid, die ik hier afleg, het gemis van deugd en vroomheid vergoeden, of haare plaats bekleeden zuilen? Kan dan een gevoel van fterkte, dat flechts één oogenblik duurt, het aanhoudende gemis van gezondheid en krachten , kan een vlugtig, voorbyfnellend vermaak het gemis van gelukzaligheid vergoeden? Kan het middel de plaats van het oogmerk bekleeden? Kan ik het einde myner loopbaan bereiken, als ik flechts nu en dan eenige fchreeden voorwaards doe, en dan weder ftilftaa, of te rug gaa? Koe zou dan eene enkele goede en vroome daad, hoe welgemeend zy dan ook zyn mogte, het gemis van deugd en vroomheid vergoeden, of haare plaats bekleeden? Neen, deugd en vroomheid zyn geene zaaken, die tot zekere tyden en plaatfen bepaald zyn; zyn gezindheden , neigingen, poogingen, die ons ten allen tyde en op alle plaatfen bezielen en beftuuren moeten, en die dan alleen eene wezen» lyke waarde hebben, als zy dc Medgezellinnen en Leidsvrouwen van onzen geheelen levenswandel zyn. 'tZy derhalven verre van my, dat ik de tafel des Heeren met zulke bygeloovige, fehynheilige oogmerken zou willen naderen, en daar God en de menfchen en my zeiven bedriegen!
K 4 Neen,



ï$2 Zelfbeproeving in opzigt tot het ge-
Neen, kennis, overtuiging, verftandig overleg, vroome gezindheden en ^ewaarwo-dingen beho ren my derwaards te gelei ien. Hier is voediel voor mynen geest en voor myn hart; en beiden kunnen en moeten zich hier op etne niet minder redelyke dan edele en troostry! e wyze bezi^r houden, Hier wil ik voor God en al de waereld belyden, dat ik een Christen, een leerling en dienaar van Jefus ben, dat ik hem voor eenen van God gezondenen Leeraar der waarheid, voor den grooilten Redderen Weldoener der menfchen , voor mynen Heer, en zyne leer voor Goddely'<e w arht-id, voor den veiligften weg ter hoogde gelukzaligheid erken, en dit te zyn, dit te erkennen, befchouw ik als myne eer en als myn geluk. Ja, ik verheug 'er my in, dat ik een Christen ben, en befef, hoe duur ik als zulk een verpligt ben, om edeler te denken en re handelen, meerder goed te doen en te bevorderen, vergenoegder te leeven en geduldiger te lyden. en naar hoogere volmaaktheid te ftreeven, dan alle de zulken, dien dit geluk niet te beurt gevallen is. Ja, deeze heilige, Goddelyke leer moet my onderrechten en leiden, zy poet my onweetenden licht, my zwakken kracht en fterkte geeven, en myne vertroosting zyn in
le-



KRUIKEN VAN HET HEILIG AVONDMAAL. 153
teven en in derven. Hier wil ik derhalven de gedichtenis van haaren edelen fticmer, mynen Heer en Heiland, gemeenfchaplyk met alle zyne belyd'-rs vieren, my mee hun zyn weldaadig leven, zyn oofchuldig, heiüg lyden., zynen grootmoedisren doden zyneheerelykezegepraal over den dood en her gr*f herinneren, my mynen afweezenden, onzigtbaaren vriend zo veel mogelyk vertegenwoordigen, hem op het duistere, raare pad, dat hem tot de voleindiging leidde, als vergezellen, my over de menigvuldige en naauwe verbintenisfen, in welke ik met hem ftaa, en over de groote voordeden en zaligheden, die mydez.lve reeds verfchaf: hebben en nog belooven, hartelyk verheugen , en hem daarvoor nevens alle myne broederen openlyk en plegtig danken. Ja, de verheuging in den Heer en bet looven zyner genegenheid en liefde zal Her myne voornaamfte bezigheid zyn. Zyn feest is een dank- en vreugde - feest voor allen, die hem kennen en beminnen en gemeenfehap met hem habben. Maar hier wil ik hem ook óp nieuws den eed van onderdaanigh;iden getrouwheid zweeren, die ik hem, mynen Vcrlcsf r cn Heer, fchuldig ben, my op nieuws ot' het gchoorzaamen zyner geboden, tot het navolgen K 5 van



154 ZELFBEPROEVING IN OPZIGT TOT HET GE-
van zyn deugdzaam vroom, algemeen weldaadig leven, tot het voortzetten van zyn groot werk op aarde verbinden, en my in de wyze van denken en van handelen verfterken, die zynen leerlingen en navolgeren past, en hen de wyste en beste onder de wyze en goede menfchen moet maaken. Om, gelyk Christus, waarheid, deugd, vryheid, vergenoeging, gelukzaligheid onder myne broeders te bevorderen, meer voor anderen dan voor my zeiven te leeven, en my gaarne voor anderen op te offeren, daartoe moet my dit aandenken aan hem nieuwen moed en nieuwe kracht geeven. De hoop der zalige onfterflykheid en des eeuwigen levens, die hy door zynen dood en zyne opftanding uit de dooden aan het licht gebragt en buiten twyfel gefield heeft, moet my boven het zinnelyke verheffen, myne voornaamfte begeerten en poogingen daar henen doen ftrekken, waar hy, myn Opperhoofd en Voorganger, is, en my met onvermoeiden yver den weg leeren bewandelen, langs welken hy het doel der volmaaktheid bereikt heeft, en ter heerlykheid is ingegaan. Hier wil ik my, eindelyk, met alle myne broeders, 't zy dezelve naby of verre af zyn, door het gebruiken van dit vrienden- en liefde-maal tereenigen,, en my
in



BRUISEN. VAN HET HEILIQ AVONDMAAL. I 55
inde gevoelens van hoogachting, van goedwilligheid en weldaadigheid verfterken, die ons bes; hooren te bezielen als menfchen, die niet alleen door de banden der natuur, maar ook door de banden van den Godsdienst, door de banden des geloofs en der hoop zo naauw met malkans deren verbonden zyn, en die zich hierin hunnen algemeenen Weldoener en Heer, in hunnen vriend en eerstgebooren Broeder, in hunne gcmeenfchappelyke zaligheid verheugen, ja, mee zulke oogmerken wil ik deeze heilige verrichting bywoonen. Die zal by den disch des Keeren myn vcrft'and en myn hart bezig houden. Dit geestelyke, edele voedfel wil ik daar zoeken en genieten. Op die wyze alleen kan en zal ik overeenkomstig met de bedoeling dezer Godsdienstige inftelling denken en handelen, en Goden zynen Zoon, Jefus Christus, in geest en in waarheid verheerlyken.
De derde hoofdvraag, die Wy ons, by de zelfbeproeving in opzigt tot het gebruiken van het Heilige Avondmaal, kunnen en moeten voorleggen, is deeze: hen ik ook tegenwoordig in de gemoedsgefteldheid, die tot het vieren deezer hi ilige verrichting vereischt wordt ? Bezielen my inderdaad Christelyke gezindheden a
Er-



ZELFBEPROEVING IN OPZIGT TOT HET GE-
Erken en befef ik derhalven de groote waarde der zaaken, wier gedachtenis ik hier vie* ren zal? Zyn zy my dikwyls voor den geest, en altoos belangryk voor myn hart? Of zyn zy my vreemd en onverfchillig ? Befchouw ik ze als zaaken, die al myne opmerkzaamheid verdienen, die my zeiven zeer van naby betreffen, die met myne gelukzaligheid innerlyk verbonden zyn? Of denk ik 'er met even zo weinig deelneeming aan, als men aan gebeurdtenisfen denkt, die, hoe merkwaardig ook, nogthans ten opzigt van ons geene gevolgen, en geenen invloed op ons lot hebben? Zie ik dan het troostryke, het groote, het Goddeïyke der tefchikkingen , die God door zynen Zoon Jefus tot zaligheid der menfchen gemaakt heeft, met overtuiging in, en verheug ik my over dezelve? Erken en befef ik , wat al verdiensten, Jefus Christus ten opzigt van my en van het gantfche menfchelyke geflacht, door zyn groot werk op aarde, verworven heeft? Erken en befef ik, hoe onweetend en vol twyfelingen ik ten aanzien der gewigtigfte dingen, hoe bedorven, hoe ondeugend, hoe mistroostig, hoe ellendig ik zonder deeze hulp zyn zoude; en wat al licht, wat al troost,
wat



BRUIKEN VAN HET HEILIG AVONDMAAL. I $?
wat al kracht ten goede welk eene hoop en verbouwen, hoe veele genoegens van het tegenwoordige en het toekomende leven ik aan deezen grooten Verlos fer en Weldoener der
menfchen te danken heb? En hoedanig
' ben ik jegens hem gezind? Denk ik met dien diepen eerbied, met die hartelyke dankbaarheid, met.die innige liefde aan hem, waartoe zyn karakter, zyne e'daaden en zyne verdiensten my verpligten ? Befchouw ik hem voor den geenen, die hy is, en eer ik hem als den zodanigen van gantfcher harte? Zyn zyne lesfen, zyne geboden, zyn voorbeeld voor my, '. L^en zy voor my behooren te zyn? Een richtfnoer myner gedachten en daaden, een voorbeeld der menfchelyke volmaaktheid, en eene aanfpooring tot een onvermoeid ftreeven naar dezelve? Ben ik hem oprechtelyk toegedaan, gehoorzaam ik hem gaarne, en verheug ik my in hem, offchoon ik hem nimmer gezien
heb, met eene hartelyke blydfchap? Is
de zonde, om welke uit te roeijen en te vernietigen hy zich zo diep vernederen, zo veel lyden en doen, en in 't eind aan het kruis frerven moest, werkelyk haate'ykin myne oogen? Houd ik dezelve voor zo groot, zo verfchrikkelyk een
kwaad,



I58 ZELFBEPROEVING IN OPZIGT TOT HET GE-
kwaad, als zy is en zyn moet, naardien om haar van hare magt te berooven en ons van dezelve te bevryden, 'er zulke buitengewoone dingen gebeurd zyn? Heb ik als een Christen de zonde ganrfchelyk en voor altoos verzaakt, en werk ik als zodanig een onophoudelyk aan myne verbetering en heüigmaaking ? En hoedanig ben
ik, eindelyk, jegens myne broeders gezind, met welken ik hier gemeenfchappelyk de gedachtenis onzes Heeren zal vieren ? Erken ik hen werkelyk voor myne broeders, zonder opzigt op (land en rang, op geringheid en hoogheid? Acht en bemin ik hen als zodanigen ? Vergezelt my noch nyd, noch haat, noch vyandfchap, noch wraakzucht, noch koelheid by dit broederlyke liefdemaal ? Ben ik zo verzoenlyk jegens myne vyanden, als Jefus zulks was? Heb ik allen mynen beledigeren hunne misdaaden zo edelmoedig vergeeven, gelyk hy zynen beledigeren de misdaaden vergeeven heeft? Is zyne menfchenliefde de maatftaf der myne? Ja, indien dat, 't welk ik hier te bedenken en te doen heb, zo gewigtig in myne oogen is; indien myn verftand en hart'er zich op deeze wyze mede bezig houden, en my deze bezigheden niet vreemd, niet lastig , maar bekend en gewoon en aangenaam zyn;
in-



BRUIKEN VAN HET HEILIG AVONDMAAL. 159
indien ik dus jegens Jefus Christus, jegens de zonde en de deugd, jegens alle Christenen, alle menfchen gezind ben; dan ben ik in de gemoedsgefteldheid , die tot het waardige gebruiken van het Heilige Avondmaal vereischt wordt; dan bezielen my de gevoelens, die my onder deeze plegtige verrichting moeten bezielen, zal zy my nut en troost verfchaffen.
Wenscht gy derhalven dit nut en deezen troost te genieten, myne aandachtige Toehoorers! verzuimt dan toch niet, deeze zelfbeproeving aan te wenden, en zulks met dien ernst en die onpartydigheid te doen , welke de gewigtigheid der zaak vordert. Ontwikkek u toch tot dat einde uit de verftrooijing der zinnen. Zoekt de ftille eenzaamheid. Spreekt daar met u zeiven over alles, waarover wy in dit uur malkanderen onderhouden hebben. JBefteedt vooral een gedeelte deezer weeke, die aan de nagedachtenis der gewigtigfte gebeurtenisfen, aan de nagedachtenis van Jefus Christus en zyn lyden en fterven gewyd is, tot ernftige overdenkingen, tot redelyke Godsdienstige oefeningen. Bereide u dus tot de aanftaande Feest- en Avondmaal - houding. Maakt u vooraf in den grond bekend met alles, wat gy daar doen en waarmede gy u daar
zult



\6o ZEL^B^P' OEVING VOOR HET H. AVONDMAAL-.
zult bezig houden. Vergadert u daardoor ftof ot vroorce, chrisrelyke gedachten en gewaarwordingen; ontfluit reeds r,u uw hart voor haaren heiJzaamen invloed, opdat zich dan de gewïgiige, troosryke keringen van den dsdienst, die u herinnerd zullen worden, in al haar licht vertoonen, haare gat tfche kracht op u oefenen, en u met de liefde, de biydlchap, de dankbaarheid, de hoop en het vertrou.ven doordringen mogen, die wy Gode en zynen Zoon Jifus Christus, fchuldig zyn. Op deeze wy/e, maar ook op deeze wyze alleen, zul!en deeze dagen waare feestdagen, dagen van verkwikking en van verfterking voor uwen redelyken, onlterflyken geest, dagen der voorgenieting van dat verhevener en beter leven zyn, waartoe wy ons hier op aarde moeten bekwaam maaken en voorbereid den. Amen.
ZE»



ZEVENDE LEERREDE.
DE VOORDEELEN DER DEUGDZAAME ARBEIDZAAMHEID OP DE DEUGD GEGROND.
Tekst:
Spreüksn van Salomo. Hoofdft. X. vs. 4.
bie met eene bedrieglyke (traage) band werkt, wordt ana; maar de hand der vlytigen maakt ryk.
IV. Stuk. L






;> od, onze opperfte Heer en Wetgeèver!
VJalle uwe bevelen zyn billyk en goed; zy hebben allen op de zigtbaarfte wyze onze gelukzaligheid ten doel. Llkc pligt, dien gy ons oplegt, is een middel cot vergeroeging eh eene bron van vermaak ,• elke deugd, die gy van ons eischt, beloont zichzelve. Onweerendheid en gebrek aan nadenken alleen, kwaade, laage hartstochten doen ons dikwyls uwe wetten als een last befchouwen, en onder denzelven als onder een drukkend juk zuchten, ö Mogten wy toch in dit opzigt hoe langer hoe juister leeren denken. Hoe veel zouden wy ons daardoor het leven gemakkelyker maaken! Hoe veel meerder genoegen en vreugde in hetzelve genieten! Gy hebt ons allen in den tegenwoordigen ftaat aan menigerhande, dringende behoeften onderworpen , die wy niet zonder moeite en arbeid voldoen kunnen. Gy doet ons allen op ons levenspad menigerhande verhinderingen en zwaarigheden ontmoeten, die wy niet zonder aanwending en infpanning onzer krachten te boven komen en overwinnen kunnen. Gy hebt ons allen in menigerhande betrekkingen en verbindtenisfen tot malkanderen geplaatst, die ons L 2 toï



ïö*4 DE VOORDËELÉN DER DEUGDZAAMS AR- 1
tot onvermoeide vlyt in nuttige bezigheden verpligten en aanfpooren. Gy wilt, dat wy ons alles, de vermaaken en genoegens des levens zo wel als deszelfs noodz:.ak>ykheden , door moeite en arbeid verkrygen en verwerven zullen. En dus moet het zyn, indien wy onze vermogens behoorlyk ontwikkelen en oefenen , indien wy verftandig en deugdzaam zyn, indien wy ons in ons aanweezen verheugen, indien wy hier onze verordening bereiken, en ons tot een verhevener beter leven bekwaam maaken zullen. Lee? ons toch dit volkomenlyk befeffen , Goedertieren? Vader !' opdat ons de volbrenging van orzen pligt fteeds ligter, en de betrachting van het goede fteeds meer tot vreugde worde. Zegen ook tot dat einde de overdenkingen, waarmede wy ors in dit uur zullen bezig houden. Dat wy daardoor tot eene blymoedige, onvermoeide naarftipbeid in de getrouwe waarneeming van de bezigheden onzes beroeps opgewekt en verfterkt, cn voor de menigvuldige voordeden, die uit dezelve voortvloeien, fteeds vatbaarer worden. Wy bidden u hierom, als uwe kinderen, met een geloovig vertrouwen, en fpreeken u verder, in den naam van uwen Zoon , onzen Heer
en



BEIDZAAMHEID, O? DE DEUGD GEGROND. Ifjg
en Zaligniaaker, ootmoedig aan: Onze Va* der enz.
Eene meer dan gewoone bezigheid en arbeidzaamheid onder een groot aantal menfchen te zien; te zien, hoe zy hunne gïestelyke en ligchaamelyke vermogens, hunne natuurlyke gaaven en hurme verkregene bekwaamheden, zo gewillig, zo onvermoeid, en op zo menigvuldig eene wyze aanwenden ; te zien, hoe zy zekere oogmerken zo yvtrig en zo rustig vervolgen, en alle daartoe dienstige middelen, zo zorgvuldig gebruiken: dit is, onbetwistbaar, voor ieder denkend mensch, die zynen broederen liefde toedraagt, eene zeer belangryke en aangenaame vertobning. En ziet daar den mensch overeenkomstig met zyne verordening op aarde handelen, ziet hem zyne krachten tonnen en oefenen, en daardoor zo wel zyne eigen volmaaktheid en gelukzaligheid, als de volmaaktheid en gelukzaligheid van het algemeen op menigerhande, gedeeltelyk herazelven onbekende, wyzen bevorderen. En deeze vertoor.ing leveren ons vooral zulke tyden als de tegenwoordige L 3 , is>



l66 DE VOORDEELEN DER DEUGDZAAME AR-
is, terwyl koophandel en handwerken de grootfte en verfcheidentte werkzaamheid onder zo veele ftanden en klasfen van menfchen voortbrengen.
Ondertusfchen echter befchouwt niet ieder een deeze grooter arbeidzaamheid en drukte als een wezeniyk geluk voor de menfchen. Menig een, zuch 'er over als over eenen last, die hem en anderen d ukt. Menig een verlangt naar rust en ledigheü, en ftvlt misfchien deeze rust ten doel van zyne tegenwoordige infpanning. Ik bedoel geenzins de moeiten, die daaraan vast zyn, te ontkennen; ik ftaa zelfs toe, dat dezelve dikwyls de voordeelen en genoegens die men 'er zich van belooven mag, verre te boven gaan. Maar deeze moeiten zou men zich zeer veel ligter maaken, deeze voordeelen en genoegens verbazend vermenigvuldigen en veredelen * zo men minder werktuigelyk, zo men met meerder nadenken en overleg daarby te werk ging, zo men het ftuk niet enkel van éénen maar van meerdere, en zo veel mogelyk, van alle zyden befchouwde. En daartoe, myne aandachtige Toehoorers! wenschte ik, door myn tegenwoordig voordel, iets toe te brengen. Die met eena bedrieglyke, of liever die met eene traage hand
werkt ,



BEIDZAAMHEID, OP DE DEUGD GEGROND. I 6*7
werkt, wordt arm; maar de hand der vlytigen, der arbeidzaamen maakt ryk. Rykdom is inderdaad dikwyls het gevolg der arbeidzaamheid. En toegedaan dat dezelve het ook niet altoos is, heeft zy toch andere, even zo groote, ja nog grooter voordeelen en aangenaamheden ten gevolge , die ons voor onze moeite meer dan fchadeloos Hellen. En juist dit is het, myne geliefde Toehoorers! waarover ik voorneemens ben uwe aandacht te onderhouden. Ik wenschte u de arbeidzaamheid niet enkel, als eenen pligt, maar ook als eenen aangenaamen pligt, die zichzelven rykelyk beloont, te leeren befchouwen. De arbeidzaamheid, die verdandige inzigten ten grondflag heeft, en van goede, vroome gevoelens vergezeld gaat, bekleedt onbetwistbaar eene aanzieniyke plaats onder de menfchelyke deugden. En even gelyk alle deugden zichzelven beloonen, en haare betrachters reeds hier gelukkig maaken, zo doet zulks ook de deugd van arbeidzaamheid. Ook haare wegen zyn, gelyk de wyze Koning zegt, liefe/yke, aangenaame wegen, en haare paden zyn yreede, en leiden tot de gelukzaligheid. Om dit duidelyker in te zien, zullen wy, In de eerfte plaats, aanwyzen, wanneer en L 4 in



l68 DE VOORDELEN DER DEUGDZAAME AR-
in hoe verre de arbeidzaamheid eene deugd is; en
Daarna de menigvuldige nuttigheden, de groote voordeelen deezer deugd optellen.
Niet alle arbeidzaamheid is deugd. Dikwyls, maar al te dkwyls, is zy een lomer uitwerkfel van dwang of van dringenden nood. Dikwyls , maar al te dikwyls, is zy eene vrucht der hebzucht, der eergierigheid, of van andere lage driften. Dikwyls is zy ook enkel een gevolg der gewoonte, van eenen by ons als werktuigelyk geworden plooi en richting onzer vermogens, waaraan noch het verfland, noch het hart deel neemt,, Zy is, onbetwistbaar, zelfs in zulke gevallen, altoos meer of min goed, akoos boven het lediggaan te verkiezen, en verfchaft zo wel aan de byzondere menfchen zeiven, als aan de Maatfchappy in 't algemeen menigerlei voordeelen. Maar echter is zy nog geene deugd. Dit wordt zy alleen dan , wanneer zy zulk eene wyze van denken en gemoedsgeileldheid ten grondikg heeft, die met de voorfchriften der waarheid en der goede orde, met den wil van God overeenuemt; wanneer de mensch daarby zyne verordening voor oogen heeft, cn zulke oogmerken bedoek, die daaraan beantwoorden;
als



BEIDZAAMHEID, OP DE DEUGD GEGROND. 1 69
als hem liefde en gehoorzaamheid jegens God, en het verlangen, om zyne eigene volmaaktheid gelyk ook het algemeene welzyn te bevorderen, daartoe aanfpooren, en zynen yver leevend houden; wanneer hy de arbeidzaamheid als arbeidzaamheid bemint en ook dan nog bemint-, ah; de uitflag daarvan aan zyne wenfchen of verwachtingen niet voldoet. Niet de natuur der werken en bezigheden, die wy verrichten; niec dat, 't welk wy daardoor buiten ons tot ftand brengen: maar de gemoedsgefteldheid, met welke wy dit alles doen, en de gevoelens, die ons daarby bezielen en verfterken, verheffen de arbeidzaamheid tot eene deugd. En welke is nu die gemoedsgefteldheid? Welke zyn deeze gevoelens? De mensch, wiens arbeidzaamheid eene deugd is, denkt op de volgende wyze by zichzelven: alle myne vermogens en krachten zyn van God, alle myne talenten en bekwaamheden , alle myne voorrechten en goederen zyn gefchenken zyner Voorzienigheid. Zyne Al wysheid heeft ze my gêwislyk niet zonder oogmerken gegeeven; zy heeft haar gebruik niet aan . myne eigene willekeur overgelaaten. Even gelyk alles in de gantfche natuur in eene onophoudelyke beweeging en werkzaamheid is, om alL 5 Ier-



17° DE VOORDELEN DER DEUGDZAAME AR-
lerwegen leven en blydfchap en volmaaktheid en gelukzaligheid voort te brengen en te bevorderen: zo moet ook de mensch, in zynen kring en evenredig met zyne krachten, al, wat mogelyk is, daartoe bybrengen. En dit kan ik op geene andere of betere wyze doen, dan door eene verftandige , aanhoudende, onvermoeide arbeidzaamheid in mynen ftand en myn beroep. Ik ben een onderdaan in het Koningryk van God; ik ben een lid der groote familie zyner kinderen op aarde. Door een viytig en getrouw aanwenden van myne vermogens en bekwaamheden moet ik de welvaard van zyn Koningryk, het heil zyner kinderen, myner broederen en zusteren, bevorderen. Ik ben een middel in Gods hand, waardoor hy zyne oogmerken bereiken, waardoor hy, onze hemelfche Vader, duizend anderen menfchen vreugde en geluk toebrengen wil; en met hoe grooter getrouwheid ik myn beroep waarneem, hoe gemoedelyker ik daarby te werk gaa, des te meer mag ik my verheugen en beroemen, dat ik aan Gods 00°-merken beantwoord en zyn werk op aarde verricht. Ik leef hier in eenen ftaat van opvoeding en van oefening: en overeenkomstig met deezen ftaat kan ik niet leeven, ten zy ik myne verme^.



BEIDZAAMflEID , OP DE DEUGD GEGROND. IJl
mogens aanwende, infpanne, en door aanwending en infpanning vermeerdere en verfterke. Ik bevind my in, menigvuldige betrekkingen en verbindtenisfen mee myne medemenfehen, kan hunne hulp en hunnen byiïand niet misfen, ontvang dagelyks duizenderlei dienstbewyzingen van hun:- en welke verpügtingen legt niet dit alles op my, om hun van mynen kant zo nuttig te worden, en zo veel diensten te bewyzen, als my eenigzins mogelyk.is! Ja, de mensch is tot een werkzaam, bezig, arbeidzaam leven verordend. Dit bewyzen alle inrichtingen en fchikkingen, die God in de natuur gemaakt, alle behoeften, waaraan hy den mensch onderworpen, alle bekwaamheden en geestneigingen, die hy hem gegeeven heeft. Wil ik derhalven Gods wil volbrengen ; wil ik my als een gehoorzaam onderdaan van zyn Ryk gedraagen; wil ik de uitdrukkelyke geboden van den godsdienst gehoorzaamen; wil ik aan myne verordening beantwoorden, en hier worden en doen, 't geen ik behoor te doen en te worden: dan moet ik my op de arbeidzaamheid bevlytigen. Trouwens, hoe anders kan ik God voor alle zyne weldaaden en gefchenken dank bewyzen, dan door van dezel' ve een getrouw gebruik te maaken ? Hoe kan ik
my-



172 DE VOORDELEN DER DEUGDZAAME AR-
mynen broederen anders myne liefde bewyzen, dan daardoor, dat ik mee onvermoeiden yver bun welzyn bevardere? Hoe kan ik my anders toe verhevener genie :ingen en bezigheden in den toekomenden ftaat gefchikt maaken, ten zy ik dat geen, 't welk ik in mynen tegenwoordigen ftaat te doen heb, mee vlytigheid en getrouwheid doe, en myne taak op aarde op eene Gode aangenaame wyze volvoere ? De mensch, die zodanig denkt, zodanig gezind is, en met zulke gevoelens de pHgten van zyn beroep getrouweiyk volbrengt, dtens arbeidzaamheid is deugd. Zy is de vrucht van goede grondbeginfelen , welgeregelde neigingen, edele oogmerken. Myne arbeidzaamheid is derhalven eene deugd, als ik my met opzien tot God, en uit gehoorzaamheid jegens God daaraan overgeef; als ik daarby Gods inrichtingen in de natuurelyke en zedelyke waereld eerbiedig, en my met lust en vermaak naar dezelve fchik, en overeenkomstig met dezelve denk en handel; als my algemeene liefde tot de menfchen en Christelyke broederlyke liefde daarby bezielen, en my allen arbeid, zelfs wanneer dezelve my voor het uiterlyke geen voordeel aanbrengt, ligt en aangenaam
maa-



BETDZAAMHEID , ÓP DE DEUGD GEGROND. 173
maaken. Zy is eene deugd, als ik my, door geene daarby voorkomende beletfelen en zwaarigheden laat affcbrikken en moedeloos maaken; als ik alle bekooringen en verzoekingen tot een traag, ledig, lui leven beftryd en overwin, en in de gesrouwe aanwending myner vermogens, in de gemoedelyke volbrenging myner pligten myn vermaak ftel en vind.
Laaten wy nu, myne aandachtige Toehoorers! de voordeelen der arbeidzaamheid in 'c algemeen, en zulk eener deugdzaame arbeidzaamheid in 't byzonder wat omftandiger overweegen.
Eerflelyk loopt het iedereen in 't oog, dat de arbeidzaame mensch zeer veel dingen verricht en tot fiand brengt, die voor hem en voor anderen in veele opzigten nuttig zyn. Hoe veeIe behoeften van zichzelven en van andere vervult hy daardoor niet! Hoe veele grievende zorgen en bekommeringen voorkomt hy daardoor niet! Hoe veel bronnen van welvaart onfluit hy niet voor zich en voor anderen! Hoe veel brengt hy niet toe ter bevordering van het algemeene welzyn der gantfche famenleeving! Hoe veel noodwendigheden, of gerieflykheden, of geneugten verfchaft, hoe veel
diens-



I~4 DE VOORDELEN DER DEUGDZAAMS AR-
diensten betoonc hy dezelve niet! Op hoe menigerhande wy ze vermeerdert hy niet in zynen kring en in zyn beroep de kracht dier vermogende dryf- raderen, zonder wier geregelde en beftendige beweeging het welzyn der famenleeving niet beftaan kan! En zulks doet elk arbeidzaam mensch, in welk eenen levemlland hy ook zy,met welk eenen arbeid hy zich ook bezig houde. Hoe gering zyn ilaud ook zy, nogthans heeft dat, 't welk hy in denzei ven doet, meer of min invloed op alle de overige ftanden. Wanneer hy zynen pligt volkomenlyk volbrengt, kan ook elk ander mensch zyne pligten des te ongcftoorder en volkomener volbrengen. Wanneer het eene rad, 't zy klein of groot, in behoorlyke beweeging is, dan kunnen zich alle de andere raden, die daarmede gemeenfehap hebben, zo veel te ligter en onbelemmerder beweegen. Arbeidzaamheid vergoedt niet zelden het gemis van uitfteekende krachten ; yverige naarfligheid het gebrek van grootheid van geest. Laaten de krachten, de bekwaamheden van eenen mensch nog zo bepaald zyn, hy kan nog'hans door eene aanhoudende onafgebrokene aanwending van dezelve ongelooflyk veel uitvoeren ; dikwyls veel meer dan iemand, die metde



BüidZAAMHEID , O)» DE DEUGD GEGROND. 1?5
de uitmuntendfte vermogens van den geest traag of lusteloos is, of zich aan eene verftrooijende, vadzige levenswyze overgeeft.
Maar kan de arbeidzaame veele nuttige zaaken uitvoeren, hy volvoert ze, ten tweeden* ook met veel grooter gemakkelykheid en vaardigheid, dan indien hy niet arbeidzaam ware. Hy behoeft niet eerst lang met zichzelven te flryden; zich niet eerst door eene reeks van drangredenen daartoe op te wekken en aan te fpcoren; niet eerst in 't breede te overleggen, of en op welk eene wyze hy het ftuk aanvatten zal. Hy kent, hy bemint den arbeid; fielt zeker vertrouwen op zich zelfs; weet hoe veele foortgelyke werken hy reeds ondernomen en volbragc heeft; vat de zaak met moed en lust aan; houdt 'er zich gaarne mede bezig; weet de daaraan verknogte verhinderingen en zwaarigheden door verkregene kunstgreepen, of door aanhoudende vlyt te boven te komen; en is meer of min van den goeden uitflag verzekerd. De traage, de nalaatige, daarentegen, fchrikt voor eiken arbeid, dien hy niet zo terftond voleinden kan, voor elk werk, tot wiens uitvoering tyd en infpanning vereischt worden. Uit gebrek aan oefening en ondervinding weet hy zelden recht,
hoe



Ij6 DE VOORDELEN DER DEUGDZAAMS AR-
hoe het fiuk te beginnen en tot ftand te brengen ; zucht onder den last, die op hem Hgi; arbeidt met verdriet, met langzaamheid, met tegenzin; breekt dikwyls den arbeid af; en zo hy al denzelven niet geheellyk laat fteeken, maakt hy zich denzelven toch op honderderlei wyzen zwaarer.
De arbeidzaame ontwikkelt , oefent, volmaakt, ten derden, zyne krachten; met alleen zyne ligchaamelyke krachten maar ook de edeIer vermogens van zynen gees:. En dit doet hy in ieder beroep, onverfchillig welk een, waarop hy zich met de borst toelegt - door elke verrichting, waaraan hy zich ernffr'g laat gelegen leggen. Het komt naamelyk 'er minder op aan, waartoe wy de krachten van onzen geest gebruiken, dan wel hoe wy ze gebruiken. Of wy dezelve tot het bellieren van een land, of het beltieren van een huisgezin, of wy dezelve tot het leeren en oefenen eener kunst en weetenfchap, of tot het leeren en oefenen van een nuttig ambagt aanwenden: zulks maakt geen weezenlyk onderfcheid. Maar dat wy, wat wy ook by de hand hebben, geregeld en juist denken, als redelyke fchepfels met overleg en uit beginfelen handelen, ons
zelv'



eeidzaamheid, op de deugd gegrond. l
zelv' beheerfchen, onze begeerten maatigen en bedwingen, onze neigingen en krachten de beste richting geeven, dat wy dat geen, 't welk wy te doen hebben , met bedachtzaamheid, zorgvuldigheid, gemoedelyke getrouwheid leeren doen; dat is de hoofdzaak. En dat kunnen wy door eene deugdzaame arbeidzaamheid in eiken ftand, by iedere verrichting leeren en doen. Deugdzaame arbeidzaamheid is eene beftendige oefening van het verftand, van de reden, van het nadenken, van de zelfbeheerfching. Zy is ook eene beftendige oefening der gehoorzaamheid aan God, der vergenoegdheid met zyne befchikkingen en beftuuringen , van het vertrouwen op zynen byftand en hulp; ëene beftendige oefening der goedwilligheid en der weldaadigheid, der toegeevendheid en van het geduld 4 der dienstvaardigheid en het verpligtende jegens anderen; eene beftendige oefening der edelmoedigheid, der ftandvastigheid, der vastheid en fterkte van geest. Hoe veele hinde rpaalen heeft men daarby niet dikwyls te overftygen, hoe veele, grootere en kleinere, zwaarigheden te boven te komen, hoe veele aanvallen der mismoedigheid of van kwaade luimen te beftryden, met boe veele menfchen van geheel verfchillehde IV. Stuk. M Cha-



I78 DE VOORDELEN DER DEUGDZAAME AR-
Charakters om te gaan, en hun genoegen té geeven, hoe veele fchynbaare voordeelen van de hand te wyzen, wat al aan zynen pligt en het algemeene welzyn op te offeren? En welke voortreflyke oefeningen der wysheid en der deugd ontdaan niet uit dit alles! Hoe zeer moeten zy niet onze geestelyke volmaaktheid bevorderen , het eenigfte, dat wy uit deeze waereld in de toekomende mede neemen! En hoe verre overtrefL niet die gewin alle eer, allen rykdom, alle tydelyke welvaard. die anders de gewoone vruchten der arbeidzaamheid zyn.
De arbeidzaame mensch heeft, ten vierden, eene volkomener innerlyke bewustheid van zichzelven en van 't.gein hy is en doet. Hy verheugt zich werkelyk eer zyn leven, zyne krachten, zyne goederen, zynen tyd. Hy kan zichzelven van derzelver aanwending en gebruik rekenfehap geeven. Hy weet, wat hy daarmede uitgevoerd en tot ftand gebragt heeft. Nooit vergeet hy zyne verordening als een mensch en als een Christen, nooit zyne betrekkingen tot God eri tot zyne naasten, en denkt en handelt altoos overeenkomftig met dezelve. Terwyl de ledigganger of de luijaard als in den droom voortleeft, en niet weet, wat'er van zyne krachten
ge-



REIDZAAMHEID , OP DE DEUGD GEGROND.
geworden, waar zyn tyd gebleeven, hoe hy toe dien trap van ouderdom gekomen is: heeft de arbeidzaame eene duidelyke, innerlyke bewustheid van.dit alles. Hy heeft met verfland en overleg geleefd; kent den weg, dien by afgelegd, en de gewigtigfte flappen, die hy op denzelven gedaan heeft. Zyne krachten zyn niet verfpild geworden; zyn tyd is niet verlooren gegaan; hy weet, wat hy met de eerfte uitgevoerd, en waartoe hy den laatllen aangewend heeft. Nuttige werken en verrichtingen onderfcheiden alle de dagen en weeken en jaaren, die hem reeds ontvlucht zyn, en maaken veelen van dezelve onvergeetlyk voor hem. De gedachte aan zichzelv' is tevens met de gedachte aan alles, wat hy gedaan heeft en geworden is, verbonden, en het gevoel van zyn aanweezen is tevens het gevoel zyner menigvuldige werkzaamheid: en hoe veel levendiger moet niet daardoor die gedachte, hoe veel inniger en vrolyker dat
gevoel worden! Uit dezelfde oorzaaken
kan de arbeidzaame altoos met weltevredenheid op het voorledene te rug zien, en zonder kommer zyne gedachten op het toekomende vestigen. Dat, het voorledene, vertoont hem eene reeks van goede, nuttige poogingen en onderneeminM 2 gen,



18<D ÖE VOORbELEN DER DEUGDZAAME Aftgen, waardoor hy zyne eigene volmaaktheid etï bet weizyn der famenleeving bevorderde; en dit, het toekomende, doet hem bet genot der vruchten van zynen arbeid hoopen, en wyst hem nieuwe middelen en gelegenheden aan, om zyne krachten en vermogens aan te wenden, en
daardoor menigerlei goed te werken. Hoe
geheel anders is het in dit opzigt met den mensch gelegen, die den arbeid fchuuwt, en een ydel, ledig leven leidt! Ziet hy op het voorledene re rug, dan ontdekt hy of niets dan duisterheid en een ledig ydel in hetzelve, of het onderfcheidt zich door dwaasheden, kinderfpelen, teleurgeftelde verwachtingen. Ziet hy in het toekomende vooruit, dan drukt hem reeds nu deszelfs last; omdat hy geene gevestigde oogmerken heeft, die hy daar zou kunnen vervolgen , geene bepaalde bezigheden, die hem den toekomenden tyd met genoegen doen te gemoeï zien.
De arbeidzaame, die uit beginfelen en neiging arbeidzaam is, kern, ten vyfden, noch lusteloosheid, noch tydverveeling. Nooit (trekken hem zyne krachten, nooit ftrekt hem zyn tyd tot last. Nooit is hy op eene kwellende wyze verlegen, waartoe hy die aanwenden, waartoe hy
dee-



BEIDZAAMHEID , OP DE DEUGD GEGROND. I 8 ï
deezen gebruiken zal. Nooit ontbreekt het hem aan rechtmaarige oogmerken, die hy verder vervolgen, aan verrtandige en wyze ontwerpen, die hy uitvoeren, aan nuttige werken, die hy voorneemen of voleinden kan. Zo menigvuldig zyne vermogens en bekwaamheden; zo menigvuldig zyne eigene behoeften en de behoeften van andere menfchen zyn; zo groot de omtrek der menfchelyke volmaaktheid en gelukzaligheid is: zo menigvuldig en groot is ook het ve d zyner werkzaamheid en arbeidzaamheid. Al wie den arbeid waarlyk liefheeft, dien kan het nooit aan middelen en gelegenheden daartoe ontbreeken; dien is elke bezigheid aangenaam, offchoon zy hem ook geen zigtbaar voordeel verfchaft. Hy werkt niet flechts, om zich te voeden, of te verryken, of boven anderen te verheffen, maar om te werken, en door werkzaamheid zyne vermogens te oefenen en aan zyne verordening te beantwoorden. En hoe zou hy alsdan ooit den drukkenden last der tydverveeling en lusteloosheid gevoelen ? Neen, zyne uuren, zyne dagen, zyne jaaren vlieden met geene mindere fnelheid dan vermaak voorby. Elke, kleiner of grooter, afdeeling van zynen tyd, heeft haare byzonder eigene verordening;
M 3 eV



«82 DE VOORDELEN DER DEUGDZAAME AR-
elke brengt haare byzonder eigene werken en verrichtingen mede; elke reikt de andere de behulpzaame hand, en niet eene gaat ongebruikt en on bedeed voorby Heeft elke tyd zyne eigene kwellingen of bezwaarenisfen; zo heeft ook elke tyd zyne eigene vermaaken en zyne byzondere voordeelen. Elk oogenblik brengt ons iets verder; elk oogenblik voert ons eenige ichreden nader aan het doel. En op dien voet alleen, Geliefde Tpehoorers! wordt het leven inderdaad genoten, geheel en al genoten; op dien voet alleen kan men zich waarelyk in hetzelve verheugen; zucht nooit onder deszelfs last, krygt nooit verdriet in hetzelve en voleindigt, vroeg of laat, zynen loop met even zo veel gerustheid, als men denzelven tot hiertoe voortzette.
De arbeidzaame mensch vindt, ten zesden, veel meerder genot van elk onfchuldig vermaak , van elke verkwikking, die hem te beurt valt. Hy alleen kent eigenlyk het verkwikkelyke der rust; want hy alleen heeft dezelve wjezenlyk noodig, hy alleen heeft dezelve door eene nuttige aanwending en infpanning zyner krachten verdiend ; hy alleen kan dezelve zonder fchaamrood worden en zonder zelfverwytingen
ge-



DE1DZAAMUEID, OP DE DEUGD GEGROND. 183
genieten. Voor den arbeidzaameri alleen heeft het vermaak des gezelligen levens en der verkeering met zyne broederen eene waare, groote waardy: want hy alleen heeft een gegrond recht op hunne hoogachting en liefde; hy alleen kan aan hunne vermaaken en vrólykheden deel neemen, in de bewustheid, dat hy een dienstig en nuttig lid der famenleeving is; hy alleen geeft anderen even zo 'veel of nog meer, dan hy van hun ontvangt. De arbeidzaame alleen kent en fmaakt het genoegen van eenen welbefteeden dag, van een gelukkig voleindigd werk, eener naar wensch gedaagde onderneeming ; hy alleen kent en fmaakt het genoegen , 't welk het te voren komen van hinderpaalen, het overwinnen van zwaarigheden, het met voorzigtigheid en ftandvastigheid uitvoeren van ontwerpen den mensch verfchaft. En hoe groot, hoe voortreflyk zyn niet deeze genoegens, welk een aangenaam gevoel van krachten, welk eene tevredenheid met zichzelven
vergezelt en veredelt ze niet! En hoe ge-
rustlyk kan zich niet de arbeidzaame aan elk onfchuldig vermaak overgeeven ! Hoe geheel en al hetzelve fmaaken! Hoe gegrond is niet het recht da: hy daarop heeft! Hoe wezenlyk zyn niet de M 4 be-



184 DE VOORDELEN DER DEUGDZAAME AR-
behoeften, die hy daardoor tracht te bevorderen! Ja, myne geliefde Vrienden! wenscht gy waare, zuivere genoegens te fmaaken : verwerft 'er dan eerst door eene aanhoudende, deugdzaame arbeidzaamheid een recht op; koopt ze eerst door eene onvermoeide en voor het algemeen nuttige aanwending uwer krachten; genoegens, die niet verworven, niet gekogt zyn, die men niet waardig is, verdienen den naam van genoegens niet,
Einielyk voldoet de arbeidzaame alleen aan zyne verordening op aarde, en kan zichzelv' daarvan reekenfchap geeven, kan in de bewustheid daarvan te vreden en blyde zyn. Hy is en doet 't geen God, zyn Schepper en Opperheer, wil , dat hy in zynen tegenwoordigen ftaat zyn en doen zal, Hy is en verricht voor den menfchen, zynen broederen, 't geen hy in zyne plaats en volgens zyne betrekkingen en verbindtenisfen met hun, voor hun behoort te zyn en te verrichten. Hy brengt gewilliglyk en geerouwelyk het zyne toe, tot inrtandhouding en het welzyn der maatfchappy, waarvan hy een lid is. Hy maakt zich daardoor zelfs voor zyne toekomende hoogere verordening gefchikt, en bereikt hier dien trap van verftand, van wysheid,
vars



BS1DZAAMHEID , OP DE DEUGD GEGROND. s8|
van deugd, van welken hy daar tot hoogere trappen van volmaaktheid en werkzaamheid zal opklimmen. Hy kan zichzelv', hy kan zynen medemenfchen, hy kan Gode vrymoediglyk rekenfchap geeven van de wyze, waarop hy zyn leven op aarde doorgebragt, en van 't geen hy geduurende hetzelve gedaan heeft en uitgevoerd, Zyn leven was waarelyk een leven, een redelyk leven; een- leven, dat voor hem en voor anderen vruchtbaar was in goede, heilzaame gevolgen , en zulks nog lang na zynen dood zal zyn. En dit te weeten, myne aandachtige Toehoorcrs! dit tot zichzelven te mogen zeggen: welk eene belooning der deugdzaame arbeidzaamheid
is dat niet! Hoe geheel anders is het met
den traagen ledigganger gefield! Wat kan die toch wel antwoorden, als hem zyn geweeten, als hem God, zyn Rechter, als hem de menfchen deeze vraagen voorhouden: Waartoe zyt gy hier? Wat hebt gy hier goeds en nuttigs verricht? Hoe de plaats, die u aange weezen was, bekleed? Hoe uwen rang onder Gods fchep-? fels gehandhaafd ? Hoe uwe bekwaamheden en vermogens en talenten bedeed? Wat hebt gy hier nuttigs geleerd? Waarin u geoefend? Welke blyvende, uitmuntendheden u verworven ?
M 5 Wel-



l86 DE VOORDELEN DER DEUGDZAAME AR-
Welke goede neigingen en hebbelykheden, welke herinneringen van goede daaden voert gy mee
u in 't graf en in de eeuwigheid ? * Op
deeze vraagen te verdommen, en zich dan over zyn aanweezen en zyn leven te fchaamen, welk eene pynigende verbystering, welk een grieven de toedand moet dat niet zyn!
Zo zeker is het, myne aandachtige Toehoorers! dat de deugd van arbeidzaamheid, gelyk elke andere deugd, zichzelve op allerlei wyzen en in allerlei opzigten beloont, en dat haare voordeelen zelfs dan nog zeer menigvuldig en groot zyn, wanneer zy ons noch rykdom , noch overvloed, noch andere voorrechten verfchaft. — Mogt zich dit iedereen inprenten , die naar volmaaktheid en gelukzaligheid dreeft, en zyn doel niet misfen wil! De traage, de vadfige , die zo zelden met zichzelv' en met de waereld te vteden is, die zo dikwyls van lusteloosheid en tydverveeiing gekweld wordt, omhelze en gebruike toch dit zekere middel, om zich van zyne kwellingen te ontflaan, en zyn leven en zyne krachten op eene redelyke wyze te genieten. Hy zy een erndige betrachter van de deugd der arbeidzaamheid, zo hy vergenoegd en blymoedig wil leeven. Hy fpoore zich aan tot vlytigheid,
tot



BEIDZAAMHEID, OP DE DEUGD GEGROND. l8j»
£Qt yverigheid in zyne bezigheden, zo hy zyne verordening bereiken, den wil van God volbrengen, zynen ftand in de famenleeving eer aan doen, en zich van de hoogachting der menfchen verzekeren, zo hy het menigvuldige en zuivere genoegen fmaaken wil, 't welk met een werkzaam, en met een voor het gemeene welzyn werkzaam leven verbonden is. ■ En de
arbeidzaame die uit beginfelen en met goede vroome gevoelens arbeidzaam is, gevoele zyne waardigheid en belangrykheid voor het algemeene welzyn, verheuge zich over de menigvuldige voordeelen en aangenaamheden, die deeze deugd hem verfchaft, en geniete deeze voordeelen en aangenaamheden met een vrolyk hart en in de zekere verwachting, dat hem , die in het weinige , 't welk hem hier toevertrouwd wierd, getrouw geweest is, eenmaal veel meer zal opgedraagen en toevertrouwd worden! Amen,
ACHT-






ACHTSTE LEERREDE.
DE VOORDEELEN DER MAATIGHEID, IN HET GENIETEN DER ZINNELYKE VERMAAKEN.
4 Volgens den Hoogduitfchen tekst ': onze Nederdnitfr!ie vertaaling heeft: zyt nueliftten.
Tekst:
Eerste Eiubf van Petrus. Hoofdft. IV. ts. p Zyt m ai}tig. *






6 /^od, gy hebt ons van zinnen voorzien^ en ons daardoor even zo menigvuldige als ryke bronnen van kundigheden en geneugten, geopend. Cy hebt ons voor een tydlang in menigerhande betrekkingen, tot de aarde, die wy bewoonen, en tot derzelver fchoonheden en goederen geplaatst, ons aan menigerlei behoeften onderworpen, en ons menigerlei bezigheden en werken opgelegd, die in onzen tegenwoordigen toeftand hunnen grond hebben, en ons denzelven niet minder aangenaam dan nuttig moeten maaken. En opdat wy ons op deezeii trap van ons aanweezen tot hoogere trappen verheffen en gefchikt maaken mogen, hebt gy ons verftand en reden gefchonken, ons tot vrye, zedelyke fchepfels gevormd. Met deeze voorrechten eh vermogens uitgerust, moeten wy onze zinnelyke driften en neigingen beheerfchen, ons in het gebruiken van dezelven maatigen, met onzen geest boven het aardfche en zigtbaare ftygen, en ons tot u, onzen Schepper en Vader, verheffen. Neen, wy zyn niet geheel en ai vleesch, niet geheel en al en in alle opzigten kinderen van het ftof, en der verrotting. Wy zyn van uw geflacht, wy zyn door u tot de onterf*



i<?2 DE VOORDELEN DER MAATIGHEII)
ftsrfiykheid en tot eene fteeds toeneemende volmaaktheid verordend, ö Leer ons toch de waardigheid onzer natuur en onze verhevene verordening naauwkeurig kennen, en geef dat wy niets denken, niets willen en niets doen mogen, wat met dezelve ftrydig is. Onze reden hoe langer hoe meerder te volmaaken, onze zinnelykheid hoe langer hoe volkomener onder belluur te brengen, en daardoor van tyd tot tyd meerder tot u te naderen en u meerder gelykvormig te worden: 6 mogt zich hiertoe onzer aller yverigst poogen uitftrekken! Zegen toch tot dat einde de lesfen der wysheid, die wy thans overweegen zullen. Laat de voordeelen der maatigheid in de genieting der zinnelyke vermaaken zich zo overtuiglyk aan ons vertoonen, dat wy haare voorfchriften fteeds gewilliger en ftipter opvolgen. Wy bidden u hierom, als dienaars van uwen Zoon, Jefus Christus, met kinderlyk vertrouwen, en Ibreeken u verder, in zynen naam, aan: On£e Vader enz.



IN HKT GENIETEN DER ZINN. VERMAAKEN. I93
Het Euangelie van Christus is iri zyne voorfchriften en geboden zo wel als in zyne leeringen met Onze natüur eri onze behoeften overeenkomftig. Het verbiedt oris niets, wat wezei lyk goed en menfchen waardig is. Het eischt niets onmogelyks, niets, dat met onze gelukzaligheid ftrydt, van ons. Het doet ons geene natuUrlyke neigingen onderdrukken en uitroeijen, geene ónfchadelyke vermaaken en geneugten verfmaaden en verwerpen. Het behandelt ons niet als geheel geestelyke fchepfels, houdt ook onze driften en behoeften in het oog, is vol toegeeVendheid jegens onze onfchuldige zwakheden, en verlangt niet van ons de volmaaktheid en zuiverheid van verhevener wezens. Zo ook eischt het ten opzigt van het zinnelyk vermaak niet eene volkomene onthouding, maar eene wyze rhaatiging van zyne belydéren. De eerfte zou Ons eenen last opleggen, dien wy niet in ftaat zouden zyn te draagen, of onder wiens zwaarte Wy zouden bezwyken: de laatfte veredelt eh vermenigvuldigt ons genoegen, in plaats van 'ef ons op eene gewelddaadige wyze van té beroöIV. Stuk. N ven,-



194 DË VOORDELEN DER MAATIGHEID Itï
ven. Ja, myne aandachtige Toehoorers! de maatigheid, die ons hec Euangelie, die ons ook de Apostel in onzen tekst aanbeveelt, is geene bezwaarende bepaaling, geen drukkende last voor den geenen, die haar kent en beoefent* Zy is veelmeer de rykde bron van wysheid, van goede orde, van vergenoeging, van gelukzaligheid ; en dit is het, waarvan ik u door myn tegenwoordig voordel wenschte te overtuigen. Laaten wy vooraf de zaak zelve naauwkeuriger bepaalen.
Wy maatigen ons in het genieten van het zinnelyk vermaak , als ons deszelfs genot noch in het waarneemen der pligten van onzen dand en ons beroep hindert; noch ons tot derzelver volbrenging traag en verdrietig maakt; als hetzelve noch onze bereidwilligheid tot erndige, moeijelyke bezigheden, noch onzen fmaak in verhevener, geestelyke vermaaken verzwakt; als hetzelve nooit dermaate noodzaakelyk voor ons wordt, dat wy het niet zonder kwelling en misnoegen ontbeeren, of niet zonder onszelven geweld te doen aan onzen pligt zouden kunnen opofferen; zo wy 'er ons eindelyk nooit zo diep in begeeven, als wy zonder benadeling der gezondheid en derkce van ons ligchaam en onzen
geest



HET GENIETEN DER ZINN. VERMAAKEN. IQ$
geest ons 'er in begeeven kunnen, maar liever aan deeze zydfc der grenzen van het onfchuldige en onfchadelyke blyven ftaan. Zulk eene maatigheid in het genieten van het zinnelyk vermaak, waarvan de maatigheid in eeten en drinken en in het gebruiken van den zinnelyken wellust voornaame deelen uitmaaken, brengt ongemeen veel tot het geluk des menfchelyken levens toe, en is eene der rykfte bronnen der vergenoeging en weltevredenheid. Laaten wy nu de voornaamfie voordeelen, welke zy ons verfchaft, afzonderlyk befchouwen, opdat wy haare waarde té duidelyker inziende, ons daarop met des te grooter yver leeren uitleggen.
De maatige bewaart, eerfielyk, door zynë ïnaatigheid, zyne gezondheid en 'zyne krachten ; de gezondheid van het ligchaam, de gezondheid van den geest, en de vrolykheid en fterkte van dat en van deezen. Daar de wellustige, die zich aan de eene of de andere foort van zinnelyk vermaak met drift overgeeft, zyn ligchaam verwoest en zyne ziel verzwakt; daar hy de krachten van het eene en van de andere, nog voordat zy haare volkomene fterkte bereikt hebben, door misbruik uitput en vernietigt; daar hy dikwyls reeds in zyne jeugdige jaaren, onder N s dé



t$6 DE VOORDELEN DER MAATIGHEID IN
de zwakheden en ongemakken va" den grysaari zucht; en het eind van zyn ras doorgedroomd en in bedwelming der dierelyke lusten verbeuzeld leven te gemoet zien moet, voor dat by begonnen heeft hetzelve in waarheid te gebruiken en te genieten; daar dit het gewoone deel van den wellustigen is, welk een geheel ander lot mag zich niet de maatige in de meeste gevallen belooven ! Zyne geestelyke en ligchaamelyke krachten ontwikkelen zich ongehinderd » zy neemen, even als zyne jaaren, toe, hy kan ze met blymoedigheid en vertrouwen gebruiken, en oefent en verfterkt ze door het-verftandig gebruik, 'twelk hy 'er van maakt; In plaats van de natuur in haaren regelmaangen-loop en in haare ordenlyke werkingt n te ftooren, voJgt hy haare voorfchriften, vermydt al het gedwongene en buitenfpoorige, is en doet en geniet dat, 't welk hy kan en behoort te zyn en te doen en te genieten, en heeft niet de fchadelyke gevolgen der te groote infpanning noch der verflapping te vreezen. Zyne krachten beantwoorden aan zyne onderneemingen en verrichtingen , en hy behoeft die zelden in te fpannen, om deeze wel uit te voeren. Hy verliest nooit uit het oog, in hoe verre hy zich redelyker wyze



HET GENIETEN DER ZINN. VERMAAKEN. IOJT
ze op zichzelv' verlaaten of niet verhaten kan , en daardoor regelt hy alle zyne onderneemingen. Treffen hem, des niet te min, uit hoofde van het natuurelyke beloop der dingen, ongemakken en ziekten, zo kan hy dezelve als onverdiende rampen rustig en zonder zelfverwytingen verdraagen, en befchouwen als gebeurdtenisfen , die tot bevordering van hoogere oogmerken ftrekken, en deelen van een geheel uitmaaken, h welk hy noodzaakelyk als het beste moet eerbiedigen. En als dan eindelyk zyne krachten vroeg of laat afneemen, en hy het doel zyner aardfche loopbaan nadert, heeft hy zyn leven noch verdroomt noch verbeuzeld; hy heeft hetzelve als een wyze, als een Christen genoten; hy heeft hetzeDe tot die einden gebruikt; waartoe zyn Schepper hem hetzelve verleende, hy kan zichzelven van deszelfs gebruik rekenfchap geeven; hetzelve is noch in bedryven noch in genoegens onvruchtbaar geweest; en hoe zeer moet dit hem niet onder het gevoel van het afneemen zyner krachten vertroosten, en den avond zyns levens vervrolyken !
De maatigheid in het genieten der zinnelyke vermaaken bevordert, ten tweeden, zelfs het genot deezer vermaaken op menigerhande wyze.
N 3 De



I98 DE VOORDELEN DER MAATIGHEID IN
De maatige kent de verveeling en walging niets die den wellusteling gewoonlyk op de voet volgt, die hem zyne vermaaken zo dikwyls vergalt, za dikwyls onfmaakelyk maakt, en hem dezelve zo zelden ten vollen vergunt te genieten. Hoe fpaarzaamer en zeldzaamer de maatige zekere foorten van vermaak geniet, des te gevoeliger blyft hy voor dezelve, en des te volkomener fmaakt hy haare zoetigheid. Zy behouden altoos nieuwe bekoorlykheden voor hem, omdat hy 'er zich nooit tot walgens toe mede verzadigd. Hy drinkt verkwikking en verfterking, maar niet bedwelming en woede uit den bekerder vreugde. Hy Iaat de behoeften eerst ontdaan , de begeerten der natuur eerst ontwaaken, ze eerst tot zekeren trap dringende worden, voordat hy dezelve zoekt te bevredigen; en hoe veel zoeter moet niet zelfs de foberfte voldoening eener waare behoefte, eener door de natuur gekweekte begeerte zyn, dan het genot van al dat geen, 'twelk de kunst tot verwekking en voldoening van ingebeelde, onnatuurlyke behoeften en begeerten verzonnen heeft 1 Hoe veel meerder fmaak vindt niet de maatige, de arbeidzaame in de eenvoudigfte fpyzen, in de natuurelykfte dranken, dan de onmaatige en door. ^
on-



HET GENIETEN DER ZINN. VERMAAKEN. 199
onmaatigheid verzwakte mensch in al het prikkelende en verleidelyke, wat zwelgery en de dartelheid en weelde opleveren! En hoe geheel en al, hoe blymoedig geniet die niet het onfchuldige vermaak, 5t welk zich aan hem aanbiedt! Hy heeft het niet verre, niet met moeite te zoeken, geene kunftige voorbereidfels te maaken , niet eerst op middelen te denken, om zynen ftompgeworden fmaak te fcherpen, en zich voor het vermaak vatbaar te maaken. De natuur biedt het hem aan, de natuur bereidt het voor hem, de behoefte kruidt het voor hem, en het wezenlyke fchoone en goede behoudt voor altoos voor hem eene onverwelklyke bekoorlykheid. Hy geniet het eene en het andere met eene innerlyke zelfbewustheid, met eene ftilgenoegenheid, zonder eenige verwytingen; en hoe veel moet dit niet deszelfs genot voor hem zoeter maaken!
De maatigheid in het genieten der zinnelyke vermaaken verfchaft ons nog meerder voordeelen, myne aandachtige Toehoorers! Onze geest behoudt daarby zynevryheid, zyne werkzaamheid, zyne vrolykheid, en wy zyn tot elke bezigheid van onzen {land en ons beroep gefchikt en gewWg» 't Is immers onbetwistbaar, dat wy N 4 niet



SOQ DE VOORDELEN DER MAATIGHEID IN
niet enkel zinnelyke Schepfels zyn, dat wy voorrechten, aanzienlyke voorrechten boven de dieren des velds bezitten, en dat wy ons toe deeze laagere klasfe der wezens vernederen, als wy, gelyk zy, eeniglyk voor ons ligchaam zorgen, en onze zinnelyke driften en begeerten trachten te bevredigen. Neen, wy moeten denken , redelyk denken, de bekwaamheden en vermogens van onzen geest gebruiken, ze met gercaklykheid en zekerheid gebruiken, onszelven beheerfchen, en dikwyls ons vermaak en ons voordeel aan het grooter geluk onzer broederen leeren opofferen,- wy moeten een werkzaam, arbeidzaam, ten gemeenen beste bezig leven leiden, en ons daardoor tot grooter dingen en eenen verhevener ftaat bekwaam maaken. Maar hoe zouden wy dit alles kunnen doen, zo wy ons aan eene onmaatige genieting der zinnelyke vermaaken overgaven? Hoe trassg en lusteloos tot alles, wat edel en groot is, maar moeite en infpanning vereischt, zou dan onze geest zyn! Hoe zwaar zou ons als dan het aanhoudend nadenken over alles, wat ernftig en gewigtig is , vallen! Hoe weinig lust en aandrang zouden wy meestal tot de nuttigfte bezigheden en verrichtingen deezeg
la,



/
HET GENIETEN DER ZINN. VERMAAKEN. 2Qt
lavens hebben! Hoe ras zouden wy 'er onder vermoeid worden, en boe gaarne 'er ons onder het eene of het andere voorwendfel van onttrekken! En fchoon wy 'er ons toch, door uiterlyke omftandigheden gedwongen, toe verledigen moesten, welk een drukkende last zou dat geen voor ons niet worden, 't welk ons vermaak en vreugde behoorde te zyn! Enkel verwarringen en bezwaarnisfen, welke den mensch, die de maatighejd betracht, onbekend zyn. Zyn geest yucht niet onder den last zyns ligchaams; hy voert heerfchappy over zyne driften; hy is opr geruimd en vry; hy gevoelt zyne krachten, voelt zich gedrongen om 'er het beste, nuttigde gebruik van te maaken, en vindt in hetzelve zyn grootst, zyn edelst vermaak.
Ja, de maatigheid in het genieten van het zinnelyk vermaak verfynt en veredelt hetzelve. Zy vergeestelykt het om zo te fpreeken. Zy beneemt hetzelve het vernederende en befchaamende, 'twelk aan het enkel dierelyke genot gehegt is. Zy leert ons hetzelve als een middel tot verhevener oogmerken befchouwen en gebruiken. Zy doet hetzelve met onze edele natuur en met onze waarelyk grootfche verordening meer overeenftcmmen. Onze geest kan 'er N 5 meer



20 2 DE VOORDELEN DER MAATIGHEID IN
meer by denken, en ons hart 'er meer by gevoelen , dan de geheel zinnelyke, en naar zinnelyken wellust haakende mensch. Wy kunnen ons met onzen geest en met ons hart tot de eerfte eeuwige bron van alle vermaak en genoegen, tot God, verheffen, en in elke aangenaame, blymoedige gewaarwording, die ons bezielt, zyne vaderlyke Voorzienigheid erkennen, en ons over zyne Goedheid verheugen. Wy kunnen derhalven geestelyke en zinnelyke geneugten met malkanderen verbinden, en de laatfte door de eerfte eene waarde byzetten, die zy in en op zichzelve nooit konden hebben. Alles is en wordt dan voor ons een gefchenk van onzen goedgunftigen hemelfchen Vader, een uitwerkfel en bewys zyner alles bevattende en alles zaligende liefde, en een onderpand van nog grooter goederen en genoegens in de toekomende waereld. De verbindtenisfen en betrekkingen, waarin wy, in den tegenwoordigen toeftand, tot het aardfche en zinnelyke ftaan, en waardoor zich zo veel menfchen als flaaven aan het ftof laaten boeijen, beletten ons dan niet, van ons boven het aardfche en zigtbaare te verheffen, en altoos onzen hoogeren oorfprong en onze groo-



HET GENIETEN DER. ZINN. VERMAAKEN. 2O3
te verordening in gedachten te houden. De maatige, die volgens de beginfels der wysheid en van het Christendom maatig is, gevoelt en handhaaft, zelfs onder het genot van de zinnelyke vermaaken, zyne waardigheid, de waardigheid van eenen redelyken, onfteiflyken geest. In plaats van zïch tot een' Haaf der zinnelyke lusten te vernederen, die de bekooringen van het vermaak niet wederftaan kan, en aan hetzelve eer, rust, gezondheid, en leven opoffert, beheerscht hy zichzelven, ftelt zyne zinnelyke driften en neigingen de behoorlyke paaien, laat zich nooit blindelings van dezelven wegfleepen, geniet haare geneugten nooit tot bedwelmens toe, leert dat, 't welk zyne zinnen het meest kittelt, gewillig ontbeeren, en handhaaft daardoor zyne vryheid, dat edelfte voorrecht van den mensch en den Christen.
Zo menigvuldig, zo groot zyn de voordee* len, die ons de maatigheid in het genieten der zinnelyke vermaaken verfchaft. Zo onaffcheidelyk zyn dezelve met onze waare volmaaktheid en gelukzaligheid verbonden. Zo zeker is het, dat ook deeze deugd zichzelve beloont, en voor den geenen, die haar kent
en



Ü04 DE VOORDELEN DER MAATIGHEID IN
en betracht, niers minder dan een drukkende last is. Neen, myne geliefde Vrienden! indien gy uwe gezondheid en uw leven lief hebt, in, dien gy die wenscht te bewaaren en dat te verr lengen; indien gy aan uwe vermaaken fteeds het bekoorelyke der nieuwheid geeven, ze geheellyk en met een opgeruimd hart wilt genieten , en daarby alle verveeling en walging vermyden; indien gy op de vryheid, op de opgeruimdheid en werkzaamheid van eenen redelyken geest eenigen prys ftelt, en de bezigheden van uw ampt en beroep met lust en vermaak, op eene wyze, die voor u en voor anderen nuttig is, verlangt uit te voeren; indien gy verhevener, edeler vermaaken kent, en, overeenkomftig met uwe verordening, naar dezelve meer dan naar anderen reikhalst: zyt dan, ik vermaan het u, maatig in het genieten der zinnelyke vermaaken. Blyfc altoos liever een weinig binnen de grenzen, die de natuur en de reden u voorfchryven, dan dat gy dezelve in het allergeringfte oveKchryden zoudt. Vergeet nooit, dat gy redelyke, vrye, zedelyke, voor de onfterflykheid gefchapene wezens zyt, en dat geene heerfchappy drukkender isgeene den menfchen dieper vernedert en met zwaarer ketenen belast,
da&



HÉT GENIETEN DER ZINN. VERMAAKEN. Ü05
dan de heerfchappy der zinnelykheid. Uzelven daaraan hoe langer hoe volkomener te onttrekken, de vryheid van uwen geest, dien waarert adel uwer natuur ] hoe langer hoe ongefchondener te handhaaven, en daardoor tot verhevener wezens te naderen, dit moet het doel uwer eerzucht, zo wel als uwe voornaamfte bezigheid zyn. Gêwislyk zal het u, zo uw fmaak reeds bedorven is, en de zinnelyke begeerlykheden reeds eenig vermogen op u verkreegen hebben, in 't begin moeijelyk vallen , om ze te beperken, en haare onbehoorlyke eisfchen af te flaan. Gy zult uzelven dikwyls geweld aan doen, uzelven dikwyls zelfs onfcbuldige vermaaken en geneugten weigeren, en met geftrengheid over alle uwe gedachten en begeer en als ook over de indrukfels der uiterlyke dingen moeten waaken, indien gy uzelven in vryheid ftellen, en het gebied over uzelven en over alles, watzinnelyk is, verkrygen wilt. Maar welke infpanning, welken ftryd, welke opofferingen is de overwinning op Uzelven en op de zinnelykheid niet waardig! En welk eene fterkte zal niet de gedachte aan God, den Getuige en Rechter van uwen ftryd, en de gedachte aan het toekomende, u byzetten, gadachten, die den overwinnaar, in deeze en in
de



ha6 DE VOORDELEN DER MAATIGHEID ENZ.
de toekomende waereld zulke aanzienlyke voordeelen belooven. ö Laat deeze gedachte reche levendig by u worden, laat zy uwen geest altoos bezielen, en zyt dan, volgens de vermaaning van den Apostel, fterk, onbeweeglyk, maakt fteeds vorderingen in wysheid en deugd, en weest verzekerd, dat uwe arbeid niet ver* geefsch zal zyn. Amen.
NE-



NE G E ND E LEERREDE.
WAARIN BESTAAT DE WAARE EER, EN HOEDANIG MOETEN WY ONS TEN OPZIGT DER EER GEDRAAGEN.
Tekst:
Buif.f aan de Pmupr. Hoordlt. IV. vs. 8.
Z« daar eenige deugd ist zo daar eenige lof is, dat zelve bedenkt.






6 JT~^od, gy hebt ons als redelyke, zedeljpVJ^ke fchepfelen uitmuntende voorrechten, gefchonken, en voor nog uitmuntender voorrechten gefchikt gemaakt. Gy wilt, dat wy dezelve kennen, haare waarde befefien , ons over dezelve verheugen, en achting voor onszelven en voor de waardigheid, die gy ons verleend hebt, zullen hebben. Gok al het goede en uitmuntende, 't welk wy de eert in den anderen ontdekken, moeten wy met wederzydsch welgevallen befchouwen, en om hetzelve de een den anderen hoogachten en eeren. In de menfchen, uwe fchepfelen, uwe kinderen, moeten wy u, hunnen en onzen Schepper en Vader, in de trekken van uw beeltenis, welke wy aan hun ontdekken, moeten wy de fpooren van uw verlhnd, van uwe wysheid en goedheid verheerlyken en pryzen. Alles, wat onze natuur vernedert en fchandvlekt, te vlieden; alles, wat haar veredelt en volmaakt, te doen en te zoeken; en u, onzen hemelfchen Vader, fteeds gelykvormiger te worden: dit zy het doel onzer eerzucht! ó Mogten wy hetzelve nooit uit het oog verliezen, en in het ftreeven naar hetzelve .nooit van verdrietlykheid en traagheid overvalO lea



StÖ HET KARAKTER DER WAARE EER,
len worden! ö Mogten wy ons nooit door den fchyn en de gedaante misleiden, nooit door uiterlyke voortreflykheden verblinden laaten, nooit onze eer zoeken in dingen, die geene wezenlyke blyvende waarde hebben, nooit ons op onze voorrechten, van welk èenen aart zy ook zyri mogen, verhovaardigen, of dezelve tot dwaaze en voor het gemeene welzyn fchadelyke bedryven misbruiken! ó God, bewaar gy zelf ons Voor dit vernederend en draf baar gedrag. Leer1 ons dat, 't welk waare eer is, en aanbrengt, in den grond kennen en beoordeelen. Geef, dat wy dezelve eeniglyk door reehtmaatige middelen zoeken, door wysheid en deugd, door waa* re verdienden jegens onze broeders; dat wy dezelve altoos waardig, altoos naar uwen wil en tot bevordering uwer oogmerken gebruiken, en dus de eerzucht, waarmede gy ons allen bezield hebt, de beste richting en loop geeven. Ja, dat te zyn en dat te doen, 't welku, onzen Heer en Rechter, welgevalt en van u gebillykc wordt, dat zy onze yverigfte pooging, onze hoogde roem! verderk ons in deeze gevoelens door de lesfen der waarheid, die men ons thans voordraagen zal, en laaten onze overdenkingen daarover gezegend zyn. Wy bidden u hierom,
ak



EN ONZE PLIGT OMTRENT DEZELVE. 211
als dienaars van Jefus Christus, met een kinderlyk vertrouwen, en roepen u verder in zynen naam aar.: Onze Vader enz.
Laage eergierigheid en edele eerzucht zyn zo wel volgens haare natuur, als in haare uitwerkfelen, zeer verre van malkanderen verfchillende. Zo laakbaar en verderflyk de eene is, zo onfchuldig en nietig is de andere. Terwyl de eene verwoestingen en ellende onder het menschdom aanrecht, is de andere een bron van veele fchoone en edele daaden, en bevordert in meer dan één opzigt de menfchelyke gelukzaligheid. Ook ftrydt de eerzucht in en op 2'chzelve noch met de voorfchriften der reden, noch met de wetten van den godsdienst en het Christendom. Zy is eiken, niet geheel ontaarten mensch natuurelyk, en, naar het wyze oogmerk van zynen Schepper, gefchikt om hem van alles, wat laag en fchandelyk is, te rug te houden, en hem tot alles, wat loflyk en roemryk is, aan te fpooren. Zy dient der eigenliefde en der eigenbaat, die zich zo ligt meester van zyn hart maaken, ten regenwigt, en moet hem veel fchoons en goeds O 2 veel



SI 2 HET KARAKTER DER WAARE EER,
veel moeijelyks en zwaars, zonder inzigt op eigen voordeel of verlies, leeren onderneemen en verrichten. En hoe toch zou her Christendom zo natuurelyk, en dn haare gevolgen zo nuttig eene begeerte kunnen doemen? Het Christendom, 't welk niet gefchikt is om onze natuur te verwoesten, uit te roeijen, maar om dezelve te veredelen en te verheffen ? Neen, hoe meer hetzelve ons de waardigheid onzer natuure doet kennen en befeflen; hoe duidelyker hetzelve ons onze verhevene verordening onder het oog brengt; des te gunftiger is het voor de onfchuldige eerzucht, en des te edeler is de richting en de loop, die het aan dezelve geeft. Een van zyne waardigfie leeraaren en grootfte voorilanders, Paulus, roept uit dien hoofde den Christenen in den tekst toe: Zo daar eenige deugd is, zo daar eenige lof is, dat zelve bedenkt, daarnaar ftreeft. Weest omtrent niets onverfchillig, laat en verzuimt niets, dat u waare eer aanbrengt, dat u en het Christendom door u tot waaren roem verftrekt. Dewyl nogthans de eerzucht zeer ligt in eergierigheid verbasteren kan, en de laatfte dikwyls met de eerfte verward wordt, is het des te noodzaaklyker, dat wy ons juiste bevattingen van de waare eer zoeken te
mas-



EN ONZE PLIGT OMTRENT DEZELVE. 213
maaken. En dit is het oogmerk myner tegenwoordige Leerrede. Ik zal tot dat einde twee zaaken uitvoeren.
In de eerfte plaats zal ik aanwyzen, waarin de waare eer beftaat, en volgens welke gronden wy haare waardy moeten fchatten en beoordeelen; en
Daarna, hoe wy ons jegens de eer, of in opzigt van de eer te gedraagen hebben.
De eer is, gelyk bekend is, gegrond op her goede gevoelen, dat anderen van ons, van onze vermogens en krachten, van onze gaven en bekwaamheden, van onze uitmuntendheden en verdienden voeden, en beftaat in al dat geene, waardoor zy dit goede gevoelen aan onszelven, of in opzigt tot ons aan anderen te kennen geeven , en aan den dag leggen. Zy behelst derhalven zo wel de achting, die zy voor ons hebben, als allerlei tekenen en bewyzen, die zy ons en anderen door woorden, door gebaarden, door uitgedrukte gevoelens en door daaden daarvan geeven. Zal nu de achting, die men ons toedraagt, zullen de eerbewyzingen, die men ons aandoet, eene wezenlyke, innerlyke waarde bezitten; zullen zy het verlangen en hetftreeven eens redelyken mensch, eens Christens waardig O 3 zyn ?



214 HET KARAKTER DER WAAXE EER,
zyn: het is niets minder dan onverfchillig, waar, op dezelve gegrond zyn, en op welk eene wyze en van wien wy dezelve ontvangen. De volgende vyf aanmerkingen zullen dit Huk nader bepaalen.
De eerfte aanmerking is deeze: de eer, die deezen naam zal verdienen en ons flreeven waardig zyn, moet op goede hoedanigheden, op waare voortreftykheid, of waare verdienfien, die my inderdaad toebehooren, gegrond zyn. Schryft my iemand goede hoedanigheden toe, die ik niet bezit, voortreflykheden, die ik niet heb, verdienfien, van, welken ik ontbloot ben; bewyst hy my daarom achting en eerbied, verheft en pryst hy my om deeze dingen: dan befchaamt, vernedert, beledigt hy my meer, dan dat hy my werkelyk eer zou toebrengen. Hy kan zulks uit zwakheid, uit onkunde, uit vooroordeel, uit buitenfpoorige gedienstigheid, of uit nabootfing van de heerfchende mode, hy kan 't ook uit nyd, uit kwaadaartigheid, uit bedilzucht doen. De uitwerking daarvan is ten opzicht van my fteeds de zelfde: fleeds meer of min onaangenaam, om dat het my aan myne, misfchien geheel onfchuldige en onvermydelyke gebreken en zwakheden herinnert, en dikwyls fchadelykis,
om-



EN, ONZE PLIGT OMTRENT DEZELVE» £ IS
omdat het myne eigenliefde vleit, en my tot een. verkeerd oordeel van my zeiven verleiden kan.
De tweede aanmerking is deeze: waare eer, eer, die ook den wyzen en den Christen niet onverfchillig mag zyn, moet meer op zulke hoedanigheden, bekwaamheden, uitmuntendheden en verdienden, die ik myzelven verworven en verkreegen heb, die vruchten myner naarftigheid » myner braafheid, myner menschlievendheid, myner nuttige poogingen en verrichtingen zyn, gegrond weezen, dan op zodanige , die ik enkel aan het geluk, aan het geval, aan de geboorte, pf wel aan de onbiilykheid der menfchen te danken heb. En inderdaad, myne aandachtige Toehoorers!. , wat is het anders dan zwakheid van het verftand, of niets beduidende ydele pligtpleeging, of een gevolg van oude vooroordeelen en gewoonten, als men zich eeniglyk daarom voor my bukt en vernedert, als men my daarom den voorrang in het gemeene leven geefr, omdat ik van myne ouderen of voorouderen rykdom en overvloed, of eerampten, of rang en aanzien geërfd heb, om dat ik zekeren tytel voer, om dat ik groot en achtbaar heet, of omdat ik een ampt bedien, eene plaats bekleed, iiie my magt- en aanzien by zetten 1 Hoe drukkenO 4 dö



*ïf> HET KARAKTER DER WAARE EER,
de zyn niet dikwyls de eerbewyzingen, die. men den menfchen uit zulke beginfels aandoet, voor den geenen, die ze hun aandoen! Hoe veel wezenlyke verachting, hoe veel koele onverfchilligheid is dikwyls niet met deeze uiterlyke tekenen van achting verbonden! Hoe befchaamend moet het zelfs voor den nadenkenden en edelaartigen mensch zyn, wanneer hy inziet, dat men meer zynen naam, zyn kleed, zyn uiterlyk vertoon, dan zyn perfoon, meer zyne uitwendige dan zyne inwendige voorrechten eert; of wanneer hy bemerkt, dat anderen, die hem in innerlyke waardy en waare verdienften werkelyk overtreffen, eeniglyk daarom minder dan hy geacht en geëerd worden, om dat het geluk, 't welk by de uitdeeling zyner goederen zo zelden op verdienften acht flaat, hun minder gunstig was dan hem! Neen, alle eer, die niet op de uitmuntendheden van den geest en het hart; niet op verftand en braafheid, niet op wysheid en deugd, niet op perfoonelyke verdienften gegrond is, is louter inbeelding en bedrog, kinderfpel , op zyn best een noodzaakelyk, of onvermydelyk kwaad, en kan nooit het voorwerp van het verlangen of het ftreeven van een' waare-



EN ONZE PLIGT OMTRENT DEZELVE. ït\?
relyk wys en deugdzaam, derhalven van een waarelyk eerwaardig mensch zyn.
Derde aanmerking: zal de eer, die men my bewyst, eene wezenlyke waarde in myne oogen hebben; zal zy een waardig voorwerp der eerzucht van een' denkend mensch zyn: zy moet op wezenlyke achting voor myn perfoon, voor myne uitmuntendheid, voor myne verdienften gegrond zyn. Zy moet my vrywillig en niec uit dwang beweezen worden. Zy moet niet enkel eene oude gewoonte, niet een gevolg van de levenswys, die in de famenleeving in zwang gaat, of der ingevoerde gebruiken, niec der heerfchende mode, niet van enkele hoflykheid zyn: neen, zy moet uit myns naasten overtuiging van myne waardy voortfpruiten. Hy moet inzien en befeffen, dat 'er in myn karakter, of in myn gedrag iets is, 't welk eer verdient, dat ik my door eenige goede en lofwaardige eigenfchap van anderen onderfcheide. Zyn hart moet my achten en liefhebben, indien de tekenen, die hy my van zyne achting en liefdé geeft, niet ydele betuigingen, of niets betekenende pligtpleegingen zyn zullen. Alle eerbetuigingen derhalven, die men my bewyst, omdat men ze my uit hoof0 5 de



21 8 HET KARAKTER DER WAARE EER,
de van mynen rang, myn ampc, myne betrekkingen tot anderen, en de voorrechten, daar aan vast, niet wel weigeren kan, of omdat men zich in veele opzigten naar 't geen in de famenleeving wellevendheid genoemd wordt, fchikken moet, is geene wezenlyke, geene begeerenswaardige eer.
Vierde aanmerking: Niet de achting en eerbetuigingen van iedereen kunnen my tot waars eer verfïrekken; niet de achting en eerbetuigingen van iedereen mogen het voorwerp myner eerzucht zyn. Waare eer kan my alleenlyk van zulke perfoonen bewezen worden, die in ftaat zyn, om de waardy van het goede en uitmuntende, dat zy my toefchryven, te kennen, te befeffen, te beoordeelen, en die zelve achtenswaardige hoedanigheden bezitten. Alleen de wyze en braave weet wysheid en braafheid op den rechten prys te fchatten. Alleen de man , die zelf verdienften heeft, is een onpartydig en der zaake kundig beoordeelaar der menfchelyke verdienften. Zo weinig het my wezenlyk eer aandoet, als ik van den onweetenden, den onverftandigen, den booswicht, den ondeugenden gepreezen wordt: zo zeker ftrekt het my tot -eer, wanneer de verftandige, de braave, de g . deugd-



EN ONZE PLIGT OMTRENT DEZELVE. *£#
deugdzaame, wanneer zulk een het doet, die zelfs uitneemende achting en eerbied verdient. De eerfte doet zulks uit eigenbaat, of uit onbezonnenheid, of uit flaaffche navolging van anderen: de laatfte met overleg en uit overtuiging. De eerfte ftapt van zyn gevoelen zo gemakkelyk af, en wederfpreekt zichzelven zo dikwyls, als uiterlyke omftandigheden, als fchyn en voorkomen , als toeval en luimen hem daartoe aanleiding geeven; de laatfte houdt zich aan vaste beginfels, oordeelt naar vaste beginfels, en vindt het geen hy eenmaal als fchoon en goed erkend heeft, beftendig zodaanig. Hoe veel meerder waardy en gewigt moet niet het oordeel en het gevoelen van deezen dan van geenen bezitten! Word ik derhalven van weinige wyzen en braaven, die my naauwkeurig kennen, en op even zo goede gronden als onpartydig en edel denken, hooggefchat en geëerd, hoe onverfchillig kan en moet my dan niet het oordeel van den grooten hoop, die my noch genoegzaam kent noch weet te waardeeren, hoe weinig begeerenswaardig moeten my de goedkeuring en toejuiching van het gepeupel zo wel in hoogere als laagere ftanden zyn, die men even zoligtelyk en zonder grond verkrygt als verliest.



220 HET KARAKTER DER WAARE EER,
Eindelyk , myne aandachtige Toehoorers ! moet de eer, die ons verlangen en ons ftreeven waardig zyn zal, meer door daaden dan door woorden worden uitgedrukt. Wat baat my al de toejuiching, die men mij geeft, wat baaten my alle loffpraaken, waarmede men my bedwelmt, of verderft, wat nuttigheid fïeekt 'er voor my in alle uiterlyke eerbetooningen, die men my toebrengt, zo zymy geene waare, werkzaame liefde van anderen verghaffen, zo zy voor 't overige geenen invloed op myn welzyn, of op myn geluk hebben? Neen, die geen alleen eert my inderdaad en in waarheid, die zich werkelyk zodanig jegens my gedraagt, als het goede gevoelen, dat hy van my voedt, vereischt; die my derhalven gaarne hulp en dienst bewyst^ daar hy my hulp en dienst bewyzen kan; my gaarne met zynen raad en met zyn doorzigt byftaat, als ik zynen byftand noodig heb; my gaarne vermaant en waarfchouwt, als hy my behoort te vermaanen en te waarfchouwen; die mij niet enkel pryst, wanneer tic goed doe, maar ook berispt en te recht wyst , wanneer ik dwaal en ftruikel ; en door dit alles zorg draagt, dat ik myne eer ophoude, en de hoogachting der braaven waardig blyf en ho* langer hoe waardiger worde. op



EN ONZE PLIGT OMTRENT DEZELVE. 221
Op zulke gronden, aandachtige Toehoorers! moeten wy de waarde der eer beoordeelen en de waare en de valfche, de begeerenswaardige en de verachtelyke eer van malkanderen leeren onderfcheiden. De natuurelijke gevolgtrekking uit dit alles is, dat het meeste van dat geen, 'e welk men eer. noemt en zich tot eer rekent, deezen naam en deezen lof niet verdient, dat men zeer dikwyls, misfchien gewoonlyk, naar eene ydele, vluchtige fehaduwe tast, en zich met den 1'chyn en de gedaante van 't geen men zoekt, te vrede ftelt. Doch wy moeten nog wat omftandiger overweegen, hoedanig wy ons ten opzigt van de eer te gedraagen hebben, welke paaien mij onze natuurelyke eerzucht (tellen, door welke middelen wy haar bevredigen , en op welk eene wyze en tot welke oogmerken wy haar gebruiken moeten \ zes hoofdregels zullen ons hierby veilig kunnen leiden.
Zyt gy derhalven naar waare eer begeerig. è Mensch ! wenscht gy waare eer te verwerven , zoek dezelve dan nooit ten kosten van anderen. Vestig uwen goeden naam niet op het vermoeden, 't welk gy tegen den goeden naam van uwen naasten verwekt; uwe achting niet op de verachting, waarin gy anderen
brengt;



324 HET KARAKTER DÉR WAARE EER ,
brengt; mven luister niec op de duisternis of de fchaduwen, die gy over de uitmuntendheden uwer broederen verfpreidf. Eer, die op deeze wyze verkreegen wordt, is een onrechtvaardig goed , is geroofde eer, die vroeg of laat op haaren rechten eigenaar te rug valt,, en den geenen, die zich dezelve te onrecht aanmatigde, met verbyftering en fchande ftraft. Neen, al het fchoone en goede kan, zonder dat het eene het andere benadeelt, te gelyk met malkanderen beftaan. Waare verdienften vernietigen malKanderen niet, verdonkeren malkanderen niet. Hoe meerder verdienften gy zelf hebt, des te aangenaamer moet en zal het u zyn, de verdienften uwer broederen te erkennen en eer te bewyzen. Laat derhalven ieder een gerechtigheid wedervaaren; verheug u over al het goede en uitmuntende, wat anderen bezitten en verachten, verklein en verdonker hec zelve nooit en heb eenen afkeer van de bekrompene eergierigheid, die zich dikwyls niet ontziet, om zich door bedrog, door lastering, door kwaadfpreeken, door veinzery en list, boven anderen te verheffen, en in een gewaad te praaien , 't welk zy anderen op eene geweldige wyze ontnomen heeft,
Wilt



ÉN ONZE PLIGT OMTRENT DEZELVE. 2 2$
Wilt gy verder, o gy, die naar deugd en lof ftreeft, uwe eerzucht de beste richting geeven en haar op de zekerlte en veiligfte wyze voldoen: ftreef dan niet zo zeer naar eer, als wel naar dat, V welk eer aanbrengt. Vliedt alles wat den mensch vernedert en fchande aandoet, Wat hem in de oogen van God en van zyne redelyke medefchepfelen verachtlyk, en hun mishaaglyk maakt. Verricht alles, wat recht en goed, wat fchoon en edelis, wat Gode en den besten onder de menfchen behaagt, wat uwen broederen nut en vreugde verfchaft. Volbreng de pligten van uwen ftand, van uw beroep, van uw ampt, en volbreng ze met zorgvuldigheid en getrouwheid. Maak van alle uwe vermogens en krachten, van alle uwe gaven en bekwaamheden, van alle geestelyke of ligchaamelyke voorrechten, die gy bezit, het beste, voor het gemeene welzyn nuttigfte gebruik, en tracht 'ef zo veel goeds mede te doen, als maar eenigzins in uw vermogen is. Wees en word en doe voor de famenleeving alles, wat gy voor haar zyn en worden en doen kunt. En bekommer u dan voor het overige niet angstvallig om het oordeel, dat men van u en uw gedrag vellen, om de tekens en bewyzen van achting en van weltevreden-



324 HET KARAKTER DER WAARE EER,
denheid, die men u moge geeven of niet geé* ven. Doe dat, en niets anders, dan 't geen eerwaardig is, en doe het op eene eerwaardige, edele wyze, meer om de zaak zelve, dan om het oordeel der menfchen, meer in ftilte en in het verborgene, dan op eene in 't oog loopende, geruchtmaakende wyze, —- en het zal u aan waare eer nooit ontbreeken. Zy zoekt den geenen, die haar fchynt te vlieden, en ontvlucht den geenen, die haar met eene onrustige drift najaagt.
Wilt gy ten derden, waare eer genieten, myn geliefde Medechristen! en dezelve in vrede genieten , wees en word dan zo veel te befcheidener, naar maate men u meerder eer bewyst. Zo zal men ze u gaarne en met vermaak bewyzen. Zo zullen geen nyd noch yverzucht noch vyandfehap u derzelver genot vergallen. Elk vernedert gaarne den trotfehen, befchaamt gaarne den ydelen en opgeblaazenen. De befcheidene verdienlfe alleen, die zich niets aanmaatigt, boezemt algemeene en duurzaame achting in. Wenscht gy u van dezelve te verzekeren, verlang en befchouw ze dan niet als iets, dat men u fchuldig is, en dat men u niet zonder onrechtvaardigheid weigeren kan; houdt toch niet elke
na-



EN ONZE PLIGT OMTRENT DEZELVE. 5s|
nalaatigheid , elk opzecteJyk of toevallig verzuim van dezelve voor eene misdaad, of althans voor eenen drafbaaren misflag; geef uwe ontevredenheid, uw misnoegen daarover niet te kennen. Beroem u, aan den anderen kant, nooit op de gunstige gedachten, die men van u uit. drukt, of op de voorrechten, die men u geeft.; doe ze nooit gelden op eene wyze, die uwe medemenfchen krenkt of beledigt; en als anderen het goede, 't welk gy bezit en doet, opmerken en pryzen, vergeet dan toch gy zelf nooit Uwe zwakheid en bepaaldheid, nooit uwe menigvuldige fouten en gebreken. . Dat u, ten vierden, de verkregene eer nooit lot achteloosheid of traagheid verleide. De eer is geen goed, dat men zich eens voor altoos verwerft, en voor wiens verlies men niet behoeft te vreezen, zo dra men eenmaal in het be* zit daarvan is. Neen, het gunstige gevoelen dat anderen van ons hebben, moet onderhou-den; de voorrechten, die zy ons verleenen, moeten gehandhaafd wordeh. Men zal wel haast ophouden u eer te bewyzen, indien gy ophoudt, u eer waardig te gedraagen. Uwe te* genwoordige , uwe voorige verdienden , hoé groot zy ook zyn mogen, zullen welhaast-ver* geeten zyn, indien gy geene nieuwe tracht te verwerven. Zie dan toe, dat het goede, 't welk
* SS



Èftfj HET KARAKTER DER WAARE EER,
gy misfchien verricht, de diensten, die gy dè maatfchappy beweezen, het voorbeeld, 't welk gy haar gegeeven hebt, u toch niet verdrietig maaken, of u tot eene vadfige, werkelooze rust verleiden. Vergeet veel liever ook in dit opzigt alles, wat achter u is, en ftreef naar hec geen voor u is, naar het goede en nuttige, 'e welk gy nog doen en bevorderen kunt. Zet u hier geen willekeuriger, geen naauwer paaien, dan u God door zyne Voorzienigheid, door uwen toeftand, en door de maat uwer vermogens, gezet heeft. Hoe verder gy op de baan der waare eer komt, des te gemakkelyker en effener zal dezelve voor u worden, des te meerder middelen en gelegenheden zal zy u aanwyzen, om uby uwe broeders verdienstlyk te maaken. Maar een geheel ftilftaan op dit pad is een wezenlyk teruggaan op het zelve. Hier is toepa^lyk 't geen de Apostel in onzen tekst zegt: zo 'er ergens eenige deugd is, zo 'er ergens eenige lof is , datzelve bedenkt.
Wacht u, ten vyfden, myn Broeder in Chris* tus! om de eer, die gy verkreegen hebt, ooit te misbruiken, en zoek 'er altoos het beste, waardig/ie gebruik van te maaken. Gebruik de eer toch niet, om 'er mede te praaien en te fchitteren; niet, om anderen te verdonkeren, te verdrukken, te beledigen, en u trotfelyk boven
hen



EN ONZE PLIGT ÖMTRENT DEZELVB. t»f
nert te verheffen; niet om onrechtvaardige of heillooze aanflagen en onderneemingen door te dryven. Neen, gebruik ze, om voor anderen des te nuttiger te worden, om des te meerder invloed op het algemeene welzyn te hebben, oni. uwen goeden raad, uw vroom voorbeeld, uwe nuttige poogingen, des te meerder kracht en nadruk by te zetten, en de hinderpaalen en zwaarigheden , die daarmede vergezeld gaah, des té Eekerer ert volkomener te boven te komen. Gebruik ze, om den onfchuldigen en zwakken të befchermen, den traagen of vertfaagden aan té moedigen, de oogmerken der boozen te verydelen, de onbekende verdienfte in het licht té brengen en te beloönen. Gebruik ze als een aanfpooring, om des te oplettender op u zelvett te zyn, om des te zorgvuldiger over alle uwé woorden en daaden te waaken, om u zeiven des te minder iets te veroorloven, 't welk niet bavolgens waardig zou zyn, naar maate dsit uw> oordeel ert uw voorbeeld te fterker op andereri werkt. Gebruikt ze, Uwe èer; om wysheid en deugd, godsdienst ert vroomheid, liefde tot God en liefde tot de menfchen, in uw perfoon, door Uw karakter en gedrag, eerwaardig te maaken, en voor dezelve fteeds meer aanzien ert invloed, fteeds meerder aanhangers ert vrienden te winnen. Wenscht gy, c'wdelyk, myn Vriend! ten opP a zigt



628 HET KARAKTER HER WAARE EER , ENZ.
zigt van de eer u als een wyze en een Christeii te gedraagen, eisch ze dan nooit, bedel ze niet door vleie'ry, dwing ze niet op eenen hoogen toon af, koop ze niét voor vernederende kruipingen en eerbewyzingen* Verwacht ze gerustlyk, en verwacht ze eeniglyk van waare uitmuntendheden en wezenlyke verdienften. Bezit en geniet dezelve derwyze, als of gy ze niet bezat en ge-, noot. Verlaat u niet te veel op dezelve en hegc 'er >uw hart niet aan. Befchouw haar noch als onontbeerlyk, noch als onverliesbaar; ftel u liever veelerhande toevallen, afwisfelingen, verliezen en fchaden in dit opzigt voor. Befchouw en waardeer de eer nooit als uw hoogfte goed, nooit als uwe geheele en voornaamfte gelukzaligheid, nooit als het doel en oogmerk, maar enkel als een middel, om verhevener doel te bereiken, en waardiger oogmerken te bevorderen. Dus zult gy uwe eerzucht den besten loop en richting geeven, dus zult gy ze daartoe gebruiken, waartoe ze u de Schepper verleend heeft. Ja, al wie op deezen weg, en met zulk eene gemoedsgefteldheid prys en eer en onverderflykheid zoekt, mag op het eeuwige leven, op de eeuwige gelukzaligheid ftaat maaken, en aldaar grooter, gewigtiger voorrechten, de hoogachting der verhevener geesten, en de goedkeuring en de genegenheid van God zeiven verwachten! Amen.
TIEN-



TIENDE LEERREDE.
HET HEILIG AVONDMAAL EEN MAALTYD VAN GEMEENSCHAP.
Tekst:
Eerste Brief van Joann. Hoofdft. I. vs. %•
't Geen wy gezien en geboord hebben, dat verkondigen wy 71, opdat ook gy met ons gemeenfehap zoudt heb* ben, en deeze onze gemeenfehap zy met den Vader t en met zynen Zoon Jefus Christus. —-—-
P 3



I



d f ~^o&, tot welk eene waardigheid hebt gy VT ons als Christenen verheven! tot welk eene volmaaktheid en zaligheid ons als Christenen geroepen ! Uwe Kinderen, uwe by uitneemendheid beminde en heweldaadigde Kinderen, broeders en zusters van uwen eerstgeboorenen Zoon, Jefus Christus; tot de onderflykheid, tot de zaligde onderflykheid verordend te zyn ; met u, onzen Vader, en met uwen Zoon, onzen Heiland, gemeenfehap te hebben; met alle uwe aanbidders in hemel en op aarde zo innerlyk verbonden te zyn, en ons hier over dit alles gemeenfchappelyk voor u te verheugen, en daarvan op nieuw verzekerd te worden: welk eene eer, welk een geluk, welk eene zaligheid is dit niet! ö God, wat is de mensch, dat gy hem zo hoog fchat, en des menfchen Kind, dat gy zo veel deel in hem neemt! Waar zullen wy woorden, waar aandoeningen vinden, om u naar waarde te pryzen. Ja, aanbidding en dank en lof zy u, den Eeuwigen, den Oneindigen, u, den Gcnadigen en Bermhartigen, dat gy ons uit de diepte onzer zwakheid en ellende tot u gelrokken , ons tot de kennis van u gebragt, ons met p 4 uwe



S32 HET HEILIG AVONDMAAL
uwe genegenheid en liefde verwaardigden voor uwe gemeenfehap vatbaar gemaakt hebt.' Aanbidding en dank en lof zy u, den Zoon des Vaders, u, onzen Verlosfer en Zaligmaaker, u, die ons den Onzienelyken geopenbaard, den toegang tot den Vader ontflooten, den weg der deugd en gelukzaligheid gebaand , onze verzwakte en door de zonde onteerde namur opgebeurd en veredeld, en u en alles, wat gy zyt en bezit, zo innerlyk en onaffcheidelyk met ons en met ons welzyn verbonden hebt! öMögo toch ons geheel leven enkel dank, enkel liefde, enkel vroome vreugde zyn! 6 Mogten deeze aandoeningen ons o.-k thans geheel cn al doordringen en tot eenen hoogen trap van zaligheid voeren» ó God, laat toch het licht der waarheid ons allen verlichten, het vuur uwer liefde en der liefde van Jefus ons allen verwarmen, de oprechtde menfchenliefde en broederlyke liefde ons allen bezielen en de uitzigten in eene betere wae? reld ons al'en troost en blydfchap inboezemen f Zegen tot dat einde onze overdenkingen over de verhevene leeringen van het Christendom , en laat ons de uitwerkfelen uwer onmiddelyke tegenwoordigheil, den invloed van uwen geesr, in eene ruime maate ondervinden. Wy bidden
u



EEN MAALTYD VAN GEMEENSCHAP. 833
u hierom in den naam van Jefus Christus, onzen Heer, en roepen u verder, in vertrouwen op zyne beloften, aan: Onze Vader enz.
- Ts 'er eenige godsdienstige plegtigheid, die den geest en het hart van den mensch geheel en al bezig houden, en beide op de aangenaamile en zaligde wyze bezighouden kan, dan is het gêwislyk het Heilig Avondmaal, om 't welk te vieren wy hier zyn byeengekomen. 't Zy wy hetzelve als eene openlyke belydenis van ons geloof, onze hoop, onze Christelyke gezindheid, of als gedenkteken der liefde van God en van zynen Zoon, onzen Heer en Heiland, of als eene plegtige gedachtenisviering van den onfchuldigen en heilaanbrengenden dood van Jefus Christus en zyner oneindige verdienden jegens de menfchen, of als een middel van vereenigirg met hem en met alle zyne rechtfchaapene dienaaren, of eindelyk als een communie , of een maaltyd van gemeenfehap befchouwen: hoe veel dof tot denken en tot gevoelen, hoe veel opwekkingen tot dankbaarheid en tot P 5 blyd-



5 34 HET HEILIG AVONDMAAL
biydfchap ontmoeten wy daar niet! Wataldeugd3aame, vroome gemoedsbeweegingen, welke heilige voorneemens kunnen en moeten dan niec in ons opgewekt en bevestigd worden! ó Mogten wy dit ook tegenwoordig bevinden, myne geliefde Vrienden ! nu wy ons tot het vieren deezer godsdienstige plegtigheid gereed maaken! Mogten ons verftand en ons hart zich 'er derwyze mede bezig houden , dat wy de gantfche waardigheid en zaligheid van het Christendom daarby gevoelden! Laaten wy ter bevordering van dit oogmerk
Het Heilig Avondmaal als een maaltyd van. Communie of Gemeenfehap befchouwen. Gelyk; de Apostel Joannes in onzen tekst den Christenen , ten opzigt der Christelyke leer in 'c algemeen, toeroept: V geen wy gezien en gehoord hebben, dat verkondigen wy u, op das ook gy met ons gemenfehap zoudt hebben, en deeze onze gemeenfehap zy met den Vader er* met zynen Zoon, Jefus Christus; zo kunnen wy ook u, in 't byzonder ten opzigt van deeze heilige verrichting, toeroepen: alles, wat ons deeze plegtigheid herinnert, en waarvan zy ons verzekering geeft,alles, wat wy hier zien en doen, gefchiedt, op dat gy met ons en wy met u gemeen-



EEN MAAI.TYD VAN GEMEENSCHAP. 23S
meenfchap hebben, en onze gemeenichap zy met den Vader en mee zynen Zoon,Jefus Christus.
Ja, myne aandachtige Toehoorers! hier hebben wy gemeenfehap met God onzen Vader; gemeenfehap met Jefus Christus , onzen Heer en Heiland; gemeenfehap ,met ajle Christenen, onze Broederen; gemeenfehap met de volmaakt gerechtvaardigden, met de verhevener geesten, die in eene betere waereld ons als de toekomende deelgenooten hunner zaligheid verwachten. En wat toch is meer onze ernftige overdenking waardig , wat belooft ons meerder troost en vreugde, wat verheft onzen geest tot grooter verwachtingen, wat doordringt ons hart van zaliger gewaarwordingen, wat kan alle onze wenfchen en verlangens beter bevredigen, dan deeze gemeenfehap met God,den Schepper en Regeerer der waereld, met zynen Zoon en Piaatsbekleeder Jefus Christus, en met alle wyze, goede, zalige inwooners van zyn Koningryk?
Hier, myne aandachtige Toehoorers! hebben wy, eerftelyk, gemeenfehap met God, het eerfte, het beste , het volmaaktfte aller wezens, den oorfprong en onderhouder aller dingen, de bron van alle leven, alle gelukzaligheid. Wy kennen hem, den Waaren, den Eenigen,
den



HET HEILIG AVONDMAAL
den Eeuwigen, en weeten, dat wy ons in de naauwfte en zaligde verbindtenisfen met hem bevinden. Hy, de verborgene, die een licht bewoont, tot 't welk niemand toegang kan krygen, heeft zich aan ons door zynen Zoon,door zynen vertrouweling, die zyn ever beeld is, bekend gemaakt. Door Christus is de Onzienlyke voor ons eenigermaite zigtbaar, de OnbegrypeJyke bevatbaar geworden. Wy kennen hem als Vader, als onzen Vader, en hier vergaderen wy met een gedeelte zyner familie op aarde in zyn huis, en verheugen en beroemen ons, dat wy zyne Kinders zyn. Geen angstvallige flaaffche vrees fchrikt ons-af om zynen troon te naderen; de gedachte van zyne voorzienigheid en tegenwoordigheid beangftigt ons geénzins, zy verftrekt ons tot vreugde, tot wellust. De weg tot hem ftaat voor ons open , zyn Zoon zelf heeft denzelven ons geopend en gebaand, en door hem hebben wy eenen vryen onbelemmerden toegang tot God, en de onmeetelyke afftand tusfchen hem en ons is door deezen verhevenen Middelaar, die re gelyk Gods Zoon en 's menfchen Zoon was, als 't ware'aangevuld. Wy , die verre waren , zyn nader tot hem gebragt, zyn in zyne familie aangenomen



EEN MAALTYD VAN GEMEENSCHAP. *ty
geworden , en hier ontvangt hy ons als aan zynen disch, en doet ons het geluk van Kinderen van zulk eenen Vader te zyn, in al zyne volheid genieten. — En inderdaad, welk eenen genadigen, bermharrigen, goedenierenen, weldaadigen Vader hebben wy niet in hem! Een Vader, die zich over zyne verdwaalde, ongehoorzaame, rtrafwaardige Kinderen met eene meer dan vaderlyke toegenegenheid ontfermt, die zynen Zoon , zynen eeniggeboorenen, van den hemel tot hen zendt, en zynen Zoon, zynen eeniggeboorenen , om hunnen wil niec verfchoont, op dat hy hen van hunne dwaalwegen te rug voeren, uit hunne ellende verlosfen, en op den weg der deugd en der gelukzaligheid leiden mogt, een'Vader, die niet met ons handelt naar onze zonden, en ons niet vergeldt naar onze overtreedingen, die de zonden vergeeft en de ftraffen kwyt fcheldt, in zyne Kinderen duizend gebreken en zwakheden over het hoofd ziet, en hen met de grootfte toegeeflykheid en zachtmoedigheid beftuurt; een'Vader, die nooit verre van ons, die met zyne befcherming en hulp altoos naby ons is, alle onze nooden ziet,alle onze verzuchtingen hoort
en



HET HEILIG AVONDMAAL
en ons alle onze beden verleent, indien Zynë wyze goedheid derzelver vervulling heilzaam voor ons vindt; eën' Vader, die ons dagelyks met weldaaden en geneugten van duizenderlei verfchillende foort verkwikt en zegent, en ons voor fteeds grootere weldaaden en verhevener genoegens wil gefchikt maaken, een' Vader, die de liefde zelve, die enkel liefde is, enkel gelukzaligheid wil en bevordert, en onder wiens geleide en beftuuringwy eeuwig van volmaaktheid tot volmaaktheid, van gelukzaligheid tot gelukzaligheid opklimmen, hem fteeds nader komen en fteeds meerder gemeeenfchap met hem hebben zullen! ö, Hoe gelukkig zyn wy, myne geliefde Vrienden ! hoe gelukkig zyn wy, dat wy God derwyze kennen, dat wy in zulke betrekkingen tot hem ftaan, dat wy zo innerlyk verbonden zyrt met hem, van wien, door wien en to* wien allé dingen zyn, die de eeuwige, onuitputtelykë bron van alle licht, van alle leven, alle vreugde , alle gelukzaligheid is! — En zouden wy ons daarover nu niet gemeenfchappelyk voor zyn aangezigt verheugen! Zouden wy de eer, het geluk, de waardigheid van Gods Kinderen te zyn niet erkennen en gevoelen ! Dezelve niet aan elke andere eer, elk ander geluk, elke
nog



EEN MAALTYD VAN GEMEENSCHAP. 239
WOg zo fchitceren.de waardigheid voortrekken! En zou deeze gedachce ons geene gerustheid, welcevredenheid, onderwerping, vertrouwen inboezemen! Ons niet in yver onefteeken, om ons deeze eer en dit geluk hoe langer hoe waardiger te maaken, en als kinderen van God ook
zyne navolgers te zyn! ó Wat kunnen,
wat mogen, wat moeten wy niet al van zulk eenen God en Vader verwachten! Hoe gerustlyk kunnen wy ons niec aan zyn toezigt en beftuuring overgeeven! Hoe vrymoedig in allen nood en alle verlegenheid onze toevlucht tot hem neemen, en bermhartigheid en hulp by hem zoeken en vinden ! Hoe onvertfaagd en blymoedig voor zyn aangezigt wandelen, indien ons hart ons niet veroordeelt! Hoe volkomen verzekerd zyn, dat hy alles tot ons best beftuu • ren, dat hy ons langs eiken weg, dien hy ons beveelt te gaan, hoe duister en oneffen dezelve ook zy, tot onze verordening zal brengen! . . En daar ons nu hier aan de tafel des Heeren alles met luide ftem toeroept: God is uw Vader, gy zyt zyn kind, hy heeft u Hef, hy zorgc voor u, hy wil u hoe langer hoe volmaakter, wil u eeuwig zalig maaken, en daarvan heefc hy u door den dood van
zy-



Ê4© HET HEILIG AVONDMAAL
zynen Zoon, Jefus Christus, de ontwyfelbaarfte verzekering ~ gegeeven: ó weike zalige gewaarwordingen , welke zuivere, verhevene vreugde moet dan niet onze harten doorftroomen!
Hier, onder het Heilig Avondmaal, hebben wy, ten tweeden, gemeenfehap met Jefus Christus, onzen Heiland en Heer. Hier verklaaren wy ons openlyk en plegtig voor zyn leerlingen, zyn dienaars, zyn onderdaanen, zyn verlosten , zyn navolgers, zyn ryksgenooten, voor zyn eigendom. Hier eeren wy hem openlyk. en plegtig als den Leeraar der waarheid, als onzen Verlosfer van zonde en dood, als onzen Leidsman en Voorganger op den weg van deugd en gelukzaligheid, als onzen Heer en Koning, als het Hoofd der gemeenre, door 't welk de Vader alles regeert. Hier vieren wy de gedachtenis van zyn opfchuldig, heilig leven, van zynen goddelyken wandel op aarde, van zyne grootmoedige opoffering voor het heil zyner broederen ,■ de gedachtenis zyner zegepraal over dood en graf; de gedachtenis zyner onfferflyke verdienften omtrent het gantfcbe menfchelyk geflacht. Hier verheugen wy ons over all' de hulp, alF de voordeelen, die
wy



een maaltyd van gemeenschap. 24I
wy aan hem te danken hebben, over het licht, den troost, de hoop en verwachting, die hy van den hemel op aarde gebragt, waarmede hy den nacht van dwaaling, van twyfeling, van ellende, van raadeloosheid, die met alle zyne verfchrikkingen de ftervelingen zo zwaar drukte, opgeklaard en voor zynen aanhangeren verdreeven heeft. Hier verheugen wy ons over de nog zuiverer en verhevener zaligheid, die hy ons in het toekomende leven beloofd, die hy ons in het huis zyns Vaders bereid, waartoe hy ons den weg gebaand en gemakkelyker gemaakt, en van welker bezittingen hy ons verzekering gegeeven heeft. Hier gevoelen wy den adel onzer door hem verhoogde natuur, de waardigheid onzer naauwe vermaagfchapping met hem, als onzen eerstgeboorenen broeder, de gantfche waarde der zalige betrekkingen en verbindtenisfen , waarin wy ons tot hem bevinden; en juichen 'er over, dat wy menfchen, dat wy Christenen, dat wy verlosten des Heeren zyn. Hier gevoelen wy ons zo innerlyk, zo onaffcheidelyk met hem vereenigd, als de leden van een ligchaam met deszelfs hoofd vereenigd zyn. Dus hebben wy gemeenfehap met hem, den Geliefden des Vaders, die zyn evenbeeld, zyn plaatsbekleeder, IV. Stuk. q d©



24^ HET HEILIG AVONDMAAL
de vertrouweling zyner raadsbefkiiten, de Heer der engelen en der menfchen is. En hoe naauw, hoe wel gevestigd, hoe veel bevattend, hoe zalig is niet deeze onze gemeenfehap met hem! — Alles, wathy op aarde gedaan en geleeden heeft, heeft hy tot ons heil gedaan en geleeden. Alles, wat hy is en bezit, is en bezit en gebruikt hy tot ons heil. Zyne voorrechten zyn voorrechten der verhoogde menschheid: zyne macht en heerlykheid middelen, om zyne verlosten te befchermen, te regeeren, te verbeteren, zalig te maaken. Zyn Koningryk is het Koningryk der waarheid, der deugd, der vryheid, der blyd* fchap van den geest, waarin hy ons verplaatst heeft, en wiens voorrechten wy dagelyks genieten. Zyn wederontvangen, verhevener, goddelyk leven; is de grondflag en een onderpand van ons eeuwig leven. Zyne overwinningen zyn onze overwinningen; en onze belangen zyn zyne eigene belangen. Onze gelukzaligheid gaat hem niet minder ter harte dan zyne eigene , en zyne gelukzaligheid zal eens de onze zyn. Nu werkt en leeft zyn geest in ors, leert ons zodanig gezind zyn, als hy gezind was, en zodanig te wardelen, als hy gewandeld heeft, doet ons hoe langer hoe meer naar hem zweemen en gelyken,
en



EEN MAALTYD VAN GEMEENSCHAP. 243
en maakt ons daardoor van tyd tot tyd gefchikter, om namaals in nog naauwere verbindtenisfen met hem te treeden en eeuwig by hem te
zyn. En het Avondmaal des Heeren, dat
wy hier vieren, wat is dat anders voor rechtfchaapen Christenen, dan eene plegtige verzekering, dan eene gemeenfchappelyke genieting van alle deeze voorrechten en zaligheden ? Het brood, dat wy breeken, is dat niet de gemeenfehap des ligchaams van Christus? De drinkbeker der dankzegging, waarmede wy dankzeggen , is dat niet de gemeenfehap des bloeds van Christus, des bloeds des Nieuwen Verbonds, 't welk hy vergooten heeft tot vergeeving der zonden ? Zyn niet alle voordeelen, die zyn onfchuldig, grootmoedig lyden en derven het menschdom toebragt, de onze ? Is niet zyn dood ons leven? Zyn wy niet met hem gedorven, met hem begraaven, met hem weder opgedaan, met hem in het hemelryk verplaatst ? Hangt niet ons
lot met het zyne op het naauwde te famen ? •
6, myne geliefde Vrienden! wie van ons is zo koud, zo onaandoehelyk, zo weinig een Christen, dat hy de zaligheid van zulk eene verbindtenis met Jefus Christus niet gevoelen, dat hy Zich over dezelve niet verheugen zou. Hoe veiQ 2 H



<Ï44 • HET HEILIG AVONDMAAL
lig en gerust moet hy niet wandelen, die zulk eenen Leidsman en Voorganger heeft! Hoe heilig en zalig hy niet leeven, die onder zulk eenen Heer en Koning ftaat! Welke onheilen, welke ellenden heeft hy toch te vreezen, dien Jefus verlost, dien hy in vryheid gefteld, voor wien hy den hemel en het vaderlyke hart van God ontilooten heeft! Waartoe moet zulk een niet al in ftaat zyn, wat mag zulk een niet verwachten , die op zulk eene wyze met Christus en door hem met God één is, gelyk de Vader en de Zoon met malkanderen één zyn! Welk een licht, welke vermogens, welke zaligheden moeten niet van hem, het Hoofd, op alle zyne leden nedervlieten en hun binnenfte doorftroomen! Ja, verblydt u hierover, ö Gy allen, die den naam van Christenen met recht draagt \ en als gy hier van het brood eet, en uit den drink* beker drinkt, die u de Heer aan zyne tafel laat aanbieden, dan moet u dit ten onderpand van zyne innigfte,. tederfte vriendfchap en liefde verftrekken, dan moet u de gedachte: ik behoor Jefus toe, ik ben zyn verloste, ben voor eeuwig met hem vereenigd, ftaa onder zyn byzonder toezigt en-zal eens eeuwig met hem leeven 5 deeze gedachte, zeg ik, moet u de gantfche
waar-



EEN MAALTYD VAN GEMEENSCHAP. 245
waardigheid en zaligheid van het Christendom doen gevoelen, en u geheellyk met dankbaarheid, met liefde, met onderwerplykheid jegens deszelfs (lichter doordringen!
Hier, myne aandachtige Toehoorers! hebben wy, ten derden, gemeenfehap met alle enze Medechristenen , naby- en verre afwoonenden, bekenden en onbekenden, tot welk een volk zy behooren, en in hoe verre zy ook in gevoelens en in gebruiken van ons verfchülen mogen. Gelyk het één brood is, zegt de Apostel, waarvan wy hier eeten, zo zyn wy allen één ligchaam, omdat wy allen eens broods deelachtig zyn. Hier vergeeten wy alles, wat anders de menfchen, de Christenen, van malkanderen verwydert, en herinneren ons met blydfchap alleen dat geene , 'c welk zy allen met malkanderen gemeen hebben, en 't welk hen allen onder malkanderen op het naauwfte verbindt. Stand, rang, rykdom, magt, aardfche hoogheid verdwynen hier voor onze oogen, en de waardigheid van den mensch, de waardigheid van den Christen, gemeenfchappelyke behoeften en weldaaden, gemeenfchappe-. lyke betrekkingen tot God en Jefus Christus, het gevoel van een en de zelfde verhevene verordening en de hoop op eene en de zelfde geluk-
taligheid, neemen derzelver plaats in. Ja,
Q 3 my-



t$6 HET HEILIG AVONDMAAL
myne aandachtige Toehoorers! hier komen wy allen by een als leden eener familie in het huis van onzen gemeenfchappelyken hemelfchen Vader, en ter viering van het feest zyns Zoons, onzes eerstgeboorenen broeders. Hier geeven wy ons derhalven allen openlyk voor broeders en zusters uit. Hier naderen wy allen onder het levendigfte befef van onze zwakheid en behoeftigheid tot den troon van Gods genade, en zoeken daar hulp en fterkte. Hier bekennen wy allen Jefus Christus voor onzen Heer, roemen allen over ons deel aan hem en aan het heil, door hem aangebragt, en brengen hem gemeenfchappelyk de offeranden van vreugde en dankbaarheid, die wy hem, als onzen Verlosfer, fchuldig zyn. Zyne grootmoedige liefde voor ons allen en het genot van ons door hem verkreegen gemeenfchappelyk geluk doordringt ook onze harten met algemeene menfchenliefde en broederlyke liefde. Ja, wy hebben allen lief, die onzen Heer, Jefus Christus, liefhebben, en die van hem bemind worden. Zo dierbaar en waardig zy allen hem geweest zyn en nog zyn", niet minder dierbaar en waardig zullen zy ook ons zyn. Zo veel hy voor hun gedaan, verdraagen, geleden, opgeofferd heeft, zo gaarne
wil-



EEN MAALTYD VAN GEMEENSCHAP. 247
willen ook wy voor onze broederen arbeiden , verdraagen, lyden, leeven. Geen van allen, die hem toebehooren en zich nevens ons naar zynen naam noemen, mag ons vreemd zyn, geen ons hart en onze hand voor hem geflooten vinden. Neen, wy verheugen ons over alle de geenen, die onze medeverlosten, die met ons tot deugd en tot heerlykheid geroepen zyn, met ons op den weg naar dit verheven doel loopen , en eenmaal de eer en het heil, 't welk hetzelve ons aanbiedt, met ons deelen zullen. — Terwyl wy derhalven hier van zyn brood eeten en uit zynen drinkbeker drinken, roepen wy malkanderen toe: Wy zyn broeders, wy zyn zusters, kinders van éénen Vader, onderdaanen van éénen Heer, leden van één ligchaam, erfgenaamen ééner zaligheid; allen van God bemind, allen door Jefus verlost, allen door de flerkfte banden des geloofs, der liefde, der hoop verbonden. Verre zy alle nyd, alle haat, alle hoogmoed, alle laage zelfzoekendheid van ons! Verre zy alles, wat ons van malkanderen fcheiden of verwyderen, wat onze harten tegen malkanderen verbitteren, verkoelen en het vuur der Christelyke liefde in dezelve zou kunnen verzwakken! Neen, roet één hart en uit éénen mond willen wy God, onzen Vader en Jefus Q 4 Chris»



£48 HET HEILIG AVONDMAAL
Christus, onzen Heer, pryzen, ons gemeenfchappelyk in hunne weldaaden verblyden, en ze allen derwyze genieten en gebruiken, als voor allen nuttigst is. Hand aan hand willen wy op den weg der Christelyke wysljeid en deugd voortgaan, niemand den anderen aanftoot geeven, maar de een den anderen tot een fteun, tot aanmoediging , tot troost verftrekken. Alle onze genoegens, alle o ze fmerten zullen gemeenfchappelyke genoegens en fmerten voor ons zyn. Alles, wat de nadere verbindtenis, de onderlinge eendracht en liefde der gantfche familie van onzen hemelfchen Vader op aarde bevorderen, alles, wat de leden van Jefus ligchaam, vaster met malkanderen vereenigen, en hen ter onderhouding en ter volmaaking van dit geestelyke leven bereidwilliger en gefchikrer kan doen worden, dat alles zal pligt en zaligheid voor ons zyn.
Eindelyk, myne aandachtige Toehoorers! hebben wy hier gemeenfehap met de reeds zalige rechtvaardigen, met alle dienaars van God en Christus, die voor ons in de vreugde huns Heeren zyn ingegaan, en met de verhevener geesten , die in eene betere waereld ons als toekomende deelgenooren hunner zaligheid verwachten, Want, terwyl wy hier de gedachtenis van



EEN MAALTYD VAN GEMEENSCHAP. 249
Jefus Christus vieren, zo vieren wy het feest onzer onfte.flykbeid. Wy vieren immers niet het feest van eenen dooden, maar het feest van eenen, die uit de dooden is opgedaan, van eenen leevenden, in de hoogde magt en heerlykheid leevenden Heer en Opperhoofd; het feest van onzen Leidsman en Voorganger naar het hemeifehe verblyf, die eenyds tot de zynen , en ook tot ons zeide: ik leef en gy zult ook leeven; ik gaa henen om u plaats te bereiden; daar ik ben, zullen myne leerlingen ook zyn; ik zal wederkomen en u tot my neemen, opdat gy ook eeuwig zyn moogt, daar ik ben. Hier verheugen wy ons in deeze verhevene verwachtingen, en roemen in de heerlykheid die God ons door zyn Zoon, Jefus Christus, beloofd heeft te zullen fchenken. Zyn wy kinderen, zeggen wy hier, dan zyn wy ook erfgenaamen, erfgenaamen Gods en medeërfgenaamen van Jefus Christus; bewandelen wy den weg, die Jefus bewandelde, en volharden wy op denzelven tot het einde, dan bereiken wy ook het doel, 't welk hy bereikt heeft, en draagen, gelyk hy, de kroon der overwinning, de belooning der getrouwheid, weg. Hier oefenen wy ons by voorraad in de edele hemeifehe gezindheid, die ons voor den omgang en het gezelfchap met Q 5 on-



250 HET HEILIG AVONDMAAL
onze reeds gezaligde broederen, met verhevener wezens gefchikt en waardig maaken kunnen. Hier verrichten wy, ten minden in de beginfelen, de zaiige bezigheden, die zy in veel grooter volmaaktheid verrichten, paaren ons in den geest met hunne juichende reien, vereenigen onze demmen met hunne verhevene lofzangen , werpen ons met hun voor hem, die op den troon zit en voor het Lam neder, en roepen met hun, van dankbaarheid en vreugde doordrongen, uit: Het Lam, dat gejlagt is, is waardig te ontvangen kracht en rykdom en wysheid en fterkte en eer en heerlykheid en dankzegging! Ja, dankzegging en eer en heerlykheid en kracht zy hem, die op den troon zit, en den Lamme in alle eeuwigheid!
Dus, myne aandach ige Toehoorers! dus hebben wy als Christenen, als dischgenooten aan de tafel des Heeren, gemeenfehap met God, on • zen Vader, gemeenfehap met zynen Zoon, onzen Heiland, gemeenfehap met alle Christenen, onze broeders, gemeenfehap met de onzigtbaare waereld der verhevener geesten. Dus is het Heilige Avondmaal een maaltyd van gemeenfehap. Eene gemeenfehap, myne geliefde Vrienden, die noodwendig den zwakken verderken, den treurenden vertroosten, den bekommerden opbeu-



EEN MAALTYD VAN GEMEENSCHAP. 251
beuren, den moedeloozen aanmoedigen, en den geenen die voor geluk vatbaar, en naar geluk reikhalzende is, van een zeker en volkomen genot daarvan verzekeren moet. ó Onderhoudt ook thans deeze onwaardeerbaar gemeenfcl •■■ met alles, wat groot en verheven, wat eerbie en beminnenswaardig, wat fchoon en goed en wenfchelyk is, onderhoudt haar door eene godsdienstige, blymoedige onderwerping van uwen geest en uw hart aan God en aan Jefus Christus, door eene uitgebreide en veredelde menfchenliefde en broederlyke liefde, door vooruitzigten vol hoop in de toekomende waereld; en fmaakt dan al de zaligheid, tot welke deeze gemeenfehap u nodigt. Verblydt u in God, als uwen Vader, en berust geheellyk in het befef en in de verzekering van zyne oneindige, onuitputtelyke Vaderlyke liefde. Verblydt u daarover, dat gy Jefus toebehoort, dat gy door hem van zonde en flaaverny en dood verlost zyt, en' verlaat u met een volkomen vertrouwen op zyne beloften. Verblydt u over alle uwe Medechristenen, als over uwe broeders en zusters, en wenscht de een den anderen geluk, als by uitneemendheid begunftigde en bcweldadigde menfchen. Verblydt u over uwe onfterflykheid en uwen eeuwigen voortgang van den eenen trap
van



252 HET HEILIG AVONDMAAL ENZ.
van volmaaktheid en gelukzaligheid tot den anderen. En komt dan en viert in zulk eene gemoedsgefteldheid en met zulke aandoeningen, het feest onzes Heeren, en het feest der gemeenfehap van God en de menfchen, van den hemel en de aarde. Ja, dus moeten wy allen by onszelven fpreeken: ja, wy zyn kinderen van God, verlosten en vrienden van Jefus Christus, wy zyn allen door de banden des geloofs, der liefde, der hoop met malkanderen verbonden. Wy zyn burgers eener berere waereld, erfgenaamen eener eeuwige zaligheid. Tot nog toe kunnen wy niet bevatten, 'tgeen wyhier namaals zyn zullen, maar dit weeten wy, en hierover verheugen wy ons, dat wy hem, onzen Heer, gelyk zyn, dat wy hem zien zullen, gelyk hy is, en dat onze gemeenfehap met hem en met den Vader, en met alle goede en zalige inwooneren van zyn Koningryk fteeds inniger, fteeds ryker in vreugde en zaligheid voor ons zyn zai. 6, Myne geliefde Vrienden! indien wy dit gelooven, dit befeffen, wat kan 'er dan toch aan de gerustheid en vergenoeging onzer ziel oncbreeken. Hoe deugdzaam, hoe heilig zouden wy dan niet leeven, hoe getroost niet zyn in leeven en in fterven! Amen.



ELFDE LEERREDE.
HET HEILIGE AVONDMAAL EEN LIEFDEMAALTYD.
Tekst:
Handel, der Apost. Hoofdft. II. vs. 4°"«
tin dagelyks eendracbtelyk in den tempel volhardendehraaken zy brood van buis tot huis.






* éT^oi>uwe Iiefde en de liefde van uwen
VJf Zoon, Jefus Christus, bragten ons hier voor uw aangezigt by een. Wy zullen haare gedachtenis plegtiglyk vernieuwen en in haare genieting zalig zyn. Welk eene wenfchelyke, vreugdenryke bezigheid! ö Mogren wy ze toch allen met dien ernst, met die aandacht, met die innerlyke deelneeming volbrengen, welke zy van ons vordert! Van u, den Allerhoogden, den Oneindigen, den Eeuwigen, bemind; met eene meer dan Vaderlyke liefde bemind; van uwen Zoon, den Eeniggeborenen, uit liefde en door liefde verlost, van zonde en dienstbaarheid en dood verlost te zyn; en zulks te bedenken en te befeffen, en daarvan op nieuws verzekerd te worden: welk eene eer, welk een geluk, welk eene zaligheid is dat niet. ö God, wat is de mensch, dat gy hem zo hoog fchat? Wat is des menfchen kind, dat gy zo veel belang in hem {lek? Ja, zo zwak, zo nietig, zo ilrafwaardig wy zyn, hebt gy ons toch lief gehad, en ons uit liefde uwen Zoon ten Heiland gefchonken! Ja, zo weinig wy u kenden, en hulp by u zochten, en uwer hulp waardig waren, zyt gy, beste Zoon des besten Vaders! ons toch, van liefde



256 HET HEILIG AVONDMAAL
de gedrongen, te hulp gekomen, hebt ons tot in den dood liefgehad, en de heerelykfte hulp beweezen! óHoe kunnen wy u, en hem, die u ons ten Verlosfer gezonden heeft, ook genoeg danken ! Hoe u, en uwen en onzen hemelfchen Vader innerlyk genoeg liefhebben! Hoe ons over ons gemeenfchappelyk geluk genoeg verheugen, en de broederlyke liefde, die ons door deszelfs gemeenfchappelyk genot moet ingeboezemd worden, genoeg aank weeken? ö Mogt toch ons geheel volgend leven enkel dankbetuiging, enkel liefde zyn! Hoe zuiver, hoe heilig, hoe zalig zou hetzelve dan niet zyn! 6 God, zend gy den geest der liefde en der verheuging in onze harten. Laat hem dit heilige vuur in ons allen ontfleeken; dit vuur alle kwaade, laage gevoelens en neigingen in ons verteeren; en Iaat ons tegenwoordig over deeze gewigtige, troostryke dingen nadenken, en deeze liefdemaalryd vieren op eene wyze, dat wy allen van waare liefde tot uen uwen Zoon, Jefus Christus, en van eene hartelyke broederlyke liefde tot malkanderen doortrokken worden, en allen in derzelver gevoel zalig mogen zyn! Wy bidden u hierom als onzen liefderyken hemelfchen Vader, die uwen kinderen zo gaarne geeft, 't geen zy be-
hoe*



een liefdemaaltyd. 257
hoeven, en 'c geen goed voor hun is, en roepen u verder met kinderlyke vrymoedigheid, in den naam van onzen Heer en Heiland, aan: Onze Vader enz.
Liefde is onbetwistbaar eene der natuurelykfte en algemeenfte, zo wel als eene der aangenaamfte en zaligfte, aandoeningen van het menfchelyke hart. Al wie derhalven liefde bevordert, die bevordert gelukzaligheid; en hoe gegronder, hoe zuiverer, hoe edeler deeze liefde is, des te waarachtiger en duurzaamer is ook deeze gelukzaligheid. Naardien God enkel liefde en de volmaaktfte liefde is, zo is ook zyn aanweezen enkel gelukzaligheid en de volmaaktfte gelukzaligheid. Hoe meer wy hem ten opzigt der liefde naderen, des te meer naderen wy hem ook ten opzigt der gelukzaligheid. En zo deeze maatftaf juist is, waar vinden wy dan wel eene zekerer en volmaakter leer der gelukzaligheid, dan in het Christendom! Loopen niet alle zyne leeringen, alle zyne voorfchriften, alle zyne beloften, alle zyne gebruiken op het verwekken en aanwakkeren der zuiverfte, edelfie
IV. Stuk. R lief-



üfjS HET HEILIG AVONDMAAL
liefde tot God en de menfchen uit? Welke denkbeelden geefc hetzelve ons toch van de Godheid, van haare betrekkingen en ge indheden jegens ons, van haare oogmerken met ons, van haare bevelen aan ons, die niet gefchikt zyn om ons van de liefde des goe*dertierenften, gurstrykflen wezens te verzekeren en ons wederliefde jegens hetzelve in te boezemen ! Welke pligten fchryft ons het Christendom voor, die niet allen in de oprechtlte menfchenliefde en broederlyke liefde uitloopen, die niet deeze liefde op allerlei wyze begunftigen, en ons te rug houden en reinigen vah alles, wat dezelve zou kunnen verzwakken of verwoesten? Welke beloften, welke uitzigten en verwachtingen geeft hetzelve ons, die ons niet naauwer aan malkanderen verbinden, en ons niet allen uit dezelfde bronnen vreugde doen fcheppen? Welke gebruiken fchryft hetzelve ons toch voor, die ons niet nader tot malkanderen brengen, en inniger met malkanderen vereenigen? Ja, het Christendom, is de godsdienst der liefde, de leer der gelukzaligheid door de liefde ; het openbaart en predikt enkel liefde, het ademt in zyne echte belyderen niets dan liefde. Door
lief-



«EN LIEFDEMA ALTYD. 259
liefde moet het zonde en ellende verzwakken en vernietigen, en deugd en zaligheid verfpreiden onder de menfchen. Liefde moet zyne belyders van de zulken, die het niet zyn, of niet inderdaad en in waarheid zyn, onderfcheiden, en hen allen tot eene uitgelezene, innigst verbondene maatfc happy van uitneemend goede en zalige menfchen maaken. Hier in beftaat het geheel oogmerk van het Christendom ; dit is het onderfcheidende karakter der weinige edelen, in welken dit oogmerk werkelyk bereikt wordt, ó Mogten wy ook under deeze, by vergelyking gefproken, weinigen behooren! ö Moge men ook van ons kunnen zeggen, 't geen in onzen tekst en in meer dergelyke plaatfen van de eerfte leerlingen van onzen Heer, van de eerfte belyderen van het Christendom gezegd word: zy waren allen eendrachtig by malkan deren, zy waren allen één hart en ééne ziel, en braaken brood van huis tot huis. Liefde tot God, liefde tot Jefus Christus, liefde tot malkanderen bezielde hen allen; en hierdoor achtten zy het hun' pügt en hun vermaak, om, zo dikwyls zy by malkanderen k vamen, des Heeren Avondmaal te houden. Voor hun was hetzelve een waare R » lief-



"SÓO HET HEILIG AVONDMAAL
liefdemaaltyd. En zulks kan, zulks moest het ook voor ons zyn, myne geliefde Vrienden! Wy hebben 'er de zelfde gronden toe, die de eerfte Christenen hadden, en veelen van deeze gronden zien wy zelfs duidelyker in, dan zy, en moesten derhalven hunne kracht zo veel te fterker gevoelen- Gêwislyk hadden zinnelyke gewaarwordingen, 'er ten dien tyde meerder deel aan, dan zy 'er thans aan hebben kunnen. De gebeurdteni-fen, wier gedachtenis zy onder malkanderen vernieuwden, lagen nog in verfche geheugenis, zweefden hun nog op het Jevendigfte voor de oogen. De meesten, misfchien ailen, hadden Jefus gekend, gehoord, aanfchouwd, hadden hem aan het kruis zien fterven, veelen hadden hem wederom na zyne opftandiging ontmoet en gefproken. Dit alles moest zekerlyk diepe indrukfels van fmert en van blydfchap op hen maaken, en hen aan alle zyne lotgevallen het hartelykfte deel doen neemen. Zy maakten daarenboven een klein, veracht, verdrukt, vervolgd hoopje menfchen uit. Dit bragt hen zo veel te nader tot malkanderen , verbond hen zo veel te naauwer, vlocht alle hunne belangen zo veel te inniger in malkanderen, en maakte hen zo veel dierbaarer
voor



EEN LIEFDEMAALTYD. 2ül
voor malkanderen. Ondertusfchen echter
is en blyft de hoofdzaak, waarop hier alles aankomt, fteeds de zelfde, hoe verfcheiden de uirerlyke omftandigheden ook zyn moge. Het Heilige Avondmaal is en blyft fteeds een liefdemaaltyd. En als zodanig zullen wy hec ook tegenwoordig befchouwen en genieten. Ja, Christenen, het is een maaltyd der liefde van God; een maaltyd der liefde van Jefus Christus; een maaltyd der Christelyke broederlyke liefde. Drie ftukken, welken ons even zo veel bronnen van vroome gedachten en gewaarwordingen openen, die zeer gepast zyn voor de heilige plegtigheid, waartoe wy thans zyn byeen gekomen. Mogten wy allen uir deeze bronnen zeer veel vreugde en zaligheid fcheppen!
Het Heilige Avondmaal is een maaltyd der liefde van God. Hier zien wy de liefde van God, onzen hemelfchen Vader, in al haaren luister; hier fmaaken wy dezelve in de overvloedigfte maate. Ja, hierin is de liefde Gods jegens ons geopenbaard, dat hy zynen eeniggeborenen Zoon in de waereld gezonden heeft, opdat wy leeven, opdat wy gelukkig worden zouden door hem: dit is de liefde Gods, hierdoqr ontdekt zy zich in haare geheele grootheid, R 3 dat



2.62 HET HEILIG AVONDMAAL
dat God ons, toen wy hem niet lief hadden, nogthans lief gehad en zynen Zoon gezonden heeft tot verzoening voor onze zonden. En, waarelyk myne aandachtige Toehoorers! had God ons . wel duidelyker, fterker bewys van zyne Vaderlyke genegenheid en liefde kunnen geeven, dan hy ons door Christus gegeeven heefc ? Aan zwakke fchepfelen, die ftof en a^ch, die niet verre boven de dieren des velds verheven zyn; aan gebreklyke, zondige, fiVafbaare menfchen, die zichzelven verzwakt, vernederd, bedorven, van God en hunne verordening verwyderd, in den doolhof der dwaasheid en der ondeugd verward, en daardoor in nood en ellende geftort hadden: aan deeze fchepfelen, aan deeze menfchen zendt de A'lerhoogfte, de Algenoegzaame, de Schepper en Heer van hemel en aarde, zynen Zoon, zynen Geliefden om hen van hunne dwaalwegen te rug te roepen, hen weder tot God, hunnen Schepper en Vader, te brengen , hen van de zonde en ellende te verlosfeh, en licht in hunne duisternis, nieuw leven voor hunnen fchier half geftorvenen geest, rust en tevredenheid voor hun bekommerd hart van den hemel op de aarde te brengen! En door deezen gynen Zoon, zynen Geliefden, laat hy hun
ver-



EEN LIEFDE MAALTYD. 263
verfchooning en genade in plaats van gedreng recht, vergiffenis en uitdelging van zonden in plaats van verdiende flraffen, het eeuwig leven, eene eeuwige gelukzaligheid in plaats van hec verderf en den voldrekten ondergang aankondigen, dien zy reeds zo naby gekomen waren! En deezen zynen Zoon, zynen Geliefden, in welken hy het groocde wélbehaagen had, laat hy in de geringde gedalte onder hen leeven en leeren; laat hem alle bepaalingen, alle zwakhei den, alle verzoekingen onzer natuur ondervinden, alle bezwaarnisfen en lasten der menschheid draagen; Iaat hem een voorwerp hunner verachting, hunner tegenkanting, hunner fpotzucht, hunner vervolging zyn; Iaat hem op eene niet minder fmaadelyke dan fmerrelyke wyze, als een overtreeder, aan het kruis derven, om hem door lyden te heiligen, om ons een voorbeeld der volmaaktde menfchelyke deugd voor te dellen, om ons op eene zinnelyke, naar onze zwakheid ingerichte, wyze van zyne verzoenïykheid te verzekeren, en dan door zyne opwekking uit de dooden zyne zending en alle zyne verrichtingen de grootde geloofwaardigheid, en alle zyne beloften de onwrikbaarde zekerheid by te zetten! Welke bewyzen van liefde, der R 4 ge-



2f)4 HET HEILIG AVONDMAAL
genegenfte, tederfte Vaderlyke liefde zyn dat niet. En deeze liefde Gods prediken ors hier de tekens van het gekruiste ligchaam en van het vergootene bloed van Jefus Christus met luide ftemme. Aan deeze liefde Gods herinnert ons, van deeze liefde Gods verzekert ons alles, wat wy hier zien, en hooren en doen. Ja, hier fmaaken wy in eene volle maate de uitwerkfels, de vruchten deezer onvergelykelyke liefde van God. Hier naderen wy tot God niet als flaaven, niet als misdaadigers, die voor hunnen rechter beeven, maar als kinderen, als begenadigde, by uitneemendheid begunüigde kinderen, vergaderen in zyn huis, aan zyne tafel en verheugen en beroemen 'er ons over, dat hy onze Vader is. Hier zyn wy in het genot van alle weldaaden, waarmede hy ons door zynen Zoon Jefus Christus begunftigd heeft, werkelyk zalig. Zalig in de kennis van den eenen waaren God en van zyne genegene gezindheid te onswaards; zalig in de verzekering van de vergiffenis onzer zonden; zalig in het befef van zyn Vaderlyk toezicht en geleide, van zyne vermogende befcherming en byftand; zalig in de hoop, van nader tot hem te komen en zyne onuitputtelyke liefde fteeds volkomener te genieten.
'En



EEN LIEFDE MAALTYD. 2.6$
En hoe minder wy hier aan Gods liefde twyfelen kunnen; hoe grooter en heerelyker de bewyzen zyn, die wy daarvan als met onze oogen zien en met onze handen voelen; en hoe zaliger wy in derzelver genot zyn: des te fterkcr moeten wy ons cok tot hartelyke wederliefde je..:ens hem verpligc en gedrongen vinden. Ja, laaien wy hem liefhebben, hem, die ons het eerst, die ons zo onuitfpreeklyk, liefgehad heeft! Hy alleen is al onze liefde waardig. Hem liefhebben is louter zaligheid; de zuiverde , hoogfte zaligheid van alle verftandige, denkende wezens! En waar is het menfchelyke hart, dat hem teder genoeg, naar al zyne waarde liefhebben kan ? Wat kunnen wy hem geeven, wat kunnen wy doen, om hem zyne weldaaden te vergelden, en de oprechtheid onzer liefde te toonen? Wat is alle gehoorzaamheid, die wy hem bewyzen ; wat zyn alle offers, die wy hem toebrengen kunnen, in vergelyking met het gefchenk van zynen Zoon, den Eeniggeboorenen ? Wie kan derwyze liefhebben, gelyk God lief heeft? En wie kan uit liefde tot God iets doen of lyden, zonder zelfs door en in 't geen hy doet en lydt, zalig te zyn? En zouden wy ons dan over eenigen eisch, die God ons oplegt, bezwaaren; over eenige befchikking, die hy R 5 over-



166 HET HEILIG AVONDMAAL
over ons toelaat, onvergenoegd zyn; eenige opoffering, die hy van ons vordert, voor te kostbaar houden? Kn zouden wy niet enkel onderwe ping, enkel gehoorzaamheid, enkel yver, enkel dankbaarheid zyn, zodra God, de God der liefde beveelt en wil, zo dra hy ons zynen wil en zyne oogmerken op de eene of de andere wyze te kennen geeft? Ja, God! Vader? hier is ons hart; gy eischt hetzelve, en wy brengen het u! Het is het uwe, en alle zyne gedachten en neigingen en wenfchen en begeerten zyn u geheiligd! Kinderlyke liefde tot u moet ze alle bezielen en regeeren, en ieder wenk van uwen wil moet eene onverbreekelyke wet en derzelver oprechtfte volbrenging een bron van vreugde en van zaligheid voor ons zyn!
Eveneens, myne aandachtige Toehoorers ! is het Heilige Avondmaal een gedenkmaal, der liefde van Jefus Christus, onzen Heer. Hier zien, hier befchouwen wy met verwondering, de hoogre en de diepte, de lengte en de breedte zyner onmeetlyke liefde jegens de menfchen^ Hier zien, hier befchouwen wy met verwondering, hoe veel, hoe oneindig veel hy uit liefde voor ons en onze broederen verzaakt, opgeofferd, ontbeerd, ondernomen, gedaan, geleden
heeft.



EEN LIFDEMA ALTYO.
heeft. Dees heilige maaltyd roept ons met luide ftem toe: de verhevenfte, de onbaarzuchtigfte, de voorbeelieloosfte liefde voor bet verdoolde, ellendige gedacht der ftervelingen heefc hem, den Heer der heeilykheid, van den hemel op de aarde, van de lchiiterendfte hoogheid in de diepfte laagte, van den troon in de geftake eens dienstknechts, zy heeft hem aan het kruis en in het graf gebragt! Geen verachting, geen befpo-ting, geentegenftand, geen zwaarigheid, geen gevaar, geen lyden kon zyne liefde verzwakken; zy was fterker dan de dood, duurzaamer dan het graf; zy vergat zichzelve om haarer geliefden wil en overwon alles, om hen te redden en zalig te maaken. Waar is een vriend, die ooit zynen vriend, zynen weldaadigften, edelmoedigften vriend zo beminde, als Jefus de menfchen bemind heeft; de menfchen die hem niet kenden, die hem zyne liefde niet vergelden konden, wier wyze van denken en van doen zo verre van de zyne verfchilde? Ja, dit is eene liefde, die alles, wat anders dien naam draagt, verre, zeer verre overtreft; eene Goddelyke liefde in menfchengedaante!
En hier, myne geliefde Vrienden! hier genieten wy de vruchten en uitwerkfels deezer
lief-



263 HET HEILTG AVONDMAAL
liefde onzes Heeren. Het heldere licht, 't welk hy met zich van den hemel gebragt heeft, omdraait en befchynt ons: de kracht en de geest, die van hem uitgegaan zyn, bezielen ons: de rust, het vertrouwen, de hoop, die hy den menfchen gegeeven heeft, verkwikken en ver» blyden ons: de uitzigten in eene betere waereld, die hy hun geopend heeft, verheugen ons. Door hem kennen wy den Waaren, den Eenen, den Eeuwigen, den Oneindigen, en naderen met kinderjyke vrymoedigheid tot hem als tot onzen Vader; door hem zyn wy van zyne genade, van zyn welbehaagen, van de vergiffenis onzer zonden verzekerd; door hem kunnen wy in zyne wyz?, goedertierene Voorzierigheid vo'komenlyk berusten; door hem wandelen wy rustig en Mymoedig op den weg van pligt en deugd; door hem gevoelen wy ons fierk genoeg, om alles te overwinnen en ten einde toe re volharden; door hem kunnen wy den dood onveFfchrokken onder de oogen zien, en ons reeds by voorraad over het verhevener leven, over de zuiverer gelukzaligheid verheugen, die na denzelven op ons wachten, ó Wat hebben wy niet al aan de liefde van onzen Heer te danken, aan welke ons dees heilige maaltyd herinnert; cn
wat.



EEN LIEFDEMA AI.TYD. 26^
wat zullen wy dezelve niet nog ten eenigen tyde te danken hebben, wanneer onze loop geëindigd is, en wy den heerlyken prys der overwinning, de onverwelklyke kroon, die wy aan het einde befchouwen, wegdraagen. Ja, deeze maaltyd is my het duidelykde bewys, het zekerde onderpand van de liefde myns Heeren ; en hoe zou ik denzelven ooit met nadenkende overlegging, met overleg kunnen vieren, zonder geheellyk van deeze liefde doordrongen te zyn? En hoe zou ik de waarde zyner liefde kunnen erkennen en befeffen, hoe haare zaligheid fmaaken, zonder in wederliefde tot hem, den beminnenswaardigden, ontvonkt te worden ? Hier erkennen en gevoelen wy immers alle de naauwe zalige betrekkingen en verbindtenisfen, in welke wy ons tot hem bevinden, en die ons allen de vuurigde, hartelykde liefde voor hem kunnen en moeten inboezemen. Ja, ik ben zyn leerling; van hem heb ik waarheid, de gewigtigde, troostlykde, onontbeerlykde waarheid geleerd: en zou ik dan hem, mynen Leeraar, deezen trouwhartigen, waarheidlievenden, onbedrieglyken Leeraar, niet liefhebben? Zou ik my niet verheugen over zyne onderrichtingen, en over her.
licht



2/0 HET HEILIG AVONDMAAL
lichr en de zekerheid, die hy my daardoor verfchaft heeft? Ik ben zyn behoudene, zyn verloste', en zou ik hem, mynen Behouder, die my met opoffering van zyn leven aan het verderf ontrukt heeft, niet lief hebben? Zou ik my niet verheugen over het leven, de vryheid, de veibgheid, de gelukzaligheid, die hy zo duur voor my gekocht heeft? Ik ben zyn bloedverwant, zyn broeder, een lid van zyn ligchaam, een deelgenoot van alle zyne lotgevallen en voorrechten; en zou ik hem, die de eer en luister des menfchelyken geflachts is, die alle leden zyns ligchaams bezielt, en met zynen geest doordroomt, die alles, wat hy is en heeft, den zynen zo gaarne mededeelt, en alles tot hun best aanwendt, zou ik hem niet liefhebben? Z u ik my niet verheugen over myne vermaagfchapping en gemeenzaamheid met hem? Ik ben zyn navolger; ik wandel in zyne voe; flappen; zie daar allerwege de luisterrykfle fpooren zyner onbevlekte wysheid en deugd, zyner verhevene vroomheid en menfchenliefde, en ontmoet daar alomme de krachtigfle aanfpooringen tot het voortflreeven naar hoogere volmaaktheid: en zou jk hem, myn:n Voorganger en Leidsman, niet lief hebben \



EEN LIEFDEMAALTYD. 271
ben ? Zou ik my niec van harte verheugen over elke aanmoediging en oriderfteuning, over elke opwekking tot getrouwheid en ftand vastigheid, die ik van hem ontvang, over eiken nieuwen trek van gelykheid met hem, dien ik in myzelven ontdek? Ik ben zyn onderdaan ; ik wordt van hem met de grootfte wysheid en goedheid geregeerd: en zou ik hem, mynen wysften, goedercierenften, toegenegenften Heer niet liefhebben? en my niet inwendig verheugen, dat ik onder zyn toezigt en regeering ftaa, en naar zyne wetten leeven moet, wetten, die enkel waarheid en zaligheid, en in den hemel gelyk op aarde van kracht zyn? Ik ben de medeërfgenaam van zyn koningryk, de deelgenoot zyner heerlykheid; ik zal eenmaal met hem leeven en heerfchen en eeuwig by hem zyn: en zou ik hem, die my den weg tot dit heil omflooten en gebaand, die my eene vreugde bereid heefc, om welke ce bevatten myn hart thans nog te bekrompen is, zou ik hem niet liefhebben? En zou ik my daarover niet verheugen, dat ik eenmaal by hem komen, hem van aangezigt tot aangezigt zien, en in zyne gemeenfehap ten vollen de zaligheid genieten zal, wier voorgevoel, wier voorfmaak my reeds hier tot wellust verftrekt? Neen, eer zou
ik



272 HET HEILIG AVONDMAAL
ik onverfchillig worden voor alles, wat fchoori en goed en wenfchelyk is; eer zou myn hart alle gevoel verliezen; eer zou ik my zeiven vergeeten of my zeiven haaten kunnen : eer dat het vuur der liefde voor hem, mynen Heer, geheellyk uitgedoofd wierd, voor hem, met wien ik zo naauw, zo onaffcheidelyk vereenigd ben! Neen, hier is zyn altaar, waarop dit heilige vuur fteeds voedfel krygt, en in zuivere, heldere vlammen uitbarst!
Eindelyk, myne aandachtige Toehoorers! is het heilige Avondmaal een maaltyd der Ckristelyke broederlyke liefde. Weg van hier alle menfchenhaaters, alle koude, ongevoelige, zelfzoekende harten, alle flaaven van den nyd, den haat, der wraakzucht! Verre van hier alle, ook de zagtfte beweegingen der ydele eerzucht en der hovaardy, waardoor zich de een bo-en den anderen verheft, en de een den anderen veracht! Wie de menfchen, zyne broeders, niet liefheeft, wie de zaligheid deezer liefde niet kent, dieontheilige deeze liefdemaaltyd niet door zyne tegenwoordigheid, en verfpreidé niet koude en dood ter plaatfe, daar leven en warmte alles moet doordringen en gelukkig maaken! En, inderdaad, myne geliefde Vrienden! hier doen zich
de



een eiefdemaaltyd. 2/3
de krachtigfte beweegredenen aan ons op, om malkanderen lief te hebben, en hier kunnen wy derzelver gewigt, derzelver fterkte volkomen gevoelen. Verheugen en beroemen wy ons allen hier niet over onze gemeenfchappelyke verlosfing, begenadiging, verheerlyking, gelukzaligheid! En wat toch verbindt de menfchen naauwer aan malkanderen, wat boezemt hun meer wederkeerige achting en liefde, meer vreugde over malkanderen in, dan als zy de zelfde gevaaren ontkomen, van de zelfde onheilen bevryd zyn, de zelfde weldaaden genieten en de zelfde gelukzaligheid te gemoet gaan! Onweetendheid, ondeugd, dienstbaarheid, vrees voor den dood en de helle, vrees voor de vernietiging of voor ftrenge, verfchrikkelyke ftraffen: welke onhei-r len zyn dat niet! onheilen, onder welken de menfchen, onze broeders, eertyds zuchtten, en onder welken wy ook nog zuchten zouden, zo Jefus Christus ons niet te hulp ware gekomen! Kennis der waarheid, kracht tot deugd, vryheid, de hoop eener zalige onfterflykheid: welke heilgoederen zyn dat niet! heilgoederen, die wy als Christenen gemeenfchappelyk bezitten! En welke banden der liefde zyn dat niet voor allen, die haare waarde befeffen! Hier zien wy de een IV. Stuk. S in



2^4 HET HEILIG AVONDMAAL
in den anderen kinderen Gods, broeders van Jefus Christus, erfgenaamen des Hemels. Dit ia de arme zo wel als de ryke, de geringe zo wel als de aanzienelyke, de eerfte zo wel als de laatfte. En zouden wy dan jegens eenig mensch onverfchillig of koelhartig zyn? Zouden wy eenig mensch zonder welgevallen, zonder liefde befchouwen? God heeft voor ons allen zo veel gedaan; hy moet derhalven ons allen hoog fchatten en ons allen genegen zyn: en zouden wy dan niet de een den anderen hoog fchatten en eene innerlyke genegenheid toedraagen ? Jefus Christus heeft voor ons allen zo veel opgeofferd, zo veel geleden, heeft voor ons allen zyn leven prys gegeeven; wy moeten derhalven allen in zyne oogen dierbaar, allen voor verhevene zaaken gefchikt, tot verhevene zaaken verordend zyn; en zouden wy dan ook niet de een den anderen dierbaar, zouden wy niet allen bereidvaardig zyn, om malkanderen menigerlei offer van gedienftigheid , van liefde, van vriendfchap te brengen ? Wat zal ons daartoe toch wel beweegen en aanfpooren, zo deeze bedenkingen zulks niet doen kunnen ?
Hier, myne aandachtige Toehoorers! hebben wy verder het volmaaktfte, bekoorelykfte voorbeeld



EEN LIEFDEMA ALTYD. fi/g
beeld van liefde, en wel een voorbeeld, dat ons op het allerfterkfte tot navolging verpligt ,• naamelyk de liefde van onzen Heer. Opgelykewys als hy ons liefgehad heeft, zo moeten wy ook malkanderen liefhebben. Dit was het eerfte en het laatfte gebod, de ziel van alle geboden, die hy zyne leerlingen gaf. Wy moeten malkanderen dermaate liefhebben, gelyk hy ons heeft liefgehad. En hoe heeft dan de Heer ons liefgehad? Zyne liefde was algemeen, ftrekte zich uit tot alle menfchen, goeden en kwaaden, vyanden en vrienden; zy was ten uiterflen werkzaam; zy vertoonde zich door een beftendig hulpbewyzen en weldoen; zy Was geheel en al onbaatzuchtig en offerde aan de gelukzaligheid haarer geliefden alles op; zy was onvermoeid en onveranderlyk, ftreefde, zonder ooit ftil te ftaan, naar haar doel, en liet zich door niets, volftrekt door niets, in het ftreeven naar het zelve, te rug houden. En zo, dit roept ons deeze heilige maaltyd toe, zo moet ook uwe liefde tot malkanderen gefield zyn, ö gy, die u zyne navolgers noemt! Geen Christen, geen mensch, zy van dezelve uitgeflooten; geen offer , dat gy uwen broederen toebrengt, zy haar te kostbaar,) gy zy geene vleitaal, geene onvruchtbaare aanS 2 doe-



HET HEILIG AVONDMAAL
doening, maar enkel daad en waarheid; en werke zo lang onvermoeid voort, zo lang zy eenige foort van ellende verminderen of eenige foort van gelukzaligheid bevorderen kan! En zou deeze roeping van onzen liefderyken Heer, wiens gedachtenis wy hier vieren, ons allen niet de oprechtfte, werkzaamfte liefde voor malkanderen inboezemen ?
Hier komen wy eindelyk vrywillig tot zulke verrichtingen byeen, die, zo zy geene liefde, geene innerlyke, hartelyke liefde, geene waare broederlyke liefde te kennen geeven, in 't geheel niets betekenen, en willen nogthans, dat iedereen dezelve in dien zin opvatten en verftaan zal. Hier vergaderen wy immers in het huis van onzen Vader, als zyne kinderen, als broeders en zusters. Hier vieren wy het feest van zynen eerstgeboorenen Zoon, onzen broeder. Hier drinken wy allen uit éénen drinkbeker, en eeten van één brood. Kan zulks met verftand en overleg door menfchen gedaan worden, die malkanderen vreemd zyn, die geen deel in hun wederzydsch belang en lot Hellen, die niets voor malkanderen gevoelen, of die zelfs wel vyandfchap tegen malkanderen in 't hart draagen? Zou dit niet de
fchan-



EEN tlEFDEMAALTVB. 277
fchandelykfte geveinsdheid, de openbaarfte tegenftrydigheid weezen? Is het niet als of wy hier malkanderen toeroepen: komt, broeders en zusters! komt, laaten wy onzen gemeenfchappelyken hemelfchen Vader voor zyne weldaaden danken, en in het genieten van dezelve zalig zyn: laaten wy het feest van onzen Broeder, die tevens onze Verlosfer en onze Heer is, vieren, en ons in zyn heil en in ons geluk verheugen! Onze hemeifehe Vader heeft ons allen lief, en zegent ons allen. Onze broeder, onze Heer, is voer ons allen geftorven, en heeft ons allen den weg tot God en tot de zaligheid aangeweezen. Wy hebben allen de zelfde aanfpraak op zyne liefde en op deeze zaligheid, de zelfde hoop van eens by hem te komen en eeuwig by hem te zyn. Hy eischt van ons allen het hart; oprechtheid is alles , wat hy van ons verlangt. In zyne oogen betekent onze ftand, onze rang, onze rykdom, onze geleerdheid, in zyne oogen betekenen alle onze uiterlyke voorrechten niets. Maar waare, zuivere, weikzaame broederlyke liefde is hem dierbaar. Komt, laaten wy hem door onze liefde, door onze gemeenfehappelyke poogingen, om fteeds goedertierener, fteeds weldaadiger cn S 3 ™*



2/8 H ET HEILIG AVONDMAAL
nuttiger voor het menschdom te worden, ftof tot blydfchap geeven. Laaten wy ons de een over den anderen verheugen, gelyk hy zich over ons allen verheugt. Laaten wy de een den anderen dienen en helpen, gelyk hy ons allen geholpen heeft en nog helpt. Laaten wy de een den anderen den loop naar het doel gemakkelyker maaken, waar toe hy ons allen roept, waarby hy ons allen tot zich verzamelen en aan elk in 't byzonder een heerelyken prys zyner menschlievendheid, zyner Christelyke liefde zal toereiken.
En dus, myne aandachtige Toehoorers! dus is het Heilige Avondmaal in alle opzigten een maaltyd der liefde, der edelfte, zaligde liefde; 't zy men het zelve befchouwt als eene plegtige herinnering of eene daadelyke uitdrukking en genieting van dezelve, of als eene onderlinge ver* bindtenis en opwekking daartoe, ö Mogt dit heilige vuur ons allen bezielen en ontileeken! Ja, myne geliefde Vrienden! liefde, liefde tot God, liefde tot Jefus, liefde tot onze broeders, moet ons allen aan de tafel des Heeren vergezellen, en daar geheellyk doordringen! Zy moet alle flaaffche vrees, alle flaaffche fchroom, alle angstvalligheid uit onze harten verbannen, en dezel-
* ven



EEN LIEFDE MAALTYD. 27p
ven voor het vertrouwen en de vreugde ontfluiten! Ja, deeze liefde moet tegenwoordig en in 't toekomende de ziel zyn van alles, wat wy denken en doen. Zy moet al den last deezes levens ligter, en alle deszelfs aangenaamheden zoeter maaken! Zy moet ons eiken pligt tot vermaak, en elk lyden tot eene weldaad doen worden. Zy moet ons moed en kracht tot ftryden en tot overwinnen geeven, en ons alles helpen te boven komen, wat ons in onzen loop naar het doel der volmaaktheid zou kunnen te rug houden of verdrietig maaken. Zy moet de bron zyn, waaruit wy fteeds rust, verkwikking, vreugde, zaligheid en den zoeten voorfmaak van nog grooter zaligheden in eene betere waereld fcheppen! Ja, hemeifehe Goddelyke liefde, onze harten ftaan voor u open! Neem gy bezit van dezelve; leef en heersch 'er in; zuiver en veredel alle onze neigingen en driften; bevrucht elk fpruitje van goede, edele daaden, dat in ons verborgen ligt; voer en geleid ons op elk levenspad; laat ons in recht- en weldoen nooit moede worden; laat uw magtige invloed hoe langs hoe meer de vreugde en zaligheid in ons en rondom ons verfpreiden, en ons dus voor de nadere gemeenfehap met God en met zynen Zoon, Jefus Christus , van tyd tot tyd gefchikter maaken! Amen.