VERHANDELINGEN,
UITGEGEEVEN DOOK. DE
HOLlANDSCHE
vIA ATSCH APPYE
DER
WEETENSCHAPPEN,
T ■
HAARLEM. XXIV. D E E L>












VERHANDELINGEN,
UITGEGEEVEN DOOR DE
HOLLANDSCHE
MAATSCHAPPYE
DER
WE ETENSC HAPPEN ?
T E
* HAARLEM. XXIK DEEL.
tb haarlem,
Bv J. van WAt^É5
Drukker van de Hollandfche Maatfchappye der Weetenfchappen , 1787. 3
Met Privilegie der Edele Groot Mogende Heereft Staaten van Heiland en Wes%- Vrieshui*






C v )
NAAMLYST
DER TEGENWOORDIGE
DIRECTEUREN
VAN DE
HOLLANDSCHE MAATSCHAPPTE
DER.
ÏVB ET E N SC HA P P E N,
GESCHIKT NAAR DE ORDE DES TYDS. % u£" % J? i1
MR. ANTONIS SLICHER , Raad in de Vroedfchap en Burgemeester der pad Haarlem , enz. enz. den 21. Mey 1752.
Mr. JAN THEODORUS KOEK, Raad in de Vreedfchap en Burgemeester derzelver fïad Haarlem, den 21. Mey 1752.
* 3 ,



C vi )
ZYNE DOORLUCHTIGE HOOGHEID
WILLEM,
PRINS fan OR.ANGE en N\SS.\U , NLANDS ERFSTADHOUDER , euz. enz. enz.
Aan wien door de Heeren Dire&euren de Tytel van PROTECTOR deezer Maacfchappye" is opgedraagen , den 31. July 1754.
Mr. JAN FREDRIK PARVË, Raad in de Vroedfchap en Burgemeester der ft ad Haarlem, Rentmeester van Rhynland, enz. enz. den 15. July 1755.
ANTONIKUITS, Raad in de Vroedfchat, en Burgemeester der Stad Haarlem , enz. enz. den ï, February 1757.
ZYNE DOGRLUCHTICU HOOGHEfD
CAREL, Prins van IVasJau - fPeilburg , enz. enz. enz, den 22. Mey 1758.
OTTO FREDERIK, Graave van Lynden, Hesrevan Nederhemert en de Voorst, Amptman van de Overbetuwe, enz. enz. den 5. February 1765.
JEAN GYSBERTO DECKER, Schepen en Raad der Stad Haarlem , den 21. Mey 1765.
Mr. ABRAHAM CALKÓEN, Heer van Kortenheef' enz, enz. den 21. Mey 1772.
Mr. JAN van LOON, Oud - Secretaris der Stad Amfterdam, enz. enz. den 21, Mey 1772.
Mr



C vii )
Mr. RUTGERUS PALUDANUS , Burgemeester en Raad in de Vroedfchap der Stad Alkmaar, enz. enz. den 21. Mey 1772.
Mr. CORNELIS van LENNEP, Schepen en Raad, enz. enz. te Amper dam, den 21. Mey 1772.
Mr. PIETER van BLEISWYK, Raad-Penfionaris en Groot - Zegelbewaarder van Holland en West-Vriesland, Curator van 'sLands Hooge Schoole te Leyden, enz. enz. in,sHctge, den 24. Mey 1773.
Mr. ZACHARIAS IIENRIC ALEWYN , Heer van Mynden en de beide Loosdrechten , Schepen en Raad der Stad Amper dam, enz. enz. den 24. Mey 1773.
CORNELIS JACOB vander LYN, enz. enz' te Amfterdam , den 24. Mey 1773.
Mr. ALEXANDER HIERONYMUS ROYER,
Secretaris van Hun Edels Groot Mogenden, enz. enz. den 22. Mey 1775.
Mr. NICOLAAS FAAS, Schepen en Raad der Stad Amper dam , enz. enz. den 21. Mey 1776.
Mr. JOACHIM FERDINAND de BEAUFORT, van Duivendyke, Raad der Domeinen van Zyne Doorluchtige Hoogheid, Drost van Tsfeipeyn , enz. enz. den 25. Mey 1776".
Prins DEMETRIUS van GALLITZIN , Geweezen Extraordin. Envsyé van haare Ruskeiz&rl. Majepeit by hun Hoog Mogenden, den 31. Mey 1777.
Mr. JOACHIM RENDORP, Heer van Marquette, Burgemeester der Stad Amperdam , enz. enz. den 21. Mey 1777.
* 4 Mr.



C vin )
Mr. GYSBERT ADRIAAN PATYN , Burgemeester en Raad der Stad Haarlem, den 21. Mey 1777.
Mr. YSBRANDUS JOHANNES FABER vau RIEMSDYK , Raad in de Vroedfchap en Hoofdofficier der laatstgemelde Stad, enz. enz. den 21. Mey 1777. "
JOHANNES MATTHIAS ROSS, OudDire&eur van Bengalen, enz. enz. den 21. Mey 1777.
CORNELIS PIETER Baron van LEYDEN, Vryheer van Warmond , Schepen en Raad der Stad Haarlem, den 21. Mey 1778.
WILLEM ANNE LESTEVENON, Vryheer van Hazaartsvoude , Schepen en Raad der Stad Haarlem, den 21. Mey 1778.
JOAN FREDRIK d'ORVILLE, Schepen en Raad der Stad Amftcrdum, den 21. Mey 1778.
Mr. ERNESTUS EBELING , Advocaat, enz. enz. te Am fier dam, den 21. Mey 1778.
Mr. WILLEM EMMERY de PERPONCHER de SEDLNITZKY , Heer van Wolphaartsdyk , Geëligeerde Raad in het Eer/Ie Lid van hun EdelMagenden, de Heer en Staaten 'sLands van Utrecht* den 21. Mey 1778.
GERLACH THEODORUS van der CAPELLEN ,
Heer van Schonauwe , befchreeven in het Lid van de Heeren Edelen en Ridderfchappen 'j Lands van Utrecht i den 21. Mey 1778.
GERARD



( * )
GEPvARD AARNOÜD TAATS van AMERONGEN*
Heer van Schalkwek, hefchreeven in het Lid van de. Heeren Edelen en Ridderfchappen 'sLands van Utrecht , den 21. Mey 1778.
FREDRIK CHRISTIAAN REYNHARD. Baron va» Reede en Agrim, Graave van Athlone, Vryheer van Amerongen, enz. enz. den 21. Mey 1779.
Mr. C. vander HOOP, Gysbertsz. Schepen enz. enz* der Stad Amjlerdam , den 21. Mey 1779.
WILLEM ARNOLD ALTING, Gouverneur Generaal van Nederlatidsch Indien enz. enz. te Batavia , den 21. Mey 1779.
JOHANNES JACOBUS GRAAN, Raad Extraordinair van Nederlandsch Indien enz. enz. te Batavia y den 21. Mey 1779.
ALBERT VERRYST , Mei. Do&. Schepen en Raad der Stad Gouda, enz. enz. den se*i Mey 1780.
Mr. F. H. van BERCK , Advocaat voor den Edelen Hove van Gelderland , enz. enz. te Arnhem , den 22. Mey 1780.
Mr. JAN CAREL GODIN , enz. enz. te Utrecht „ den 21. Mey 1781.
Mr. FREDRIK WILLEM BOERS , Advocaat van de E. E. Oostind. Compagnie deezer Landen, enz. enz. te Amjlerdam, den 21. Mey 1782.
Mr. JAN TEDING van BERKHOUT, Schepen en Raad der Stad Haarlem , enz. enz. den 21. Mey 1783.
* 5 Mr.



C x )
Mr. PIETER LEONARD van de KASTEELE,
Penfionaris der laatstgemelde Stad, enz. enz. den ai. Mey 1783.
JACOB HOOF MAN, Koopman binnen de Stad Haarlem, den 21. Mey 1783.
Mr. JOHAN BARON MEERMAN , Vryheer van Dalem , Bewindhebber der Oost - Indifche Compagnie ter Kamer Amjlerdam , enz. enz. in 's Hage , den 21. Mey 1783.
Mr. JOHAN PIETER vander HAAR, Secretaris der Stede 'sHage, den. 21. Mey 1783.
Mr. CORNELIS ASCANIUS van SYPESTEYN , Heer van Moermont en Renesfe , en in Noortwelle , Schepen en Raad der Stad Haarlem , enz. enz. den 21. Mey 1784.
ADRIAAN MOENS, Directeur Generaal van Nederlandsch Indien, den 21. Mey 1784. .
Mr. JAN GERARD WICHERS , Gouverneur van Surinamen, den 21. Mey 1784.
Mr. H. van ALPHEN, Procureur Generaal van de Provintie Utrecht, den 21. Mey 1784.
Mr. W. van HOOGENDORP , Raad en Schepen der Stad Rotterdam, enz. enz. den 23. Mey 1785.
JOHAN GERARD van ANGELBEEK , Raad Extraordinair van Nederlandsch Indien , enz. enz. op Ceylon , den 23. Mey 1785.
Mr.



( si >
Mr. JOHAN ADRIAAN van de PERRE, Heer van Nieuwerven , fVtlftngen en Eversweert , voormaals reprefenteerende Zyne D. H. den Heere Prime van Orange en Nasfau , als Eerjlen' Edelen van Zeeland by de Heeren Staaten , Gecommitteerde Raaden , en Raaden ter Admiraliteit van Zeeland , Extraordinair Gedeputeerd ter Vergaderinge van H. H Mog. wegens de Provintie Zeeland, enz. ^ iz. te Middelburg , den 22. Mey 1786.
SEBASTIAAN van NOOTEN , Jansz. Schepen , Membre de la Société Phyflcale de Zurich , enz. enz. te Amjlerdam , den 22. Mey 1786.
DAVID JOAN SMITH, Raad Ordinair van Nederlandsen Indien , enz. enz. te Batavia , den aa. Mey 1786.
NAAM-



C tn )
C. C. H. vander Aa , Leeraar der Gemeente, toegedaan de Onveranderde /lugsburg/cbe Corfe fie , binnen deeze flad Haarlem , Secretaris deczer fria.itfebappye, den at. Mey 1752.
Mr. A. WE IS , Profesfor te Lcyden , den 22. Augustus 1752.
JOAN GEORGE HOLTZHEY, Oud Munt ■ Meester van de Provinciale Munt te Utrecht , enz. enz. te Amjlerdam , den 10. January 1753.
Mr. P. LYONNET, Advocaat in 'sHage, den 10. January 1753.
Mr.
NAAMLYST
VAN D *
TEGENWOORDIGE
LEDEN,
NAAR ORDE VAN HET INKOMEN.



C x"1 )
Mr. JAN FRANCOIS DRYFHOUT , Advocaat in "sHage , den 15. July 1755.
LAURËNS PR AAL DER, Mathematicus te Utrecht, den 15. July 1755.
HERMANNUS VENEMA , Profesfor te Praneker , den 22. Mey 1758.
DAVID RUHNKENIUS* Profesfor te Leyden, den 22. Mey 1758.
Mr. NICOLAAS BONDT , Advocaat te Amjlerdam , den 22. Mey 1758.
DIRK KLINKENBERG , Ordinarii Klerk ter Secretarie van Holland , den 22. Mey 1758.
JOHANNES CASTILLON, Profesfor in de Matbefu, enz. enz. te Berlin , den 21. Mey 1760.
PETRUS CAMPER , A. L. M. Philofoph. & Medicina Do£tnr fcf Profesfor , R. S. ±.und. Soc. &c. &c. den 21. Mey 1760.
C. A. KLOEK! 10F, Med. Dnftor en Burgmeester der jtad Kuilenbuig, enz. enz. den 21 Mey 700,
SALOMON dë MONCHY, Med. Doctor en Profnfr te Rotterdam , den 11. Mey 17(0.
G. ten HAAFF, Heclmeeutr te Rmtrrdam, en Steen, jnyaer te Delft, den 2 1. Mey «760.
MARTINUS VITRINGA, Predikant te Anbem , den 21. Mey 1761.
JACOBUS HOVIUS , Medicina DuÜor te Amjlerdam , den 21. Mey 1761.
JOHAN



C xiv )
JOHANNES FREDERTCUS HENNERT, Pbilofopb. DoSlor cj Profesfor &c. &c. thans te Hanau, den 21. Mey 1761.
<5ERARDÜS FRIDERICUS MULLER , Hiflorio, graphus Rusficus , Academ. Imper. ScienU Petrop-. <Sm Sfr» den 21. Mey 1762.
EWALDUS HOLLEBEEK , Profesfor te Leyden , , den 24. Mey 1763.
HERMAN de GORTER , Medicina Dottor te Amfterdam , den 24. Mey 1753.
LAMBERTUS BIKKER , Medicina DoSlor tt Rotterdam , den 24. Mey J763.
JOHANNES PETSCH, te Tsjeljleyn , den 24. Mey 1763.
JACOB vander HAAR , Heel- en Hand- Arts van de Stad en het Hospitaal der Hoofdflad 's Hertogenbosch, den 24. Mey 1763.
GEORG van STENGEL, Geheime Staats - Raad en Kabinet - Secretaris van Zyne Keurvortl. Doorl. van de Paltz , enz enz. den 21. Mey 1764.
JOHAN DAVID MICHAËLIS , Pbilofopb. Profesfor Ordinairus op de HoogeSchoole te Göttingen, enz. enz. den 21. Mey 1764.
JOHANNES OOSTERDYK SCHACHT, Medicina Doftor en Profesfor op de Academie te Utrecht , den 21. Mey 1764.
M. MESSIER , Aftronome, attaché au depSt des Plans de la Marine de France, den ai. Mey 1764.
J.J.



ƒ. J. BLASSIERE , Pbilofopb. DoSlor y Mathematicus in 's Hage, den 21. Mey 1764.
CHARLES BONNET, Lid van den Raai van Geneve , en van ver/cbeide geleerde Genootfchappen , den 5. February 1765.
GEORGIUS COOPMANS , Medicina Dodtor te Franeker , den 5. February 1765.
M. de la LANDE , Lid van verjcbeide gekirde Genootfchappen , enz. enz. te Parys , den 3. December 17Ó5.
Mr. PETRUS BONDAM , 7. U. D. fcp Profesfor te Utrecht, den 3. December 1765.
WENCESLAUS JOHAN GÜSTAV KAR STEN, Profesfor in de Philofophie en Matbefts , te llalle, den 21. Mey 1767.
JACQUES de STEHLIN, Perpetuel Secretaris van de Keizerlyke Academie der Weetenfchappen , te Petersburg , den ai. Mey 1767.
MARTINUS SLABBER, Baillum en Secretaris van Baarland en Bakendorp , Secretaris van Oudelande, Lid van de Zeeuivfcbe en Keurvor(tel. Saxifcbe Pbyficaalfche Maatfchappyen , den 21. Mey 1767.
CORNELIS PLOOS van AMSTEL , Jacob Cornelisz. Dircéleur van de Academie der Tekenkonst der fiad Am[terdam , enz. enz. den 24. Mey 1768.
DIONYSIUS van de WYNPERSSE , A. L. M. Pro-
f s/oi- in de Pbilof. Aflron. en Mathefis , op de Hooge Scboole te Leyden , den 22. Mey 1760.
JEAN



( xvi )
JEAN HENRY van SWINDEN , Pbilofopb. Doftor en Profesfor , enz. enz. op het llluftre Atheneeum te Amjlerdam , den 22. Mey 1769.
JOHANNES FLORENT. MARTINET. A. L. M.
Pbilofopb. Doftor , en Bedienaar des H. Euangeliums te Zutp'jen , den 22. Mey 1769.
CHRISTIAAN BRUNINGS , Infpefteur Generaal der Rivieren van Holland en West- Vriesland, en Opziener van *'s Gemeenen - hands Werken van Rhyniand, enz. enz. op het huis Zwaanenburg , den 22., Mey 1769.
JOHANNES FRANCISCUS CLEMENS MOR AND, Ridder, Doftor en Profejf. in de Medicynen, enz. enz., te Parys, den 21. Mey 1770.
A. BRUG MANS, Pbilofopb. & Mathef. ProfesforOrdinarius, op de Academie te Groningen, den 21.. Mey 1770.
ALLARDUS HULSHOFF , A. L. M. £f Pbilofopb.. Doftor , Leeraar der Doopsgezinden te Amjlerdam,, den' si. Mey 1770.
AARNOUD VOSMAER , Direfteur van bet Kabinet> van Zyne Doorluchtige Hoogh. den Heere Prince van 1 Oranje, enz. enz. den 21. Mey 1770.
M ATT Hl AS van GEUNS , Med. Doftor en Profesfor • tt Harderisyk , den ai. Mey 1770.
BOUDEWYN TIEBOEL, Apothecar te Groningen ,, den si. Mey 1770.
DAVID van GESSCHER , Heelmeester, enz. enz. te \ Amjlerdam, den 21. Mey 1770.
M. le



C xvn )
M le Marq.uk de St. SIMON, den 21. Mey 1771.
^ ^DnE?IK AD0LPH van der MARCK,
J. U.D. Profesfor te Deventer, ent. enz. den 21. Mey 1771.
EDUART SANDIFORT , Mei. Doet. Anat. £? Chir. Proftsjor te Leyden , den 21. Mey 1771.
ENGELBERTUS MATTHiEUS ENGELBERTS , Bedienaar des Heiligen Euangeliums te Hoorn , den 21. Mey 1771.
ALEXANDER PETRUS NAHUYS , Medic. DoStor en Profesjor te Utrecht, den 21. Mey 1771.
JOH. FRED. CLOSSIUS, Medic. DoStor in'sHage, den 21. Mey 1771.
PYBO STEENSTRA, Philofoph. DoStor, LeStor in de Wis- Zeevaart- en Stemkunde t te Amfterdam , den 21. Mey 1771.
GEORG BRUGMANS , Med. DoStor, Burgemeester, enz. enz. te Dockum , den 21. Mey 1772.
P. BODDAERT, Medic. DoStor, Oud.Raad der flai Vin fingen , Lui van ver/cbeide Academiën, enz. enz. te Utrecht, den 21. Mey 177a.
M» ?TEnR£US J0HANNES ARNTZENIUS. U D. Profesfor te Groningen , enz. enz. den ïi. Mey i772.
M» nEnA?5US NICOLAUS HEERKENS, J.U. U. Lid van de Arcaden te Romen, van de Academievan Cortone van Vlisfingen , en Correspondent van de Academie des Belles Lettres te Parys. enz enz. te Groningen, den 21. Mey 1772.
* * EEN-



( xviii )
BENJAMIN CARRARD , Miniflre du St. Ev. a Orbe , Cantons de Berne &f Fribourg , en Suisfe , den ai. Mey 1772.
FRANCOIS HEMSTERHUIS , Commis van den Raad van Staaten , enz. enz. in 's Hage , den 21. Mey 1772.
JOHAN GOTTLOB WILHELMI, Predik, te Diebfn in den Opper - Lausnits, Lid van verjcbcide Maat* Jchappyen, enz. enz den 21. Mey 1772.
NICOLAUS LAURENTIUS BURMANNUS/, Med. DoStor en Botan. Profesjor, enz. enz. te Amjlerdam, den 24. Mey 1773.
PETER JONAS BERGIUS, Profesfor Hiflor. Natur. fcfc. £fc. te Stokholm , den 24. Mey 1773.
JOHANN ESAIAS SILBERSCHLAG , Koninglyké Pruisfifcbe Opper - Conjiftoriaalraad en Opper-Bouwraad , Directeur der Reaal - Schoole , eer[le Predikant , en Lid van de Koninglyké Pruisfifcbe Maatfchappye der Weetenfchappen te Berlin , enz. enz. den 24. Mey 1773.
N. J. de N E C K E R , Botanicus', en Hijloriograpbur van Zyne Keurvorstl. Doorluchtigheid van de Paltz , Ordin. Lid van Hoogst - der zeiver Academie te Manheim , enz. enz. den 24. Mey 1773.
HUGO WILLIAMSON, Medic. Doclor, en Profesfor te Pbiladelphia , enz. enz. den 24. Mey 1773.
GEORGE WILLEM STEIN , Hof medicus van Zyne Doorlucb igbeid, den Heere Landgra-f van Hesfenkasjei enz. enz. te Kasjel, den 24. Mey 1773.
WOL-



C xïx )
WOLTER FORSTEN VERSCHUUR, Med. DoStor en Pioje.Jur m Groningen, den 25. Mey 1774.
J. F. W. JERUS \LEM, Vicepraft lent van V Qmfift. en Abt ^an Kttdaasbauzen , enz. enz. se Brunswyk , den 22. Mey 1775.
JOH. TflEOD ROSSYN , A. L. M. Phihf Doctor , Pb'lofuph. & vlath-f. Profesjor te Utrecht, enz. enz. den 22. Mey 1775.
ANTONY PORTAL , Leraar der Geneeskunde van de Hooge Schoide te Montpeltier , van bet Koninglyké Genootjchap der H'eet.njcbappen , en Voorleezer der Ontleedkunde , enz enz den zi. Mey 1775.
. . . . LOUIS . Secretaire de /'Academie de Chirurgie , &c. gfc a Parü , den 22. Mey 1775.
IMAN JACOB van r>BM BOSCH , Medic. DoStor ia 's Hage , den 22. i\l y 1 75,
ADOLPHUS YPEY. A. L. \f. Pbihf.-& Medicina DoStor , en Botanices LSt r, enz. enz. te braneker den 22. Mey 1775.
JACOBUS ROCQUETTE , Medic. Hoftor, en Lcftor in de Anatomie , Chirurgie en Vroedkunde , enz. enz. te Haarlem , den 22. Mey 17-5
JOH. FRED. MIEG , Profesfor op de Academie, enz, te Heidelberg , den 22. Mey 1775.
C. HOEFMAN, Jansz. Medicina Doftor, en Lector in de Vroedkunde , $nz. enz. te Alkmaar, den 22. Mey 1775.
* * 2 JO-



( xx )
JOHANNES LUBLINK , Direfteur der Maatfchappye tot redding van Drenkelingen , enz. enz. te Amjlerdam, den 22. Mey 1775.
JOHANNES MUNMKHOF, Cbirurgyn, enz. enz. te
Amjlerdam, den 22. Mey 1775.
FLORENTIUS VERSTER., Med. Doftor in 'sBofch, den 21. Mey 1776.
GADSO COOPMANS , Profesfor te Franeker, enz.
enz. den 21. Mey 1776.
J. de VRIES , Anat. 6? Chirurg. Leftor te Leeuwaarden, den 21. Mey 1776.
. . . . MICHAIN, Ajlronome de la Marine de France, den 21. Mey 1776.
H. J. COLLIN, Con/eiller Imp & Royal a la Regence de la Basje Autriche , & Phyficien de C Hopital Pazmanuien a Vienne , den 21. Mey 177^*
MARTINUS van MARUM, ALM. Pbilofopb., &f Medicina Doftor , Phyfices fc? Mathefeos Leftor,,
Directeur van bet Kabinet der SSatuuriyke Leid- ■ zaamheden deezer Maatfchappye , enz. enz. te Haar- ■ lem, den 21. Mey 1776.
JERONIMO de BOSCH, Jeronimusz. Eerjle Clercq\ ter Secretarye te Amjlerdam , den 21. Mey 1776.
uimn \ t-> i~» mr"rnn piitj/TIH/IAM r'l,:.,....„...„ ... .
Amjlerdam , den 21. Mey 1776.
M. MO RE AU , Conjeillcr a la Cour des Aides des Provence, Hi/toriographe de France, a Paris , deni
21. iviey 1777.
Mr.-,



" C xxi )
Mr. M. TYDEMAN, J. U. D. Profesfor -op de Hooge Schoole tt Utrecht, den ai. Mey 1777.
NIC. WILH. SCHROEDER, Profesfor h de Ousterfche Taaien en Antiquiteiten , te Groningen , den 21. Mey 1777.
G. J. BEUTH, Med. Doftor , Profesfor artis Obftetr. te Cleve, den 21. Mey 1777.
Mr. WILLEM HENDRIK van HASSELT,
te Zulpben , den 21. Mey 1777.
FERDINAND de JEAN , Medic. Dcttor te Leyden , den 21. Mey 1777.
AGGE ROSKAM KOOL, Koopman in de Beverwyk, enz. enz. den 21. Mey 1777.
MELCHIOR HURTER , toen te Amjlerdam , thans woonende te Schafhaufen , den 21. Mey 1778.
. . . . ACHARD, Lid van de Koninglyké Academie te Berlm , den 21. Mey 1778.
J. BALLEXSERD , Burger van Geneve, vioonende te Parys, den 21. Mey 1778.
JEAN SSNEBIER , Mini [Ir e du Saint Evangile , &f Bihliothecaire de la Ville de Geneve , den 21. Mey 1778.
DIRK van den BOSCH , Schepen der [lad Tsfelftein , enz. enz. den 21. Mey 1779.
CHRISTOPHORUS SAXE , A. L. M. 8> Pbilofopb. Doftor , Hist. Antiq. Eloq. & Hist. Prof. op de Hooge Schoole te Utrecht, den 21. Mey 1779.
** 3 JACO-



C xxii )
JACOBUS de RHOER, Jacobi Fik Ehqu £f Lhg. Gr. Prof. Ordm. te Groningen, den 2>. Mey 1779.
Mr. CORNELIS W. de RHOER , J. ü. D. Hiftor. Eloq. Ë? Lwg. Gr. Prof. Ordinar. te Harderw^k, den 21. Mey 1779.
Mr. HERMANNUS 10LLIUS, J U. D. Hifl.Ehq. &C&C. Piof. op bet ï{lujtre Atbtnceum te Amjterdam , den 21. Mey j 77^.
AD A* M SMITH, Profesjor te Glaskow , den ar. Mey 1779.
JONA WILLEM te WATER, Prof esj,r enz. enz.
te Leyden , den 21. Mey 17,9.
PETRUS MCOLAUS LOTICHIUS , Medic. DoStor te i\')inegcn , den 21. Mey 177^.
PIETER MATTHYS NIELEN, Medicina Doctor te Utrecht, den 21. Mey 1779-
GERH. GYSB. ten HAAFF, Med, DoStor enz. enz.' te Rotterdam , den 21. Mey 1779.
ANTOINE GEORH ECKHART, Lid van de Koninglyké Londetijche Sociëteit, den 21. Mey 1779.
JOHANNKS HOOPM AN, Luterfcb Predikant te Batavia, den 21. Mey 1779.
JOANNES RUNNELS, A L. M. 6? Pbüof. DoStor op St. Eujtachius, den2i Mey 17/9.
ANDREAS BONN , Med. Dotïor , Anat. Chirurg. Profesjor aan bet lllujbe Atbeneeuin , enz. enz. te Amjlerdam, den 22. Mey 1780.
FRE-



C xxiii )
FREDERIK CHRISTIAAN MEUSCHEN,
Legations-Raad van verfcheiden Duitjcbe Vorften , en Lid van verfcheide Genoot/chappen, d :n 21. Mey
Mr. PIETER PAÜLUS , Fiscaal van de Admiraliteit op de Maze , den 22. Mey 1780.
MARTINUS HOUTTUYN , Medic. DoStor enz enz. te Amjlerdam , den 21. Mey 1780.
LAMBERTIUS MEYER, Predikant te Twyzel en Kootcn in Friesland, den 22. Mey 1780.
FRANCOIS WILLEM de MONCHY , Med. DoStor enz. enz. te Rotterdam , den 22. Mey 1780.
JAN WILLEM van ARP , je Amjlerdam, den 22. Mey 1780.
J. W. C. A. BARON van HUPSCH , Lid van verfcheide geleerde Genootfchappen, enz. enz. te Keulen, den 21. Mey 1781.
CASIMIR CHRISTOPH SCHMIEDEL , M. D. Geheime Hof-Raad en Eerjte Archiater van Zyne Doorluchtige Hoogheid van Brandenburg Anfpacb inz. enz. den 21. Mey 178:!.
CAROLUS PETRUS THUNBERG, Medic. DoStor
en Profesfor op de Hooge Schook enz. enz. te Vpfal, den 21. Mey 1781.
JACOBUS GUMMER, Medic. DoStor , en Archiater van bet ■ Landfcbap Drenthe , te Groningen , den 21. Mey J78Ï.
* * 4 JOSE-



i
C xxtv >
JOSEPHUS BENKO, Predikant te Kozep- Ajte in Zevenbergen , den 21. Mey 1781.
BERNARD KEUN, Predikant in de Gereformeerde Gemeente te Smyrna , den 21. Mey 1781.
H. ^ENEjE , A.L. M. Pbilofopb, DoStor , enz. enz, te Am (lesdam , den 21. Mey 1781.
HERMANUS van DYL, te Amjlerdam, den 21. Mey 1781.
MARCUS ELEASAR BLOCK , Medic. DoStor, enz. teBerlyn, den 21. Mey 1782.
De Abt TOALDO , Profesfor in de Ajlronomie , enz, enz. te Padoua , den 21. Mey 1782.
ALEXANDER de VOLTA, ProfesforPhyficesExperimentalis fcfc. gV. tePavia, den ti. Mey 17Ü2.
ABRAHAM ARENT vandsr MEERSCH , Profesfor in de Heilige Godgeleerdheid en Kerkelyke Gejcbiedenisfen onder de Remon(tranten enz. enz. te Amjlerdam , den 2i. Mey 1782.
NICOLAAS PARADYS , Profesfor enz. enz. te Leyden, den 21. Mey 1782.
MEINARD SIMON du PUI, Medic. DoStor, AnaU Chirurg. £f artis Qbftetr. LeStor , fcfc. Be. te Kampen , den 21. Mey 1782.
A:)RIAAN PAATS van TROOSTWYK , Koopman, enz. enz. te Amjlerdam , den 21. Mey 1782.
RUD. FORSTEN, Medic. DoStor en Profesfor te Hardtrtnyk , den 21. Mey 1783,
JAN



JAN RUD. DEIMAN, Med. DoZtor te Amfierdam, den 2t. Mey 1783.
HENDR NIC. la CLÉ, Koopman en Secretaris van de Weeskamer te Batavia , den 21. Mey 1783.
JACOB CASPER METZLAR, oud Pred. te Batavia, Pred.te Beu/ecom, den 21. Mey 1783.
M B U C H O Z, Medecin de Monfr. Fr ere du Roy & Paus, den »i. Mey 17Ü3.
M. B A I L L Y , Garde des Tableaux du Roy h Paris , den 2i. Mey 17 83.
PHILIPPE ROSE ROUME de St. LAURENT,
den 21. Mey 1783.
JOHANNES SAMUEL CREUTZ, A. L. M. Philof. Doftor, en Direfteur der Werken van de flad Amjïerdam , den ai. Mey 1783.
JAN LUCAS van der TOOREN, Notaris en Procureur te Alkmaar , den 21. Mey 1783.
CORNELIS ZILLESEN , Hoofdgaarder der befchreevene Middelen over de Stad en Res/orte van Schiedam den 21. Mey 1783. '
PETRUS THEODORUS COUPERUS f Predik, der hervormde Gemeente te Gouda, den 21. Mey 1784.
Mr. ADRIAAN WITTERT van BLOEMENDAAL, enz. enz. tn de Bevernayk , den 21. Mey 1784.
JOHANNES WILLEMSE, Gz. Stads Doèïor te Haarlem , den si. Mey 1784.
• 5 JOAN-



( xxvi )
JOANNES GEORGIUS BUSCH, Profesfor inde Matbefn te Hamburg , den 21. Mey 1784.
J. H. de MAGELLAN, te Londen, den 21, Mey 1784.
FLORIS JACOB VOLTELEN, Medic. DoBor, ejus» .« demque Facult. & Cbem Pnfesfor op de Hooge bchoole te Leyden , den 21. Mey 1784.
J. C. KLOCKNER , Medic. DoStor , DireSteur van het Naturalien- Cabinefvan bet Genoolfchap te Batavia , den 21. Mey 1784.
GERRIT JACOB GEORGE BACOT, A.L.M.
Philol. DoStor , en Predikant in Groningerland, den ar. Mey 1784.
CHRISTIAAN HENDRIK DA MEN, A. L. M. fc? PhileJ. DoSt. en Prof. te Leyden , den 21. Mey 1704.
JAN BERNARD JACOBS , Art. Obfletr. Profesfor publ. &f Coll. Med. Gand. Asjesfor , Gezwoneen Heelmeester, Gepenjioneerde der Stad Gend, den 21. Mey 1784.
M. DUFAY, Membre de la Soc>été Poyale des Sciences de Montpellier, te Orleans , den 23. Mey 4785.
JOSEPH MANDRILLON , Membre des Acalemies de Bourg en Br esje & de Philadelphie , en Koopman te Amjlerdam , den 23. Mey 1785.
FREDERÏK de CASTILLON, Hoogleeraar der Wiskunde enz. tnz. te Berlyn , den 22. Mey 1786.
M. C COMTE de CASSINI, de l'Academie Royale des Sciences , DireSteur de C Obfervatotre Royal de Paris, £fc. Sc. a Paris, den 22. Mey 1786.
Dr.



C XXVII )
Dr. CHARLES HUTTON, F. R. S. and Pro fesfor
of the Mathematics at the Royal Military Academie, &c. &c. in Woolwich, den 22. Mey, 1786'.
DANIËL WYTTENBACH , Profesfor, Litt. Grac. Lat. Hifioria , Antiquitatum , Poefeor , aan het iL luflre Atheneum, enz. enz. te Amper dam , den 0 2 Mey 1786.
Dr. JOSEPH PRIESTLEY , Lid van het Koninglyk Genootfchap te London , enz. enz. te Birmimham den 22. Mey 1786. ö '
LAVOISIER, de F Academie Royale des Sciences de Plnpitut de Bologne , de la Société de Helvetlqué &c. &c. a Paris, den 22. Mey 1786.
BERTHOLET, de PAcademie Royale des Sciences Dotleur en Medecine de la Faculté de Paris &c. &c. den 22. Mey 1786.
MONGE , de VAcademie Royale des Sciences &c. &c. a Paris , den 22. Mey 1786.
FAUJAS de St. FOND, &>c. &>c. te Parys, den 22. Mey 1786.
Dr. JAN PETERSEN MICHELL , Lid van het Ut-
rechtsch Provinciaal Genootfchap der Weetenfchappen , van de Maatfchappy der Landbouw , enz. enz. te Amper dam , den 22. Mey 1786.
JAN BERND SANDIFORT, Medic. en Stads DoBor in 'sHage, Lid van verjeheide geleerde Genootfchappen , enz. enz. den .22. Mey 1786.
GERRIT JAN van VVY , Stads Chirurgyn enz, enz. te AmPerdam , den 22. Mey 1786.
INHOUD



( XXVIII )
INHOUD
VAN DIT
XXIV. DEEL.
r A ntwoord op de Vbaage : Is de algemeene Grondjn\ regel der Hydrometrie , dat de grootjte diepten fteeds op de naauwjie plaatfen der Rivieren bevonden voorden , insgelyks toepasfelyk op de Zeeboezems , gelyk bet Yc, alwaar de flroom door de Getyen veroorzaakt word ? Of zou door eene geregelde vernaauwing van dezelven, de f nelheid, en dus ook bet üitfcbuurend vermogen verminderen , voor zo verre alsdan de da^elykfcbe Vloed minder water aanbrengende, 'er ook by Ebbe eene mindere hoeveelheid zoude terug Jïroomen ? Zyn, by voorbeeld, de diepten in bet Vaarwater van bet Ye, in de Holle Sloot, by de Nes en Volewyk, aan de naauwtin aldaar, of aan toevallige oorzaaken toe tefcbryven ? En zou de vaarbaarbeid van,bet Ye, tusfcben Amfterdam en Spaarndam , door eene geregelde vernaauwing verbeterd , dan wel -oerjlimmerd noorden ? — door Cbristiaan Brunings , infpecleur Generaal der Rivieren van Holland en West - Vries, land, enz. Bladz.
Antwoord op de Vraage : i. Welken zyn de waarlyk onderfcheidene foorten der Lucbt -gelykende Vloeiftoffen, aan welken men de naamen van Vaste-lucht, Gedephlogisteerde-lucht, Ontvlambaare lucht, Salpeter-lucht. Zuure-lucht, Loog - lucht ,'en anaeren gegeeven beeft; en waar in zyn dezelven van elkander ,



( xxix y
kander, en van de lucht des Dtmpkrings onderfcbeiden? z. Heeft elk deezer foorten van Veerkrachtige Vloeiftoffen zoo veel nut de lucht van den Dampkring gemeen, dat zy voor eene foort van lucht verdiend gehouden te •worden ? 3. Hoe verre kan uit de Proeven en Waarneemingen omtrent de genoemde Luchten , de aart der Lucht van den Dampkring worden opgemaakt ? — door de Heeren A. Paeis van Troostwyk , Lid van de Hollandfche Maatfchappye , van het Bataaffche en van het Utrechtfche Genootfchap ; en Joan Rudolpb Deiman , Med. Doet. , Lid van de Hollandfche Maatfchappye, van het Vlisfingfche en het Utrechtfche Genootfchap , en Confultant van de Geneesen Natuurkundige Correspondentie in 'sHage ; beiden woonende te Amfterdam. - - Bladz. S9
BERICHTEN.
Befchryving van de gelukkige Geneezinge van eenen Jongman, wiens geheele Balzak, en gedeeltelyk het Vel der Mannelykheid , door Verfterf verlooren wierd ; door G. Andrece, Medicinaï Doctcr te Harlingen. - - - - - 413
Waarneeming van eene Aanmerkelyke Hoeveelheid Uitgevallen Darmen, door eene van zelfs ontllaane doorbraak in den Onderbuik, met gevolg van volkomene geneezing; door Bartbolomeus Franken, Stads Cnirurgyn en van het Gasthuis te Haarlem. 425-
Bericht van een Singalees, die, op het Eiland Ceilon , iets van dat geene aan zyn Hoofd had , het welk naar de Plica Polonica, of Poolfcbe Vlecht geleek ; der Hollandfche Maatfchappye medegedeeld door yacob Casper Metzlar, Lid van de Hollandfche, Zeeuwfche, Utrechtfche en Bataviafche Maatfchappyen van Kunften en Weetenfchappen. 459
Waarneemingen op Zwaanenburg , voor den Jaare 17SÓ.
BERICHT



C xxx )
BERICHT
wegens het invoegen der
P L A A T E N
in dit XXIV. deel.
Plaat I en II. behoorende by de Verhandeling over de Algemeenheid van zekeren Hydrometrifchen Grondregel, tegenover bladz. 58
IN DE BERICHTEN.
Plaat A en B. behoorende by de Waarneeming van eene aanmerkelyke hoeveelheid uitgevallen Darmen , enz. - tegen over bladz. 453
ANT-



ANTWOORD
o j? de
VRAAG,
voorgesteld door de
HOLLANDSCHE MAATSCHAPPY der WEETENSCHAPPEN te HAARLEM:
'\t "jfj^ne Grondregel der Hydrotnetrie , dat de grootfl, diep. ten fleeds op de naauwfte plaatfen der Rivieren bevonden worden ,nsgelyks toepasfelyk op de Zeeboezems , gelyk bet Ye, alwaar dl Jlroom door de Getyen veroorzaakt word ? Of zou dow eene eere ge de vernaauwing van dezelven , de/netheid , en dus o,k ij uit' fcbmrend vermogen verminderen , voor zo verre alsdan de da7el lykfcbe Vloed minder water aanbrengende, 'er ook hy Ebbe eene min dere hoeveelheid Zoude terug Jlroomen ? Zyn , by voorbeeld de diepten inbet Vaarwater van bet Ye , in de Holle Sloot , bv de Nes en Volewyk , aan de naauwten aldaar , of aan toevallig oorzaaken toe te Jchvyven ? En zou de vaarbaartiid van het Y§ tusfcben Amtterdam en Spaarndam , doar eene geregelde verl mauwtng verbeterd , dan wel verjlintmerd Worden ?
door
CHRISTIAAN BRUNINGS,
Jnfpeaeur Generaal der Rivieren van Holland eu ' West-Vriesland, enz.
onder de zinspreuk."
Si quis judicat, doftrinam omnem referendum e/Te ad ufum & aftionem , refte fapit.
Bacon de Verulam. XXIV. Deel. A






Bladz. j
ANTWOORD
O P D E
VRAAG:
2/ <fe algemeene Grondregel der Hydrometrie , dat de grootfie diepten fleeds- op de naauwfte plaatjen der Rivieren bevonden morden, inrgelyks toepasfelyk op de Zeeboezems, gelyk bet Ye , alwaar de firoom door de Getyën veroorzaakt word? enz. enz.
Ieder , die ooit zich op eenige Weetenfchap toegelegd heeft, zal met my erkennen, dat hy altoos een byzonder genoegen, eene zekere voldoening by zich zelve ontwaar werd , zo ras hy in zyn onderzoek een' duidelyken en algemeenen Regel ontmoette, welken hy in vooikomende gevallen, toepasfen kon > en die derhalven door hem als eene wisfe bezitAa ting,



4 Over de Algemeenheid van ze'-eien
tng , als eene daadlyke vermeerdering van kenn s befchouwd mogt worden. Dan , daar een Regel doorgaans zekere algemeene fteiling bevat , waar na men zich in zyn doen of laaten te richten hebbe , zo begrypt men ligtelyk , dat by de toepasfing van zodanige algemeene waarheden op byzondere omftandigheden het niet zelden gebeurt , dat men genoodzaakt is eene nadere bepaaling ^ en fomtyds eene geheele uitzondering van ~cïïen Regel te maaken. Edoch zo zeker het is , dat men by de toepasfing van algemeene waarheden de hoogfte omzichtigheid gebruiken moet, om niet in grove dwaalingen te vervallen ; zo zeker is het aan den anderen kant, dat men met gelyke omzichtigheid by het maalten van uitzonderingen te: werk moet gaan. Eene vermetele en ongegronde uitzondering van een' anderszins nuttigen Regel is een wezentlyk verlies. Zy herbrengt onze kennis van het algemeene tot het: byzondere, dat is, van het uitgebreidde totc het bekrompen. Zy maakt ons derhal ven , eigentlyk gebroken , armer. —
Hier uit blykt van zelve , dat men zich zódanig verlies nimmer zonder de baarblykelykftes recenen toetrekken moet , en althans niet im Wetenfchappen , welken rechtftreekfch verknogt zyn met , of invloed hebben op praktikaale kundigheden.
• •! -x -ix orno'zIb taéfl icob ravi^isb o<b'
§. h



HYDROMETRISCHEN GRONDREGEL. 5
§. 2. Van daar dan zekerlyk dat de toffe* lyke hollandfche Maatfchappy der fVeetenfchappen , fteeds bedacht, om door het voorfteUen van nutte Vraagen zo wel den kring der menfchelyke kennis uittebreiden , als bepaaldelyk de welvaart deezer Landen te bevorderen, het der moeite waardig geoordeeld heeft, door het voorftellen eener Vraage gelegenheid te geeven tot het onderzoek omtrent de zekere of onzekere algemeenheid van een' der eerfte grondregelen in de Hydrometne. Zy vraagt derhalven: „ Is de algemeene grondregel der Hydrometrie, „ dat de grootfte diepten fteeds op de nauwfte „ plaatfen der Rivieren bevonden worden, ins„ gelyks toepasfelyk op de Zeeboezems, ge„ lyk het Te , alwaar de ftroom door de Ge„ tyen veroorzaakt word ? Of zou door eene „ geregelde vernauwing van dezelven, defnelheid, en dus ook het uitfchuurend vermogen „ verminderen, voor zo verre als dan de dage„ lykfche Vloed minder water aanbrengende , „ 'er ook by Ebbe eene mindere hoeveelheid „ zoude terug ftroomen? Zyn, by voorbeeld, „ de diepten in het vaarwater van het Te, inde „ Holle Shot, by de Nes en Volewyk , aan de „ nauwten aldaar , of aan toevallige oorzaaken „ toetefchryven ? En zou de vaarbaarheid van ,5 het Te, tusfchen Amjlerdam en Spaarndam, « door eene geregelde vernauwing verbeterd , j) dan wel verflimmerd worden ? "
A 3 §• 3-



•6 Over de Algemeenheid van zekeren
§. 3. Om dèeze, zo het my toefchynt , alleszins gewichtige Vraag met de vereifchte duidelykheid en orde , ten miniten zo veel in my is, te beantwoorden , zal ik in de eerfte plaats, zo kortdoenlyk, den gemelden Hydrometrifchen Regel verklaaren , en vervolgens onderzoeken , öf 'er tusfchen den ftroom der Rivieren en dien der Getyen , eenig wezentlyk of toevallig onderfcheid plaats hebbe ? En zo ja , of dit van dien aart zy , dat men omtrent Zeeboezems , alwaar de ftroom door Getyen veroorzaakt word , eene uitzondering van den gemelden Hydrometrifchen Grondregel zoude moeten maaken. In de tweede plaats zal ik trachten na te fpooren , of de bedenking , raakende de verminderde fnelheid uit hoofde van den verminderden toevoer by Vloeden , in geval van eene geregelde vernauwing der Zeeboezems , gegrond zy ? Eindelyk in de derde plaats zal ik het laatfte lid der Vraage , betreffende de verbetering van het Te ten opzichte ■ van deszelfs vaarbaarheid , dewelke , naar het jny toefchynt, het voornaame oogmerk van dezelve geweest is , trachten te beantwoorden,
riSte; ;V 'u%Sl \\
%. 4. Onder de bekende grondbeginzel* der Watermeetkunde is zekerlyk de Regel no- 1 pens de wederkeerige reden tusfchen de Profilen |
en .



HYDROMETRISCIIEN GRONDREGEL. 7
en derzeïvef gemiddelde meineden, behoudens dezelfde hoeveelheid van water in gelyke tyden , niet flechts het eerfte , maar ook het zekerfte van allen. Deeze Regel is van dien aart dat men denzelven bykans als een axioma, het welk geen bewys noodig heeft, mag aanneemen. Althans hy vloeit , naar myne gedachten , onmiddeiyk voort uit het denkbeeld of de bepaaling van eene blyvendè Rivier , dat is gezegd van zodanig eene , die in denzelfden ftaat blyft, zonder dat het water op de eene plaats; hooger ryst of laager daalt, zo als by wasfende Rivieren meest al plaats heeft : het zy nu dat zodanige Rivier zydelings toevoer ontvange, of dat zy zich in verfcheiden takken verdeele ; men noemt dezelve nochtans eene blyvendè Rivier , zo ras alles tot een' duurzaamen en blyvenden ftaat gebragt is, Spreekt het niet van zelve , dat in deeze onderftelling de eene doorfnede QSe&io flumims^ niet meer noch minder water doorlaaten kan , dan haar van boven toegevoerd word ? Want in het tegengeftelde geval , zou de oppervlakte tusfchen twee Pro'filen ryzen of daalen , en by gevolg zou dan de Rivier niet gezegd kunnen worden in een' blyyenden ftaat te zyn. «— Moet derhalven njet ook by eene blyvendè Rivter; de hoeveelheid van water in elke dporfnede fteeds dezelfde zyn ? En hoe kan deeze gelykheid der quantiteiten waters , uitgedrukt wordende door het A 4 ver-r



g Over de Algemeenheid van zekeren
vermenigvuldigde van hoogte, breedte, en gemiddelde fnelheid der doorfneden , plaats hebben , indien niet alle deeze grootheden in wederkeerige reden tot elkander' (taan, des dat de breedte verminderende , als dan of de diepte , of de fnelheid , of beiden, vermeerderen moeten , om, volgens de onderftelling , eenzelfde produét , dat is , eenzelfde hoeveelheid waters
in alle doordeden der Rivier uitteleveren ?
My dunkt dit alles is zo klaar , dat men niet dan door een buitenfpoorige zucht tot demonftreeren verleid kan worden om deezen evidenter! grondregel in de gewoone form van bewyzen te dwingen. —- Een weinig nadenken s zal even duidelyk doen zien, dat de breedte eener doorfnede verminderende, de diepte niet vermeerderen kan, ten zy men al verder onderftelle, eerftelyk dat de bodem der Riviere voor verdieping vatbaar zy , dat is gezegd : dat de deelen dei ftoffe , waar uit dezelve beftaat, geen zo grooten onderlingen famenhang hebben , dat ze aan het werkzaam vermogen van den ftroom zouden kunnen weerftand bieden.
Ten tweeden , dat 'er eene oorzaak zy,
die door haar meerder intenfief vermogen deeze verdieping te weeg brenge. Het eerfte derhalven dat 'er by de vernauwing eener doorfnede of Profil der Riviere gebeuren moet, wanneer door het zelve des niettegenftaande dezelfde hoeveelheid waters pasfeeren zal, is , daf
de



HYDROMETRISCHEN GRONDREGEL. 9
de fnelheid vermeerdert, en wel juist zo veel als noodig is, om het water, het geen van boven toegevoerd word, door dit vernauwde Profil aftevoeren. Dan deeze vermeerderde fnelheid word daadelyk eene oorzaak van verdieping , dewyl de meerdere fchuuring geëvenredigd aan de meerdere fnelheid , de flofdeelen van den bodem der Riviere (onderftellende dat de wanden van het Profil op de eene of andere wyze tegen de afllyting gedekt zyn,) medefleept, en dus doende de verdieping te wees; brengt. Naar maate nu dit Profil door de meerdere fchuuring dieper word, vermindert al wederom in dezelfde reden de fnelheid, tot dat zy met de breedte en diepte eenzelfde product , dat is, eenzelfde hoeveelheid waters mtlevere — £ie daar dien algemeenen Hydrometrifchen Regel, waar uit deeze, doorreden en bevinding geftaafde , gevolgtrekking waar van de Vraag gewag maakt, onmiddelyk afgeleid word : dat naamlyk de groot/Ie diep ten fïeeds op de nauwfie plaatfen der Rivieren gevonden worden : — een Regel, die zo algemeen is, dat ik my niet weet te herinneren eemg tegengefteld voorbeeld gezien of seleezen te hebben 6
S- 5.
£Tje'fU7 > 'I m's.fc.h,en de ee>»'gfte; die de diepte in nau we doorfneden derR,vieren niet noodig ttelt te zyn om hll toegevoerde water yryelyk door te laaten , meenende , dat A 5 wan-



ro Ov!-r de Algemeenheid van zekeren
§. 5, Indien dan de zo even gemelde Regel , nopens de grootfte diepten op de nauwfte plaatfen , by ftroomende Rivieren zo algemeen bevonden word waar te zyn ; waarom toch zou dezelve niet ook toepasfelyk zyn op ftroomen , die door de getyen veroorzaakt worden ? '-—* Of zou 'er tusfchen den ftroom der Rivieren , en dien der getyen eenig wezentlyk of ook toevallig onderfcheid plaats hebben, en wel zodanig , dat die anderszins algemeene grondregel der eerften niet toepasfelyk kan zvn op de laatften, dat is gezegd, dat de Vloed of Ebftrooin door wydere of nauwere doorfneden paslëerende , zulks geene verandering in de diepten te weeg brengt , even als we getoond hebben by de Rivieren in 't algemeen , zonder eenige uitzondering , plaats te hebben ? — Men be-
grypt
wanneer de diepte ééns door de kragt des ft-ooms veroorzaakt is , alsdan het water daar in llaande , al één dienen zou om den boJem te bewaaren , en verdere lütfchuurins te beletten. Doch « ie ziet niet dat Jeeze felMfo geheel willekeurig is , zo lang 'es niet door proefnemingen getoond word: eensdeels, dat het water in de aifgeholde diepte liaande , een dooJ water zy : en anderende--'.s , dat de fnelheid in het overige der doorfnede zo veel greo'erzy , dan de fueW heid der wydere Profilen , als noolig rs om eenzelfde hoeveelheid van water af te voeren, —w Maar waar zyn de Proefneemingen , die dit bewyzen ? Of liever : is 'er reeds een zekere en onbetwistbaare Methode om de fnelheden van fboomeud water op allerleije diepten te roeeten , bekend ? Jmmers neen: zo lang men derhalvea zulk e«n* teemde gelling niet door wettige proeven betoogt, zullen wy den inde» Text gemelden Grondre&ej^Is algemeee.eiiOülf^twi^a^mtuïs» gen aanmerken.



HYDROMETRISCHEN GRONDREGEL, n
grypt ligtelyk , dat van dit ondeizoek eenig ea aUcén afhangt, of men dit eerfte lid der Vraage bevestigende, of ontkennende beantwoorden moet. Wy zullen derhalven hierby een ©ogenblik blyven ftilftaanen, zo veel tot ons oogmerk dienftig is , verklaaren , waar door -de ftroom der Rivieren —— waar door die der Getyen gebooren word. Dit toch is, myns oordeels , het gevoeglykfte middel om te doen blyken , of 'er tusfchen beiderleië ftroomen eenig onderfcheid plaats hebbe. -—
§. 6. Men weet, dat men over de ftroom der Rivieren handelende , eene algemeene onderfcheiding maakt tusfchen Rivieren , die haar water langs hellende bedden afvoeren, — en dezulken , die binnen Cgeheel of nagenoeg) Horizontaale Kanaalen ftroomen. De katften zyn het, die by deeze onze Verhandeling alléén in aanmerking komen. Want byaldien de ftroomen der Rivieren eenige overéénkomst hebben kunnen met die der getyen ; dan zyn het buiten kyf de ftroomen van Rivieren , die binnen Horizontaale Kanaalen vloeijen , dewyl de ftroom der getyen in het algemeen, en van de Zeeboezems in het byzonder over Horizontaale bodems gefchied , ten minften over dezulken , die men zonder grove dwaaling als Horizontaal befchouwen kan: en zo het al gebeurt, dat ze langs een' opgaanden bodem voortftroo-
men ;



32 • Over ee Algemj eweït» van 7ekerent
men ; zo hebben zy ook dit met de Rivieren in Horizontaale Kanaalen gemeen, wier bodem meestal by den mond of uitloozing opgaande bevonden word —- Behalven de vloeibaarheid en aankleeving der deelen van het water,
behalven mislchien ook zekere innerlyke
beweeging deezer deelen , door fommigen toegefchreeven aan de zo zeer betwiste veerkracht van het water , is zekerlyk de naaste oorzaak van des/elfs ftroom in Horizontaale Kanaalen , gelegen in de hellende oppèrvlakte van 't water dat is , in de levendige hoogte. Men noemt naamlyk levendige hoogte dat gedeelte van het water, het welk boven het peil of de waterpaslyn der Zee , waar in zich de Rivier ontlast, verheven is. Jndien, by voorbeeld, A B C D. ( fig. f.) de doorfnede eener Riviere langs den bodem A D verheelt, dewelke zich met een hellende oppervlakte B C. in de Zee C E. ontlast ; dan zal 't water, begrcepen in den driehoek B F C. de levendige hoogte voorftellen , waar aan alléén de oorzaak van alle beweeging of ftroom toegefchreeven moet worden. Want geene der kolommen waters BFgb, hghc of chie. kunnen in rust blyven , vermits haare hoogten verfchillende zyn , en de rechtltandige drukking van het water geëvenredigd is aan deeze hoogte. Dus hier geen evenwicht plaats hebbende, moet de eene kolom voor de andera wyken, tot dat zich die gantfche masfe van wa*
ter j



IlYDROMETRïSCHEN GRONDREGEL. 13
ter , begreepen in den driehoek B C F , Zeewaarts ontlast heeft: en deeze ontlasting zal geduurig dezelfde blyven , zo lang 'er geene verandering in de hoogte BF. voorvalt. Doch niet alleen de voorbefchreeven kolommen waters BFbg. bghc. enz. , maar ook de daar onder ftaande kolommen van het doode water FAag. gadh. enz. zullen insgelyks beweegen , dewyl op iedere gegeeven hoogte der geheele kolommen BA#b. badc enz. de drukking der naastvoorgaande kolom grooter is dan die der naastvolgende ; en dus hier wederom het evenwicht ontbreekende , moet, wanneet de logheid , wryvingen , en verdere tegenftand van 't water ééns overwonnen zyn, de gantfche masfe , begreepen in de doorfnede BADC. Zeewaarts beweegen , zo lang 'er geen beletzel is , 't welk dien ftroom geheel of gedeeltelyk terug houd. —■ Ik weet zeer wel , dat 'er omtrent het ftroomend water nog veele zaaken te herinneren zyn, die alleszins opmerking verdienen : dat , by voorbeeld, de drukking
van water, het-geen. tevens beweegt, wezentlyk verfchillende moet zyn van het geen in rust is, terwyl by dit laatfte de geheele zwaarte kracht tot de drukking befteed word , daar dezelve in het eerfte verdeeld word gedeeltelyk in de drukking, gedeeltelyk in de voortftuwing. — Dat 'er behalven de drukking , als eene bloote pooging tot de beweeging aangemerkt,
nog



14! €>ver »e Algemeenheid van zekeren
nog iets b-y komen moet om te weeg te bren* gen, dat bet benedenfte water, op zekeren af» fiand van den bódem, in zyn' loop verfoeit. —-* Ban de hier boven voorgeftelde Vraag, wier beantwoording thans alleen in aanmerking komt, éifêht geene volledige verklaaring van ftröömend wacer in Horizontaale Kanaalen. Tot ons oogmerk is % genoeg, dat we gezien hebben , hoe die, ftroom: voortgebragt word , en welke daaï van de naaste oorzaak zy. fifio si •njooi§~ffioiüi 9bnisgtpov32iï$n sob tnj# $. 7. Maar vraagt men wyders, hoe word
dan de ftroom der getyen veroorzaakt ? *
Door de getyen verftaat men die algemeene beweeging der Zee , of der Wateren, die met haar eene onmiddelyke gemeenfehap hebben , waar door dezelven in den tyd van ruim 24 uut ren tweemaalen af- en toevloeijen , en wel in een" tegengeftelden ftreek , zo dat , wanneer, by voorbeeld , de toevloeijing of vloed van het Oosten naa het Westen gaat , als dan de a£* vloeijing of Ebbe den ftreek van het Westen naa het Oosten volgen zal. — Men begrypt Kgteïyk, dat ik my hier alleen met algemeene bepaalingen ophouden kan. De byzonderheden , die men op verfcheiden plaatfen in dea loop der getyen waarneemt, doen hier niets ter zaake , zo min als de byzonderheden , welke dikwerf in den ftroom der Rivieren be^ fneurd worden 1 dat, by voorbeeld, de Ebbe
in



HYDROMETR7SCHEN GRÖNPREGEL. i7
;n de Zee niet alroüj dezelfde ftreeklyn van den Vloed volgt, maakt in deeze even min verandering , als dat 'er op de Rivieren , behalven den hoofd-ftroom, dikwils zydelingfche ftroomen plaats hebben , die den eerften overdwarsfen. Behalven dat deeze afvvyking der eene ftreeklyn van de andere eerder voorvalt in de Zee, dan in Zeeboezems , waar toe ons onder* zoek , naar aanleiding der Vraage , zich voornaamiyk bepaatea moet. Om dies willen meen ik , dac in het algemeene denkbeeld van Ebbe en Vloed , de tegenovergeftelde loopftreek van beiden opgeflooten ligt, zonder welke men zich geen juist begrip der zaake vormen kan, althans met voor zo verre de getyen in de Zeeboezems betreft. ■— Maar van waar die beurte* hngfche en tegenovergeftelde ftroom der Getyen ? hoe word dezelve voortgebrao-t ? & ,.
Zonder ons in eenige verklaaring derÖoorzaaken van Ebbe en Vloed in te laaten, die hier voorzeker overtollig zyn zoude , en die men , naar het algemeen a ingenomen ftelzei van Newton by alle Natuurkundige Schryvers verhandeld vint, zullen wy eenvoudig onderftellen dat door de werking der Maane, en ook eenigszins door die der Zonne , de wateren der Zeëen op zekere plaatfen en tyden tot zekere hoogte ry2en , van waar zy wederom daalende ; terug vloeijen , om de laagte aantevullen , die door ae ryzing veroorzaakt was. Men fteile wyders,
dat



■
i6 Over de Algemeenheid van zekéren
dat de Vloed op het hoogst gereezen zynde zich in B. (zie de voorgaande fig.*) bevinde ; zo zal hy van daar wederom terug ftroomende, om de laagte by C aantevuilen , een hellende: oppervlakte BC formeeren, het geen alsdan,, ten aanzien der plaats B. de Eb-ftroom uitlevert. Doch dewyl we, voornaamlyk in Zeëen en ruime Zeeboezems , onderftellen moogen ,. dat het water in B en C geduurende eenigen tyd op dezelfde hoogte blyft, en zulks ondanks; den afloop aan den eenen , en toevoer aan den anderen kant ; zo kunnen we deezen ftroom veilig met dien der Rivieren vergelyken , en wy zullen de volmaaktfte overeenkomst ontwaar worden. Althans we vinden hier een' Horizonn taaien bodem , of ten minften zulk een , dien: men met gelyk recht als het bedde der Hori- i zontaale Rivieren , als zodanig aanmerken kan. Voorts de levendige hoogte BFC. en de beweeging der geheele masfe van water , begreepen in de doorfnede B ADC, veroorzaakt doon het gebrek van evenwicht in de naast elkander*' ftaande kolommen waters. Dus wy tot hiertoe „ en volgens de ftraks gemaakte onderftelling den blyvendè hoogte in B en C, geen onderfcheidl altoos tusfchen deezen Eb-ftroom en dien den Rivieren in Horizontaale Kanaalen ontdekken] kunnen. — Doch na verloop van eenigen tydl veroorzaakt de terugvloeijing of afloop van water , dat het zelve by B niet meer op dezelfde
hoogte'



HYDROMETRISCHEM GRONDREGEL. 17
hoogte blyft, maar alléngs het Punt F , zynde waterpas met C , en dus de gröotfte laagte , nadert. Onderftellende voor als nog, dat C ( de plaats werwaarts het water doör de Eb-ftroom afvloeit) dezelfde in-hoogte blyve; zo begrypt men ligtelyk , dat 'er tusfchen dit en het voorgaand geval geen ander ondéricheid plaats hebbe , dan alleen dat de verfchillen in de hoogte der naast elkander' ftaande kolommen waters, minder worden ? en derhalven , dat de
beweeging van B naa C allengs vertraagt:
dus geen wezentlyk onderfcneid tusfchen deezen ft. oom en dien der Rivieren. Want de verichillende trappen van fnelheid leveren immers geen wezentlyk onderfcheid uit. —
§. 8. Wanneer we van onze ftraks gemaakte ondèrftelling der blyvendè hoogte in C (zie fig. 2.) afvvyken , en , ( behoudens dezelfde hoogte in B.) aanneemen , dat de oppervlakte aldaar door den toegevoerden Eb- ftroom uit B allengs ryze tot ccczo ziet men , dat de afhelling der oppervlakte BC en dus ook de levendige hoogte langzamerhand minder word :
al .wederom derhalven , zo ik my niet be-
driege , geen ander onderfcheid , dan dat de ftroom van B naa C vertraagt uit hoofde van het minder verfchil der hoogten in de> naast elkander' ftaande Water - kolommen. Eindelyk aanneemende ( zo als meestal in de natuur daa-
XXI/. Deel. B delyk



ao Over oe algemeenheid van zekeren
fchoon zulk een onderfcheid niet gegrond zy in het wezen der beweeging van Vloed-en Ebftroomen ; zo zou het zelve nochtans ten aanzien der uitwerking van dat belang kunnen zyn, dat men alléén om dieswille eene uitzondoring van den §. 4. gemelden Hydrometrifihen Regel zoude moeten maaken. Het zal derhalven, om in deezen geene twyffelingen over te laaten, noodig zyn , dat we ons nog wat verwylen by de overwee^ing der toevallige kenmerken van onderfcheid tusfchen den ftroom der Getyen , en dien der Rivieren in Horizontaale Kanaalen.
f i 1V % nev' ''abnfo *S$d ••• t ' s 9S
Ik heb reeds te vooren (§. 7.) herinnerd ,
dat de onëenpaarige fnelheid in de ftroomen der Getyen plaats hebbende , op zich zelve geen wezentlyk onderfcheid uitleveren kan. Doch wat meer is, deeze onëenpaarige fnelheid word op de Rivieren zo wel als by de Getyen waargenomen • en dus behoort dit in geenen deele tot de kenmerken van onderfcheid- Stroomt niet eene Rivier, by hoog, laag en middelbaar water, met verfchillende fnelheden ? en echter is'het' nimmer iemant ingevallen van te beweeren , dat die regel wegens de wederkeerige reden der Profilcn en hunne fnelheden (§. 4.), op den eenen tyd al , en op den anderen tyd niet toepasfelyk zyn zoude ? — Dan behalven de onëenpaarige fnelheid in de ftroomen der Getyen , heeft nog eene byzonderheid by
dezel-
iïüOii?t *



HVDROMETRISCHEN GRONDREGEL. ai
dezelven plaats, die , myns oordeels , onder de toevallige eigenfchappen gerekend moet worden : doch die wel eene nauwkeurige overweeging verdient, ten einde te ontdekken, of ook daar in een kenmerk van onderfcheid geleegen zy , en wel zodanig , dat zulks eene uitzondering van den algemeenen Regel, waar van in de Vraag der Maatfchappye gefproken word, noodzaaklyk zoude maaken. De by .onderheid, welke ik hier bedoele , beftaat in den tegenftand , dien natuurlyker wyze de Vóór - en Achter - Getyen , bekend onder de benaaming van Vooren Achter- Vloeden, Vóór - en Athter- Ebben, ontmoeten , en die derhalven in een' eigentlyken zin gezegd kunnen worden , met eene beweeging , in de Schriften der Water -meetkundigen de gemengde (\motus mixtus) genaamd,
voort te ftroomen. Dewyl deeze eigen-
fchap aan Vloed en Ebbe beiden gemeen is, zullen we , gemaklykheids- hal ven , alléén den Vloed in aanmerking necmen , kunnende de toepasfing van de een op de andere naderhand ligtelyk gemaakt worden.
§ ii. Zo ras de Voor-vloed invalt, dat is , zo ras het water met 13 Qfi'g. 2.) langs B C naa / droomt, ontmoet het in den beginne nog eenen tegenftrydigen ftroom , ontftaande uit de achter- of laatfte Ebbe , die van b naa F beweegt. Deeze tegenftrydige beweeB 3 ging



22 Over de Algemeenheid van zekerln
ging fluit aanvangkelyk den ftroom van den Vóór-vloed, tot dat deeze, hier door opgekropt , eene nieuwe fnelheid aanneemt, en op deeze wyze in ftaat gefteld word, om den weêrftand der achter - Ebbe te overwinnen, en over de oppervlakte van deeze laatfte hcenen te glyen (/>). Allengs neemt de fnelheid van den Vóór-vloed toe, ( gelyk zy natuurlyker - • wyze in den beginne uit hoofde van de grootst-' mooglyke helling der oppervlakte B C , het. fterkfte zyn moet) : De ftroom der achter Ebbe daarentegen word flauwer, tot dat hy geheel bezwykende , in 't einde eene doode waters-hoogte uitlevert,, die door de drukking deri levendige hoogte van den Vloed , in dezelfde ftreeklyn van deezen laatften , van C naa ƒ bewogen word. Deeze beweeging is die geene , welke by veele de gemengde genoemd word ; zo ftroomt het water met eene gemengde beweeging uit een Sluis na een' buiten-boezem , wanneer naamlyk het levendig water, het geen ter fluize uitloopt, den weêrftand van het doo< de water in den buiten - boezem overwint, en het zelve door de drukking medeüeept. In 'tl algemeen gefprooken heeft overal, waar leveni
digs
(ï>) Dus drukt de Abt Bossut eene foortgelyke bewee* ging van het water uit , fpreekende naamlyk van den Vloed j die uit de Zee in de Seine ftroomt : l Eau de la Mer remonte. Rvec rapidité £f gliffe Jtir celle de la Seine è peuprès comni' elle fci mï fw wi terrein uni. Hydkodynamique T. II. p. 288.



HYDROMETRISCHEN GRONDREGEL. 23
dige en doode waters hoogten te faraen gevonden worden , zo dat de laatfte door de drukking der eerften droomt , de gemengde beweging plaats ; derhalven ook by Rivieren , die in 1 lorizontaale Kanaalen vloeijen ( §. 6.). Doch by deezen de logheii , wryvingen en verdere tegemlanden eens overwonnen zynde , ftroomen dezelven eerpaarig voort, met eene gemiddelde fnelheid geëvenrdigd aan derzelver profiïen. By de vóór-getyen daarentegen moet de tlroom geduurig , en als 't waare van flap tot flap , den tegenftand van het doode water overwinnen. By voorbeeld de Voorvloed uit B (Jïg. 3. ) in C gekomen zynde , ontmoet daar het zy den flauwen ftroom der achter - Ebbe uit b , of het doode water Cedi. In beide gevallen zal hy, door zyne meerdere fterkte de overwinning behaalen , maar niet zonder verlies van fnelheid. Door dit verlies ryst de oppervlakte van c naa h : zy neemt eene nieuwe helling aan , onder de lyn B i, en de ftroom word wederom langs dien weg , even als by de Rivieren , door het gebrek van evenwicht tusfchen de naast elkander' ftaande kolommen waters , gebooren. Doch op deeze wyze moet de ftroom van Voorvloed en Voor-Ebbe, zo als ik reeds herinnerd heb , genoegzaam van flap tot flap , tegen den weêrftand van het achter-gety of tegen dien der doode hoogte worftelen s en hierom meen ik dat men deeze B 4 be-



24 Over te Algemeenheid van zekeren
beweeging met nadruk eene gemengde beweeg:'7g noemen kan. Althans onbetwistbaar is deeze beweeging der voor-getyen , fchoon Hechts door . toevallige omltandigheden veroorzaakt , verfchillende van die der Rivieren , zo als wy dezelve §. 6. befchouwd hebben. — Hoe onzeker ook de Theorie deezer cigentiyke gemengde beweging zy , en hoe weinig het tot nog toe heeft mogen gelukken , daaromtrent door pioeven iets vast te (lellen ; zo is het nochtans eene baarblykelyke en algemeen erkende waarheid , dat de gemiddelde fnelheid vermindert, naar maate de doode hoogte toe , en de levendige hoogte afneemt, tot dat deeze gemiddelde fnelheid in 't geheel o word , zo ras de eerfte als oneindig groot in vergelyking van de riaatfte kan aangemerkt worden. Tot ons oogmerk hebben wy juist niet noodig te weeten , in welke evenredigheid de gemiddelde fnelheid , in zodanig geval, te weeten by eene toeneemende doode hoogte , vermindert : genoeg dat wy gezien hebben , dat de toevallige eigenfehap van de Voorvloed , welke wy thans overwogen hebben , voornaamlyk zo niet een'g en alléén , beftaat in eene vermindering der gemiddelde fnelheid ; dit toch was de uitwerking , toen de Vooivloed nog met een' daadelyken Eb - ftroom , de achter - Ebbe naamlyk ,
te worflelen hadde ; dit was insgelyks de
uitwerking , toen dezelve met eene gemeng-
■ de



F1YDR0METRISCHEN GRONDREGEL. 25
de beweeging van C naa ƒ (fig. 2. ) ftroom de.
Het geval omkeerende , zal men zien , dat juist het zelfde by de achter - Vloeden plaats heeft , met dat onderfcheid , dat hier einddyk de doode hoogte als oneindig groot, in vergelyking van de levendige hoogte moet aangemerkt worden , en dus dat de gemiddelde fnelheid
daadelyk 0 word. Algemeen derhalven
moogen wy , myns bedunkens , befluiten , dat oe byzondere tocval.ige eigenfchap der getyen , §. 10. en ir. vermeld, geene andere uitwer' king hebben kan , dan eene vermindering deigemiddelde fnelheid.
§. 12. Schoon ik den ftroom der getyen by de voorgaande g. §. in 't algemeen overwogen heb , zal echter een oplettende ligt opgemerkt hebben , dat ik daar by voornaamlyk den loop der getyen binnen de Zeeboezems , en dus ook die van het Ye in het oog gehad heb. Ik zou derhalven noodwendig in herhaalingen moeten vervallen , byaldien ik deeze algemeene verklaaring op de getyen der Zeeboezems of van het Ye toepasfen wilde. Voor 't overige vertrouw ik tot hier toe den ftroom dier getyen naar den aart der zaake overwogen , en middagklaar getoond te hebben, dat dezelve van dien der Rivieren in Horizontaale Kanaalen B 5 vloei-



s6 Over de Algemeenheid van zekfrem
vloeijende , in niets anders verfchilt, dan alleen in eene afwisfelende vermeerdering en vermindering der gemiddelde fnelheid. Niemant zal derhalven , naar myne gedachten, zwaarigheid maaken van te verklaaren , dat zulks geen wi-zen lyk onderfcheid uitlevert ; althans geen onderfcheid van dien aart , dat men omtrent den ftroom der getyen eene uitzondering; van den ülgemeenen hlydr ometrifchen Regel, betreffende de grootfte diepten op de nauwfte plaatfen , zoude moeten maaken : zo min als iemand beweeren zal , dat flauw ftroomende Rivieren eene andere Theorie vorderen dan dezulken , wier fnelheid doorgaans grooter is. Alvoorens echter hier uit het befluit op te maaken , moet ik nog eene enkele bedenking aanroeren , die in den eerften opllag by fommigen van eenig belang zoude kunnen fchynen , en die dus met ftilzwygen voorbygegaan wordende, de kracht der tot hier toe voorgedraagen redeneeringen eenigermaate zoude fchynen te ontzenuwen. Misfchien zyn 'er, die , wel is
waar , de gelykvormigheid tusfchen den ftroom der getyen en dien der Rivieren in Horizontaale Kanaalen , in het algemeen erkennen , maar die nochtans meenen , dat de Regel wegens de wederkeerige reden tusfchen de profil en en hunne fnelheden , en dus ook wegens de grootfte diepten op de nauwfte plaatfen , niet toepasfelyk zy op den ftroom der getyen , vermits die
Re-



HYDR0METR1SCHEN GRONDREGEL. 27
Regel alléén in aanmerking konde koomen by b'pende Rivieren en geenzints by wateren , wier oppervlakten door de getyen eene beurtelingfche verhooging of verlaaging ondergaan. — Eene Rivier , ik bekenne het , word in den eigentlyken zin gezegd , in een' blyvenaut ftaat te zyn , wanneer door alle haare Doorfneden , hoe vei re ook van elkander' gelegen , eevenveel waters pasfeert : en volgens deeze bepaaling is zekerlyk eene blyvendè Rivier onderfcheiden van den ftroom der getyen. Ey voorbeeld , om dit nader optehelderen , indien B C Cfig- 2. ) de hellende oppervlakte van eene blyvendè Rivier waare , dan moest de Doorfnede X Y in gelyke tyden evenveel waters doorlaaten als de doorfnede O P. Maar wanneer B C de hellende oppervlakte van den Eb - ftroom verbeeld , die door de trapsgewyze ryzing van het water uit F naa B veroorzaakt word ; dan zullen de quantiteiten waters, die in gelyken tyden door de profilen X Y en O P pasfeeren , (wanneer dèzelven op verren afftand van elkander' geleegen zyn) niet meer onderling gelyk zyn : offchoon men niet zeggen kan , dat de quantiteit waters , ftroomende door X Y , juist zo veel meerder bcdraage dan die in den zelfden tyd door O P ftroomt, als de hoogte in X Y meerder is , dan in O P , dewyl de fnelheden niet rechtftreekfch Volgeu de reden van de vermeerderde of vermin-



■
i8 Over de Algemeenheid vav zekeren
minderde quantiteiten (§. 16*.). Dan, wie \ k.tn twyffelen , dat, by voorbeeld , op den Hhyn boven Keulen (a1 thans by wasfe-ide Rivier ) door een profil in gelyke tyden meer wateis pasfeert , dan by Schenken]chans ? Fn zou men daarom moeten Hellen , dat de Re^ 1 der wederkeerige reden tusfchen de profilen en . hunne gemiddelde fnelheden niet toepasfelyk ; zy op den Rhyn ? Dat derhalven dooi het i laatstgemelde profil by Schenkenfchüris , niet \ evenveel waters zoude moeten pasfeeren , als
by Emmerik ? By wasfend en vallend
water kunnen dan de Rivieren , even min ais een Zeeboezem , waar in Vloed en Fb^e gaan, aangemerkt worden in een' blyvenaen ftaat te zyn •( §. 4.) : en echter leert de ondervinding , dat by hooge Rivier Q wanneer dezelve Hechts tusfchen hooge Oevers of Dyken bepaald is) de grootfte uitfehuuring en verdieping plaats heeft, gelyk by voorbeeld in den nauwen mond des Pannerdenfchen Kanaals en op veele andere plaatfên onzer Rivieren daadelyk gebeurt. Daar benevens is, myns bedunkens, by het onderzoek der algemeenheid van den Regel nopens de grootfte diepten op de nauwfte plaatfen de vraag niet zo zeer : of by den ftroom der getyen door de profilen X Y en O P (vöornaamlyk wanneer zy verre van elkander' gelegen zyn) evenveel waters pasfeere ? dan wel, of, caieris paribus, het profil
OP



PYDROMETRISCHEN GRONDREGEL. 29
O P vernauwd wordende , niet even zo veel waters door het zelve pasfceren moet , als voor de vernauwing plaats had ? Dit , dunkt my , kan niemant ontkennen , ten zy hy onderftelle , dat de belemmering , door de vernauwing van het profil O P veroorzaakt, genoegzaam zy , om den afdaalenden ftroom uit B tegen te houden : het geen niet alleen ongerymt is , maar ook met gelyk recht omtrent-alle vernauwingen der profilen in de Rivieren, die men xloor kribben als anderzins te weeg brengt, beweerd zoude, kunnen worden : terwyl elk Waterbouw - kundige weet , dat de opkropping , voor zo verre dezelve in den beginne meestal het natuurlyk gevolg van zodanige vernauwing is , wederom eene meerdere hoogte van water , en by gevolg eene meerdere fnelheid veroorzaakt.
Ik mag dan , naar het my voorkomt , uit dit alles veilig befluiten , dat men het Eerfte Lid der Vraage bevestigende moet beantwoorden , ( §• 5- ) > en dat derhalven de algemeene grondregel der Bydrometne , volgens welke de grootfte diepten fteeds op de nauwfte plaatfen gevonden worden , alleszins toepasfelyk zy op Zeeboezems , gelyk het Ye , alwaar de ftroom door de getyen veroorzaakt word.
«LMJoorf öbnsABsdiav ensa 30J ivteAMd -



30 v Over de Algemeenheid van zekéren
§. 13. Doch om het in deezen niet alleen op de redeneeringen van vooren te laaten aankoomen , zal ik tot meerdere ftaaving deezer gevolgtrekking met een enkel woord herinneren het geèn ons de bevinding dienaangaande leert. —— Niemant, denk ik, zal in twyfel trekken, dat 'er eene volmaakte Analogie plaats heeft tusfchen den ftroom der getyen en dien der Rivieren by haaren uitloop , alwaar zy aan de werking van Ebben en Vloed bloot gefteld zyn. Hier heeft, even als by de getyen , een geregelde afwisfelende ftroom , in een' tegengeftelden ftreek (§. 7.) plaats. Het onderfcheid is alleen, dat de Vloed van den beginne tot het einde met eene gemengde beweeging; ftroomt , zo als we (§. n.) getoond hebben , dat by de voor- en achter-getyen in: Zeeboezems plaats heeft. Want niemand denke , dat eene Rivier, ten tyde van den Vloed,, ophoude , in Zee te ftroomen. „ Deeze (zegt Guglielmini) „ hoe vermogende
ook, is niet genoegzaam, het kleinfte Ri„ viertje terug te dryven , wanneer het flechts „ van voldoende Oevers voorzien is. «— lmj£ mers hoe kan men zich verbeelden, dat eene „ beftendige Rivier (fiume perenne} in haar' ,, geheelen afloop belet zoude worden, zonder
„ door het opperwater , als t waare , oogen„ blikkelyk tot eene verbaazende hoogte te ryzen , en overftroomingen te veroorzaa-
» keni



HYDROMETRISCHEN GRONDREGEL. 3t
„ ken fcy Het eenige derhalven ,
waarin de ftroom der Rivieren by haaren uitloop onderfcheiden is van dien der getyen , is vart dien aart , dat men eerder omtrent den eerften , dan by den laatften zoude kunnen vermoeden . of niet wel die geduurige tegenftrydige beweeging, die van den beginne tot het einde des Vloeds plaats heeft, eene uitzondering Van den Regel nopens de grootfte diepten op de nauwfte plaatfen zoude maaken ? En echter ontbreekt het geenzins aan voorbeelden op onze Rivieren alwaar Vloed en Ebbe gaan , dat zy ook daar zo wel als bovenwaarts verdiepen , naar maate haare profilen vernauwt worden. Op de Maas boven Rotterdam , in
de nauwte tusfchen de zogenaamde Spanjaartsplaat en den Noordelyken Oever , is by hoogwater eene diepte van 16. 30 en zelfs 43 voeten , terwyl het Zuidelyke breede Rak der Rivier voor diepgelaaden Schepen genoegzaam onvaarbaar is. — Jn het nauwe Kanaal tusfchen de Eilanden voor het huis ten Donk boven Tsftlmonde is de diepte by hoog water van 10 tot 19^ voet: en in het breede profil der Riviere nauwlyks 5 en 6 voeten. De oude Wiel tegen over Hardinxvefd , waarin Ebbe en Vloeden beiden eene zeer levendige en geregelde
aico-ifl üb jcioa Kvipimu tbeM .hvrn nabnEcrv
-fltÖ Ddla mtura de'Fiumi , Cap. VIII. pag. 412. kacc. di ttnnze, lom il.



32 Over de Algemeenheid van zekeren
regelde beweeging hebben , is , federt men 'n 1770. deszelfs mond vernauwd heeft , aanmerkelyk.verdiept. In April 1774. was de gemiddelde diepte 2c4voet; en in Augustus 1782. bedroeg dezelfde gemiddelde diepte 30^ voet. Genoegzaam 'alle de Killen op het Bergfche Veld bevestigen de algemeenheid van den bovengemelden grondregel nopens de meeidere diepte by nauwere
profilen. En ( om tot de Zeeboezems terug
te keeren) wat toch anders zou de reden kunnen zyn van de diepe plaatfen in het Te , van welken de Vraag gewag maakt , te weeten in de, Holle - of oudtyds Hom -floot genaamt , by de; Nes en Volenwyk P wat toch anders , dan de nauwte deezer profilen. In de eerstgemelde. Holle floot vind men eene diepte van 15 tot 25 voeten , ongetwyfeld veroorzaakt , door. dien de voornaame ftroom , zo wel van Vloed.! als Ebbe , geperst word in het nauwe KanaaL tusfchen het buitenland van Zaandam, de hem genaamd , en het Eiland den Hom , alwaar de breedte flechts 200 roeden bedraagt. Het af-' gefcheurde Noordelyk gedeelte van het daar aam volgende Eiland , Jan Rebellen Waard, verlengt dit nauwe Kanaal , het geen dan .ook; (behalven de ontlasting der SJuizen van de: Zaan~) de reden is , dat ten Noorden van dit, Eiland nog eene diepte van ruim 18 voeten ge- • vonden word. Maar nauwlyks komt de ftroom 1 ter wrederzyde van dit nauwe Kanaal in de ruim-
' : -te1;;



HYDROMETR ÏSCHEN GRONDREGEL. 33
te , of men ziet de diepte verminderen tot 8. 7. en 6 voeten , zynde deeze de doorgaande diepte , die meestal by gewoon hoog water in het Te bevonden word. ,, De Nes , een tong „ Lands , opzettelyk in 1618. door de Stad „ Amfterdam gekogt om fchuuring en diepten j, te veroorzaaken (V) ," heeft aan dit oogmerk ten vollen voldaan. Deeze tong vernauwd aldaar het profil tot eene breedte van omtrent 200 roeden i en hier van daan zekerlyk die verbaazende diepte van 20 tot 61 voeten. — Eindelyk tusfchen de Volenwyk en de Stad Amfterdam vind men eene diepte van 59 tot 21 voeten , die voorzeker aan niets anders toegefchreeven kan worden , dan aan de nauwte van het profil, wiens breedte aldaar weinig meer dan 130 roeden bedraagt. Althans ik , voor my , bekenne gaarne , geene toevallige oorzaaken te weeten , waaraan men de ongemeene diepten op de zo even aangehaalde plaatfen in het Te zoude kunnen toelchryven.
Ik meen derhalven door voorbeelden , ontleend zo wel van onze Rivieren, alwaar Vloeden en Ebben plaats hebben, ais van het Te , als een Zeeboezem aangemerkt, en dus niet Hechts door redeneering , maar uit de daadelyke onderen Wagenaar Befcbryving van Amjlerdam, X. Huk, pag- 287.
XXIF. Deel. C



34 Over de Algemeenheid van zekeren
dervinding getoond te hebben , dat de ftroom , door de getyen veroorzaakt, even zo wel, als f die der Rivieren , onderworpen is aan die algemeene Wet der Hydrometrie , dat de grootfte diepten /leeds op de nauwfte plaatfen bevonden worden.
II.
§. 14. Het tweede, het geen ik my. (§.3.)
naar aanleiding der Vraage , ter onderzoeking; voorgefteld heb , is de bedenking : Of door j eene geregelde vernauwing der Zeeboezems , de | Fnelheid , en dus ook het uitfchuurend vermogen 1 verminderen zou , voor zo verre als dan de da- ■ gelykfche Vloed minder water aanbrengende, 'er" ook by Ebbe eene mindere hoeveelheid zoude ter rug ftroomen ? Door eene geregelde vernauwing der Zeeboezems verftaa ik zodanige: verkleining van hunne oppervlakte , waar by tevens alle Profilen in eene gepaste evenredigheid vernauwd, en te gelyk alle andere omftandigheden, die zulke Zeeboezems verzeilen mog-i ten , in het oog gehouden worden. — Uitti het vervolg zal blyken , dat het volftrekt noodzaakelyk is, alvoorens over de vernauwing den Zeeboezems te redeneeren , eene juiste bepaaling daar van te geven, dewyl zodanige vernauwing of verkleining der oppervlakte op veeler-j
handea



HYDROMETRISCHEN GRONDREGEL. Sj
hande wyze , en dus ook met zeer verfchülenden uitflag zoude kunnen werkflellig gemaakt
worden Zulk eene geregelde vernauwing,
als ik zo even befchreeven heb, moet men daar benevens nog , om alle verwarringen te ontgaan , tweeledig befchouwen : eensdeels met betrekking tot de gevolgen dier vernauwing in den mond des Zeeboezems: en anderendecls ten opzichte van den vernauwden boezem zelve.
Ik zal my by de verdere ontwikkeling van dit alleszins gewichtig onderwerp, in plaats van de algemeene befchouwing der Zeeboezems, duidelykheidshalven , dikwils tot de byzondere overweeging van het Ye , als een Zeeboezem aangemerkt, bepaalen; niet alleen om dat toch het Ye by de Vraag der Maatfchappye als een voorbeeld bygebragt, en in derzei ver laatfte lid opzettelyk bedoeld word ; maar ook dewyl het niet moeijelyk vallen kan , de betoogde byzondere wairheden naderhand algemeen te maaken, en op de eigentlyke Zeeboezems toetepasfen.
§. 15. Wanneer men onderfleld , dat de oppervlakte van het Ye verkleind wierd in de reden van 1 tot 3, en de mond by A B. fig. 4. dezelfde wydte behield , dan zou 'er (zonder voor als nog te letten op de hogere ryzing van den Vloed , waar van ik hier na fpreeken zal) geduurende ieder gety § minder water door den C 2 mond



3^ Over de Algbm eenheid van zekeren
mond pasfeeren, dan vóór de vernauwing plaats had. Dit is eene waarheid , die niemant tegenfpreeken kan ; en derhalven is in zo verre (dat is gezegd voor zo verre den mond van j den vernauwden Zeeboezem betieft) de be- • denking , waarvan de Vraag der Hollandfche Maatfchappy gewag maakt , gegrond. Wel is ■ waar, de fnelheid in dien mond zal geenszins j verminderen juist in de reden van de verminderde hoeveelheid waters, die geduurende ieder gety door denzelven pasfeert, gelyk ik nader zal'aantoonen (§. 16.) ; het is nochtans onbetwistbaar , dat deeze fnelheid met 'er daad ver- • mindert. En dewyl het uitfchuurend vei mogen afhangt van den trap der fnelheid , is het: even zeker , dat die mond verondiepen zaLI Doch deeze verondieping zal, zo wel in dit: geval als by de Rivieren, aan zekere paaien: verbonden zyn , des dat dezelve geheel ophouden zal, zo ras de bodem van dien mond gereezen zal zyn tot eene hoogte , geëvenredigdl: aan de overige profilen , door welken aan denzelven het water toegevoerd word. Eene:
reden te meer, waarom deeze verondieping niet c rechtftreekfch volgen kan de reden van de verminderde quantiteit waters, is , dat het waterr by Vloed , meer dan zeker , in den vernauwden boezem tot meerdere hoogte opgeduwd zall worden , dan te vooren ; en by gevolg dat 'en by de Ebbe wederom grooter verval, en der-;
haU-



HYDROMETRISCHEN GRONDREGEL. 37
halven ook grootere fnelheid in dien mond plaats zal hebben. — Hier by komt nog , dat de mond verondiepende , de doode hoogte in denzelven daar door daadelyk vermindert , terwyl de levendige hoogte dezelfde blyft, dus hier door wederom de fnelheid vermeerdert: gelyk zulks (abftraheerende van alle Refiftentien ) uit het denkbeeld der gemengde beweeging voortvloeit (<?).
Ik zeg niet dat dit een en ander in ftaat zoude zyn , ^ om alle de llibben , die geduurende de Vloeden in dien mond bezinken mogten , wederom by Ebben Zeewaarts te voeren; maar ongetwyffeld moet zulks mede werken , om deeze verondieping te vertraagen en aan dezelve paaien te ftellen. Of, en in hoe verre zodanige gelimiteerde verondieping van den mond , na de vernauwing van het Ye , als een nadeel aan te merken zy, zal ik nader ( §. 20.) gelegenheid hebben te overweegen.
§. 16. Belangende wyders de gevolgen eener geregelde vernauwing des Zeeboezems , met betrekking tot den vernauwden boezem zelye ; zo moeten wy in de eerfte 'plaats aanmerken, dat, fchoonal door alle de profilen van den vernauwden Boezem CD. E F. G H. enz.
CfiS- 4-)
(O Vid. Poienus ie Aauarum mtu mixto , §.201. C 3



38 Over de Algemeenheid van zekeren
(fig. 4.) te famen genomen , eene mindere hoeveelheid waters , in gelyke tyden'., pasfeert , nochtans de gemiddelde totate fnelheid geenszins in die zelfde reden vermindert. Dit is by veelen het Jïruikelblok geweest, en heeft tot meenig wanbegrip gelegenheid gegeeven , terwyl men onderftelde , dat de fnelheden van loopend water in dezelfde reden van de quantiteiten waters vermeerderden en verminderden. De proeven door den Abt Bossut omtrent het uitvloeijend water ( en in dit geval kan men , myns bedunkens , niet twyffelen aan de Analogie tusfchen uitvloeijend en ftroomend water) genomen , toonden , dat de geloosde hoeveelheden waters waren in de reden van 1 tot 2 , terwyl de fnelheden tot elkander* ftondenals 48 tot 58 , of als 24 tot 29 (/). Omtrent ftroomend water heeft Micheloïti in den jaare 1765. met een' byzonderen toeftel, op kosten des Konings van Sardinien , proeven genomen , dewelken doen zien , dat de levendige hoogten van 't ftroomend water geenszins volgen de reden der quantiteiten ; en derhalven dat de onderftelling , wegens de geëvenredigde fnelheden aan deeze quantiteiten , door de ondervinding tegengefproken word Qg~). Dezelfde Michelotti toont elders, volgens
(ƒ) Bossut H^rndyn , Tom. II. §. 648. Cg) Michelotti SptrimtiM Idraul : Tom. i. pag«, s3<J. 194.



HYDROMETRISCHEN GRONDREGEL. 39
gens zyne Theorie , door eene daar uit afgeleide Calculatie , dat 'er Hechts één geval is , waar in de fnelheden aan de quantiteiten van het ftroomend water geëvenredigd zyn Qh). — En , om dit door eene bekende ondervinding te voldingen , hoe toch zoude het mooglyk zyn , dat de Rivieren niet flechts by haare uitloozingen , maar verre boven het bereik der Vloeden , door het toegevoerde opperwater , tot zulk eene hoogte konden ryzen, dat 'er fomwylen tusfchen derzelver hoog- en laag-peil een verfchil van 18 voeten plaats heeft ? moest niet (abftraheerende van de beletfelen die de Rivieren by deeze verfchillende hoogte meer of min ontmoeten ) altoos eene zelfde levendige hoogte fland grypen , wanneer de fnelheden rechtflreekfch de reden der quantiteiten van het toegevoerde water volgden ?
§.17. In de tweede plaats is het eene ontwyffelbaare waarheid , dat, offchoon door alle de vernauwde profilen CD. E F. G H. enz. eene mindere hoeveelheid waters in gelyke tyden pasfeert, echter de gemiddelde fnelheid in ieder van deeze profilen grooter kan zyn, dan in de onvernauwde profilen XV. Y Z. enz. —-- By aldien de Theoretifche Regel wegens
de
(&) Michelotti Spirimtnti Jilraul, Tom. TL pag. 73. C 4



4o Over de Algkmeekiieid van zekeren
de geëvenredigde vermeerdering of verminde- i ring der fnelheden , naar maate van de vermeerderde of verminderde hoeveelheid waters , cie door de profilen pasfeeren , niet door de ondervinding tegengefprooken wierd , zo als uit j den voorgaanden §. gebleeken is ; zo zouden i wy in ftaat zyn om juist te bepaalen , in welke evenredigheid de fnelheden in de vernauwde profilen C D. E F. enz. zouden ftaan tot de fnelheden in de onvernauwde profilen X V, Y Z. enz. De verfchillende Refiftentien , die \ het water in verfchillende omftandigheden ont- ■ moet , maaken hier zekerlyk eenige uitzonder , ring van de Theorie , welke wy niet juist bepaalen kunnen , om dat ons deeze TV et der Re- \ fijlentien niet bekend is. — Dan , tot ons;i oogmerk word zulk eene juistheid niet vereifchr., Het is ons genoeg , dat de fnelheden zich richten naar de grootte der profilen en de hoeveel- , heden waters , die dezelven doorlaaten moeten , om te begrypen dat de gemiddelde fnelhe- • den in de vernauwde profilen CD. E F. G H.. enz. grooter zyn kunnen, dan in de on vernauw— de profilen, offchoon door de eerften in gelyke) tyden eene grootere quantiteit waters pasleert,,
dan door de laatften. Om echter eeniger-
maate te doen zien , in welke evenredigheid 1! deeze fnelheden , volgens de Theorie , ftaan i zouden ; zo zullen wy de onvernauwde en vernauwde boezems als vergader-baldien aanmerken •,



HYDROMETRISCHEN GRONDREGEL. 41
ken , waar van ieder zich door zyne onvernauwde en vernauwde opening of Profil in gelyke tyd ontlast. Alle Refiftentien dan ter zyde Hellende, zullen de fnelheden in deeze Profilen geëvenredigd zyn aan den ligchaamlyken inhoud der vergaderbakken , gedeeld door den vlakken inhoud der openinge of Profilen. Men Helle Q, q de inhouden of hoeveelheden waters , begreepen in de onvernauwde en vernauwde vergaderbakken ; P, p de Profilen , door welken zy zich in gelyke tyden ontlasten , en V, v de fnelheden ; dan is Q — P V en q —
Q (i pv: en V~ —, V ~-L; derhalven V: P p
Q 9
v — -p- • —• Indien dan de grootte van den
onvernauwden boezem YXOPVZ — 5000 morgen , en de onverminderde breedte van het Profil YZ — 900 Roeden gefield word: voorts de vernauwde boezem E F O P z=r 2000 morgen , en de verminderde breedte EF — 200 Roeden; zo zal (de diepte in beide Profilen en boezems voor als nog gelyk Hellende) de fnelheid in het onvernauwde Profil zyn — en in
9
, 20
het vernauwde Profil —; derhalven zal de fnel-
2
heid in het eerfte ftaan tot de fnelheid in het C 5 laatfte



4ü Over de Algemeenheid van zekeren
laatfte nagenoeg als 55 : 100 : en by gevolg zal de fnelheid in het Profil EF omtrent het dubbel zyn van de fnelheid in't Profil YZ (*). Offchoon dan , zo als wy ftraks herinnerd heb- ■ ben , de Theorie niet ten vollen aan de onder- • vinding beantwoord , en men om dies willen | niet ftellen kan , dat de fnelheden in de vernauwde en onvernauwde Profilen EF en YZ. volmaaktelyk tot elkander ftaan zullen als 100: tot 55 ; is het nochtans zeker, dat de fnelheid: in het eerfte grooter zyn zal , dan in het laatfte. En meer word 'er , myns oordeels , niett vereifcht om te befluiten : dat de bedenking by; de Vraag der Hollandfche Maatfchappy , ten overweeging voorgefteld : „ Of , naamlyk ,; „ door eene geregelde vernauwing der Zeeboe„ zems de fnelheid , en dus ook het uitfchuurend vermoogen verminderen zou " ? Datt (zeg ik) deeze bedenking, met betrekking tot! den vernauwden boezem zelve (wanneer naamlyk alle Profilen in eene gepaste evenredigheid tot den verkleinden boezem kunnen vernauwd
wor-
CiS Het geen in zekere Aanmerkingen op de Verbetering der ontlasting op bet Te , a. ftuk, bladz. 28. voorgedragen word . omtrent de verminderde fnelheid, veroorzaakt door eene ver-f minderde hoeveelheid waters in een Kanaal , waarin het wa-i ter door de Getyen op- en nedervloeit, kan geenszins tot eenr fcewys ftrekken tegen het geen ik in deezen 5. tracht te doem Zien • want die Schryver onderdek , dat de Profilen dezelfdei blyven , terwyl de quantiteiten waters verminderen ; volgens; myne onderftelling daarentegen verminderen Profilen en quani titeiten tevens.



HYDROMETRISCHEN GRONDREGEL. 43
worden ) ongegrond is: en dat derhalven Ook in dit geval de meergemelde Hydrometrifche Grondregel, nopens de grootfte diepten op de nauwfte plaatfen , ftand grypt. Want wie zal twyrfelen, dat het vernauwde Profil EF (wiens diepte we te vooren gelyk gefield hadden aan de diepte van het Profil Y Z ) met eene bykans dubbele fnelheid en viermaalen grooter vermogen van uitfchuuring, eerlang in diepte het onvernauwde Profil YZ verre overtreffen zoude ? En dat derhalven ook hier , meer dan zeker , de grootfte diepten op de nauwfte plaatfen bevonden zouden worden.
p;;v: ; HL •
§. 18. Ik heb reeds hier vooren te kennen gegeeven , dat het oogmerk der Vraage , door de Hollandfche Maatfchappy voorgefteld , niet fchynt geweest te zyn een bloot Iheoretifch onderzoek , omtrent de algemeenheid van den bekenden en tot hier toe verhandelden Hydromev ifchen Grondregel; maar wel degelyk eene toepasfing van deeze befchouwing op het Te 9 tusfchen Amfterdam en ï.paarendam.
En in de daad, wanneer men overweegt, dat het Ye de gewichtigfte gemeenfchap tusfchen Noord- en Zuid- Holland uitlevert : dat van deszelfs goede gefteldheid een groot gedeelte
der



44. Over de Algemeenheid van zekeren
der welvaart van verre de meesten deezer Pro- ■ vinciën afhangt : en dat 'er federt een reeks; van jaaren met reden geklaagd word over den i Hechten ftaat van het Vaarwater aldaar ; zo zal men niet vreemd kunnen vinden , dal: de loffe-lyke Maatfchappy het der moeite waardig geoordeeld heeft, opzettelyk te vraagen : Of dek Vaarboarheid van het Ye tusfchen Amfterdam: en Spaarendam door eene geregelde vernauwing} i verbeterd, dan wel verjlimmerd zoude worden ?
De Vraag onderfteld een gebrek in de vaar* baarheid van het Te : en dit gebrek kan niet i meer twyffelachtig zyn, wanneer men de diep-*| j ten van het vaarwater nagaat , zo als dezelven op de hier achter gevoegde Kaart van het wesï telyk Ye aangetekend ftaan, dewelke, herbragt tot de hoogte van het Amfterdamfche Peil, ten naasten by overeenkomen met de hoogte var: den dagelykfchen Vloed by ftil weder. Men ziet naamlyk , dat deeze diepten doorgaans 6. 7 en 8 voeten bedragen vuitgezondert by, er in de nauwten, waarvan ik hier vooren (§. 13/ 1 gewag gemaakt heb. Om die reden is dit Vaar-rj 'i water , voornaamlyk tusfchen Spaarendam en | den Westzaander Overtoom , voor diepgeladeri! Schepen niet vaarbaar, dan alleen by Spring; Vloeden, welke gelegenheid zy moeten waan neemen, om de Spaarendamfche Sluizen uit- 03 in te vaaren. Het tweede gebrek van het ge:
mei di.



HYDROMETRISCHEN GRONDREGEL. 45
melde Vaarwater is daarin gelegen, dat het zelve zeer nauw is; weshalven de Schepen, wanneer zy met tegen - winden laveeren moeten , geen voordeel altoos hebben van de overige groote ruimte in het Ye , die zy in tegendeel, zorgvuldig dienen te vermyden , dewyl zy , vast raakende , uit hoofde van den zachten grond , weinig vrucht met haaken of boomen doen kunnen.
Deeze gebrekkige geffceldheid van het YeJ, kan niemand vreemd voorkomen , die nagaat, welke veranderingen hetzelve in de XIV. Eeuw door verfcheiden gemaakte afdammingen ondergaan heeft, terwyl het uit den ftaat van een' Zeeboezem, waarin het water wyd en zyd circuleeren konde, gebragt wierd tot den verderflyken ftaat van een Baay of Inham Qk).
Immers de gevolgen van zo eene aanmerkelyke verandering zyn niet moeijelyk te ontdekken. Co le veld, die omtrent het midden der voorgaande Eeuwe zyne Bedenkingen over de Droogmaaking van het Haarlemmer - Meir fchreef, zag deeze gevolgen reeds in. „ De „ Vloed (zegt hy Art. 131.) uitdeZuider„ Zee brengt dagelyks groote flikken en aan„ wasfen aan , inzonderheid by tyden van On-
„ weCk) Men zie de Twee Verhandelingen over de Verbetering der ontlafiing van Rhynlands Boezemwater , pag. 69 en verv. alwaar deeze veranderingen van het Te kortlyk opgegeeven worden.



4^ Over de Algemeenheid van zekeren
„ weder, en allermeest by een' Storm uit heti „ Noord-westen , gelyk dagelyks voor oogen: „ gezien word." Dit laatfte word nog bevestigd door een aangetekende VVaarneeming , dat; naamlyk na den benachten Kersvloed van 1717. de opflibbing van het Ye bevonden werd 6 a 2 duimen te bedraagen. En wie toch , die eenige plaatslyké kennis bezit, zal in twyffel trek-j ken , dat de verondieping van het Ye groot-:! deels aan de Vloeden uit Zee moet toegefchre-^i ven worden ? Wel is waar, dat de Rhynland-i! fche en Noordhollandfche Sluizen troebel wai ter op het Ye ontlasten , waarvan de Horren byj traage Ebben gelegenheid hebben van te bezinJ ken. Dan , behalven dat deeze ftoffen eigenJ aartig verfchillen van die, welken de Vloed da-J gelyks aanvoert, zo kan de hoeveelheid der eer-j ften in geene vergelyking komen by die der laat-j ften , al waare 'er geene andere aan deeze alleJ zins voldoende reden, dat de Vloed in het Eh maal 16% uur, de Ebben daarentegen Hechts 81 uuren duuren. En toont niet de fpoedige verhooging der Buitenlanden , die met het Ye gemeen liggen, en alleen by Vloed onderloopen dat die aanvoer van Slibben in de daad grooterr; zy, dan men denkt ? De Landen buitendyks,, die van tyd tot tyd ter diepte van één voet uitgegraaven worden , zyn meestal wederom in <5> a 7 Jaaren met Kley volgeloopen, en bekwaam 1 om tot Spit te kunnen dienen.



HYDROMETR1SCHEN GRONDREGEL. 47
§. 19. Het blykt dan , dat de oorzaaken der verondieping , en daar uit voortvloeiende onvaarbaarheid van het Ye gelegen zyn , eensdeels in de gebrekkige gefteldheid , waar toe het zelve door de welëer gemaakte veranderingen gebragt is; en anderendeels in de werking van Vloed en Ebben , voor zo verre de eerften eene groote hoeveelheid van Stoffen aanbrengen , die de laatften niet vermogend zyn , Zeewaarts terug te voeren.
De gebrekkige gefteldheid van het Ye fchynt, zo als de ftaat der zaaken thans gelegen is, op zich zelve voor geene verbetering vatbaar te zyn, dat is gezegd: het komt vry onwaarfchynlyk voor, dat men ooit wederom zulk een' circuleerenden ftroom in het zelve zoude kunnen te weeg brengen , als 'er zekerlyk voor de gemaakte Afdammingen en Bedykingen plaats gehad heeft. Althans het Projeét eener Sluis by Wyk-op-Zee , eenige jaaren geleden voorgeflagen, is aan zo veele zwaarigheden en bedenkingen onderhevig , dat ik , voor my , niet moeds genoeg zoude bezitten , om het zelve aan te raaden. — Indien 'er derhalven eenige verbetering voor het Ye , tusfchen Amfterdam en Spaarendam mooglyk is; dan moet men dezelve daar in zoeken , dat de ftroomen der getyen zeiven krachtiger en levendiger gemaakt worden , op dat de ftoffen by Vloeden minder
gele-



48
Over de algemeenheid van zekeren
gelegenheid hebben den grond te kiezen, en de Ebben vermogonder zyn dezelve ftoffen wederom Zeewaarts te voeren.
§. 20. Dit voordel, hoe moeijelvk het ook in den eerflen opflag fchyne , is echter, volgens het geen ik meen in de voorgaande Afdeelingen getoond te hebben , zeer wel op te
losfen. Men verandere de ongeregelde ,
wyd en zyd uitgeflrekte oppervlakte van het Ye in een geregeld Kanaal, en ver nauwe alle deszelfs Profilen, volgens eene gepaste evenredigheid. Welke de gevolgen van zodanige
vernauwing , met betrekking tot den mond by de hes, ( die myns oordeels, ten aanzien van het westelyk Ye tusfchen Amfterdam en Spaarendam , als de eigenrlyke mond , befchouwd moet worden, ) zyn zouden , is uit §. 15. op te maaken.
Deeze mond , naamlyk , zou zekerlyk verondiepen , maar geenszins geheel verlanden , dewyl , zo als tevens gebleeken is , die verondieping door verfcheiden medewerkende oorzaaken gelimiteerd is. Dan , de vaste paaien van deeze verondieping kan men met geene zekerheid van vooren beflemmen. Echter duit het aan den eenen kant geene twyffeling , dat de i tegenwoordige diepte van dien mond, (zynde i van 20 tot 61 voeten,) nog al eenige vermin-'
dering;



HYDROMETRTSCHEN GRONDREGEL. 49
dering ondergaan kan, voor dat dezelve onvaarbaar zoude worden. Aan den anderen kant , oordeel k eene bewysbaare waarheid te zyn , dat althans die mond, wanneer dezelve niet wyder bleef, dan de verdere Profilen van het vernauwde Ye, nooit ondieper zoude kunnen worden dan deeze Profilen zyn , die , zo als flraks blyken zal , in diepte en vaarbaarheid zouden toeneemen. Oordeelende dan, dat eene overtollige diepte geenszins tot de vaarbaarheid vereifcht word, zo meene ik hierby niet langer te moeten verwyïen, om te doen zien , dat de vaarbaarheid van den mond by de Nes, door eene geregelde vernauwing van het Ye , geenszins verflimmerd zoude worden; of met andere woorden : dat die mond , na de vernauwing , en ondanks de daar uit voortvloeiende gelimiteerde verondieping van denzelven, even vaarbaar blyven zoude , als te vooren.
§.21. Belangende de gevolgen eener geregelde vernauwing, met betrekking tot het geheele Westelyk Te tusfchen Amjlerdam en Spaarendam; zo denk ik, dat deezen met zo veele zekerheid , als de natuur der zaaken gedoogt, opgemaakt kunnen worden, uit het geen we §. 17. verhandeld hebben: de fnelheden naamlyk , in de Profilen van den vernauwden boezem , zullen tot de fnelheden in de Profilen van den onvernauwden boezem ftaan in reden van XXIV. .Deel. D de



i$o Oveu de Algemeenheid van zekeren
de Quotiënten der Inhouden van de vernauwde en onvernauwde Boezems , gedeeld door den vlakken inhoud hunner Profilen; dat is gezegd: ter plaatfe alwaar de vernauwde en onvernauw- , de Boezems wederkeerig tot elkander' ftonden , J als de breedte der Profilen , zouden de fnelheden gelyk zyn. Want B, b de onvernauwde | en vernauwde Boezems; P,p en V,y als vo- | ren de Profilen en hunne fnelheden betekenen- jJ de; dan is, volgens onderltelling, B: b ±= P:p q derhalven Bp — bV; en vermits
V iv =- Bp : £ P — -jr : ~ C §• r7-) fl
Zo is V ~- y
Maar alwaar Bp > £P, daar is v < V; dus de 1 fnelheid in het vernauwde Profil minder dan in jj| het onvernauwde : en daar Bp < bP , daar is | y > V; derhalven de fnelheid in het vernauwde N Profil grooter dan in het onvernauwde.
Dewyl het nu in zich zelve mooglyk is, dat i net geheele TVestelyke Ie, tusfchen Amfterdam i en "spaarendam , in een geregeld Kanaal zoudei kunnen veranderd worden , en wel zodanig datll Bp nooit grooter wi'erd dan bV; zoblykt, dattfi alsdan de fnelheden in zodanig geregeld Kanaal „ of gelyk , of grooter zyn zouden , dan in het:: \ tegenwoordige Ye plaats heeft; en derhalvem dat, of de tegenwoordige diepte behouden , off I
ver- i



HYDROMETRISCREN GRONDREGEL. 51
vermeerderd zoude worden. Het blykt daar benevens, dat in het gedeelte van het Ye, tusfchen Spaarendam en den f-Vestzaander Overtoom , alwaar het vaarwater allerflechtst gefield is (§. 18.) , de vernauwing van hetzelve ook gemakkelyker dan elders, derwyze zoude kunnen werkflellig gemaakt worden , dat Bp kleiner bleef, dan bP.
En hier uit volgt dan van zelve , hoedanig naar myne gedachten, het laatfte Lid der Vraage beantwoord moet worden : dat , naamlyk , de vaarbaarheid van het Ye , tusfchen Amfterdam en Spaarendam , door eene geregelde vernauwing wel verbeterd, maar geenszins verflimmerd zoude worden (7).
§.22. Hier mede oordeel ik de Vraag der Maatfchappye , zo veel in my was , beantwoord, en de taak, die ik my voorgefteld had afgedaan te hebben.
Dan,
(O Men begrypt ligtelyk , dat ik by de overweegin? der gevolgen eener geregelde vernauwing van het westeJyk'Ve, zo als dezelven in deezen en den vooraaanden J voorgefleld zyn , opzetteljk geen gewag gemaakt heb van de gevolgen . die zulk eene vernauwing op het Oostelyk Te voor de Stad 'Amjhidam zoude kunnen hebben: niet om dat ik deeze eevolgen als nadeelig aanmerke ( waar van men , des noods\ het tegendeel zou ie kunnen aantoonen ); maar dewyl de Vraag etch alleen bepaalt tot de Faarbaarbeid van bet Westehk Ye tusfcben Amfterdam «1 Spaarendam.
D a



5a Over de Algemeenheid van zekeren
Dan , fchoon de Maatfchappy geen bepaald ontwerp wegens zulk eene geregelde vernauwing van het Te tusfchen Amjlerdam en Spaarendam begeerd heeft, zal het echter, zo ik vertrouw, niet ten eenemaalen overtollig of te onpas gerekend worden , wanneer ik het waage , myne gedachten mede te deelen , hoedanig de vernauwing van het westelyk Ye diende ingericht te zyn , om deszelfs vaarbaarheid te verbeteren Men verwachte nochtans geen uitvoerig Plan, gelyk men gewoon is teibegeeren wanneer het zelve daadelyk gefchikt is tot een onderwerp van deliberatien , veel mm eenise begrooting van kosten, noch ook eene breedvoerige beantwoording of oplosfmg van alk zwaa-■
riehedcn en bedenkingen , die ongetwyffeld tegen dit ontwerp, zo wel als tegen alle anderen,, zónden te berde gebragt worden, zo ras mem 7ae dat het zelve eenigszins ra aanmerking; kwam — De onkundigften zyn veelal hete eerst gereed , om nieuwe ontwerpen van diem Sr met zwaarigheden te beftormen , of wel.m het ^eheel belagchelyk te maaken. „ Vvantt
dSir het water onder ieders oogen is , ze» " denken ook allen , dat zy daar over oordee, l en kunnen , en dat de Water bouwkunde
.en zeer weinig meer daar van weet, dan " zy met haare eigen oogen zien, of meenert
£ zien : even gelyk een reiziger des nacht



hydrometrïsciïen grondregel. 53
„ aut yidet , aut vidijfe putat per nubila „ Lunam" Qfn~).
Gelyk dan het tegenwoordig Vaarwater tusfchen Amfterdam en Spaarendam aan den eenen kant door de Noord - hollandfche Kust bepaald word , zo zou men het zelve aan de andere of zuidzyde door een' Ryzen - dam , ( van gelyke foort als die , niet lang geleden , in het Nieuwe Diep by den Helder gelegd is,) moeten bepaalen. • Deeze Dam moest beginnen by A , en met een kleine toog voortgaan tot B. Van hier tot C moest eene opening blyven van omtrent 250 Roeden. —- Van C moest hy vervolgd worden tot D , formeerende tot hier toe ten naasten by een geregeld Kanaal van ruim 200 Roeden breedte. Van D zou men den Dam dienen te leggen tot E by het Eiland den Hom ; van daar over Jan Rebellen-waard tot G , fluitende by H aan den vasten wal. De Dam zelve zou overal ter hoogte van omtrent 6 duimen beneden het Amfterdamfche Peil gemaakt , en van zeer flauwe buiten- en binnen-glooijingen moeten voorzien worden , in 't byzonder het gedeelte van denzelven van G tot H. Het Ye tusfchen Amfterdam en Spaarendam , op deeze wyze van
een'
O) Lecchi Memorie llnflatiche, Tom. I. pag. 17. (»0 Men zie de bier bygevoegde Kaart van kt Westelt k Ye.
d 3



54 Over de Algemeenheid v\n zekeren
een' ongeregelder! Zeeboezem gebragt zynde tot den ftaat van een geregeld Kanaal; zo zou zulks , naar myne gedachten , noodwendig die gunftige uitwerking moeten hebben , dat het Vaarwater doorgaans verbeterd wierd. Want , daar de ftroomen der Getyen , mitsgaders die der Rhynlandfche en Noord - Hollandfche Sluizen , Z:ch thans wyd en zyd verfpreidende, het grootlte gedeelte van hunne fnelheid , en derhalven ook van hun fchuurend vermogen verliezen ; zo zouden dezelven , voornaamlyk die der Ebben en der Sluisgangen, na dusdanige vernauwing , geheel binnen het Vaarwater bepaald blyven, en naar reden van dat vernauwd Profil, eene grootere fchuuring op den bodem oeffenen. En fchoon 'er in dit Kanaal zekerlyk plaatzen zullen zyn , alwaar B p grooter dan £P (§. 21.) bevonden zoude worden, voornaamlyk tusfchen D en H ; zo begrypt men nochtans , de zaak wel overwogen wordende, dat 'er geene genoegzaame reden voor handen is , waarom het zo even gemelde Vaarwater, tusfchen D en H , na de vernauwing verondiepen zoude. Want in de eerfte plaats blyft het Wyker - Meir volgens dit Plan onveranderd, en verltrekt derhalven tot een fpuiboezem. In de tweede plaats zou 'er by Ebben ten naasten by eene zelfde hoeveelheid waters door het vernauwde Kanaal te rug ftroomen , als thans door de geheele oppervlakte van den wyduitge-
ftrek-



HYDROMETRÏSCHEN GRONDREGEL. 55
| ftrekten en ongeregelden Zeeboezem gefchied.
Immers de Dam niet hooger gemaakt wordende |fdan 6 duimen beneden het Amfterdamfche peil, ij dan kan de gewoone dagelykfche Vloed zich ter ;' hoogte van ruim 7 duimen boven dien Dam in het Ye en Wyker-Meer verfpreiden , en dus dien geheelen Zeeboezem aanvullen. Maar zo ras deeze tot de hoogte van den Dam gedaald
iis, moet al dat water door den vernauwden boezem of het Kanaal ontlast worden. En zo iemant nog aan deeze vermeerdering van fnelheid en uitfchuurend vermogen , als een gevolg van dat Kanaal, twyffelen mogt, die herinnere zich flechts, dat de diepte in de Holle-floot alleen I «en gevolg is van de naauwte , waarin de voorraame ïtroom geperst word (§. 13.), niette^enflaande een gedeelte van dien flroom aan de . andzyde van het Eiland den Hom nutteloos verlooren gaat.
I §. 23. Dewyl ik dit ontwerp flechts als | een byvoegzel tot deeze Verhandeling aanmer|ke , zo zal het niet noodig zyn, breeder uit te I weiden over de voordeelige gevolgen , die uit | deeze vernauwing meer dan waarfchynlyk voor :|de Scheepvaart voortvloeijen zouden. By de | beoordeeling echter van het zelve gelieve men |in het oog te houden , dat ik het geenszins opn geeve , als het eenigfte in zyn foort, nadien |j dusdanige vernauwing, zekeiiyk op meer , dan D 4 eene



5(5 Over de Algemeenheid van zekeren
eene wyze , kan werkftellig gemaakt worden. Dit ontflaat my van Zelve om redenen te geeven , waarom ik den Rysdam in deeze , en in
geene andere ftrekking ontworpen heb ?
Waarom de opening ter ontlastinge van het water der Vloeden en Sluis-gangen , by BC, en niet hooger of laager geprojeéteerd is ? —'l
Waarom de aanfluiting by FH óp zulk
eene wyze , en niet veel eer zodanig voorge-; Hagen word , dat dezelve ook daar ter plaat*
fen een geregeld Kanaal formeere ? Men;
ziet ligtelyk , dat men over zulk een ontwerp veele vraagen van dien aart zoude kunnen vcorftellen , wier beantwoording my voorzeker te verre zoude afleiden.
Dus is het ook gelegen met de zwaarigheden en bedenkingen, die tegen dit Plan zouden kunnen ingebragt worden. Zy kunnen zo veeler-i leie zyn, als 'er gezichts- punten zyn , waar uii i men het zelve belchouwen kan. Eene oplos: fmg derhalven van alle dezelven zou misfehier eene geheele Verhandeling op zich zelve uitle; veren kunnen. Om dieswillen heb ik reeds hieïi vooren herinnerd , dat ik het thans ontydig re:: kene , my daar over uittelaaten.
In 't algemeen echter kan ik niet voorby hev navolgende aan te merken: i. Dat de Scheep:: vaart, voornaamlyk die van diepgelaaden Vaan tuigen , by het voordeel van een vaarbaar Kar
naai



HYDROMETRISCHEN GRONDREGEL. 57
naai, echter geenszins het voordeel misfen zal om by tegenwinden te kunnen laveeren , vermits het Kanaal op de nauwfte plaatfen ruim 200 Roeden , en dus nog wyder blyft dan het tegenwoordige Vaarwater. 2. Dat 'er by hooge Vloeden geen meerder gevaar voor de aanpaalende Dyken zyn zal, dan tegenwoordig , nadien deeze zich wyd en zyd, zonder eenige belemmering, over den geprojefteerden Dam verfpreiden kunnen. 3. Dat de ontlasting door de Rhynlandfche en Noord - Hollandfche Sluizen geene verandering ondergaan zal, uitgezondert alleen , dat in zodanig geval misfchien de Vloeden korter , en de Ebben langer duuren zouden , het geen eerder als eene voordeelige, dan als eene nadeelige uitwerking moet aangemerkt worden. 4. Dat de bedenking of zulk een Rysdam , midden in het Ye gelegd , wel belland zoude zyn tegen het geweld van 't water , voornaamlyk by Storm - Vloeden ? niet zwaar weegen kan, wanneer men in aanmerking neemt eensdeels, dat hooge Vloeden , over denzelven ftroomende , zo als de bevinding leert , weinig nadeel doen ; en anderendeels, dat het voorbeeld van den reeds aangehaalden Ryzen-dam m het Nieuwe Diep by den Beider, die genoegzaam in de Zee gelegd is, met 'er daad getoond heeft, welk geweld zulke werken verduuren kunnen, wanneer zy wél aangelegd zyn. Eindelyk ten 5. dat, wel is waar, de afgefloD 5 ten



58 Over de Algem. van zekeren enz.
ten Kom van het Ye met 'er tyd opflibben en verlanden zou ; doch dat , zo veel ik my herinneren kan , geen reden uittedeilken is, waarom men dit als een nadeel aanmerken zoude. In alle gevallen is het , myns bedunkens , beter , dat deeze flibben vruchtbaare Landen voor den nakomeling formeeren , dan dat zy in hei Vaarwater op ftille plaatfen bezinken , of meti de Ebben naar het Oostelyk Ye terug gevoerdf worden.
Si quis judicat, doclrinam omnem referendam ejfe ad ufum & a&iofiemj re&e Japt.
Bacon de Verulam i
L.
ANTWOORD






Verhand.. XXIV Deel.
Pl.IL






ANTWOORD
o p d S
V R A A G E,
voorgesteld door db
HOLLANDSCHE MAATSCHAPPYE dicr WEEïENüCHAPPEN te HAARLEM:
k Welken zyn de iviarlyk onderfcbeidene foorten der Lucht-gelykende Vloeiftoffen, aan welken men de naamen van vaste lucht, gedepblogisteerde lucht, ontvlambaare lucht, Salpeter-lucbt, zuure lucht, loog-lucht, en anderen gegeeven heeft; en waar in zyn dezelven van elkander , en van de lucht des Dampkrings onderfcheiden ? 2. Heeft elk deezer foorten van -veei krachtige Vloeiftoffen zoo veel met de lucht van den Dampkring gemeen , dat zy voor eene foort van lucht verdiend gehouden te worden ? 3. Hoe verre kan uit de Proeven en Waarneemingen omtrent de genoemde Luchten , de aart der Lucht van den Dampkring worden opgemaakt ?
door de heeren
\. P A E T S van TROOSTWYK,
Lid van de Hollandfche Maatfcbappy , va<i bet Bataaffebe en van bet Utrechtfche Genootfchap;
e n
JOAN RUDOLPH DEIMAN,
Med. Dr Lid van de Hollandfche Maatfchappye , van bet Vlisfing* febe en bet Utrechtfche Genootfchap , en Consultant van de Genees- en Natuurkundige Correspondentie in 'sHage. Beiden woonende te Amfterdam.
onder de zinspreuk:
Quam Pulchrum efl , in principiis , £f origine rerurn Defaiffe ocuhs nobile mentis acumen ! Pervolat huc fapiens.
Anti Lücretios.
Aan de Schryvers van bec welke ieder eene gewoone Goudt Medaille i» toegeweezeo.






BERICHT
VAN DE
SCHRYVERS.
JiVIf.g» zal, deeze Verhandeling ver gekkende, met die , welke van ons., over foortgelyk onderwerp , in , het V. deel van 't BatacifFch Genootfchap geplaatst is, ! aanmerklyk onderfcheid ontdekken met betrekking . tot de gevoelens welken in beiden voorkomen. De reden hier van zal zig zeer ligt opdoen , als men in aanmerking neemt den tyd wanneer onze voorgaande Verhandeling gefchreeven is , en de veelvuldige ontdekkingen , welken 'er zedert dezelve in deeze wetenfchap gefchied zyn ; van welken wy dus hebben kunncn gebruik maaken. Behalven dit, zo maaken wy te minder zwaarigheid te erkennen , dat wy van onze voorige gevoelens, zyn afgegaan , daar wy het als deneenigen weg tot bevordering vankennis aanmerken, dat men , alle vooringenomendheid voor zyne eigene gevoelens ter zyde laatende , gereed is om dezelve te verlaaten , zo dra men vindt, dat zy door eigene waar neemingen ,' of door die van anderen , weder■ fproken worden.
VOOR-



tfa ANTWOORD of de VRAAGE
V O O R R E D E.
De vorderingen welken men in de Luchtkunde gemaakt heeft, het licht 'twelk-deezeni over verfcheidene takken der Natuur - en Schei-' kunde verfpreid hebben , en het welk zy nog; verder aan deezen fchynen te belooven, zyn vani dat belang geworden , dat zy niet alleen deni aandacht van elk Natuurkundigen tot zig trekken, maar hun ook opwekken, om ook dit gedeelte der Natuurkunde natefpooren.
Dan zo veel als men zig door de ontdekkingen , die 'er in de kennisfe der Lucht gemaakte zyn,' vindt aangemoedigd om deeze wetenfchapi te beoeffenen, zo zeer moet men afgefchriktt worden , door de zo veele en verfchillende gevoelens , fchriften , en fliydige proefneemingen, die bovendien nog in verfcheidene taaleni gefchreeven zyn, welken'er omtrent deeze wetenfehap zyn in het licht gekomen ; zo dat hett thans byna eenen opzetlyken arbeid fchynt te; vorderen , om maar de verfchillende gedachtem djr Natuurkundigen ten deezen opzigte te leeren kennen.
Hett



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 6^
Het zyn dan deeze redenen welken de II olijLANDscHE Maatschappye bewogen heb:ben , om de beoeffenaaren van deezen tak der INatuurkunde aantemoedigen , om uit zo veele iverftrooide ontdekkingen , en verfchillende geivoelens, door deezen met eikanderen te vergelyken , en met nieuwe proefneemingen te toetizen , een zodanig befluit optemaaken, waar uit het blyke , wat men in deeze wetcnfchap als zeker te achten hebbe ; op dat dus elk beginnend' beoelfenaar in ftaat gefield worde den te[genwoordigen ftaat van deeze Wetenfchap te :overzien , en dus beter gelegenheid verkryge , •om in dezelve te vorderen , en haar met vertdere ontdekkingen te vermeerderen.
Het zyn dezelfde redenen , welke ons , behalven de gewoone bedoeling in het beantwoorden van Prysvraagen , hebben aangemoedigd , om deezen uitgebreiden en moeijelyken taak op :ons te neemen ; eenen taak, welken zeekerlyk ivorderde van iemand van meerder kunde en :doorzigt , dan wy ons durven vleijen te bezitten , te worden uitgevoerd.
Daar men echter , zederd dat deeze Vraage ivoor het eerfte is voorgefteld, meer bekend ge;worden is met de onderfcheidene foorten der [Luchtgelykende Vloeiftoffen , en hunne eigenschappen , en dus met dat geene het welk het
eerde



6a\ ANTWOORD o» de VRAAGE
eerfte lid deezer Vraage behelsd , en 'er zedert: een Werkje verfcheenen is, waarin dezelve opzetlyk verhandeld worden , zo zullen wy * ons met dit gedeelte der vraage maar kortlyk op- ; houden. Meer byzonder zullen wy ons bepaalen by het tweede lid der vraage : als het welk: het gewichtigfte deel deezer Wetenfchap be^ helsd ; en daaromtrent eerst onderzoeken , im hoe verre men recht heeft, om elk der luchtgelykende vloeiftoffen als zo veele byzondere; foorten van lucht te houden ; en vervolgens; overgaan om de beftand - deelen , en de wyze i van zaamenftelling van elk deezer in het byzon- £ der nategaan ; op welke wy dan ten laatftenii zullen laaten volgen , dat geene het welk mem : uit proeven en waarneemingen omtrent de zaa- • menftelling en de beftand deelen van de lucht: van den Dampkring kan opmaaken. Dus dat:i onze Verhandeling, even gelyk de voorgeftel- • J de Vraage , in drie afdeelingen zal heftaan.
(*~) Tableau abrcgc des Decouvertes fitr les Efpéces d'air , par Léonhardy , geplaatst in het Supplement au Traité de l'Air & du Feu, par M. ScHKELE. ,
INHOUD.



over de Lucht -gelykehde Vloeistoffen. 65
INHOUD.
EERSTE AFDEELING.
De onderfcheidene foorten van lucht, en dt eigenfchappen waar door zy zich van elkanderen , en van de lucht des Dampkrings onderfcheiden.
EER S T E HOOFDSTUK.
de vaste - lucht.
§. 1. 2. 3. De voortbrenging , en de eigenfchappen van de vaste-lucht.
TWEEDE HOOFDSTUK.
de gedephlogisteerde - lucht.
4. 5. 6. De voortbrenging, en de eigenfchappen van
de gedephlogisteerde - lucht.
DERDE HOOFDSTUK.
de ontvlam baare - lucht.
$. 7. 8. 9. De voortbrenging, en de eigenfchappen van de ontvlambaare-lucht.
XXIV. Deel. E VIER-



66 ANTWOORD or de VRAAGE VIERDE HOOFDSTUK.
DE SALPETER - LUCHT.
§. io. li. 12. De voortbrenging, en de eigenfchappen van de Salpeter - lucht.
VYFDE HOOFDSTUK.
DE ZUURE-LUCHT.
§. 13. 14. De voortbrenging, en de eigenfchappen va* de zuure - luchr in het algemeen.
§. 15.16. Ds eigenfchappen der byzondere zuure-luchten. ZESDE HOOFDSTUK.
DE LOOG-LUCHT.
§. 17. 18. De voortbrenging , en de eigenfchappen van de loog-lucht.
§. 19. De kenmerken, waar door de opgenoemde foorten van lucht zig voomaamentlyk van eikanderen , en van de lucht des Dampkrings onderfcheiden.
TWEEDE AFDEELING.
De verfchillende foorten van lucht, zyn vloeidoffen van denzelfden aart als de Dampkringslucht , en kannen, in zo verre, met deeze voor eene foort van lucht gehouden, worden.
EERSTE HOOFDSTUK.
De lucht-gelykende voortbrengzelen, moeten als zo veele foorten van lucht worden aangemerkt.
$. 20.



OVER DE LüCMT- GEU'KENDB VLOEISTOFFEN. 6?
§. 20. 21. De lucht - gelykende voortbrengzelen hebben alle uitwendige overeenkomft met lucht.
§. 22. Redenen waarom men aan de verfchillende foorten van lucht, den naam van lucht weigert.
5.23. De meerdere of mindere merkbaarheid van het zuur , is by de lucht - foortige vloeiftoffen flegts toevallig.
% 24. De gewoone lucht , zo wel als de verfchillende: foorten van lucht , is voor vermindering of ontbinding vatbaar.
§. 25. De bekwaamheid ter ademhaaling en tot de onderhouding van het vuur, zyn flegts toevallige eigenfchappen der lucht.
%. 2f5. De Dampkrings-lucht kan niet befchouwd worden als gedeeltelyk lucht , en gedeeltelyk eene lucht-foor tige vloei/lof te zyn.
TWEEDE HOOFDSTUK.
De verfchillende foorten van lucht zyn hun beftaan niet verfchuldigd aan lucht, die in de lighaamen is vastgelegd.
De verfchillende foorten van lucht zyn geenzins ah zodanig in de Hghaamen vastgelegd.
J. 28. Men verkrygt van dezelfde Hghaamen , geduurende een en dezelfde bewerking , verfcheidene foorten van lucht.
5. 29. Dezelfde hghaamen keveren met onderfcheideno zmren, ook onderfcheidene foortcn van lucht.
E a %. i<3.



(58 ANTWOORD op de VRAAGE
$. 30. De hoeveelheid lucht , welke men van dezelfde Hghaamen verkrygt, is met onderfcheidene zuuren verfchillende.
§.31. Dezelfde Hghaamen kunnen by herhaaling lucht uitgeeven, door eene nieuwe byvoeging van zuur r en hette.
I I.
De verfchillende foorten van lucht zyn hun beflaatt niet aan eenige in de Hghaamen vastgelegde lucht verfchuldigd.
§. 32. 33. Men kan by de met aaien geene vastgelegde lucht bemerken.
§. 34. De zuuren keveren geene blyken op, dat zy eenige lucht in zig bevatten.
§.35. De aardens geeven geene blyken van eenige vastgelegde lucht.
§. 36, De voortbrenging van lucht kan van die Hghaamen , welken met zuur vereenigd zyn, by aanhoudenheid gefchieden.
%. 37. De foorten van lucht-, die men van de Hghaamen verkrygt, toonen dat zy van geene vastgelegde lucht zyn zaamgefleld.
DERDE HOOFDST UK.
De verfchillende foorten van lucht zyn vloeiftoffen, die by hunne voortbrenging gevormd worden.
§.38. Uit de zaamenflelling van de verfchillende foorten van lucht blykt het, dat zy by hunne voortbrenging ontftaan*
I. Zuurr



over be LüCHT - CELTKENDE VLOEISTOFFEN. 6p I. ZüURE-lucht.
$. 39. De zuur e-lucht beftaat voornaamentlyk uit het oorfpronglyke zuur.
§. 40. De verandering van het zuur tot lucht, kan even . zo wel uit eene toevoeging van Phlogiston, als uit afweezenheid van gedephlogisteerde - lucht verklaard worden.
§.41. Het Phlogiston kan niet de eenigfte oorzaak zyn, dat het zuur den ftaat van lucht aanneeme.
I I. Loogzout - lucht.
§. 42. De loogzout-lucht beftaat uit het vlugge loogzout.
III. Ontvlambaars - lucht.
%. 43. De ontvlambaar e-lucht heeft zekere overeenkomst met de zuure - lucht.
44. Het Phlogiston is een beftand deel van de ontvlambaare - lucht.
§. 45. Het Phlogiston is niet de eenige zelfftandigheid, waaruit de ontvlambaare - lucht beftaat.
§. 46. De voortbrenging van de ontvlambaare - lucht, geeft de aanweezenheid van het zuur in deeze lucht te kennen.
f. 47. By de ontbinding van de ontvlambaare- lucht verkrygt men zuur.
$. 4g. Het onderfcheid in de zuuren, die de ontvlambaare - lucht zaamenftellen , is de oorzaak , dat de. entvlambaare - lucht onderfcheiden is.
E 3 5- 49-



7© ANTWOORD op de VRAAGE
§. 40. De ontvlambaare-lucht kan , h plaats van het zuur, het loogzout tot een beftand-deel hebben.
fi. 50. Oplosfmg van de zwarigheden , welken "er tegen het beftaan van een zuur in de ontvlambaare lucht worden ingebracht.
g. 51. Onderzoek of de ontvlambaare-lucht ook andere beft and-deelen heeft.
$. 52. De ontvlambaare - lucht is geen beftand - deel van het water.
S- 53* Beflmt,
IV. De Salpeter-lucht.
§, 54. De overeenkomst der Salpeter-lucht met zuurelucht.
§. 55. Het Salpeter-zuur is een voornaam beftand-deel yan de Salpeter-lucht.
g. 56. De aanweezendheid van het Salpeter - zuur in de Salpeter- lucht, is by de ontbinding deezer lucht zeer duidelyk blykbaar.
§.57. De Salpeter-lucht beftaat niet alleenlyk uit het Salpeter-zuur.
§.58. De voortbrenging van de Salpeter-lucht bewyst dat zy het Phlogiston tot een beftanddeel heeft.
L 59. De aanweezenheid van het Phlogiston in de Salpeter-lucht, is by deszelfs ontbinding blykbaar.
§, 60. Het zuur en het Phlogiston zyn in de Salpeterlucht veel zwakker vereenigd , als in de tntylambaare-lucht.
$. 61.



oyek di Lucht-gelykende Vloeistoffen. 71
; §. 61. Het Phlogiston is minder in de Salpeter-lucht, als in de ontvlambaare-lucht.
'\ 61. De mindere hoeveelheid Phlop-isrnn h/in oorzaak
zyn, van de zwakkere vereeniging van het zuur en het Phlogiston in de Salpeter -lucht.
\ J. 63. De Salpeter - lucht heeft, behalven het zuur en het Phlogiston, geene andere bejland - deelen.
V. De vaste-lucht.
i §. 64. De vaste - lucht kan , in zeekere opzigten , als zuure - lucht worden aangemerkt.
\ J. 65. De vaste - lucht kan onderfcheiden worden in eenen vasten -, en in eenen vluggen /laat.
( §. 66. De vaste-lucht kan in den ftaat van een vast zuur met zeekere Hghaamen verbonden zyn.
| $. 67. De vaste - lucht kan ook worden voortgebracht , zonder dat zy vooraf in eenen vasten ftaat aanweezcnd is.
j §. 68- De zuur en waar door men vaste-lucht bekomt, kan men by de ontbinding van de vaste-lucht waarneemen.
\%. 69. De aart van het zuur van de vaste-lucht welke zonder byvoeging van zuur verkreegen wordt.
<§. 70. De verandering van het zuur tot vaste-lucht wordt niet veroorzaakt door de dephlogisteering van het zuur.
\ %. 71. De eenvoudige phlogisteering kan het zuur niet tot vaste lucht veranderen.
E 4 5- 72-



72 ANTWOORD op de VRAAGE
5, 72. De waarfchynlykheid dat het zuur door vereeniging met eene aardachtige zclfftandighcid tot vaste - lucht kan veranderd worden.
§. 73. De voortbrenging van vaste-lucht uit Hghaamen die weinig Phlogiston bezitten , is geen bewys , dat de vaste-lucht geen Phlogiston bevat.
74. De vaste lucht is geen gedephlogisteerde lucht en Phlogiston.
VI. De gedephlogisteerde-lucht.
5. 75. De gedephlogisteerde-lucht is oppervlakkig zeer onderfcheiden van de andere foorten van lucht.
%. 76. De aanweezenheid van het zuur in de gedephlogisteerde-lucht blykt uit deszelfs voortbrenging.
J, 27' Befchryving van eenen toeftel om de gedephlogisteerde-lucht , door middel van de ontvlar.ibaarelucht, tot een zuur vocht te ontbinden.
5. 78. Befchryving van de Proeven zelve.
70, Het zuur , dat men door de ontbinding van de gedephlogisteerde-lucht en de ontvlambaare-lucht bekomt, komt niet van de ontvlambaare lucht.
80. Wederlegging van den Heer Cavendich, dat, de zuurheid van het vocht flegts toevallig is, en niet van de gedephlogisteerde-lucht voortkome.
J. 81. De reden , waarom de gedephlogisteerde - lucht door de ontvlambaare-lucht van tyd tot tyd voor een minder gedeelte ontbonden word.
% 82. Het zuur vereifcht tot deszelfs ontbinding tot gedephlogisteerde - lucht, in de omflandigheid te zyn van gedephlogisteerd te kunnen worden.
§• 83.



over de Lucht, gslvkknde Vloeistoffen. 73
• j$, 83. Het is waarfchynlyk , dat de gedephlogisteerde-
lucht ook eene kleine hoeveelheid aarde in haare zamenftelling bevatte.
: \§. 84. Het gevoelen van den Heer Lavoisier omtrent de gedephlogisteerde-lucht.
,!§. 85. Vergelyking van het gevoelen van den Heer Lavoisier, en dat waar by men het Phlogiston als een beginzel aanneemt.
86. Verfchynzelen , welke niet zo gemaklyk volgens het gevoelen van den Heer Lavoisier kunr i tien worden opgelost.
\ §. 87. Onderzoek van het gevoelen van den Heer L av o 1 s 1 e r omtrent de Metaalkalken.
5. 88. 'Wederlegging van het gevoelen van den Heer Scheele omtrent de gedephlogisteerde-lucht.
DERDE AFDEELING.
, De Dampkring*-lucht is eene vloei/lof, wel\ ' kers wyze van zamenjlelling met die der verfchillende foorten van lucht overeenkom/lig is.
" J. 89. De lucht van den Dampkring is voor eene «eduurige zamenflelling en ontbinding vatbaar?
* |§. 90. De verandering , welke de Dampkrings-lucht
door phlogisteering ondergaat.
\. 91. 'Er is maar een gedeelte van de Dampkringslucht , dat zig met het Phlogiston kan ver''• eenigen.
E 5 §. 92.
■



74 ANTWOORD op de VRAAGE
§. 92. Het gedeelte van de Dampkrings - lucht, dat van dezelve door phlogïsteering ontbonden wordt, is gedephlogisteerde - lucht.
93. Redenen, waarom men by de. ontbinding van de gedephlogisteerde- lucht van de Dampkrings-lucht den aart van haar zuur niet kan waarneemen.
§. 94. Waarfchynlykheid dat de gedephlogisteerde lucht van de Dampkrings -lucht , van een Salpeter zuuren aart is.
% 95. De wyze , om ook dat gedeelte van de Dampkrings-lucht , het welke door Phlogiston niet verminderd wordt , of de gephlogisteerde - lucht te ontbinden.
j§. 96. De gephlogisteerde - lucht bevat eene grooter hoeveelheid Phlogiston als de ontvlambaare lucht en Salpeter-luchu
§. 97. Het Salpeter -zuur kan.door over - verzadiging met Phlogiston , tot gephlogisteerde-lucht veranderd worden.
5. 98. De waarfchynlykheid dat ook andere zuuren op deeze wyze tot gephlogisteerde - lucht kunnen veranderen.
%. 99. Wederlegging van het gevoelen van den Heer' Kir wan omtrent de gephlogisteerde-lucht.
$. 100. De vaste -lucht is flegts toevallig in de Damp-krings - lucht.
§. 101. Onderzoek in hoe verre het water als een beftand-deel van de lucht kan worden aangemerkt.
§. 102. Avgemeen overzigt.
EERSTE



over de Lucht • celikende Vloeistoffen. 75
EERSTE AFDEELING.
De onderfcheidene /oorten van lucht, en de eigenfchappen , waar door zy ztg van elkanderen , en van de lucht des Dampkrings onderfcheiden.
EERSTE HOOFDSTUK,
DE VASTE - LUCHT. §. I.
De vaste lucht (air fixe") is eene luchtfoortige Vloeiftof, welke of door de natuur of door de kunst word voortgebragt: — als een voortbrengzel der natuur, vindt men dezelve in onderaardfche holen , dn de mynftoflyke wateren, aan welken zy den ifmaak van zuurheid geeft; en in de dierlyke en i^groeijende zelfftandigheeden ; van welke laatfte
(zy door de gisting en verrotting wordt ontbonden. — Als voortbrengzel der kunst verkrygt men



7<5 ANTWOORD op de VRAAGE
men haar door middel van een of ander zuur, uic de kryt, kalk-aarden, kalk-fpath , bitter zout-aarden, loog-zouten, loog-zoutige aarden, en andere foortgelyke Hghaamen Qa*).
'i *
De Eigenfchappen welken mén in deeze lucht waarneemt, zyn : of zodanigen , welken zy met andere lucht-foorten gemeen heeft, of zodanigen , welke deszelfs zuurheid te kennen geeven, ofeindelykzulken, welken aantoonen, dat dit zuur op eene byzondere wyze gewyzigd is. Wy zullen ieder deezer eigenfchappen afzonderlyk opnoemen.
Algemeene Eigenfchappen.
1.) Eene meerdere foortelyke zwaarte als de lucht van den Dampkrjng , door welke het is , dat zy zig niet dan bèzwaarlyk met deeze vermengd, en weder van dezelve kan afgefcheiden worden , zonder haare eigenfchappen te verliezen ; als ook, dat rook en damp eenen geruimen tyd met haar vereenigd blyven. -
2.) Het
aOi>' VX ÖW*«3W ItBR e GQ-ii»J677 S^poilfiyof 50 fil
(<0 Schoon de meesten deezer lighaamen op zig zelfs , door eenvoudige hette , ook eenige vaste-lucht opleeveren, zo kan men echter het meeste gedeelte van de vaste-lucht, welke men van hun bekomt door byvoeging van zuur, als een voortbrengzel der kunst befchouwen.



over de Lucht « gelvkende Vloeistoffen. 77
2. ) Het uitblusfchen van de gloeijende en brandende lighaamen , zonder dat de vlam van de laatfte eenigzins vergroot wordt ( b ).
3. ) De fchaadelykheid voor Dieren en Planten. -— Schoon de tyd in welke deeze in de vaste lacht fterven, by verfchillende Dieren en , Planten zeer onderfcheiden is, zo kan men dog • deeze lucht als hoogst - fchaadelyk ten deezen <opzigte aanmerken.
4. ) Door de electrieke vonk verliest zy haare mengbaarheid met water.
b.) Eigenfchappen, welken deszelfs zuurheid aantoonen.z
1. ) De roodverwing van water in het welk ; Tournefol ontbonden is, als meede die van Syiroop van Violen , en andere zelfliandigheeden ; die eene blaauwe kleur hebben.
2. ) Het verzagten der vaste- en vlugge ILoog-zouten.-
3. ) De opflorping door Oliën, Wyngeest, Een Zuuren.
4. ) Het bederfweerend vermoogen.
50 De
(b ) Deeze vergrooting van de vlam voor dat zy wordt uitKgeblufcht , heeft plaats by de Zeezout-zuure lucht , by de i-Lonj-lucht , en in zommige gevallen ook by de Salpeterlulucht.



78 AN»T WOORD op de VRAAGE
5.) De opflorplng door water; aan 't welk zy eenen zuuragtigen fmaak geeft gelyk aan die van Pyrmonts - water , en van het welk zy we- • derom door hette kan ontbonden worden.
c.) Eigenfchappen, welken de byzondere l wyziging van dit zuur te kennen geeven.
1. ) - De nederploffing van den kalk in hett kalkwater , in den ftaat van eene zagte kalkaarde , die met de zuuren opbruifcht.
2. ) Het vermogen het welk zy aan het water geeft, om de kalk-aardens, de bitter zout-aarden , het yzer, de manganefe enz. te ontbindenj
3. ) De herftelling der fmaak van verfchaald Bronwater , Wyn , Bier , als meede der fterkgewordene Oliën.
4. ) De verzachting der bytende loog-zou-i ten , en de neutralizeering derzelven tot zoda-i nige foorten van midden-zouten , welken zig, door de byzondere kristal - fchieting , van allei de andere midden-zouten duidelyk doen onderkennen.
Sr a.
Het blykt dan uit deeze opgenoemde eigen-K fchappen , dat 'er een zuur in de vaste - luchtt aanweezig is: immers bewyzen dit de eigenij
fchappi



over de Lucht- gelykende Vloeistoffen. 79
: fchappen, welken lett. b. zyn opgegeeven, zo 1 overtuigend , dat men 'er niet aan kan twyffei len ; ook hebben de meeste Natuurkundigen 1 een zuur in deeze lucht aangenoomen , fchoon : zy omtrent den waaren aart van dit zuur ver; fchillen: zommigen hebben dit zuur als een eiigenaartig zuur befchouwd , 't welk weezenlyk 1 van alle de overige zuuren onderfcheiden is; (terwyl anderen deeze zuurheid der vaste-lucht ïalleen hebben toegefchreeven aan dat zuur, het iwelk men tot de voortbrenging derzeive bezigt. Het is onbetwistbaar zeeker, en de eigenSchappen, welken lett. c. zyn opgenoemd, toornen d't aan , dat dit zuur zig op eene byzonde-
:re wyze kenteekend. Dan of men daarom
rreden heeft om te Hellen , dat dit zuur een lAcidum fut generis zoude zyn, gantfch in deszelfs oorfprong verfchillende van de andere zuuiren ; dan of 'er niet meer redenen zyn , om te ifeelooven, dat dit zuur eene byzondere wyzi, ging van andere zuuren is : zodanig , dat het ^Vitriool -zuur, Salpeter-zuur, enz. door eene r.|byzondere wyziging tot een vaste lucht - zuur izouden kunnen veranderd en gewyzigt worden. (Dit is eene zaak welke wy hier niet kunnen :beflisfen , maar waar over wy in het vervolg, wanneer wy de waare natuur der vaste-lucht nen deszelfs zuur opzetlyk zullen onderzoeken, ^breedvoeriger zullen handelen.
?! TWEEDE



So ANTWOORD op de VRAAGE
TWEEDE HOOFDSTUK,
DE GEDEPHLOGISTEERDE - LUCHT. §• 4-
De gedephlogisteerde lucht heeft, even als de andere kunst-luchten, verfcheiden benaamingen gekreegen, naar maate van de byzondere denkbeelden, welken zig de Natuurkundigen van den aart deezer vloeiftoffe gevormt hebben
De zelfftandigheeden , waar uit deeze lucht wordt voortgebracht , zyn voornaamentlyk de metaal- kalken, en metaal- aardens; van welken men haar zo wel door enkele hette , als door byvoeging van zuur, hoewel in eene mindere hoeveelheid kan bekomen ; de kalk-, kristallyne-, en talk-aarden; welke hier toe vereifchen met zuur, en wel byzonder met Salpeter - zuur bevochtigd te zyn.
De meeste Plantgewasfchen geeven ook deeze lucht uit , als zy aan het zonne - licht zyn 1 blootgefleld. Men bekomt deeze lucht ook in 1 eene zeer groote hoeveelheid van den Salpeter1 en Aluin , door middel van hette.
$• 5.
(e) Hier omtrent vind men by Leonhardi, Tabkaui abrégé des Espéces d'air, verfcheide benaamingen van KeiR». Bkrgm<iM , Scheeee, Macquer, en anderen.



over de Lucht gelykende Vloeistoffen. 81 §. 5-
De Eigenfchappen, welken men tot hier toe by deeze lucht heeft waargenoomen , zyn de volgende :
a.) Algemeene Eigenfchappen.
1. ) Zy is zwaarer dan de gemeene-lucht, doch ligter als de vaste - lucht.
2. ) Zy is nadeelig voor de plantgewasfchen, [ hoewel uit eene gantfch andere reden , als wy I by de vaste-lucht gezien hebben.
h.~) Eigenfchappen, welken aantoonen, dat het zuur in deeze lucht zig niet doet onderkennen.
1. ) Zy vereenigt zig niet met water , dan i naa dat het zelve van deszelfs ingemengde lucht I beroofd is: — alle zuure luchten vermengen ; zig daarentegen zeer gemaklyk met het water.
2. ) Zy maakt het kalk - water niet troebel.
3. ) Zy maakt de bytende loogzouten niet 5 zagt, nog veroorzaakt met dezelven eenige kristtal-fchieting.
4. ) Zy heeft nog reuk nog fmaak. XXÏr. Deel. F 5.) Zy



82
ANTWOORD op de VRAAGE
5. ) Zy geeft in den ftaat van lucht niet de minfte blyken van eenige zuurheid, welke proefneeraingen men daar omtrent ook gedaan heeft (V).
6. ) Zy ondergaat geene verandering door de Eleótrieke vonk (tf).
c.) Eigenfchappen welken deszelfs zuiverheid of gedephlogisteerdheid te kennen geevtn.
1.) Zy onderhoudt het vuur veel beter dan de Dampkrings-lucht ; zo dat niet alleen de vlam van brandende lighaamen veel leevendiger in haar is, en ontvonkte lighaamen in haar ontvlammen ; maar ook dat het vuur, 't welk door haar aangeblaazen wordt, volgends de proeven van den Fleer Ac hard en anderen, de hardfte metaalen , in eenen zeer korten tyd , doet fmelten (ƒ).
2is) Zy is veel bekwaamer ter ademhaaling dan gewoone - lucht: zo dat het leeven van een
dier
(<J) LüONH AR Dl , l. C.
(f) Verhandeling van Teylkrs tweede Genootfchap, 3. ft uk. Schoon deeze eigenfchap eigentlyk de onmerkbaarheid van het zuur niet aantoont, zo kan men dezelve nogthans als eene byzondere , en alleen aan de.gedephlogisteetde-lucht behoorende , aanmerken : alzo alle de foorten van lucht, behalven de gephlogisteerde- en fpath-zuure-lucht, door de Electrieke vonk eene zekere verandering ondergaan.
(ƒ) CftEtLS ntuefte Entdekkunge, 3. B. pag. 79.



OVER DE LüCHT-GELVKENDB Vr.OEISTOEFFN. 83
1 dier in eene bepaalde hoeveelheid deezer lucht, ; zesmaal langer is, dan in eene gelyke hoeveel] heid van gewoone- lucht.
3. ) Zy verminderd, edoch in grooter hoe1 veelheid, door alle die bewerkingen welken de 1 lucht van den Dampkring doen verminderen ; :als door Salpeter - lucht , door verkalking der imetaalen , door blootgefteld te zyn aan oliën ,
; zwavel- lever , die in water, loog-zout, of
I kalk - water ontbonden is; met een woord,
1 zy vermindert door alle zodanige bewerkingen, I welken Phlogiston ontbinden , en aan de lucht tmededeelen.
4. ) Met ontvlambaare-lucht vermengd zyn(de, die men vervolgends aanfteekt, verwekt zy ie eene explojie, die veel fterker is, dan wanneer iIDampkrings - lucht en ontvlambaare-lucht by elIkander gemengd zyn.
5. ) Zy is een voortreflyk middel voor de ïgellikten.
6. y Wanneer zy by Dampkrings - lucht gewoegd is , die door phlogisteerende bewerkingen verminderd is, maakt zy haar wederom beIkwaam ter ademhaaling.
F s$ $.6.



84 ANTWOORD op de VRAAGE
§. 6.
De opgenoemde eigenfchappen, lett. b. geeven allerduidelykst te kennen, dat deeze lucht, fchoon voor het algemeen zuurmaakende beginfel gehouden wordende, en ook indedaad, met Phlogiston vereenigd zynde, tot een zuur ontbonden wordende , echter in den ftaat van lucht geene de minfte blyken van zuurheid
heeft. Terwyl uit de eigenfchappen lett. c.
overtuigend blykt, dat deeze lucht zeer zuiver is, dat zy veel beter het Phlogiston van de lighaamen aanneemt, dan de gewoone lucht; dus dat zy om die zelfde reden s en in die zelfde evenredigheid minder Phlogiston bevat, dan de Dampkrings - lucht ( g >
DERDE HOOFDSTUK.
DE ONTVLAMBAARE-LUCHT.
§• 7,
De ontvlambaare-lucht is eene vloeiftof, die zo wel door de Natuur als door de kunst wordt voortgebracht : Men vindt dezelve , als een
VOOrd^g) Zy die met de Heer Lavoisier. het Pbligistc» ia de Natuur verwerpen , vcrklaaren deeze verfchynzelen uit guntfch andere beginzelen , echter zyn zy het met ons eens ten aanzien van de zuiverheid deezer lucht.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 85
voordbrengzel der natuur in den boven - damp. kring , alwaar zy de oorzaak van verfcheiden lucht-verfchynzelen is; in de Mynen en onderaardfche holen, alwaar zy de oorzaak wordt van de geduchtfte gebeurtenisfen; als meede in de
moerasfen en ftilftaande wateren. Door
middel der kunst verkrygt men dezelve uit alle lighaamen, welken een zuur en Phlogiston bezitten : dus niet alleen uit de meeste natuurlyke lighaamen der byzondere natuur - ryken , maar ook uit lighaamen , welken door de kunst zyn zaamgelteld. — Men bekomt dezelve, hoe^ wel in eene geringe hoeveelheid ,• van eenige metaalen, als yzer en 'zink door hette : dan men verkrygt eene veel groótere hoeveelheid van dezelve , als men de metaalen by zuur of loogzout voegt: dus bekomt men haar van yzer, zink , of tin door verdund vitriool - zuur ; van koper, loot, of zink door zeezout - zuur; van yzer door vaste-lucht-zuur; van zink doormynftoflyk loog - zout : van zink en yzer door vlug loog - zout. — Men verkrygt ook deeze lucht van gelyke deelen olyf - olië of wyngeest en vitriool - zuur door hette ; door oliën , kooien , wyngeest , of andere zelfftandigheeden , die Phlogiston bezitten , aan zeezout - zuure - lucht
bloot te Hellen. Door verrotting van
1 dierlyke en groeijende zelfftandigheeden : met ( een woord , men verkrygt ontvlambaare - lucht ijuit alle zelfftandigheeden , waar in een zuur F 3 en



86 ANTWOORD op de VRAAGE
en eene genoegzaame hoeveelheid Phlogiston aanvveezig is.
§• 8.
De Eigenfchappen: Men vindt onder de verfchillende voortbrengzels der ontvlambaare lucht een aanmerklyk onderfcheid, naar maate van de byzondere zuuren of het loog-zout, welke men tot haarp voortbrenging beezigt. — Wy zullen ons echter in de opgaave der eigenfchappen niet met deeze byzonderheeden inlasten , maar alleen die eigenfchappen opnoemen, welken allen foorten van ontvlambaare lucht bezitten; en wel vooreerst: zodamgen, welken zy met andere lucht-foorten gemeen hebben; ten tweeden, zulken, weiken hun byzonder eigen zyn, en waaruit duidlyk blykt dat zy Phlogiston bezitten ; ten derden , die eigenfchappen ,
welken te kennen geeven , dat in deeze lucht het Phlogiston nog met eene andere zelfftandigheid vereenigd is.
a.~) Algemeene Eigenfchappen. ■
i.) Eene onaangenaame reuk, die, naar maate van deszelfs oorfprong, verfchillende is; en voornamentlyk aan de verbinding en uitwerking der byzondere zouten op het Phlogiston moet worden toegekend.
a.) De



over de Lucht - gelvkende Vloeistofpev. 87
2. ) De verfchillende foortelyke zwaarte : : de ontvlambaare - lucht uit metaalen heeft eene : mindere foortelyke zwaarte dan de dampkringslucht, zynde de ontvlambaare• lucht van zink imet het zeezout-zuur voortgebracht, manr \, ten die welke van yzer door verdund vitriool ;zuur verkreegen wordt, J van het gewigteener
[gelyke hoeveelheid gewoone - lucht. De
(ontvlambaare-lucht daar en tegen , welke men wan groeijende zelfftandigheeden voordbrengt , fckomt in gewigt aan de dampkrings - lucht ge;lyk , en is zelfs in zommige gevallen zwaarer idan dezelve.
3. ) Zy laat zig niet met water vermengen, tten minften zo zy verminderd wordt, gefchiedt (dit niet dan door langheid van tyd , en üegts ivoor een zeker gedeelte.
4. ) Zy geeft geen blyk van zuurheid.
5. ) Zy maakt het kalkwater niet troebel.
6. ) Zy verzagt geene bytende loogzouten, (en maakt ook geene kristallen met dezelven.
7. ) By fmeltenden Salpeter gedaan, verwekt :zy exphfie.
8. ) Zy laat zig, met Salpeter-lucht ver1 mengd zynde, zonder byvoeging van gemeene[ lucht, aanfteeken.
F 4 PO Z?



83 ANTWOORD op de VRAAGE
9.) Zy heeft een bederfweerend vermogen : echter in eenen minderen trap , dan de vaste - lucht , Salpeter - lucht, en andere zuure luchten.
10.) Zy blufcht de vlam uit, en is fchaadelyk voor het dierlyke leeven ( h ).
b.) Eigenfchappen, waar door het Phlogiston in deeze lucht kennelyk is.
1. ) Het herftellen der metaal-kalken.
2. ) De metaalen kunnen in dezelve niet verkalkt worden.
(6) Zo fchaadelyk ook de ontvlambaare-lucht voor het dierlyke leeven is', zo onfchaadelyk wordt dezelve|, wanneer zy met gemeene lucht gemengd wordt. Behalven de proeven, welken Bergman, Fontana, en Scheele hieromtrent hebben bygebracht, wordt zulks ook nog zeer duide-
]yk beweezen door de volgende proef: Wy vulden van
twee glaazen , waar van het eene den dubbelden inhoud van het andere hadt , het kleinfte geheel en al met dampkringslucht, en het andere voorde helft; terwyl wy de overige helft van dit laatfte met ontvlambaare-lucht aanvulden. In beiden plaatsten wy vogels van hetzelfde foort, die wy door middel van eert daar toe gefchikt Tafeltje tot in het midden van het glas opheffen , ten einde de vogel in het glas met de gemengde lucht zig, wegens de meerdere ligtheid der ontvlambaare-lucht, niet alleen in de gewoone-lucht zoude bevinden Deeze proef hebben wy verfcheiden reizen herhaald, dan nimmer nebben wy eenig noemenswaardig verfchil waargenomen, ten aanzien van het in het leeven bly ven der beiden
vogels in deeze verfchillende omftandigheden. Eene zaak,
die te meer onze opmerkzaamheid verdiend , daar de vaste lucht, op deeze wyze met de gemeene-lucht vermengd zyn-. de , wel deegelyk haare fchadelykheid doet bemerken.



OVER DE L.TJCIIT - SELYKENDE VLOEISTOFFEN. 8Q
3.) Zy kleurt de witte ontbindingen van kwikzilver , loot, zilver, en andere metaalen bruin of zwart.
" 4.) Zy bevordert den groei der plantgcwasfchen , even als andere luchten , welken Phlogiston bezitten.
c.) Eigenfchappen, welken te kennen gee- yen , dat behalven het Phlogiston , nog eenige andere zeifftandigheid in deeze lucht aanweezig is.
1. ) De ontvlambaarheid : — hier in ftaat ; zy gelyk met alle ontvlambaare lighaamen, wel1 ken, behalven het Phlogiston, nog eene zout: achtige ba/is hebben. Ook vindt men naa de (ontvlamming werkelyk dit zout
2. ) De onaangenaame reuk, die altoos verl fchilt naar maate van het zout, 't welk men tot 1 deszelfs voordbrenging gebeezigd heeft
3. ) De zwakke roodverwing, die zyby het. ] lakmoes - water doet ontftaan , als zy , na dat jmen de Eleétrieke vonk eenigen tyd door haar lheeft laaten gaan, daarmede gefchud wordt (7).
§• P-
(i) j. SbnebiER, Recherches analytiquesfur l'air inflam■ mahle.
(fc) J. Senebier l. c. Leonhardi l. c.
(J) Virbandeling van Teylers tweede genootfchap, 3. ftuk.
F 5



9o ANTWOORD op de VRAAGE
§• 9-
Deeze opgenoemde eigenfchappen der ontvlambaare lucht, zyn onzes bedunkens, genoegzaam toereikende , om dezelve van alle andere lucht - foorten te onderkennen; en duiden reeds by voorraad aan , dat deeze lucht voornamentlyk uit Phlogiston , doch niet alleenlyk uit dit beginzel is zaamgefteld. Ondertusfchen zaldit in het vervolg nader blyken , wanneer wy de waare natuur en zamenltelling deezer lucht meer opzetlyk onderzoeken.
VIERDE HOOFDSTUK.
DE SALPETER - LUCHT. .§. IO.
De Salpeter-lucht wordt voortgebracht uit alle eigentlyke metaalen, uit alle half - metaalen, uit verfcheidene oliën , en gomachtige zelfïlandigheden, en andere lighaamen welken genoegzaam Phlogiston bezitten.
§. tu
De Eigenfchappen deezer lucht zyn zeer onderfcheiden : zommigen derzelven heeft zy gemeen met andere foorten van lucht , anderen



ovïk di Lucht-geltkbndk Vloeistoffen. 9t
ren wederom zyn eigenaartige kenmerken van 1de beftand-deelen, waar uit deeze lucht is zaaimengefteld , als meede van derzelver onderlinge vereeniging. — Wy zullen deeze eigenfchappen afzonderlyk aanwyzen
a.) Algemeene Eigenfchappen.
1. ) De foortelyke zwaarte, welke byna geiiyk Haat aan die der gemeene- lucht.
2. ) Zy doet het kalk water niet aan.
3. ) Zy vermengt zig niet met water , ten zy de hoeveelheid water eene tienmaal grootere ruimte inneemt dan de lucht.
4. } Zy laat zig door den fterkften Alcohol, door de Vitriool- en Salpeter-Naphta , door :geest van zout , door bytende loog - zouten en tooien opllorpen.
5. ) Zy is doodlyk voor dieren en planten.
6. ) Zy blufcht de vlam uit, echter fchynt rn zommige gevallen de vlam vergroot te worden , voor dat zy wordt uitgeblufcht.
7. ) Zy wordt door de Elecirieke vonk aanmerklyk verminderd, en verandert in gephlogisteerde - lucht, of in eene lucht, die meer of ïpain ontvlambaar is.
k~) Eigen-



02 ANTWOORD op de VRAAGE
b.) Eigenfchappen, welken te kennen geeven , dat 'er een zuur , en wel het Salpeterzuur in deeze lucht beftaat.
i.) Wanneer men door by voeging van gemeene-lucht, of eenige andere lucht, welke in ftaat is Phlogiston te kunnen opneemen, deeze lucht ontbindt, dan geeft zy terftond blyken van zuurheid te kennen : doordien zy het lakmoes - water, en andere blaauw gekleurde vochten rood verwt.
i.) Zy geeft aan de tong dezelfde bytende zuuren fmaak, als het Salpeter-zuur; dit zelfde heeft ook plaats ten aanzien van den reuk.
3. ) Met vlug bytend loog - zout maakt zy witte dampen , en vormt met het zelve een Salpeter - Ammoniak.
4. ) Zy doet het zilver, koper , yzer , en kwikzilver aan , en byt dezelven tot kalk.
5. ) Zy verdikt de oliën , welken haar ppflorpen , tot eene vaste zelfstandigheid.
6. ) Zy bezit een fterk bederfweerend vermogen. De meesten deezer. eigenfchappen ontdekt men aan de Salpeter - lucht, zo dra dezelve met gemeene-lucht, of gedephlogisteerdelucht vermengd wordt: wordende nament-
lyk, in dit geval, het zuur ontbonden, en van zyn byhebbend Phlogiston bevryd.
c.) Ei-



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 93
c.) Eigenfchappen, welken de aanweezigheid van het Phlogiston in de Salpeter-tucht ontdekken.
1.) Zy wordt door byvoeging van gewoonei ilucht , of gedephlogisteerde-lucht verminderd. «JDe vermindering gefchiedt in eene grootere hoen i/veelheid , naar maate de bygevoegde lucht met '■ iminder Phlogiston voorzien is Q m y , en is \- gepaard met roode dampen, even als die van 1 rookenden Salpeter-geesr.
ie 2. y Zy ontbindt de dampkrings - lucht voor i l gedeelte , en doet de gedephlogisteerde-lucht byna geheel en al verminderen , even als alle , mdere phlogisteerende bewerkingen.
11 3.) Zy verandert de geele kleur van den Salpeter - geest in eene oranje, en maakt dezelve vlugger , en minder werkzaam tot de ont-
" ibinding der metaalen.
"" §, .. .12.. . . 'tl
, j Het blykt allerduidelykst uit deeze eigen. ïfchappen , dat de Salpeter-lucht uit zuur , en ■ wel het Salpeter-zuur , als ook uit Phlogiston is zaamgefteld. 'Er fchynt dus eene zeekere
over-
!H
f?n) Hier van daan , dat men de Salpeter-lucht beezigd , ,nm de zuiverheid der lucht te onderzoeken.



04 ANTWOORD op de VRAAGE
overeenkomst tusfchen deeze lucht en de ontvlambaare - lucht plaats te hebben, en wel hier in, dat zy beiden het Phlogiston bevatten, in een ftaat dat het met eene andere zelfftandigheid vereenigd is. Wy zullen in het vervolg nader aantoonen , waar in het voornaame onderfcheid tusfchen deeze beide foorten van lucht gelegen is; en dus thans maar in het voorbygaan aanmerken : dat in de Salpeter-lucht het Phlogiston eene veel mindere evenredigheid tot het zuur bezit, dan in de ontvlambaare• lucht, het Phlogiston tot die zelfftandigheid heeft, waar meede het vereenigd is ; dat het Phlogiston in de Salpeter-lucht beftendig met het zelfde zuur, namentlyk met het Salpeter-zuur vereenigd is, terwyl dit by de ontvlambaare-lucht onderfcheiden is, naar maate van den aart van het zuur , of het loog-zout, waardoor zy is voortgebracht; en eindelyk , dat de vereeniging der Salpeterlucht ook veel zwakker is; daar zy door eenvoudige vermenging met gewoone- of gedephlogisteerde-lucht ontbonden wordt; waar toe by de ontvlambaare-lucht nog ontvlamming vereifcht wordt.
VYFDE'



over de Lucht-gelykende Vloeistoffev. 95 VYFDE HOOFDSTUK.
DE ZUURE-LUCHT.
' '"'V
I §• i3-
Onder deeze benaaming kan men brengen i" falie zuur, het welk tot den ftaat van lucht ont• tbonden is.
;t ' 1 ."• rr..
In eenen eigentiyken zin kan het zuur geent ;zins op zich zelve tot lucht ontbonden worden:
a het volgt van zelfs, dat, zal het zuur den
t, iftaat van lucht aanneemen , het zelve veel fyij en vlugger moet zyn, dan in deszelfs vasten i, ftaat : het moet dierhalven , zal het deezen :, veerkrachtigen ftaat aanneemen , met eene an:; Idere zelfftandigheid vereenigd zyn , welke'daar r. toe gefchikt is: — deeze is geene andere dari ([. ihet Phlogiston: ten minften de fcheikundige berw iginzelen leeren ons , dat de zuuren door byo-ejy voegd Phlogiston eene ongemeen groote vlu<*, neid verkrygen. — Alhoewel dan het zuur met Phlogiston moet vereenigd zyn , om als izuure-lucht te kunnen worden daargefteld , zo teeren nogthans de proefneemingen, dat 'er maar ;zeer weinig Phlogiston vereifcht wordt, om de zuuren vlug te maaken : dat integendeel wanneer het zuur by deszelfs ontbinding met te veel j mogiston wordt vereenigd, de voortgebrachte



96 ANTWOORD of de VRAAGE
te lucht altoos minder kenteekenen van zuure lucht heeft, en geheel of ten deele ontvlambaar is
Men ontdekt ten aanzien der ontbinding tot lucht, by de zuuren een aanmerklyk verfchil: eenigen derzelven , als het planten-zuur , het zeezout - zuur , en het fpath - zuur , kunnen , uit hoofde dat zy in hunne zamenftelling meerder Phlogiston bevatten , op zig zelfs eenvoudig door hette , tot lucht ontbonden worden. Het vitriool - zuur , 't welk in zyne zamenftelling minder Phlogiston heeft, vereifcht om tot lucht ontbonden te worden , eene byvoeging van Phlogiston; terwyl het Salpeter-zuur alléén deeze byzondere eigenfchap bezit , dat het , fchoon met eene genoegzaame hoeveelheid Phlogiston voorzien , den ftaat van lucht niet aanneemt , ten zy het zig met Phlogiston verzadigd vindt; en in dat geval niet als Salpeter zuure lucht, maar als Salpeter-lucht verfchynt; en dus als eene lucht, in welke het zuur zodanig met Phlogiston verzadigt is, dat het geene blyken van zuurheid geeft, zo lange het als Salpeter-lucht beftaat Qo~).
'Er
(m) Wy zullen in het vervolg deeze zaak door naadere bewyzen aantoonen.
(o) Schoon het ook al eens mogelyk was, om het Salpeter-zuur , als Salpeter-zuure-lucht daarteuellen , (gelyk men waarlylc reden heeft om te denken , dat de roode dampen



oven dè Lucht-gklykende Vloeistoffen. 97
'Er heeft ten opzicht der zuure luchten nog 1 eene andere omftandigheid plaats , welke zeer 1 aanmerklyk is , namentlyk het verfchil dat 'er Iis in het vermogen van fommige zuuren , wan-
[ neer zy tot lucht ontbonden zyn. Het zuur
iin de vitriool-zuure lucht is veel zwakker, dan in deszelfs gewoonen vasten ftaat 3 daar in te-
I gendeel, het zuur in andere zuure luchten , ilbyzonder in de zeezout - zuure lucht , niet alleen fterker is, dan in het zeezout-zuur zelve 4
II maar ook vermogende om fterkere zuuren van - hunne ba/is lostemaaken. Men diendt hierom: trent aantemerken : dat een zuur altoos zwak:iker wordt, naar maate het met meerder Phloigision is overlaaden. Het vitriool - zuur dierI halven , moet in den ftaat van lucht zwakker ;zyn , dan in deszelfs vasten ftaat , om dat het niet dan door byvoeging van Phlogiston, tot
. lucht kan ontbonden worden. Het tegenovergeftelde heeft by het zeezout zuur plaats:
dit
:ppen van dit zuur een foort van zuure-lucht zyn); zo zoude mmen 'er nogtharis geene proefneemingen op kunnen doen , ptermits men geene zelfftandigheden ter opvanging derlucliHten kan beezigen , waar op het Salpeter - zuur zyne werking
mniet oeftent: wilde men hiertoe water gebruiken , zo
itzoude de Salpeter-zuure lucht, even als andere zuure luchtten, ten eerflen worden opgeflorpr : met oliën zoude deeze •opllorping eveneens gefchteden ; behalven dat de Salpeterzure- lucht, door zig te vereenigen met het Phlogiston van iae oliën , in Salpeter-lucht zou veranderd worden. Dit ilaatfte zoude ouk gebeuren, indien de bewerking bovenkwïfc igefchiedde.
XXIV. Deel. G



p8 ANTWOOPvD op de VRAAGE
die zuur wordt zonder byvoeging van eenig Phlogiston tot lucht ontbonden , en moet dus in deezen verfynden ftaat, beroofd zynde van vochtigheid en andere vreemde deelen , veel fterker zyn, dan in deszelfs vasten ftaat. Hier uit moet men dan verklaaren , waarom , gelyk wy by de eigenfchappen deezer lucht zien zullen , de vitriool - zuure lucht zwakker is, dan het vitriool-zuur in deszelfs vasten ftaat, en omgekeerd , waarom het zeezout in deszelfs vasten ftaat minder fterk is , dan wanneer het zelve tot lucht ontbonden is.
§. 14.
1.) Eigenfchappen der zuure - lucht in het algemeen.
Gelyk dan eenige foorten van zuure-lucht beftaan uit eene ontbinding van hunne oorfpronglyke zuuren, en de vitriool-zuure lucht alleen maar wegens het bygevoegde Phlogiston , van het vitriool - zuur verfchilt, zo volgt het, dat zy niet alleen meerendeels als zuur beftaan , maar ook uit dien hoofde eenige eigenfchappen met eikanderen gemeen hebben ; namentlyk zulken , welke aan allen zuuren eigen zyn : deeze zyn de volgende :
1.) Zy laaten zig door water, en oliën geheel , en zeer fchielyk opllorpen ; fchoon de 1 kleur welke de oliën hier door aanneemen , ee--
tug4|



over de Lucht- gelykknde Vloeistoffen. 99
nigzins verfchillende is, naar maate van den byzonderen aart der zuuren.
2. ) Alle foorten van zuure lucht blusfchen de vlam uit, en doen dit zonder dezelve van kleur te veranderen , of die voor haare uitblusfching te vergrooten ; behalven de zeezoutzuure lucht.
3. ) Zy zyn ongefchikt voor de ademhaaling.
4. ) Zy maaken alle blaauwgeverwde vochten rood ; gelyk dit eene eigenfchap van alle zuuren is.
5. ) Zy vereenigen zig met alle vaste en vlugge loog-zouten, en maaken met dezelven min of meer midden - zouten , welken naar den byzonderen aart der zuuren verfchillen. Dit gefchiedt ook met de loog-zout-lucht, door welkers vermenging met zuure - lucht 'er witte dampen ontftaan.
6. ) Zy hebben eene meerdere foortelyke zwaarte , dan de lucht van den Dampkring.
7. ) Zy hebben een bederf ■ weerend vermogen.
Alle deeze opgenoemde algemeene eigenfchappen der zuure-lucht, geeven dus allerduidelykst te kennen, dat deeze lucht niets anders is als het zuur, 't welk vlug gemaakt, en toe den ftaat van lucht ontbonden is.
G 2 §. 15.



ioo ANTWOORD op de VRAAGE
§. 15.
2.) Eigenfchappen der byzondere zuure luchten.
Daar het uit proefneemingen zeeker is , dat alle zuuren byzondere eigenaartige kenmerken hebben, waar door zy zig van eikanderen onderfcheiden; zo moet ook volgen, dat de verfchillende zuuren , tot den ftaat van lucht ontbonden zynde, byzondere eigenfchappen bezitten, waar door zy zig als zo veele onderfcheidene zuuren doen onderkennen. Deeze byzondere eigenfchappen der byzondere foorten van zuure luchten zullen wy nu onderzoeken, en ons hier omtrent bepaalen tot de zuure lucht uit ptantgewasfchen , de vitrioolzuure-, de zeezoutzuure -, en de /pat'h- zuurs lucht.
a.) De zuure lucht uit plant gewasfchen : (door Priestley Vegetabilacid air genaamd) is eigentlyk niet anders , als het azyn - zuur, door hette tot den ftaat van lucht ontbonden. Aan deeze lucht neemt men de volgende eigenfchappen waar :
1.) Zy doet geene werking op Zwavel, Salpeter, Ammoniak - zout, Borax en Zeezout. Dit moet volgen, doordien het zuur deezer 'lucht zwakker is, dan het zuur in de genoemde lighaamen.
*0 By



over de Lucht- gelykende Vloeistoffen, ioi
2. ) By de gemeene- lucht gevoegd zynde , phlogisteert zy dezelve ; het welk men waarneemd, als men haar door water laat opflorpen, en dus van de gemeene-lucht affcheidt.
3. ) Zy maakt met het vlugge loog - zout, een ioort van ammoniak-zout.
4. ) Zy maakt de olyf-olie dunner en witter.
Deeze weinige eigenfchappen zyn al de kenmerken Van deeze lucht; en geeven over het geheel blyken van een zwak zuur, gelyk het azyn-zuur is.
b.) De Vitriool - zuure - lucht, ( volgens Priestley Vitriol acid air ), wordt voortgebracht door het vitriool-zuur by zulke zeifftandigheden te voegen, welken eenig Phlogiston bezitten, en het vervolgens door hette tot lucht
te ontbinden. Zodanig verkrygt men dee-
: ze lucht van vitriool-olie, waarby eenig zilver, 1 kopar, yzer, loot, kwikzilver of zink gevoegd
1 is ; als ook , wanneer men vitriool - olie ,
i met houtskool, met aetherifche vochten , met 1 olyf-olie enz. vermengt, en door hette lucht 1 doet uitgeeven. Deeze lucht bezit de volgen(de byzondere Eigenfchappen.
1.) Zy heeft eenen reuk als de zuure damp 'van zwavel.
G 3 2.) Zy
(doet uitgeeven. Deeze lucht bezit de volgen(de byzondere Eigenfchappen.
1.) Zy heeft eenen reuk als de zuure damp ?van zwavel.



oa ANTWOORD or de VRAAGE
2. ) Zy vereenigt zig minder fchielyk met het water dan de zeezout-zuure-lucht, en geeft, wanneer zy door een klein gedeelte water wordt opgeflorpt, aan het zelve eenen fmaak , gelyk die van Spiritus - Sulphuris ; welke , even als deezen, door den tyd zuurder wordt, en in vitriool - zuur verandert.
3. ) Met vlug loog-zout maakt zy een foort van Vitriool-ammoniak, en met bytenden geest van Ammoniak vereenigd , geeft zy kristallen , die veel overeenkomst hebben met Glauber's geheim Ammoniak - zout; ook maakt zy met de vaste loog-zouten verfcheiden midden-zouten.
4. ) Zy verwekt in het kalk - water een ligt wolkje , 't welk fchielyk weder verdwynt.
5. ) Zy geeft aan de Olyf-olie eene donkere kleur.
6. ) Zy fmelt het ys, ontbindt den campher, het yzer, en koper, en maakt met de Aluin aarde eenen waaren Aluin.
7. ) Zy onttrekt aan de Porax , en Aluinkristallen , het kristallifeer-vocht.
8. ) Zy is zwakker dan het Vitriool - zuur zelve, en dan het zeezout-zuur, en heeft dus geene uitwerking op Salpeter, gemeen zout, en Ammoniak-zout; danzy ontbindt uit de loogzouten de vaste-lucht.



over de Lucht-gelykibide Vloeistofien. 103
9.) Zy phlogisteert de gewoone lucht, in 1 welk geval het Vitriool-zuur wederom tot zy! nen voorigen vasten ftaat wederkeert.
Deeze opgenoemde kenmerken toonen ge: noegzaam^ aan , dat de Vitriool - zuure - lucht : niet anders is, als een verdunt en vluggemaakt - Vitriool-zuur, en dus dat zyzig hier door onder: fcheidt van de andere foorten van zuure-lucht.
c. ~) De Zeezout - zuure - lucht. Deeze lucht kan men van Zee-zout-zuur door middel , van hette bekomen ; doch gemakkelyker ver\krygt men dezelve, wanneer men eenig vitrioolzuur by het keuken-zout voegt, en op deeze (wyze het Zee - zout - zuur in de gedaante van ] lucht uitdryft.
Deeze lucht o»derfcheidt zig door de volfgende Eigenfchappen.
1. ) Zy laat zig met gewoone-lucht vermen\ gen , en verfchynt vervolgens in witte, warme <en nevelachtige zuure dampen ; — zy vermintdert de uitgebreidheid der gemeene lucht, en jphlogisteert dezelve.
2. ) Zy blufcht even als andere zuure-lucht [de vlam uit, doch vergroot dezelve voor en 3 aleer zy uitgaat. Deeze vergrooting van de ;vlam gaat gepaart met eene groene of ligt blauïWe kleur.
G 4 3.) Zy



104 ANTWOORD op de VRAAGE
3. ) Zy wordt zeer fchielyk door water opgeflorpt, en verzadigt hetzelve allengskens tot een hoogst geconcentreerd zeezout - zuur.
4. ) Met vlug loog - zout, of loog - lucht gemengd zynde , geeft zy witte dampen , en vormt met dezelven het Amoniak-zout.
5. ) De doorfchynende aether van vitriool maakt zy troebel , en deelt aan den wyngeest het vermogen meede om yzer te ontbinden.
6. ) Zy verwd de zuiker zwart, en fchynt dampen uit deeze los te maaken.
7. ) Zy ontbindt het zuur van den Salpeter.
8. ) Zy maakt met Salpeter - zuur het Konings - water.
9. ) Zy vreet het flint glas aan , en óverdekt het met eene witte korst.
10. ) Zy fmelt het ys , ontbindt Campher, yzer, loot, zink, bloemen van zink en menie.
11. ) Zy ontbindt het Phlogiston van verfcheiden lighaamen , en verandert hier door in ontvlambaare-lucht: dit gefchiedt niet alleen van zulke lighaamen, by welken zeer veel Phlogiston gevonden wordt, als wyngeest, oliën, houtskool , Phosphorus , was , yzer, koper, enz. ; mn.ar ook van zulke lighaamen , by welken het Phlogiston geringer is , als kurk , eikenhout , yvoor, yuurfteen, enz. 12.)



OVER DE LrcUT-GïstYKBNDR VloeTSTOÏTEN. fcft
12.) Zy is minder leidende voor de Elec| trieke vonk , dan eenigen der andere foorten zvan lucht.
Uit verfcheiden deezer aangehaalde Eigen"fchappen blykt het, dat deeze lucht werkelyk tniet anders is , als het Zeezout-zuur tot den [ftaat van lucht ontbonden, en min of meer zuisverer dan in deszelfs vasten ftaat ; waarom dan :ook, gelyk reeds is aangemerkt, dit zuur in de 'gedaante van lucht een fterker vermogen fchynt (te bezitten.
d.) De Spath- zuure- lucht, (volgens Tribstley fluor acid air"). Deeze lucht rverkrygt men , wanneer men by fyn geftampte 'fpath eenig vitriool-zuur voegt, en deeze vermenging in eene maatige hette plaatst. Deeze lucht is dus niet anders als het fpath - zuur tot Iden ftaat van lucht ontbonden.
Omtrent den aart van dit zuur zyn de gevoedens der Scheikundigen zeer verfchillende geweest , zedert dat de Heer Marggraaf het zelve 't eerst ontdekt en befchreeven heeft q>): üe Heer Scheele, die het fpath - zuur, met betrekking tot deszelfs beftanddeelen, het eerst ifcheikundig onderzocht heeft, befchouwt het
zelve
Memoires dg V Academie de Berlin, Tom. XXIV.
o s



ioö ANTWOORD op de VRAAGE
zelve als een eigenaartig zuur ( acldum pui ge neris~) De Heer Boulanger heeft
vervolgens getracht dit gevoelen te wederleggen, en waarfchynlyk te maaken, dat het fpath- zuur niet verfchilt van zeezout - zuur , dan dat het door aarde gewyzigd is ( r) ; terwyl de Heer M onnet daarentegen het zeezout-zuur in den fpath ontkent, en met den Heer Priestley het fpath-zuur als eene wyziging van het vitriool - zuur befchouwt.
Niettegenftaande 'er eenige omftandigheden zyn, welken het gevoelen van Boulanger, en byzonder dat van Monnet en Priestl e y waarfchynlyk maaken ; zo is 'er nogthans veel meer reden , om met Scheele , het fpath-zuur als een eigenaartig zuur aantemerken. Men kan hier van overtuigd worden , wanneer men de bewyzen nagaat, welken door Scheele, in zyne wederlegging van de gevoelens van Boulanger, en Monnet zyn opgegeeven ( s ); als ook die, welken door den Heer Wieg leb tot ftaaving van dit gevoelen zyn bygebracht (/): uit welken het tenduide-
lyklten
(9) Abhandelungen der Ktnigbjke Sweedifch Academie der Witfenfebaffen , B. 33-
(r.) Exper. 6? obferv. furie Spatbvitreux £? Fluorfpathique. (.?) Crell neuefte entdekkungen, 8. Theil. Handbucb der algemeinen Cbiemie, 2. B.



over de Lucht-get,yk&nde Vloeistoffen. 107
I lykften blykt, dat het fpath - zuur eigenfchap[pen bezit, welken het geheel en al van vitrioolzuur en het zeezout-zuur onderfcheiden, en : dit zuur hier in voornaamentlyk kenteekenen : t dat het de keifteen en het glas ontbindt, en in <de gedaante van damp met zig voert; als ook .(dat het met de loog-zouten byzondere middenizouten vormt.
Dit byzonder zuur tot lucht ontbonden , is \ dan de fpath - lucht, aan wélke men de volgenide Eigenfchappen waarneemt.
1. ) Zy bedekt het water , door 't welk zy | wordt opgenomen , met eene aardachtige zelf[ Handigheid, welke in het water overig blyft.
2. ) Zy doet het kalkwater troebel worden, < en praecipiteert daar van eene zelfftandigheid , (die met het fpath veel overeenkomst heeft.
3. ) In den ftaat van hette ontbindt zy het I glas. Dit gefchiedt niet alleen terwyl de lucht 1 wordt voortgebracht, maar ook eenigen tyd beswaard geweest zynde, ontbindt zy het glas, als men haar in hette plaatst.
4. ) Zy bedekt de aluin - kristallen met eejnen keifteenachtigen korst.
5. ) Zy ontbindt het kryt tot vaste lucht, en ; de Salpeter tot Salpeter - zuure dampen.



i©8 ANTWOORD op de VRAAGE
6\) Zy maakt met de loog-zouten byzondere midden-zouten.
7. ) Zy wordt niet , gelyk andere zuure luchten , door zwavel-leever , en Terpentynolie opgeflorpt.
8. ) Zy mengt zig bezwaarlyk met looglucht, maakt met dezelve witte dampen , en vormt tweederleije zouten , waar van flegts het eene ontbindbaar in water is.
Het blykt dan , dat de fpath - zuure - lucht eigenfchappen heeft, welken geheel en al van andere zuure - lucht onderfcheiden zyn , en 'er dus allen grond is om te vermoeden, dat zy van een byzonder zuur , namentlyk het fpath-zuur is zaamgefteld. Men kan echter niet ontkennen , dat in deeze lucht, zo als men die uit de fpath door by voeging van het vitriool-zuur bekomt , ook niet een gedeelte vitriool - zuur als vitriool-zuure-lucht zou gevonden worden: alzo het uit de Proeven van den Heer P r i e s tl ey blykt, dat het water, het welk de fpathzuure-lucht heeft opgenomen, en welk men van de aardachtige zelfftandigheid gezuiverd heeft, niet verfchild van water dat met vitrioolzuure - lucht bezwangerd is • zelfs , dat men van dit water door hette vitriool - zuure - lucht kan ontbinden O), Ondertusfchen moet deeze
(«) Exp. and obfero. en diff. kinds of air, Vol. III. Seö. 28.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 105
ze aanweezenheid van het vitriool - zuur in de fpath - zuure - lucht befchouwt worden als toevallig , en voorttekomen van het vitriool - zuur dat by de fpath gevoegt is; het welk door middel van het Phlogiston van de fpath vlug gemaakt , ook voor een gedeelte tot lucht ontoonden wordt; en niet, dat de fpath - zuure dicht uit het vitriool • zuur zelfs zou beftaan , na alleen maar wegens de aardachtige zelfftandigheid van de fpath, die'met dit zuur zou vereenigd zyn , van de gewoone vitriool - zuure :ucht zou verfchillen ; gelyk dit het gevoelen van den Heer Priestley is. Immers indien, ilit waar was, zo moest ook het vitriool - zuur in alle vereeniging met eene gephlogisteerde aarde , dezelfde eigenfchappen verkrygen, welken uen van de fpath - lucht waarneemt. Daar dit nu door de ondervinding geleerd wordt geen blaats te hebben , en 'er veel eer alle grond s om te vermoeden, dat het vitriool-zuur door eene vereeniging met eene aardachtige zelfftandigheid verzacht en ftomp gemaakt moet worden , dan dat het een vermogen zou verkrygen, iiet welk het zelfs in zynen meest geconcentreerlien ftaat niet bezit, namentlyk om het glas te
ontbinden. Daar het nu nog onzeker is ,
of de aardachtige zelfftandigheid , welken men in de fpath-lucht waarneemt, als een beftanddeel deezer lucht is aantemerken ; en men door den Heer Wiegleb vindt waargenomen, dat
het



ïio ANTWOORD op de VRAAGE
liet fpath-zuur op zig zelfs , zonder met deeze aarde vereenigd en tot lucht ontbonden te zyn, en waar men dus niet aan eene wyziging van het vitriool-zuur door de fpath - aarde kan denken , dezelfde verfchynzelen als fpath-zuurelucht oplevert (?) ; zo gelooven wy , dat 'er verreweg de meeste reden is om te ftellen : dat:[, de lucht, welke men van de fpath ontbindt II eene byzondere zuure - lucht is , en wel zulk i eene , die voornaamentlyk uit dit byzondere! zuur der fpath beftaat.
s. 4
De opgenoemde zuuren zyn dan die geene , ,i welken men tot hier toe tot den ftaat van lucht :|i heeft ontbonden. 'Er is geen twyffel, of menif zoude ook nog de andere foorten van zuuren , J by yoorbeeld het mieren - zuur Qacidum formiA carum ) , en de onderfcheidene zuuren derc Plantgewasfchen , den ftaat van lucht kunnen 1 doen aanneemen; wanneer men dezelve zo veel 1 Phlogiston byvoegde , als genoegzaam was omi
hen tot lucht te ontbinden. Dan daar mem
tot nog toe geene proefneemingen hier omtrent rji gedaan heefc, en de voorgeftelde Vraage zig; alleen maar bepaald, tot de tot hier toe beken- ■ de onderfcheidene lucht-foortige vloeiftoffen ,,
ZO)
(i>) 1.6. pag. 37.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. lir
ito zullen wy ons ook thans in geen verder on:derzoek hieromtrent inlaaren als hebbende gee:ne.opzettelyke proeven daaromtrent genomen.
ZESDE HOOFDSTUK,
DE LOOG - LÏÏCHT. §• 17-
De loog-lucht {alkaline air") wordt voortgebracht, wanneer men bytend loog-zout, geSlyk de vluggen geest van Ammoniak - zout, in ihette plaatst. Dan gelyk deeze vlugge geest fvoordkomt by, de distellatie van gemeen Ammorniak-zout en ongeblufchte kalk, zo is de beste :en gemaklykffce wyze om loog-lucht voorttejbrengen , dat men deeze zelfftandigheden by l:elkander voege , en door hette tot eene zodanige vluggen geest van ammoniak in de gedaante van lucht ontbindt.
§. 18.
De Eigenfchappen , welken men aan deeze lucht waarneemt, zyn de volgende :
1.) Zy wordt door water opgeflorpt, en ! deelt aan het water , wanneer dit met haar verzadigd is , de eigenfchappen meede van den
vlug-



«ia ANTWOORD op de VRAAGE
vlaggen geest van Ammoniak - zout. Men kan deeze lucht door hette ook weder van het water ombinden.
2. ~) Zy wordt door wyngeest, en vitrioolaether opgeflorpt; doch vereenigt zig niet , of zeer weinig met oliën ; heeft geene uitwerking op zwavel, keuken - zout of Salpeter; veroorzaakt in geest van zout , door welke zy wordt opgeflorpt, eene kleine nederploffing van gemeen Ammoniak - zout, en vormt met de vitriool - olie een witachtig zout.
3. ) Met vaste-lucht gemengd , maakt zy kristallen van verzacht vlug loog - zout; met Salpeter-lucht geeft zy alleen witte dampen, en wanneer men haar vervolgens aan water blootfielt , wordt zy daar door opgenomen , zonder dat zy de Salpeter - lucht iets verandert heeft ; dan eenige gemeene- lucht by de Salpeter- lucht gevoegd, en deeze dus ontbonden hebbende , zo vormt zy met dezelve kristallen van Salpeter - ammoniak - zout. — Met vitriool zuure lucht geeft zy kristallen van zwavel- of vitrioolammoniak. Met zeezout-zuure-lucht gemeen ammoniak - zout, en met fpath-zuurelucht fpath - ammoniak. In alle deeze vermengingen der loog - lucht met eene lucht, waarin een zuur gevonden wordt, verneemt men eene witte damp of wolk.
4.) Zy



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 113
4. ) Zy geeft aan de fyroop van violen eet ne groene kleur.
5. ) Zy brenj^fhet ys tot fmelten.
6 ) Met gerheene- lucht vermengd zynde, )laat zy zig aanfteeken, en ontvlamt met eene : zekere exploüe.
7.) Haare foortelyke zwaarte is minder dan (die van zuure-lucht, en meerder dan die van : ontvlambaare - lucht.
8) Zy wordt door de Elecr.rieke vonk laanmerkelyk in uitgebreidheid vermeerderd , ren fchynt daar door in ontvlambaarheid toetemeemen.
De meesten deezer opgenoemde Eigenfchap]fpen toonen dus, dat deeze lucht niet anders iis , als vlug loog-zout, door zyn byhebbend '''{Phlogiston tot den ftaat van lucht ontbonden : ii immers men ontdekt by het vlugge loog-zout, iiin deszelfs vasten ftaat, foortgelyke eigenfchapIpen.
§• 19.
Het blykt dan, uit het geene omtrent de eiEgenfchappen der vaste-lucht, gedephlogisteerdeUucht, ontvlambaare-lucht, Salpeter- lucht, 1 zuure -lucht, en loog- lucht gezegd is , dat 'er rverfcheiden kenmerken zyn, waaraan men dee-
XXIV. Deel. H ze



ii4 ANTWOORD op de VRAAGE
ze verfchillende foorten van lucht van eikanderen en van de lucht des Dampkrings kan onderfcheiden. Duidelykheidshalven zullen wy ee¬
nigen hunner voornaamfte kentekenen in een kort bellek met elkander vergelyken; en wel byzonder die , waar aan ieder deezer onderfcheidene foorten van lucht, als ook de lucht van den Dampkring, ten eerften te onderkennen zyn.
De vaste - lucht onderfcheidt zig van alle andere foorten van lucht door deszelfs byzonder zuur, en de wyze op welke dit zuur gewyzigd is §. 2. c. In de gedephlogisteerde-lucht, en ontvlambaare - lucht , ontdekt men geen zuur, §. 5. b3 §. 8. a. 3. 4. 5. 6.; terwyl het zuur, welke men by de Salpeter - lucht waarneemt, voortkomt van de ontbinding die deeze lucht ondergaat. §. 11. b. In de zuure - lucht is het zuur veel fterker , dan in de vaste-lucht, en verfchilt zeer weinig van de zuuren , waar van zy ontbonden is § §. 14. 15: daar in de vaste lucht dit zuur , op eene byzondere wyze verzagt en gewyzigd zynde , zig als een geheel ander en eigenaartig zuur vertoont.
De vaste-lucht blufcht de vlam § 2. a N°. 2. dit doen ook de ontvlambaare-lucht , en Salpeter-lucht § 8. a N°. 10, § 11. a N°. 6: dan by de ontvlambaare - lucht is dit met ontvlamming , en by de andere met eene kleurs-
ver-



oveii ee Lucht gelykende Vloeistoffen. 115
verandering vergezeld (w). De Dampkringslucht , die aan phlogisteerende bewerkingen is blootgefteld geweest , dooft de vlam , zonder eenig verfchynzel daar by te voegen ; hier in fchynt dan weinig onderfcheid te zyn, tusfchen vaste-lucht en gephlogisteerde -lucht: — dan het uitblusfchen van de vlam van een kaars gefchiedt zeer veel maaien meer in de vastelucht , dan in de gephlogisteerde - lucht: — dit
: is ten naasten by in evenredigheid als 12:1; en dus kan men ook hieraan de vaste - lucht van
1 de gephlogisteerde - lucht onderfcheiden.
De vaste-lucht wordt door water opgenomen ! § 2. b. N'. 5 ; dit gefchiedt niet van de ontvlambaare- lucht en Salpeter- lucht, ten zy men door lang aangehouden fchudding eenige lucht , in het water inlyft; de zuure - lucht en loog i lucht worden in tegendeel wederom door water opgeflorpt § 14. N°. 1. § 18. N°. 1: het onderfcheid echter tusfchen haar en de vaste-lucht i ten aanzien van deeze opflorping , is , dat zy
1 op de eerfte bylaating , zelf van eene kleine hoeveelheid water , geheel, of voor het grootfte gedeelte verdwynen ; daar de vaste-lucht eenen zekeren tyd, en eene bepaalde hoeveelheid
(«O Zommigcn der zuure-luchten dooven ook de vlam ,
2 zonder dat eenig ander verfchynzel daar meede gepaart gaat ; i dan deeze luchten doen zig door haare zuure reuk terftond
3 onderkennen.
H a



u5 ANTWOORD op de VRAAGE
heid water vereifcht om opgenomen te kunnen worden , en altoos voor een gedeelte onmengbaar met water is.
De vaste - lucht veroorzaakt eene nederploffing van den kalk in kalkwater; daar dit nu door geen ander zuur gefchiedt, zo kan men dit als een genoegzaam zeker kenmerk van haare aanweezigheid houden. Dan gelyk de lucht welke men van zommige lighaamen ontbindt, niet zelden met eenige vaste-lucht gemengd is, zo zal men ook eene troebelheid van het kalkwater in deeze lucht waarneemen, fchoon zy verre af is van vaste - lucht te zyn ( x ). Men moet dan deeze , en de 'andere opgegeevene omftandigheden zamen neemen , en vindt men dan , dat eenige lucht de vlam van eene kaars een groot aantal reizen uitblufcht; dat zy dit doet, zonder eenig ander verichynzel daar by te voegen ; —dat zy langzaam , en met een overblyfzel door water wordt opgenoomen , en tot haare opneeming eene zekere hoeveelheid water vereifcht;
dat
(x) Behalven van verfcheide andere zelfftandigheeden > bekomt men van hout en houtskool eene groote hoeveelheid vaste-lucht met ontvlambaare-lucht gemengd. P^iestlfy l. c. Vol. II. pag. 214. De lucht welke uit verfcheide groejende zelfftandigheeden door Salpeter- zuur wordt voortgebracht, is Salpeter • lucht, welke veelal met ontvlambaarelucht en vaste-iucht gemengd is. Priestlet (. f. Vol. II. Sect. VU. By de meeste voortbrengingen van gede¬
phlogisteerde-lucht, komt zy met vaste-lucht gemengd , ten Toorfcbyn.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 117
1 dat zy aan dit' water eene zachte zuuren fmaak \ geeft; en eindelyk dat zy den kalk in het kaik1 water nederploft: — dan kan men verzekerd : zyn , dat deeze lucht vaste - lucht is.
De gedephlogisteerde - lucht is, neffens de I lucht van den Dampkring, de eenige lucht, in ' welke het vuur blyft branden : dan dit branden | gefchiedt veel weelderiger in de gedephlogisteer< de - lucht , en is met een kraakend geluid vergezeld , § 5. c. N°. r. In de Salpeter-lucht, 3 die meer of min ontvlambaar is, brand de kaars : ook met eene vergroote vlam , doch op verre rnaa niet zo helder. Het beste kenmerk nogtthans om de gedephlogisteerde-lucht hier in te (onderfcheiden , is , dat men een kaars , waar;aan maar een enkel vonkje is , in de gedephloe gisteerde - lucht brengt , het welk daadlyk ont\ vlamt ; daar dit vonkje in de gewoone - lucht l langzaam , en in de Salpeter - lucht ten eerften \ wordt uitgeblufcht.
De gedephlogisteerde - lucht en gemeene llucht, onderfcheiden p% van de andere foorten wan lucht, dat zy bekwaam zyn ter ademhaalling. Het leeven van Dieren in eene bepaalde ["hoeveelheid lucht, is nogthans veel langer in :de gedephlogisteerde-lucht als in de gewooneilucht , § 5. c. 2. Hier in vindt men dan ook ïhet onderfcheid tusfchen deeze beide luchten.
H 3 Beiden



Ii8 ANTWOORD op de VRAAGE
Beiden de gedephlogisteerde - lucht , en gemeene k lucht , worden ook. maar alleenlyk door Salpeter - lucht verminderd, § 5. c. N°. 3, en doen ook deeze verminderen, § 11. c. N°. 1: de vermindering der gedephlogisteerde - lucht is veel meerder dan van de Dampkrings - lucht, deeze is ten naasten by in evenredigheid als 32 : 9. of 4 : 1. Qy~).
De vermeerdering van het vuur, de bekwaamheid om het leeven van Dieren in eene bepaalde hoeveelheid lucht, zeer lang te doen voortduuren,"' en eene zeer groote vermindering door Salpeter - lucht , onderfcheiden dan de gedephlogisteerde - lucht van alle andere foorten van lucht.
De ontvlambaare - lucht onderfcheid zig door haare brandbaarheid , §. 8. c. N°. 1. Het is waar, dat men deeze eigenfchap ook zomtyds waarneemt by de Salpeter-lucht §. 61 , en by de loog - lucht § 18. N°. 6 : dan nimmer is de ontvlambaarheid by de Salpeter - lucht zo fterk, dat zy explofie kan maaken, als zy met gemeene-lucht of gedephlogisteerde-lucht gemengd is: gelyk dit van de ontvlambaare- lucht gefchiedt; by de loog-lucht is zy ook merklyk zwakker.
, De
O) Volgens Fontana verminderd de Salpeter-lucht de jTedephlogisteerde - lucht |, en gemeene - lucht | gedeelte. Recherches Pbyfiques far Vair nitreux £f Vair dcpblogistique, pag. gg6f 267.



ovfr de Lucht - gelvkende Vloeistoffen. 119
De ontvlambaare - lucht onderfcheidt zig ook /van alle de andere foorten van lucht door haare /verfchillende foortelyke zwaarte, welke van die ider metaalen veel minder is dan die der Dampkrings - lucht § 8. a. N°. 2 ; de vaste - lucht en ;de zuure - luchten , zyn in tegendeel merkelyk zzwaarer dan deeze % 1. a. N°. 1. § 14. N°. 6. :;terwyl de gedephlogisteerde - lucht en de Salpeter - lucht daar meede in gewigt ten naasten by jovereenkoomen.
De Salpeter-lucht bezit twee eigenfchappen idie haar van 'alle andere foorten van lucht onIderfcheiden: de eerfte is de troebel roode kleur welke zy aanneemt, als zy met gedephlogisteerde-lucht, of Dampkrings-lucht gemengd wordt; de andere is de vermindering, welke zy Idoor deeze vermenging ondergaat, en die zy iook omtrent deeze beide foorten van lucht te weeg brengt § 11. c. N°. 1.
De zuure-lucht, in het algemeen, onderfcheidt zig hierin van alle de andere foorten van lucht, Hat zy by de aanraaking van eene geringe hoeveelheid water, ten eerften gehéél ontbonden wordt § 14. N°. 1 : alle de andere foorten van ducht, uitgezonderd de vaste-lucht , en looglucht, kunnen , zonder te veranderen, door ,H 4 water



iao ANTWOORD op de VRAAGE
water worden afgefloten (s) : de vaste-lucht wordt langzaam, en met een overfchot van lucht door het water opgenoomen ; de loog - lucht, fchoon fchielyk door water opgeflorpt wordende . bezit nogthans een gedeelte dat voor geene vermenging met water vacbaar is.
Als men by vitriool - zuure - lucht een klein gedeelte water laat toefchieten, befpeurdt men dat dit water de eigenfchap verkrygt van vlug vitriool-zuur § 15. b. N'. 2. In de zeezoutzuure-lucht wordt dit water gelyk aan geest van zeezout % 15. e. N°. 3. Inde fpath-zuurelucht neemt het water ook wel min of meer de eigenfchap van vlug vitriool-zuur aan, maar laat eene aardachtige ftoffe over, die men te voren in de lucht niet waarnam § 15. d. N°. 1.
De zuure-lucht van Plantgewasfchen, en de vitriool-zuure-lucht oeffenen geene uitwerking op lighaamen die Phlogiston bezitten, om hun daar van te berooven; de zeezout-zuure-lucht ontbindt dit van eene menigte van lighaamen , en verandert daar door voor een gedeelte in ontvlambaare-lucht § 15. c. N°. 11.
Eindeer) Men begrypt ligtelyk, dat dit onder zekere bepaaling; rnoet genoomen worden: alzo de Salpeter «lucht, en zelfs' Dimpkrfngs-lucht verandert, als zy eenen langen {tyd aan ^ater is blootgefteld geweest.



Over de Lucht-gclykende Vloeistoffen, iai
Eindelyk onderfcheidt de Spath- zuure- lucht izig hier byzonder in, dat zy in eenen ftaat van nette het vermogen heeft om het glas te ontbinden § 15. d. N°. 3,
Daar zyn dan genoegzaame kenmerken, die ook het onderfcheid tusfchen de verfchillende foorten van zuure-lucht aanwyzen.
De loog-lucht is neffens de Salpeter-lucht, de eenigfte foort van lucht , welke van kleur verandert, als zy met eenige andere foort van ucht in eene bepaalde hoeveelheid vermengd vordt (tf) : de loog-lucht doet dit met vastelucht, Salpeter - lucht, én zuure-lucht §. 18.
3 ; de Salpeter - lucht met gedephlogisteerde - lucht en Dampkrings - lucht; de loog - lucht vordt door deeze vermenging ontbonden in wit|e , en de Salpeter - lucht in roode dampen.
De loog - lucht geeft aan het water , 't welk naar heeft opgenomen, de natuur van 't vlugge \mmoniak-zout §. i3. N°. 1.; en hierdoor centeekent zig deeze lucht volkomen van alle rndere foorten van lucht.
De
(a) Wy leggen in eene bepaalde hoeveelheid: alzo de 'leezout-zuure -lucht in witte dampen verandert, als zy zig n de open lucht kan verfpreiden , en genoegzaame vochtigieid uit den Dampkring kan aantrekken.
H S



xit ANTWOORD op de VRAAGE
De lucht van den Dampkring onderfcheidt zig van alle andere lucht - löorten , door haare bekwaamheid , om het vuur en de ademhaaling te kunnen onderhouden , en door de vermindering met Salpeter - lucht : — de gedephlogisteerde - lucht alléén , bezit deeze opgenoemde
eigenfchappen even als de gemeene-lucht;
en het gantfche onderfcheid, het welk men ten deezen aanzien tusfchen de gewoone - lucht en de gedephlogisteerde-lucht waarneemd, is, dat de zo even genoemde eigenfchappen der gemeene lucht, in de gedephlogisteerde lucht, gelyk wy zo even gezien hebben , nog in eenen veel fterkeren trap worden waargenomen.
TWEEDE



Over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 123
TWEEDE AFDEELING.
De verfchillende foorten van lucht zyn vloeiflofjen van denzelfden aart als de Dampkringslucht, en kunnen, in zo verre, met deeze voor eene foort van lucht gehouden worden.
EERSTE HOOFDSTUK,
De lucht - gelykende voortbrengzelen moeten als zo veele onderfcheiden foorten van lucht worden aangemerkt.
$. 20.
Eene der eerfte twyffelingen, welke 'er ontdaan zyn, toen de kennisfe derverfchillen1de foorten van lucht meer algemeen begon te {worden , is geweest, of men haar als gelykffoortige vloeiftoffen als de Dampkrings - lucht te befchouwen hadde. Schoon verre de mees. te Natuurkundigen thands tot dit gevoelen overlihellen, zo zyn'er nogthands eenigen, welken
zekere



124 ANTWOORD op de VRAAGE
zekere bedenklykheden tegen dit gevoelen inbrengen , en welken men niet kan ontkennen , van dien aart te zyn, dat zy niet eene byzondere oplosfing zouden verdienen.
§. 21. ^
Zeker is het dat men buiten en behalven de lucht • gelykende voortbrengzelen , flegts eene vloeiftof kent, die in fommigen opzigten meer of min naar lucht gelykende is : deeze is het Water, wanneer het door hette tot den ftaat
van damp gebracht is. 'Er is nogthands een
alderduidelykst onderfcheid tusfchen damp en lucht , hier in beftaande i dat de eerfte zyne veerkrachtigheid , doorfchynendheid , en onzigtbaarheid aflegd , en tot zynen vorigen ftaat van water wederkeert, zo dra1 de graad van hette, welke het water deeze gedaante heeft doen aanneemen , maar eenigzins verminderd
wordt; daar in tegendeel de lucht, fchoon
ook, gelyk alle lighaamen, voor eene zekere inkrimping en uitzetting, doodkoude en warmte vatbaar zynde, nogthands beftendig haare veerkrachtigheid , doorfchynendheid en onzigtbaarheid blyft behouden.
Zo dra men dan dit als een onderfcheid tusfchen damp en lucht vastftelle ; gelyk wy ook tot heden geen ander kenmerk hebben , waar aan wy
deeze



over de Lucht-gelykende Vloeistofffn. I?5
deeze beiden , zo verre hunne uitwendige gedaante betreft, kunnen onderfcheiden; en men dan hieraan de lucht-gelykende voortbrengzelen itoetze, zo blykt het, dat zy veel nader komen aan den ftaat van lucht, dan aan die van damp : alzo haare veerkrachtigheid, doorfchynendheid, en onzigtbaarheid beftendig, en van geene hette afhangelyk is.
Dan behalven dat de lucht-gelykende voortbrengzelen eene beftendige veerkracht, doorfchynendheid , enz. even als de Dampkrings ducht bezitten, zo ontdekt zig van hun nog eene andere omftandigheid , welke onzes bedunjkens, hunne overeenkomst met de lucht nog (verder fchynt aanteduiden. Deeze is de gelyke trap van veerkracht, welke zy met de ge(woone lucht bezitten : eene zaak die wy der imoeite waardig geoordeeld hebben, om naauwj&eurig natefpooren , dan in welk onderzoek , tiet geene wy op meer dan eene wyze verricht hebben, wy geen noemenswaardig onderfcheid, io tusfchen de veerkracht der gewoone - lucht jien die der verfchillende foorten van lucht, dan tusfchen die van deeze laatften onderling hebben lunnen ontdekken. Daar nu echter, gelyk besend is, de dampen eene grootere veerkrachpigheid dan de lucht hebben , en die der verfchillende foorten van lucnt met die van de gewoone - lucht overeenkomftig is, zo komt het
ons



iQfj ANTWOORD op de VRAAGE
ons voor, dat men dit niet alleen als een tweede bewys zoude kunnen bybrengen , dat de lucht-gelykende vloeiftoffen aanmerklyk meer van damp , dan van lucht onderfcheiden zyn ; maar ook , dat men hier uit met veel waarfchynlykheid zou kunnen afleiden , dat zy gelykfoortige vloeiftoffen zyn , als de gewoonelucht; dat is zulke , welken in haaren aart niet van gewoone - lucht verfchillen.
§. 22.
Alhoewel men dan moet toeftemmen , dat de lucht - gelykende voortbrengzelen , voor zo verre zulks de uitwendige kentekenen aangaat, volkomen overeenkomen met die vloeiftof, welke men gewoon is Lucht te noemen: zo meent men nogthands zeekere eigenfchappen by hun waarteneemen , die men begrypt niet aan eene vloeiftof als de lucht te kunnen behooren ; waarom 'er dan ook Natuurkundigen zyn , die deeze vloeiftoffen befchouwen als beftendige dampen , dat is, als zulken , welken zo wel van gewoone dampen, als van lucht onderfcheiden zyn.
De redenen , welken men voor dit gevoelen bybrengt, zyn:
i.) Het zuur, waar uit eenige , en byzonder de zuure- lucht, geheel en al fchynt te be-
rtaan',



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 127
ftaan , en het welk van de zelfde geaartheid blykt te zyn , als het zuur, waarvan men hun verkreegen heeft.
2. ) De ontbinding, welke fommigen deezer lucht - gelykende voortbrengzelen ondergaan ; het welk van de zuure-luchten zo fterk is , dat zy op de eerfte aanraaking van water byna geheel en al fchynen te verdwynen.
3. ) De onbekwaamheid van de meesten deezer vloeiftoffen , voor de onderhouding van het vuur en de ademhaaling.
§• 23.
Men kan niet ontkennen , dat 'er by eene oppervlakkige befchouwing van de voortbrenging en aart der zuure - lucht, zig niet eenige waarfchynlykheid opdoet , dat de zuure-lucht uit eene beftendige zuure damp beftaat : daar deeze van het zuur zelfs door middel van hette ontbonden wordt, en by aanraaking van water tot eenen vasten ftaat wederkeert , en wel tot ten naasten by het zelfde zuur, het welk men tot haare verkrygingigebezigd heeft. ^
Indien echter zuure-lucht niet meer dan zuure damp was; dat is, dat het zuur door eenvoudige hette deezen ftaat kon aanneemen : waar van daan is het, dat deeze damp beftendig is ,
en



ia8 ANTWOORD op de VRAAGE
en door koude niet weder tot zynen voorigen vasten ftaat veranderd wordt ? Ten anderen , is zuure - lucht eene zuure damp, zo moet men immers het zuur door hette tot eene zodanig blyvendè damp kunnen ontbinden ? de ondervinding leert nogthands, dat dit van geene der mynftoflyke zuuren op zig zelfs kan gefchieden, als alleen van het zeezout - zuur ; het welk in zyne zamenftelling eene genoegzaame hoeveelheid Phlogiston bevat , welke zelfftandigheid altoos vereifcht wordt by het zuur te zyn , zal het als lucht kunnen worden daargefteld §.13; ook zelfs dit zeezout-zuur , als men het van zyn Phlogiston beroofd heeft, waartoe de hedendaagfche Scheikunde ons een middel heeft aangeweezen , kan ook door hette tot geene lucht - gelykende gedaante ontbonden worden. Daar dan tot de verkryging der zuure-lucht van eenig zuur, nog eene andere zelfftandigheid , behalven het zuur, vereifcht wordt, en 't zuur dus op zig zelfs niet tot lucht kan ontbonden worden , zo kan ook de zuure - lucht als geene eenvouwige zuure damp worden aangemerkt.
De zuurheid , of liever het zuur, het welke'men in de zuure-lucht waarneemt, is ook geen reden om haar meer voor damp dan lucht te houden : indien men dit wilde vast ftellen, zoude men vooraf moeten aantoonen , dat in die vloeiftof, welke men als lucht befchouwt,
geen



over de Lucht - gelykende Vloeistoffen. 129
geen zuur gevonden wordt: daar nogthands de proevenleeren, dat een gedeelte der Dampkringslucht door middel van phlogisteerende bewerkingen tot zuur veranderd wordt (b); dat
de gedephlogisteerde-lucht , welke ook zelfs de voorftanders van dit gevoelen als lucht befchouwen , ook even door dezelfde bewerkingen geheel en al tot zuur ontbonden wordt (V). Gelyk nu de gewoone-lucht, en de gedephlogisteerde ■ lucht niet tot zuur, het zy gedeeltelyk, het zy geheel kunnen veranderd worden , ten zy dit zuur in haar beftaan heeft; zo moet ook het zuur een beftand-deel van haar geweest zyn ; en is dit zo, zo kan ook de meerdere merkbaarheid van het zuur in de zuure - lucht, welk een gevolg is van de omftandigheid, waar in het zuur in de zuure-lucht beftaat, geene reden zyn om haar van lucht te onderfcheiden. En is dit van de zuure - lucht waar , zo is het zeker , dat dit ook van de vaste - lucht, en de Salpeter - lucht, in welke het zuur zwakker of minder merkbaar is, zal moeten worden toegeftemd.
Eindelyk was de zuurheid eener lucht-gelykende vloeiftof een genoegzaame reden om haar
van
(b~) Zie derde Afdeeling. (c) Zie derde Hoofdftuk VI.
XXIV. Deel.
I



130 ANTWOORD op de VRAAGE
van lucht te onderfcheiden, zo moest ook volgens deeze (telling , elke vloeiftof, in welke men geene blyken van zuurheid waarnam , en die voor het overige alle uitwendige tekenen van lucht bezat, voor lucht moeten gehouden worden : de ontvlambaare-lucht dus, van welke het zeker is, dat men het minfte van alle luchtgelykende voordbrengzelen, en zelfs minder dan van de gewoone - lucht, eenig zuur bemerkt, zoude dus by uitftek als lucht moeten worden aangemerkt. Deeze lucht kan ondertusfchen ook van zuure-lucht worden zaamgefteld: dat is, men kan zuure-lucht, door haar aan Phlogiston blootteftellen, in ontvlambaare - lucht veranderen , en dus tot eene foort van lucht, die geene blyken van zuurheid geeft , voor en al eer wy haar door middel van vuur in haare beftand - deelen ontbinden (§§. 46. 47.). Kan nu de zuurelucht haare zuurheid afleggen, en nogthands alle tekenen van lucht behouden , zo moet zy niet alleen , volgends deeze Helling , in haar veranderden ftaat tot lueht behooren , maar ook dit voor af geweest zyn : alzo eene meerdere of mindere vereeniging met Phlogiston , geenzins het verfchil tusfchen lucht en damp kan uitmaaken.
§ 24.



over de Lucht-c.-xykende Vloeistoffen. 131
i =4-
Onderzoeken wy nu of de ontbinding, welken de meescen deezer lucht-gelykende voordbrengzelen , en byzonder de zuure - lucht , zo door water , als andere zelfftandigheden ondergaan , meede wel eene genoegzaame reden zy, om hun van lucht te onderfcheiden.
Het zyn niet alleen de zuure - lucht, en de meeste der andere lucht-gelykende vloeiftoffen, welken de eigenfchap bezitten van zig door water te laaten opneemen; wy ontdekken ook deeze eigenfchap by de gewoone - of Dampkrings lucht; daar wy deeze met byna alle water vereenigd vinden, zo dat wy haar, het zy zuiver, of met eenige andere foort van lucht gemengd , door kooking daar altoos van ontbinden kunnen; daar zy door water , het welk gekookt of overgehaald , en dus van lucht beroofd geweest is, op nieuw weder door kooking kan verdreeven worden , naa dat men dit water eenigen tyd in den Dampkring heeft blootgefteld ; en eindelyk, daar wy door gewoone - lucht met water te fchudden, deeze kunnen doen verminderen, en haar dus nog voor een grooter gedeelte aan het water inlyven. Was het nu niet , dat 'er eene zekere , en eene voornaame betrekking tusfchen de lucht en het water plaats hadt, zo konde ook deeze opneeming van de lucht door T 2 het



13a ANTWOORD op de VRAAGE
het water geenzins gefchieden; en althands zoude 'er geene reden zyn , waarom het water de lucht niet ten eerften zoude loslaaten, wanneer men het genoodzaakt heeft door fchudding een grooter gedeelte daar van opteneemen. — En heeft deeze betrekking plaats, gelyk uit de ondervinding fchynt te mogen worden opgemaakt, zo weeten wy niet waarom men de zuure-lucht, die ten opzigte van deeze eigenfchap llegts in vermogen verfchilt, wegens deeze haare meerdere betrekking tot het water , den naam van lucht zal weigeren.
De wyze , op welke de gewoone - lucht zig met water inlyft, fchynt ook volkomen overeenkomftig te zyn met die der zuure • lucht; en dit komt ons voor , als een ander bewys te kunnen worden bygebracht , dat de opneeming door water geen onderfcheidendt kenteeken tusfchen lucht , en eenen beftendigen damp is. De gewoone - lucht vereenigd zig met het water zodanig als zy is ; dat is, zy behoudt haare onderkennende eigenfchappen , en wy kunnen haar wederom in den zelfden ftaat als te voren, van h;t water ontbinden , 't welk wy haar hebben laaten opneemen. Even het zelfde verneemen wy ook by de vaste - lucht, en by de zuure-lucht, welke wy van het water, 't welk haar heeft opgenoomen , wederom in haaren voorigen veerkrachtigen ftaat, en met dezelfde



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 133
de eigenfchappen voorzien , door eenvouwige kooking weder kunnen doen te voorfchyn kamen (*0- *
Dat nu de zuure - lucht meer dan de gewoone-lucht, of eenige der anderen lucht-gelykende vloeiftoffen, zig in grootere hoeveelheid, en fchielyker met het water vereenigt , bewyst niet dat zy minder eene overeenkomftige vloeihof met de lucht zoude zyn , maar moet alleen uit haaren aart worden afgeleid : immers , het blykt allerduidlykst, als men op de eigenfchappen der zuure - lucht acht geeft , dat het zuur by deeze in veel minder trap is zaamgefteld, dan by de meesten der anderen lucht-gelykende voordbrengzelen , alwaar het ten eerften blykt, dat het zuur insgelyks een voornaam beftand-deel uitmaakt, als by de vaste-lucht, ontvlambaare-lucht, en de Salpeter-lucht (O-
Daar
(J) Dit kan als eene verdere blyk verftrekken , dat de zuure-lucht niet ais zuur , maar als een zuur dat met Phlogisw vereenigd , en tot lucht ontbonden is, door het water wordt opgenoomen : want indien de zuure-lucht flegts al» zuur zig met het water vereenigde, zo zou men immers haar niet weder van het water «ls zuure lucht kunnen uitdryven.
(e) Wanneer wy hier fpreeken van een zuur , bedoelen wy hier een zuur in zynen natuurlyken ftaat, namentlyk met die hoeveelheid Phlogiston voorzien , die nodig is om het zelve merkbaar te maaken. Een meer zamengefteld zuur is dus volgens onze bedoeling , een zuur , dat met meerder Phlogiston dan zyne natuurlyke hoeveelheid , of met eenige andere zelfftandigheid vereenigd is.
I 3



134 ANTWOORD op de VRAAGE
Daar au het zuur, naar msate het minder met andere zelfihmdigheden verbonden is, zyne eigenfchappen en betrekkingen veel fterker kan uitoeftenen, en deeze zelfftandigheid zulk eene aanmcrkiyke betrekking tot het water heeft , zo volgt het ook van zelfs , waarom de opneeming der zuure-lucht tot zulk een veel grooteren trap moet plaats hebben. Deeze eigenfchap der zuure-lucht is dus alleenlyk een gevolg van haare zuurheid , en komt geenzins voort uit haaren aart van meer damp dan lucht te zyn : het welk bhykt , wanneer men de zuure-lucht gelegenheid geeft , om zig met Phlogiston te vereenigen , in welk geval de zuure - lucht , naar maate van deeze haare vereeniging , haare zuurheid aflegt , en veel minder , of in het
geheel niet door water wordt opgenomen.
$. 4*. 3-
Dan fchoon men al eens wilde (lellen , dat de opneeming der zuure-lucht door het water, op eene geheel onderfcheidene wyze gefchiedde dan die der gewoone - lucht , en dus dat zy waarlyk door het water ontbonden wordt (ƒ) ;
zo
(ƒ) 'Er is zeker een duidlyk onderfcheid tusfchen de eenvouwige vermindering der lucht, en derzei ver ontbinding: by de vermindering wordt de lucht zodanig als zv is, dat is, zonderdat haare beftand-deeien ontbonden worden, door zekere zelfftandigheid opgenomen ; dan by de ontbinding worden de beftand-deelen der lucht indedaad van elkander losgemaakt; net zy deeze fcheiding gefchiedde, doordien eene deezer be.
ftand-



OVER'DE LüCHT-GELYKENDE VlOElSTOFFtN. T 35"
zo zoude men dit nog als geen bevvys kunnen bybrengen , om haar niet als lucht te befchouwen : alzo wy leeren, dat alle lucht- gelykende voordbrengzelen, en zelfs de gewoone - lucht, voor eene zekere ontbinding vatbaar zyn ; en het gewis om het even is door welke bewerkingen of zelfftandigheeden deeze worden te weeg gebracht, mits zy maar plaats hebben.
Bepaalen wy ons ten deezen opzigte maar tot de gedephlogisteerde - lucht , en' gewoone lucht, om van de andere luchtgelykende voord-
breng-
ftand-deelen zig met eene andere zelfftandigheid vereenige , ef dat men deeze eene andere vereenisjing met eene andere zelfftandigheid doet aangaan , waar door de onderlinge vereeniging der beftand-deeien verbroken wordt. Vermindering der lucht kan dus gefchieden , zonder dat 'er ontbinding plaats heeft : gelyk wy door het voorbeeld van de opneeming der gewoone- lucht , vaste-lucht, en zuure-lucht door water leeren, welken men door hette in haaren vorigen ftaat , en dus zonder dat de onderlinge vereeniging haarer beftand-deeien verbroken is , van het water kan uitdryven ;
dan ontbinding der lucht gaat altoos gepaard met eene
fchynbaare vermindering , en onderfcheidt zig van eene eenvonwige vermindering : alzo wy dan nimmer de lucht van die zelflïandigheid met welke zy zig gedeeltlyk vereenigd heeft , kunnen doen ten voorfchyn komen : dus is, om dit meede met een voorbeeld opteheldereri, de fchynbaare vermindering der Saipeter-iucht, als zy met dampkrings-lucht gemengd wordt, waarlyk eene ontbinding : alzo men, indien deeze bewerking boven water gefchiedt is , wel het Salpeter-zuur met het water vereenigd vindt , doch dit zuur geenzins als Salpeterlucht van dit water kan uitdryven : een bewys dat die zelfftandigheid , welke het Salpeter zuur gelegenheid gaf, om eene lucht-gelykende gedaante aanteneemen , daar van ontbonden is , en dus dat de Salpeter.lucht waarlyk eene outkinding van haare beftand-deeien ondergaan heeft, I 4



136 ANTWOORD op de VRAAGE
brengzelen , welken men doch verder af van
lucht befchouwd te zyn, niet te fpreeken:
welk eene aanmerklyke vermindering ondergaat met de eerfte, als men haar aan phlogisteerende bewerkingen blootftelt ? Dit is zo fterk, dat men haar , als zy zuiver is , byna geheel en al ziet vcrdwynen ; zo dat'er dikwerf niet meer dan y§ van de geweezene hoeveelheid overig blyft. De Dampkrings - lucht wordt
door dezelfde bewerkingen, die deeze vermindering der gedephlogisteerde - lucht te weege brengen , voor | of f. gedeelte verminderd , en kan , wanneer zy gevoegd is by gedephlogisteerde-lucht , en aan vlug loog-zout blootgeftelt, door middel van de Eleclrieke vonk geheel en al ontbonden worden , §.95. Dat nu deeze vermindering der gedephlogisteerde-lucht en gewoone - lucht, geenzins eene opneeming van deeze luchten, maar indedaad eene ontbinding van dezelve is , blykt: alzo men, indien het eerfte waar was, die hoeveelheid lucht welke verminderd was , weder van die zelfftandigheden welken haar konde opgenomen hebben , op de eene of andere wyze moest kunnen uitdryven.
Van alle de lucht-gelykende voordbrengzelen is zeker de ontvlambaare-lucht het minfte van allen voor eene vermindering, en dus ook voor eene ontbinding vatbaar. Van te vooren
be-



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 137
befchouwd , fchynt zy nogthans in aart aanmerklyk van lucht te verfchillen , daar zy zelfs van zuuren door byvoeging van Phlogiston kan worden voordgebracht , en dus by eene opper' vlakkige befchouwing voor gephlogisteerde zuure damp zoude kunnen gehouden worden (g). Dit bevvyst dan verder, dat de vermindering, en dus ook de ontbinding, welke 'er van fommigen , en wel van de meesten der lucht- gelykende vloeiftoffen plaats heeft, toevallig is, en voortkomt van de wyze, op welken de zelfftandigheden , waar uit zy zyn zaamgefteld , zig met andere zelfftandigheden verhouden; — gevolgelyk , dat zy als geen kenmerk kunnen worden opgegeeven, om deeze met lucht overeenkomende voordbrengzelen van de lucht zelfs te onderfcheiden.
§• 25.
Betreffende de laatfte bedenking welke men opgeeft, om de lucht-gelykende voordbrengzelen voor geene lucht te houden , namentlyk, dat de meesten hunner onbekwaam zyn voor de onderhouding van het vuur en de ademhaaling. Deeze zoude van eenig gewicht zyn , indien
men
(g) Wy bedoelen hier de voordbrenging van ontvlambaare. lucht, van vitriool-olie en wyngeest , door hette.
15



IS» ANTWOORD op de VRAAGE
men konde aantoonen , dat deeze beide eigenfchappen beftendig aan de lucht behoorden: dan de ondervinding leert, dat de Dampkrings-lucht, als zy door middel van phlogisteerende bewerkingen voor l of $ gedeelte verminderd is, even zo weinig deeze eigenfchappen bezit, als de meeste der lucht-gelykende vloeiftoffen. Naar deeze Helling moest dan verre het grootfte gedeelte van de lucht van den Dampkring voor geene lucht kunnen gehouden worden.
Het blykt ook uit proeven, welken de Heer Musschenbroek genomen heeft, dat de Dieren nog eenen zekeren tyd in het luchtledige kunnen blyven voordleeven , als men in het glas, waar onder zy bewaard zyn , water- dampen doet ontftaan. Het is ook bekend , door de proeven met de Eölipila , dat de damp van water de vlam van brandende lighaamen aanmerklyk vermeerdert. By aldien men dan de onderhouding van de ademhaaiing en het vuur als onderfcheidende kentekenen tusfchen lucht en damp wilde opgeeven, zo is het zeker, dat de damp van water, die tot deeze beide eigenfchappen meer gefchikt is, dan de meesten der lucht-gelykende voordbrengzelen, en nogthands in andere opzigten zo veel van lucht verfchilt, met meer recht als deeze laatften voor lucht zou moeten gehouden worden.
Men



ovfr de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 139
Men verneemt by de meeste voordbrengingen van de gedephlogisteerde - lucht, dat de zelfflandigheden van welken men haar bekomt, vooraf een ander foort van lucht opleveren, die volftrekt onbekwaam voor de vlam en voor het dierlyk leeven is, §. 28. (^). Zomtyds ondervindt men ook , dat als men vooraf gedephlogisteerde - lucht verkreegen heeft, 'er op het einde der bewerking eene zodanige fchadelyke lucht wordt voordgebracht (i). Is 'er dan eenige waarfchynlykheid dat men (lellen zoude, dat van twee of meer vloeiftoffen , die men by opvolging van dezelfde zelfftandigheid bekomt, en welken niets in uitwendige gedaante verfchillen , de eene een blyvendè damp, en de andere lucht zou zyn ? Is het niet veel waarfchynlyker om te gelooven , dat de eigenfchappen der lucht, van bekwaam voor het vuur en de ademhaaling te zyn, maar betreklyke en geene wezen tl yke eigenfchappen der lucht zyn , en maar afhangen van de verfchillende wyzigingen welken de zelfflandigheden ondergaan hebben , die de lucht zamenftellen, en welken hun al of
niet
(M De kalk-, kristallyne-, en talk-aardeu, die ook met Salpeter - zuur gedephlogisteerde-lucht opleveren', geeven vooraf eene hoeveelheid vaste-lucht.
Ci) Dit heeft plaats als men de Salpeter door hette lucht doet uitgeeven, van welke men eerst eene grootemoe veelheid gedephlogisteerde-lucht , doch op het einde der bewerking Salpeter - lucht bekomt.



14© ANTWOORD op de VRAAGE
niet gefchikt maakt, om zig met die zelfflandigheden te vereenigen , welken 'er door het vuur en de ademhaaling geduurig ontwikkeld worden.
§. 26.
Behalven de bedenklykheden welken men inbrengt om de lucht-gelykende voordbrengzelen voor geene lucht te houden, ontmoet men nog een ander gevoelen, waarby men wel toeflemt, dat de lucht-gelykende voordbrengzelen vloeiftoffen zyn van dezelfden foort als gewoone lucht, doch deeze laatfte zelfs aanmerkt , als eene vloeiftof, die flegts voor een zeker gedeelte uit waaie lucht is zaamgefteld , en voor het overige uit eene vloeiftof, overeenkomftig met de andere lucht-gelykende vloeiftoffen beftaat; waarom men dan de benaaming van lucht,
zo wei voor de gewoone-lucht, als voor de andere lucht-gelykende voordbrengzelen ongepast oordeelt, en haar allen onder een en denzelfden naam van Gaz wil begreepen hebben.
Zeker is het, dat als men zig een afgetrokken denkbeeld van de lucht wil voorftellen , men ook moet opgeeven wat men door lucht verftaat, en in welke omftandigheid het is, dat wy haar aanweezenheid kunnen bemerken : zo lange men dit niet doet, is het onmooglyk een
der-



over de Lucht - gelykende Vloeistoffen. 141
dergelyk gevoelen te wederleggen. — Laaten wy echter onderzoeken , waar op men dit gevoelen gronden kan : zo verre wy hebben kunnen nagaan, is de eenige grond welken men voor het zelve heeft, de bepaalde vermindering welke 'er van de dampkrings-lucht plaats heeft, en welke in den eerften opflag eenige waarfchynlykheid oplevert , om te gelooven , dat alleen dat gedeelte, het welk vreemd aan dezelve is, verminderd wordt, terwyl het andere gedeelte, waare lucht zynde, voor geene vermindering vatbaar is.
Deeze vermindering of liever ontbinding der Dampkrings-lucht, is nogthands verre af van zo bepaald te zyn. Men kan , wel is waar , de Dampkrings - lucht door middel van phlogisteerende bewerkingen , maar voor £ of f gedeelte doen verminderen ; dan wanneer men deeze overgebleevene lucht, die op deeze wyze voor geene verdere vermindering vatbaar fchynt, en welke naar dit gevoelen de weezentlyke lucht zou moeten zyn , met de daar toe behoorlyke hoeveelheid gedephlogisteerde-lucht vermengt, en 'er voort de Eleétrieke vonk Iaat doorgaan , zo verdwynt de geheele hoeveelheid , en dus ook dat gedeelte lucht, het welk voor geene ontbinding vatbaar fcheen, §. 95.
Het



I4ï ANTWOORD op de VRAAGE
Het blykt dus , dat als men de vermindering of ontbinding eener lucht-gelykende vloeiftof als een bewys wil opgeeven , dat zy geene lucht is , 'er ook in de Natuur geen lucht voor handen is: alzo > welke van de lucht-gelykende voordbrengzelen men ook neeme , zo wel als de gewoone-lucht, allen voor eene geheele ontbinding vatbaar zyn.
Wy kennen over het geheel de Natuur te weinig in haare verborgene paden ; wy kennen fomtyds de uiterftens, doch misfchen niet zelden in het verband het welk tusfchen deeze uiterftens plaats heeft. Lucht en damp zyn zeker duidelyk onderkenbaar: dan het is zeer ligt mogelyk, dat 'er tusfchen beiden middenftaaten plaats hebben ; zelfs kan de lucht eene wyziging van dampen zyn. De Natuur kan by trappen werken , dan wanneer wy met ons bepaald vernuft de verst - afgeleegene met elkander vergelyken , zullen wy zeker waanen verfchil in foorten waarteneemen , het welke niet anders dan verfchil in trappen is. Wil men dus de lucht - gelykende voordbrengzelen ; wil men de gewoone - lucht zelve , als eene beltendige , veerkrachtige , en doorfchynende damp befchouwen : wy hebben niets tegen dit gevoelen ; dan , wanneer men een onderfcheid tusfchen lucht en damp verkiest vastteftellen ,
komt



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 143
komt het ons voor, dat de lucht - gelykende voordbrengzelen by de eerfte moeten gerangfchikt worden
(fc) Dat indedaad de lucht eene vloeiftof is , welke weiligt mogelyk eene wyziging van damp is; of met andere woorden , dat de lucht eene damp kan zyn , welke in de gemaatigdheid van onzen Dampkring niet verdikt wordt, en hierin van dat geene , het welk wy in den eigemlyken zin damp noemen , onderfcheiden is , kan men zeer fraai opgehelderd vinden in eene Verhandeling van de Heeren Lavoisier en la Place , (Journal de Phyfique, Fevrier 1785.) : alwaar zy aatoonen , hoedanig eenige vloeiftoffen, als de ^Ether en de Wyngeest, in een graad van warmte , die zeer naby is aan den graad van warmte in welke wy leeven , tot eene onzigtbaare damp ontbonden worden , en zig als lucht vertoonen. Daar het nu zeker is , dat indien de warmte van den Dampkring gelyk ftond aan die graad van hette , bv welke deeze vloeiftoffen de gedaante van lucht aanneemen, zy ook beftendig de gedaante van lucht zouden blyven behouden, zo is het ook zeer ligt mogelyk , dat de Dampkrings ■ lucht en de andere foorten van lucht , dampen zyn, die by eenen zeer geringen graad van warmte , gelyk die welke in onzen Dampkring plaats heeft , haaren ontbonden ftaat blyven behouden , en zig dus voor ons als eene beftendige en blyvenden damp , en dus als lucht vertoonen ; fchoon zy , by eene mindere warmte als die van onzen Dampkring , zig even als andere dampen verdikken zoude.
TWEEDE



M4 ANTWOORD op de VRAAGE
TWEEDE HOOFDSTUK,
Be verfchillende foorten van Lucht zyn hun beflaan niet verfchuldigd aan lucht die in de lighaamen is vastgelegd.
§• 27-
Zo dri uien aanneemt, dat de verfchillende foorten van lucht vloeiftoffen zyn van denzelfden aart als de gewoone - lucht , wordt men als van zelfs gebracht om te onderzoeken : of zy reeds voor hunne voordbrenging in de lighaamen beftaan hebben, of dat zy eerst op3het tydftip dat wy hun verkrygen , worden daargefteld ?
Betreffende het eerfte kunnen ook nog de volgende bedenkingen ontftaan : i.) Of de verfchillende foorten van lucht in dien ftaat als wy hun verkrygen , in de lighaamen zyn vastgelegd geweest; dan 2.) Of zy hun beftaan aan eenige in de lighaamen vastgelegde gewoone-lucht verfchuldigd zyn.
L Zyn



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 145 I.
Zyn de verfchillende • foorten van lucht, in dien ftaat als wy haar verkrygen, reeas vooraf in de lighaamen aanweezend ?
J. 28.
Indien de verfchillende foorten van lucht , zodanig als wy haar verkrygen, in de lighaamen waren vastgelegd , en het fcheivogt of de hette , welke wy ter haarer voordbrenging beezi; gen, tot geen ander einde noodig was, dan om deeze lucht van de lighaamen lostemaaken ; zo moest ook de lucht , welke 'er van een en het zelfde lighaam werdt voortgebracht, van het begin tot aan het einde der bewerking van de zelfde foort zyn , en niet in eigenfchappen verfchillen.
De ondervinding leert nogrhands het tegendeel : wanneer men by kryt , of eenige andere kalk - aarde, Salpeter - zuur voegt, zo verkrygt men eerst vaste-lucht; als deeze ophoudt voordtekoraen , en men zonder andere verandering ' aan de ontbinding toetebrengen , dezelven in hette plaatst , gefchiedt 'er nog eene verdere voordbrenging van vaste - lucht; dan als deeze is opgehouden , en 'er eenigen tyd verloopen is dat 'er in 't geheel geene lucht voordkomt,
XXIV. Deel. K als



I4<5 ANTWOORD op de VRAAGE
als dan komt 'er op nieuw lucht ten voorfchyn, en deeze is nu geen vaste - lucht, maar is gedephlogisteerde - lucht.
Behalven van de kalk - aarden , verneemt men nog van verfcheide andere lighaamen deeze voordbrenging van verfcheiden foorten van lucht geduurende een en dezelfde bewerking. Daar de voorbeelden hier van zeer menigvuldig zyn , zal het genoeg zyn dit met eenige weinigen aantetoonen.
Wanneer men eene genoegzaame hoeveelheid Salpeter-zuur by kwikzilver ge voegt heeft, ten einde dit laatfte daar in zoude kunnen ontbonden worden , en men een weinig vuur onder het glas plaatst, in welke deeze beide bevat zyn, zo wordt 'er eene verbaazende hoeveelheid Salpeter - lucht voordgebracht; als dit ophoudt, en men deeze ontbinding op een weinig fterker vuur laat uitdampen , tot zo lange dat dezelve droog géwordén, en in èen hitri Mercuriaalzout veranderd is ; en vervolgens dit in het vuur plaatst, zo komt 'er nog eene groote hoeveelheid Salpeter -lucht ter voorfchyn ; dan dit ophoudende , en de voortkoming van lucht eenigen tyd hebbende ftügeftaan , als dan wordt 'er gedephlogisteerde- lucht voordgebracht.
By de ontbinding van yzer in verdund vitriool-zuur bekomt men ontvlambaare-lucht ,
en



OVER DE LUCHT-GELYKENDE VLOEISTOFïEN. 147
'en de ontbinding geeft kristallen van groen viitriool; deeze vitriool-kristallen in hette geplaatst 'zynde 9 geeven by opvolging vitriool-zuure-lucht, ryaste-lucht, en gedephlogisteerde-lucht.
Eindelyk ondervindt men dat deeze voordprenging van meer dan eene foort van lucht ook j|ldoor eenvouwige hette , zonder byvoeging van .zuur, gefchiedt; als men dit beproefd met Dierlyke en groeijende zelfflandigheden, welken op (deeze wyze vaste-lucht, en ontvlambaarelucht, en fomtyds ook gephlogisteerde-lucht Ippleeveren.
Daar men dus in de opgegeevene voorbeelden , en in meest alle gevallen, twee, en zom^ tyds drie , of meer foorten van lucht bekomt, welken zo aanmerklyk verlchillen, en het tegen de waarfchynlykheid /fchynt te ftryden, dat deese allen in deezen onderfcheiden ftaat in de lighaamen zoude kunnen huisvesten, zo blykt het :iier reeds uit, hoe weinige grond men heeft, Dm te gevoelen , dat de verfchillende foorten mn lucht, reeds voor haare voordbrenging in ie lighaamen gevonden worden.
§. 29.
Een ander bewys, het welk men tegen dit ievoelen kan inbrengen, is, dat 'er onderfcheiK 2 denc



148 ANTWOORD op de VRAAGE
dene foorten van lucht van dezelfde lighaamen worden voordgebracht, wanneer men by dezelve onderfcheidene zuuren gevoegt heeft.
Als men by yzer verdund vitriool-zuur voegt, is de lucht welke voordgebracht wordt ontvlambaar; met Salpeter-zuur verkrygt men nogthands Salpeter lucht; zelfs als men by yzer, vitrioolzuur en Salpeter-zuur gelyktydig gedaan heeft, bekomt men ontvlambaare - lucht, of Salpeterlucht , naar maate het vitriool - zuur of het
Salpeter-zuur het meeste is. Koper, het
welk by zyn ontbinding in Salpeter-zuur , Salpeter-lucht oplevert, geeft met het zeezoutzuur ontvlambaare - lucht. —• Van de kryt , van welke men vaste - lucht bekomt, als zy by vitriool-zuur, Salpeter-zuur, of zeezout-zuur gevoegt is , verkrygt men , door middel van planten - zuur , ontvlambaare-lucht, met vastelucht gemengd.
By aldien dan het zuur flegts vereifcht werdt om de vastgelegde lucht van de lighaamen lostemaaken , zo is het zeker , dat het ook onyerfchilïig zyn moest tot de foort van lucht welke men van deeze lighaamen verkrygt, door welk zuur deeze losmaakinge gefchiede : daar nu nogthands door de ondervinding het tegenger ftelde wordt aangeweezen ; zo blykt het, dat het zuur ook het zyne toebrengt tot de foort
van



over de Lucht - gelykende Vloeistoffen. 140
van lucht welke voordkomt, en gevolglyk dat de voordkomende lucht niet kan befchouwd worden , als zodanig in de lighaamen vastgelegd geweest te zyn.
§• 30-
Het zelfde blykt ook uit de hoeveelheid lucht , welke wy van dezelfde lighaamen door onderfcheidene zuuren bekomen: immers is het zeker , dat indien het zuur niets anders dan de losmaaking der lucht verrichte , en zelfs niet een gedeelte van de lucht uitmaakte; dat de hoeveelheid lucht, welke 'er van dezelfde lighaamen ontbonden wordt, gelyk moest zyn , welk zuur men ook hier toe beezigde , mits dit genoegzaam was om deeze losmaaking volkomen te weeg te brengen..
De proeven leeren nogthands, dat het wel degelyk een verfchil in de hoeveelheid lucht maakt, welk zuur men by de lighaamen voegt om de lucht te doen voordkomen. By een op-
zetlyk onderzoek hebben wy gevonden , dat, wanneer wy 4 greinen ftaal vylzel in verdund
lt • 1 11. „ ^„tU^n-, /Hq itr\o\TPr> -
heid der voordgebrachte lucht bedroeg 13 cubieke duimen ; terwyl het zelfde gewicht ftaal vylzel, by eene volkomen ontbinding in Salpeter - zuur , niet meer dan ééne cubiek duim lucht opleeverde.
K 3 §• 31-



i5° ANTWOORD op de VRAAGE §• 31.
Eene der fterkfte bewyzen tegen dit gevoelen , en waar meede wy het zelve zullen daarlaaten , is , dat verfcheide lighaamen , als zy reeds ééns door zuur ontbonden geweest zyn , en hier door, als ook vervolgens door hette , lucht hebben opgeleeverd , op nieuw, door by voeging van zuur, en hette, lucht voordbrengen , en dat dit tot herhaalde reizen kan gefchieden.
Daar dit in het vervolg deezer Verhandeling nog verder blyken zal, zal het genoegzaam zyn dit voor het tegenwoordige aantetoonen met het voorbeeld van de metaalen; waar van de meesten als het goud, zilver, koper, kwikzilver enz. als zy in Salpeter-zuur ontbonden worden, eerst Salpeter-lucht, en vervolgens door hette gedephlogisteerde-lucht opleeveren; en als dit ophoudt, door eene nieuwe byvoeging van zuur, en hette , op nieuw vaste-lucht en gedephlogisteerde lucht, of Salpeter • lucht en gedephlogisteerde-lucht doen voordkomen.
Gelyk het dan niet alleen onwaarfchynlyk , maar ook zelfs onmooglyk fchynt te zyn , dat de vastgelegde lucht de lighaamen nog niet zoude verhaten hebben, die zulk eene ontbinding, als door het zuur en hette kan gefchieden , ondergaan hebben , en welke in andere omftan-
dig-



over ee Lucht-gelykende Vloeistoffen. 151
digheden vermogend genoeg fchynt te zyn, om eene zelfftandigheid, namentlyk het Phlogiston, van de lighaamen aftefcheiden, van welken wy ons niet minder de naauwfte vereeniging met de lighaamen kunnen voordellen ; — daar het bovendien niet minder onwaarfchynlyk is, dat 'er zulk eene hoeveelheid lucht in de lighaamen zou kunnen huisvesten en opgefloten worden , als wy van de meesten derzelver ontbinden (/); zo komt het ons voor, dat men alle regt heeft, om dit gevoelen te verwerpen.
1 r.
Wordt de dampkrings - lucht vereifcht tot de zamenflelling der verfchillende foorten van lucht: dat is , zyn deeze hun heflaan en oorfprong aan eenige in de lighaamen vastgelegde-lucht verfchuldigd ?.
§• 32.
Men kan niet ontkennen , of het gevoelen , dat de verfchillende foorten van lucht beftaan
uit
(Z) Met regt maakt de Heer di iaFoliï (in zyne Ouestions precifes concemant Ie Syftéme de Pairfixe} deeze bedenEng : Hoe kunnen 700 cubieke duimen lucht, weegende ■omtrent 2 lood, in 6 oneen loot zyn zaamgeperst, z°ndei'" dar, de uitgebreidheid van het loot daar door vermeerderd i ba. hoe komt 't dat zulk eene zaamgeperste lucht geene explolie maakt ? Journal de Pbvjique, Janvier i?7£.
K 4



152 ANTWOORD op de VRAAGE
uit gewoone-lucht, namentlyk die welke in de lighaamen is vastgelegd, en zeekere vreemde zelfltandigheden, bezit eenen grooteren trap van waarfchynlykheid , dan het geene wy zo even wederlegd hebben : men ontgaat met het zelve aanteneemen, verfcheide zwaarigheden, welken het andere gevoelen drukken; en althans ftrookt het zelve zeer wel met het denkbeeld dat men fteeds gehadt heeft, om de lucht als een eenige en op zig zelfs beftaande zelfftandigheid te befchouwen. Het is dus niet te verwonderen , dat zelfs nog eenige hedendaagfche Natuurkundigen dit gevoelen hebben vastgehouden.
Gelyk nu dit gevoelen voornaamer.tlyk berust op de onderftelling, dat 'er eene zodanige lucht in de lighaamen huisvest ; zo zullen wy in de befchouwing van het zelve , ons byzonder bepaalen , om te onderzoeken , in hoe verre deeze aanweezenheid van lucht in de lighaamen al of niet blykbaar zy , uit het geene wy by de voordbrenging der verfchillende foorten van lucht , als ook uit de fooit van lucht, welke men verkrygt, waarneemen.
§• 33-
De gewoone bewerkingen door middel van welken de verfchillende foorten van lucht verIcreegen worden , zyn , dat men de lighaamen
in



over. de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 1C3
i in eenig fcheivogt ontbindt, of hun in hette [ plaatst.
Bepaalen wy ons thans tot het eerfte , en 1 wel tot de lucht die wy door ontbinding van
i metaalen in zuur verkrygen.
Wanneer men de metaalen tot het fynfte ' vylzel gebracht heeft ; dit vylzel in overge! haald , en dus van lucht beroofd water doet , |en het zodanig onder een ontvanger van den Jlncht-pomp plaatfe , en vervolgens deeze ontI vanger luchtleedig raaake ; zo zal men, fchoon rmen dit ook met eene pomp , naar de zaamen{Helling van Dr. Smeaton verrichte, welke, | gelyk bekend is, de lucht tot T5§ö-^ deel verk dunne , niet eene enkele luchtbel zig van het ' vylzel zien ontwikkelen, het welk anders, door 1 middel van het water , waarin dit vylzel is, zo J gereedelyk zou kunnen bemerkt worden ( m ).
Ver-
C m } Dit fchynt aanteloopen tegen eene ondervinding , 1 welke men by verfcheide vroegere Natuurkundigen vind aanIgeteekend : namentlyk , dat een (tuk metaal , in water , on(der den ontvanger van de luchtpomp gefield , en voorts dee. ;zen ontvanger luchtledig gemaakt zynde , zig voort omzet '1 vindt, met eene menigte van luchtbellen, welken fchynen zig Eals uit de poriën van het metaal te ontwikkelen- Dat dit techter maar fchynbaar en de lucht is, die zig uit het wat ter ontwikkeld , en aan het metaal plaatst , kan men overt tuigend waarneemen : als men een ftuk metaal, in plaats van
ii m gewoon water , in water dat gekookt of overgehaald geï weest is , plaatst : in welk geval men niet zal ontdekken , [fchoon men ook de lucht tot het uiterfte verdunne , dat'er e eenige luchtbel zig aan het metaal zal hegten , en dus fchyrnen van het zelve ontwikkeld te worden.
K g



154 ANTWOORD op de VRAAGE
Veronderfleld dan zynde , dat 'er lucht in het metaal gevonden wordt , is 'er dan wel waarfchynlykheid , dat eene zodanige veerkrachtige vloeiftof, die zig by eene veel mindere verdunning reeds zo geweldig uitzet, zig niet eene enkele uitkomst baanen zoude , door de tus-
fchenruimtens van dit fyne vylzel ? Is het
te vermoeden, dat deeze poriën die verbaazende dichtheid zouden hebben, dat niet een eenige luchtbel zig dóór dezelven zou kunnen uitzetten ?
.Men twyffele niet , dat de verdunning der buiten lucht wel een genoegzaam middel zy , om de lucht die in de metaalen is opge* floten , te doen ontfnappen. Te vergeefsch zal men ook eenige lucht van koper of loot tragten te doen voordkomen door middel van hette ; ja fchoon men ook eene hette aanwende , die het metaal doet fmelten , en dus de onderlinge zaamenhang der byzondere deelen , waar uit het zelve is zaamgefleld , veranderdt; en gevolgelyk aan de lucht eene zo bekwaam e gelegenheid verfchaft om te ontfnappen ; een hette zelfs , die het gesmolten metaal doet kooken , en die het in kalk zou veranderen , als de gemeenfchap met de buiten lucht niet was afgefloten Qn}.
Daar
(n) M. Ie Comte Monozzo heeft Tin tot glaswording toe gloeijende gemaakt, doch geene lucht van hetzelve ver-
kiee-



over. de Lucht - gelykende Vloeistoffen. 155
Daar dan door de fterkfte verdunning der lucht, geen ontwikkeling van lucht by de metaalen kan bemerkt worden ; daar zulks by verre de meesten derzelven ook niet gefchiedt, fchoon men ook de zaamenhang tusfchen deszelfs deelen , welke de lucht in zig zoude kunnen gcfioten houden , door middel van hette veranderdt; en eindelyk , daar de lucht zelve voor zulk eene uitzetting vatbaar is, dat zy by de minde vermindering van drukking, of uitzetting door hette, zig terftond doet bemerken; zo komt het ons voor uit dit alles reeds te blyken , dat de lucht welke men verkrygt door metaalen in zuuren te ontbinden , geenzins het zy geheel, het zy gedeeltelyk , in het metaal kan beftaan hebben, en dus aan geene ingeflote gewoone - lucht kan worden toegekend.
kreegea. De Heer Lavoisier heeft insgelyks vruchtloos beproefd , om door eene geweldige hette , van het loot lucht te bekomen.
Dat de meeste der halve metaalen , als ook het yzer door een«ouwirehette ontvlambaare-lucht uitgeeven, bewyst niet dat 'er lucht in hun zou zyn vastgelegd : alzo het zeeker is , dat de eerfte ook zuur in hun zaamenftelling bevatten , en'er in alle gevallen , daar deeze zelfftandigheid aanweezend is , lucht kan worden voortgebracht. Waarom men in fommige gevallen van het yzer door hette lucht kan bekomen , vindt men verklaard by de Heer S e n e b i e r Recherches Jur l'influsnce folaire, pag. 363.
5- 34.



156" ANTWOORD op de VRAAGE
§• 34-
Bepaalen wy ons nu tot het zuur, de andere zelfftandigheid, welken nevens het metaal vereifcht worde, zal 'er lucht kunnen worden voortgebracht.
By het verhandelen van de eigenfchappen der zuure - lucht , toonden wy reeds, dat deeze zelfftandigheid op zig zelfs door hette geen lucht kan opleeveren. Het zal even vruchte* loos zyn , wanneer men dit met eene grootere hette beproeve : de gevveldigfte kooking van het zuur zal wel eenige weinige luchtbellen , namentlyk die welken van de Dampkrings-lucht in deszelfs tusfchen - ruimtens zyn kleevende , losmaaken , maar nimmer eenige lucht van aanbelang kunnen doen voordkomen. Voegt men ondertusfehen van dit zuur , welk gekookt geweest is , en waar van dus voor lang het gering gedeelte lucht , 't welk het bevatte , is uitgedreeven, by het metaal; het welk by de fterkfte verdunning der buiten lucht , of de gevveldigfte hette geene lucht doet bemerken ; zo wordt 'er in weinig tyd een alleraanmerklykfte hoeveelheid lucht voortgebracht.
Verkrygt men dan door twee zelfflandigheden by elkander te voegen, welken ieder op zig zelfs by zulke oogfchynlyke befchlisfende om-
ftan-



Over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 757
Handigheden geene lucht doen bemerken, eene aanmerklyke voortbrenging van lucht; zo moet immers deeze laatfte een voortbrengzel zyn , 't welk uit de vereeniging deezer beide zelfflandigheden gebooren wordt? en kan dus van geene ingeflotene lucht voordkumen.
§. 35-
Onderzoeken wy nu hoedanig het geleegen is met de kalk en loogzoutige aarden.
By deezen ontdekken wy, even zo min als by het fynfte metaal - vylzel, eenige ontwikkeling van lucht, als men haar op dezelfde wyze, namentlyk met water bedekt zynde , onder den ontvanger van de meest verdunnende luchtpomp plaatfe , en dezelve voorts luchtledig maaken ; mits men zorg gedraagen hebbe , om dezelve, tot poeder geftampt zynde , zo digt in een te voegen , dat zig niet eenige Dampkrings - lucht tusfchen dit poeder verberge. Dat meer is , by deeze aardens , waar van zommigen door eenvouwige hette eenige lucht uitgeeven , zoude men nog beter dan by de metaalen eenige loslaating van lucht kunnen bemerken : ter oorzaake dat de lucht welke zy uitgeeven , vaste lucht zynde , die het kalkwater troebel maakt, ook het kalkwater , het welk men in plaats van ©vergehaald water op deeze aardens kan gieten,
moest



158 ANTWOORD of de VRAAGE
moest troebel maaken. Dan vruchtloos zal men dit beproeven : hoe volkomen men ook het luchtledige maake , men zal nogthands niet de minfte troebelheid aan het kalkwater waarneemen , het welk echter anders by de minfte aanweezenheid van vaste - lucht ten eerften plaats heeft.
Met de hette is het ondertusfehen anders geleegen : men kan niet ontkennen , dat deeze niet eenige lucht van de meesten deezer aarden doet voortkomen; dan de hoeveelheid is zeer gering, en het is dus wel ras met de voordbrenging van lucht geëindigd. Deeze aardens echter, die opgehouden hebben met hette lucht uittegeeven, doen , zo dn! zy flegts by zuur gevoegd worden , eene veel grootere , en zeer aanmerklyke hoeveelheid lucht ten voorfchyn komen.
Onzes bedunkens kan men dan ook uit deeze laatfte omftandigheid afleiden : dat deeze aarden , even zo min als de metaalen , eenige lucht in zig bevatten : want was de weinige lucht, welke van deeze aardens door hette verkreegen wordt , voortkomende van eenige ingeflotene lucht, zo moest men door de verdunning der buiten-lucht, en dus door de geleegenheid die men haar verfchafte om zig te ontfpannen, iets van haar beftaan gewaar worden ; ook moest de voordkomst daar van door hette
zig



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 159
; zig niet tot zulk een klein gedeelte bepaalen , 1 maar blyven voordgaan : want is een geringen t trap van hette , die altoos in den beginne der I bewerking plaats heeft, en by welke de lucht 1 reeds voortkomt , in ftaat om de vastgelegde ] lucht lostemaaken, waarom kan dan eene hette 1 die toeneemt , naar maate men met de bewer| king voortgaat, de lucht niet verder van deeze 1 airdens afscheiden ? Is dan eene zodanige Ioï1 maaking van lucht, of liever het aanweezen - van ingeflotene lucht by deeze aardens niet waarI fchynlyk , zo volgt hier uit, dat men den oorilfprong der lucht welke deeze aarden op zig 1 zelfs door hette opleveren, moet zoeken in het | zuur het welk met de meesten deezer aarden ; vereenigd is : hier van daan dat deeze aarden , 1 dewyl haare hoeveelheid zuur maar gering is, I; fiegts een klein gedeelte lucht door hette ople| veren , en dit op nieuw in veel grootere hoe[ veelheid doen , als zy by zuur gevoegd wori den; als ook dat zulke van haar welken dit zuur 1 ontbeeren , gelyk de levendige kalk , geene de : minfte lucht voordbrengen, voor en al eer men 1 haar met zuur vereenigt heeft.
Gefchiedt nu de voordkomst van lucht uit de 1 kalk - aardens door hette, fiegts op eene toeval1 lige wyze , en doen deeze aarden, als zy gee\ ne kentekenen van eenige ingeflotene lucht meer 1 opleveren, door by voeging van zuur weder eene
ver-



i6o ANTWOORD op de VRAAGE
verbaazende hoeveelheid lucht ten voorfchyn
komen ; geeven dus twee zelfflandigheden
op zig zelfs geene blyken van eenige ingeflotene lucht, en wordt 'er door haare vereeniging eene zeer groote hoeveelheid lucht voordgebracht, kan men dan byna afzyn om te gevoelen , dat deeze lucht uit de vereeniging deezer beide zelfflandigheden wordt daargefteld ?
§. 36.
De tweede omflandigheid , in welke men lucht kan voortbrengen, is Hette. Deeze omflandigheid kan nogthands op zig zelfs geene lucht van de lighaamen doen voordkomen, ten waare het van zulken is, die van zig zelfs eenig zuur bevatten ; dit uitgezonderd , wordt 'er tot de voordbrenging van lucht door hette vereifcht , dat 'er eenig zuur by de lighaamen gevoegd wordt ; doch ook dan is de hette vermogende om een grooter gedeelte lucht te doen voordkomen , dan men anders zou verkreegen hebben.
Onderzoeken wy dan in hoe verre het ons ook uit deeze wyze van lucht te doen voordkomen , kan blyken , of zy eenige vastgelegde gewoone - lucht in haare zaamenftelling bevatte. Als men eene hoeveelheid kryt, of eenige andere kalkaarden, geheel en al in eenig fcheivocht
ont-



over de Lucht- gelykende Vloeistoffen. i6"t
ontbonden heeft; als men deeze , naa dat de voordbrenging van lucht ophoudt, in het vuur plaatst , en de voordkomse van lucht dan ook eindelyk een einde neemt; zal men dan nog kunnen geiooven , dat de lucht, veronderfttld zynde dat zy in de lighaamen was vastgelegd , de kryt nog niet zou verlaaten hebben ? Ondertusfchen leert de ondervinding , dat als men dce,7.c zelfftandigheid op nieuw met zuur vermengt , en in hette plaatst, dat de voordkomst van lucht ook wederom als te vooren plaats heeft ; ja , dat men dit zo dikwerf kan herhaa-
] len, als de omftandigheden der bewerking zulks
i toelaaten.
Het zyn niet alleen de kryt- en de kalk - aarden , het zyn ook een aantal andere lighaamen, ja wy durven zeggen , het is een eigenfchap van byna alle lighaamen , om door zulke herhaalde byvoegingen van zuur , en aanwendingen van hette, geduurig voordtegaan met lucht opteleveren. Uit deeze menigte van voorbeelden , zullen wy dan fiegts eene der beflisfencUïe aannaaien.
Als men eene hoeveelheid kwikzilver in Salpeter-zuur laat ontbinden, gaat dit vergezeld i met eene aanmerklyke hoeveelheid lucht, die ' 'er wordt voordgebracht; als men de hette trapsi wyze vermeerdert, blyft deeze voordkomst van I lucht aanhouden ; dan eindelyk komt 'er een
XXIV. Deel. L tyd-



i6t ANTWOORD op de VRAAGE
tydftip dat zy fchynt opgehouden (o) ; doch vervolgens komt zy op nieuw in eene groote hoeveelheid voord. Als dit nu ophoudt, en men de kwikzilver onderzoekt, die men verwachten zoude eene byzondere gedaante te hebben , en althands iecs kennelyks te bezitten , dat zy van al haar ingeflotene lucht beroofd was, vindt men haar weder in de gedaante van gewoone kwikzilver ; ja zy is reeds, ( op dat men niet denke, dat zy op het oogenblik van haare aanraaking met de Dampkrings-lucht deeze gedaante heeft aangenomen) onder het doen der bewerking in deeze gedaante , in de glaaze buis , die de lucht in den ontvanger leidt, opgeheeven. Deeze kwikzilver wederom als boven behandeld zynde , leevert op nieuw dezelfde verfchynzelen op , en men kan dit zo lange met dezelfde hoeveelheid kwikzilver herhaaien , als het gering verlies dat de kwikzilver ondergaat, en het geen 'er door de omftandig-
heden
Co) Waar van daan dit tydftip , dat 'er geen lucht worit voordgebracht , het welk men beftendig waarneemt , vóór dat de gedephlogisteerde - lucnt begint voordtekomen ? Gefchicdt 'er niets anders dan eene ontwikkeling der ingeflotene lucht door zuur en hette ; hoe komt het dat deeze losmaaking ophoudt , op een tyd dat zy uog beter zou kunnen gefchieden ? namentlyk , dat de hette welke men aanwendt , nog tot een grooteren trap gekomen is. Het blykt dan veel eêr, dat 'er eene verandering by de zelfftandigneden plaats heetr, welken tot gedephlogisteerde-lucht,zullen ontbonden worden , en waar door de voordkomst der lucht eenigen tyd Aertraagt wordt.



over. de Lucht-celykende Vloeistoffen. 163
heden der bewerking noodwendig moet veroorzaakt worden , niet al te dikwyls hebbe plaats gehadt.
Men zy dan ook eens om te gevoelen , dat 'er eenige gewoone - lucht in de lighaamen is vastgelegd ; men geloove ook eens, dat geene i verdunning der buiten lucht, of hetre , deeze van de lighaamen kan affcheiden , zo zal men nogthands moeten toeftemmen, dat zy niet oni ukputlyk is. En doet men dit , zo zal men K ook niet kunnen weigeren te erkennen , dat 1 lighaamen , welken eene zo fterke ontbinding ( ondergaan hebben , van de in hun vastgelegde
i1 lucht moeten verlaat en zyn. Daar dan
deezen nogthands beflendig lucht , en wel de' zelfde foorten van lucht uitgeeven , door dei: zelfde middelen die dit te vooren veroorzaak» i ten ; blyft 'er dan wel over , dan dat men aani neeme , dat de lucht, welke van de lighaamen ,' wordt voordgebracht , even zo min by de eer: fle bewerking, als by de volgende, van eenige ,: ingeflotene lucht voordkomt, en dus dat deeze : geenzins tot de zaamenftelling der konst - lucht inoodig is.
§• 37-
Daar wy dus gezien hebben , in hoe verre 1 het blykt uit de om Handigheden die by de 1 voordbrenging der verfchillende foorcen van lucht L 2 plaats



16*4 ANTWOORD op de VRAAGE
plaats hebben, dat zy haar oorfprong of beflaan geenzins aan eenige gewoone - lucht verfchuld'gd zyn , zo zullen wy nu nog onderzoeken ,. in hoe verre dit uit de foort van lucht, die men by de ontbinding van fommige lighaamen verkrygt , komt te blyken.
Het gevoelen dat wy thands onderzoeken , namentlyk dat de verfchillende foorten van lucht gewoone - lucht zyn , welke in de lighaamen is vastgelegd, die zig by haare ontbinding van dezelve vereenigd vindt , met zekere zelfflandigheden , die zig van de lighaamen zelfs affcheiden , of van de zuuren ontftaan , door welken deeze ontbinding wordt te weeg gebracht, en dus als eene onderfcheidene foort van lucht voordkomt; dit gevoelen bezit zeker eenige waarfchynlykheid , zo lange men het belchouwt met betrekking tot de vaste - lucht , Salpeter lucht, en ontvlambaare-lucht: van welken het fchynt te blyken, dat zy meer zaamgefteld zyn dan gewoone - lucht; dan als men het op gedephlogisteerde - lucht wil toepasfen , welke zeker minder zaamgefteld is dan gewoone - lucht , ontmoet het meerdere zwaarigheid. Het is waar , men befchouwt de gedephlogisteerde - lucht , meede als gewoone - lucht, die in de metaal-kalken enz. is vastgelegd , doch die in plaats van met vreemde zelfflandigheden vereenigd te zyn , zig zelfs van die welke haar
gewoon-



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 165
gewoonlyk aankleeft , namentlyk het Phlogiston , beroofd vindt , het welk de metaal-kalken , geduurende haare losmaaking van dezelve , van haar aantrekken , en dus als in eenen gedephlogisteerden (laat voordkomt ; dus d.tt , naar dit gevoelen de gedephlogisteerde - lucht , gewoone - lucht is, beroofd van Phlogiston.
Men ftelle zig dan eens voor , dat de ver, fchillende foorten van lucht wyzigingen van geil woone-lucht zyn, welke in de lighaamen huisvest ; men verbeelde zig eens een metaal in de omftandigheid te zyn, dat zyne vastgelegde [ lucht door eenig zuur kan worden losgemaakt : welke foort van lucht moet 'er in den beginne voordkomen ? Van vooren- befchouwd , zou men verwachten, dat de lucht welke dan wordt voordgebracht, meer overeenkomst met de gewoone-lucht zou hebben, dan die welke in het vervolg verkreegen wordt: ter oorzaak, dat de zelfflandigheden van welken de lighaamen zyn zaamgefteld , dan nog niet dien trap van losmaaking ondergaan hebben , en zig dus niet in die hoeveelheid met de losgemaakte lucht vereenigd hebben. Ondertusfchen leert ons de ' ondervinding het tegendeel : de lucht, welke Mnen van metaalen door vitriool - zuur of Salpe1 ter-zuur verkrygt , is in den beginne der be\ werking niet minder ontvlambaare-lucht of SalI peter-lucht, dan die welke men vervolgens beL 3 komt;



166 ANTWOORD op de VRAAGE
komt; dat meer is, als eene deezer beide foorten van lucht ophoudt voordtekomen ,* en men dan de lighaamen, van welke men haar verkieegen heeft, in hette plaatst, als dan eerst komt de gedephlogisteerde-lucht, en dus alleenlyk de gewoone - lucht ten voorfchyn. Naar deeze Helling , zou dan de gewoone* lucht veel fterker verbonden zyn met de lighaamen , dan de zelfflandigheden onderling zyn , welken deeze lighaamen zaamenftellen . want deeze beroofd zynde van hun Phlogiston , het welk men immers niet kan ontkennen een beftand-deel der metaalen te zyn , zouden zig dan nog vereenigd vinden met zulk' eene hoeveelheid gewoone - lucht , indien het waar was , dat de gedephlogisteerde • lueht alléén wegens het Phlogiston van de gewoone - lucht verfchilde.
Bepaalen wy ons nu ook eens tot de hoeveelheid lucht , welke 'er van fommige lighaamen verkreegen wordt : wy zullen hier geenzins in aanmerking neemen de vaste - lucht , de ontvlambaare - lucht, of Salpeter - lucht: als het waar was dat deeze gewoone-lucht waren met toegevoegde zelfitandigheden, zo is het zeker, .dat zy fiegts van een klein gedeelte gewoonelucht behoetden te zyn zaamgefteld; dat is, dat de vreemde zelfftandighcden de lucht, welke losgemaakt was , aanmerklyk meer uitgebreidheid konden geeven. Wy moeten ons dan bepaalen



Over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 167
paaien by de gedephlogisteerde-lucht , welke , volgens dit gevoelen , alleen wegens eene mindere hoeveelheid Phlogiston van de gewoone lucht onderfcheiden zynde, althans geene meerdere uitgebreidheid kan bezitten dan deeze laatfte : dan welken grond van waarfchynlykheid is 'er, dat eene hoeveelheid lucht van 12000 cubieke duimen , die wy van één pond Salpeter in den ftaat van gedephlogisteerde - lucht verkrygen , daar in zou kunnen zyn vastgelegd geweest Q>) ; dat 16 cubieke duimen lucht
in de uitgebreidheid van 8 fcrupels Mercurius pracipitatus per fe zouden huisvesten ( q ).
Em-
(p) Incenhousz , Experim. upon. vegetaties , pair. 118. Men zou ook nog kunnen vraagen waar in dit geval bet Salpeter-zuur blyft ? Immers indien by de voordbrenging van vaste-lucht , door middel van Salpeter-zuur en kryt , de gewoone-lucht , die veronderfteld wordt in de kryt te zyn vastgelegd , door de byvoeging van Salpeter - zuur enz. tot vaste-lucht veranderd wordt, waarom vereeni^t zig dan ook niet dit zuur met de gewoone-lucht in den Salpeter , by de voortbrenging der lucht? Beftaat de Salpeter uit het Salpeter-zuur en eene loogzoutige aarde ; waarom ontdoet
zich hier de gemeene-lucht van een van die zelfflandigheden rnet welken zy te vooren vereenigd was ? Gelyke omflandigheden brengen dog altoos gelyke uitwerkfelen voord, —— En waar van daan is het, dat de uitgebreidheid der gedephlogisteerde-lucht uit den Salpeter zo verre overtreft , 'de uitgebreidheid der vaste-lucht, die wy uit Salpeter-zuur met eene loogzoutige aarde verkrygen ? Moest hier niet juist het tegenovergeftelde plaats hebben ? daar in het eerfte geval eene vermindering van beftand-deelèn , en in het laatfte geval eene byvoeging van vreemde zelfftandigheden plaats heeft
(?) Fontana Recherches Phyjiques fur l'air nitrtux & l'air iepblogistiqat , pag. 266.
L 4



i63 ANTWOORD op üe VRAAGE
Eindelyk zyn de verfchillende foorten van lucht wyzigingen van eenige in de lighaamen opgeflotene gewoone-lucht; is dus de gedephlogisteerde-lucht deeze ingeflotene gewoonelucht beroofd van haar phlogiston; zo moet zy ook door phlogisteering in gewoone lucht kunnen veranderd worden. Gefchiedt dit niet, e j kan men de gedephlogisteerde - lucht geene andere vereeniging doen aangaan , zonder dat zy ophoudt lucht te zyn; dan vervalt den voornaamllen , den eenigen grondflag , waarop men het lecrftelzel der vastgelegde lucht kan vestigen. —• Gedephlogisteerde-lucht kan nimmer door byvoeging van Phlogiston in gewoone ■ lucht veranderd worden , maar wordt , in evenredigheid dat zy zig met het Phlogiston vereenigt, uit den ftaat van lucht ontbonden. Dit blykt niet alleen uit de groote vermindering welke de gedephlogisteerde -lucht door phlogistcerende bewerkingen ondergaat, welke zo veel is, dat 'er niet meer dan ,* , en dikwerf nog minder , van de geweezene hoeveelheid overig blyft; maar men vindt ook , dat de gedephlogisteerde - lucht , welke reeds voor een gedeelte door deeze bewerkingen ontbonden is , en waar by dus eene duidelyke uitwerking van het Phlogiston heeft plaats gchadt, even zo wel aantoont gedephlogisteerde-lucht te zyn als te vooren. Het is waar , men kan in eenige weinige omfhindighcden , de gedephlogisteerde - lucht
voor



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 169
voor een gedeelte in gephlogisteerde - lucht ver: anderen : namentlyk wanneer men het Phlogisi ten ingrootere hoeveelheid), en met meer fnel] hcid aan haar meededeeld, dan zy hetzelve kan 1 öpneemen §§ 81. 98. N\ 5 : doch als dan is l dit gedeelte gephlogisteerde - lucht, maar ge: ring met betrekking tot de hoeveelheid lucht , ' welke ontbonden is, en verfchilt nog aanmerkJilyk van gewoone-lucht.
Wanneer men dan dit alles naagaat, wanneer f men in aanmerking neemt , dat 'er zig geene [lucht by de lighaamen doet onderkennen, in omHandigheden die zo gefchikt fchynen om haai re nanweezenheid te bemerken ; dat de voordlörenging der lucht, en wel byzonder die van de j;gedephlogisteerde-lucht, byna in het onbepaalI de van dezelfde lighaamen by herhaaling kan geil fchicden ; en eindelyk, dat ook zelfs de gede«iphiogisteerde-lucht, die zo naa met gewoone! lucht fchynt overeentekomen , een geheel onIdérfcheide vloeiftof is ais de gewoone-lucht , !i en dus ook als de onderftelde vastgelegde lucht; : zo gelopven wy, dat men met het meeste recht mag bcfluiten , dat de verfchillende foorten van .1 lucht , wel verre van hun beftaan aan eenige {gewoone-lucht verfchuldigd te zyn, ten deezen topzigte niets met gewoone-lucht gemeen heb| ben , maar vloeiftoffen zyn, die op het tydftip t haarer voordbrenging gevormd worden.
L 5 DERDE



j^o ANTWOORD op de VRAAGE
DERDE HOOFDSTUK,
De verfchillende foorten van Lucht zyn vloei/lof en, die by hunne voardbrerglng gevovmd worden.
§• 38.
Gelyk het zeker is , dat, als men de luchtgelykende voordbrengzelen indedaad als lucht befchouwd , men van beiden fiegts één kan gevoelen : of, dat de verfchillende foorten van lucht hun befbaan en oorfprong verfchuldigt zyn
aan lucht, die in de lighaamen huisvest;
of dat zy vloeiftoffen zyn , welken op het tydftip dat wy haar bekomen , eerst worden daargefteld ; en de weinige waarfchynlykheid van het eerfte gevoelen reeds gebleeken is, zo zoude men het andere reeds by gevolgtrekking kunnen vastftellen.
Dit zal ondertusfchen volkomen blyken , daar wy in dit Hoofdftuk onderzoeken zullen : welken de befland ■ deelen zyn , waar van ieder der verfchillende foorten van lucht is zaamgefteld.
I. Zuure-



OVER DE LUCHT GEI/ÏKENDE VLOEISTOFFEN. 1^1
I. Zuure-lucht. §• 39. •
Wy zullen dan een aanvang maaken met de Zuure - lucht, als zynde zeker eene der minst zfhmgcftelde van de verfchillende foorten van lucht. In deeze ontdekt men duidlyk het zuur, en wel het zelfde zuur , 't welk men tot haare voordbrenging gebeezigd heefc §§ 14. 15. Zy kunnen ook wederom geheel en al tot haaren voorigen vasten ftaat, en tot haar eigen zuur ontbonden worden , §.15. Het blykt dus ten cerftcn , dat zy voornamcntlyk uit dat zuur beftaan , door welke zy zyn voortgebracht.
Het zuur in de zuure-lucht, hoe naa overeenkomende met het zuur door welkers ontbinding men haar verkreegen heeft , bezit nogthands eene meerdere vlugheid. Wordt
deeze veroorzaakt, doordien in de zuure-lucht nog een ander beginsel , behalven het zuur, gevonden wordt ? Is het zuur dus meer zaamgefteld in de zuure-lucht dan by gewoon zuur? of heeft het zuur een ontbinding in zyn beftanddeeien ondergaan , welke maakt, dat het vlugger is, en zig in den ftaat van lucht vertoont ? Dit is het, 't welk nog overblyft, om de zuure - lucht volkomen te leeren kennen.
§• 40.



i72 ANTWOORD op de VRAAGE
§• 40.
Als men in navolging van Stahl het Phlogiston als een beginzel aanneeme, en volgends dit gevoelen Helle, dat het door de vereeniging met dit beginzel is , dat de zuuren eene meerdere vlugheid verkrygen ; en men dan hier*y vergelykc , den ftaat van het zuur in de zuurelucht , welke volkomen overeenkomftig is met die van zuur, waar by men zodanige lighaamen gevoegd heeft , die volgens Stahl het Phlogiston aan het zelve kunnen meededeelen ; als ook de omftandigheid, in welke men de zuurelucht bekomt: welke is, als men het zuur met zodanige lighaamen vereenigd heeft; zo volgt het , dat, behalven het zuur , het Phlogiston ook een zaamenftellend deel van de zuure-lucht uitmaakt, en dus , dat de zuure-lucht uit deeze beide zelfftandigheden beftaat.
De Heer Lavoisier is echter met een ander gevoelen opgekomen : volgens deeze is de gedephlogisteerde - lucht een beftand - deel van alle de zuuren , en is deszelfs vereeniging of afweezigheid oorzaak , dat de zuuren zig minder of meerder vlug vertoonen. De zuurelucht zoude dan naar dit gevoelen , beftaan uit zuur , welk van zyn gedephlogisteerde - lucht beroofd geworden was; en het welk dus , in
plaats



over de Lucht• gelykende Vloeistoffen. 173
vplaats van meer'zaamgefteld te zyn dan in zyinen vasten ftaat, nog een zyner beftand- decden was misfchende.
Daar het onderzoek van dit gevoelen eigentlyk behoort tor de gedephlogisteerde-lucht, en :het tot de Verklaaring van de meeste verfchynlïzelen, en althands omtrent de zuure-lucht, om met even is , welk van deeze beide gevoelens jnen aanneeme: alzo beroofd te zyn van gedejphlogisteerde - lucht in de zaak , of liever in de [uitwerking het zelfde is, als met Phlogiston te ,zyn opgehoopt; en zo ook , dat de vereeniging van gedephlogisteerde - lucht overeenkomt
pnet het Phlogiston te misfchen ; zo zul-
Jlen wy , tot dat wy de zaamenftelling der gedephlogisteerde-lucht onderzoeken, het gevocilen van Stahl als eene beweezene zaak bly;,ven befchouwen ; en ons dus in de verklaaring Wan de beftand-deelen der andere foorten van 1 lucht van het zelve blyven bedienen.
§. 4r.
Schoon men ook aanneeme , dat het door 1 middel van het Phlogiston is , dat het zuur tot I lucht ontbonden wordt, zo komt het ons echI ter voor , dat men dit niet alleenlyk aan het D Phlogiston kan toekennen. Immers is het zeil ker , dat niet alleen alle voordbrengingen van
lucht



i74 ANTWOORD op de VRAAGE
lucht met hette gepaart gaan , maar ook dat de meesten derzelven vereifchen, dat men uitwendige hette aanwende. Het is waar, men zoude kunnen denken , en wel met opzigt tot de zuure-lucht, dat de hette fiegts nodig was, om het zuur eene meerdere verfyning , en het Phlogiston eene zekere vlugheid te geeven, en dus , om deeze beide zelfltandigheden eene naauwere vereeniging met elkander te doen aangaan. Ondertusfchen , waar aan zal men dan de voordkomst van de gedephlogisteerde-lucht tocfchryven ? welke zekerlyk , zo zy dit nog bezit , te weinig Phlogiston "heeft, dan dat zy door het zelve den ftaat van lucht kon verkreegen hebben. Het komt ons dan voor, dat het, behalven uit de meeste voordbrengingen van lucht , die eene uitwendige hette vereifchen , ook uit die van de gedephlogisteerde - lucht, waar toe altoos hette , en in de meeste gevallen eene zeer groote hette nodig is, fchynt te blyken, dat het vuur meede een voornaam deel heeft in de zaamenftelling der lucht. Op welke wyze dit nu van het vuur plaats hebbe , en of men dit aan het Elementair vuur volgends Crawford hebben toetekennen, durven wy niet beflisfchen : gewisfelyk zal men , naar maate men in de kennis van het vuur meerdere voordgangen maakt, dit ftuk duidelyker ontwaar worden.
Daar



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 175
Daar nu echter , gefield dat 'er eene zódamige andere oorzaak tot de daarflelling van lucht ;vereifcht wordt, deeze voor alle de foorten van lucht dezelfde moet zyn , en dus niets tot haare overige befland-deelen en de wyziging van :dezelve , en gevolgelyk niets tot haare onderscheidene foorten kan toebrengen ; zo zal het iook onverfchillig zyn , of men deeze by het ttmderzoek van de beftand-deeien der lucht al tof niet in aanmerking neeme : waarom wy dan oook , daar men hier omtrent nog niets met zekerheid kan vastftellen , dit in het onderzoek fvan de zaamenftelling der andere foorten van lucht met ftilzwygen zullen voorbygaan.
II. Loogzout-lucht. §• 42.
Ontdekt men van de zuure-lucht ten duidelykfte , dat zy van het zuur is zaamgefleld , t't welk men tot haare voordbrenging gebeezigt heeft; men befpeurt ook het zelfde by de loogzout-lucht : welke , van het vlugge loogzout voordgebracht zynde , ook alle eigenfchappen van het vlugge loogzout heeft, §. ig. Men :kan dan niet twyfrelen, of het loogzout i? het voomaamfte zaamenftellend' deel van deeze ilucht.
Behal-



17Ö ANTWOORD op de VRAAGE
Behalven het loogzout moet men het Ph,'ogiston ook als een beftand - deel in deeze lucht aanneemen : immers blykt het, dat het Phlogiston tot de daarftelling deezer lucht nodig is, daar het alleen van het vlugge loogzout is , het welk zig ook wegens het meerdere Phlogiston van het gewoone loogzout onderfcheidt , d t men deeze lucht kan voordbrengen ; ten anderen , dat het Phlogiston een beftand-deel van deeze lucht uitmaakt, ziet men door de eigenfchappen welken de loogzout • lucht bezit, welken dezelfde zyn als die van het vlugge loogzout , en dus van een loogzout dat met Phlogiston vereenigd is.
III. Ontvlambaare-lucht.
§• 43-
De wyze , op welke men in de meeste gevallen de ontvlambaare - lucht bekomt, namentlyk door de zuure-lucht met eene grootere hoeveelheid Phlogiston te vereenigen , of by het zuur zelfs , welk anders tot zuure-lucht zou ontbonden worden, een grooter gedeelte Phlogiston te voegen , fchynt aanteduiden , dat zy met de zuure - lucht in zekere betrekking ftaat. Dit zal in 't vervolg nog nader blyken. Het is dan om deeze reden , dat wy in de befchou-
wing



over de Lucht-gelyktnde Vloeistoffen. 177
wing van de zaamenftelling der verfchillende foorten van lucht, de ontvlambaare-lucht op de zuure-lucht zullen laaten volgen.
§• 44-
By de eerfte befchouwing der ontvlambaare lucht ontdekt men voort , dat het Phlogiston een voornaam beftand-deel van haar is. Immers wordt dit zo algemeen toegeftemd, dat het I genoeg zal zyn, wanneer wy uit de veelvuldige 1 bevvyzen die dit aantoonen , fiegts eenigen der ' voornaamften opnoemen.
Beginnen wy dan met die, welken 'er uit de zaamenftelling Q Synthefis ) der ontvlambaare lucht, of liever uit de omftandigheden in welken wy haar bekomen , kunnen worden afgeleid.
1. ) Alle lighaamen door middel van welken men de ontvlambaare-lucht verkrygt, bezitten niet alleen het Phlogiston, zo dat men van zulken welken te weinig Phlogiston hebben, geene ontvlambaare - lucht kan bekomen , maar de ondervinding leert ook , dat deeze lighaamen , na dat zy ontvlambaare - lucht hebben doen voordkomen , werklyk minder Phlogiston bezitten ,
1 en daar van geheel of ten deele beroofd ge-
1 worden zyn.
XXIV. Deel M 2.) Wan-



i78 ANTWOORD op de VRAAGE
2. ) Wanneer men by het vitriool-zuur fiegts eene kleine hoeveelheid Phlogiston voegt : namentlyk , dat men dit zuur maar met een gering gedeelte olyf-olie of geest van wyn, lucht doet opleeveren , zo is de voordkomende 'lucht vitriool - zuure - lucht. Dan , wanneer men het Phlogiston vermeerdert, en gelyke hoeveelheden olyf-olie of geest van wyn by het vitrioolzuur voegt, als dan wordt 'er geene zuure lucht, maar ontvlambaare - lucht voordgebracht. Het zelfde gefchiedt ook by het zeezout-zuur: dit zuur door zyn eigen Phlogiston tot zuurelucht kunnende ontbonden worden , komt als outvlambaare - lucht ten voorfchyn , of verandert in dezelve , als men by het zelve zulke lighaamen voegt, die 'er Phlogiston aan kunnen meededeelen , of dat men zodanige lighaamen aan de zeezout - zuure - lucht zelfs blootftelt.
3. ) Als men by het vitriool-zuur zodanige metaalen voegt , welken niet zo veeï Phlogiston bevatten als het yzer, gelyk zilver, koper of loot, zo verkrygt men ilegts vitriool-zuurelucht, daar met het yzer de voordkomende lucht met ontvlambaare lucht gemengd is (>). . Met het zeezout-zuur heeft iets dergelyks plaats : als men koper of loot met dit zuur lucht doet
uit-
. (O Men begrypt lïgtelyk , dat Wy hier bedoelen een onverdund vitriool-zuur.



fVE'l DE LUCHT - GELYKENDE VlOEISTOFPEN. t7$>
iftgeeven , is de lucht fiegts zeer weinig ontvlambaar , en wordt voor £ gedeelte door water opgenomen ; daar de lucht welke men vait dit zuur met yzer verkrygt, veel meer ontvlambaar is , en ook in evenredigheid hier van minder door water wordt opgenomen.
4.) Eindelyk 'er zyn fommige metaalen , en byzonder zyn dit het yzer en de'-zink, welken door eenvouwige hette, een klein gedeelte ontvlambaare-lucht opleeveren. Dit heeft de Heer Piuestley met verfcheide proeven be^ weezen. Deeze metaalen vindt men door deeze uitgeeving van lucht Fan een gedeelte van hun Phlogiston beroofd te zyn.
Onderzoeken wy nu , in hoe verre het ook uit de ontbinding Qanaly/ïs) der ontvlambaarelucht zelfs komt te blyken , dat het Phlogiston in haar gevonden wordt.
1. ) De ondervinding leert ten duidelykfte, dat alle ontvlambaare lighaamen het Phlogistonbezitten, en dit moeten hebben, zullen zy ontvlambaar zyn. De ontvlambaarheid der ontvlambaare-lucht kan men dan by wyze van toe-
"pasfmg vastitellen, dat ook van het Phlogiston
1 moet voordkomen.
2. ) De ontvlambaare-lucht doet de ontbini ding van Mangenefe of Braunfteen in eene witte
M 2 ge-



i8o ANTWOORD op de VRAAGE
gedaante nederploffen , even als alle andere phlogisteerende bewerkingen dit veroorzaaken. De Heer Senebier heeft deeze proef met alle de verfchillende foorten van ontvlambaare lucht genomen , en de uitkomst by allen dezelfde gevonden (.f).
3. ) Als men de ontbindingen van zilver, kwikzilver, of loot in Salpeter-zuur, aan de ontvlambaare - lucht blootflelt, byzonder aan die , welke door middel van metaalen verkreegen is, zo verkrygen zy eene zwarte kleur; even als dit gefchiedt , wanneer men eenig Phlogiston by deeze ontbindingen voegt (*/).
4. ) Als men ontvlambaare-lucht met gedephlogisteerde-lucht vermengt , wordt zy langzaam ontbonden, en deeld haar Phlogiston aan, de gedephlogisteerde - lucht meede. Dit gefchiedt ook als men de ontvlambaare - lucht van tyd tot tyd in zeer kleine hoeveelheden by de gewoone-lucht voegt
5. ) De ontvlambaare-lucht, als zy met gedephlogisteerde - lucht of gewoone - lucht vermengd is , en door de Ele&rieke vonk aange-
floken,
(O J. Senebier Recherches fur l'air inflammable , pag. 71. (t) l. c. pag. 11,
fu~) J. Priestley Evper. and ohferv. relating the various branches of nam al Philofophy , Vol. II. pag. 89.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 181
ftoken , en dus door middel van ontvlamming ontbonden wordt, ontbindt de gedephlogisteerde - lucht , en de gewoone - lucht op dezelfde wyze , als andere phlogisteerende bewerkingen dit te weege brengen. De overeenkomst die de ontvlambaare - lucht ten deezen opzigte met andere phlogisteerende bewerkingen heeft, heeft de Heer Volta ten duidelykfte aangetoont.
6.) De Metaalkalken kunnen door de ontvlambaare - lucht , namentlyk als zy door ontvlamming ontbonden wordt, weder tot haaren voorigen ftaat van Metaalen herfteld worden. Het zyn de Heeren Priestley en Chaussier , die deeze eigenichap der ontvlambaarelucht met zeer beflisfende proeven beweezen hebben.
Wanneer men dan alle deeze bewyzen zamenvoegt, welken overtuigend aantoonen, dat 'er geene ontvlambaare-lucht zonder behulp van het Phlogiston kan worden voordgebracht; als ook dat dit beginzel werkelyk in de ontvlambaare-luctt gevonden wordt; en men dan hier by in aanmerking neemt, dat de ontvlambaarelucht , naar maate dat het Phlogiston van haar wordt afgefcheiden , ophoudt ontvlambaare lucht te zyn; gelyk de ondervinding leert, dat dit gefchiedt , als men de ontvlambaare-lucht by de gedephlogisteerde-lucht of de gewoonelucht voegt, en haar langzaam en door den tyd M 3 laat



i82 A.NTW0ORD op de VRAAGE
laat ontbinden , of dat men dit in ééns door
ontvlamming laat gefchieden ; zo kan men
niet twyffelen , of het Phlogiston is een we* zentlyk en voornaam beftand-deel van de ontvlambaare lucht (y).
§• 45-
De tweede bedenking, welke 'er zig by het onderzoek van de zaamenftelling der ontvlambaare lucht opdoet , is, of deeze alleenlyk uit hec Phlogiston beftaat. Deeze bedenking wordt van meer gewigt, daar verfcheide Natuurkundigen , en wel zulken, welken zig in de luchtkunde zeer beroemd gemaakt hebben, geene andere zelfftandigheid in de ontvlambaare-lucht erkennen als het Phlogision. Van dit ge¬
voelen zyn onder anderen de Heeren Priestley en Kirwan; waar van de laatfte byzonder getracht heeft te bewyzen , dat de ontvlam-*
f>) De proef welke de Heer Priestley hieromtrent genomen heeft , is te befchlisfende , dan dat wy dezelve niet zoude aannaaien. By gewoone-lucht van tyd tot tyd ontviambaare-Jucht by kleine gedeeltens gevoegd hebbende, en hier meede eenige maanden hebbende aangehouden, werdtde hoeveelheid gewoone-lucht niet vermeerderd , fchoon de ont■vlambaare-lucht , door de geduurige byvoeging, eene aanmerklyke hoeveelheid zou hebben uitgemaakt ; zy toonde ook , toen hy dezelve omierzogt, met geene ontvlambaarelucht gemengd te zyn, maar deed de vlam van een kaars uitgaan , even als of zy aan andere phlog;steerende bewerkingen was blootgefteld geweest.



over de Lucht-celykends Vloeistoffen. 1S3
1 vlambaare - lucht niet anders zyn zoude, als dat I beginzel het welk Stahl en andere Scheikuni digen het Phlogiston genoemd hebben O)-
By eene aandachtige befchouwing blykt het echter, dat alle de proeven , welken de' Heer Kir wan bybrengt, om aantetoonen, dat ontvlambaare-lucht en het Phlogiston het zelfde zyn , indedaad niet anders bevvyzen, dan dat : de ontvlambaare - lucht het Phlogiston bevat, tien dus geenzins aantoonen, dat zy alleen uit
; dit beginzel beftaat. Bovendien zyn 'er
1 verfcheide bewyzen die wel degelyk aantoonen, [ dat het Phlogiston in de ontvlambaare lucht nog 1 met eene andere zelfftandigheid vereenigd is. Laat ons eenigen deezer bevvyzen van naderby ' befchouwen.
1.) Indien de ontvlambaare - lucht niet an1 ders was, als het Phlogiston , zo moest dee; ze lucht ook de ontbondene metaalen in hunne
1 metaalachtige gedaante ncderploffen. Dit
1 denkbeeld is zojuist, dat Kirwan_zelfs ] het als eene gevolgtrekking zyner lheorie befchouwt. Dan gefchiedt dit ? neen : zo lang de ontvlambaare- lucht zonder ontbinding blyft, worden deeze metaalen niet aangedaan ; dan als - de ontvlambaare- lucht door aanfteeking ontbon1 den wordt, en het Phlogiston dus van zyne
voorige
(au) Philnfo-'hical Trmu&ions , Vol. LXXIM 4



i«4 ANTWOORD op de VRAAGE
voorige hafes kan worden losgemaakt, als
dan eerst, en niet eerder, verkrygen deeze ontbindingen van metaalen haare metaalachtige gedaante. De Heer Se nebier heeft zig byzonder 'er op toegelegt om dit te beproeven. Hy heeft dit gedaan met byna alle foorten van Metaalen , en met alle de foorten van de ontontvlambaare - lucht, dan heeft geene uitwerking van de ontvlambaare - lucht waargenomen, dan alleen in die gevallen, waarin de ontvlambaare-lucht eene zekere ontbinding Qdecompofitie~) onderging Qx~).
2.) De Heer Kirwan befchouwt alle de foorten van ontvlambaare - lucht niet van elkander te verfchillen , en neemt dit als een voornaam bewys aan , dat zy allen uit een en het zelfde beginzel, namentlyk het Phlogiston beftaan. Indedaad dit zoude zeer veel bewyzen, indien de ondervinding niet aantoonde , dat 'er niet alleen een aanmerklyk verfchil plaats heeft in de ontvlambaare-lucht die door verfchillende zuuren verkreegen is > maar ook in die welke door dezelfde zuuren door middel van onderfcheidene lighaamen is voordgebracht. Men herinnere zig hier toe maar de ontvlambaarelucht , die uit dezelfde metaalen door het vitriool-zuur of zeezout-zuur is voordgebracht,
welke
(x) f. c. pag. 341 enz.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 185
welke zeer duidlyk in foortelyke zwaarte onderifcheiden is ; als ook die welke uit yzer en verIdund vitriool - zuur , of uit gelyke deelen wyngeest en vitriool - zuur verkreegen is, welke zo laanmerklyk in ontvlambaarheid, zwaarte, en anIdere eigenfchappen verfchildt; om niet te fpreeïken van het verfchil, dat 'er is tusfchen de ontvlambaare-lucht, welke Dierlyke, en groeijende :zelfftandigheden opleveren, en die welke men Moor zuuren uit metaalen bekomt. — Trou;iwens , men vindt buiten Kir wan geen Natuurkundigen , die het onderfcheid in de ontMambaare- lucht niet toeftemt.
Daar nu dit onderfcheid niet kan voordkomen , dan doordien het Phlogiston by de eene 'foort van ontvlambaare - lucht in eene grootere hoeveelheid aanweezend is dan by de andere , zo moet het immers met eene andere zelfftandigheid vereenigd zyn; want 'er is geene reden waarom het Phlogiston in het eene geval eene meerdere uitgebreidheid zoude hebben dan by net andere. Ten anderen, daar het Phlogiston isene zelfftandigheid is , die onder alle omftanliigheden dezelfde eigenfchappen en uitwerkingen heeft, zo moest ook de ontvlambaare lucht, indien zy alleenlyk uit Phlogiston beftont, ook in alle omftandigheden dezelfde zyn, En het moest geen verfchil maaken in haare eigenfchappen , op welke wyze men haar verM 5 kree-



m ANTWOORD op de VRAAGE
kreegen hadt, of welke lighaamen men ter haarer voordbrenging hadt gebezigd.
3 ) Indien de ontvlambaare lucht niet anders is als het Phlogiston : hoe moet men dan de voordbrenging en natuur der Salpeter - lucht verklaaren ? Immers het is bekend, dat dezelfde metaalen van welken men ontvlambaare-lucht bekomt , ook ter voordbrenging van Salpeterlucht kunnen gebezigt worden ; als ook dat de metaalen , na dat zy ontvlambaare-lucht , of Salpeter-lucht hebben doen voordkomen, juist in dezelfde omltandigheid zyn ; dat is , dat zy beroofd zyn van haar Fh/ogisron. Volgends het algemeen gevoelen beftaat de Salpeter lucht uit het Salpeter-zuur en Phlogiston; was nu de ontvlambaare-lucht alleenlyk Phlogiston, dan moest ook de Salpeter - lucht als het Salpeterzuur en ontvlambaare - lucht kunnen befchouwd worden. Ondertusfchen waar van daan is het dan , dat als wy Salpeter lucht met gewoone lucht of gedephlogisteerde - lucht vermengen , in welk geval het Salpeter zuur in eens wordt losgelaaten , en het Phlogiston ( of, volgends Kirwan , de ontvlambaare-lucht) zig met de bygevoegde lucht vereenigt, dat deeze laatften de vlam uitblusfchen , en geene explofie maaken , gelyk zy doen als zy met ontvlambaare lucht gemengd zyn?
4-) Als



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 187
4. ) Als men het koningswater Qaqua regio) by yzer doet, wordt'er ontvlambaare-lucht en Salpeter - lucht voordgebracht. Welk is hier de reden , dat het eene Phlogiston, veronderfteld dat de ontvlambaare- lucht alleen het Phlogiston is, ontvlambaar is, en het andere niet ? Zegt men , dat dit komt, dat een gedeelte van het Phlogiston met het Salpeter-zuur vereenigt is, :erwyl het andere als ontvlambaare- lucht op zig kelfs beftaat; welk is dan de reden, dat als wy het Phlogiston van de Salpeter - lucht ontbinden ; wy dan geene ontvlambaarheid waarneemen ? Is het dus niet veel natuurlyker dit toe:efchryven aan de onderfcheide vereenigingen , welken het Phlogiston met de verfchillende zuuren aangaat, waaruit het koningswater beftaat ?
5. J De ontvlambaare-lucht, ten minften 3ie , welke men door middel van de metaalen /erkreegen heeft, heeft niet die eigenfchappen m betrekkingen welken het Phlogiston van de unetaalen heeft. Het Phlogiston der metaalen loezit eene groote affiniteit tot de gedephlogisteerde - lucht en de zuuren; het maakt het wit:e metaal zwart, en herfteld de metaal - kalken door onmidlyke aanraaking. De ontvlambaare Lucht bezit geene deezer eigenfchappen , dan onder zekere voorwaarde : als zy zig in de gedephlogisteerde-lucht ontbindt, gefchiedt dit piet dan door langheid van tyd , en dan ook
nog



i«8 ANTWOORD op de VRAAGE
nog gefchiedt deeze ontbinding , niet door de betrekking welke de ontvlambaare - lucht rot de gedephlogisteerde • lucht heeft; maar door de betrekking , welke het Phlogiston van de ontvlambaare-lucht, en de gedephlogisteerde-lucht op elkander oenenen ; waar door het langfaamerhand van zyne hajis wordt losgemaakt , en de ontvlambaare lucht ophoudt ontvlambaarelucht te zyn. Voor het overige oeifendt de ontvlambaare lucht geene betrekking tot de gewoone lucht, of eenig ander lighaam, zo lange zy den Haat van ontvlambaare lucht blyft behouden ; daar in tegendeel het Phlogiston , als een algemeen grondbeginzel , zig byna met alle lighaamen vereenigt.
6\) De Metaalen kunnen door het vuur volkomen tot kalk gebrand , en van hun Phlogiston beroofd worden; en nogthands bekomt men door middel van het vuur, maar van eenige weinigen derzelven ontvlambaare • lucht, en dat nog in eene zeer geringe hoeveelheid. Het zuur, dat even het zelfde , namentlyk deeze losmaaking van het Phlogiston van de metaalen te weeg brengt , doet nogthands de metaalen eene zeer groote hoeveelheid ontvlambaare-lucht opleeveren. Waar van daan nu dit verfchil , indien 'er by beide omftandigheden het zelfde , namentlyk alléén de uitdryving van het Phlogiston plaats heeft?
7.) Het



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 189
7. ) Het Phlogiston met de gedepWogis(teerde lucht vereenigd wordende , ontbindt de:zelve tot den ftaat van een vast zuur, het welk :eenige wyziging fchynt te hebben van het zuur Ider vaste - lucht. Volgends Kir wan , wordt 1de gedephlogiteerde - lucht door byvoeging van \Phlogislon in vaste - lucht veranderd. Men :ontdekt nogthands niets van dit alles by de vereeniging van de ontvlambaare - lucht met de ge:dephlogisteerde lucht ; iets het welk immers ïnatuurlyk moest volgen , indien de ontvlambaare-lucht enkel Phlogiston was.
Men kan, dat meer is, de ontvlambaare-lucht ren de gedephlogisteerde-lucht lange met elkan3der vermengd houden, zonder dat zy den ftaat ,van lucht verliezen , en dus eene wederkeerige ontbinding op eikanderen oeffenen. Dan wanneer men deeze vermengde luchten op eene of andere wyze aanfteekt, geeven zy explofie; en het is dan eerst, namentlyk door de losmaaking Idie dan het Phlogiston van, de ontvlambaare lucht van zyne bafis ondergaat, dat beide deeze luchten op het ogenblik ontbonden worden.
8. ) Men vindt (zo als de Heer Senbibier te recht aanmerkt ) nergens in de Natuur ïhet Phlogiston zonder bafis, en dit is de waarïèhynlyke reden , dat men dit grondbeginzel ttot hier toe niet anders dan door deszelfs uitwerkingen heeft kunnen leeren kennen. Het
is



ioo ANTIVOORD op de VRAAGE
is waar, men zoude kunnen denken , dat de ontvlambaare-lucht het eenige voorbeeld daar van in de Natuur was. Dan gefield eens dat dit zodanig was, zo zou immers het Phlogiston in deezen ftaat niet ophouden van Phlogiston te zyn : dat is, het zoude zyne kenmerkende eigenfchappen behouden, en ook in den ftaat van lucht, zig met andere lighaamen trachten te vereenigen. Dit echter zien wy , dat by de ontvlambaare - lucht niet gefchiedt, en men kan daar uit belluiten, dat Phlogiston en ontvlambaare-lucht niet het zelfde zyn, en dus dat de laatfte geen grondbeginzel, maar een zaamgefteld lighaam is.
Alle deeze bygebrachte bewyzen duiden dan onzès bedunkens , volkomen aan : dat de ontvlambaare-lucht niet alleenlyk uit het Phlogiston beftaat; maar dat, behalven het Phlogiston, in de ontvlambaare - lucht nog een ander beftand-deel of eene zekere bafis moet gevonden worden , met welke het Phlogiston in deeze
lucht vereenigd is. Iets het welk wy thans
nader zullen onderzoeken.
§• 4*
Welke zekerheid 'er ook moge zyn, dat, behalven het Phlogiston , nog eene andere zelfftandigheid in de ontvlambaare-lucht aanwee-
zig



Over de Lucht-gelykende Vloeistoffen, iot
! tzig is , zo is het nogthands eene by uitftek
i imoeijelyke zaak deeze zelfftandigheid werkelyfc
: dn de ontvlambaare lucht te onderkennen. 1 y
! [zullen dan in de nafpooringe van dezelve , ook
i lèe zamenftelling der ontvlambaare-lucht moe-
■ :;ten te hulpe neemen, en wel byzonder van die
i Toort van ontvlambaare-lucht welke door mid-
. :del van zuuren verkreegen wordt, vóór dat wy
• ;dit uit de ontbinding der ontvlambaare - lucht
i /zelfs aantoonen.
i.) Wanneer wy op de voordbrenging van [ 1de ontvlambaare - lucht acht geeven , zo leeren jions de proeven, dat 'er byna altoos tot de daarIftelling deezer lucht een zuur vereischt wordt, i THet is bekend dat het vitriool-zuur of zeezout, [zuur gevoegd zynde by lighaamen die eene ge, noegzaame hoeveelheid Phlogiston bezitten , ontvlambaare-lucht doen voordkomen. Dit gefdchiedt niet alleen van die metaalen welken ook Idoor eenvouwige hette een klein gedeelte ont.vlambaare - lucht uitgeeven, maar ook van dezulken , of van andere lighaamen, waar van men j:op hun zelve geen ontvlambaare-lucht kan verikrygen. Daar nu deeze lighaamen zelfs geene Ilucht opleveren, en het vitriool-zuur niet eens :op zig zelfs tot zuure-lucht, hoe veel minder Jdus tot ontvlambaare - lucht, kan ontbonden . worden , en het zeezout zuur , tot lucht verlanderd zynde , eene zuure - lucht is ; zo is 'er
reeds



ipa ANTWOORD op de VRAAGE
reeds zeer veel grond om te vermoeden , dat zo wel een gedeelte van het bygevoegde zuur, als het Phlogiston van de lighaamen , de ontvlambaare - lucht zamenffcelt.
i.) Als men het vitriool - zuur of zeezoutzuur tot eene zuure-lucht ontbonden heeft, en door een klein gedeelte water laat opneemen, vervolgends dit met zuure-lucht bezwangerde water by yzer-vylzel of eenig ander lighaam voegt , 't welk genoegzaam Phlogiston bevat ; zo verkrygt men ontvlambaare - lucht, die niet verfchildt van die , welke men onmidlyk door deeze zuuren van yzer , of van zink zou verkreegen hebben. Na de voordbrenging deezer lucht vindt men het metaal gedeeltelyk verkalkt. Deeze proeven zyn door den Heer Priestley en zo veele andere Natuurkundigen genomen, dat men aan hunne zekerheid niet kan twyffelen. Met het grootfte recht vraagt dan de Heer Senebier : kan men in twyffel ftaan, dat de ontvlambaare - lucht , die op deeze wyze is voordgebracht, niet het gevolg is van de vereeniging van het Phlogiston met de zuure lucht die door het water was opgeflorpt.
3.) Wanneer men aan de zeezout-zuurelucht , terwyl zy door kwikzilver is afgefloten, yzer of zink blootfteld, verandert zy in ontvlambaare - lucht, en het metaal wordt verkalkt.
De



cvêr de Lucht ■ gelykende Vloeistoffen. 193
— De zeezout zuure - lucht verliest ook haare zwaarte , en mengbaarheid met het water , zy bluscht ook de vlam niet meer uit , maar bezit alle eigenfchappen van ontvlambaare lucht. Daar nu deeze ontvlambaare - lucht van de zeezout-zuure - lucht zelve is zaamgefteld , of liever , daar de bafis van dezelve zeezout- zuurelucht is, zo kan men aan de aanweezenheid van het zuur in dezelve niet twyffelen. Met de vitriool - zuure - lucht is de verandering niet zodanig , fchoon deeze lucht echter, naar maate zy aan het Phlogiston is blootgefteld , meer van den ftaat van zuure-lucht afwykt. Dan ditgelooven wy met den Heer Senebier dat voordkomt , dat het vitriool-zuur in den ftaat van zuure - lucht , even als in deszelfs vasten ftaat, te weinig water - deelen bezit om op het metaal te kunnen werken. Immers-fchynt de waarheid hier van te blyken, daar men , gelyk wy zo even zeiden , ontvlambaare - lucht van de vitriool - zuure - lucht kan daarftellen , als men deeze laatfte vooraf door water heeft laaien opneemen.
4.) Indien men de ontvlambaare - lucht boven overgehaald water laat afbranden , en dit water by yzer-vylzel doet, verkrygt men op nieuw ontvlambaare-lucht (j). In deeze om-
ftari-
(9) j. Senebier l.c. pag. 203. XXIV. Dctl. N



i9i ANTWOORD op de. VRAAGE
ftandïgheid kan de oorfprong der ontvlambaars lucht met anders voordkomen dan vanbSX het welk 'er van de ontbondene onSrtaS re-lucht is losgelaaten , en welk zi" me? het overgehaalde water vereenigt heeft. Ö En s dit waar , zo bewyst deeze proef niet alleen da het meede-zaamenftellend'deel van de eert ontvlambaare-lucht, het zuur was; maar zy bewyst ook , dat de ontvlambaare-lucht, vvelke men door middel van dit water verkrygt' , door de vereeniging van dit zuur met het Phloghtol van het yzer-vylzel ontflaat. ë
Het blykt dan uit deeze bewyzen , welken wy niet onnodig hebben willen venHeêrS dat er byna m alle voordbrengingen van de om. vlambaare-lucht zo wel het zmv ai;hetPh/o gmon vereifcht wordt; — als ook, dat wtt neer men deeze zelfflandigheden behoorlyk dat is i„ de daar toe gefchikte evenredigheid met elkander vereenigt, 'er ontvlambaare8 wordt voordgebracht. c
§• 47-
Onderzoeken wy nu in hoe verre het ook uit de ontvlambaare-lucht zelfs, en wel uit die welke door middel van zuuren verkreegen s ' komt te blyken, dat het zuur een beftand deel van haar uitmaakt.
Van



OVER DE L-CCHT- GELYKENDE VLOEISTOFFEN. 10$
Van alle de foorten van lacht is 'er geene , welkers ontbinding zo moeijelyk is als de ontvlambaare-lucht. Wy hebben dezelve, op het voetfpoor van anderen , zeer dikwyls , en eenen geruimen tyd met water, of met eene ontbinding van loogzout gefchudt, als ook haar aan dit laatfte eenen geruimen tyd blootgeftelt, ten einde langs deezen weg de aanvveezenheid van het zuur in deeze lucht te kunnen bemerken ; dan wy hebben dit beftendig vruchtloos bevonden (2).
Dat 'er echter een zuur van de ontvlambaare - lucht kan ontbonden worden , hebben de Heeren van Marum en Paets van Troostwyk aangetoond, door de roodverwing welken zy Lakmoes - water hebben doen ondergaan , door welke ontvlambaare - lucht , uit yzer en verdund vitriool - zuur verkrèegen, was afgefloten ; wanneer zy namentlyk dóór de ontvlambaare - lucht eene by uitftek groote hoeveelheid
Elec-
( 2 ) Men vindt wel is waar by eenige Schryveren gewag gemaakt, dat ontvlambaare-lucht het lakmoes-water zoude roodverwen , en dus bewys van zuurheid opleeveren. Men vindt dit zslfs by de Heer S en eb i er (Recherches Jur l'influtnce de la lumiere Jolaire, pag. 346"-); dan deeze is van achteren overtuigt geworden , dat deeze roodverwing alleenlyk voord. ■ komt van eenig zuur, dat door de bewerking vlug geworden is , en zig met de ontvlambaare-lucht gemengd heeft ; doch dat zy niet gcfchiedt, als men de ontvlambaare-lucht in water heeft opgevangen , en haar dus van dit toevallige zuur gezuiverd heeft.
N 2



ipö ANTWOORD op de VRAAGE
Eleótrieke ftof geduurende eenen geruimen tyd lieten doorgaan (#).
Men kan echter op eene nog meer beflisfende wyze aantoonen , dat 'er waarlyk een zuur in de ontvlambaare - lucht beftaat, en wel het zelfde zuur, 't welk men tot haare voordbrenging gebeezigd heeft. De Heer Sene bier, welke den aart en de beftand - deelen der ontvlambaare - lucht met zo veele nauwkeurigheid heeft nagefpoort , heeft ons hier toe een middel aangeweezen, beftaande om de ontvlambaare- lucht te vermengen met die hoeveelheid gewoone - lucht , welke noodig is om haar door ontvlamming geheel en al te doen ontbinden , en haar vervolgens in eene groote hoeveelheid, boven eene kleine hoeveelheid water,. te laaten afbranden ; waar door Hy dan in ftaat geweest is , om te onderzoeken , of de ontvlambaare lucht by haare ontbinding een zuur achterlaat, en dus of het Phlogiston in deeze lucht met eene zuure bafis vereenigd is.
Het zal niet ondienftig zyn dat wy de wyze van proefneeming in deeze wat van naderby belhouwen. De Heer Se nebier bedient zig tot dezelve van een foortgelyk werktuig als den
Eudio-
( a ) V°.rhande\ingtn Van Teyle r's tweede Genootfchap, derde Stuk , pag. 123. J *'



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 197
Eudiometer van Volta, gefchikt om de zuiverheid der lucht door middel van de ontvlambaare-lucht te beproeven (£); beftaande hoofdzaaklyk in eenen glazen Bol, van den inhoud van drie oneen water; aan deszelfs boveneinde toegerust met eentoeftelomdeElé&riekegelykftelling binnen in de Bol te laaten gefchieden , en aan deszelfs ondereinde met een kraan voorzien. Deeze Bol vuld Hy met overgehaald water, en laat 'er vervolgens eene maat, (zynde van inhoud gelyk aan een halve once water) ontvlambarre - lucht , en drie maaten gewoone - lucht in opklimmen ; zorg draagende om het water het welk hier door uit de Bol gaat, in een byzonder glas tebewaaren. Dit mengzel van lucht ontfteekt Hy door den Eleétriekenvonk, en fchujdt vervolgens het water zeer fterk in den Bol, ten einde dat die deelen welken zig by de ontbinding van de ontvlambaare - lucht vinden losgelaaten , zig met het water zouden kunnen vereenigen. Dit verricht hebbende, vult Hy den Bol weder met dat water, het welk Hy te vooren bewaard hadt, en laat 'er op nieuw eene maat ontvlambaare-lucht en drie maaten gemeene - lucht in opreizen , bewaarende wederom het water hetwelk hier door uit den Bol gegaan is; dan ontfteekt Hy de. lucht, en fchudt het
water
(6) Jounnal de Phyfique, Nov. 1778. pag. 365.
N 3



108 ANTWOORD op de VRAAGE
water in den Bol gelyk te vooren; vult vervolgens den Bol weder met het water het welk Hy bewaard hadt, doet 'er ontvlambaare-lucht en gemeene - lucht in opreizen , bewaart het water welkers plaats door de lucht is ingenomen; ontiteekt de lucht enz ; en herhaalt dit zoo lange, tot dat 'er eene hoeveelheid ontvlambaare-lucht welkers uitgebreidheid aan die van twee pinten water gelyk is, in of boven drie oneen water ontbonden is (c).
De Heer Se neb ier heeft de voorzorg gebruikt om de ontvlambaare - lucht, welke Hy tot deeze proeven beezigde , niet alleen verfcheiden maaien door water te laaten gaan , en haar daar meede te fchudden; maar haar ook te fchudden met eene ontbinding van loogzout in water ; ten einde voortekomen , dat niet het minfte gedeelte zuur het welk vreemd aan de ontvlambaare-lucht was, met de ontvlambaarelucht konde vereenigd blyven.
Wanneer dan de Heer Senebier het water onderzogt heeft, boven welke Hy, op de wyze als boven, en met de genoemde voorzorgen , deeze hoeveelheid ontvlambaare-lucht ontbonden hadt, heeft Hy op de duidelykfte
wyze
(O J- Senebier. Recht (bes dnalyt lavet fur Vair iiiflavima* Me ? Pag» §9 &c,



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 199
1 wyze waargenomen, dat het zuur, van 't wel] ke Hy zig ter verkryging van de ontvlambaare ] lucht bediend hadt, zig in dit water onderken: nen deedt : zodanig , dat wanneer Hy deeze proef genomen hadt met ontvlambaare - lucht die door vitriool - zuur was voordgebiacht , het water, boven 't welk deeze lucht ontbonden 1 was , wanneer het voor een klein gedeelte ge1 voegd werdt by eene ontbinding van zwaare 1 Spath m zeezout - zuur , ten eerden troebel [ werdt, en kort daarna de Spath precipiteerde; {gelyk dit eveneens door vitriool - zuur geI fchiedt Qdy Terwyl in tegendeel het water , 1 boven welk ontvlambaare-lucht, door zeezoutf zuur verkreegen , ontbonden was , geene verandering aan de ontbinding van zwaare fpath in i zeezout - zuur te weeg bracht ; doch gevoegd zynde by eene ontbinding van zilver in Salpeü ter-zuur , het ten eerden troebel, en ondoorj fchynend maakt, en het zilver als gehoornde : maan nederplofte , en dus alle blyken van zeezout-zuur aanduide (tf).
Men kan dan deeze proeven naagaande niet twyffelen , of 'er is werklyk in de ontvlambaare - lucht een zuur met het Phlogiston vereenigd , fchoon het waar is, dat deeze proeven
teffens
(<0 l. c. pag. 64. CO !■ «• pag. oj.
N 4



200 ANTWOORD op de VRAAGE
teffens aanwyzen , namentlyk door de hoeveelheid ontvlambaare - lucht welke men moet ontbinden , en de middelen welken men moet te hulpe neemen om dit zuur te herkennen , dat het zuur in deeze lucht maar gering is.
Deeze proeven fchynen nogthands tegenftrydig te zyn met anderen , welken de Heer Cavendish op eene dergelyke wyze genomen heeft. Deeze heeft door ontvlambaare - lucht en gewoone-lucht in eene groote hoeveelheid met elkander te laaten branden , zonder dat de lucht die ontbonden werdt aan water was blootgefteld , eene zeekere hoeveelheid vocht verkreegen , 't welk nogthands geene zuurheid te kennen gaf ( ƒ ). De Heer Cavendish heeft ook op dezelfde wyze de ontbinding van ontvlambaare-lucht en gedephlogisteerde-lucht laaten gefchieden , en waargenomen , dat het vocht, 't welk daar door insgelyks ontftont, maar in zekere omltandigheid zuurheid bezat, en dan nog aantoonde een zuur te zyn, overeenkomftig met dat geen waar door de gedephlogisteerde-lucht verkreegen was, namentlyk Salpeter-zuur , en dus onderfcheiden te zyn , van het zuur waar door de ontvlambaare - lucht was voordgebracht Qg).
Wy
(ƒ) Journaal de Pbifiaué, Teun. xxv. pag. 425. ig) *'• c. pag, 426 &c,



ovf.r de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 20r
Wy hebben de proeven van de Heer Sene3bier herhaalt , dan wy hebben die van de IHeer Cavendish ten opzigte van de ontbincding der ontvlambaare-lucht en gemeene-lucht, 1 niet kunnen neemen , by gebrek van den daar 1 toe nodigen toefbel. Zo verre het ons echter [ voorkomt , moet men de reden van het onderscheid in de uitkomften der opgenoemde proeV ven zoeken , in de zwakheid van het zuur in ide ontvlambaare-lucht , en de wyze op welke 1 men dit kan onderkennen : zynde het zeker , i[ dat indien de Heer Cavendish de aanwee\ zenheid van zuur in zyn verkreegen vocht heeft \ willen beoordeelen, door dit vocht te proeven, ii of deszelfs opbruifching met loogzout te onderi zoeken, gelyk hy opgeeft omtrent zyne andere proeven verricht te hebben , hy het zuur ook ! gewisfelyk niet heeft kunnen bemerken.
. Deeze geringheid van het zuur in de ontvlambaare-lucht is ook , naar ons inzien , de reden , waarom dit zuur by de ontbinding van I de ontvlambaare-lucht met gedephlogisteerdelucht , zig niet kan doen onderkennen : immers wanneer men nagaat , welke eene hoeveelheid ontvlambaare-lucht 'er moet ontbonden worden, ten einde eene zekere hoeveelheid zuur te bekomen , en tot welke fyne fcheikundige onderI: zoekingen men dan nog moet den toevlucht ■ neemen , om dit zuur te kunnen bemerken ;
N 5 en



202 ANTWOORD * dk VRAAGE
en men dan hier by vergelykt , dat de gedephlogisteerde-lucht (gelyk wy dit in hef vervolg t00n en zullen) by haare ontbinding geheel e tot zuur veranderdt wordt; zo is t zeer ï. '/f, deeze §roote hoeveelheid zuur van de gedephlogisteerde-lucht, zeer ligt in Haat
Wh?"1 ;?lmge ZUUr Van de o»tvlambaareÏS? °:imeJkbnar te maaken: eene omftendig-
vo rhPPM ,°r Vulfcheide andere feheikundige voorbeelden kan bevestigt worden.
Daar ondertusfchen de proeven van de Heer ^nebier ten duidelykfte aanwyzen, dat 'er een zuur by de ontbinding van de oncvlambaarelucht en gemeene-lucht ontftaat, en dit zuur behendig gelyk is aan het zuur, waar door men de ontvlambaare-lucht verkreegen heeft: zo kan men , welk gevoelen men ook anders omrent de proeven van de Heer Cavendish hebbe, niet twyffelen, of dit zuur moet van de ontvlambaare - lucht zyn voordgekomen. Wvl er nu m deeze proeven alle zorggedragen was, dat de ontvlambaare-Incht niet met eenig zuur dat vreemd in haar was , konde gemengd zyn ;
™?m iMgelyks toeft«n, dat dit zuur werklyk tot de zaamenftelling van de ontvlambaare- ucht behoorde , en dus dat de ontvlambaare-lucht, behalven uit het Phlogiston, ook uit zuur beftaat. ;
§. 48.



over de Lucht gelykende Vloeistoffen. 20$ $. 48.
Zo dra1 men aanneemt, gelyk wy dit met : eenigen grond uit het zo even beweezene meemen te mogen vastftellen, dat de ontvlambaare lucht , die door middel van zuuren verkreegen is, behalven het Phlogiston , ook werklyk het ; zuur in haare zaamenftelling bevat; zo ziet men ;ook ten eerften de reden , waarom de ontvlambaare-lucht zo zeer onderfcheiden is, naar maate zy door onderfcheide zuuren verkreegen is. ilmmers het Phlogiston door de geheele Natuur ihet zelfde zynde , zo kan het onderfcheid , 't ;\welk men by de verfchillende foorten van ont¬vlambaare- lucht waarneemt, niet van het Phlogiston voordkomen, maar moet door de byzondere natuur der verfchillende zuuren , en de xdaar van afhangende onderfcheide vereeniging irmet het Phlogiston veroorzaakt worden. Dit i wordt nog verder bevestigt , daar zelfs dezelftde zuuren , naar maate van de byzondere om:(Handigheid onder welken zy zig met het Phlogiston vereenigen, een aanmerklyk onderfcheid : in de voordgebrachte lucht te weeg brengen : jgelyk wy dit zien aan de ontvlambaare-lucht , ' welke door het vitriool-zuur uit yzer of zink 1 verkreegen wordt ; waar van de laatfte eene \ veel mindere foortelyke zwaarte heeft; als ook i in die , welke door het vitriool - zuur en wyn£ geest wordt voordgebracht, welke alle de andere



204 ANTWOORD op de VRAAGE
dere foorten in ontvlambaarheid en foortelyke zwaarte zeer verre overtreft.
Het zoude ons te verre van ons bellek verwyderen, indien wy van alle de byzondere foorten van ontvlambaare - lucht , en derzelver caratterifeerende eigenfchappen , wilden gewag maaken ; ook vindt men dit door den Heer Sknebier met de uiterfte naauwkeurigheid
g^uactu ^nj. iVJen Kan, op dat wy dit nog aanmerken , alle de byzondere foorten van ontvlambaare- lucht rangfchikken, naar de verfchillende natuurryken ; mits men maar , gelyk de Heer Senebier aanmerkt , in het oog houde, dat ieder der byzondere zuuren, naar maate van hunne nuances, en de byzondere om-
nanaignecien waar m zy zig met het Phlogiston tot den ftaat van ontvlambaare-lucht vereenigen , ook wederom verfchillende nuances in de eigenfchappen der ontvlambaare-lucht maaken.
§■ 49-
Tot hier toe befchouwden wy alleen de ontvlambaare - lucht, die door middel van zuuren verkreegen wordt. Men kan ook deeze lucht door loogzout zaamenftellen. De Heer Lassone , en na hem verfcheide anderen , hebben
waar-
' (6; /.o. pag. 306 enz.



over ee Lucht-gelykende Vloeistoffen. 205
1: waargenomen , dat men door middel van vlug loogzout van yzer of zink,. ontvlambaare- lucht verkrygt (/)• Bovendien kan men, zo als de
• Heer Priestley het eerst ontdekt heeft, de
• loogzout-lucht door de Elecrxieke vonk in ont-
• vlambaare - lucht veranderen
• Dat nu in deeze foort van ontvlambaare-lucht :het Phlogiston aanweezend, en de oorzaak der i ontvlambaarheid is , blykt, behalven uit die be, iwyzen, welken wy opgaaven, om dit van de ont. vlambaare - lucht welke door zuuren verkreegen
cwordt, aantetoonen , en welken meede op deeze foort van ontvlambaare-lucht kunnen worden xtoegepast; ook door de verandering welke de 'ÏEleétrieke vonk van de loogzout - lucht te weeg tbrengt : immers daar de Heeren van Ma rum ten van Troostwyk door de herftelling der DMetaal - kalken zo beflisfende beweezen hebi;ben , dat de Eleétrieke ftof, zo zy niet het WPhlogiston zelve zy , zeer veel van dit beginiïzel bezit en de loogzout-lucht door den
J Eleétrieken vonk in ontvlambaare - lucht veran«derd wordt , zo kan men geenzins twyffelen , lof de voordbrenging van ontvlambaare - lucht,
welke
(i) Memoires de l'Academie Royale des Sciences de Paris 1776. (k) J. Priestleï Exper. and obferv. on diff. kinds of air , \ Vol. II. Seót. XIII.
(O Verbandelingen van Teïler's tweede Genootfchap , der( de Stuk, derde Afdeeling, Hoofdfï. 3.



m ANTWOORD op de VRAAGS
welke door middel van het loogzout kan gefchieden , of de verandering van de loogzout lucht tot ontvlambaare-lucht , wordt alleenlyk door het Phlogiston veroorzaakt.
Deeze verandering van de loogzout-lucht tot ontvlambaare-lucht door den Elefkieken vonk, kan ook by omkeering aantoonen , dat de vereeniging van het loogzout met het Phlogiston , het laatfte als ontvlambaare-lucht daarftelt, en dus dat het loogzout de ba/is is , waar meede het Phlogiston in deeze foort van ontvlambaare-lucht vereenigd is. Dit laatfte blykt nog duidelyker, door de ontbinding welke de Heer Senebier, op de wyze als boven §.47, van deeze foort van ontvlambaare - lucht boven overgehaald water heeft laaten gefchieden. In welke beproeving hy' waarnam , dat , niettegenftaande de ontvlambaare-lucht eenigen tyd hadt blootgeftaan aan water het welk door vitriool- zuur zeer fterk was zuur gemaakt, en 'er vervolgend;? meede gefchud was, de ontvlambaare-lucht nogthands by haare ontbinding zulke ontwyffelbaare blyken van loogzout achter liet, dat wanneer men met een weinig Salpeter-zuur by dit water kwam , 'er ogenbliklyk een witten rook ontftondt (_m).
Wy
O) l. c. pag. 103. Het verdiend zeer onze opmerking dat, daar de andere foorten van ontvlambaare - lucht drie maaten gewoone-lucht vereifchen om door ontvlamming geheel



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 907
Wy leeren dan uit deeze foort van ontvlam, èaare-lucht, dat , fchoon het zeker is dat de rmeeste foorten van ontvlambaare lucht , behalven het Phlogiston , een zuur tot bafis hebiben , 'er echter ook ontvlambaaie lucht van het (loogzout en Phlogiston kan worden daargelteld. ^Men kan dus, voor zo verre ons de proeven lieeren , in het algemeen vastftellen , dat alle •«bekende foorten van ontvlambaare-lucht , behalven het Phlogiston , een zout tot een betond-deel hebben ; welk zout een zuur is , Igelyk in de meeste foorten van ontvlambaare tucht, of een loogzout, gelyk in die waar van wy thans handelen. Nadere ontdekkingen kunnen ons misfchien zulks anders aantoonen, dan (tot hier toe fchynt 'er geene ontvlambaare-lucht üte zyn , welke niet eene van deeze beide zouten tot zyn beftand - deel heeft.
iéieel en al ontbonden te woHen ; deeze foort van ontvlamIfeaare-lucht hier toe maar if maat nodig heeft. Dit bewyst niet alleen , dat het Phlogiston in deeze lucht niet in die hoeveelheid is , maar het toont ook by omkeering, dat de loogzoutige bafis in deeze lucht grooter is, dan de zuure bafis tin de andere foorten van ontvlambaare-lucht; en verklaardt .Idus , waarom men , by de ontbinding deezer lucht , veel Merker en duidlyker het loogzout bemerkt , dan het zuur by 1de ontbinding van de andere foorten van ontvlambaare-lucht.
$• 50.



2o3 ANTWOORD op ee VRAAGE
§• 50.
Daar wy hebben opgegeeven welke bewyzen 'er zyn , die aantoonen , dat 'er, behalven het Phlogiston , ook nog een zout in de zaamenftelling der ontvlambaare-lucht gevonden wordt, zo laat ons nu ook onderzoeken , welke zwaarigheden tegen dit gevoelen zouden kunnen worden ingebracht.
Voor eerst toonen de proeven van M. de la Metherie , dat men doormiddel van metaalen in water te plaatfen , ontvlambaare - lucht kan voordbrengen, die in allen opzigten aan gewoone ontvlambaare-lucht gelyk is. Uit deeze proeven meenen dan fommigen te mogen afleiden , dat men ook ontvlambaarelucht zonder behulp van eenig zout kan daarftellen , en dus, dat het geheele bewys, dat men , voor de aanweezenheid van een zout in de ontvlambaare-lucht , uit haare zaamenftelling ( Synthefis) afleidt , niet alleen vervalt, maar dat deeze proeven aanduiden, dat het zuur tot de voordbrenging der ontvlambaare - lucht niet anders doet , dan dat het 't Phlogiston der metaalen losmaakt, en aan het zelve gelegenheid geeft, om zig in eenen vluggen ftaat, dat is, in die van lucht te vertoonen.
Wy
(«O Journal de Phyfyut, Tom. XIX.



OVËR DE LffJHT GELYKENDE VLOEISTOFFEN, 2O0
Wy (temmen gereedelyk toe dat deeze proe;ven van de Heer la Metherie waar zyn: wy (hebben dezelven opzetlyk herhaalt, en hebben [ook, door yzer-vylzel geduurende eenenzekeitren tyd inwater te plaatfen, ontvlambaare-lucht, (hoewel in eene geringe hoeveelheid , verkree| gen. Dan het is vry algemeen bekend, dat het E water, zo lange het niet overgehaald of gekookt igeweest is , altoos eenige vaste-lucht bevat : i daar men nu ook door water 't welk met vaste ,!lucht bezwangerd is, van yzer-vylzel ontvlam[ baare - lucht kan voordbrengen; zo bewyzen de : proeven van de Heer de la Metherie nog i niet, dat'er geen zuur in de ontvlambaare-lucht I aanweezend is , alzo het zuur der vaste - lucht, Ihet welk met het water vereenigd is, gelegen] heid kan gegeeven hebben tot de voordbrenging i der ontvlambaare-lucht. Men moest dan ook L ontvlambaare - lucht van yzer - vylzel door walt ter dat gekookt of overgehaald, en dus van vasI te - lucht beroofd is , kunnen voordbrengen. — | Dan in deeze omftandigheid komt'er geene ontvlambaare-lucht te voorfchyn. Het zyn niet i alleen onze waarneemingen , die wy daar om: trent kunnen bybrengen, maar het zyn ook die ■t van de Heer de la Metherie zelfs; welke : zegt, dat Hy tot deeze proeven Rivier - water i gebeezigd heeft, doch dat Hy dezelve herhaald ] hebbende met kalkwater , in het welk Hy het XXIV. Deel O yzer-



2i© ANTWOORD op de VRAAGE
yzer-vylzel achttien maanden tyds liet blyven , of met overgehaald water , het welk nog kookend zynde op het yzer-vylzel gegooten werdt, 'er geene ontvlambaare - lucht werdt voordgebracht , en dat zelfs het metaal niet werdt aangedaan (o).
Eene tweede bedenking , welke men tegen de aanweezenheid van het zuur in de ontvlambaare-lucht zou kunnen inbrengen, is de voordbrenging van ontvlambaare-lucht uit fommige metaalen door eenvouwige hette ; het welk de Heer Priestley zo wel met zonne-hette als met die van het vuur verricht heeft. In dit geval fchynt men aan geen aanweezenheid van het zuur te kunnen denken , en de ontvlambaare-lucht alléenlyk te beftaan, uit het Phlogiston , 't welk van het metaal is losgemr akt.
Ten opzicht deezer tegenwerping merken wy aan: voor eerst, dat de voordbrenging van ontvlambaare - lucht door eenvouwige hette , byna alléenlyk van de zink plaats heeft , en van de andere metaalen niet gefchiedt Q>). Immers
geCo) Journal de Phyfique , Tom. XXIV. pag. 46. Cp) Te vergeefsch beeft M. lt Comte de Morozzo beproefd aan het Tin een hette te geeven die het deed verglazen , om daar van lacht voordtebrengen. M. db Lavoisier heeft 111 deeze omftandigheid ook geen lucht van het Loot kunnen bekomen. J. Senebie* , Recherches fur i'inttuence folaire, pag. 364. J



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 211
1 getuigt de Heer Priestley zelve , dat het hem op deeze wyze maar gelukt is ontvlambaa<re-lucht te verkrygen van de zink, en dit nog in :eene zeer geringe hoeveelheid , terwyl de ovejfige metaalen in't geheel geene lucht uitgeeven, :en de lucht welke het yzer oplevert, liegts in i:eenen zeer geringen graad ontvlambaar is. Inidien nu niet nog eene byzondere oorzaak , beatialven de uitdryving van het Phlogiston , by <Jde zink plaats hadt , welke de voordkomst van «ontvlambaare - lucht bevorderde ; waarom verkrygt men dan op deeze wyze ook geene ontvlambaare-lucht van de andere metaalen , en waarom is de hoeveelheid ontvlambaare - lucht van de zink zo gering ?
Ten anderen hebben de Heeren Bergman :en Scheele ten naastenby beweezen, dat in nalle metaalen een zuur gevonden wordt , welk :zuur zy als een beftand-deel der metaalen be•ifchouwen. Zoude men daftuit de voordbrenging van ontvlambaare - luchrdoor eenvouwige iihette afleiden , dat ontvlambaare-lucht alleenRyk Phlogiston was , zo moest men ook eerst iaantoonen , dat het gevoelen van de Heeren :Bergman en Scheele geenzins zodanig is: ;alzo anders, indien 'er een zuur by de metaalen ihuisvest, dit zuur, even zo wel als het Phlogiston , kan worden uitgedreeven, en op deeze iwyze eene kleine hoeveelheid ontvlambaareïlucht daargeftelt.
O a Einde-



212 ANTWOORD op de VRAAGE
Eindelyk , fchoon men al eens niet wilde toeftemmen , dat 'er by de metaalen een zuur gevonden wordt , zo is het echter zeer waarfchynlyk , dat dit by de zink aanweezend is , daar dit , even gelyk de meeste halve metaalen , altoos eene zekere hoeveelheid arfenicum bevat, en de arfenicum ook een gedeelte mynftoflyk zuur in zyne zamenftelling heeft. Wyl nu de zink , behalven het yzer, het eenig metaal is, dat door hette ontvlambaare • lucht opleevert, en dit zelfs in veel grootere hoeveelheid dan het yzer doet , en men , ten opzigt van de voordbrenging van ontvlambaare - lucht van de zink , nog niet kan vastftellen , dat zy niet door het zuur veroorzaakt wordt; zo zoude het 'alleen op de geringe voordbrenging van ontvlambaare-lucht uit het yzer zyn , dat men deeze tegenwerping zou moeten gronden. Wy willen niet ontkennen , dat deeze tot nog toe als eene zwaarigheid overblyft , dan zy komt ons echter voor nift van dat gewigt te zyn, dat zy eene (telling , die zo veele bewyzen heeft, en welke door andere proeven zo duidlyk fchynt te worden aangeduid, zou kunnen wederleggen.
Men vindt Natuurkundigen , welke de aarde of het water, ook nog als beftand - deelen van de ontvlambaare • lucht befchouwen. Omtrent
hei:



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 213
ïhet eerfte grondt men zig voornamentlyk op (de [aardachtige zelfftandigheid , welke de ontvlambaare - lucht doorgaands na verloop van eenigen ;tyd laat vallen. Dan deeze omftandigheid beiwyst juist, dat , zo 'er al eenige aardachtige [deelen van de lighaamen met de ontvlambaare llucht overgaan , zy aan de ontvlambaare - lucht [toevallig zyn : want behoorden zy 'er toe , zo rmoest de ontvlambaare-lucht, waar van deeze :deelen zig hadden afgefcheiden , minder ontvlambaar zyn ; het welk nogthands door de onIdervinding niet bevestigt wordt. Bovendien iblykt het , ook geen verfchil te geeven in de /voordbrenging der ontvlambaare-lucht, of de lighaamen meer of minder van eene aardachtige ;zelfftandigheid bezitten ; ook moest men dan Iby de ontbinding der ontvlambaare-lucht eene e aardachtige zelfftandigheid waarneemen. Om tniet te fpreeken dat de geringe foortelyke zwaartte van de ontvlambaare-lucht, het aanweezen wan eene aardachtige zelfftandigheid in haare zaimenftelling, zeer weinig waarfchynlyk maakt.
Meerder grond fchynt 'er te zyn voor het j gevoelen , dat het water ook tot de zamenftellling der ontvlambaare lucht behoort. 1.} Leert [ de ondervinding , dat tot de voordbrenging van : ontvlambaare - lucht door vitriool - zuur uit met taaien , de tusfchenkomst van water vereischt ï wordt. Het zelfde verneemt men ook dat O 3 plaats



oi4 ANTWOORD op de VRAAGE
plaats heeft met de vaste-lucht, welke op zig zelfs het yzer niet aandoet , maar wanneer zy met water vereenigd is het yzer ontbindt, en het ontvlambaare-lucht doet uitgeeven. 2.) Heeft de Heer Priestley waargenomen, dat de lucht welke men door verrotting van fommige groeijende zelfflandigheden bekomt, ontvlambaar is , wanneer deeze verrotting in water gefchiedt ; doch dat zy geene de minfte blyk van ontvlambaarheid heeft, als de groeijende zelfflandigheden met geen water gemeenfchap gehadt hebben, en hunne verrotting in kwik gefchiedt is Qq). 3.) Als men de ontvlambaarelucht met gewoone-lucht of gedephlogisteerdelucht vermengt, en dit mengzel in een zeer droog glas op.die wyze laat overgaan dat 'er geene de minfte vochtigheid in het glas komt, en men dan deeze vermengde lucht door de Eleélrieke vonk aanfteekt , wordt dit glas in eens met een dikken nevel of damp gevuld , welke zich vervolgens tot eene zichtbaare hoeveelheid vocht verdikt.
Welke waarfchynlykheid 'er ook in deeze bewyzen fchynt geleegen te zyn , zo komen zy ons echter voor meer aantewyzen, dat 'er vochtdeelen in de ontvlambaare - lucht aanweezend
COj J p n 1E jTtRY , Expef. and ohferv. relating to various franches of Naiural PMofophy , Vol. II. Scft. IV.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 215
!zyn , dan dat deeze vochtdeelen werkelyk tot 3de daarftelling van de ontvlambaare - lucht bethooren : immers is het even waarfchynlyk, dat ede tusfehenkomst van water by het vitriool-zuur, sen de vaste-lucht vereischt wordt, om deeze ïzuuren eene meerdere werking op het metaal te {geeven; en zo ook, dat het water totdevoordIbrenging van ontvlambaare-lucht uit rottende [groeijende zelfflandigheden , fiegts alleen kan rnodig zyn , om het Phlogiston een fchielyker itrap van losmaaking te geeven: alzo wy in meer ::andere gevallen zien, dat, naar maate dit fchiejlyker ontbonden wordt, de lucht ontvlambaar >of niet ontvlambaar is. Het vocht , dat men waarneemt, als men op bovengenoemde wyze ede ontvlambaare - lucht ontbindt, kan ook nog iniet aantoonen , dat 'er water - deelen in haare <zamenftelling vereischt worden : voor eerst kan rmen in deeze proef niet bepaalen , van welke [lucht deeze water-deelen voordkomen: alzo : deeze even zo wel van de bygevoegde gedeEphlogisteerde - lucht kunnen zyn , als van de [ontvlambaare-lucht. Ten anderen verneemen iwy niet alleen , dat meer andere foorten van 1 lucht ook eenige water-deelen bevatten , maar ïmen ziet als men de gedephlogisteerde-lucht i of de gewoone lucht door Salpeter-lucht ontbindt,' :ook eene foortgelyke vochtigheid in het glas ontï ftaan. Het komt ons dan voor , dat men dee1 ze vochtdeelen meer als een toevallig inmengO 4 zei



aio* ANTWOORD op de VRAAGE
zei in de ontvlambaare - lucht, even als in andere foorten van lucht , in welken wy hun ook waarneemen, kan befchouwen , dan dat zy indedaad als beftand-deelen van deeze foorten van lucht zouden kunnen worden aangemerkt (r). Dit komt ons nog te meer waarfchynlyk voor , daar de ondervinding aanwyst, dat men ontvlambaare-lucht kan daarftellen, als men aan de zeezout- zuure- lucht gephlogisteerde zelfflandigheden blootftelt: daar wy ons nu de zuure-luchten in het algemeen , en dus ook de zeezout zuure-lucht , moeten voorftellen , als zuuren, die byna geheel en al van hunne vochtigheid ontdaan zyn; dewyl indien dit zo niet was, zy, die by de minfte aanweezenheid van vochtigheid ontbonden worden , niet als zuure - lucht zouden kunnen beftaan ; zo kan men immers by deeze voordbrenging van ontvlambaare-lucht geene waterdeelen vermoeden.
Wy
(O Het is reeds lang bekend , dat de lucht eene groote hoeveelheid water in zit; kan ontbonden houden , en deeze ook werkelyk in zig ontbonden houdt. M, de Lam bert CMemoires de Berlin 17Ó0.) heeft aangetoond, dat één cubiek voet lucht. 390 greinen waterkan bevatten ; alhoewel men maar van ij cubiek voet 300 en eenige greinen heeft kunnen bekomen. Ook vindt men by M. de la Saussure (Effayfur l'Hygromettie) verfcheide waarneemingen omtrent; Jit onderwerp.



over de Lucht gelykende Vloeistoffen, air
Wy ftemmen dan wel toe, dat 'er vochtdeeden in de ontvlambaare -lucht kunnen gevonden worden , welken ook indedaad de ontvlambaarheid deezer lucht kunnen vermeerderen ; waar ttoe wy te meer reden hebben om dit te vermoeden , daar wy vinden , dat de ontvlambaare-lucht naar maate dat zy zwaarder , en dus iwaarfchynlyk met meer vochtdeelen vereenigd is , meer ontvlambaar is , en wy duidelyk by jde Eolipila waarnee men , dat de waterdeelen 1de ontvlamming der lighaamen zeer veel kunnen vermeerderen. Dan fchoon wy wel erken* inen , dat 'er vochtdeelen in de ontvlambaarelucht plaats hebben, zo komt het ons echter woor, dat men hun meer als toevallig , dan als rnoodzaaklyk ten opzigt deezer lucht moet aanmerken.
§. 52.
Daar men dan geene genoegzaame reden rheeft, om het water als een beftand - deel van Jde ontvlambaare-lucht te befchouwen, zo moet :deeze laatfte althands nog verder afzyn, van een tbeftand - deel van het water zelve te zyn , gellyk dit het gevoelen van de Heeren Lavoisier :en Cavendish is.
Dit gevoelen is in de eerfte plaats gegrond )op het vocht, 't welk *er ontftaat als men op O 5 de



2f8 ANTWOORD op de VRAAGE
de wyze van de Heeren Lavoisier en la Place (.r), ontvlambaare-lucht en gedephlogisteerde-Jucht, in eene behoorlyke evenredighei j tot eikanderen, laat branden onder een ontfang glas, en hier meede eenigen tyd aanhoudt; of dat men , zo als de Heer Cavendish opgeeft (t) , by herhaaling een mengzel van ontvlambaare - lucht en gedephlogisteerde - lucht vult ifi een wel gedroogd glas, 't welk men vervolgens wel dicht fluit, terwyl men de in het glas beflootene lucht door de Eleclrieke vonk aan (leekt. Uit het vocht dan waar toe de ontvlambaare-lucht en gedephlogisteerde-lucht fchynen ontbonden te worden , als men haar op eene deezer wyzen laat branden , befluit de l ieer Lavoisier, dat het water van deeze beide luchten is zaamgefteld : zo, dat de ontvlambaare-lucht water zy , dat van gedephlogisteerde - lucht beroofd is , en dus dat door ontvlambaare - lucht weder met gedephlogisteerde - lucht te doen vereenigen , 'er weder water moet worden daargefteld. De Heer Cavendish meent uit zyne proef te mogen afleiden, dat ontvlambaare-lucht gephlogisteerd water , en de gedephlogisteerde-lucht gedephlogisteerd water is, en dus , dat door deeze luchten met
elkan-
O) Jturndl de Phyfique, Tom. XXIII. ({) PMlofopbical Transa&ions , -Vol. LXXIV.



IOver de Lucht - gelykende Vloeistoffen. 219 jelkander te ontbinden , dat is , dat men het } Phlogiston van de eene tot de andere doet [overgaan , 'er weder water moet ten voorfchyn ] komen.
Wy zullen van deeze proeven , en byzon<der van die van de Heer Cavendish , nader jmoeten fpreeken by de gedephlogisteerde-lucht; <en zullen dus , voor zo verre zy betrekking ]hebben op de ontvlambaare-lucht, voor het tegenwoordige maar op dezelven aanmerken:
11.) Dat het ontftaan van vochtigheid geenzins 1 alleen plaats heeft, als gedephlogisteerde-lucht : met ontvlambaare-lucht ontbonden wordt, maar idat men ook waarneemt, dat alle phlogisteerin; gen van de gedephlogisteerde - lucht met vochtigheid gepaart gaan ; ja zelfs, dat als men, zo ials de Heer de la Metherie opgeeft O) , tde gedephlogisteerde-lucht en Salpeter - lucht i in het groot met elkander ontbindt ( gelyk men < dit insgelyks om vocht te verkrygen, in groote ] hoeveelheid van de ontvlambaare lucht en gede' phlogisteerde-lucht moet verrichten), 'er even zo wel, en niet minder vocht ontftaat, dan dat men gedephlogisteerde - lucht en ontvlambaarelucht dooraanfteeking had laaten ontbinden. Indien het nu waar was, dat de ontvlambaare-lucht een zamenftellend deel van het water was, zo
moest
(a) Jourml de Pfofque, Tom. XXVI. pag. 67.



220 ANTWOORD op de VRAAGE
moest 'er immers buiten ontvlambaare-lucht, ook geen water kunnen worden daargefteld.
2.) Is 'er ten opzigt van het gevoelen van de Heer La voisier de zwarigheid dat hy wel kan onderftellen, maar niet bepaalen van welke lucht, de ontvlambaare - of de gedephlogisteerde-lucht , het water voordkomt, en men zig dit even zo wel van de laatfte als van de eerfte kan voorftellen. Het is waar , de Heer C avkndish voorkomt deeze zwarigheid], door te ftellen, dat de ontvlambaare-lucht gephlogisteerd water , en de gedephlogisteerde - lucht gedephlogisteerd water is , en dus, dat beiden zonder eikanderen , door dephlogisteering en phlogisteering , tot water kunnen veranderd worden : dan indien dit waar is, moest hy ook nog kunnen bewyzen , dat water, wanneer het eene vermeerdering of vermindering van Phlogiston verkrygt , ophoudt water te zyn ; iets , het welk wy twyffelen dat door een voorbeeld in de Natuur zal kunnen worden aangetoond.
3-) Wanneer de ontvlambaare-lucht en de gedephlogisteerde-lucht zulke naauwe betrekking op elkander hebben, gelyk wy moeten onderftellen dat zy moeten bezitten, als zy beftand deelen van een en dezelfde zelfftandigheid zyn, zo is het nogthands zeer opmerklyk , dat zy geen uitwerking op elkander oeffenen , en zig
niet



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen*. 221
f niet tot water ontbinden , vóór dat zy aange[ftoken worden , en dat zelfs ook dan nog hunine vereeniging met explofie gepaart gaat.
4.) Het vocht dat men verkrygt, moet, 'wyl dit de grondflag deezer flelling is, niet an1 ders dan water zyn. Hier op beroept zig de !Heer Lavoisier. Dan zelfs uit de eigene proeven van de Heer Cavendish blykt het, 1 dat dit vocht , wanneer men het onderzoekt, t naa dat 'er eenige aanfleekingen en ontbindin1 gen van de lucht by herhaaling gefchiedt zyn , ï indedaad een zuur is, en wel zo duidelyk, dat [ het met een vast loogzout opbruifching maakt. ] Het is waar , uit de proeven van den Heer Cavendish blykt het insgelyks, dat deeze zuurheid van het vocht maar plaats heeft tot 1 een zeker getal van ontbindingen , doch dat i deeze ophoudt als menvoordgaat met de luchten 1 by herhaaling te ontbinden ; dat is, dat men 1 het vocht niet onderzoekt voor en aleer 'er een I groot aantal ontbindingen achtereenvolgends ge: gefchiedt zyn. Dan ook dit kan nog geenzins bewyzen, dat dit vocht water zy : want was het, toen 'er by voorbeeld zes aanfleekingen 'gefchiedt waren , een flerk zuur; zo kan dit : zuur wel verzacht zyn, toen 'er twaalf of meerder : aanfleekingen verricht waren, maar het kan im] mers niet verdweenen zyn. Daar men nu in ' verfcheidene andere omftandigheden waarneemt,
dat



222 ANTWOORD op de VRAAGE
dat de zuuren door het Phlogiston kunnen ver. zacht worden , en hunne zuurheid afleggen , zo gelooven wy ook , dat men het aan de herhaalde ontbindingen van het Phlogiston van de ontvlambaare - lucht, en dus aan de phlogisteering van het zuur moet toefchryven , dat het vocht eindelyk geen zuurheid meer te kennen geeft; fchoon het anders wel degelyk een zuur vocht, en geen eenvouwig water zy.
Het blykt dan dat alles wat men uit deeze proeven van de Heeren Lavoisier en Cavendish kanopmaaken, is, dat de ontvlambaare - lucht, en de gedephlogisteerde - lucht, by haare ontbinding , behalven de zelfflandigheden waar van zy zyn zaamgefteld , ook een vocht nalaaten, het welk, gelyk wy boven aantoonden , toevallig in de lucht is ; doch geenzins , dat deeze luchten beide beftand-deelen van het water, of het water zelve zyn.
Het tweede hewjs , het welk men bybrengc om aantetoonen , dat de ontvlambaare-lucht een beftand- deel van het water zy, is ontleend uit de ontbinding die men meent van het water te kunnen verrichten tot ontvlambaare - lucht en gedephlogisteerde - lucht.
De Heeren Lavoisier en de Meusnier hebben dit op tweeërleije wyze onderzocht : i.) met water by kleine hoeveelheden te laaten



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 223
ten vallen in eene gloeijende yzere buis; of 12.) door gloeijend gemaakte metaalen ondereen glas met water te plaatfen; in beiden welke gevallen zy ontvlambaare - lucht verkreegen , en ■het metaal verkalkt gevonden werdt (y).
De Heer Lavoisier die de verkalking der metaalen begrypt voordtekoiuen van hunne veraeeniging met de gedephlogisteerde-lucht , (lelt jdat in deeze proeven het water ontbonden wordt tot gedephlogisteerde - lucht ; dit bewyst Hy door de verkalking welke de metaalen ondergaan , en tot ontvlambaare - lucht , namentlyk die welke Hy verkreeg; en befluit dus, dat de ontvlambaare - lucht water is ; 't welk van zyne gedephlogisteerde-lucht beroofd is.
Het zy verre van ons dat wy aan den uitflag Ideezer proeven zoude twyffelen ; dan wy zyn nogthands verre af om toeteltemmen , dat zy [dat zouden bewyzen , 't welk 'er de Heer Lavoisier uit afleidt, en wel om de volgende redenen :
1.) Bepaalt de Heer Lavoisier niet met .welk water Hy deeze proeven genomen heeft: klit was ondertusfchen een voornaam vereischte: Idaar wy boven reeds gezien hebben §. 50. dat imen door water by yzer - vylzel te voegen ,
wegens
f» Journal de Thyjique , Tom. XXIV.



224 ANTWOORD op de VRAAGE
wegens de vaste-lucht, die altoos met het water verbonden is, ontvlambaare-lucht kan bekomen ; terwyl dit met water 't welk gekookt of overgehaald geweest is, en dus van zyne vastelucht beroofd is , niet kan gefchieden. Indien dan de Heer Lavoisier gewoon water tot deeze proeven gebeezigt heeft, het welk wy byna moeten denken , alzo Hy dit anders wel zoude befchreeven hebben , bevvyzen deeze proeven niets voor zyn gevoelen : alzo de ontvlambaare-lucht niet behoeft te zyn voordgekomen door de ontbinding van het water, maar kan voordgebracht zyn door de ontbinding die de vaste - lucht van het water op het metaal oeffende ; terwyl de groote hette gelegenheid kan gegeeven hebben, dat deeze ontbinding zo veel te beter gefchiede, en 'er dus eene grootere hoeveelheid van ontvlambaare-lucht, dan men gewoonlyk door eenvouwig water van het metaal verkrygt, werdt voordgebracht.
2.) De Heer Lavoisier heeft gevonden dat deeze voordbrenging van ontvlambaare lucht niet gelukt dan met yzer of zink, en dus alleen met die metaalen welken, zonder dat daar toe water behoeft ontbonden te worden, door eenvouwige hette ontvlambaare-lucht opleeveren. Waarom gelukt dit ook niet met andere metaalen ? Immers kunnen deezen zo wel verkalkt worden, of volgends Lavoisier, de gede-
phlo*



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. «25
bhlogisteerde - lucht aantrekken , als het yzer óf de zink.
3.) Dat de verkalking der metaalen geïchiedt door hunne vereeniging met de gedephlogisteerde - lucht , is eene ftelling , die nog verre af is van beweezen te zyn. Indién deejze waar is, zo moet althands de verkalking der metaalen niet kunnen gefchieden , dan in die omftandigheid , dat de metaalen zig met de ge ■ dephlogisteerde - lucht kunnen vereenigen , namentlyk in de gedephlogisteerde-lucht, en in de gewoone-lucht. Ondertusfchen, heeft M, le Comte de Morozzo door proeven aangeweezen , dat de verkalking der metaalen ook kan gefchieden in de vaste - lucht en in de Salpeter-lucht. De verkalking van de buis in Ide eerfte proef, is dan geen bewys dat,het watev van zyne gedephlogisteerde-lucht is ontdaan geworden; maar kan even zogoed zynvoordge(tomen , van het Phlogiston dat het water van met metaal ontbonden heeft. Daar ondertusfchen het gevoelen van de Heer Lavoisier oerust, op de onderftelling dat de gedephlogisceerde - lucht van het water ontbonden wordt, m deeze niet kan betoogd worden, zo kan ook .de andere gevolgtrekking , namentlyk dat de ontvlambaare-lucht het andere beftand-deel van het water is , geenzins zeker zyn.
XXIV. Deel
P 4.) De



22$ ANTWOORD op de VRAAGE
4.) De verbetering welke de ontvlambaarelucht door fchudding met water ondergaat , is ook, zo als de Heer Senebier te recht aanmerkt , met dit gevoelen flrydig : immers wanneer het water eens verzadigd is met ontvlambaare- lucht, dat is, als het zo veele ontvlambaare - lucht bevat, als 'er tot deszelfs zamenftelling van water nodig is , kan het ook geen meer ontvlambaare - lucht opneemen; en 'er kan immers geen nieuw water van de ontvlambaarelucht ontflaan , om dat 'er geene gedephlogisteerde-lucht is, om met de ontvlambaare-lucht water daarteflellen. Ten anderen als het waar is , dat 'er in de gloeijende buis eene ontbinding van het water tot ontvlambaare - lucht en gedephlogisteerde - lucht gefchiedt , hoe komt het dan dat 'er in deeze gloeijende buis geene explojie voorvalt ? die 'er gewisfelyk ontflaan zoude , als ontvlambaare-lucht en gedephlogisteerde - lucht in deeze buis gedaan waren.
Het komt ons dan voor , dat welke blyken van vernuft deeze gedagten van de Heer Lav0isier opleeveren , zy echter te weinig grond bezitten , om ons eene ftelling te doen verhaten, die veel minder tegen de waarfchynlykheid aanloopt, en aan welke tot hier toe byna alle bevvyzen beantwoorden.
§• 53-



over de Lucht - gelykende Vloeistoffen. 227
§• 53-
Wanneer men • dan al het geene wy omtrent de natuur der ontvlambaare - lucht hebben bygebracht, nauwkeurig nagaat-, zo zal men, onzes bedunkens, niet anders kunnen aanneemen: dan dat de ontvlambaare - lucht uit Phlogiston en zout , misfchien ook uit water is zaamgefteld ; dan dat het water niet als een wezentlyk , maar als een toevallig inmengzel van deeze lucht , gelyk van de meeste andere foorten van lucht, befchouwd moet worden ; terwyl het zout, als een wezentlyk beftand - deel, zo wel van eenen loogzoutigen als van eenen zuuren aart kan zyn ; doch dat het echter in verre de meeste gevallen van eenen zuuren aart is.
IV. Salpeter-lucht. §• 54-
Ontdekt men tusfchen de zuure-lucht en de ontvlambaare - lucht eenen zekeren overeenkomst , en wel hier in , dat zy beide dat zuur tot een beftand-deel bezitten, door welk zy verkreegen zyn ; terwyl zy alleen in de hoeveelheid Phlogiston verfchillen. Het zal uic de befchouwing van de Salpeter • lucht insgelyks P 2 bly-



228 ANTWOORD op de VRAAGE
blyken , dat deeze lucht zeer naa overeenkomende is met zuure-lucht, en daar van nog minder dan de ontvlambaare - lucht onderfcheiden is.
§• 55-
Wy zullen dan de befchouvving deezer lucht aanvangen met te bevvyzen , dat het Salpeterzuur het voornaame beltand - deel is , waar van deeze lucht is zaamgefteld.
Men kan dit reeds uit haare voordbrenging afleiden : immers kan deeze niet gefchieden dan door behulp van het Salpeter - zuur , en gefchiedt dan , behalven door andere lighaamen by dit zuur te voegen , ook van zulke metaalen die met andere zuuren ontvlambaare-lucht oplee veren. Daar nu het Salpeter-zuur, even zo wel als andere zuuren, de metaalen tot kalk verandert, en van hun Phlogiston berooft; zo moet het onderfcheidt tusfchen de lucht welke men door andere zuuren van de metaalen verkrygt, en die welke'er door het Salpeter-zuur van wordt voordgebracht , voordkomen van het Salpeterzuur dat in deeze laatfte aanweezig is : want welk gevoelen men ook aankleeve omtrent de ontvlambaare - lucht , het zy men haar befchouwe als enkel Phlogiston, of uit Phlogiston en zuur te zyn zaamgefteld , zo is het zeker, dat
vol-



oveu de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 229
volgends het eerfte gevoelen de Salpeter-lucht geenzins enkel Phlogiston zyn kan : alzo zy dan , even als de ontvlambaare - lucht, moest ontvlambaar zyn ; terwyl volgends het andere s het zuur, waar meede het Phlogiston vereenigd is, moet onderfcheiden zyn: alzo het zelve anders insgelyks ontvlambaarheid moest opleeveren ; dus dat volgends beide gevoelens , het onderfcheid tusfchen de ontvlambaare-lucht en de Salpeter-lucht moet voordkomen , van het Salpeter - zuur, welk in deeze laatfte aanweezig is.
Ten anderen , wanneer men de Salpeterlucht met gemeene - lucht of gedephlogisteerdelucht vermengt , en men deeze vermenging boven kwikzilver laat gefchieden , zo wordt de Salpeter-lucht, (gelyk dit altoos door byvoeging van eene deezer luchten gefchiedt) ontbonden , en 'er wordt aanftonds , of kort daarnaa , op nieuw Salpeter-lucht voordgebracht. Daar nu het Salpeter - zuur het eenige zuur is , dat het kwikzilver aantast (w) , en althans dat met het zelve Salpeter- lucht daarftelt, zo moet ook by de ontbinding der Salpeter-lucht het Salpeter-zuur van haar zyn afgefcheiden; en is dit
waar,
O) Vitriool - zuur, ten zy het heet gemaakt is , heeft geene uitwerking op het Kwikzilver. Zeezout « zuur doet het zelve in het geheel nist aan.
P 3



230 ANTWOORD op de VRAAGE
waar , zo moet het ook uit deeze voordbrenging van Salpeter - lucht , die 'er van de kwikzilver en dit afgefcheiden zuur gefchiedt , volgen , dat in alle gevallen in welken zig het Salpeter-zuur met het Phlogiston kan vereeni» gen, 'er Salpeter-lucht ontltaat, en dus dat het Salpeter-zuur een zamenftellend deel van de Salpeter - lucht uitmaakt.
§• 5*.
Men kan met nog meer beflisfende bewyzen uit de ontbinding der Salpeter-lucht aantoonen, dat het Salpeter - zuur werklyk als een beftand deel in deeze lucht beftaat. Wy zullen uit de menigte deezer bewyzen fiegts de voornaamfte opnoemen.
i.) Als men een glas van genoegzaamen inhoud , welks boveneinde met metaal gefloten is, voor het meerder gedeelte vult met Salpeter- lucht, en vervolgends voor het overige gedeelte met gewoone - lucht, zo wordt het metaal op dezelfde wyze aangedaan als van Salpeter-geest, en 'er wordt op nieuw, door de vereeniging welke het losgelaaten Salpeterzuur met het metaal aangaat, Salpeter-lucht voordgebracht. Als dit glas, in plaats van met metaal, met kurk gefloten is, en als boven, met Salpeter-lucht en vervolgends met gewoone-.
lucht



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen» 331
lucht gevuld wordt, zo wordt de kurk , even als van Salpeter - geest, geel verbeeten. Dan dit glas met goud afgefloten zynde, en dus met een metaal 't welk niet wordt aangedaan door Salpeter-zuur , zo verneemd men ook geene verandering aan het zelve , wanneer men , op de wyze als boven, de ontbinding der Salpeterlucht door byvoeging van gewoone - lucht in dit glas laat gefchieden.
2.) Wanneer men de Salpeter-lucht in eene groote hoeveelheid boven een zeker gedeelte water door vermenging met gewoone - lucht ontbindt, zo verkrygt dit water alle eigenfchappen van fterk water , en is vermogend om , by metaalen gevoegd zynde, Salpeter-lucht voordtebrengen.
De Heer Cavendish, die deeze proefin het groot genomen heeft ; laatende de ontbinding van eene hoeveelheid Salpeter - lucht welke de plaats van 52 oneen water innam, en ten naasten by 32 greinen woog , boven 50 oneen overgehaald water gefchieden, heeft waargenomen , dat dit water 871 greinen Salpeter bevatte , en dus, dat het Salpeter zuur in de Salpeter-lucht merkelyk meer geconcentreerd is als in de fterkfte Salpeter - geest: alzo men van 32 greinen Salpeter-geest op verre na niet deeze hoeveelheid Salpeter bekomen kan ( x ).
30 Als
(x) Journal de Pbyfique, Tom. XXV. pag. 421.



232 ANTWOORD op de VRAAGE
3. ) Als men in Salpeter-lucht eenig vlug vloeibaar loogzout plaatst, en vervolgends eenige gewoone - lucht by dezelve voegt, ontflaan 'er voort witte dampen , even als of men dit loogzout in aanraaking bragt met Salpeter-geest; dat meer is , als men deeze dampen tyd geeft van zig te pracipiteeren , vindt men , dat zy een nitrt ammoniacaal zout vormen ; en dus, dat zy beftaan uit Salpeter-zuur en vlug loogzout.
4. ) Wanneer men de Salpeter-lucht door fterk water laat gaan, zo befpeurt men, dat het fterk water in gewicht en in fterkte toeneemt, terwyl de Salpeter - lucht ontbonden wordt ; daar de Salpeter-lucht , als zy door vitrioolzuur of olie van wynfteen gaat, geene verandering ondergaat (j).
5. ) Als men de Salpeter-lucht vermengt met gemeene-lucht, of haar daaraan blootftelt, ontflaan'er roode dampen, die in kleur en reuk volkomen dezelfde zyn , met die de rookende Salpeter-geest opleevert, als zy insgelyks aan de gewoone - lucht wordt blootgefteld.
Alle deeze bewyzen toonen dan niet alleen ten duidlykfte aan, dat 'er indedaad het Salpeter-zuur in de Salpeter - lucht beftaat; maar zy
bewy-
(v) J.( Sênebieii Recherches fur Vinfluente folaire, pag. 359.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 233
bewyzen ook teffens , dat het Salpeter-zuur geenzins op eene toevallige wyze in de Salpeter-lucht aanweezig is, maar dat dit tot de zamenftelling van dezelve behoort : alzo geene van deeze bewyzen plaats heeft, dat is, dat men geenzins deeze kenmerken van het Salpeter-zuur waarneemt, ten zy men de Salpeterlucht door byvoeging van gewoone - lucht, of gedephlogisteerde-lucht ontbindt , en zy dus ophoudt als Salpeter- lucht te bellaan.
§. 57-
Welke overtuigende bewyzen 'er ook mogen zyn , dat de Salpeter-lucht uit Salpeter - zuur beftaat , zo ontdekt men nogthands , dat zy geenzins het Salpeter - zuur zelve is , het welk tot eenen blyvenden of permanenten ftaat van lucht gebracht is ; gelyk dit het gevoelen van de Heer Bewley is. Behalven dat dit reeds blykt , uit de zo even bygebrachte bewyzen , by welke het Salpeter-zuur zich niet doet onderkennen , zo lange het den ftaat van lucht behoudt, kan dit ook nog door de volgende worden aangetoond.
1.) Wanneer men in de Salpeter - lucht eenig vlug loogzout geplaatst heeft, verneemt men geene verandering aan de Salpeter - lucht, of aan het loogzout, daar nogthands zo dra dit P 5 ' laatfte



234 ANTWOORD op df. VRAAGE
laatfte in aanraaking komt met Salpeter - zuur , 'er witte dampen ontftaan. Ondertusfchen verneemt men ten eerften deeze dampen, wanneer men eenige gemeene-lucht by de Salpeter-lucht voegt: een bewys dus, dat in de Salpeter-lucht het Salpeter-zuur nog met eene andere zelfftandigheid vereenigd is , welke, zo lange deeze met het Salpeter-zuur vereenigd blvft, deszelfs vereeniging met'het loogzout tegenhoudt.
2. ) Als men de Salpeter-lucht gevult heeft in eenen fles met eenen nauwen hals , en men de lippen, wel gefloten , tèn einde te voorkomen dat men geene lucht door de uitademing aan de Salpeter-lucht meededeele , aan de hals van de fles brengt , of liever dat men dit met een gedeelte van de tong verricht , welke men wel gefloten tusfchen de lippen houdt , zo verneemt men geene de minfte blyk van zuurheid ; welke men gewisfelyk ontdekken zoude , als Salpeter-lucht het zelfde was als Salpeter-zuur. Dan, wanneer men maar een klein gedeelte gewoone-lucht by de Salpeter - lucht voegt, en men dan deszelfs zuurheid beproefd, zo is deeze even fterk als die van Salpeter - geest.
3. ) Het water dat door eöne ontbinding van lournefol blauw geverwd isx en het welk zelfs door het zwakke zuur van de vaste - lucht eenen rooden kleur aanneemt, blyft onveranderd in de Salpeter-lucht. Ondertusfchen, als
men



over de Lucht gelykende Vloeistoffen. 2*5
men de Salpeter lucht eenen geruimen tyd met die water fchudt, en dus maakt , of dat het Salpeter-zuur zig eindelyk van de Salpeter-lucht affcheid, en zig met het water vereenigt, of dat het gedeelte zuivere lucht het welk dit water , even gelyk alle ander water , bevat, tot de Salpeter - lucht overgaat , en dezelve dus voor een gedeelte ontbindt, als dan verneemt men , dat deeze ontbinding eene roode kleur aanneemt.
Hoe meer men dan alle de verfchynzelen nadenke, in welken de Salpeter- lucht zig al of niet als zuur openbaart, hoe meer men overtuigt moet worden , dat dit laatfte nimmer gefchiedt , ten zy de Salpeter - lucht ontbonden , en 'er dus gelegenheid gegeeven wordt, dat zig eene andere zelfftandigheid van het Salpeter - zuur kan affcheiden , welke maakte dat het Salpeter-zuur, zo lange deeze vereeniging bleef voortduuren, zig niet kon doen bemerken (2).
Cs) De Heer Lavoisier verklaart deeze onmerkbaarheid van het zuur in de Salpeter-lucht op eene andere wyze: volgens zyn gevoelen, 'twelk de gedephlogisteerde-lucht befchouwt als het zuurmaakende beginzel van alle zuuren , moet deeze voordkomen, doordien de Salpeter - lucht beftaat uit Salpeter-zuur, ontdaan van deszelfs gedephlogisteerde-lucht. Wy befpaaren onze aanmerkingen omtrent dit gevoelen , tot dat wy daar van by ie gedephlogisteerde-lucht opzetlyk handelen.
$- 53.



235 ANTWOORD op de VRAAGE
§• 58.
Onderzoeken wy nu welke de zelfftandigheid is , met welke het Salpeter • zuur in den ftaat van Salpeter-lucht vereenigd is. Bepaalen wy ons ten deezen opzigte eerst by de voordbrenging der Salpeter-lucht.
1. ) De ondervinding leert , dat het Salpeter - zuur , gevoegd zynde by lighaamen die eene genoegzaame hoeveelheid Phlogiston bezitten , als daar zyn de metaalen , het houtskool , de naphten, de oliën, de gommen enz. 'er altoos Salpeter - lucht wordt voordgebracht ; terwyl dit zelfde zuur met zulke lighaamen welke weinig of geen Phlogiston bevatten, als de metaal - kalken en kalkaardens, wel vaste lucht en gedephlogisteerde ■ lucht , doch nimmer Salpeter - lucht oplevert. De voordbrenging der Salpeter - lucht gefchiedt dus altoos als 'er Phlogiston aanweezend is , en kan buiten dit nimmer worden te weeg gebracht.
2. ) Men vindt de metaalen door middel van welke men Salpeter-lucht verkreegen heeft, van hun Phlogiston beroofd , en onbekwaam om door eene nieuwe byvoeging van Salpeterzuur , Salpeter - lucht opteleeveren. Deeze omftandigheid bewyst dan wederom , dat zo lang 'er genoegzaam Phlogiston is, waarmeede
het



over de Lucht» gelïkende^Vloeistoffen. 437
Ihet Salpeter-zuur zig kan vereenigen , 'er SalI peter-lucht ontftaat , doch dat buiten Phlogisi ton, de voordbrenging der Salpeter - lucht onimooglyk is.
3. ) Naar maate de lighaamen welken by het ; Salpeter-zuur gevoegd zyn , een meerder ge1 deelre Phlogiston bevatten, is ook de hoeveel! heid zuur welke 'er tot lucht ontbonden wordt,
dat is de hoeveelheid Salpeter - lucht welke 'er wordt voordgebracht, meerder: dus vindt men, 1 dat yzer met dezelfde hoeveelheid Salpeter-zuur, ' veel meerder Salpeter- lucht opleevert, dan het ] koper; terwyl men door middel van dit laatfte [ weder eene grootere hoeveelheid Salpeter- lucht , bekomt, dan van het loot; van welk , als het i minst gephlogisteerde der metaalen , de voordbrenging der Salpeter-lucht zeer gering en moeijelyk is.
4. ) Als men by zulke lighaamen , welken wegen hun gering gedeelte Phlogiston met gewoon Salpeter-zuur geen Salpeter - lucht kunnen voordbrengen , rookende Salpeter - geest voegt , en dus een Salpeter-zuur dat reeds van zig zelve met een gedeelte Phlogiston vereenigd is, als dan bekomt men van dezelven Salpeter-lucht: wederom een duidlyk bewys, dat de voordbrenging van Salpeter - lucht , of de verandering van het Salpeter-zuur tot lucht , altoos plaats heeft, zo dra dit zuur maar eene
genoeg-



-3§ ANTWOORD op de VRAAGE
genoegzaame hoeveelheid Phlogiston bekomt , en dus, dat tot de verkryging der Salpeter lucht het Phlogiston volftrekt noodzaaklyk is.
Daar het dan blykt, dat 'er by alle verëenigingen van het Salpeter-zuur en Phlogiston , Salpeter-lucht ontftaat, en dat buiten het Phlogiston geene Salpeter-lucht kan worden voordgebracht ; als ook dat de lighaamen welken Salpeter-lucht hebben helpen voordbrengen , van hun Phlogiston beroofd zyn ; zo kan men niet twyffelen , of het Phlogiston is die andere zelfftandigheid, welke, met het Salpeter-zuur, de Salpeter-lucht uitmaakt.
§• 59-
De aanweezenheid van het Phlogiston in de Salpeter-lucht, kan ook nog uit de ontbinding deezer lucht worden aangetoond.
1*3 Wanneer men de gewoone-lucht, of gedephlogisteerde - lucht vermengt met Salpeter-lucht, zo wordt de laatfte ontbonden tot Salpeter-zuur , en de gewoone-lucht, of de gedephlogisteerde-lucht ondergaan dezelfde verandering , als dat zy waren blootgefteld aan phlogisteerende bewerkingen , of dat men de ontbinding der ontvlambaare-lucht, die, zo als wy hebben aangetoont , meerendeels uit
Phlo-



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 239
Phlogiston beftaat, door ontvlamming in hun hadt laaten gefchieden.
2. ) De Salpeter-lucht gevoegd zynde by gewoone - lucht , of gedephlogisteerde - lucht, wordt in veel grootere hoeveelheid ontbonden door deeze laatfte: zynde haare ontbinding beftendig evenredig, naar maate zy met eene lucht vermengd wordt , die eene grooter gedeelte Phlogiston kan opneemen ; zo dat als by de Salpeter-lucht eene zodanige lucht gevoegd is, in welke geene phlogisteerende bewerkingen kunnen plaats hebben , zy ook niets ontbonden wordt.
3. ) Als men de Salpeter-lucht door byvoeging van gemeene-lucht of gedephlogisteerdelucht ontbindt, verandert zy niet ten eerften tot Salpeter - zuur , maar verandert vooraf tot roode dampen, die, zo als wy boven nog eens zeiden, volkomen gelyk zyn aan die van rookende Salpeter-geest. Daar nu de Salpetergeest deeze eigenfchap verfchuldigd is aan het Phlogiston, en de Salpeter-lucht deeze gedaante aanneemt als zy reeds ontbonden wordt, en dus van haar meeste Phlogiston ontdaan is; zo bewyst deeze niet alleen de aanweezenheid van het Phlogiston in de Salpeter-lucht , maar zy toont ook , dat de hoeveelheid daar van by de
Salpe-



24o ANTWOORD op de VRAAGE
Salpeter - lucht veel meer is, dan by den rookenden Salpeter-geest Qay
4.) De Heer Cavendish heeft waargenomen , dat als hy het water overhaalde , boven welke hy eene groote hoeveelheid Salpeterlucht door byvoeging van gewoone-lucht ontoonden hadt, hy een zeer fterk gephlogisteerd Salpeter - zuur bekwam ; gevolglyk , dat het Salpeter - zuur by deszelfs ontbinding uit den ftaat van Salpeter-lucht, en dus wanneer het zyne meeste Phlogiston aan de bygevoegde lucht hadt overgegeeven , nog eene grootere hoeveelheid Phlogiston bevatte, dan voor en al eer het tot Salpeter-lucht ontbonden was (£).
By aldien men dan by alle deeze bewyzen nog in aanmerking neemt, dat de Salpeter-lucht wanneer zy gevoegd is by gemeene-lucht , of
gede-
(«) Men kan de rookende Salpeter-geest befchouwen , als eenen middenftaat tusfchen Salpeter-zuur en Salpeter lucht: dat is als zulk eenen , in welken het Salpeter-zuur met te veel Phlogiston vereenigd is om gewoon Salpeter-zuur, en te weinig om Salpeter-lucht te kunnen zyn. Dit is dan niet alleen de reden , dat de Salpeter-lucht by haare ontbinding , naar maate -zy zig van haar Phlogiston ontdaan vindt, eerst verfchynt als rookend , en vervolgends als gewoon Salpeter-zuur; maar ook, dat by de voordbrenging der Salpeterlucht, het Salpeter-zuur in den beginne , wanneer het nog maar weinig Phlogiston ontfangen heeft , rookende wordt , voor en al eer het zelve den ftaat van Salpeter-lucht aanneemt.
(&) Jownal dt Pbyfique , Torn. XXV. pag. 431.



over de Lucht - gelykende Vloeistoffen. 241
gedephlogisteerde - lucht, en dus haar Phlogiston aan deeze overgeeft, ophoudt Salpeter-lucht te zyn , en wederkeert tot haaren vorigen ftaat van Salpeter-zuur; zo kan men niet twyffelen, of het Phlogiston is ook een beftand - deel van de Salpeter lucht, en is dus de oorzaak , dat het Salpeter-zuur zig niet doet onderkennen , zo lange het daar meede in den ftaat van Salpeter-lucht verbonden is.
§. 60.
Alhoewel de Salpeter - lucht even gelyk de ontvlambaare - lucht van Phlogiston en zuur is zaamgefteld , en uit dien hoofde zekere overeenkomst met dezelve bezit (c), zo zyn echter deeze beide beftand-deeien by de Salpeterlucht veel zwakker met elkander vereenigt.
Dit
(c) Men ontdekt de overeenkomst der ontvlambaarelucht en Salpeter-lucht vry duidelyk , in de volgende omftandigheden :
1.) Wanneer men de ontvlambaare-lucht ontbindt , door middel van ontvlamming , zo is deeze haare ontbinding vergezeld met hette , en met eene heldere vlam. Deeze hette verneemt men ook , als men de Salpeter-lucht aan de gewoone-lucht blootftelt, en men haar dus ontbindt ; ook kan men de roode dampen of rook die daar meede gepaard gaat, als eene foort van vlam befchouwen.
3.) Beide , de ontvlambaare-lucht en de Salpeter - lucht, vereifchen om onthanden te worden, met eene lucht ge-
xxir. di*. Q meaed



24* ANTWOORD op te VRAAGE
Dit blykt reeds wanneer wy Salpeter-lucht met gewoone - lucht of gedephlogisteerde • lucht vermengen ; in welk geval het Phlogiston zig daadlyk van het zuur affcheidt , en zig met de bygevoegde lucht vereenigd , en de Salpeterlucht dus ten eerften ontbonden wordt; daar in tegendeel de ontvlambaare-lucht, by gewoonelucht of gedephlogisteerde - lucht gevoegd zynde , in eenen geruimen tyd geene verandering ondergaat , en zo zy eindelyk, door langheid van tyd ontbonden wordt, dit maar voor een klein gedeelte ondervindt, terwyl het overige ontvlambaar blyft.
^ De zwakke vereeniging van zuur en Phlogiston in de Salpeter-lucht, blykt verder door de ontbinding welke zy ondergaat, wanneer zy
eeni-
mengd te zyn , die nog in ftaat is om Pbbgiston te kunnen ópneemen ; en worden in grootere hoeveelheid ombonden , naar maate de by haar gevoegde lucht ten deezen opzinte zuiverder is.
3 ). De ontvlambaare-lucht en de Salpeter-lucht beide , doen op haar beurt , door middel haarer ontbinding , de bygevoegde lucht ontbinden , en doen dit in evenredigheid dat zy ze(ifc meer ontbonden worden. Daar dit laatfte nu afhangt van de meerdere zuiverheid der bygevoegde lucht , zo kunnen zv beide tot het Eudiometriscb onderzoek der lucht gebeeitgt worden.
4.) Van beide , de ontvlambaare-lucht en de Salpeterlucht , ontdekt men eerst de aanweezendheid van het znur als zy ontbonden worden. Hier in qnderfcheiden zy zitr gelykelyk van de zuure-lucht, by welke het zuur, zo wèl'voo' als naa haare ontbinding, kan bemerkt worden.



"over de Lucht - gelvkfnde Vloei* tofffn 2.4.3
eenigen tyd aan vlug loogzout is blootgefteld. Schoon het vlugge loogzout niet ten eerflen in ftaat is den band tusfchen het zuur en het Phlogiston lostemaaken , en de Salpeter-lucht daar van ten eerften geene vera'ndering ondergaat , §. 57 ; zo vindt men echter, dat, als zy aan dit loogzout blyft blootgefteld , zy reeds des anderen daags voor ^ of i gedeelte verminderd, en naa verloop van, eenige dagen voor het grootfte gedeelte ontbonden is. In de ontvlambaarelucht dit vlugge loogzout plaatfende, zo wordt zy 'er niets van aangedaan , en het blykt dus, dat de vereeniging van het zuur en Phlogiston in deeze lucht te fterk is, om door het vlugge loogzout te worden losgemaakt ; gevolgelyk, dat de onderlinge verbintenis deezer beide zelfflandigheden in deeze lucht veel fterker is, dan in de Salpeter-lucht.
Men vindt ook nog een duidelyk bewys voor de zwakke vereeniging van het zuur en het Phlogiston in de Salpeter-lucht , in de vcrardering en ontbinding welke zy door water ondergaat. Alhoewel deeze lucht eenen zekert^ tyd op water kan bewaard worden, en dus verre af is, van als de zuure - lucht zig ten eerften. met het water te vereenigen ; zo ontdekt men men nogthands, dat zy naa eenigen tyd aan water blootgefteld geweest te zyn , begint ontbonden te worden ; en wel zodanig , dat zy , Q 2 zo



Q44 ANTWOORD op de VRAAGE
zo als de proeven van den Heer Senebier aanwyzen , naa één maand voor §, en na verloop van eenige maanden tot voor | gedeelten verminderd wordt Qdy Zelfs zegt de Heer Priestley, dat Hy deeze lucht rot op E§ na heeft zien verminderen (*). Men kan ook door eene lang aangehouden fchudding met water de Salpeter-lucht eene dergelyke ontbinding doen ondergaan. — De ontvlambaare - lucht aan water blootgefteld wordende , ondergaat in eenen geruimen tyd geene verandering , en zo zy eindelyk verminderd of ontbonden wordt , is die in eene zeer geringe hoeveelheid.
Het is zeker, dat men de voornaame oorzaak van dit onderfcheid tusfchen de Salpeter - lucht en de ontvlambaare - lucht te zoeken hebbe , in den aart van het Salpeter-zuur , en de wyze , op welke zig dit zuur met het Phlogiston vereenigt. Dan beproeven wy echter, of dit ook kan voorkomen van eene mindere hoeveelheid Phlogiston , of liever van de mindere evenredigheid welke het Phlogiston tot het zuur heeft in de Salpeter - lucht : eene omftandigheid , die wy vooraf van de Salpeter- lucht zullen moeten bewyzen ,
£d) Recherches Jiir finflutnee folaire , pag. 299.
Ce~) J- Priestley Exper. and obferv. relating to various branches of Philofophy , Vol. tl. Sect. XVIII. N. 6.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 245
Wyzen , vóór dat wy kunnen befluiten, dat de zwakke vereeniging van Phlogiston en zuur daar door kan veroorzaakt worden.
§. Si.
Onderzoeken wy dan in de eerfte plaats , welke bewyzen 'er zyn , dat de Salpeter - lucht eene mindere hoeveelheid Phlogiston bezit , dan de ontvlambaare-lucht.
1. ) Dit onderfcheid blykt reeds , wanneer wy beproeven , welke hoeveelheid gewoone lucht 'er nodig is , ten einde eene gelyke hoeveelheid Salpeter-lucht, of ontvlambaare-lucht geheel en al te doen ontbinden ; welke tot de ontbinding der ontvlambaare - lucht veel meer moet zyn. Daar nu de ontbinding der Salpeter- lucht en die der ontvlambaare - lucht beftaat in eene affcheiding van het Phlogiston van het zuur , en de gewoone-lucht maar een bepaald gedeelte Phlogiston kan opneemen , zo volgt hier ook uit, dat naar maate 'er eene grootere hoeveelheid gewoone - lucht nodig is , ten einde deeze affcheiding geheel en al zoude plaats hebben , deeze lucht ook het meeste Phlogiston moet bezitten.
2. ) Men kan dit bewys ook by omkeering neemen , namentlyk door de ontbinding welke
q 3 §elyke



246 ANTWOORD of de VRAAGE
gelyke hoeveelheeden gewoone - lucht, of gedeph'ogis'eerde - lucht, door gelyke hoeveelheden Salpeter-lucht, of ontvlambaare - lucht ondergaan ; welke van de laatlte veel meerder is. Daar nu de ombindmg der gewoone - lucht, of van de gedephlogisteerde - lucht , afhangt van de hoeveelheid Phlogiston welke zy ontfangen, en deeze door middel der ontvlambaare-lucht veel meerder is, zo moet deeze lucht ook eene veel meerdere hoeveelheid Phlogiston bevatten.
3. ) Als men ontvlambaare-lucht aan phlogisteerende bewerkingen blootfielt , vindt men niet dat zy 'er iets door veranderd woïdt; de Salpeter - lucht in tegendeel kan door middel van deeze phlogisteerende bewerkingen in ontvlambaare- lucht veranderd worden. Een duidlyk bewys dus , dat in de ontvlambaare - lucht het zuur volkomen met het Phlogiston verzadigd is, doch dar in de Salperer-lucht het zuur nog meer Phlogiston kan opneemen ; en dus, dat de hoeveelheid Phlogiston in de Salpeterlucht ook minder is.
4. ) Men kan de ontvlambaare - lucht ontbindende , door deszelfs Phlogiston de metaalkalken herftellen. Daar dit nu niet kan gefchieden by de ontbinding der Salpeter- lucht, zo is het zeer zeker, dat zy eene veel mindere hoeveelheid Phlogiston moet bevatten.
5 ) Ein'



OVER DE LtJCÏlT-GELYKENOE VLOEISTOFFEN. 247
5.) Eindelyk wordt deeze mindere hoeveelheid Phlogiston in de Salpeter-lucht nog verder bevestigd , door de verandering welke de Salpeter-lucht ondergaat, tot eene lucht die meer of min ontvlambaar is, wanneer zy eene toevoeging van Phlogiston ontfangt, of dat men een gedeelte van haar zuur wegneemt, en dus het zuur en Ph/ogiston- eene betere evenredigheid tot eikanderen doet hebben. Dit gefchiedt, als men yzer 't welk met Salpeter zuur Salpeter-lucht heeft opgelevert, op het vuur plaatst, en dus gelegenheid geeft, dat 'er door de hette een grooter gedeelte Phlogiston vlug kan worden , en zig met het nog overgeblevene zuur vereenigen ; in welk geval de lucht, niet als Salpeter-lucht, maar als ontvlambaarelucht voordkomt (ƒ> De Salpeter-lucht zelfs, verandert tot ontvlambaare - lucht , als zy aan phlogisteerende bewerkingen, als aan een mcngzel van yzer-vylzel en zwavel (g) , zwavcllever, pyrophorus , enz. eenigen tyd is blootgefteld geweest , en zy dus eene toevoeging ö van
(ƒ) J. Priestley Exper. and obferv. on diff. kinds of air , Vol. 111. pag. 133.
(g) Ten einde de verandering van eenige lucht door dit mengzel te onderzoeken, moet men dit niet beproeven mee een mengzel dat versch gemaakt is, alzo dit fomtyds ontvlambaare-lucht uitgeeft ; maar men moet dit doen met een dat één of twee dagen oud is.
P 4



248 ANTWOORD op de VRAAGE
van Phlogiston ontfangen heeft (A). Deeze verandering van Salpeter-lucht heeft ook plaats, als zy eenigen tyd met het yzer in aanraaking geweest is; in welke om Handigheid haare verandering voordkomt , zo wel van de vereeniging welke het zuur van de Salpeter- lucht met het yzer aangaat , als door het Phlogiston het welk van het yzer wordt losgemaakt (/). Eindelyk , als de Salpeter-lucht aan vlug loogzout blootgefteld geweest is , tot zo lange , dat zy voor | of l verminderd is , en men dus een gedeelte van haar zuur heeft doen opneemen , zo bluscht zy niet meer de vlam gelyk Salpeter-lucht , maar vergroot dezelve , en fchynt dus zéér naa te komen aan den ftaat van ontvlambaare - lucht.
§• 61.
Daar het dan blykt, dat in de Salpeter-lucht eene mindere evenredigheid van het Phlogiston tot het zuur plaats heeft, dan in de ontvlambaare - lucht; zo laat ons nu nagaan , in hoe verre men dit als eene reden kan opgeeven , van de zwakke vereeniging van het Phlogiston en zuur in de Salpeter-lucht.
Het
(j) J. Priestley, Exper. and obferv. relating to various tranches of Natural Philofophy , Vol. Is pag. 485.
(j) J, Priestley Exper, and obferv. on diff, kina's of air, VoJ, ï, pag. 317.



over de Lucht-gelykende Vloeistof!'en. 249
'Het blykt, wanneer wy acht geeven op de ; zaamenftelling van de zuure - lucht, en de ont\ vlambaare - lucht, dat beiden uit zuur en Phlo! gision beffaan , doch dat deeze laatfte zelfftani digheid maar zeer gering is in de zuure-lucht ; ' Teffens leert ook de ondervinding, dat de zuu-
i re - lucht , wanneer zy gemengd wordt met ge' woone - lucht of gedephlogisteerde - lucht, ten
I eerften ontbonden wordt; doch dat zy naar maa; te zy met meer Phlogiston vereenigd is , min-
II der voor deeze ontbinding vatbaar is , tot dat
ii zy eindelyk , tot den ftaat van ontvlambaare 1 lucht gekomen zynde, op deeze wyze niet kan t ontbonden worden. Daar nu de ontbinding der : zuure - lucht op deeze wyze , beftaat in de losmaaking van het Phlogiston van het zuur , en
ii deeze minder plaats heeft, naar maate het zuur 1 met minder Phlogiston vereenigd is, en eindeI lyk geheel ophoudt, als het Phlogiston nog in ! meer evenredigheid tot het zuur gekomen is ; ; zo is het ten opzigt van de zuure-lucht en ont' vlambaare - lucht vry zeker , dat naar maate de hoeveelheid Phlogiston minder is die met het :zuur vereenigd is, deeze beide zelfftandigheiden ook zwakker vereenigd zyn.
Laat ons dit nu toepasfen op de Salpeter1 lucht: immers is het zeker, dat deeze lucht ( een meerder gedeelte Phlogiston in haare zaa: menftelling bevat dan de zuure-lucht, doch weQ 5 derom



250 ANTWOORD op de VRAAGE
derom eene mindere hoeveelheid dan de ontvlambaare lucht. Wy ontdekken ook, dat als wy de oncbinding van de Salpeter-lacht beproeven , door die middelen welken de zuure-lucht zo gereedelyk , en de ontvlambaare - lucht niet ontbinden kunnen; als daar zyn onder anderen, de blootftelling aan water , aan loogzout enz., zy ook juist ten opzigte van deeze omftandigheid , zo wel als met bedekking tot het Phlogiston , in eenen zekeren middenflaat is tusfchen. zuure-lucht en ontvlambaare-lucht.
Daar nu , gelyk zo aanftonds bleek, de gereedere ontbinding van de zuure-lucht, dat is de weinige zamenhang tusfchen zuur en Phlogiston , afhangt, van het gering gedeelte Phlogiston , en wy by de Salpeter - lucht, juist in evenredigheid van het Phlogiston dat zy heeft met betrekking tot zuure-lucht en ontvlambaare - lucht, ook eene vereeniging tusfchen Phlogiston en zuur waarneemen , die tusfchen zuure- lucht en ontvlambaare- lucht in is; zo dunkt ons, dat dit alles met veel waarfchynlykheid kan bewyzen , dat de zwakkere vereeniging van het Phlogiston en het zuur in de Salpeterlucht , dan in de ontvlambaare - lucht , van de mindere hoeveelheid Phlogiston veroorzaakt wordt.



0\'er de Lucht-GtLYKENDE Vloeistoffen. 251 $■ **;
Het blykt dan uit al het geene wy omtrent de natuur der Salpeter - lucht gezegd heb:iben , dat de Salpeter - lucht met de zuure iucht en ontvlambaare lucht zeer veel overeenkomst heeft; dat zy , even als deeze beiden , wan zuur en Phlogiston is zaamgefteld ; doch iidat de hoeveelheid Phlogiston veel minder is , lidan by de ontvlambare - lucht; en eindelyk, ildat 'er in deeze mindere evenredigheid van het ÏPhlogiston tot het zuur, de zwakkere vereeniging van het Phlogiston en het Salpeter-zuur i'voor een gedeelte gezogt kan worden.
Wy zouden dan nu nog moeten onderzoeilken, of de Salpeter - lucht, behalven de genoemde , ook nog andere beftand-deeien belizat. 'Er zyn eenigen , welken ook nog eene iaardachtige ftoffe in de Salpeter - lucht aanneeïmen ; waartoe men bybrengt, de aardachtige Iftoffe welke de Salpeter-lucht laat vallen , als ,;zy eenigen tyd is voordgebracht geweest. In1 dien echter deeze ftoffe behoorde tot de zamenIftelling van de Salpeter-lucht, zomoestdeSalpet ter-lucht van waar dezelve zig hadt afgefchei: den , ophouden Salpeter-lucht te zyn ; ten au1 deren , zo moest ook de voordbrenging van de t Salpeter - lucht voordeeliger gefchieden , naar n maate de lighaamen , welken by het Salpeter -
zuur



25^ ANTWOORD cp de VRAAGE
zuur gevoegd waren , meerder met eene aardachtige zelfftandigheid gemeen hadden ; en eindelyk moest men dit aardachtig zetzel in alle voordbrengingen van Salpeter-lucht waarneemen ; welk alles niet gefchiedt. Men kan derhalven de aarde die men by fommige Salpeter lucht waarneemt, meer aanmerken als een toevallig , dan als een weezenlyk inmengzel.
V. Vaste-lucht. §. 64-
Van alle de foorten van lucht is het zeker de vaste-lucht , welke , voor zo ver de uitwendige kentekenen aangaat, het naaste fchynt aan zuure - lucht te komen : immers in deeze ontdekt zich niet alleen het zuur op eene zeer duidelyke wyze §. <i. maar het blykt ook, door de vereeniging welke zy aangaat met zelfftandigheden die verwandfchap tot het zuur bezitten , en waar door zy byna geheel en al den ftaat van lucht aflegt §. 2. b. 2. 3. 5., dat het zuur eene van haare voornaamfte beftand - deelen uitmaakt
Welke
; (*0 De aanweezenheid van het zuur in de vaste-lucht , niet alleen in die welke men door middel van andere zuuren verkrygt, maar ook in die , welke door eenvouwige hette wordt voordgebracht, is zo blykbaar, en fteunt op zulke
alge-



OVER DE Ll'CHT - GELYKENDE VLOEISTOFFEN. 253
Welke overeenkomst de vaste - lucht ook moge hebbe met de zuure - lucht, zo ondercheidt zy zig nogthands aanmerklyk van deeze: zo wel, doordien haare betrekkingen die zy als «zuur oeffent, veel zwakker zyn dan by de zuure-lucht, als door den aart van haar zuur, wel;se geheel onderfcheiden fchynt te zyn van andere zuuren; en welk beiden dus reeds by voorraad fchynen aanteduiden , dat het zuur in den iaat van vaste - lucht niet alleen meerder, maar ,ook op eene byzondere wyze is zaamgefteld.
§. 65.
Even gelyk men de andere zuuren kan onüerfcheiden in eenen vasten > en in eenen vluggen ftaat; namentlyk in die, in welken zy met zekere lighaamen verbonden zyn, en in die, in welken zy van hunne voornaamfte vereeniging
ont-
algemeene ondervinding, dat wy niet kunnen begrypen, hoe Iden A.bt Fontana (Journal de Phyfique, Tom. VI. pag. zto.) !de zuurheid van de laatfte heeft kunnen in iwyffel trekken , :en die van de eerfte toefchryven aan een inmengzel van het ;gebeezigde zuur. Wy willen hem gaarne roeitemmen , dat Ide vaste lucht welke door middel van verrotting wordt voordgebracht, in de meeste gevallen geene kentekenen van zuuriheid opleevert ; dan dit bewyst niet dat de vaste-lucht zelfs tgeen zuur zou zyn : alzo dit veroorzaakt wordt , door het 'Phlogiston , het welk , teffens met de vaste-lucht , door de verrotting van de lighaamen wordt losgemaakt ; en het zeker sis, dat de vaste-lucht, even als wy dit by andere zuuren bespeuren , haare zuurheid moet afleggen, naar maate dat zy «met eene grooter» hoeveelheid Phlogiston vereenigd wordt.



254 ANTWOORD or dr VRAAGE
ontdaan zyn , en zig als lucht vertoonen ; zo kan men ook de vaste - lucht befchouwen , in eenen ftaat waar in zy, niet als lucht , maar als een byzonder zuur, met zekere lighaamen vereenigd is, en in zulk eenen, waar in zy zig als lucht vertoont.
Deeze vereeniging van de vaste-lucht als een vast zuur , heeft plaats by die lighaamen , van welke men vaste - lucht door eenvouwige hette kan ontbinden ; als daar zyn de kryt en andere kalkaarden, de Magnefia, de meeste metaal-kalken enz.: immers de vaste-lucht, welke men op deeze wyze van deeze lighaamen verkrygt, niet in den ftaat van vaste-lucht by dezelve kunnende zyn vastgelegd , gelyk wy dit in het voorgaande Hoofdftuk aantoonden , moet dus by deeze lighaamen in eenen vasten ftaat beftaan hebben , en door middel van de hette den ftaat van lucht hebben aangenoomen ; gelyk de ondervinding leert, dat ook andere zuuren door hette deeze verandering kunnen ondergaan (7).
Dat nu de vaste - lucht zig ook even als een ander zuur met de lighaamen kan verbinden , blykt, wanneer wy de vaste-lucht aan een loogzout blootftellen : in welk geval zig niet alleen
eene
(O Men denke hier maar aan de voordbrenging vrn de zeezout-zuure-lucht, en van de zuure-lucht uit p'antgewasfchen, welke meede door enkele hette kan gefchieden.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 255
:eene veel grootere hoeveelheid vaste-lucht met het loogzout vereenigt , als het mogelyk, is , : dat 'er zig in den ftaat van lucht by het zelve ! zou kunnen onthouden; maar by welke omftan;digheid wy ook waarneemen, dat de vaste-lucht :eene vereeniging met het loogzout aangaat, die ;[ gelyk is aan andere zuuren ; namentlyk , dat ; zy, wanneer het loogzout bytend is, het zelve 1 verzagt, met het loogzout een midden - zout 1 maakt, en daar van niet kan verdreeven worr den , ten zy men by het loogzout een fterker \ zuur voege , en haar dus , even als een ander zzuur, door een fterker daarvan losmaake Cw)«
§. 66.
Aan deeze vereeniging der vaste - lucht, in < den ftaat van een vast zuur , 't welk wy voor\ taan vaste - lucht - zuur zullen noemen , moet imen het toefchryven , dat de voordbrenging l van vaste-lucht in zeer veele gevallen met opbrui-
(»») Wy kunnen dit ophelderen met het voorbeeld van 1 het Salpeter-zuur , en het zeezout-zuur: immers kan men i niet twyffelen , of deeze zuuren zyn in hunnen vasten ftaat 1 by de Salpeter en het keukenzout met eene loogzoutige aari de vereenigd. By deeze zouten dan een fterker zuur voe\ gende , ontftaat 'er opbruifching , en , even gelyk dit plaats 1 heeft, als wy de vaste-lucht van het loogzout , waar meede ; zy vereenigd is, door middel van een zuur los maaken , zo i wordt hier door het Salpeter-zuur tot vlugge dampen , en 't : zeezout-zuur als zeezout-zuurclucht ukgedreeven.



a56 ANTWOORD op de VRAAGE
bruifching gepaard gaat. In deeze omftandigheid een fterker zuur by de lighaamen voegende , met Welke de vaste-lucht als zuur verbonden is, zo vereenigt zig dit fterkere zuur met den bafis van het vaste-lucht-zuur, en 'er ontftaat dus hette en opbruifching , even gelyk wy dit beftendig waarneemen , als wy een zwakker zuur door een fterker uitdryven ; terwyl de hette gelegenheid geeft , dat dit losgemaakte zuur vlug wordt, en in den ftaat van lucht ten voorfchyn komt
Dat nu de opbruifching waarlyk voortkomt van de vaste lucht, welke zig als een vast zuur met de lighaamen verbonden vindt, en daar van door een fterker zuur wordt uitgedreeven, blykt onder anderen uit de volgende proeven : Wanneer men by de Magnefia een zuur voegt, ontftaat 'er, gelyk bekend is, opbruifching , die gepaard is met voortkomst van vaste- lucht; als men ondertusfchen de Magnefia gecalcineert heeft, en dus het vaste - lucht - zuur daar van door hette heeft uitgedreeven, en men dan een
zuur
. (n) Men heeft meer voorbeelden die aanwyzen , dat de hette de zuuren eene meerdere vlugheid kan geeven , en zelfs fommigen tot lucht ontbinden. Zodanig verneemt men dat door enkele hette by geest van Salpeter , roode dampen voordkomen, en geest van zout tot lucht ontbonden wordt. Het fchynt , dat de hette vermogend is , om het Phlogiston, hetwelk met de zuuren vereenigd is, eenen grooteren trap van Uitzetting te geeven, veronderfteld dat het Phlogiston daarvoor vatbaar zy , ten minnen het meer werkzaam te doen zyn.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 257
! zuur by de Magnefia voegt, zo is 'er nog opI bruifching nog voordbrenging van vaste-lucht, 1 C welk laatfte echter gefchiedt , als men deeze 1 ontbinding in hette plaatst); dan wanneer men < de gecalcineerde Magnefia weder aan vaste ] lucht blootgefteld , en dus gelegenheid gegee' ven heeft, dat de vaste - lucht als vast zuur : zig met dezelve heeft kunnen vereenigen , als 1 dan is 'er weder opbruifching en voordkomst van vaste-lucht gelyk tevoren, wanneer men een ; ander zuur by de Magnefia voegt. Wy kunnen (dit ook nog met een ander voorbeeld ophelde■ ren. Het is bekend , dat een vlug loogzout , \ voordgebracht uit Ammoniak - zout door middel ^van ongebluschte kalk, geene opbruifching met ;: zuuren maakt ; welk ook niet kan gefchieden , i daar de levendige kalk, door middel van welke Jhet is zaamgefteld, door de kalkbranding van 5zyn vaste-lucht-zuur beroofd geworden is; als [ men ondertusfchen by dit vlug loogzout Mag1 nefia voegt, en 'er vervolgens wederom van afIfcheidt, en by beiden een Zuur doet; zo vindt imen , dat het vlugge loogzout, het welk het 1 vaste -lucht -zuur van de Magnefia heeft aanget trokken , en daar door zagt geworden is, nu c opbruifching maakt , en vaste lucht oplevert; tdaar integendeel de Magnefia, nu van zyn vast te ■ lucht - zuur beroofd geworden zynde , geer ne opbruifching maakt , en dus ook door een\ vouwige byvoeging van zuur geen vaste - lucht \ uitgeeft.
XXIV. Deel. K % 4?<



258 ANTWOORD op de VRAAGE
§. 67-
Alhoewel men by verfcheide van die lighaamen , van welken men vaste-lucht bekomt, de vaste - lucht in den ftaat van vast zuur vereenigt vindt, zo kan ook de vaste - lucht buiten deeze worden zaamgefteld : dat is , dat ook anderen Zuuren, buiten behulp van het vaste lucht zuur, tot vaste - lucht kunnen veranderd worden.
i.) Dit kan reeds by voorraad blyken, uit de meerdere hoeveelheid vaste - lucht die men van die lighaamen bekomt welke vaste-luchtzuur bezitten , door byvoeging van zuur , als _ dat men van hun door middel van hette de vaste-lucht uitdryft. Immers indien de vastelucht welke men van deeze lighaamen door byvoeging van zuur bekomt, alléenlyk die is , welke by deeze lighaamen als vaste-lucht-zuur beftaan heeft, zo moet de hoeveelheid daar van ook gelyk zyn aan die, welke wy daarvan door hette uitdryven. Het is waar, men zoude kunnen denken , of het zuur nog niet beeter het vaste-lucht-zuur van deeze lighaamen zoude kunnen ontbinden , dan de hette : dan indien dit de reden was, zo moesten die lighaamen , welken door hette geene vaste-lucht meer opgeeven , by zuur gevoegd zynde , nog een kleine opbruifching met het zuur maaken ; ook moesten zy dan , door middel van dit zuur, nog
verder



OVER DE l UCHT-GF.LYKENDE VLOEISTOFFEN 259
verder vaste - lucht opleveren , welk beide echter niet gefchiedt. Wy gelooven dan hier uit te mogen belluiten, dat de hette welke met de opbruifching gepaard gaat, en welke maakt dat het vaste - lucht-zuur vlug wordt , en den ftaat van lucht aanneemt , ook teffens gelegenheid geeft , dat een gedeelte van het bygevoegde zuur vlug wordt, en door de vereeniging welke het met zekere andere zelfflandigheden aangaat, welke deeze lighaamen zaamenftcllen, zig als vaste-lucht gewyzigd vindt.
2.) Men ontdekt van verfcheide lighaamen, dat als zy door eenvouwige hette . of door byvoeging van zuur , geene vaste - lucht opleeveren, dat zy dit doen door zuur en hette. Men denke niet , dat dit voordkomt van de fterke vereeniging, welke het vaste-lucht-zuur met deeze lighaamen kan hebben: alzo de ondervinding leert , dat wanneer de lighaamen ook met deeze beide omftandigheden ophouden lucht opteleeveren , zy wederom vaste- lucht doen voordkomen , als men hun op nieuw met zuur bevochtigt , en vervolgends in hette field ; ja dat men dit verfcheide reizen kan herhaalen. Behalven dit , zo gefchiedt ook deeze geduurige voordbrenging van vaste-lucht door zuur en hette , ook van zulke lighaamen die geen vaste - lucht - zuur bezitten, als van gecalcineerde Magnefia , van ongebluschte kalk , van geil % ftainpt



aoo ANTWOORD op de VRAAGE
ftampt glas , van kristallen van groen vitriool, van gecalcineerde aluin, enz.
3.) Men kan ook de lucht welke de lighaamen opleveren, als vaste-lucht, of als eene andere foort van lucht doen voordkomen , naar maate men by deeze lighaamen eene groo-
tere hoeveelheid zuur gevoegt heeft.
Behalven dat dit blykt uit de Menie , van welke men door hette fiegts een gering gedeelte vaste-lucht bekomt, vóór dat zy gedephlogisteerde-lucht opleeverd ; daar zy , vooraf met zuur bevochtigd zynde , eene veel grootere hoeveelheid vaste-lucht uitgeeft, zo heeft men hier van nog een fterk voorbeeld , als men van eene zekere hoeveelheid kryt, welke men met zo veel Salpeter - geest bevochtigt, heeft, dat zy zig als eene dunne pap vertoont, en wtlke men vervolgends op een zagt vuur te droogen heeft geftelt; de eene helft op zig zelfs door hette lucht doet uitgeeven , en by de andere op nieuw Salpeter ■ zuur voegt: als wanneer 'er van de eerfte gedephlogisteerde - lucht, doch van de andere vaste-lucht wordt voordgebracht. Deeze proef, die wy eerst met gewoone kryt genoomen hadden , hebben wy naderhand met dezelfde uitkomst herhaalt met kryt, welke wy vooraf door hette zyne vaste-lucht hadden doen uitgeeven.
4.) Ein-



OVEK DE LrCHT - GtLYKE^DS VLOEISTOFFEN. 2ój
4.) Eindelyk kan men ook nog de lucht \ welke de lighaamen bezig zyn voordtebrengen , 1 als vaste - lucht doen voordkomen, als men dee;ze lighaamen met eene grootere hoeveelheid ï zuur vereenigt. Dus geeven de menie en de 1 kryt, even gelyk verfcheide andere lighaamen cdoor middel van welke men'vaste-lucht bekomt, [gedephlogisteerde-lucht, naa dat zy vaste-lucht [hebben opgeleevert; dan wanneer men hun , [geduurende de voordbrenging van gedephlogistteerde -lucht , uit het vuur wegneemt , eenig ?zuur by hun voegt, en daarna wederom in het /vuur plaatst, zo is de lucht, welke zy vervol!gends uitgeeven, wederom vaste - lucht C 0 ).
Daar het dan uit deeze voorbeelden blykt, [dat het bygevoegde zuur de voornaame oorzaak [is van de voordbrenging der vaste-lucht : zo , :dat deeze ophoudt , als het zuur begint te ontibreeken by de lighaamen welke haar uitgeeven, =en op nieuw gefchiedt, als zy weder met zuur ïvermengd zyn ; als ook dat de lucht welke de?zelfde lighaamen opleeveien , als vaste-lucht ■voordkomt, als deeze lighaamen met eene ge-
noeg-
O)" Wyl menie en kryt geene zo groo'e hette vereifchen som gedephlogisteerde - lucht te doen voordkomen , zyn zy ihet best gefchikt tot deeze proefneeming. Met andere lighaanmen zou deeze byvoeging van zuur re gevaarlyk zyn ; men nmoet die ook in deeze proef met zekere omzichtigheid verr richten ; ook is het nodig dat men het zuur vooraf eene zekkere graad van hette gegeeven hebben.
R. 3



2f5a ANTWOORD op de VRAAGE
noegzaame hoeveelheid zuur vereenigd zyn , en anders als eene geheel andere foort van lucht verfchynt; en men niet kan denken , dat dit alleen voordkomt , van de uitdryving van het vaste-lucht-zuuf, het welk met deeze lighaamen vereenigd is ; alzo , behalven dat dit ook plaats heeft by lighaamen die geen vaste-luchtzuur bezitten, en dat zig dit uit hunne opbruifching met andere zuuren zou moeten openbaaren , het geheel onwaarfchynlyk is, dat de lighaamen daar van zo veel zouden bevatten, dat zy , daar de voordbrenging van vaste-lucht van hun by herhaaling kan gefchieden, daarvan niet
eindelyk zouden zyn uitgeput; zo geloo-
ven wy uit dit alles reeds met veel waarfchynlykheid te mogen vastftellen , dat ook andere zuuren als vaste lucht kunnen worden daargefteld , en dus dat de vaste - lucht in zo verre fiegts een byzonder zuur is , als het zig door zyne byzondere wyziging van andere zuuren onderfcheidt.
§. 63.
Daar het dan uit de zamenftelling der vastelucht blykt , dat ook andere zuuren tot vastelucht kunnen gewyzigd worden, zo laat ons nu onderzoeken , in hoe verre dit ook uit de vaste'lucht zelfs kan worden aangetoond.
Men



over de Lucht - gelykende Vloeiftoffen. 263
Men vindt door M. lk Comte de Morozzo waargenomen, dat de vaste lucht, welke voordgebracht is door wynfteen- loogzout en vitrioolzuur, naa eenigen tyd eenen tart ar us vitriolatus laat vallen , en dus aanweezenheid van het vitriool-zuur te kennen geeft (ƒ>)• ^et is waar> men zoude kunnen denken, dat het vitrioolzuur , fchoon ook in de vaste - lucht aanweezend , echter toevallig in deeze lucht was , en voordkwam van een gedeelte van het zelve , het welk , door de opbruifching vlug geworden zynde , met de vaste - lucht wao overgegaan : dan deeze zwarigheid wordt weggenomen, daar M. de Morozzo de vaste-lucht die van kryt en Salpeter-zuur was voordgebracht, tot Salpeter - zuur verandert heeft , en dus tot eene lucht, waar van het zuure beftand - deel het Salpeter-zuur is
Het is ons insgelyks gelukt, om op eene andere wyze, door de vaste-lucht te ontbinden, of liever door haar met eene andere zelfftandigheid te doen vereenigen, dat zuur te herkennen , het welk wy tot haare voordbrenging gebezigd
(p) j. Senibier Recherches fur F influence de la lumiere fo-
\aire, pag. 343. Men gedenke hier aan het geene wy
boven gezegd hebben , dat, behalven het vaste-lucht zuur dat van het wynfteen loogzout ontbonden wordt , door de hette die de opbruifching vergezeld, ook een gedeelte van het vitriool.zuur tot vaste-lucht veranderd werdt. l. c. pag. 369.
R 4



264 ANTWOORD op de VRAAGE
bezigd hadden : .wy hebben vaste - lucht, die voordgebracht werdt door kryt en onverdund vitriool - zuur , door water heen , ten einde te voorkomen dat niet eenig vlug geworden vitriool-zuur de vaste-lucht kon aankleeven, opgevangen , in een fles die insgelyks met water gevuld was. By deeze vaste - lucht hebben wy gevoegd 5£ van deszelfs hoeveelheid , van eene ontbinding van wynfteen - loogzout in water , en de fles vervolgens gefloten met eene daar toe behoorende glazen ftop. Na verloop van twaalf uuren hebben wy de fles weder geopent; als wanneer wy ontdekten aan het infchieten van de buiten lucht , dat de vaste-lucht zig meerendeels met het loogzout vereenigt hadt; en het loogzout uit dezelve gedaan in een glazen bakje, hetwelk wy vervolgends ter kristalfchieting hebben weggeftelt. En hebben van hec zelve verkreegen kristallen , die ons volkomen overeenkomftig voorkwamen met kristallen van vitriool-zuur en wynfteen - loogzout , welken beiden wy , om de andere kristallen daar by te vergeïyken , opzetlyk hadden laaten kristallen fchieten.
Vervolgends hebben wy op dezelfde wyze de knstalfchieting laaten gefchieden van. vaste-lucht, die van eene gelyke hoeveelheid van dezelfde Kryt als boven en het Salpeter-zuur, alsook van die, welke uit eene andere even groote ho^
veel-



over de Lucht -gelykfnde Vloeistoffen. 265
veelheid kryt en zeezout- zuur was voordgebracht , door deeze, welke op de wyze als boven was opgevangen, met eene gelyke hoeveelheid van dezelfde ontbinding van wynfteen loogzout te laaten vereenigen. En hebben gevonden , dat de kristallen van de vaste - lucht die door Salpeter - zuur was voordgebracht , alle kentekenen bezaten van Salpeter-kristallen door haare fpietsachtigheid en lengte ; terwyl wy by die, welken wy bekomen hadden van de vaste lucht die door zeezout - zuur verkreegen was , zeer duidelyke cubiek kristallen waarnamen.
Gelyk het dan niet alleen zeker is, maar het ons ook by opzetlyke proeven gebleeken is, dat welke der genoemde zuuren by het kryt gevoegd wordt, de vaste- lucht die daar door verkreegen wordt, geen merkbaar onderfcheid bezit s immers voor zo verre men dit uit de nederploffing van het kalkwater, en haare opneeming door water kan beoordeelen CO- Daar bovendien
f» Ten einde dit met meer nauwkeurigheid te weeten , hebben wy vaste-lucht voordgebracht van een endezelfde kryt', door middel van gewoon , en verdund vitriool-zuur , Saipeter-zuur, en zeezout - zuur. De voordgekomene lucht hebben wy door water heen , laaten opryzen in een glas dat met water gevuld was. Dit glas, zynde van eene Cylindrieke gedaante , was in zes deelen en in onderdeelen afgedeeld. Na dat wy dit glas by iedere voordbrenging van vaste-lucht tot zes deelen gevuld hadden , lieten wy de vaste-lucht door water heen. overgaan in een ander glas dut met water gevuld was, en Yan dit glas wederom in het afgedeelde glas ; wei R 5 zorg



2oY> ANTWOORD op de VRAAGE
dien by deeze proeven zorge gedraagen was * dat niet eenig gedeelte van het gebezigde zuur, als een vreemd byvoegzel , met de vaste-lucht in de fles kon zyn overgegaan , en men in deeze
zoig draagende , dat dit gefchiede zonder dat'er eenige Inent fertóprën ging , als wannear wy waarnamen hoe veel de vaste- Nacht door deeze overgang door het water verminderd was. Dit, 'aèt welk wy eenen overgang zullen noemen , deede» wy by hcrhaaling , tot zo lange 'er geene merkbaare vermindering meer gefchiede. Dc gelykheid die'er in de opneemiag der vaste-lucht plaats had, zal uit de volgende tafel blyken :
Vaste-lucht door door verdund door Sal- door teeyitriool-zuu' vitrioolzuur peter-zuur zoutzuur
6.6.6.6 i overgang 5-5.5-5
2 31 • 4 • 4 • 4
3 3| . 3, m 3, ^ 3i
4 af • 2| . 2* . a*
5 2.2.2.2
6 J| . JT j , j|
7 4 • i • li . li
8 i . I . i . i
9 I • f • I • I
IO ■ *-*.#. |
I i 4 i i i
IQ . i s 1 3
14 | . | . | . 3
35 f • f • f . i



OVER DE LUCHT - GELYKENDE VLOEISTOFFEN. 267
ze proeven zulke duidelyke blyken van het gebezigde zuur befpeurden , zo kan men , onzes bedunkens, niet twyffelen, orde vaste-lucht, fchoon ook zeekere byzondere kenmerken bezittende , die haar van anderen zuuren onderfcheiden , wordt in die gevallen , dat zy niet ontftaat door de ontbinding van het vaste-luchtzuur van lighaamen met welke dit vereenigt is, zaamgefteld van het zuur het welk men bezigt om haar te verkrygen.
§. 69.
Daar het dan blykt, dat de vaste- lucht welke wy van zekere zuuren zamenftellen , indedaad kenmerken van het gebezigde zuur bezit; zo zouden wy nu moeten aantoonen, of de vaste - lucht die men door hette van de lighaamen ontbindt , ook kenteekenen van eenig ander zuur opleevert , dan of zy by deeze lighaamen als een wezentlyk geheel onderfcheiden zuur beftaat.
Ten einde dit te onderzoeken , hebben wy op de wyze als boven §.68. aan vaste lucht die door eenvouwige hette van geftampt kryt was voordgebracht, eene ontbinding van wynfteen loogzout in water , geduurende 24 uuren blootgeftelt, en voorts beproeft , welke kristallen hier door zouden worden voordgebracht.
En



2Ö8
ANTWOORD op de VRAAGE
En hebben van dezelve kristallen verkreegen , welken, fchoon met eenige vreemde kristallen vermengd zynde , zeer veel overeenkomst met die van Salpeter hadden.
Nog meer beflisfende kristallen verkreegen wy op de genoemde wyze, van wynfteen loogzo.it en vaste - lucht die door hette was voordgebracht van fchulpkalk , welke wy, na dat zy gebrand was , geduurende drie maanden aan de lucht hadden blootgefteld : van deeze kristallen teekenden verfcheide zeer duidelyke overeenkomst te hebben met die van Salpeter.
Wy. hebben ook nog beproefd , welke kristallen wy bekomen zouden , van vaste ■ lucht die door hette van de Magnefia was voordgebracht ; namentlyk wanneer wy deeze , op de wyze als boven, met eene ontbinding van wynfteen loogzout vereenigde. Dan fchoon eenigen deezer kristallen ons het meest gelykende met die van Salpeter voorkwamen , zo waren zy nogthands niet zo duidelyk , dat wy dit als zeker durven opgeeven.
De moeijelykheid die 'er is om door eenvoudige hette eene genoegzaame hoeveelheid vaste - lucht te bekomen , is oorzaak geweest, dat wy deeze onderzoekingen niet verder hebben voordgezet. Daar nu echter in die proeven , welken wy hebben werkftellig gemaakt , de
Mms-



ovr.r de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 269
1 kristallen of gelyk waren, of meer of min over1 eenkomende met die van Salpeter, en de vaste: lucht dus meer of min aantoonde van Salpeter : zuur te zyn zaamgefteld ; en men in de Damp; krings - lucht niet dan een zeer gering gedeelte vaste-lucht waarneemt, doch in tegendeel by haare ontbinding kenmerken van het Salpeterzuur befpeurt (s); zo fchynt het meer dan waarfchynlyk te zyn, dat de vaste-lucht, welke wy by zekere lighaamen als een vast - zuur « waarneemen , eene wyziging is van het Salpe1 ter-zuur, dat zy van den Dampkring hebben 1 aangetrokken , of dat zig van den Dampkring in hun gelegt heeft.
Dan men zal ons antwoorden , dat indien dit waar is, en men, gelyk de ondervinding leert, door middel van hette een zuur als vaste - lucht kan daarftellen; namentlyk als het by zulke lighaamen gevoegd is, die het als zodanig kunnen wyzigen ; of 'er dan geene meer reden is , om te ftellen, dat de vaste - lucht, welke wy door enkele hette van zekere lighaamen verkrygen , 1 op dat tydftip gevormd wordt , dat wy hun in hette plaatfen , dan dat zy by deeze lighaamen reeds als vaste - lucht - zuur beftaat ?
Men
(O Wy moeten dit hier thans als eene zekere onfterftelling opgeeven , doch zullen dit by het onderzoek van de Dampkrings-lucht met bewyzen lïaaven.



a/o ANTWOORD op de VRAAGE
Men zoude voor dit gevoelen zeer veel grond hebben , indien niet de ondervinding leerde , dat de lighaamen welke vaste-lucht door hette opleeveren , opbruifching met zuuren maaken. Veronderfteld nu zynde , dat het Salpeter-zuur als zodanig by deeze lighaamen beftont ; welke * reden kan 'er zyn, dat dit zuur door een ander Salpeter-zuur, en zelfs door een zwakker zuur wordt uitgedreeven ? Meer waarfchynlyk komt het ons voor , dat het Salpeter-zuur 't welk de lighaamen van den Dampkring aantrekken, door deeze lighaamen zelfs eene zeekere wyziging ontfangt, die het tot vaste-lucht-zuur verandere : immers als men toeftemt, dat eene zeekere trap van hette in ftaat is om het zuur, mits dat het met daar toe gefchikte lighaamen vereenigd is, tot vaste-lucht te veranderen, en men dan hier by in aanmerking neemt, dat van alle die lighaamen, welken vaste-lucht door eenvouwige hette opleveren , 'er byna geene is , by welke niet eenen zeekeren graad van warmte plaats heeft, terwyl zy in de gelegenheid zyn , om zig met het zuur van den Dampkring te vereenigen : gelyk by voorbeeld de kryt; welke, daar zy door de lucht verkalkt wordt, en alle verkalking met hette gepaard gaat , ook eene zekere inwendige warmte moet ondervinden , welke nogthands geëvenredigd is aan de langzaa-
me voordgang der verkalking ; de onge-
hluschte kalk : van welken wy eene zeer aanmerk-



over de Lucht . gelykende Vloeistoffen, tji
! merklyken trap van hette waameemen, wanneer : zy op eens verzacht wordt , en by welke das , 1 wanneer dit door den tyd gefchiede, wel eenen • veel min 'eren, doch echter eene zekeren graad
van warmte moet plaa's hebben; de Mag-
. nefia : welkers daarftelling met opbruifching gefchiedt , en by welke dus meede eene foor f gelyke warmte heeft plaats gehadt; de loogzouten : welken , door verbranding gebooren wordende , nog eenen aanmerklyken graad van ] hette bezitten , terwyl zy het zuur van den ! Dampkring ontbinden enz. Wanneer men dan i in aanmerking neemt deeze inwendige warmte
I' welke 'er by die lighaamen heeft plaats gehadt, welke vaste-lucht door enkele hette opleeveren; als ook dat door eene grootere hette het zuur zig tot vaste-lucht kan veranderd vinden; zo is het immers niet onwaarfchynlyk, dat eene veel minderen graad van hette het zuur in dezelfde omflandigheid tot vaste-lucht-zuur kan veranderen , welke, indien zy grooter geweest was, het als vaste-lucht zou hebben uitgedreeven.
§. 70.
Welke duidelyke blyken 'er ook zyn , dat het zuur hetwelk men by de lighaamen gevoegd heeft, in de daad tot vaste-lucht kan veranderd worden ; zo kan men nogthands niet zo beflisfende , en niet dan by wyze van gevolgtrek-



27a ANTWOORD op de VRAAGE
trekking bepaalen, welk de verandering is, welke het zuur ondergaat, als het tot vaste • lucht gewyzigd wordt.'
Daar 'er dan tot hier toe geene proeven voor handen zyn , die ons dit onmidlyk kunnen aantoonen , zo zullen wy moeten onderzoeken , welke uitwerking de lighaamen die met het zuur vaste- lucht voordbreng en, op het zuur kunnen gehadt hebben , die dit als een onderfcheiden zuur doen voordkomen.
Deeze kan in de eerfte plaats niet zyn , dat zy het zuur van zyne natuurlyke hoeveelheid Phlogiston berooven : immers is het zuur der vaste - lucht niet alleen vlugger dan eenige der andere zuuren, maar.bezit zelfs eene zodanige vlugheid, dat zy de ontbinding van Tournefol, en het water waar meede men haar vereenigd heeft, na verloop van eenige uuren verlaat : daar nu de vlugheid der zuuren algemeen aan haare meerdere vereeniging met het Phlogiston wordt toegekend , zo moet het zuur by zyne verandering tot vaste - lucht , in plaats van gedephlogisteerd geworden te zyn, nog eene toevoeging van Phlogiston ontfangen hebben. Ten anderen , zo vereenigt zig de vaste - lucht veel zwakker met het water dan andere zuuren : welke traagere vereeniging wy ook waarneemen by andere zuuren , als men haar gephlogisteert heeft: men gedenke hier flegss aan de fchielyke
op-



OVER DE LüCHT-GELYKENDE VlOEISTOFTEN. 273
( opneeming van de vitriool zuure-lucht en zee; zout-zuure-lucht door water, en haare lang* \ zaame vereeniging daar meede , als men haar ] heeft blootgefteld aan lighaamen, die haar heb1 ben kunnen phlogisteeren.fj) De vasie-luche , geeft ook aan het vitriool - zuur eene dergelyko prikkelende reuk, als wy waarneemen > als men
dit zuur met Phlogiston vereenigt ; • zy
ploft ook de Magnefia , wanneer zy zig daar meede vereenigt, in eene gephlogisteerde geil daame neder en eindelyk verneemd men ook , als men de vaste - lucht door water of andere zelfstandigheden heeft laaien opneemen , dat 'er een klein gedeelte van haar overblyft , 't welk niet verfchild van gephlogisteerde -lucht; om niet te ipreeken, d tthet onverlchillig fchynt te zyn ter verkryging van de vaste lucht , of
die
(O Het fchynt in den eerften opflag een'g/ms ftrydig te «yn , dat een zuur zvne zuurheid , en dus ook z>ne betrekking tot het water zoude afleken , naar maate het met meerderPbloei.ton vereenigd werdt , daar de t-edephlo^is'eerdelucht welke meede van zuur is zarimgefkM , en wel v,,n een znur dat weinig of geen Phlogiston bezit, nou.hands niet door water wordt opgenomen. Dan hieromtrent moet men aanmerken . dat even zo wel als een te groot gedee'te Phlogiston het zuur onmerkbaar kan maaken , dn ook doof eene te kleine hoeveelheid Phlogiston kan gefchielen; waarvan wy een voorbeeld vinden by het zeezout zuur , welk , wanneer het gedephlogisteerd wordt door overhaaling met de Maneanefe , even zo weinig zuurheid aantoond , als dat <m zuur door middel van Phlogiston tot ontvlambare -lucht ontbonden is.
(tO j. S en eb ier l.C pag. 277.
XXIV Deel. S



27+ ANTWOORD op dE VRAAGE
die lighaamen van welken men haar bekomt, meerder of minder Phlogiston bezitten ; zynde het zeker , dat de voordbrenging van de vaste lucht in het eerfte geval niet moest kunnen gefchieden , als het waar was, dat de verandering van het znrrr tot vaste - lucht van deszelfs dephlogisteering voordkwam.
§• %
Daar het derhalven blykt, dat de verandering van het zuur tot vaste-lucht niet kan voordkomen , doordien het zuur van zyn Phlogiston beroofd wordt; zo laat ons nu onderzoeken, of dit ook door eene tegengeftelde oorzaak, namentlyk door phlogisteering van het zuur kan gefchieden.
In de daad 'er zyn eenige proeven die dit meer of min waarfchynlyk maaken : men ontdekt by verfcheiden voordbrengingen van vitriool- zuure-lucht, als by die, welke gefchiedt door houtskool, wyngeest, of sether by het vitriool - zuur te voegen , dat zy met een klein gedeelte vaste - lucht gemengd is ; zelfs hebben wy van 13 greinen geel koper-vylzel, en $ once vitriool - zuur , vitriool - zuure - lucht verkreegen , die kalkwater zeer duidelyk troebel maakte, en dus aanweezenheid van vaste- lucht te kennen gaf.
3 Jdlen



over de Lucht- gelykende Vloeistoffen. 275
Men neemt ondertusfchen deeze blyken van vaste - lucht niet , of veel minder waar , als de lighaamen welken by het vitriool - zuur gevoegt worden , in die hoeveelheid , of van dien aart zyn , dat zy met het zelve ontvlambaare - lucht opleeveren : dus verkreegen wy door één deel geest van wyn by elf deelen vitriool - olie te voegen , vitriool - zuure -lucht , welke kalkwater troebel maakte , en voor f gedeelte door water werdt opgenomen , terwyl in het overfchot de kaars werdt uitgebluscht; — van twee deelen geest van wyn en tién deelen vitrioololie , verkreegen wy vitriool - zuure - lucht, die maar eene flauwe troebelheid van het kalkwater veroorzaakte , maar voor f gedeelte door het water werdt opgenomen , en voor het overige ontvlambaar was'; met gelyke deelen wyngeest en vitriool-zuur by elkander te voegen, bekwamen wy lucht , die geene verandering aan het kalkwater veroorzaakte , voor gedeelte door water werdt opgeflorpt, en voorts ontvlambaar was. Wanneer wy 3 greinen zink by 1= once vitriool - zuur voegde, verkreegen wy lucht die ontvlambaar was , en maar voor een gering gedeelte door water werdt opgenomen; terwyl zy geene verandering aan het kalkwater toebracht. Gelyke uitkomst had 'er plaats, als wy 10 greinen zink met dezelfde hoeveelheid vitriool Zuur, lucht lieten uitgeeven.
S 2 By



zy6 ANTWOORD op te VRAAGE
By fommige voordbrengingen van Salpeter lucht vindc men insgelyks , dat zy met vaste lucht gemengd is : dit neemt men waar , als men haar van houtskool, en olieachtige of gomachtige zelfflandigheden verkreegen heeft Qv"). Dit heefc ook plaats , als men van yzer, door gelyke hoeveelheden water en Salpeter zuur , lucht voordbrengt («O- De Salpeter-lucht, welke men door middel van andere metaalen bekomt , is nogthands zonder eenig inmengzel van vaste * lucht,.
Ten opzigt van de lucht welke men door het zeezout - zuur verkrygt , ontdekt men , buiten die welke het met lighaamen opleeverd , die met andere zuuren vaste-lucht voordbrengen , geene vermenging met vaste - lucht, als alleen by de lucht welke 'er uit de ontbinding van yzer in dit zuur voordkomt (_ x ).
Toetzen wy nu deeze omftandigheden , of zy in de daad kunnen aanwyzen , dat het zuur
door
(■u) J. Priestley Exper. and obferv. on diff. kinds of air , Voi. II. Sc£l VII. pag. 121 enz. en pag. 215. O) h c- Vol. III. pag. 351.
(x) J. Priestley Exper. and obferv. relat. to natural pbilo. fopby , Vol. I. pag. 143. Wy zyn met oogmerk een weinig omftandig geweest , in de opgaave deezer proeven , ten einde alles optenoemen , wat men zou kunr.en bybrengen , om de verandering van het zuur tot vaste • lucht aan nee Pblogiston toetefchryveu.



ovek ee Lucht-gelykende Vloeistoffen. 277
door eenvouwige phlogisteering tot vaste-lucht veranderd wordt.
Het blykt vooreerst, dat de aanweezenheid van vaste - lucht , by de lucht die door het vitriool -ZUUE of Salpeter-zuur verkreegen wordt, maar gering is , en byzonder plaats heeft , als het zuur by zulke lighaamen gevoegd is , die of met het vaste-lucht-zuur zelve, of met eenig Planten-zuur , by welk men altoos eene wyziging van vaste lucht waarneemt , vereenigt zyn : immers kan men niet ontkennen , dat d;c by de houtskool , wyngeest , Ether , oliën , en gommen plaats heeft. De aanweezenheid dan van het klein gedeelte vaste-lucht, is men niet zeker dat alléén van de phlogisteering van het zuur voordkomt.
Het is waar, het koper, en het yzer fchynen hier omtrent eene uitzondering te maaken : dan de byzondere en gedwonge wyze, op welke het eerfte in het vitriool - zuur ontbonden wordt (y); en de bu'tengewoone wyze van vereeniging die men in acht moet neemen , om
dit
O) Het is niet dan door hette dat het vitriool- zuur het Icoperaantast; zelfs moet men de hette «nigen tyd hebben aangewend. Het vitriool - zuur verkrygt ook dezelfde bru ne ly machtige gedaante , die het bekomt als het met geest van wyn , of ether lucht heeft opgeleeverd , en men vindt flat het koper tot eeu wit poeder wordt geprecipiteerd.
S 3



578 ANTWOORD o? de VRAAGE
dit van de voordgebrachte lucht uit het yzer en het Salpeter-zuur te bemerken , fchynen meer of min aanteduiden , dat 'er iets meer gefchiedt dan de bloote vereeniging van het Phlogiston van het metaal met het zuur , waar door deeze kleine aanweezenheid van vaste - lucht ontftaat.
Het fchynt nogthands in de tweede plaats uit eenige der opgegeevene proeven te blyken, dat eene zekere vereeniging van het Phlogiston met het zuur , die niet zo veel is dat het daar door tot ontvlambaare-lucht of Salpeter lucht ontbonden wordt , aan het zuur de wyziging van vaste-lucht kan geeven. Dit fchynt te volgen uit de proeven die wy met verfchillende hoeveelheden wyngeest en vitriool - olie genomen hebben. Met oogmerk om dit te beflisfen , hebben wy de proeven met de verfchillende hoeveelheden zink werkltellig gemaakt, welkers uitkomlTen dit echter niet bevestigen. Bovendien hebben wy ook nog getracht om dit te kunnen bepaalen, door het Salpeter-zuur en zeezout - zuur in verfchillende hoeveelheden met elkander te vermengen, en door hette lucht te doen uitgeeven ; en op deeze wyze aan het Salpeter - zuur gelegenheid gegeeven , om zig met het Phlogiston in verfchillende hoeveelheden te vereenigen ; dan daar van nimmer anders ,



over* de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 5*79
ders, dan Salpeter-lucht , of zeezout-zuurelucht verkreegen (2).
Eindelyk blykt het ook nog uit het opgegeevene, dat by verreweg de meeste andere voordbrengingen van ontvlambaare- lucht en Salpeterlucht die door het vitriool zuur en het Salpeter-zuur gefchieden , men geene aanweezenheid van vaste lucht waarneemd. Men zoude dan met eenigen grond kunnen aanmerken , waarom vaste-lucht, indien deeze door vereeniging van Phlogiston en zuur ontflond , ook niet by deeze voordbrengingen , ten minden niet in den beginne van dezelve , wanneer zeker het zuur nog niet met die hoeveelheid Phlogiston vereenigd is, wordt waargenomen. Deeze bedenking wordt nog van meer gewicht, als men acht geeft op de verandering , welke zeezout-zuure-lucht kan ondergaan , door hghaamen waar van zy het Phlogiston aantrekt ; waar door zy of geheel , of ten deele in ontvlambaare - lucht veranderd wordt ; zonder dat by alle deeze vereenigingen van het Phlogiston met het zee-zout zuur, eenige aanweezenheid van vaste - lucht wordt waargenomen.
Het
( O Als men gelyks deelen deezer zuuren bezigd , is het voordbrengzel gewoonlyk zuivere Salpeter - lucht ; beezipd men eene mindere hoeveelheid Salpeter-zuur , zo verkrygt men zeezout-zuure-lucht en Salpeter-lucht teffens ; doch voegt men maar een klein gedeelte Salpeter - zuur by het zeezout-zuur, zo bekomt men alléenlyk zeezout-zuure-luent. S 4



2Êo ANTWOORD op dB VRAAGE
f [et fchynt dnn , dat 'er behalven de phlogistéering van het zuur , eene omftandigheid die duidelyk blykbaar is uit het Phhgiston het welk wy' in de vaste lucht ontdekken §.70, nog iets anders plaats hebbe , het welk deeze verandering van het zuur tot vaste - lucht voornamentlyk veroorzaakt : immers indien dit alléenlyk van het Phlogiston afhing , zo moest men de vitriool- zuure - lucht, in vaste-lucht kunnen veranderen , ten miriften dit voor een gedeelte van haar kunnen doen , als men gelegenheid gaf dat zv , door middel van de lilectrieke vonk , gephlogisteerd kan worden. In welk geval zy echter geene de minfte overéénkomst met vaste-lucht aantoont. Ten anderen , zo moest men ook geene vaste - lucht kunnen voordbrengen van lighaamen die weinig of geen Phlogiston bezitten , en dus het zelve aan 't zuur niet kunnen oveigeeven : daar nogthands de ondervinding aantoont, datditgefchied van metaal aarden, en metaalachtige zouten die uit gedephlogisteerde aarde en zuur beftaan.
% 72.
'Er blyft dan nog over dat wy nagaan, of'er eep gedeelte van de lighaamen zelfs , welken men by het zuur voegt om vaste-lucht te bekomen , zig met het zuur kan vereenigen, en dit pp deeze wyze tot vaste - lucht veranderen.
Wan-



over de Lucht- celykende Vloeistofffn. 28»
Wanneer men acht geeft op den aart der lig(haamen, door middel van welken mendevaste1 lucht bekomt, zo blykt het, dat zy over het I geheel beftaan uit eene aardachtige zelfftandigI heid : immers zyn het de kalk- en loogzoutige ü aarden, de glas- en talk - aarden , de metaalkalken , en metaal - zouten, welken men voornamentlyk , en byna altoos moet bezigen , ter verkryging v'an vaste-lucht. 'Er kunnen, wel is waar , eenige weinige voordbrengingen van vaste-lucht gefchieden , van zekere lighaamen die verder affchynen van eene aardachtige zelf1 Handigheid te zyn ; dan deeze lighaamen zyn 1 of met het Planten-zuur , of met het vaste1 lucht-zuur zelve vereenigt. Het zoude dan kunnen zyn , dat eene aardachtige zelfftandigheid zig met het zuur vereenigde , en het zelve op deeze wyze tot vaste-lucht veranderde.
Dit wordt eenigzins waarfchynlyker, als men hier by vergelykt de gedephlogisteerde - lucht. Immers kan deeze niet verkreegen worden, dan door behulp van eene aardachtige zelfftandigheid by het zuur te voegen Qay Wanneer men deeze lucht door ontvlambaare-lucht ontbindt , verneemd men , wel is waar, dat zy
weder-
(<0 Wy zonderen hier van uit de gedephlogisteerde-lucht die de Planten uitgeeven , het welk eigentlyk geene voordbrenging , maar eene verandering van lucht kan neeten.
S 5



s32 ANTWOORD op de VRAAGE
wederkeert tot dat znur , waar van zy verkreegen is; maar men ontdekt ook teffens, dat onder dit zuur een gedeelte is , het welk zig als dat van vaste-lucht gewyzigd vindt : alzo dit zuur by kalkwater gevoegd zynde , 'ér eene. kleine troebelheid by doet ontdaan , en geen yzer- vylzel of koper-vylzel aantast , §. 78. Wil men nu ftellen , dat de aardachtige zelfftandigheid , welke men beezigd ter verkryging van de-gedephlogisteerde-lucht, alleen maar nodig is, om het zuur te dephlogisteeren : waar van daan dan , dat dit -zuur , wederom gephlogisteerd en tot zuur verandert zynde, zig voor een gedeelte als vaste - lucht - zuur gewyzigd vindt ? In tegendeel, als men aanneemt, dit 'er eene aardachtige zelfftandigheid by de vastelucht gevonden wordt , en dat deeze meede voor een klein gedeelte met de gedephlogisteerde-lucht kan vereenigt zyn: hoe gemaklyk verklaart het zig dan , dat men by de ontbinding, of liever by de phlogisteering van de gedephlogisteerde - lucht, ook een klein gedeelte vaste lucht-zuur waarneemd ; daar 'er dan juist die beftand - deelen aanweezend zyn , die een zodanig zuur kunnen zamenftellen.
Het is ons ook gelukt om werklyk eene aardachtige zelfftandigheid van de vaste-lucht aftefcheiden ; wy hebben eene hoeveelheid overgehaald water zo veel mogelyk bezwangerd met
vaste -



over tje Lucht-gelykende Vloeistoffen. 283
raste - lucht , en ^vervolgens by deeze, als ook ^>y eene andere hoeveelheid van het zelfde wa:er, doch dat met geene vaste-lucht bezwangerd was, eenige druppelen vitriool - olie genoegt , ten einde waarteneemen, of 'er ook by de eerfte eene hoeveelheid Seleniet zou gevormd morden En in de daad, wy hebben gevonden dat , fchoon 'er ook eene kleine hoeveelheid .Seleniet was in het onbezwangerde water; waarfchynlyk veroorzaakt door de kalkachtige ftoffe
ïvelke het water meest altoos bevat; de
aoeveelheid Seleniet aanmerklyk veel meerder was by het water, 't welk wy met vaste - lucht bezwangerd hadden. Deeze affcheiding van ::een Seleniet hebben wy byzonder fterk gevonden, als het water met vaste-lucht bezwangerd ,\vas, die door middel van het Salpeter- zuur of izeezout zuur was voordgebracht: eene omftanIdigheid die van zelve volgd , wyl by de vaste-lucht door vitriool - zuur verkreegen , de aardachtige ftoffe , veronderfteld dat deeze in de ïzamenftelling der vaste - lucht gevonden wordt,
I reeds vereenigd is met het vitriool - zuur, en <dus minder reden heeft om haare eerfte vereeiniging te verlaaten. Eindelyk hebben wy ook ] nog op eene andere fchoon foortgelyke wyze, (dit bevvys van eene aardachtige zelfftandigheid ^ waargenomen: eene hoeveelheid water, die zo [ veel mogelyk met vaste - lucht bezwangerd was
II die door zeezout-zuur was voordgebracht, ge¬
daan



2!?4 ANTWOORD op di VRAAGE
daan hebbende in een fles, zo dat die daar meede geheel gevuld werdt; zo hadden wy by het zelve eenige druppelen vitriool olie gevoegt, en dezelve vervolgends wel geflooten met eenen gefleepen glaazen flop Deeze fles hadden wy dusdanig acht dagen bewaard , zonder eet ige verandering aan het water , als alleen een z 'tzel van een klein gedeelte Seleniet, te befpeuren. Dan deeze fles openende , zo ontftondt 'er voort eene wolkachtigheid , en troebelheid in het water, even als of het kalkwater geweest was , waar by men een klein gedeelte wa er dat met vaste lucht bezwangerd was, of een gedeelte van eene ontbinding van wynfteenloogzout gevoegt hadt. «■
Wy erkennen , dat men zeer veel tegen deeze proeven zoude kunnen inbrengen, vóór men hun roeftond te bewyzen , dat 'er eene aardachtige ftoffe in de zamenftelling van de vastelucht gevonden werdt : zynde het zeker, dat, fchoon 'er ook maar eenige aardachtige ftoffe werdt vluggemaakt, en op eene toevallige wyze zig in de vaste - lucht onthield , zy op dezelfde wyze moest bemerkt worden. Men moest, zoude men hier van zeker kunnen zyn, het gebeezigde zuur weder in zynen voorigen ftaat kunnen daarftellen , als men by de vastelucht een zuur gevoegd hadt, het welk 'er de aardachtige ftoffe van konde affcheiden. Dit is
iets,



Over de Lucht-gtlykende Vlohstoffh-. =05
ets, het welk wy te vergeefsch beproefd hebben' : wy hebben by water dar. be,zwangqrd was met vaste • lacht door zeezout - zuur voordgebracht , (welk zuur wy hier toe verkóozen , my\ dit door zyn eigen Phlogiston tot lucht kan ontbonden worden), eenige druppelen vitnool»lie gevoegt , ten einde dit de onderftelde aardachtige ftoffe van de vaste-lucht zou kunnen Effcheiden. Naa hier toe eenen genoegzaamen ■tyd gegeeven te hebben , hebben wy dit water 'zvoorzigtig van boven het Seleniet weggegoten,
• en beproefd of wy daar van , door hette , zee;zout - zuure • lucht zoude kunnen verkrygen , idan dit heeft ons niet mogen gelukken. VYy hadden wel gewenscht dat wy t>eweeten hadden (de wyze, op welke M. de Morozzo de iproef genomen hadt, door de Heer Sknebier laangehaald (/>)■> by welke hy vaste-lucht idoor kryt en Salpeter-zuur verkreegen, m Safr , peter-lucht veranderd heeft. Waar.chynly.k
• zou het hier uit gebleeken zyn , of dit al , .ot : niet door de affcheiding van eene aardachtige
zelfftandigheid was voordgekomen.
Wy hebben dan , zo wy meenen , met alle nauwkeurigheid nagegaan, welke oorzaaken het kunnen zyn, die het zuur de gedaante van vaste-lucht kunnen geeven : wy meenen overtuigend
(&) l. c. pag 369, ,



286 ANTWOORD op de VRAAGE
gend genoeg beweezen te hebben, dat dit niet door de dephlogisteering , als ook niet door de enkele phlogisteering van het zuur kan voord komen. Schoon 'er dan ook veel ontbreekt aan de bewyzen , dat dit door de vereeniging met eene aardachtige ftoffe veroorzaakt wordt zo fchynt dit eehter het eenige te zyn , het welk er overblyft om te gevoelen.
§• 73- ■
Alhoewel wy dan ook geneigd zyn om te gelooven , dat het eene ontbinding van een Gedeelte der aardachtige zelfftandigheid is , die het bygevoegde zuur als vaste lucht doet voordkomen ; zo willen wy niet ontkennen , in tegendeel het komt ons voor noodzaaklyk te zyn dat het Phlogiston in de vaste-lucht aanweezend is. Wy beroepen ons hier omtrent op de bewyzen §. 70. bygebracht. Dan men zal ons tegenwerpen, hoedanig het komt, dat men ook door middel van gedephlogisteerde lighaamen , die doch immers het zuur geen Phlogiston kunnen meededeelen, vaste lucht kan bekomen : dan in dit geval is het 't Phlogiston van het bygevoegde zuur , het welk door de hette , (als zonder welker behulp men geene vaste - lucht van deeze lighaamen kan bekomen ), eene meerdere uitzetting en werkzaamheid verkreegen heeft, welk maakt dat dit kan
ge-



OVER DE LVCHT- GELYKENDE VLOEISTOFFEN. 2K7
I gefchieden (V); dewyl dit nu veel minder moet i zyn, als dat de lighaamen zelfs met Phlogiston \ voorzien zyn , zo is de voordbrenging van de \ vaste - lucht ook niet zo veel ; daar men in tej gendeel waarneemd, dat als het zuur zelfs met : meer Phlogiston vereenigt is , de voordbrenging van vaste-lucht van gedephlogisteerde lighaamen veel meerder is; zo dat wy van deeze, die met andere zuuren, namentlyk als deeze : genoegzaam gedephlogisteerd geworden zyn , 1 naa de vaste - lucht , gedephlogisteerde - lucht L opleeveren, met zeezout-zuur, of met vitriool[ zuur 't welk men door Phlogiston vlug gemaakt 1 heeft, byna alleen vaste -lucht verkrygen.
\ §• 74.
Thans moeten wy nog onderzoeken of, volr gends het gevoelen van de Heeren Kir wan , en Se nebier , de vaste-lucht beftaat uit gedephlogisteerde-lucht en Phlogiston. Indedaad , 'er is geen gevoelen , 't welk door duidelyker proeven wederfproken wordt. Men neemt wel
blyken
(c) Men ontmoet meer dergelyke voorbeelden , dat het •zuur door zyn eigen Phlogiston , wanneer dit door hette opgewekt wordt , vlug kan worden. De voordbrenging van zeezout - zuure-lucht, die van geest van zout door hette kan gefchieden, kan dit bewyzen. Bovendien kan men als men Salpeter-geest in een retort op een zacht vuur plaatst, een gedeelte van dit zuur als rookende Salpeter-geest doen overgaan > terwyl het overige zig zonder kleur vertoont.



988 ANTWOORD op de VRAAGE
blyken van vaste-lucht waar, als men de gedephlogisteerde-lucht phlogisteerd door zulke bewerkingen, die van zig zelfs ook vaste lucht uitgeeven • dan als men de phlogisteering laat gefchieden door verkalking van metaalen, dóór ontbinding van de ontvlambaare-lucht, of van Salpeter lucht (d) , en dus door bewerkingen die 'er geene vaste lucht aan kunnen meededeelen , verneemd men nauwlyks eenige blyken van vaste-lucht; hoe veel minder dan, dat de gedephlogisteerde-lucht door deeze bewerkingen geheel en al in vaste lucht zoude veranderen.
Ten anderen , als men de gedephlogisteerdelucht door vermenging met ontvlambaare-lucht, en aanlleeking van deeze laatfte , tot een zuur vocht ontbindt , zo moest dit zuur , ontflaan zynde door de vereeniging van de gedephlogisteerde-lucht met het Pfnogiston van de ont-
vlam-
(<n 'Er is misfchien geene misflag die meer algemeen is aangenomen, als dat 'er door vermenging van Salpeter- lucht en gedephlogisteer ie-lucht boven kalkwater pracipitatie zou ont ftaan. Dat men dit meest altoos fchynt te hebben waargenomen , is dat men niet gelet heeft , dat 'er ligte!\k eenige vaste-lucht als een vreemd inmengzel met de Salpeterlucht, of de gedephlogisteerde- lucht' kan vermengd zyn. Ten einde dit dan voortekomen, heeft men niet meer nodig, dan de beide luchten , ieder op zig zelfs , vooraf even met kalkwater te fchudden. Wanneer men dit verricht heeft, en men haar by 'elkanderen voegt , zal men vinden , dat de vermindering dezelfde is , doch dat 'er geene, of eene zeer geringe prs-cipitatie van kalkwater gefchiedt.



ovF.u de Lucht - gelykende Vlof.tstotfev. 259
s vlambaare-Incht , zéerlerke tekenen van vastte • lucht- zuur aamvyzen , en dus het kalkwat ter zeer fterk praecipiteeren; ondertusfchen doet c dit zuur niet dan eene kleine troebelheid by het 1 kalkwater ontflaan, welke zo weinig is, dat zy (door eene kleine hoeveelheid vaste-lucht , of 1 door eenige druppelen water welk met vaste i lucht-zuur bezwangerd is, nog overtroffen wordt.
De verandering van de gedephlogisteerde 1 lucht door het Phlogiston tot vaste-lucht , is (ook geheel tegen het eigen gevoelen der ge1 noemde Natuurkundigen ftrydende : immers i daar zy de gedephlogisteerde- lucht befchouwen [ als gedephlogisteerd zuur, zo kan de gedephlogisteerde-lucht wel wederkeeren tot haaren vorigen ftaat van zuur , als zy hier toe de nodige hoeveelheid Phlogiston ontfangt ; maar 'er is ! geene reden , waarom dit zuur by zyne phloj gisteering , wanneer het juist in dezelfde orai Handigheid is , als voor en alëer het tot gedephlogisteerde-lucht ontbonden werdt, niet weder tot hetzelfde zuur, maar tot dat van vastelucht zou veranderd worden.
Het zonde nogthands een bewys voor dit , gevoelen zyn , indien men , zo als de Heer : Senebier opgeeft , de vaste-lucht door de■ phlogisteering , tot eene lucht die meer of min met gedephlogisteerde - lucht overeenkwam , XXIV. Deel. T konde



aoo ANTWOORD op de VRAAGE
konde veranderen. Wy hebben de proeven herhaalt , welken de Heer Sknebi k r hieromtrent genomen heeft (e); namentlyk, wy hebben de vaste-lucht niet alleen gefchud met Salpeter-zuur, en zeezout-zuur, maar wy hebben haar ook aan ieder van deeze zuuien in eene onbepaalde hoeveelheid blootgeftclt : dat is, dat de lucht met haare geheele oppervlakte aan het zuur raakte , en daar door was afgefloten. Dan waar aan het verfchil is toetefchryven, kunnen wy niet beflisfen : ondertusfchen hebben wy gevonden , dat de vaste- lucht voor i§ gedeelte door elk deezer zuuren werdt opgeflorpt . en dus dat 'er maar een zo klein gedeelte van overig bleef, dat, fchoon dit ook ar eemgzins met gewoone - lucht hadt overeengekomen , het welk wy echter wegens deszelfs geringheid niet konde onderzoeken , het nog niet kon bewyzen dat de vaste lucht door deeze zuuren gedephlogisteerd geworden was: alzo dit dan met alleen van dit kleine gedeelte , 't welk zo wel eenig vreemd inmengzel van lucht , als vaste - lucht kon geweest zyn, maar van de geheele hoeveelheid moest hebben plaats gehadr.
Eindelyk wat aangaat het gevoelen van den Heer Kirwan, dat de vaste-lucht door phlogisteenng in gephlogisteerde lucht zou veranderen , en dus dat de gephlogisteerde-lucht uit
vaste -
CO. !■ c. pag. 278 caz.



over de Lucht-grlykfn'm Vloeistoffen. 2or
Vaste-lucht en Phlogiston zoude beftaan. —-* Die zullen wy onderzoeken , als wy van de Dampkrings-lucht handelen.
VI. Gedephlogisteerde-lücht.
§• 75-
Py alle de verfchillende foorren van lucht ontdekt men reeds ten eerden , dac zy zekere zelfflandigheden in zig bevatten, welken wy in de gewoone-lucht niet waarneemen, en menbefpeurt dus terftond , .de mooglykheid dat zy van deeze zelfflandigheden kunnen zyn zaamgefteld *. dan by de gedephlogis eerde-lucht bemeikt merj geene van deeze ; zelfs fchynt het uit haare overeenkomst met de Dampkrii gs - lucht, waar van zy llegrs in zekere omftandigheden zig als onderfcheide vertoont, te blyken, dat de gedephlogisreerde - lucht eene lucht is , welkers zamenftelling niet alleen aanmerklyk onderfcheiden is van de andere foorten van lucht, maar welke ook merklyk meer eenvouwig is.
s. 70.
Het is ons uit de andere foorten van lucht gebleeken , dat her zuur , het welk men rer ftaarer voordbrenging beezigt, indedaad haaren T a bafis.
Vaste -Iucnt en rniogision zouae Deitaan. —-



co* ANTWOORD op de VRAAGE
bafis , en dus het voornaamfte beftand - deel uitmaakt. Onderzoeken wy dan in de eerfte plaats , in hoe verre wy uit de zamenftelling, of liever uit de voordbrenging der gedephlogisteerde-lucht, kunnen afleiden, dat zy van zuur is zaamgefteld.
1. ) Verre de meeste zelfflandigheden van welken men gedephlogisteerde ■ lucht bekomt, vereifchen hier toe met een zuur bevochtigt te zyn. Ook zelfs de zoodanigen , welke door eenvouwige hette gedephlogisteerde-lucht opleeveren, zyn van zig zelve met e?n zuur vereenigd : gelyk de Mercuriusprtecipitaiusperfc en de Minium; welken, daar zy vooraf vastelucht opgeeven , toonen een zuur te bevatten ; de roode prsecipitaat , en de Salpeter , welken met het Salpeter-zuur vereenigd zyn , en de aluin , waar van het vitriool zuur een beftanddeel uitmaakt. J3e onzydige zouten , welken meede gedephlogisteerde-lucht opleeveren, als zy op zig zelve aan het vuur zyn blootgefteld, doen dit wegen het zuur het welk zy bevatten; het welk wy bevestigt zien , daar de hoeveelheid gedephlogisteerde - lucht, welke men van hun bekomt, beftendig evenredig is aan de hoeveelheid zuur , met welk zy vereenigd zyn.
2. ) De voordbrenging der gedephlogisteerde - lucht regelt zig beftendig naar de hoeveelheid zuur, welke de lighaamen, van welke men
haar



OVEH DE LUCHT- GELYKENDE VLOEISTOFFEN. 2O3
haar verkrygt , bevatten : wy zien dit niet alleen in hec zo even opgegeeven voorbeeld van de onzydige zouten , maar ook in dat van de fflercuküs pracipitatus perfe en de Mini urn ^ welken door eenvouwige hette fiegts eene kleine hoeveelheid gedephlogisteerde-lucht opgee-
*ven , en in tegendeel een veel grooter gedeelte daar van cpleevcrcn , als zy met vitriool - zuur of Salpeter-zuur vooraf bevochtigd zyn. ■—Ten anderen , zo verneemt men niet alleen uit het voorbeeld van deeze beide metaal - kalken , maar het blykt ook uit dat van alle andere metaal-kalken en kalkaarden, dat als zy opgehouden hebben gedephlogisteerde-lucht te doen voordkomen , het zy dat men hun daar toe al, of niet vooraf met een zuur bevochtigt heeft ,
"dat zy wederom gedephlogisteerde • lucht opleveren , als men hun op nieuw met zuur be-
-vochtigt ; dat meer is , da' men dit tot eenige reizen van dezelfde lighaamen kan herhaalen. ■
3 ) De Salpeter, welke gelyk bekend is uit het Salperer zuur en eene loogzoutige aarde beftaat, vindt zig, na dat zy door hette gedephlogisteerde-lucht heeft opgelevert , gealkalifeerd. Dit bewyst, dat dezelve vóór een groot gedeelte van haar zuur beroofd is, en het geen dit nog meer bevestigt , is , dat als men Salpeter - zuur by dit loogzout voegt, 'er geregenereerde Salpeter verkreegen wordt.
T 3 40 Tot



■
2<H ANTWOORD op te VRAAGE
4 ) Tor de meeste voordbrengingen der gedephlogisteerde-lucht beezigt men een metaal-aarde : hec moet dus van het zuur, of van het metaal zyn dat de gedephlogisteerde - lucht afkomftig is : is nu het laatfte waar, zo moet zig de voordbrenging der gedepWogisreerde lucht niet regelen naar de hoeveelheid zuur, maar dezelfde hoeveelheid metaal kalk moet beftendig dezelfde hoeveelheid geJephlogisteerde - lucht opleeveren , 't welk niet gefchiedt. Ten anderen leert de ondervinding, dat als men kwikzilver in Salpeter-zuur ontbindt, en haar eerst Salpeter - lucht, en vervolgends gedephlogisteerde - lucht doet opleeveren , dat de kwik geen of een zeer gering verlies in gewicht ondergaan heeft. Indien 'er dan geen zuur in de zamenftelling der gedephlogisteerde-lucht kwam, zo moest de kwikzilver zo veel in gewigt verlooren hebben , als het gewigt van de gede» phlogisteerde - lucht bedraagt.'
§• 77-
Welke waarfchynlykheid deeze opgenoemde bewyzen ook opleeveren , om de aanweezenheid van het zuur in de gedephlogisteerde-lucht vastteftellen, zo gelooven wy die met nog meerder zekerheid te kunnen aantoonen, uit de volgende proeven, welken wy om de gedephlogisteerde- lucht weder tot zuur te ontbinden, hebben werkftellig gemaakt.
Wy



OVFR DF. Lt'CHT • CELYKENDS VtCFJSTOrFFJ?». 295
Wy bekennen gaarne het eerde denkbeeld van deeze proeven aan de Heer Cavendish Verfchuldigd te zyn ; het is ook van een foortgelyken toeftel als hy befchreeven heeft (/) , dat wy ons tot dezelve bedient hebben. Wyl deeze echter nog ecnigzints van de zyne onderfcheiden is, en ons dit tot het betere verftaan der Volgende proeven noodig voorkomt, z.) zullen Wy vooraf eene kleine befchryving van deezen toeftel geeven: Deeze beftaat uit eenen glaazen Bol , van den inhoud van 32 cubiek duimen , voorzien van een koperen kraan, en een toeftel om de Elcctrieke gelykftelling binnen in den Bol te laaten gefchieden ; deeze Bol kan geplaatst tooiden op een gioot ontfmg-glas , welke van boven met een koperen toerusting en kraan gefloten is , en welke , naar den inhoud van den Bol, in verfcheide deelen en onderdeden is afgedeeld. Het derde ftuk waar uit deezen toeitel beftaat, is een cylindriek glas , 't weik aan de eene zyde met een glaazen bodem, en aan de andere met een koper monteerzel en kraan gefloten is, welk juist den inhoud van den Bol heeft, en in verfcheide gelyke deelen h afgedeeld.
Om deezen toeftel, welke gefchikt is om de ontbinding der gedephlogisteerde - lucht door de ontvlamming van ontvlambaare - lucht te
weeg
(f) Jmt.wI dt Plyfitpu, Tom. XXV.
T 4



206 . ANTWOORD oi> de VRAAGE
weeg te brengen , te bezigen ; vult men het ontfang glas met die hoeveelheid gedephlogisteerde-lucht en ontvlambaare-lucht, en in die evenredigheid tot elkander, als men het tot het oogmerk deezer proeven nodig vindt. Men maakt den glaazen Bol, welke nodig is vooraf van alle vochtigheid te zuiveren , door middel van de pomp luchtledig , en fchroeft die met zyn kraan op de kraan van het ontfang-glas , en opent de beide kraanen , wanneer de Bol roet de lucht, die in het ontfang glas is, gevult wordt; en ten einde dat dit volkomen zyn zou , moet men het ontfang-glas zo vene onder water houden , dat het water binnen en buiten het ontfang glas eene gelyke hoogte hebbe. De
Bol dus met de vermengde lucht uit het ontfangglas gevuld zynde;, fluit men de beide kraanen, en laat de Eleclrieke gelykftelling van eene kleine Leidfche fles binnen in den Bot gefchieden. Dit verricht hebbende , het welk wy in het vervolg eene aanlieeking znllen noemen, opent men de beide kraanen, wanneer de Bol op nieuw met lucht gevuld wordt, voor zo verre namentlyk dezelve door de aanfteeking ontbonden was, terwyl men uit de opryzing van het water in het ^ ontfang glas zien kan , waar toe insgelyks nodig is dat men de kolommen water binnen en buiten het ontfang-glas eene gelyke hoogte geeve , hoe veel lucht 'er door deeze aanfteeking
ont-



over db Lucht-gelykende Vloeistoffen. 597
ontbonden is. Men fluit dan weder de beide kraanen , en onüfteekt de lucht in den Bol weder op dezelfde wyze ; vervolgends vult men hem weder als te vooren , beoordeelt hoe veel lucht 'er by de voorige aanfteeking ontbonden is , en doet de lucht in den Bol op nieuw ontvlammen ; en men herhaalt dit tot zo lange , als men zulks naar vereischte der proeven noodig acht.
Wyl men nu echter by de laatfte aanfteeking, de hoeveelheid der ontbondene lucht niet zou kunnen beoordeelen door beide de kraanen, namentlyk die van den Bol en het ontfang glas, te openen , en als boven de lucht uit de laatfte in den Bol te laaten toefchicten, zonder eene hoeveelheid lucht nutteloos te verfpillen , of genoodzaakt te zyn , gefteld dat men deeze aanftcekingen tot zo lange men lucht in voor¬
raad hadde wilde laaten gcichieden , eene hoeveelheid lucht in het ontfang- glas te laaten blyven , die het ledige gedeelte van den Bol kon vullen ; en men geen water in den Bol kan laaten toefchieten , ten einde daar door de hoeveelheid van de overgebleevene lucht te weeten : alzo het nodig is, dat men den Bol zo veel mogelyk is van vochtigheid bevryd houde ; zo bedient men zig van het laatst befchreevene cylindrieke glas, welke men luchtledig maakt, T 5 én



29!? ANTWOORD op oe VRAAGE
en met deszelfs kraan fchroeft op de kraan van den Bol , wanneer men deeze beide kraanen opent; in welk geval, de overgebleevene lucht zig ge ykelyk in den Bol en in het cylindrieke glas verdeelt. Men fluit dan de beide kraanen , neemt het cylindrieke glas van den Bol weg , en opent deszelfs kraan onder water ; wanneer men door de plaats welke het water in deezen cylinder inneemt, kan weeten hoe veel lucht er in den Bol byde laatfte aanfteeking vermindeid is.
5- 78.
t.) Met deezen toeftel onderzogten wy dan de ontbinding der gedephlogisteerde-lucht, die uit rood prsecipitaat , en dus met behulp van Salpeter-zuur was voordgebracht; welke wy vermengden met ontvlambaare-lucht, die wy uit yzer en verdund vitriool - zuur verkreegen hadden ; beezigende hier toe twee deelen gedephlogisteerde-lucht, en drie deelen ontvlambaare-lucht. Deeze op de befchreevene wyze in den Bol gevuld, en door middel van de Electrieke gelykftelling aangeftoken hebbende , werdt de glaazen Bol op het zelfde ogenblik gevuld met eenen dikken damp of rook. De kraanen van den Bol, en van het ontfang-glas vervolgends openende, vonden wy, door de lucht die van deeze laatfte in den Bol overging , en
du$



over te Lucht • gelykende Vloeistoffen, agp
i das door het water dat in het ontfang - glas op. i rees , dat de lucht by deeze eerfte aanfteeking 1 voor \% gedeelte oir.bonden was. By de tweei de aanfteeking , by welke de Bol insgelyks met i damp vervuld werdt; gelyk dit by alle de andeie aanfleekingen, als ook by alle andere ontbindingen van gedephlogisteerde - lucht en ontvlambaare - lucht beftendig plaats hadt , was de vermindering der lucht ^ ; by de derde % , en by de vierde , de laatfte welken wy verrichteden, f.
Eenigen tyd vertoeft hebbende , ten einde i de damp gelegenheid te geeven van zig te kunfien verdikken , vonden wy den Bol met eene zekere hoeveelheid vocht gevuld , welke wy uic dezelve in een glaazen bakje overgoten. De Bol hadt, toen wy denzelvenopende, zeer duidelyk den reuk van Salpeter - geesr. Het vocht proevende, zo vonden wy het zelve een zeer zuuren fmaak te hebben , die ons overeenkomftig toefcheen met dien van Salpeter-zuur. By een gedeelte van dit vocht yzer-vylzel, en koper-vylzel gevoegd hebbende, konden wy geene uitwerking van het zelve op deeze metaalen waarneemen; dan eenige druppelen van dit vocht in kalkwater hebbende laaten vallen , ontftondt 'er eene kleine wolkachtigheid in het zelve. — Meede eenige druppelen van dit vocht gedaan hebbende by een ontbinding van Lythargyrium
in



3oo ANTWOORD ov m VRAAGE
in geconcentreerd azyn - zuur , welke door de mimte aanweezenheid van vitriool ■ zuur troebel wordt , konden wy 'er geene verandering aan befpeuren Eindelyk het ons nog over-
bfyvende gedetlte met wynfteen - loogzout , met hec we.ke het opbruifching maakte , verzadigd , en ter kristalfchieting hebbende weggelteid , zo bekwamen wy van het zelve kristallen , die duidetykê kenmerken hadden van het Sa'peter- zuur , fchoon zy met eenige andere vreemde kristallen vermengd waren.
2.') Beproefden wy de ontbinding van dezelfde foort van gedephlogisteerde - lucht, doch die wy met ontvlambaare-lucht, die uit zink en zeezout - zuur •verkreegen was , in dezelfde evenredigheid als boven , vermengd hadden. By de eerfte aanfteeking was de lucht in den
Bol
(g) Wy hadden tot deeze proeven gaarne willen gebruik manken van eene ontbinding van zwaare Spath in zeezoutzuur , van welke wy ons tot herkenning van het zuur , by de oniiiambaare- lucht beuiend hadden ; dan zedert de zwaare fpath niet behbenje kunnen b»komen , hebben wy ons tot een herkenmijjel van hec vitriool zuur moeten bedienen, van eene ontbinding van Lytbargyrium in geconcentreerd azynzuur ; welke, wanneer zy zodanig is ingericht, dat men het azyri-zuur met zi veel Lytborgy,ium verzadigd heeft, als het in zig kan ontbot) len houden , en het vervolgends met de helfte van zyn hoeveelheid geconcentreerd azyn-zuur verdunt , een zo duidelyk herkenmiddel van het vitriool.zuur is , d it het zelve nog door vitriool - zuur , 't welk 800 maaien met water verdund is, troebel werdt; daar net door byvoeging van nnJere zuuren, het'zy men deeze al of niet verdum , als ook doo. water onveranderd blyft.



over df. Lucht-clykeN'df. Vloeistoffen 301
SBol deelen verminderd ; by de tweede waa dit | gedeelte , by de d rde £ , en by de vierde |. Het vocht, dat wy op de wyze als boven in den Bol lieten vergaderen , en 'er vervol;gends uit overgoten, hadt denzelfden fmaak, zo veel wy dit konden beoordeelen. Het hadt geeme uitwerking op yzer-vylzel, of koper-vylzel; het deedt op dezelfde wyze troebelheid in het kalkwater ontflaan. By eene ontbinding van zilver in Salpeter-zuur gevoegd zynde, die, .;gelyk bekend is, door zeezout zuur geprecipiteerd wordt, deedc het geene uitwerking. Mee wynfteen - loogzout verzadigd zynde, en ter kristalfchieting zynde wegge.leid , bracht het kristallen voord , die byna niet onderfcheiden waren van die, welken wy in de voorgaande proef jgekreegen hadden , en die insgelyks duidelyke (kentekenen bezaten van Salpeter- krist a Ier,
3 O Wy herhaalden vervolgens deeze proef imet gedephlogisteerde-lucht die wyiiit minium :en vitriool - zuur verkreegen hadden , vermengende deeze voor twee gedceltens , met drie ideelen ontvlambaare - lucht die uit yzer en vercdund vitriool - zuur was voordgebracht. By de (eerfte aanfteeking was de vermindering der lucht fë$, by de tweede $$ , by de derde f , en by ide vierde tJ.
De Bol openende, zo befpeurden'wy welgaan c denzelven een zuuren reuk , doch die ons geheel



ANTWOORD op de VRAAGE
heel onderfcheiden voorkwam van die de Bol hadt by de beiden voorgaande proefneemingen. De zuure fmaak van het vocht was ook anders, en fcheen , als ook door de ruuwheid die zy aan de tanden decdt ontflaan, eenigzins naar die van aluin , en dus naar vitriool zuur te gelyken. Het vocht hadt meede geene uitwerking op yzer-vylzel, of koper-vylzel, en deedt dezelfde wolkachtigheid ontdaan in het kalkwater By een gedeelte van eene ontbinding van Z/yihargy/ium in azyn-zuur gevoegd zynde, deed hec , even als dit door het vitriool - zuur gefchiedt , hetzelve ten eeiden prsecipiteeren. Met wyndeen-loogzout verzadigd zynde, met het welke het derk opbruischte , bragt het kristallen voord , die aanmerklyk van die van de beiden voorgaande proeven onderfcheiden waren , en die wegens hunne kleinheid en blinkenheid volkomen met vitriool kristallen overeenkwamen.
4.) Daar het nu in de voorgaande proef onzeker was, of het veikreegene zuur van de gedephlogisteerde-lucht of van de ontvlambaare- lucht voordkwam, zo herhaalden wy dezelve met ontvlambaare lucht die uit zink en zeezout - zuur was voordgebracht; welke wy in dezelfde evenredigheid als boven , met dezelfde'foort van gedephlogisteerde-lucht vermengden , welke wy tot de voorgaande proefneeming
gebe-



OVER DE LUCHT-OELY^PVDE VLOtWCWN 303
sgebeezigt hadden. Wy lieten wederom vier 1 aanlteekingfen van de lucht gefchieden. By de e eerfte was de ontbinding der luchc 4$ , by de t tweede by de derde ft-, en by de vierde f.
De Bol openende , zo bezat zy , zo als het tons voorkwam, denzelfden reuk als'by de laatfte I proef. De zuure fmaak van het vocht fcheen ions ook toe van denzelfden aart te zyn. Het ' vocht hadt wederom geene uitwerking op yzeri vylzel of koper-vylzel, doch deedt eene wolklachtigheid in het kalkwater ont ftaan. Eenige Idruppelen van dit vocht gedaan zynde by eenige 1 druppelen van de ontbinding van Lythargyrium ;in azyn - zuur , zo werdt de loodkalk terftond 'Van dit laatfte afgefcheiden , even als door het (vitriool - zuur gefchiedt; dan eenige druppelen 1 voegende by eenige druppelen van eene ontbinding van zilver in Salpeter zuur , welke by de :minfte aanweezenheid van zeezout zuur geprecipiteerd wordt, konden wy geene verandering laan deeze ontbinding waarneemen. Eindelyk ;dit vocht verzadigt hebbende met wynfteen lloogzout, waar meede het opbruifchte, bekwamen wy van het zelve kritstallen, die byna niet werfchilden van die van de voorgaande proefnce i ming , en althans alle kentekenen bezaten van f vitriool - kristallen te zyn.
5;) Wy beproefden vervolgends ook de :ontbinding van gedephlogisteerde-lucht, die wy
uit



joi ANTWOORD, op de VRAAGE
uit aluin door middel van hette hadden voordgebracht ; dezelve insgelyks in evenredigheid als boven , vermengende met ontvlambaarelucht , die wy van zink en zeezout - zuur verkreegen hadden. Laatende van dezelve meede vier aanfleekingen gefchieden. By de eerfte vonden wy dat het verminderde gedeelte van de lucht bedroeg l, by de tweede f, by de derde f, en by de vierde |. .
Het vocht onderzoekende , zo vonden wy het een zeer zuuren fmaak te hebben , die ons nog fterker voorkwam, dan die van het vocht van de beiden voorgaande proeven. Het deedt wederom eenige prascipitatie by het kalkwater ontflaan, doch hadt geene uitwerking op yzer vylzel of koper-vylzel , ook bracht het geene verandering aan de ontbinding van zilver in Salpeter-zuur te weeg ; dan by de ontbinding van Lythargyrium in azyn - zuur gevoegd zynde , deedt het dezelve zeer fterk prsecipiteeren. De kristallen, welken wy van dit vocht verkreegen, naa het zelve met wynfteen-loogzout verzadigd te hebben, waren ook zeer duidelyke vitriool kristallen.
6 ) Ten einde deeze proeven nog meerdere zekerheid te geeven , beproefden wy ook de ontbinding van gedephlogisteerde-lucht die wy uit minium en zeezout-zuur hadden voordgebracht, welke wy, in evenredigheid van twee
tot



ovrr DB LlTHT CtEL'.'KENDE VloETSTOFFEV. 305
l tot drie , vermengde met ontvlambaare - lacht
1 die wy uit yzer en verdund vitriool-zuur ver! kreegen hadden. Deeze luchten werden by de eerfte aanfteeking f , by de tweede § , by de derde T|, en by de vierde f ontbonden.
Wy konden geene onderkennende zuure reuk van den Bol waarneemen, toen wy dezelven open • den. De zuure fmaak van het vocht was geheel onderfcheiden van die van alle de voorgaande proeven , fchoon zy ons niet beflisfend voorI kwam die van zeezout-zuur zelve te zyn. -Het vocht hadt wederom geene uitwerking op yzervylzel of koper-vylzel , .en maakte kalkwater eenigzins troebel. Het hadt geene uitwerking op de ontbinding van Lythat gyrit/m in azynztiur, en leverde dus geene kentekenen op van vitriool - zuur te zyn ; dan een klein gedeelte van het zelve gedaan zynde by eene ontbinding van het zilver in Salpeter - zuur , zo deedt het deeze ontbinding , even als dit ook door zeezout - zuur gefchiedt , pracipiteeren. Met vast loogzout verzadigd zynde, bracht het kristallen voord , die geheel onderfcheiden waren van allen die wy tot hier toe verkreegen hadden , en die duidelyke kenmerken hadden van zeezout - zuure kristallen ; zynde 'er verfcheiden onder dezelven van eene volkome cubieke gedaante.
XXIV. Deel.
70 T06



306* ANTWOORD op de VRAAGE
7.) Tot de voorgaande proef hadden wf ons bedient ter voordbrenging van de gedephlogisteerde - lucht , van zeezout-zuur 't welk wy van vitriool-zuur gezuivert hadden; ten laatften herhaalden wy dezelve met gedephlogisteerde-lucht die van menie door gewoon zeeZout-zuur, namentlyk zodanig als men het in den koophandel aantreft, en het welk zeer veel vitriool-zuur bevat, was voordgebracht; dezelve, in evenredigheid als boven, vermengende met ontvlambaare lucht die uit zink en zeezoutZuur verkreegen was, en van dezelve vier aanfleekingen laatende gefchieden.
Daar het ons voornaam oogmerk met deeze proef was, om te onderzoeken , of wy het vitriool zuur , dat met het zeezout - zuur vermengd geweest was , weder in het vocht zouden aantreffen , voegden wy het vocht alleen maar by de ontbinding van Lyihargyrium in azyn-zuur, en by die van zilver in zeezoutzuur ; en indedaad wy vonden , dat béide deeze ontbindingen daar door troebel werden , en dus dat het vocht werkelyk vitriool • zuur en zeezout - zuur bevatte.
Voor het laatfte zullen wy ten opzigte deezer proeven nog aanmerken, dat wy ons tot alle dezelven bedient hebben , van gedephlogisteerde-lucht die eenigen tyd aan water was bloot> gefield geweest, en in allen welken wy geduurende



over de Lucht-GELYRrNDE Vloeistoffen. 307
*ende 24 uuren eene ontbinding van wynfteen* Joogzout geplaatst hadden. Dus dat wy volkomen verzekerd waren , dat niet de minfte hoeveelheid zuur die niet tot de gedephlogisteerde - lucht behoorde , met dezelve konde ver« mengd zyn.
!§• 79-
Het blykt dan ten duidlykfte uit deeze proerven , dat 'er by de ontbinding der gedephlogistteerde- lucht en ontvlambaare-lucht, door de •ontvlamming der laatfte veroorzaakt, een zuur ontftaat. Uit zuur moet gevolgelyk voordko-men , of dat van de gedephlogisteerde - lucht tzelve een zuur ontbonden wordt , of dat 'er rzuur van de ontvlambaare-lucht wordt losgemaakt. Heeft het laatfte nu alléenlyk plaats, .zo moet men niet alleen geene kentekenen waarneemen van het zuur , het welk men ter ver.kryging van de gedephlogisteerde - lucht gebee•stigt heeft , als het welk het eenige zuur is -het welk in de gedephlogisteerde lucht kan aan•weezend zyn, als het waar is, dat zy uit zuur •toeftaat ; maar men moet ook dit zuur van idenzelfden aart vinden , als het zuur dat van de onvlambaare - lucht kan zyn losgemaakt.
Hier van wordt, ondertusfchen door de opge=geevene. proeven het tegengeftelde aangeweeY 2 zen»



po8 ANTWOORD op de VRAAGE
zen. Niet alleen dat dit blykt uit de kristallen , welken beftendig kenmerken dnaagen van dat zuur het welk men ter voordbrenging van de gedephlogisteerde - lucht gebruikt heeft; maar men ziet dit ook nog meerder bevestigt , dooi de eigenfchappen welken wy van dit zuur waarneemen: immers indien het zuure vocht dat 'er in de eerfte proef ontftaan is, waar voor aan de zyde van de gedephlogisteerde - lucht, het Salpeter-zuur, en aan die van de onvlambaare.1 ucht , het vitriool • zuur gebezigd is , van de ontvlambaare - lucht was voordgekomen , zo moest het vocht de ontbinding van Ly*hargyrium in azyn - zuur geprecipiteerd hebben , welk niet alleen eene herkenning van het vitriool - zuur is , maar het welke wy ook in de vierde , vyfde , en zevende proefneeming zien gefchieden, in welk de gedephlogisteerde- lucht van vitriool - zuur , en de ontvlambaare-lucht van zeezout-zuur was zaamgefteld. Zoo ook moest in de tweede proefneeming , in welke het zuur van de gedephlogisteerde- lucht wederom Salpeter - zuur, doch dat van de ontvlambaare-lucht een zeezout zuur was, de ontbinding van het zilver in Salpeter-zuur geprecipiteerd zyn , gelyk dit een onderkennend teken van het zeezout-zuur is , en wy ook zien gefchieden in de zesde proefneeming , alwaar tot de voordbrenging van de gedephlogisteerde lucht het zeezout-zuur, en tót die van de ontvlam-



ovrk de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 329
vlambaare-lucht het vitriool-zuur gebezigd was. Dan hoe veel ook de beide eerfte proeven mogen bewyzen, zo toonen de vierde , vyfde , : en zesde proefneemingen allerbeflisfendst aan, : dat het verkreegene zuur dat geene is, het welk men ter voordbrengit-g van de gedephlogistcer-
I de lucht gebezigt heeft r Voor beide de meng; zeis, namentlyk dat van de vierde en vyfde ,
en dat van de zesde proef, dezelfde zuuren j gebruikt hebbende, namentlyk het vitriool-zuur
II en zeezout-zuur , doch met betrekking tot de 1 luchten by omkeering, zo dat by de vierde en 1 vyfde proefneeming het .zuur van de gedephloI gisteerde - lucht een vitriool - zuur , en dat van
de ontvlambaare-lucht het zeezout - zuur was; terwyl dat van de gedephlogisteerde - lucht by de vyfde proefneeming het zeezout-zuur, en 'i.dat van de ontvlambaare-lucht het vitriool-zuur r was ; en het verkreegene vocht by de vierde 1 en vyfde proefneeming de ontbinding van Lyi thargyrium in azyn - zuur prsecipiteerende , en 1 de ontbinding van zilver in Salpeter-zunr onver; anderd laatende ; terwyl het vocht van de zesde proefneeming dit laatfte precipiteerde , en geen uitwerking op het eerfte hadt,; zo blykt ; het, dat het vocht by de vierde en V^fde proef1 neeming het vitriool-zuur, en dat van de zesde 1 proefneeming het zeezout-zuur was; en dus 1 het tegengeftelde van die zuuren , van welken | de ontvlambaare-lucht in deeze béide proefneeV 3 mingen



Sio ANTWOORD op de VRAAGE
rningen was zaamgefteld , en gevolgelyk van1 denz ^Ifden aart als het zuur dat men ter voord^ brenging van de gedephlogisteerde - lucht gebezigt hadt.
Om de zekerheid hier van , namentlyk datde zuurheid van het vocht van de gedephlogisteerde-lucht voordkwam , nog meer te vermenigvuldigen , zo hebben wy de ontbinding van gedephlogisteerde-lucht , die uit rood prsecipitaat verkreegen was, ook nog laaten gefchieden, door ontvlambaare-lucht, die van zink en vlug loogzout , en dus zonder zuur , was voordgebracht : bezigende hier toe wederom twee gedeeltens gedephlogisteerde lucht en drie deelen ontvlambaare lucht. Het vocht uit den Bol genomen zynde, naa dat wy vier aanfleekingen verricht hadden , toonde fiaauwe blyken van zuurheid : gelyk natuurlyk zyn moest „ daar het reeds voor een gedeelte met het loogzout verzadigd was , het welk van de ontvlambaare - lucht was afgefcheiden, en het welk in deeze foort van ontvlambaare - lucht in veelgrootere hoeveelheid is , dan het zuur is in de andere foorten van ontvlambaare - lucht. §. 49. Het vocht maakte nogthands eene kleine opbruifching met vast loogzout, en 'er ontflondt uit deeze vereeniging , als ook van het vocht op fig zelve , waar van wy een gedeelte byzon-
def



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 31c
:der bewaard hadden, kristallen, die duidelyk ! aantoonden Salpeter - kristallen te zyn.-
Wy vertrouwen dan dat dit alles ten beflis[fendfte aanwyst, dat de zuurheid van het vocht Ihet welk men in deeze proeven verkrygt, geenszins van de ontvlambaare - lucht voordkomt. —daarom het nu is , dat men in deeze proeven Ihet zuur van de ontvlambaare-lucht ook niet iwaarneemt, hebben wy hier boven §.47. reeds, taangetoont.
§ 80.
Daar het dan zeker is , dat de zuurheid van Ihet vocht geenzins van de ontvlambaare-lucht woordkomt, zo zoude men verwachten , dat Ihet van zelfs volgde, dat dit van de gedephlo'gisteerde- lucht moest ontflaan, namentlyk, dat ideeze by haare ontbinding tot een zodanig zuur ï vocht veranderd werdt. Ondertusfchen verklaart de Heer Cavendish deeze zuurheid ivan het vocht op eene geheel andere wyze, en Ibefchouwt die fiegts toevallig te zyn : zo, dat, maar zyn gevoelen, de gedephlogisteerde-lucht Iby haare ontbinding , of liever by haare vereerniging met ontvlambaare-lucht, tot eenvouwig (water zou veranderd worden (h\
Gelyk
(6) Journal de, Pbyfiaiie-, Janv. 178*.



312 ANTWOORD op de VRAAGE
Gelyk dit laatfte voornamentlyk op het eerfte berust , zo zullen wy ons byzónder bepaa'en , om te onderzoeken , in hoe verre het gevoelen omtrent de toevallige zuurheid van het vocht gegrond is ; zynde het zeker , dat indien deeze Helling niet waar is , de andere van zelfs moet vervallen.
De Heer Cavendish zegt waargenomen te hebben, dat het vocht als dan maar zuurheid heeft, als men tot de ontbinding der gedephlogisteerde- lucht maar eene zodanige hoeveelheid ontvlambaare lucht gebezigt heeft, dat de overblyvende lucht niet van aanbelang heeft kunnen gephlogisteerd worden 5 doch dat deeze zuurheid van het vocht geen plaats heeft, als men de ontbinding der gedephlogisteerde -lucht door eene grootere hoeveelheid ontvlambaare - lucht heeft laaten gefchieden , en het gedeelte van dezelve dat niet ontbonden is , meer gephlogisteerd heeft kunnen worden. Ten anderen zo meent de Heer Cavendish uit zyne ondervindingen te mogen befluiten , dat het zuur, in die gevallen by welken men het zelve waarneemt , beftendig van denzelfden aart is, namentlyk Salpeter-zuur, en dat'onverfchillig op welke, wyze men de gedephlogisteerde - lucht verkreegen heeft Uit deeze beide omftandigheden meent de Heer Cavendish dan te mogen afleiden , dat de zuurheid van het vocht
voord-



OVER DE LUCHT GELYKENDE VLOEISTOFFEN. 313
i voordkomt van de gephlogisteerde-lucht. Na1 mentlyk , deeze lucht, volgens zyn gevoelen,
het Salpeter-zuur zynde, gefuperfatureerd met :, Phlogiston , zo ftelt Hy , dat door de groote il "betrekking, welke het Phlogiston tot de gedeI phlogisteerde-lucht heeft, een gedeelte van de
ii gephlogisteerde-lucht beroofd wordt van haar j. Phlogiston, en veranderd in Salpeter-zuur, als ; de gedephlogisteerde-lucht nog in ftaat is meeri der ontvlambaare - lucht te kunnen opneemen.
i Dan , dat wanneer 'er niet meer dan de nodige I hoeveelheid gedephlogisteerde-lucht is, om de
ii ontvlambaare - lucht opteneemen : dat is , als 'i men de ontbinding der gedephlogisteerde-lucht [ door eene grootere hoeveelheid ontvlambaare -
lucht heeft laaten gefchieden , 'er ook geene ; gedephlogisteerde- lucht is om de gephlogisteer1 de - lucht van haar Phlogiston te berooven, en li in Salpeter- zuur te veranderen , en 'er dus ook 1 geene zuurheid by het vocht kan plaats hebben (f).
Het is eene waarheid , dat als men de ont1 binding der gedephlogisteerde - lucht door eene groote hoeveelheid ontvlambaare-lucht heeft laaten gefchieden , het vocht geene , of veele
zwak-
(i) /. c. pag 40. De Heer Cavendish verklaard dit : nog op eene andere wyze : dan wyl Hy zelfs naderhand van : deeze verklaaring geen gebruik maakt , zo hebben wy het ! onnodig gevonden dezelve hier optegeeven.
V 5



3h ANTWOORD op de VRAAGE
zwakkere blyken van zuurheid opleevert; dan het is ook teffens waar , dat, even zo wel als: de hoeveelheid ontvlambaare-lucht te groot kan zyn , zy ook te gering kan zyn', om de zuurheid van het vocht te kunnen waarneemen. —Deeze omibndigheid fchynt de Heer Cavendish niet te hebben opgemerkt, en moest dezelve natuurlyk ontflippen , door de wyze, op welke Hy zyne beproevingen verricht heeft : welke was, dat Hy eene hoeveelheid gedephlogistee.de-lucht vermengt hebbende met de ontvlambaare- lucht, dezelve achtereenvolgends in den Bol liet ontbinden, en het vocht in den Bol niet eerder onderzogt , voor en al eer het geheele mengzel ontbonden was. Wy hebben gemeent dit op eene andere wyze te moeten werkftellig maaken. Wy hebben in een groot ontfang glas een mengzel gemaakt van f gedephlogisteerde - lueht en j. ontvlambaare - lucht; van dit mengzel hebben wy op de befchreevene wyze den Bol gevult , vervolgends de lucht in de Bol door den Eleélrieke gelykftelling aangeftoken, en terftond het vocht onderzocht. Den Bol wederom droog en luchtledig gemaakt hebbende , zo hebben wy denzelven op nieuw met de lucht van dit mengzel gevult, aangeftoken, wederom gevult en aangelloken , en dus twee aanfleekingen laaten gefchieden , vóór dat wy het vocht beproefden ; vervolgends hebben wy drie aanfleekingen verricht, eer wy het vocht
onder-



IOVER DÉ LÜCÏIT-GELYKENDE VLÖÉISTOfFfeN. 3^5 mderzogten; tóen vier enz. Wy hebbeff deeze proef genomen met gedephlogisteerde-lucht van roode praecipitaat, als ook met die welke wy van aluin hadden voordgebracht , en hebben ons van ontvlambaare-lucht bedient, die van izink en zeezout-zuur verkreegen was. En hebben in beide deeze onderzoekingen ten duiadelykften waargenomen , dat het vocht , het welk wy naa een en twee aanfleekingen Verkreegen hadden, naauwlyks eenige merkbaare zuuri'heid bezat , doch dat de zuurheid toenam naar maate 'er meer aanfteekingen achter eikanderen IgefchieJt waren ; tot vyf of zes aanfleekingen ütoe; wanneer de zuurheid weder trapswyze bejgon aftcneemen , zo dat dezelve , wanneer 'er ïvyftien of zestien aanfteekingen achter elkander igefchied waren, naauwlyks meer merkbaar was.
Wy geloven dan, dat men de toe- en afhee1 mende zuurheid van het vocht , alleen moet li toefchryven , aan de verfchillende trappen van I phlogisteering welke het zuur ondergaat: want I zo zeker als het is , dat alle zuuren eene zeke■ re hoeveelheid Phlogiston nodig hebben om zig te doen bemerken : gelyk dit de proeven van de Heer Scheele omtrent het dephlogisteeren der zuuren , en byzoiider van hét zeezoutzuur, overtuigend aantoonén ; zo zeker is het » ook , dat de zuuren , als zy met eene te grooj te hoeveelheid Phlogiston vereenigd worden ,
niet



3i6 ANTWOORD op de VRAAGE
niet alleen in vermogen van zuurheid afneemen, maar ook eindelyk geheel en al onmerkbaar worden : waar omtrent het zeezout - zuur en wynfteen- zuur een allerbeflisfendst voorbeeld zyn. Ten anderen , daar 'er, wanneer 'er vyf of zes aanfteekingen achter eikanderen gefchiedt zyn , eene zeer fterke zuurheid van het vocht plaats heeft; waar aan anders, dan mi de phlogisteering welke dit zuur door de herhaalde ontbindingen van de ontvlambaare -lucht ondergaat, zal men het toefchryven , dat dit zuur, als 'er vyftien of zestien aanfteekingen gefchiedt zyn , niet meer merkbaar is ? Immers kunnen de herhaalde aanfteekingen wel eene groo^ere hoeveelheid Phlogiston aan dit zuur byze;ten , en dus deszelfs zuurheid doen afneemen, maar kunnen het zuur dat eens met het vocht vereenigd geweest is, 'er niet wederom van affcheiden.
De tweede omftandigheid waarop het gevoelen van de Heer Cavendish gegrond is , is dat het zuur, 'twelk Hy verkreeg, beftendig Salpeter-zuur was. Wy meenen echter hier boven zulke duidelyke blyken te hebben opgegeeven, dat het zuur welk men in deeze proeven bekomt , verre van fteeds het zelfde zuur te zyn, altoos gelyk is , aan dat zuur waar door de gedephlogisteerde - lucht is voordgebracht. Dat de Heer Cavendish echter beftendig Salpeter-zuur heeft waargenomen , is zeer ligt mogelyk ,



OVKR DE LUCHT-GELYKENDE VLOEISTOFFEN. 317
■gelyk , daar Hy zig tot zyne proeven bedient beeft van gedephlogisteerde-lucht die van roode orsecipitaat of '1 'urbith mineraal was voordgebracht : welke eerfte , gelyk bekend is , door uSalpeter - zuur verkreegen wordt; terwyl de andere eene affcheiding is , die het vitriool-zuur te weeg brengt , van het kwikzilver het welk in Salpeter-zuur ontbonden is, en by welke :dus ligtelyk eenig Salpeter - zuur kan vereenigd (blyven. Het is waar, de Heer Cavendish iheeft ook gebruik gemaakt van gedephlogisteerde-lucht die door den groei der planten verkreegen was : dan indien dit iets voor het gevoeÈlen van de Heer Cavendish zoude bewyzen , ;!Zo moest men vooraf kunnen aantoonen , dat :de Dampkrings - lucht , waar van de lucht weli'ike de planten uitgeeven immers is afgelcheiden, Egéènzins het Salpeter-zuur bevatte: een geWoelen waar van de Heer Cavendish verre laaf is van te verwerpen
Daar wy dan getoont hebben , in hoe verre I de omftandigheden gegrond zyn , waar uit de ÏHeer Cavendish zyne verklaaring afleidt, zo : zullen wy ons nu nog een weinig by deeze ver1 klaaring zelve bepaalen.
i.) Be-
(fe) De Heer Cavendish zegr zig tot zyne proeven |f ook bedient te hebben van gedephlogisteerde-lucht die van e menie ea vitriool-zuur was voordgebracht ; dan dat hy veris zuimt heeft den aart van het zuur te beproeven. (Journal i de Pbyfiqus, Tom. xxv. pag. 427.;.



I
*i-8 ANTWOORD ?op de VRAAGE
•j .) Bevat -de gedephlogisteerde - lucht, volgends de eigene opgaave van den Heer Caven•dish , naauvvlyks s§ gedeelte van deszelfs hoeveelheid onzuivere - lucht : deeze moet dus de •gephlogisteerde - lucht zyn , welkers Phlogismn dooride gedephlogisteerde-lucht wordt aangetrokken, en welke dus in Salpeter - zuur veranderd wordt. Dan, kan men met waarfchynlykheid onderftellen, dat een zo gering gedeelte lucht, zo veel'Salpeter-zuur kan bevatten , dat het zulk eene fterke zuurheid aan het vocht kan meededeelen ? zegt de Heer Cavendish •niet zelfs , dat indien men de aanweezigheid van het Salpeter-:zuur in de gedephlogisteerde lucht, wilde afleiden uit de gephlogisteerdelucht welke deeze lucht bevat, het Salpeterzuur in deeze lucht dan wel ten uiterften gering -moet zyn (/).
2.~) De Heer Cavendish erkent ingewikkeld het beftaan van de gephlogisteerde-lucht in de gedephlogisteerde ■ lucht: immers kan het . deeze alleen maar zyn , waar van, volgends zyn ^gevoelen, het Phlogiston wordt aangetrokken , en welke dus in Salpeter- zuur veranderd wordt. Dan qp welke wyze ontftaat deeze gephlogisteerde-lucht , daar, zo als de Heer Caven'Dish -=zegt, de roode prsecipitaat, van welke
■ Hy
CO c. pag. 41.



over de Lucht - gelykende Vloeistoffen'. 319
Hy zig meest altoos tot de verkryging van zyne gedephlogisteerde - lucht bedient heeft , naar zyn gevoelen , niet het minfte Salpeter - zuur bevat? («O-
3.) Indien de zuurheid van het vocht voordkomt , dat de gephlogisteerde - lucht door de gedephlogisteerde- lucht van haar Phlogiston beroofd, en dus in Salpeter zuur veranderd wordt: jhoe komt het dan , dat men dit zuur in de gedephlogisteerde-lucht niet waarneemt, voor en lal eer men haar met het Phlogiston van de ontvlambaare-lucht vereenigt heeft? en dat zy dus deeze aantrekking van het Phlogiston , of het ;geen het zelfde is , deeze ontbinding der gephlogisteerde - lucht eerst oeffent op een tydïïip , dat zy daar toe het minfte gefchikt is ? mamentlyk , wanneer zy bezig is ontvlambaareilucht opteneemen. .
4.) Uit de eigene proeven van den Heer [Cavendish blykt het, dat de Salpeter , wanttieer zy gedephlogisteerde - lucht heeft voordïgebracht, gealcalifeerd geworden is. Waar is (dan het Salpeter - zuur gebleeven , indien dit ■niet tot gedephlogisteerde - lucht ontbonden is ? IImmers is het niet waarfchynlyk , dat dit tot gephlogisteerde - lucht veranderd is; alzo , beÜhalven dat dan deeze gedephlogisteerde-lucht
eene
.(0) i. c. pag. 44.



320 ANTWOORD op de VRAAGE
eene zeer groote hoeveelheid gephlogisteerde lncht zoude moeten bevatten, 'er ook geene reden fchynt te zyn s waarom de overblyvende Salpeter zo fterk is gephlogisteerd geworden : daar het zuur om tot gephlogisteerde-lucht te veranderen, zulk eene groote hoeveelheid Phlogiston nodig heeft.
Voor het laatfte moeten wy nog fpreeken van eene proef, in welke de Heer Cavendish zeer veel bewys voor zyne ftelling meent te vinden : namentlyk, dat wanneer men met de gedephlogisteerde-lucht, eene zekere hoeveelheid gephlogisteerde-lucht vermengt, en dezelve vervolgends door aanfteeking van ontvlambaare-lucht ontbindt, de zuurheid van het vocht dan veel meerer is, dan dat men dit alleen met gedephlogisteerde- lucht verricht hadt. Wy erkennen volkomen de waarheid van deeze proefneeming ; dan wy zien niet dat zy dat geene in allen opzigten bewyzen kan, het welk de Heer Cavendish daar uit wil afleiden; namentlyk, dat de zuurheid van het vocht alléenlyk voordkomt van de gephlogisteerde - lucht. Want gefield zynde dat de gedephlogisteerde-lucht uit een gedephlogisteerd zuur beftaat , en de gephlogisteerde - lucht een met Phlogiston gefuperfatureerd Salpeter - zuur is , een gevoelen , waar in wy met den Heer Cavendish overeenkomen ; zo is het zeker , dat door de
ont-



over ee Lucht-gelykende Vloeistoffen. 321
: ontbinding die 'er ook van een gedeelte deezer 1 gephlogisteerde-lucht gefchiedt, de zuurheid ivan het vocht zo wel moet toeneemen , als dat :de gedephlogisteerde-lucht geenzins uit een zo: danig gedephlogisteerd zuur beftont.
§■ 8l-
Daar 'er dus alle waarfchynlykheid is om vast t te Hellen , dat de zuurheid van het vocht, het welk men door de ontbinding der gedephlogisjteerde-lucht verkrygt, van deeze lucht voord;komt, en de gedephlogisteerde-lucht, terwyl !zy een zodanig zuur vocht doet ontflaan, meertendeels vernietigd wordt ; zo kan men niet ntwyffelen, of de gedephlogisteerde-lucht is van /zuur zaamgefteld.
Dan men kan vraagen, of het vocht, 'twelk ('er teffens by de ontbinding van de gedephlogis: teerde - lucht verkreegen wordt, niet meede ttot de zamenftelling der gedephlogisteerde lucht t behoort , en dus, of van deeze, behalven het ïzuur, het water ook niet een beftand- deel zy ? Wy moeten ons hier omtrent beroepen , op Ihet geene wy hier van by de ontvlambaare-lucht 'gezegt hebben. Tot hier toe komt het ons *voor, dat men het vocht, het welk men byna i in alle foorten van lucht waarneemt, moet be-
XXIV. Deel. X fchou-



322 ANTWOORD op de VRAAGE
fchouwen als een toevallig inmengzel, 't welk niets doet tot haare caracleriferende eigenfchappen. Welligt is dit vocht ook onaffcheidelyk van het zuur waar van deeze luchten zyn zaamgefteld , en kan dus m zo verre meede tot de zamenftelling der lucht behooren ; ten minften daar ons tot hier toe voorbeelden ontbreeken , waar in wy ons het zuur kunnen voorftellen zonder met water vereenigd te zyn ; welke reden zullen wy dan hebben , om ten opzigte van de lucht daar van eene uitzondering te maaken.
Eene andere bedenking welke men nog om* trent deeze proeven zoude kunnen hebben, is, waarom, indien de gedephlogisteerde - lucht by haare ontbinding tot zuur veranderd wordt, 'er » van tyd tot tyd , dat is naar maate men voordgaat met de gedephlogisteerde-lucht te laaten ontbinden , een meerder gedeelte lucht overig blyft, welk niet ontbonden wordt ? Ook in deeze omftandigheid , welke wy naar de grondbeginzelen van de Heer Cavendish zullen verklaaren , meenen wy een voornaam bewys te vinden , dat de gedephlogisteerde-lucht niet van eenvouwig water zy zaamgefteld. Wanneer men aanneemt , dat de gephlogisteerde - lucht, namentlyk die, welke een gedeelte van de Dampkrings-lucht uitmaakt, uit Salpeter - zuur beftaat, 'twelk gefuperfatureerd is met Phlogiston,
zo



Iover de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 323 ; zo is het immers waarfchynlyk , dat ook andere ï zuuren, die wel de bekwaamheid hebben om tot ; gedephlogisteerde - lucht veranderd te worden , 1 ook voor zodanige fuperfaturatie met Phlogiston vatbaar zyn, en dus ook tot gephlogisteerde-lucht kunnen veranderd worden. Ten anderen, onderftellende, dat de gedephlogisteerde-lucht een gedephlogisteerd zuur zy, 't welk door phlogisteering weder tot zuur ontbonden wordt: zo is het zeker, dat hier toe eene bepaalde hoeveel1 heid Phlogiston moet vereischt worden; en dus, i dat als deeze minder is , de gedephlogisteerde ! lucht , fchoon zig ook met deeze hoeveelheid . Phlogiston vereenigende , nogthands niet tot zuur kan veranderd worden ; als ook dat de gedephlogisteerde - lucht als een zuur ook voor eene fuperfaturatie met Phlogiston vatbaar is. Dit dan toegedaan zynde , zo laat ons nu zien , in hoe verre zig hier uit de trapswyze mindere vermindering der gedephlogisteerdelucht laat verklaaren. By de eerfte aanfteeking wordt 'er zo veel gedephlogisteerde lucht ontbonden , als 'er de noodige hoeveelheid Phlogiston van de ontvlambaarelucht - ontfangt; terwyl het overblyvende gedeelte, fchoon nog gedephlogisteerde- lucht blyvendè, wel met Phlogiston vereenigd geworden is, maar met te weinig om als zuur te kunnen ontbonden worden. By de tweede aanfteeking ontfangt dit gedeelte X a op



3h antwoord op de vraage
op ééns weder een gelyk gedeelte Phlogiston als de overige gedephlogisteerde - lucht ; dan reeds zo veel Phlogiston bezittende , zo vindt het zig daar door gefuperfatureerd , en tot gephlogisteerde - lucht veranderd. Het Phlogiston dat zig nu met dit gedeelte vereenigt heeft, kan zig dus niet met de andere nieuw bygevoegde lucht vereenigen ; en 'er moet dus een minder gedeelte gedephlogisteerde - lucht tot zuur veranderd worden , en een grooter gedeelte gedephlogisteerde - lucht onontbonden overblyven , 't welk wel Phlogiston ontfangen heeft , doch te weinig om tot zuur veranderd te worden. Dit gedeelte by de derde aanfteeking wederom gefuperfatureerd wordende , zo moet de Bol nu met een grooter hoeveelheid gephlogisteerde - lucht gevuld worden , en 'er moet dus weder een minder gedeelte van de gedephlogisteerde-lucht t©t zuur ontbonden worden , en een grooter gedeelte gedephlogisteerde -lucht als gephlogisteerd overig blyven. By 1 de vierde aanfteeking moet dit nog meer zyn , en dit moet zodanig, gelyk de ondervinding dit ook bevestigt, by alle volgende aanfteekingen vermeerderd worden.
Dat dit nu by deeze wyze van de gedephlogisteerde-lucht te phlogisteeren , en geenzins by anderen plaats heeft, is juist een bewys voor deeze Helling, alzo by alle gewoone phlogistee-
ringen



over de Lucht• gelykende Vloeistoffen. 325
1 ringen , de gedephlogisteerde-lucht het Phlol giston langzaam ontfangt; en dus van tyd tot 1 tyd in zo verre ontbonden wordt, als zy hier 1 toe de nodige hoeveelheid Phlogiston verkree; gen heeft , zonder dat zy gefuperfatureerd kan ■ worden ; waarom men dan ook by alle deezen : fiegts een zeer gering overfchot van lucht waarneemt ; daar in tegendeel by de phlogisteering
van de gedephlogisteerde - lucht door de ont1 vlambaare- lucht, het Phlogiston in ééns wordt
losgemaakt, en zig gedwongen,vindt, om eene s veel fchielykere en onnaauwkeurigere vereenii ging te moeten aangaan.
Het blykt dan dat de trapswyze afneemende \vermindering der. gedephlogisteerde - lucht by ideeze proeven , zig zeer wel laat verklaaren, fals men de gedephlogisteerde-lucht als een ge\ dephlogisteerd zuur befchouwt. Volgends het : gevoelen van de Heer Cavendish is dit vol.ftrekt onverklaarbaar : want het water niet tot [gephlogisteerde-lucht kunnende veranderd worcden, zo moet 'er immers altoos zo veel gedejphlogisteerde-lucht tot water kunnen ontbonden iworden, als 'er de nodige hoeveelheid ontvlamIbaare-lucht ontfangt , en dit moet by alle volf gende aanfteekingen het zelfde zyn , dewyl by ialle deeze gelyke hoeveelheden gedephlogist teerde-lucht en ontvlambaare-lucht gevonden nvorden ; en 'er kan niet meer gephlogisteerdeX 3 - lucht



326 ANTWOORD op de VRAAGE
lucht ontdaan , als 'er naar zyn gevoelen toevallig met de gedephlogisteerde-lucht gemengd is; het welk nogthands door de ondervinding ten duidelyklte wederfproken wordt.
§. 82.
Onderzoeken wy nu welke bewyzen 'er zyn, dat het zuur by deszelfs ontbinding tot gedephlogisteerde-lucht , in de omftandigheid moet zyn van gedephlogisteerd te kunnen worden.
1.) Men kan geene gedephlogisteerde- lucht bekomen , dan door by het zuur zoodanige lighaamen te voegen, die van zig zelve weinig of geen Phlogiston bezitren , en dus in Haat zyn om het zuur te kunnen phlogisteeren. Di- is de reden , dat de zodanige lighaamen , welken het meeste van hun Phlogiston ontdaan zyn , de meeste en de zuiverfte gedephlogisteerdelucht opleeveren; terwyl anderen , welken minder gedephlogisteerd zyn , ook niet zo veele , en onzuiverder gedephlogisteerde - lucht voordbrengen. Dus leert de ondervinding , dat men van bloemen van zink, het antimonium diaphoreticum , en de Magnefia met zuuren de zuiverfte gedephlogisteerde - lucht kan bekomen ; daar in tegendeel de roest van yzer , en de witte arfenicum met zuuren minder gedephlogisteerde - lucht, en van eene mindere zuiverheid



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 327
I heid voordbrengen : vermits het Phlogiston , 1 dat zy behouden, maakt, dat het zuur niet tot 1 -dien trap gedephlogisteerd kan worden.
2.) Wanneer by die zelfflandigheden, van ■ welke men anders gedephlogisteerde-lucht verkrygt , eene te groote hoeveelheid zuur gevoegd is , en dus meerder dan deeze zelfflandigheden in ftaat zyn te kunnen dephlogisteeren , zo wordt 'er geene gedephlogisteerdé"i lucht , maar wel vaste - lucht voordgebracht. ] Dit is ook de reden , dat verre de meeste zelf(Handigheden, van welken men gedephlogisteert de - lucht door zuuren bekomt, in den beginne i der bewerking, wanneer het zuur nog niet de behoorlyke evenredigheid tot hun heeft, of dat zy het voor deszelfs ontbinding nog niet genoeg: zaam hebben kunnen dephlogisteeren , vaste 1 lucht opleeveren , voor en aleer dat de gede] phlogisteerde - lucht voordkomt ; daar in tegen< deel zulke, waar by het zuur in de juiste eveni redigheid is, als de roode praecipitaat en de Sal] peter , alléenlyk gedephlogisteerde - lucht op] leeveren.
3. ) Indien het zuur zelve met te veel Phlogiston vereenigd is , dan dat het door die : zelfflandigheden, van welken men anders gede] phlogisteerde - lucht bekomt, behoorlyk zoude 1 kunnen gedephlogisteerd worden , zo wordt 'er j geene gedephlogisteerde - lucht voordgebracht.
X 4 Men.



323 ANTWOORD op de VRAAGE
Men ziet dit opgehelderd in het voorbeeld van het zeezout - zuur , en het zuur der plantgewasfen: waar van het eerfte alleen met menïum gedephlogisteerde-lucht, en dan nog van eene mindere zuiverheid opleevert, terwyl het voor het overige ongefchikt is ter verkryging van gedephlogisteerde-lucht. Het zuur van plantgewasfen is geheel en al onbekwaam ter voordbrenging van gedephlogisteerde-lucht, en maakt dat die zelfftandigheden , welken anders gedephlogisteerde - lucht doen voordkomen , vaste lucht en ontvlambaare - lucht opleeveren.
4. ) Uit het voorbeeld van de Salpeter blykt het allerduidlykst , dat het zuur , terwyl het tot gedephlogisteerde-lucht ontbonden wordt , van zyn Phiogiston beroofd wordt : wanneer men de Salpeter onderzoekt van welke men gedephlogisteerde-lucht verkreegen heeft , vindt men haar niet alleen gealcalifeerd , maar ook fterk gephlogisteerd ; zo dat Salpeter - geest by haar gevoegd zynde , 'er Salpeter - lucht wordt voordgebracht.
5. ) Het blykt ook uit de revivicatie die van fommige metaal - kalken plaats heeft, terwyl zy met zuuren gedephlogisteerde-lucht opleeveren , dat zy het Phlogiston. van het zuur hebben aangetrokken.
6.) Men



over de Lucht - gelvkende Vloeistoffen. 3:29
6.) Men kan ook de eigenfchappen van de I gedephlogisteerde - lucht zelfs by brengen , als :een bewys, dat het zuur in eenen gedephlogis: teerden ftaat in deeze lucht aanwezig is: immers Heeren alle proeven , dat deeze lucht eene zeer (fterke betrekking tot het Phlogiston heeft, welIke byzonder blykt uit de gereede verkalking \ welke van de metaalen in deeze lucht kan worliden te weeg t'ebracht. Daar nu deeze aantrekking van het Phlogiston, welke de gedephlogisteerde-lucht zo fterk oeffent, zekerlyk moet ;voordkomen van de geringe hoeveelheid PhloIgiston, welke zy zelve bezit), en zy, gelyk dit 'uit haare ontbinding blykt , van zuur is zaam[ gefteld, zo moet ook dit zuur by haar in eenen ; gedephlogisteerden ftaat gevonden worden.
§• 83.
Welke blyken 'er ook zyn dat het gebeezigi de zuur, hoewel in eenen gedephlogisteerden 1 ftaat , de voornaame bafis der gedephlogisteer1 de - lucht uitmaakt, zo ontdekt men nogthands by de ontbinding deezer lucht, dat dit zuur niet in allenopzigten hetzelfde, maar eenigzins anders gewyzigd is. Dit leid ons dan om te 1 onderzoeken, of ook nog niet eene andere, en i wel eene aardachtige zelfftandigheid in de gede■ phlogisteerde - lucht aanweezend is. Wy zulX 5 len



33° ANTWOORD op de VRAAGE
len al het geene vóór en tegen dit gevoelen is , met alle onpartydigheid trachten te overvveegen.
Eene der eerfte bewyzen welke men aanvoerd , om te toonen , dat 'er meede een aardachtig beftand-deel in de gedephlogisteerde-lucht gevonden wordt, is het verlies in gewigt welke de aardachtige zelfftandigheid ondergaat , van welke men gedephlogisteerde - lucht bekomt. Het is waar, de Heer Lavoisier zegt, dat het kwikzilver als het in Salpeter-zuur ontbonden is, en dus Salpeter lucht en vervolgends gedephlogisteerde-lucht heeft opgelevert, zonder toe- of afneeming van gewigt gereduceert wordt Dan de Heer Priestley
heeft deeze proeven zo dikwerf, en met zo veele naauwkeurigheid herhaalt, dat wy aan dit verlies in gewigt byna niet kunnen twyffelen (o). De Heer van Marum , die dit insgelyks met alle oplettenheid onderzogt heeft, heeft meede eene dergelyke uitkomst waargenomen q>> Wy zelfs hebben dit meede beftendig ondervonden , zo dat wy geenzins aan dit verlies van gewigt twyffelen. Dan fchoon
wy
(?0 Memoires de L'Academie des Sciences , 1776.
(o) Exper. and obferv. on diff. kinds of mr, Vol. III. Preface pag. 14-16. Exper. and obferv. relat. to Pbilofepby, Vol- I. pas. 203. 202. 252. 263.
q) Verhandel, van Teylers tweede Genootfchap, eerfte fluk.



over dk Lucht-gelykende Vloeistofïtn. %%l
wy dus de proeven van den Heer Priestley toeftemmen, zo komen zy ons echter niet voor ils volledige bewyzen , om aantetoonen dat 'er een gedeelte van de aardachtige zelfftandigheid tot lucht ontbonden wordt: voor eerst is het verlies in gewigt zo weinig, dat elk die deeze proeven genomen heeft, zal moeten toeEemmen , dat welke naauwkeurigheid men ook in acht neeme , 'er lichtelyk een gedeelte van ide aardachtige zelfftandigheid door de omftanIdigheid der bewerking kan verlooren worden. .Dan ook toegegeeven zynde, dat het verlies in ;gewigt alléenlyk voordkwam van dat gedeelte !aarde , het welke tenens met de gedephlogisteerde-lucht ontbonden wordt, zo kan dit nog miet bewyzen , dat deeze aardachtige zelfftanidigheid tot gedephlogisteerde-lucht veranderd i wordt. Het is bekend dat van alle foorten van I lucht'er geene is die zo troebel voordkomt als i de gedephlogisteerde-lucht. De Heer Priesti ley heeft zig de moeite gegeeven , om deeze i troebelheid te onderzoeken , en bevonden dat zy veroorzaakt werdt, door eene witte poederachtige zelfftandigheid, welke gelyktydig met de gedephlogisteerde-lucht voordkwam. Hy heeft ook waargenomen, gelyk wy ook meer dan eens ondervonden hebben, dat de gedephlogisteerde-lucht, na eenigen tyd eene aardachtige zelfftandigheid laat vallen , welke zy , wanneer zy eerst was voordgebracht, in zig ontbonden hieldt.
Het



332 ANTWOORD op de VRAAGE
Het verlies in gewigt, het welk men van de aardachtige zelfftandigheid waarneemt, kan dus gemaklyk voordkomen , van dat gedeelte van dezelve , het welk door de hette vlug wordt, en op eene toevallige wyze met de gedephlogisteerde lucht overgaat; doch het welke als vreemd aan dezelve , naa eenigen tyd zig daar van affcheidt: want behoorde deeze tot de gedephlogisteerde - lucht, zo moest de gedephlogisteerde-lucht 3 van welke deeze aardachtige zelfftandigheid was losgelaaten , eene verandering ondergaan hebben ; het welk door de ondervinding nogthands anders wordt aangetoond. Uit dit alles befluiten wy dan , dat het verlies in gewigt , welke de metaalen enz. ondergaan door hunne voordbrenging van gedephlogisteerde - lucht, aan te veele toevallige omftandigheden onderhevig is , dan dat het met eenige zekerheid zou kunnen aantoonen , dat 'er een aardachtige beftand-deel in de gedephlogisteer-. de-lucht aanweezend was.
Een ander bewys 't welk men bybrengt om de aanweezendheid van een aardachtig beftand deel in de gedephlogisteerde-lucht aantetoonen, is, dat men zonder eene aardachtige zelfftandigheid geene gedephlogisteerde - lucht kan voordbrengen. Het is waar , men kan hier op antwoorden , dat de aardachtige zelfftandigheid flegrs vereischt wordt om het zuur te dephlogis-
teeren.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 333
eeren. Dan indien dit alléenlyk de reden van. ;ieszelfs noodzaaklykheid was , zo fchynt het >ok te volgen, dat men dan ook een gedephlogisteerd zuur als gedephlogisiteerde-lucht moest ;unnen daarftelleq ; het welk wy echter met seezout - zuur , dat door overhaaling met de Manganefe van deszelfs Phlogiston beroofd was, :e vergeefs beproeft hebben.
De ftaat waar in men het zuur vindt, wanneer men het uit die van gedephlogiseerde-lucht ontbonden heeft, fchynt zeer veel te bewyzen dat 'er waarlyk eene aardachtige zelfftandigheid in de gedephlogisteerde - lucht beftaat. Wy vinden , gelyk wy boven breeder aantoonden , dat dit zuur wel kenmerken draagt van dat zuur te zyn, hetwelk men ter voordbrenging van de [gedephlogisteerde-lucht gebeezigt heeft , doch l'dat het nogthands in eenige andere opzigten , [als in het niet aantasten van yzer- vylzel en kojper-vylzel , als ook in het troebel maaken van ;kalkwater, daar van onderfcheiden is. Waar taan nu zal men dit onderfcheid toefchryven ? lis de gedephlogisteerde - lucht alléenlyk gedejphlogisteerd zuur ? hoe komt het dan , dat dit ;zuur, als men het wederom met Phlogiston \ vereenigd, niet weder met dezelfde eigenfchap. [ pen te voorfchyn komt ? Daar nu het Phlogis1 ton van de ontvlambaare-lucht, het welk deeze ontbinding der gedephlogisteerde-lucht veroor-



33* ANTW.OORD op de VRAAGE
oorzaakt, geenzins aan dezelve deeze byzondere wyziging kan geeven ; en dit van de ontvlambaare- lucht niet kan voordkomen, alzo wy dan by haare ontbinding met gewoone-lucht, die ook van haar moesten waarneemen (q y En buiten het Phlogiston geene andere zelfftandigheid met het zuur in aanraaking geweest is , die het deeze byzondere wyziging zoude hebben kunnen geeven, als de aarde; zo fchynt hier in zeer veel waarfchynlykheid te zyn , om het aanweezen van eene aarde in de gedephlogisteerde - lucht aanteneemen.
Men vindt meede eenige waarfchynlykheid voor dit gevoelen , als men de vaste - lucht en de gedephlogisteerde-lucht met elkander vergelykt; ten minften de volgende verfchynzelen laaten 'er zig gemaklyk door oplosfen. Hoe veel verfchil men ook tusfchen de vaste - lucht en de gedephlogisteerde - lucht waarneemt, zo ontdekt men nogthands in andere omftandigheden , dat 'er een zeker verband tusfchen deeze beide luchten plaats heeft : zodanig , dat niet alleen de meeste voordbrengingen van gedephlogisteerde- lucht met die van vaste- lucht verzeld
zyn,
(?) Het verdient ten deezen opzigte zeer onze opmerking , dat als men , naar de wyze van de Heer S en ebi er, §. 47. de ontvlambaare-lucht door byvoeging van gewoonelucht boven overgehaald water ontbindt, en ,van dit water eenige druppelen by kalkwater doet , dat het zelve dan niet troebel wordt.



over de Lucht - gelykende Vloeistoffen. 335
zyn , of daar van worden voorafgegaan ; maar ook dat wy by fommige ontbindingen van de gedephlogisteerde - lucht, de aanweezendheid van een foortgelyk zuur als dat der vaste - lucht bemerken. Wil men nu hier op antwoorden , dat dit voordkomt, doordien de vaste-lucht beftaat uit gedephlogisteerde-lucht en Phlogiston, zo moest men vooraf kunnen aantoonen, dat de gedephlogisteerde - lucht door phlogisteering tot vaste - lucht kon veranderd worden , waar van wy by de vaste-lucht het tegengeftelde hebben aangetoont; om niet te zeggen dat men dan ook moest bepaalen , wat men dan door gedephlogisteerde-lucht verftaat : want wil men deeze, niettegenftaande men dit ten opzigte van haare verandering tot vaste-lucht gevoelt, als gedephlogisteerd zuur aanmerken, zo moet men ook kunnen verklaaren , waarom dit zuur by deszelfs phlogisteering, niet in allen opzigten als het zelfde zuur, maar meer of min als dat van vaste-lucht verfchynt. Neemt men ondertusfchen aan, dat de vaste-lucht het gebezigde zuur zy in zynen natuurlyken ftaat , met eene aardachtige zelfftandigheid vereenigd , en dat de gedephlogisteerde - lucht ook een klein gedeelte aarde in haare zamenftelling bevat, zo ziet men ook van zelfs de reden, waarom 'er by de meeste voordbrengingen van gedephlogisteerde lucht, in den beginne , wanneer het zuur nog niet genoegzaam gedephlogisteerd heeft kunnen worden ,



33<5 ANTWOORD op de VRAAGE
den, ook eenige vaste-lucht kan worden voordgebracht ; als ook, waarom de gedephlogisteerde - lucht by haare phlogisteering , ontbonden wordt tot een zuur , dat eenige merktekenen draagt van dat der vaste-lucht: alzo 'er dan juist die beftand-deeien zyn , welke eene zodanige wyziging kunnen veroorzaaken.
Hoe verre wy dan ook afzyn , om dit alles als genoegzaam aantemerken , om het aanweezen van eene aarde in de gedephlogisteerde-lucht vastteftellen; zo komt het ons echter voor, dat men eenige waarfchynlykheden heeft om te mogen vermoeden , dat , behalven het oorfpronglyke zuur in eenen gedephlogisteerden ftaat , ook nog eene aardachtige zelfftandigheid in de gedephlogisteerde-lucht aanweezend is, welkers hoeveelheid ten opzigte van het zuur echter maar zeer gering is.
$. 84.
Thans zyn wy gekomen aan dat gewigtig deel van onze Verhandeling, dat wy onderzoeken moeten het gevoelen van de Heer Lavoisier omtrent de gedephlogisteerde-lucht: een gevoelen , het welk geheel nieuw is , dat byna geheel en al tegen de tot hier toe aangenomene beginzelen Q principia ) aanloopt ; het welk verfcheiden Natuur- en Scheikundigen
verr



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 337
verfchynzelen op eene geheel andere wyze verklaart , en het welk bovendien zo vernuftig is uitgedacht, en met zo veele waarfchynlykheid bekleed , dat het door eenige der voornaamfte Natuurkundigen van deezen tyd is aangenomen. Een gevoelen eindelyk , het welk te meer ons onderzoek vordert , alzo het zelve niet alleen op de kennis van de andere foorten van lucht eenen gewigtigen invloed heeft, maar het welk daarenboven voor de kennis van de beftand-deeien der zouten , der metaalen, en verfcheide andere Natuurlyke lighaamen , van zeer veel belang is.
De voornaamfte Hellingen van de Heer L avoisiek, voor zo verre die op ons onderwerp betrekking hebben , zyn de volgende :
Voor eerst: De gedephlogisteerde - lucht in deszelfs vasten ftaat, dat is, wanneer zy niet in den ftaat van luchr beftaat , is een beginzel, 't welk op zig zelf beftaat, het welk de bafis van alle zuuren uitmaakt, of't welk een beftand-deel van alle zuuren is. Alle zuuren derhalven beftaan uit gedephlogisteerde-lucht vereenigd met de eene of andere zelfftandigheid , welke laatfte, naar maate van deszelfs byzondere natuur, eigentlyk het caraóteristieke van de verfchillende Zuuren uitmaakt. De gedephlogisteerde - lucht is dus het algemeene zuurmaakende beginzel,
XXIV. Deel. Y (prifh



339 ANTWOORD op de VRAAGE
Qprincipium oxegene~) , 't welk zonder onderfcheid in alle zuuren gevonden wordt; en het welk vereenigd zynde met Salpeter-lucht, het Salpeter zuur , met vlugge zwavel of vitriool zuure - lucht, het vitriool■ zuur , met Kunkels phosphorus, het phosphprus-zuur, en met de kool, de vaste - lucht daarftelt.
Ten tweeden : De gedephlogisteerde - lucht is ook een beftand-deel van de Metaal-kalken: dat is, de metaalen veranderen , zonder eenig verlies van eene andere zelfftandigheid , alleen door hunne vereeniging met de gedephlogisteerde-lucht , tot metaal - kalken , en worden wederom metaalen , als men deeze gedephlogisteerde-lucht van haar ontbonden heeft.
Ten derden: De gedephlogisteerde-lucht is meede een beftand - deel van het water, zo , dat zy met de ontvlambaare - lucht vereenigd zynde , het water uitmaakt.
Ten vierden : De gedephlogisteerde - lucht wordt door het licht of de warmte, uit deszelfs vasten ftaat tot die van lucht ontbonden.
Daar wy by het verhandelen van de ontvlambaare - lucht reeds getoont hebben , wat 'er tegen de derde Helling van de Heer Lavoisier
kan



over de luci-it-gelykende vloeistoffen. 339
kan worden ingebracht ; zo Zullen wy [hands maar de overige Hellingen onderzoeken, en ons dus het eerst bepaalen : of de gedephlogisteerdelucht een zamenjlellend deel van het zuur zy.
Wy zullen ten einde dit onderzoek met meer naauwkeurigheid te kunnen doen , vooraf eenige vergelykingen maaken van het gevoelen van den Heer Lavoisier en het onze, die deeze beide gevoelens meer licht zullen byzetten, en aanwyzen , dat zig de verfchynzelen volgends beiden, fchoon uit tegen elkander aanloopende beginzelen , even wel laaten verklaaren.
1..) Volgends de Heer Lavoisier beftaan alle zuuren uit gedephlogisteerde lucht en eene andere zelfftandigheid, welke laatfte, naar maate van den verfchillenden aart der zuuren, ook onderfcheiden is.
Volgends ons gevoelen hebben alle zuuren eene zekere hoeveelheid Phlogiston nodig om zig te doen bemerken. De gedephlogisteerde lucht befchouwen wy het zelfde zuur te zyn , waar van men haar verkreegen heeft, en alleen maar daarvan te verfchillen in het Phlogiston (>).
Wil
CO Schoon men ook aanneeme , dat 'er eene aardachtige fcoffe in de gedephlogisteerde-lucht aanvveezend is , zo is het echter zeker , dat het caracteristieke van de gedephlogisteerde-lucht, of waar door zy zig van zuur onderfcheidt, daar in niet kan geleegen zyn. Wy Zullen dus in het vervolg deeze aardachtige ftoffe in geene aanmerking neemen.
Y a



34o ANTWOORD op de VRAAGE
Wil men nu de gedephlogisteerde- lucht als een beftand - deel van het zuur aanmerken , 't welk met het Phlogiston zuur uitmaakt ? dit is ons om het even, mits men teffens aanneeme, dat, naar maate de zuuren onderfcheiden zyn , ook de gedephlogisteerde - lucht onderfcheiden is.
2. ) Naar het gevoelen van den Heer L avoisier zyn de twee zelfflandigheden, tot welken men de zuuren kan ontbinden , twee wezentlyk verfchillende beftand - deelen : gelyk , by voorbeeld, by het Salpeter-zuur, de Salpeter- lucht en de gedephlogisteerde- lucht.
Wy befchouwen deeze beide luchten geenzins als twee byzondere beftand- deelen van het Salpeter-zuur , maar als een en het zelfde Salpeter-zuur ; 't welk fiegts eene ongelyke verdeeling van Phlogiston bezit : namentlyk, dat het Salpeter-zuur in de Salpeter-lucht meer , en in de gedephlogisteerde-lucht minder Phlogiston bevat, dan in zyne natuurlyke hoeveelheid.
3. } De Heer Lavoisier. zoekt het onderfcheid der zuuren, in het onderfcheid van de zelfflandigheden , waar meede de gedephlogisteerde - lucht vereenigd is ; terwyl by Hem de gedephlogisteerde lucht, als het algemeen zuurïnaakende beginzel, by alle zuuren het zelfde is.
Wy



over di Lucht-gelykende Vloeistoffen. 341
Wy daarentegen zeggen , dat het Phlogiston by alle zuuren het zelfde is ; doch dat het onderfcheid der zuuren in hnnne zamenftelling geleegen is : dus dat de gedephlogisteerde-lucht altoos onderfcheiden is, naar maate de zuuren , van welken zy verkreegen is , onderfcheiden zyn (_s).
Laaten wy nu zien , in hoe verre die ververfchynzelen welke de Heer Lavoisier tot ftaaving van zyn gevoelen bybrengt, ook volgends ons gevoelen , en dus volgends de voorheen aangenomene beginzels kunnen verklaard worden. Bepaalen wy ons ten deezen opzigte eerst by de ontbinding van het Salpeter-zuur , als van welke de Heer Lavoisier zyn voornaamfte bewys ontleent heeft.
Wanneer
(O Men zal ons hier zeggen , dat 'er volgends ons gevoelen iets overblyft, *t welk de Heer Lavoisier verklaart: namentlyk , dat hy de zelfflandigheden opnoemt , waar door de zuuren onderfcheiden zyn. Dan is dit wel meer als fchynbaar ? Wat is Salpeter-lucht, wat is zwavel , volgends den Heer Lavoisier ? — een zamenftellend deel van het Salpeter-zuur of van het vitriool-zuur. En wat zyn deeze beide zuuren ? Salpeter-lucht of zwavel vereenigt met gedephlogisteerde-lucht. Is dit niet een cirkel ? Dan ook toegegeeven dat het gevoelen van de Heer Lavoisier meer verklaart omtrent de zuuren , als het onze ; dan is de Heer Lavoisier met ons ten opzigte van de metaalen in het zelfde geval : wy zeggen metaalen beftaan uit aarde en Pblogistm , en de metaal-kalken zyn dus de eenvouwige metaal-aarde. Volgends den Heer Lavoisier zyn de metaal-kalken, de metaalen vereenigt met gedephlogisteerde-lucht. Dan wat zyn dan de metaalen ?
Y 3



342 ANTWOORD op de VRAAGE
Wanneer men Salpeter - geest by kwikzilver doet , verkrygt men , door middel van eene kleine hette, eerst Salpeter-lucht, tot zo lange dat het kwikzilver in roode prascipitaat veranderd is j dan de bewerking voortzettende, door de roode praecipitaat in grooter hette te plaatfen , zo bekomt men gedephlogisteerde - lucht, en het kwikzilver wordt wederom herfteld. — Wanneer men vervolgends deeze beide foorten van lucht by elkander voegt , worden zy beide outbonden , en men bekomt wederom het Salpeter-zuur. De Heer Lavoisier verklaart dit verfchynzel ten voordeele zyner Helling aldus : Door de byvoeging van het Salpeterzuur by het kwikzilver wordt het Salpeter-zuur ontbonden: zo, dat de gedephlogisteerde-lucht van het Salpeter - zuur zig met het metaal vereenigt; terwyl de Salpeter-lucht , het andere beftand - deel van het Salpeter-zuur , zig van zyne bafis bevryd vindende, als Salpeter-lucht wordt uitgedreeven. Dan de bewerking voordzettende , en ook de gedephlogisteerde-lucht uitdryvende , die het metaal tot kalk maakte , zo verandert de kwik-kalk wederom tot kwikzilver. Eindelyk de gedephlogisteerde - lucht by de Salpeter - lucht voegende , en dus de beftand-deeien van het Salpeter - zuur wederom vereenigende , zo verkrygt men wederom Salpeter • Zuur,
Volgends



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 343
Volgends ons gevoelen verklaart dit verfchynzel zig even gemaklyk , doch uit gantfch andere beginzelen. Het Salpeter-zuur by het kwikzilver gevoegd zynde , ontbindt het Phlogiston van dezelve, en vindt zig voor zo verre het daar meede verzadigd is, vlug gemaakt, en tot Salpeter-lucht ontbonden; terwyl het andere gedeelte van het Salpeter - zuur met de kwik vereenigd blyft. Dit te rug gebleevene Salpeter-zuur wordt op zyn beurt wederom van deszelfs Phlogiston beroofd , door de verwandfchap die het metaal, van het zelve ontdaan zynde , op het zelve oeffent, en wordt dus als gedephlogisteerd zuur, dat is, als gedephlogisteerde - lucht uitgedreeven ; terwyl het metaal , nu wederom zyn Phlogiston ontfangen hebbende , gerivivieerd geworden is. Wyl nu het Phlogiston, het welk het metaal van het laatfte Salpeter - zuur heeft aangetrokken , even zo veel moet bedraagen, als het Phlogiston, 't welk het Salpeter - zuur , by de verandering tot Salpeter - lucht, van het metaal ontroofd heeft, en dus de Salpeter-lucht ten opzigte van het Phlogiston even zo veel plus is, als de gedephlogisteerde-lucht minus is; zo moet hier ook uit volgen , dat zy by elkander gevoegd zynde, ook juist hunne natuurlyke hoeveelheid Phlogiston moeten bezitten , en dus ook gewoon Salpeter-zuur moeten daarftellen.
Y 4 Be-



344 ANTWOORD op de VRAAGE
Befchouwen wy nii in de tweede plaats , hoedanig de Heer Lavoisier de zuure-lucht verklaart. Wy zullen hier toe tot een voorbeeld neemen de vitriool - zuure - lucht. Wanneer men by vitriool - zuur een weinig houtskool voegt , zo wordt , door middel van eene kleine hette , het vitriool - zuur tot vitriool zuure - lucht ontbonden ; dan deeze laaifte met gedephlogisteerde-lucht veroenigende, zo wordt zy wederom tot vitriool - zuur veranderd. De Heer Lavoisier , die het vitriool - zuur zegt te beftaan uit gedephlogisteerde - lueht en zwavel , welke laatfte by Hem het zelfde is als vitriool - zuure - lucht ; ftelt, dat in het eerfte geval de gedephlogisteerde - lucht door de kool wordt aangetrokken ; dus dat de zwavel, nu zonder bafis zynde , als vitriool-zuure • lucht verfchynt; terwyl in het andere , dat beftanddeel, namentlyk de gedephlogisteerde lucht by de vitriool-zuure-lucht voegende , het welk met dezelve vitriool - zuur uitmaakt , 'er ook natuurlyk vitriool - zuur moet ontflaan. Naar ons gevoelen is het door het Phlogiston , het welk het vitriool - zuur van de kool ontfangt , dat het zig vindt vlug gemaakt, en tot vitriool zuure-lucht ontbonden. Wyl het nu alleen wegen het Phlogiston is, dat deeze laatfte van het vitriool - zuur onderfcheiden is , en de gedephlogisteerde - lucht gebrek aan Phlogiston heeft , zo kan de vitriool-zuure-lucht by de
gede»



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 345
gedephlogisteerde - lucht gevoegd zynde , haar oveitollig Phlogiston aan deeze overgeeven, en dus weder tot deszelfs voorigen ftaat van vitriool-zuur veranderd worden.
Eindelyk , om het verfchil van den Heer Lavoisier en ons in weinig woorden uittedrukken. De Heer Lavoisier befchouwt de gedephlogisteerde-lucht als een beginzel ; wy doen dit van het Phlogiston. Het geene, het welk by de Heer Lavoisier is afweezenheid van gedephlogisteerde - lucht, is by ons ophooping van Phlogiston , en het geene by hem is vereeniging met gedephlogisteerde-lucht, is by ons afweezenheid van Phlogiston.
Laat ons nu onderzoeken , of het mogelyk zy te beflisfen , welk van deeze beide gevoelens het naaste aan de waarheid komt.
§. 8<5.
Het volgt van zelfs , dat het ten uiterften moeijelyk zy te bepaalen , welke van twee beginzelen , volgends welke alle verfchynzelen zig zo wei laaten verklaaren , het waare zy : alzo het alleen door middel van de verfchynzelen is, dat wy de waarheid of onwaarheid van Hellingen kunnen toetzen. Wy bekennen niet in ftaat te zyn de beginzelen Qprincipia) van den Y s Heer



346 ANTWOORD op de VRAAGE
Heer Lavoisier op zig zelfs te kunnen wederleggen. Echter komt het ons voor, dat 'er eenige weinige gevallen zyn , die zig niet zo gemaklyk volgends het gevoelen van den Heer Lavoisier laaten verklaaren, als naar het onze ; en die dus als zwarigheden tegen zyn gevoelen kunnen worden ingebracht.
ii-D Indien de gedephlogisteerde-lucht beftendig het zelfde beginzel is , dat is , dat het onderfcheid der zuuren niet voordkomt van de gedephlogisteerde-lucht, maar Van die zelfftandigheid welke met de gedephlogisteerde-lucht vereenigd is; zo moet de gedephlogisteerdelucht , onverfchillig van welk zuur zy ontbonden is, wanneer zy met dezelfde zelfftandigheid vereenigd wordt, ook het zelfde daarftellen. Nu leert de ondervinding , dat de gedephlogisteerde-lucht welke van Salpeter - zuur verkreegen is, en die welke door het vitriool-zuur is voordgebracht , als zy door middel van dezelfde foort van ontvlambaare-lucht ontbonden worden, en zig dus met dezelfde zelfftandigheid vereenigen , niet verfchynen als een en het zelfde zuur, maar als Salpeter-zuur of vitriool-zuur; gevolgelyk , dat de gedephlogisteerde-lucht , in plaats van beftendig een en het zelfde beginzel te zyn, wel dégelyk onderfcheiden is, naar maate zy van onderfcheidene zuuren verkreegen is.
2.) Als



over de Lucht gelykende Vloeistoffen. 347
2.) Als gedephlogisteerde-lucht fiegts één beftand-deel van het Salpeter - zuur is, en met Salpeter-lucht Salpeter-zuur uitmaakt , zo is het ook zeker, dat de gedephlogisteerde-lucht buiten Salpeter-lucht, als geen Salpeter - zuur moet kunnen verfchynen. Nu blykt het uit het zo even gezegde , als ook uit §. 78. N#. 1. 2, dat de gedephlogisteerde-lucht die van het Salpeter-zuur verkreegen is , tot Salpeter-zuur kan veranderd worden , door haar te ontbinden met ontvlambaare - lucht die van vitriool ■ zuur, of zeezout-zuur is voordgebracht, en dus zonder dat zy zig met eenige Salpeter - lucht heeft kunnen vereenigen.
Dit voorbeeld kan ook toegepast worden op de gedephlogisteerde-lucht, die door middel van het vitriool-zuur is voordgebracht,4 welke, volgends Lavoisier, niet tot vitriool zuur moet kunnen veranderen , ten zy dat zy met zwavel vereenigd wordt: het welk ondertusfchen gefchiedt, als men haar door middel van ontvlambaare-lucht die door behulp van het zeezoutzuur verkreegen is, ontbindt. §. 78. N°.4.5.
3.) Zo zeker het is , dat de gedephlogisteerde-lucht volgends den Heer Lavoisier, zonder behulp der Salpeter-lucht , geen Salpeter-zuur kan daarftellen; even zo mm moet ook de Salpeter-lucht, buiten gedephlogisteerde-



348 ANTWOORD op de VRAAGE
de-lucht, niet tot Salpeter ■ zuur kunnen veranderd worden. Uit §. 60. blykt het echter , dat de Salpeter-lucht , naa eenigen tyd aan vlug loogzout blootgefteld geweest te zyn , zonder dat zy gemeenfchap met de gewoonelucht gehad heeft, ontbonden wordt, en vervolgends met dit loogzout een Salpeter - ammoniakzout daarftelt. Nu kan immers het loogzout geene gedephlogisteerde - lucht bezitten , die maakt dat de Salpeter- lucht weder als Salpeter-zuur verfchynt : want, behalven dat dit ganfch onwaarfchynlyk is , zo zou dan ook de gedephlogisteerde • lucht geenzins het algemeen zuurmaakende beginzel kunnen zyn.
4.). Indien de gedephlogisteerde-lucht én de Salpeter-lucht beftand-deeien van het zelfde zuur zyn, zo moet men ook, wanneer men eene deezer beftand-deeien van het Salpeterzuur ontbonden heeft, geen Salpeter-zuur meer kunnen waarneemen. Om dit te onderzoeken, hebben wy eenvouwige Salpeter door hette , lucht doen uitgeeven : wy hebben hier van , gelyk gewoonlyk , een zeer groote hoeveelheid gedephlogistterde lucht verkreegen, en vervolgends op het einde der bewerking een zeker gedeelte Salpeter-lucht. Wy hebben, toen deeze voordkwam, en dus toen, volgends Lavoisier het eene beftand- deel, namentlyk de gedephlogisteerde - lucht, van de Salpeter
reeds



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 349
1 reeds ontbonden was , het vuur vermindert, : alle toegang van gewoone - lucht tot de Salpeter i afgefloten ; en vervolgends , toen de Salpeter I koud geworden was, een gedeelte van dezelve i in water ontbonden , ten einde waarteneemen 1 of dezelve nog Salpeter - zuur zoude bevatten. ; En inde daad wy hebben van dezelve geheele ' brokken Salpeter - kristallen zien aanfchieten. 1 Waar van daan nu deeze laatfte, daar het zeker j is, dat toen de gedephlogisteerde-lucht ophieldt voordtekomen , en de Salpeter - lucht werdt 1 voordgebracht , het eene beftand - deel van het | Salpeter - zuur reeds ontbonden was : alzo ani ders, volgens Lavoisier, de Salpeter-lucht : niet zou hebben kunnen voordkomen.
Hoe gemaklyk verklaart zig dit echter volgends ons gevoelen. De gedephlogisteerde: lucht het Salpeter-zuur zelve zynde, waar van : het Phlogiston door de loogzoutige bafis van de Salpeter is aangetrokken , zo moet het op het einde der bewerking , wanneer het loogzout , zeer fterk gephlogisteerd geworden is, ook kun■ nen gefchieden, dat een gedeelte van dit Phto[ giston zig met hetovergebleevene Salpeter-zuur vereenigt, en dus Salpeter - lucht daarftelt ; en i men moet , daar Salpeter - lucht en gedepbloI gisteerde - lucht in dit geval het zelfde Salpeterzuur zyn , en alleen maar in het Ph.ogiston Verfchillen, even zo wel Salpeter - zuur met de
loog-



35© ANTWOORD op de VRAAGE
loogzoutige bafis vereenigd vinden , of 'er Salpeter-lucht of gedephlogisteerde-lucht van ontbonden wordt ; mits men de bewerking niet zo lang voordzette , dat 'er ook eindelyk geen Salpeter • lucht meer wordt voordgebracht, en dus dat al het Salpeter - zuur van de Salpeter ontbonden is.
5.) Indien de gedephlogisteerde - lucht eene zodanige betrekking tot de metaalen heeft, als men haar, volgends het gevoelen van den Heer Lavoisier moet toekennen : daar de metaalen in ftaat zyn de gedephlogisteerde-lucht van de Salpeter - lucht , in de Salpeter, en van de zwavel , by het vitriool-zuur aantetrekken, en dus van haare meede beftand-deeien lostemaaken ; zoude men dan niet moeten verwachten , dat zy de gedephlogisteerde - lucht zouden aantrekken , als zy in deeze lucht geplaatst waren , en dus niet nodig hadden dezelve van haare meede beftand - deelen lostemaaken. En ondertusfchen is 'er geene lucht, in welke men minder hunne verkalking waarneemt: zodanig dat de Heer Priestley geduurende twee jaaren, yzer in deeze lucht bewaart heeft, zonder 'er eenige verroesting of verkalking aan waarteneemen Q t). Volgends ons gevoelen , het welk de gedephlogisteerde- lucht als een ge-
dephlo-
(t) Exper. and obj. relat. tbo Pbilofopby, Vol, II. pag. 155.



over de Lucht ,G£lykenbe Vloeistoffen. <?5t
dephlogisteerd zuur befchouwt, is het klaar , dat de gedephlogisteerde-lucht zo lang zy met geen Phlogiston vereenigd is, en dus geen zuur is, het metaal niet moet kunnen aandoen.
6. ~) By aldien de gedephlogisteerde • lucht en de Salpeter- lucht met haar beiden, beftanddeeien van het Salpeter-zuur uitmaaken, fchynt het dan niet eenigzins tegenftrydig te zyn , dat een metaal het welk zyne beftand-deeien bezit, een ander beftand - deel fterker zal aantrekken , dan zyn meede beftand-deel doet, waar meede het een en dezelfde zelfftandigheid uitmaakt. Naar onze ftelling is dit geen zwarigheid onderworpen, alzo wy wel ftellen, dat de metaal-kalken het Phlogiston van het zuur aantrekken , doch ook aanneemen , dat het metaal in den ftaat van kalk van Phlogiston beroofd is. Nu is het zeker , dat van twee zelfstandigheden , die ieder eene zekere betrekking tot eene derde bezitten , die van de eene grooter kan zyn dan de andere , en dus dat het metaal van zyn beftand-deel beroofd , het Phlogiston met meer vermogen kan aantrekken , als dit by het zuur wordt vastgehouden.
7. ) Volgends Lavoisier, die aanneemt dat de metaalen het zuur in zyne beftand-deeien ontbinden knnnen , door de aantrekking die zy op de gedephlogisteerde-lucht oeffenen , moeten de metaalen eene fterkere betrekking tot de
gede-



352 ANTWOORD op de VRAAGE
gedephlogisteerde - lucht hebben , dan het andere beftand - deel, het welk met de gedephlogisteerde-lucht zuur uitmaakt. Daar men nu de gedephlogisteerde-lucht door enkele hette van de metaalen kan uitdryven, zoude men immers met reden verwachten , dat men dit ook van het zuur zoude kunnen verrichten, namentlyk dat men dit door hette in zyne beftand-deeien ontbinden kon , en ondertusfchen kan dit niet gefchieden. Naar ons gevoelen, volgends welk de gedephlogisteerde - lucht gedephlogisteerd zuur is , is het klaar , dat de voordbrenging deezer lucht niet kan gefchieden , ten zy 'er eene zelfftandigheid by het zuur gevoegd is , die in ftaat is om het zelve te kunnen dephlogisteeren.
§• 87.
Wy komen nu tot de tweede Helling van den Heer Lavoisier: namentlyk, dat de ver kalking der metaalen voordkomt van hunne vereent' ging met de gedephlogisteerde-lucht: eene Helling welke van te meer gewicht is, daar zy den grondilag van het gevoelen van den Heer Lav o i s i e r omtrent de gedephlogisteerde - lucht uitmaakt; en de beide andere : namentlyk dat de gedephlogisteerde-lucht een beftand-deel der zuuren, en een zamenftellend deel van 't water is, voornamentlyk op dezelve gevestigt zyn.
Daar



over de Lucht»gelykende Vlofistoffen. 353
Daar de Heer Lavoisier de verkalking dei metaalen voornamentlyk verklaart uit het verbranden der lighaamen, zo zullen wy zyn gevoelen hieromtrent vooraf moeten onderzoeken.
De Heer Lavoisier , die aanneemt , dat de gedephlogisteerde-lucht eene zelfftandigheid is , welke met de ftoffe des lichts of der warmte vereenigd zynde , den ftaat van lucht aanneemt ; befchoivwt ook wederkeerig de gedephlogisteerde-lucht, namentlyk in den eigentlyken zin van lucht, te beftaan uit twee zelfftandigheden, waar van het licht of de vuurftoffe het ontbind-middel en een ander wezen
de bafis is ; en leidt hier uit af : 1.) Dat 'er by de verbranding der lighaamen eene ontbinding van vuurftof plaats heeft , namentlyk van die welke met de gedephlogisteerde-lucht vereenigd is. 2.) Dat het om deeze reden is , namentlyk doordien het branden beftaat in deeze aantrekking of ontbinding van de vuurftof van de gedephlogisteerde-lucht , dat de verbranding alleen kan gefchieden in gedephlogisteerde- lucht, of in gemeene - lucht , welke voor een gedeelte uit gedephlogisteerde-lucht beftaat. 3.) Dat by de verbranding, de vuurftof van de gedephlogisteerde - lucht ontbonden wordende , de gedephlogisteerde-lucht moet
op*
(u) De Hier l at oisier noemt dit principe de l/umiere of mattere du Cöa'eur. ■ KXIF. Deel. Z



354 ANTWOORD op de VRAAGE
ophouden als lucht te beftaan ; terwyl dezelve zig vereenigende met het verbrande lighaam , het juist zo veel in gewigt doet toeneemen , als het gewigt der vernietigde lucht bedraagt. 4.) Dat het verbrande lighaam , door de vereeniging met dat weezen waar door zyne zwaarte is toegenomen, veranderd wordt in een zuur: gelyk de zwavel in vitriool-zuur, de phosphorus in phosphorus - zuur enz.
Het verkalken van de metaalen befchouwt de Heer Lavoisier volgends dezelfde wetten te gefchieden ; alléenlyk met dit onderfcheid , dat alles dan langzaamer voordgaat: zo, dat by de verkalking der metaalen 1.) 'er ook vuurftof ontbonden wordt van de lucht waar in dezelve plaats heeft. 2.} Dat om deeze reden de verkalking alleen maar in zuivere lucht, die deeze vuurftof bevat, kan gefchieden. 3.) Dat het metaal ook even zo veel in gewigt toeneemt, als de vernietigde lucht bedraagt. 4.) Dat deeze lucht, of liever haare bafis, zig met het meraal vereenigende , in plaats van het zelve , als andere verbrande lighaamen , tot een zuur te veranderen, hetzelve als een metaal-kalk daarftelt.
De Heer Lavoisier ftemt zelve toe, dat alle deeze verfchynzelen zig ook zeer wel laaten verklaaren , als men naar het gevoelen van Stahl het Phlogiston in alle brandbaare lighaamen y en by de metaalen als de brandbaare
grond-



Over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 355
grondftoffe aanneemt. Men zou dan reeds by voorraad kunnen aanmerken , dat daar beiden , het aanvveezen van de gedephlogisteerde-lucht, en dat van het Phlogiston , hypothefen zyn j die men aanneemt Om de verfchynzelen te verklaaren ; men met even zo veel recht een bewys van het eerfte kan afvraagen , als de Heer Lavoisier van het andere afvorderc. Wy zullen echter beide Hellingen wat nader met elkander vergelykem .
1. ) Volgends de Heer Lavoisier wordt 'er door de verbranding van een lighaam , de Vuurftof van de gedephlogisteerde-lucht losgemaakt, en het is deeze we'ke zig in de gedaante van vlam vertoont. Wy zeggen : dat de vlam beftaat uit de losgemaakte vuurdeelen van het brandend lighaam. Wie heeft hier nu de meeste waarfchynlykheid ? Immers blyft de Heer Lavoisier nog fchuldig om te verklaaren , welk de reden is , dat de lighaamen de vuurftof van de gedephlogisteerde - lucht losmaaken : alzo de ontbinding deezer vuurftof geenzins de oorzaak is, maar een gevolg van hunne branding. Daar volgends ons , de oorzaak van hunne branding geleegen is in de losmaaking van hunne vuurdeelen , en de ontbinding der lucht by ons een gevolg is van hunne branding.
2. ) Wy zyn het met de Heer Lavoisïer eens j dat 'er tot de verbranding van een lig—
Z 2 haittlj



356 ANTWOORD op de VRAAGE
haam , of de verkalking van metaal, zuivere lucht vereifcht wordt ; dan deeze is , volgends den Heer Lavoisier , nodig , ten einde het lighaam de vuurftof van de gedephlogisteerde - lucht zou kunnen ontbinden , en dus branden of verkalken. Volgends ons , wordt zy vereischt , om het losgemaakte Phlogiston te kunnen opneemen. Waar blyft nu de vuurftof, welke van de gedephlogisteerde-lucht ontbonden is? Dit verklaart de Heer Lavoisier niet. Hy zegt wel dat de bafis welke met deeze vuurftof vereenigd was , zig met het verbrande lighaam vereenigt. Naar ons gevoelen is het losgemaakte Phlogiston van het lighvjam indedaad met dat weezen vereenigd , welk de vermeerderde zwaarte van het verbrande lighaam of van het metaal uitmaakt: namentlyk met de gedephlogisteerde - lucht, welke door deeze vereeniging tot zuur ontbonden is.
3.) Wy zyn meede met de Heer Lavoisier van het zelfde gevoelen , dat by de verbranding of verkalking het lighaam , het welk deeze bewerking ondergaan heeft, juist zo veel in gewigt toeneemt, als dat van de vernietigde gedephlogisteerde - lucht bedraagt. Dan wy verfchillen met Hem in de verklaaring. De Heer Lavoisier zegt, dat door de aantrekking die het verbrand of verkalkt wordende lighaam op de vuurftof van de gedephlogisteerdelucht



OVER DE LueïIT • GELYKENDE VLOEISTOFFEN. 357
lucht oeffent , de gedephlogisteerde-lucht ontbonden wordt. Wy zeggen , dat door het Phlogiston , het welk deeze lighaamen aan de gedephlogisteerde - lucht meededeelen , de gedephlogisteerde-lucht tot zuur ontbonden wordt, en zig als zodanig met deeze lighaamen vereenigt. In deeze dunkt ons wederom dat onze verklaaring de waarfchynlykfte is : immers volgends de Heer Lavoisier moet de vuurllof vooraf van de gedephlogisteerde - lucht ontbonden worden , zal deeze laatfte zig met de lighaamen kunnen vereenigen; de gedephlogisteerde-lucht moet dus deeze vuurftof misfen , en de toeneeming van gewigt kan dus maar zo veel zyn , als de gedephlogisteerde - lucht zonder deeze vuurftof bedraagt. Naar ons gevoelen wordt 'er niets gemist; en moet de toeneeming van gewigt juist gelyk zyn aan de vernietigde gedephlogisteerde - lucht: alzo het Phlogiston, het welk het lighaam heeft kwyt geraakt , de gedephlogisteerde - lucht tot zuur ontbindende , met de gedephlogisteerde-lucht vereenigd blyft.
4.) Dit bygevoegde weezen , namentlyk de gedephlogisteerde - lucht, van haare vuurftof ontdaan zynde , verandert, volgends den Heer Lavoisier , zommige lighaamen tot een zuur, en de metaalen tot een kalk. Wy zeggen, dat de zwavel enz. lighaamen zyn die uit zuur en Phlogiston beftaan , en waar van het zuur niet Z 3 merk-



358 ANTWOORD op de VRAAGE
merkbaar is door het Phlogiston: dus dat deeze lighaamen als zy ontdaan zyn van dit Phlogiston , zig als zuur moeten vertoonen Volgends ons beftaan de metaalen , uit metaal-aarden en Phlogiston, en moeten dus, als zy hun phlogiston aan de gedephlogisteerde- lucht hebben overgegeeven , fiegts als metaal - aarden of kalk overblyven. Naar ons gevoelen is het dus geene zwaarigheid onderhevig , waarom m het eene geval een zuur ontftaat , en in het andere niet s alzo wy het zuur met de lighaamen zelfs vereenigd befchouwen. Volgends het gevoelen van den Heer Lavoisier, die de gedephlogisteerde - lucht voor het zuurmaakende beginzel houdt, blyft het eene zwarigheid, waarom zy vereenigd zynde met de metaal - kalken s zig daar ook niet als zodanig doet bemerken.
Men ziet dan , dat alle de gevallen welken de Heer Lavoisier opgeeft om zyne ftelling te betoogen , even zo wel op ons gevoelen kunnen worden toegepast. Wy bekennen het, in beide gevallen neemt men zekere hypothefen aan : de Heer Lavoisier, die van de gedephlogisteerde - lucht namentlyk in eenen vasten l'fcaat, en wy die van. het Phlogiston ; dan het
komt
(■u-) Men herinnere zig hier het geene wy meer dan eens gezegd hebben : namentlyk dat her zuur zo wel door eene te groote , ais door ,eene te kleine hoeveelheid Phlogiston onmerkbaar kan worden,



OVER DE LCCHT • GELYKENDE VLOEISTOFFEN. 359
komt ons nogthands voor, dat de onze niet de minst waarfchynlykfte is. Wy zullen dit nog met een paar voorbeelden aantoonen.
Het is bekend dat men van de menie door byvoeging van vitriool - zuur of Salpeter - zuur, gedephlogisteerde - lucht verkrygt, zonder dat zy tot metaal herfteld wordt : wy hebben beproeft om de menie door zeezout-zuur , namentlyk zulk als men in den koophandel aan: treft , gedephlogisteerde-lucht te doen opleeveren , en nebben deeze niet alleen van dezel' ve bekomen , maar ook waargenomen , dat de : menie meer of min tot loot was herfteld gewor! den , zo dat zy zig als loot erts vertoonde , en met rookende Salpeter- geest, Salpeter lucht f voordbracht. Hoe zal de Heer Lavoisier
Idit nu verklaaren ? Volgends zyn gevoelen beftaat de menie ;uit lood en gedephlogistcer1 de-lucht : deeze gedephlogisteerde-lucht kan i dus de zwavel of de Salpeter - lucht , van het ' vitriool-zuur of van het Salpeter-zuur aantrekken , en deeze zuuren dus tot gedcphlogisteer.1 de-lucht ontbinden : dan, welk kan dan de reden zyn, dat de zwavel enz. zynen eerften bafis : zal verlaaten, om zig met eenen foortgelyken bafis 1 by de menie te vereenigen ? En gefield dat dit 1 kon gefchieden, zo moester* zy zig immers we( der als dezelfde zuuren by het loot vertoonen. ' Ten anderen : waar blyft de gedephlogisteerdeZ 4 lucht



sfo ANTWOORD op de VRAAGE
lucht die met het loot in den ftaat van menie vereenigd is , als de menie met zeezout - zuur gedephlogisteerde - lucht opleevert , en gedeeltelyk gerivivieerd wordt ? Immers kan zy deeze aan het zeezout - zuur niet overgeeven : daar dit zuur reeds zyn eigen hoeveelheid gedephlogisteerde- lucht bezit. Wy betuigen dit faclum volgends het gevoelen van den Heer Lavoisier niet te kunnen verklaaren. Volgends ons is dit zeer gemakkelyk : de menie een metaal zynde dat van zyn Phlogiston beroofd is , trekt het Phlogiston van de zuuren tot zig, eri verandert dezelve hier door tot gedephlogisteerd zuur, dat is tot gedephlogisteerde lucht: wyl nu echter het vitriool-zuur en Salpeterzuur niet die hoeveelheid Phlogiston bezitten als het zeezout - zuur , en de menie eene grootere hoeveelheid Phlogiston fchynt te vereisfchen om tot loot herfteld te worden , als de kwik-kalk , zo blyft de menie ongerivivieerd , dan wordt door het meerder Phh.giston , het welk zy van het zeezout-zuur kan aantrekken, gedeeltelyk herftelt.
Ten anderen : de Heer Lavoisier zegt het zeezout - zuur niet te hebben kunnen ontbinden : welk is hier van de reden ? Immers is dit zuur zo wek een zuur als de andere zuuren , en dus ook met gedephlogisteerde - lucht Vereenigd. Wy zeggen dit zuur bevat te veel
Phk-



OVER DE LUCHT. GELYKENDE VLOEISTOFFEN. 36Y
Phlogiston, dan dat het zo gemaklyk als andere zuuren gedephlogisteerd zou kunnen worden (w). Dat dit zuur echter tot gedephlogisteerde - lucht kan ontbonden worden, hebben wy nog zoeven aangetoont. Bovendien als men dit zuur by de Manganefe of den Braunlteen voegt , verkrygt men meede gedephlogisteerde-lucht , naa dat men vooraf ontvlambaare-lucht bekomen heeft. Het is met deeze proef dat wy van het gevoelen van den Heer Lavoisier zullen afftappen ; eene proef die niet ligt uit zyn gevoelen verklaarbaar is , en die ook in het voerbygaan kan dienen, tot eene wederlegging van zyn gevoelen omtrent het water , waar over wy ons echter reeds by de ontvlambaare - lucht hebben uitgelaaten: immers in dit geval hebben wy twee luchten die te zamen het water uitmaaken , en die wy van een en het zelfde zuur bekomen. Het zeezout-zuur moet dus zelfs water zyn , of het moet door den Braunlteen tot water kunnen veranderd worden. Beide is even onwaarfchynlyk. Hoe gemaklyk verklaart zig dit, als men aanneemt, dat een gedeelte van het zeezout-zuur de Braunlteen van zyn Phlogiston berooft , en hier door tot ontvlambaare - lucht
ont-
(w) Buiten by de menie en by den Braunlteen gevoegd te zyn', weeten wy geen voorbeeld dat men van zeezout-zuur gedephlogisteerde-lucht kan bekomen.
Z5



3^2 ANTWOORD op de VRAAGE
ontbonden wordt; terwyl een ander gedeelte op zyn beurt wederom door de Manganefe van zyn Phlogiston beroofd wordende , tot gedephlogisteerde - lucht veranderd wordt.
§. 88.
Eindelyk moeten wy ook nog gewag maaken van het gevoelen van den Heer Scheele , welke de gedephlogisteerde- lucht befchouwt als een beftand - deel van de warmte , zo dat de warmte van de gedephlogisteerde-lucht en Phlogiston zoude zyn zaamgefteld , en dus dat de gedephlogisteerde - lucht door phlogisteering tot warmte zou veranderd worden Qxy
Wy meenen dit gevoelen met eene zeer beflisfende proef te kunnen wederleggen : Wy hebben ons tot dezelve bedient van het werktuig §• 77. befchreeven , en hebben het ontfang-glas gevult met een. mengzel van § gedephlogisteerde-lucht en | ontvlambaare-lucht;. welken wy vervolgends in den Bol lieten opklimmen , naa dat wy den Bol vooraf droog en luchtledig gemaakt hadden. £ir verricht hebbende, zo hebben wy den Bol van het ontfang-glas weggenomen , en in evenwigt gebracht door middel van eene zeer naauwkeurige balans; hier
naa
(x) C, G. Scheele Ttahéje VAir fjf du Feu.



OVER DE LUCHT - GELYKENDE VLOEISTOFFEN. g63
maa hebben wy de lucht in den Bol door de Eleétrieke gelykftelling aangeftoken, enterllond iweder het gewigt van den Bol onderzogt: het üwelk in den beginne § grein ligter fcheen , dan inaa dat de Bol afgekoeld was, het zelfde als ie .vooren was. Wy hebben toen den Bol weder ;op het ontfang-glas gefchroeft, eu beide kraarnen geopent , als wanneer wy bevonden, door tde lucht welke 'er uit het ontfang - glas in den IBol oprees, dat 'er by deeze aanfteeking §§ ge(deelte van de lucht verminderd was. Wy hebt ben toen den Bol, van het ontfang glas weggekomen zynde , wederom gewogen , en gevo.;den dat hy nu 6 greinen zwaarer geworden was-. | De lucht in dezelve aangeftoken hebbende , en het gewigt van den Bol wederom onderzoekende , zo was dit als vóór de aanfteeking ; ondertusfchen den Bol weder op het ontfang- glas gefchroeft , en gelegenheid gegeeven hebbende, i dat de lucht uit het ontfang glas in den Bol kon opryzen ; zo bleek het ons, dat de lucht by deeze tweede aanfteeking voor § gedeelte verminderd was ; ook vonden wy, het gewigt van den Bol vervolgends onderzoekende, dat de Bol weder 5 greinen in gewigt hadt toegenomen, en dus dat hy 11 greinen zwaarer was, dan toen wy de proef aanvingen.
Deeze proef wederlegt dan volkomen het gevoelen van den Heer Scheele : immers daar
de



-6t ANTWOORD op de VRAAGE
de warmte , zo als de Heer Scheele zelfs tocftemt , door alle lighaamen heen dringt, en 'er "by de ontbinding van de gedephlogisteerde lucht door de ontvlamming van de ontvlambaare-lucht zulk een aanmerklyke trap van warmte plaats heeft, zo moest, indien de gedephlogisteerde-lucht door phlogisteering tot warmte veranderd werdt, de Bol, na elke aanfteeking, even zo veel in gewigt zyn afgenomen, als het gewigt van 'de verminderde lucht bedroeg , en by elke vulling weder een gelyk gewigt als te vooren hebben. Daar het nu uit deeze proef blykbaar is , dat den Bol het zelfde gewigt behoudt , niettegenftaande de lucht in den Bol byna geheel en al verminderd is , en dus het tegengeftelde van het geene 'er naar het gevoelen van den Heer Scheele moest gefchieden ; zo blykt het dat de beftand-deeien van de verminderde lucht wel degelyk aanweezendblyven, en dus dat deeze deelen alleen maar uit hunnen veerkrachtigen ftaat ontbonden , doch geenzins tot warmte veranderd worden.
DERDE



over. de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 365
DERDE AFDEELING.
De Dampkrings-lucht'is een vloeiftof, welkers wyze van zamenflelling met die -der verfchillende foorten van lucht' overeenkomflig is.
§. 89.
!TY7anneer men acht geeft op de omftandigVV heid waar in de lucht van den Dampkring is van zig onophoudendyk met andere zelfftanjdigheden te moeten vereenigen , zo ontdekt :men reeds ten eerften , dat zy eene vloeiftof 2zyn moet, welke voor verfchillende zamenftelHingen vatbaar is : dat is , dat zy uit zodanige ; zelfflandigheden moet beftaan , welke verfchil] lende vereenigingen kunnen aangaan, en welke (dus door deeze vereenigingen tot andere.zelf(Handigheden moeten veranderd worden ; -— [ gevolgelyk , dat de lucht van den Dampkring I geenzins als dezelfde vloeiftof zonder verandering kan blyven beftaan , maar van tyd tot tyd
moet



S66 ANTWOORD op de VRAAGE
moet ontbonden , en op nieuw gevormd worden ; — en dus dat zy beftendig door de Natuur moet wbrden voordgebracht.
§. po.
De Dampkrings-lucht wordt door alle bewerkingen die Phlogiston uitgeeven , ontbonden of verminderd. Men kan deeze bewerkingen onderfcheiden in zulken, welken haar eenvouwig phlogisteeren , en in zulken , welken , terwyl zy dit doen , ook zelfs eenige lucht uitgeeven.
De eerfte zyn : de verkalking der metaalen, de ontbinding van de ontvlambaare - lucht, of van de Salpeter - lucht, het mengzel van yzer vylzel en zwavel, de zwavel-lever die in water , kalkwater of loogzout ontbonden is, eene ontbinding van yzer of koper in vlug bytend loogzout, de phosphorus , de pyrophorus, de Eleótrieke vonk enz. (x).
Tot de tweede behooren : de verbranding en verrotting van alle dierlyke en groeijende zelf-
ftan-
(x) Schoon wy de Eleétrieke vonk hier onder die bewerkingen plaatfen, welken de lucht, door het Phlogiston 't welk zy uitgeeven, doen ontbinden ; zo gelooven wy echter, dat de Eleétrieke vonk wegens eene geheel andere oorzaak , de lucht doet verminderen.



over de Lucht-gelykende Vloeistof^en.
iftandigheden , de ademhaaling, die foorten van loliën welken in de lacht d:oogen , alle verwen Idie met oliën zyn toebereid , alle foorten van ciment enz.
De vermindering welke de lucht door de eer:{le foort van bewerkingen ondergaat, welken rmen alléén hier in aanmerking kan neemen, bepaalt zig tot l of \ gedeelte van haare hoeveelheid, en gefchiedt niet verder, fchoon ook de ducht aan deeze bewerkingen blyve blootgefteld, of dat men deeze op nieuws in haar tracht te herhaalen.
Het overblyvende gedeelte der lucht bezit sgeheel andere eigenfchappen : heeft eene mindere foortelyke zwaarte , is onbekwaam voor ide onderhouding van het vuur en de ademhaaling , als ook om eenige verdere vereeniging iimet het Phlogiston te kunnen aangaan.
§. ot.
Het eerfte dan , 't welk men ten opzigte :deezer vermindering te onderzoeken hebbe, is: :of de Dampkrings - lucht in haar geheel voor Ideeze vermindering vatbaar is; dat is : of elk /gedeelte van de Dampkrings - lucht zonder onIderfcheid deeze vermindering kan ondergaan , idan , of 'er alleen maar een bepaald gedeelte
by



368 ANTWOORD op de VRAAGE
by dezelve is , welk men op deeze wyze kan doen verminderen , en welk dus onderfcheiden is van de overige hoeveelheid.
Zo dra1 men aanneemt, dat elk gedeelte van de Dampkrings - lucht zonder Onderfcheid voor deeze bepaalde vermindering vatbaar is , zo moet hier uit volgen, dat de vermindering daarom bepaald is, alzo de lucht maar eene zekere hoeveelheid Phlogiston kan opneemen-, en dus dat indien zy eene meerdere gedephlogisteerdheid bezat , zy nog verder zou verminderd worden : immers moet dit volgen , daar het door de meededeeling van Phlogiston is, dat zy deeze vermindering ondergaat. Dan welk is dan de reden , dat by deeze meededeeling van Phlogiston een gedeelte van de lucht ontbonden wordt, en een ander gedeelte zig met het Phlogiston vereenigt ? Ten anderen, waar aan moet men het toefchryven , dat dit overblyvende gedeelte , nog eene toevoeging van Phlogiston ontfangen hebbende , eene mindere foortelyke zwaarte heeft ? Het is waar , men zal hier op antwoorden , dat de vermindering der lucht , als ook de vermindering van foortelyke zwaarte , voordkomt van de vaste - lucht, die door middel van deeze bewerkingen van de lucht wordt afgefcheiden. Dan , behalven dat de lucht van den Dampkring geenzins de voor ons zo heilzaame eigenfchappen kon bezitten ,
als



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 369
i als zy uit eene dergelyke hoeveelheid vaste j lucht beftont , en dit dus reeds tegen de waari fchynlykheid aanloopt; zo hebben laatere proef1 neemingen ons geleert, dat de lucht van den ] Dampkring naauvvlyks y| van haare hoeveelheid • vaste - lucht bevat: zo dat wy deeze aan wee: zendheid van vaste-lucht, als wy de Dampkrings-lucht phlogisteeren door zulke bewerkingen welken'er geen vaste-lucht aan kunnen mee; dedeelen, naauwlyks of in't geheel niet kunnen j bemerken §. 100.
Ten anderen : indien de vermindering der ] Dampkrings - lucht door de opgenoemde bewer* ! kingen, daarom alleen bepaald is , dat zy maar eene zekere hoeveelheid Phlogiston kan opneemen, zó moet de gedephlogisteerde-lucht, die door middel van phlogisteering in dezelfde om! Handigheid gebracht is als de gewoone - lucht , 1 ook maar voor eene dergelyke bepaalde vermin1 dering vatbaar zyn. Wy nebben het der moei1 te waardig geoordeelt dit opzetlyk te beproeven: I ten dien einde hebben wy eerst onderzogt tot welk gedeelte de gedephlogisteerde-lucht (waar toe wy die van rood praecipitaat gebeezigt heb■ ben ) , door een versch gemaakt mengzel van yzer-vylzel cn zwavel (s) moest verminderd
zyn,
O) Wy hebben ons tot dit mengzel, gelyk ook tot die ] geene , waar van wy in het vervolg zullen melding maaken , bediend van gelyke hoeveelheden yzer-vylzel en zwavel , en wat meer dan dezelfde hoeveelheid water. XXIV. Deel. A a



370 ANTWOORD op de VRAAGE
zyn , om eene gelyke hoeveelheid Salpeter lucht als de gewoone - lucht te kunnen ontbinden : dit hebben wy gevonden dat ten naasten by is , als de gedephlogisteerde-lucht voor £ gedeelte ontbonden is : in welk geval twee maaien Salpeter - lucht, en eene maat van deeze lucht, ten naasten by eene gelyke plaats zullen inneemen ,; als dat zy by eene maat gewoone lucht gevoegd waren. Wy hebben vervolgends deeze zo verre ontbondene gedephlogisteerde lucht op nieuw aan een mengzel van yzer - vylzel en zwavel blootgeftelt, en gevonden dat zy in piaats van fiegts voor \öf f gedeelte ontbonden te worden , nog voor \ gedeelte verminderd werdt Qa~). Is 'er dan geene reden,
waar-
O) Het fchynt in den eerften opflag eenigzins tegenftrydig te zyn , dat eene lucht die niet meêr Salpeter-lucht opneemt als de gewoone-lucht, en dus die niet meêr Phlogiston •van de Salpeter-lucht ontbindt, nogthands door eene andere bewerking nog meer Phlogiston kan opneemen. Deeze zwarigheid wordt echter fchielyk weggenomen, als men nadenkt dat de vaste-lucht , en de Salpeter-lucht door geen Salpeter-lucht ontbonden worden , en deeze ook niet ontbinden, en dat haare ontbinding echter gefchiedt , als men haar aan een mengzel van yzer - vylzel en zwavel blootftelle. De ontbinding der Salpeter-lucht gefchiedt door eene aantrekking van haar Phlogiston , door de bygevoegde lucht, en is evenredig naar het vermogen waar meede deeze lucht het aantrekt : is deeze lucht dan reeds met zo veel Phlogiston vereenigd , dat zy geen vermogen meer oeffent om het van de Salpeter-lucht lostemaaken , zo blyft de Salpeter-lucht zonder ontbonden te worden : dan dit komt niet voord , dat deeze lucht geen Phlogiston meer kan opneemen , maar dat zy daar omtrent onverfchillig geworden is. Wordt ondertusfchen eene zonnige lucht blootgefteld aan het mengzel van yzer-vylzel



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 371
1 waarom de Dampkrings - lucht , indien zy ho1 mogeen was , dat is als zy voor haare geheele 1 hoeveelheid voor eene bepaalde vermindering i vatbaar was , zig voor een gedeelte met het L Phlogiston zoude vereenigen , en voor een ge< deelte ontbonden worden; en blykt het, dat de 1 bepaalde vermindering der Dampkrings - lucht jniet van haare graad van gedephlogisteerdheid ' voordkomt, zo moet niet de geheele hoeveelI heid lucht, maar alleen een zeker gedeelte van : dezelve, voor deeze vermindering vatbaar zyn, [ en de Dampkrings - lucht moet dus uit twee onderfcheidene heginzels , of uit twee onderfchei3 den foorten van lucht beftaan; waarvan de eene ;de bekwaamheid heeft, om zig met het PhlogisMon te vereenigen , en daar door ontbonden te 1 worden, terwyl de andere onveranderd blyft.
§. 92.
Onderzoeken wy dan in de eerfte plaats , jwelke foort van lucht het is , .die 'er door midJdel van phlogisteerende bewerkingen , van de [Dampkrings - lucht ontbonden wordt, en waar idoor dus haare vermindering ontftaat.
'Er
ezel en zwavel', 't welk van zig zelfs Phlogiston uitfloot , zo omoet zy zig zo lange met het Phlogiston vereenigen , tot dat izy daartoe, gelyk het onverminderde gedeelte van de Dampikrings-lucht, eene volftrekte ongefchiktheid nebbe.
Aa 2



372 ANTWOORD op de VRAAGE
'Er zyn vry duidelyke bewyzen, die aantoonen dat deeze gedephlogisteerde-lucht is.
1. ) Als men by Dampkrings-lucht die door phlogisteerende bewerkingen verminderd is, eene hoeveelheid gedephlogisteerde - lucht voegt, welk gelyk is, aan het gedeelte 't welk 'er van de Dampkrings - lucht verminderd is ; zo heeft de lucht niet alleen weder dezelfde eigenfchappen met betrekking tot het vuur en de ademhaaling , welken zy te vooren hadt; maar zy gedraagt zig ook ten opzigte van alle andere phlogisteerende bewerkingen als Dampkringslucht , en wordt door deeze wederom voor zo verre als de bygevoegde lucht bedraagt, en dus even als Dampkrings-lucht verminderd.
2. ) De Dampkrings - lucht, die door phlogisteerende bewerkingen gedeeltelyk ontbonden is , verkrygt door byvoeging van gedephlogisteerde - lucht niet alleen weder dezelfde eigenfchappen die zy te vooren hadt, met betrekking tot het Phlogiston , maar zy is ook in andere omftandigheden aan Dampkrings - lucht gelyk. De Heer Cavendish heeft ontdekt dat als men door eene zekere hoeveelheid lucht die uit vyf deelen gedephlogisteerde - lucht, en drie deelen Dampkrings-lucht beftaat, de Electrieke vonk eenigen tyd laat gaan , de geheele hoeveelheid lucht ontbonden wordt. — Wy
hebben



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 373
hebben dit ook waargenomen als wy by Damp! krings - lucht die wy door phlogisteerende bewerkingen vermindert hadden , een gedeelte : gedephlogisteerde lucht voegden, 'twelk gelyk was aan het gedeelte dat verminderd was , en voords door eene hoeveelheid lucht, die uit drie. deelen van deeze lucht beltont , en uit vyf deelen gedephlogisteerde-lucht, de Eleétrieke vonk eenigen tyd lieten overgaan. Daar nu de . Eleétrieke vonk in deeze omftandigheid geheel ; anders werkt als Phlogiston , gelyk' ftraks bly1 ken zal §. 96, en zy nogthands dezelfde uit' werking heeft op Dampkrings-lucht, by welke : men naa haare vermindering gedephlogisteerdelucht gevoegt heeft, als op Dampkrings - lucht, waar aan geene verandering gefchiedt is ; zo is dit meede een voornaam bewys, dat het gedeelte lucht, 't welk door phlogisteerende bewerkingen van de Dampkrings- lucht ontbonden wordt, gedephlogisteerde - lucht is.
3.) De Heer Lavoisier heeft aangetoont dat de metaalen , die in eene bepaalde hoeveelheid lucht verkalkt worden , juist zo veel in gewigt toeneemeu , als het gewigt der lucht welke daar door verminderd wordt, bedraagt. Hunne meerdere zwaarte kan dus niet ; anders voordkomen , dan van dat gedeelte der ; Dampkrings - lucht, welk zy gephlogisteerd en ontbonden hebben ; en zy kunnen, wanneer Aas 111611



374 ANTWOORD op de VRAAGE
men dit van hun door hette uitdryft , geene andere uitwerking aan het zelve te weeg brengen , dan dat zy op hun beurt het Phlogiston daar van aantrekken , 't welk blykt daar zy dan ook wederom tot metaalen herfteld worden. Wyl men nu van zodanige metaal- kalken, welkers metaalen zonder eenige byvoeging van zuur, in de lucht verkalkt zyn , als de Mercurius prcecipitatus per fe, en de Flor es zwei, gedephlogisteerde lucht bekomt, zo dit meede een allerduidlykst bewys, dat het gedeelte van de Dampkrings lucht, 't welk zy by hunne verkalking ontbonden hebben , en dat by alle phlogisteerende bewerkingen ontbonden wordt, gedephlogisteerde lucht is,
4.) Men zou by deeze bewyzen nog kunnen voegen : de eigenfchap , welke de gede¬phlogisteerde - lucht, neffens de lucht van den Dampkring bezit, om door de ontbinding van de ontvlambaare-lucht of Salpeter-lucht ontbonden te worden, welke wy by geene der andere
foorten van lucht waarneemen ; als ook de
kleine meerdere foortelyke zwaarte , welke de gedephlogisteerde lucht met betrekking tot de lucht van den Dampkring heeft, en welke maakt dat zy , wanneer zy gevoegd is , namentlyk voor zo verre het ontbondene gedeelte der lucht bedraagt , by Dampkrings - lucht die door phlogisteerende beweAingen verminderd is , en
welke



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 375
welke eene mindere foortelyke zwaarte heeft §. 90, eene lucht daarftelt, welker foortelyk gewigt juist aan dat van Dampkrings - lucht gelyk is.
§. 93-
Is 'er dan alle waarfchynlykheid om te vermoeden , dat de lucht van den Dampkring voor ! af £ gedeelte uit gedephlogisteerde - lucht beftaat , en heeft men alle blyken dat de gedephlogisteerde-lucht een gedephlogisteerd zuur is , en van onderfcheidene zuuren kan worden daargefteld, zo moeten wy nu aantoonen, welke den aart van het zuur is , waar uit dit gedeelte van de Dampkrings - lucht beftaat.
Men kan dit by de Dampkrings - lucht zelfs niet gewaar worden. Het is alleen by de ontbinding der Dampkrings - lucht , dat men het zuur zou kunnen befpeuren : dan de meesten dier bewerkingen welken deeze ontbinding veroorzaaken , zyn van dien aart, dat zy teffens ook eenige lucht , en wel vaste-lucht, en dus
een zuur aan de lucht meededeelen ; of,
zo zyookal de lucht eenvouwig phlogisteeren, dat zy zelfs tot een zuur ontbonden worden, of zig daar meede vereenigen , en dus in beide gevallen het zuur dat 'er van de Dampkrings - lucht wordt afgefcheiden , onkenbaar Aa 4 maa-



37<5 ANTWOORD op de VRAAGE
maaken De eenige ontbinding der lucht
by welke men zuurheid zoude kunnen waarneemen , zoude die zyn , welke 'er door de overgang der Eleftrieke vonk ontftont; dan wyl de Eleétrieke vonk niet alléén de gedephlogisteerde-lucht ontbindt §. 96 , zo kan men niet bepaalen van welk gedeelte der Dampkrings lucht het zuur ontftaat. De wyze welke wy gebeezigt hebben om de gedephlogisteerde-lucht door middel van de ontvlambaare-lucht tot zuur te ontbinden, is meede tot de herkenning van het zuur der Dampkrings - lucht ongefchikt : alzo men op deeze wyze , niet meer dan eene enkele aanfteeking kunnende verrichten, niet eens zo veel vocht verkrygt dat men het zelve kan onderzoeken , hoe veel minder dat men den aart van het zuur zou kunnen beoordeelen ; terwyl wanneer men de ontbinding der Dampkrings - lucht door de aangehoude branding van ontvlambaare-lucht in een open glas laat gefchieden , het zuur te veel gephlogisteerd raakt oni Zig te kunnen doen bemerken (/).
Men
(&) Die bewerkingen by welken , terwyl zy de lucht phlogisteeren , een zuur ontftaat , zvn de Salpeter-lucht , de phosphorus , en de pyrophorus. Die welken zig met het afgefcheiden zuur kunnen vereenigen, zyn, het mengzel van yzer-vylzel en zwavel, de verfchillende ontbindingen van zwavel.lever , en de ontbinding van yzer of koper in vlug loogzout.
O) Het is de wyze welke de Heer Cavendish gebruikt flffft rjm eene zekere hoeveelheid vocht van de Dampkringslucht



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 377
IMen denke echter niet dat deeze onmerkbaarheid van het zuur by de ontbinding der I Dampkrings-lucht, iets nadeeligs zoude zyn om : te gevoelen , dat deeze voor een gedeelte uit c gedephlogisteerde-lucht beftaat: alzo de onder1 vinding leert , dat als men Dampkrings - lucht, 1 waar van men de gedephlogisteerde - lucht ont1 bonden heeft, met zo veel gedephlogisteerde: lucht vereenigt als haare vermindering bedraagt, 1 en men 'er dan ook deeze bewerkingen op beL proeft, men ook geene zuurheid kan befpeuren,
; lucht te bekomen , welke wy hier bedoelen : deeze beftaat, ; dat men eene groote hoeveelheid gewoone-lucht en ontvlamI baare-lucht , die ieder in een byzonder glas bewaard zyn , 1 in eene behoorlyke evenredigheid tot elkander laat branden
: in het boveneinde van een open glaazen buis. De Heer
'. Cavendish zegt in deeze omftandigheid niet de minfte i zuurheid by het vocht te hebben waargenomen ; en dit ook 1 niet befpeurd te hebben , als Hy in plaats van Dampkrings I lucht, dat gedeelte van dezelve bezigde , het welk naa phlo. I gisteerende bewerkingen was overgebleeven , en het welk li Hy door byvoeging van gedephlogisteerde - lucht gelyk geil maakt hadt aan Dampkrings-lucht met betrekking tot het . Phlogiston. (Journal de Phyfique, Tom. XXV. pag. 425). On1 dertusfchen twyffelen wy niet of de reden dat men in deeze omftandigheid geene zuurheid van de gewoone-lucht, of : van de gedephlogisteerde-lucht waarneemt, ontftaat door de 1 phlogisteering welke het zuur dat in dit vocht is, door de aanhoudende ontbinding van de ontvlambaare - lucht ondergaat : immers dat de herhaalde ontbinding van de ontvlambaare-lucht een zuur dat werkelyk aanweezend is , kan onmerkbaar maaken , hebben wy reeds te vooren aangetoont. ! §. 80.
A a 5 §. 94.



3;8 ANTWOORD ov m VRAAGE
§• 94-
Schoon 'er dan ook geene proeven voor handen zyn die ons den aart van het zuur van dat gedeelte der Dampkrings - lucht, het welk by phlogisteerende bewerkingen ontbonden wordt, by de Dampkrings-lucht zelfs kunnen aanwyzen; zo kan men dit echter op eene andere wyze te weeten komen, en wel door de ontbinding van de gedephlogisteerde-lucht, welke men uit zodanige metaal kalken verkrygt, welken in de Dampkrings-lucht verkalkt worden, en waar van dus de gedephlogisteerde - lucht geene andere kan zyn , dan die welke zy van de Dampkrings-lucht ontbonden hebben.
Wy hebben dan van bloemen van zink , als ook van Mercurius precipitatus per fe , beide metaal-kalken die enkel door hette en blootftelling aan Dampkrings-lucht verkreegen worden , door enkele hette gedephlogisteerde lucht voordgebracht; van elk deezer voordorengzels hebben wy twee deelen gevult by drie deelen ontvlambaare - lucht welke uit yzer en verdund vitriool- zuur was voordgebracht , en hebben voords de ontbinding daar van laaten gefchieden op die wyze als §.§. 77. 78. is opgegeeven. Naa vier aanfteekingen verricht te hebben , zo hebben wy het vocht, dat hier door ontftaan was , uit den Bol weggenomen , en het met
wyn-



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 379
•wynfteen-loogzout verzadigt, met welke het 1 opbruifching maakte , en kristallen daarftelde , 3 die volkomen overeenkomftig waren met die , welken wy van de ontbinding van gedephlogis: teerde - lucht van rood praecipitaat verkreegen r hadden , en die dus alle blyken van Salpeter1 kristallen bezaten.
Uit deeze herkenning dan van het Salpeterjzuur, by de gedephlogisteerde-lucht die wy [ op deeze wyze verkreegen hadden , meenen i wy te mogen beiluiten, dat de gedephlogisteer[ de - lucht welke 'er in de zamenftelling van de ] Dampkrings-lucht gevonden wordt, van eenen ,! Salpeter - zuuren aart is : immers daar men in deeze proeven zulke duidelyke blyken van het Salpeter - zuur waarneemt, en dit zuur by dee: ze metaal - kalken niet anders kan zyn voordge: komen, dan van dat gedeelte der Dampkrings: lucht, 't welk zy by hunne verkalking ontbon1 den hebben , en waar aan zy hunne meerdere zwaarte verfchuldigd waren , zo kan men , onzes bedunkens, hier aan niet twyffelen.
Wy gelooven ook als eene naadere bevestiging hier van te mogen aanmerken , dat de lucht, welken de planten door middel van het zonnelicht uitgeeven, en welke, gelyk bekend is , gedephlogisteerde-lucht is, by haare ontbinding met ontvlambaare-lucht insgelyks een
zuur



38o ANTWOORD op de VRAAGE
zuur vocht opleevert, 't welk met het loogzout^Salpeter - kristallen maakt Qdy Daar nu de planten , zo als men algemeen gelooft , dat gedeelte van de Dampkrings - lucht bewerken , 't welk 'er door middel van het Phlogiston van ontbonden wordt, en dit gedeelte by deszelfs wederkeering tot gedephlogisteerde-lucht, aanwyst van een gedephlogisteerd Salpeter-zuur te zyn zaamgefteld geweest; zo is dit meede een bewys , dat het gedephlogisteerde gedeelte van de Dampkrings - lucht van een Salpeter-zuuren aart is.
§• 95-
Thans moeten wy onderzoeken , welken de beftand-deeien zyn van dat gedeelte der Dampkrings - lucht, 't welk 'er overig blyft naa dat men 'er de gedephlogisteerde lucht van ontbonden heeft, en waar aan men den naam van gephlogisteerde - lucht gegeeven heeft.
Al het geene men tot hier toe van deeze lucht heeft geweeten , is , dat zy door kalkwater , door zachte of bytende loogzouten , en door Salpeter - lucht geene vermindering ondergaat ; dat zy onbekwaam is voor de onderhouding van het vuur en het dierlyk leeven ; en
dat
, (<0 Journal de Phyjique, Tom. XXV. pag. 427.



IovEft. te Lucht-gelykende Vloeistoffen. 381 dat haare foortelyke zwaarte wat minder is als die der Dampkrings-lucht. En waarlyk men :;konde weinig meer van deeze lucht te weeten ikomen , daar men tot hier toe geene middelen ;>gekent heeft om haar te ontbinden , en het alléenlyk daar door zyn moest, dat men haare tbeftand-deelen moest leeren kennen: alzo dee,;ze lucht in den Dampkring reeds aanweezig zynIde , met minder zekerheid dan eenigen der anIdere foorten van lucht , uit haare zamenftelling kon beoordeeld worden.
Het is de Heer Cavendish gelukt, om ■Eeen byzonder foort van bewerking te óntdek1 ken , waar door eene bepaalde hoeveelheid i Dampkrings - lucht, en dus ook dit gedeelte lucht, 't welk anders voor geene vermindering| vatbaar is, geheel en al ontbonden wordt. Dit [ gefchiedt als men door eene kleine hoeveelheid i lucht, die uit drie deelen Dampkrings - lucht, t en uit vyf deelen gedephlogisteerde - lucht be! ftaat , en welke aan eene kleine hoeveelheid | van eene ontbinding van vast bytend' loogzout i is blootgefteld , de Eleclrieke vonk geduurende ; eenigen tyd laat overgaan; in welke omftandig; heid de geheele hoeveelheid lucht , en dus ook i het gedeelte Dampkrings - lucht, geheel en al ( ontbonden wordt (e j.
De
(O Journal de Pbyfitius, Aout 1785.



38a ANTWOORD op de VRAAGE
De Heer Cavendish zegt ook waargenomen te hebben, dat het loogzout, boven welk de ontbinding der lucht gefchiedt , verzacht wordt, en duidelyke blyken van het Salpeterzuur opleevert; zo wel door de Salpeter welke men van het zelve bekomt, naa dat men het gedroogt heeft, als door het branden van papier, 't welk in deeze ontbinding is nat gemaakt. Daar nu volgends het gevoelen van de Heer Cavendish, de gedephlogisteerde lucht geen zuur bevat, zo befluit Hy uit deèze ondervinding, dat de gephlogisteerde-lucht van Salpeter - zuur is zaamgefteld (ƒ).
Men
(ƒ) Wy hebben aan deeze proeven van de Heer Cavendish te laat kennisfe gekreegen, om dezelve met die nauwkeurigheid te herhaalen welke'n zy vereifchen. Wy hebben , wel is waar , meede ondervonden , dat eene boeveelheid lucht, die uit vyf deelen gedephlogisteerde-lucht en drie deelen Dampkrings- lucht beftont , geheel en al ontbonden werdt ; en hebben dit tot tweemaalen in dezelfde proef herhaald, laatende naa dat de eerfte hoeveelheid lucht ontbonden was, weder eene gelyke hoeveelheid als tejvooren in den buis opryzen; dan wy hebben'geene verzachting van het loogzout kunnen waarneetnen : zekerlyk veroorzaakt, doordien wy niet zyn voordgegaan met meerder lucht boven het zelve te ontbinden.
Ondertusfchen als men nagaat, dat tot de ontbinding van eene dergelyke hoeveelheid lucht, die in een glaazen buis van T| duim middellyn, J dnim hoogte heeft, met een Electrizeer- machine van twee fchyven van 18 duimen middelllyn, een of twee uuren tyds noodig is; dat in deeze geringe hoeveelheid lucht maarten naasten by J gephlogisteerde-lucht is , welkets zuurheid men zoude willen weeten , en die men
door



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 383
Men moet toeftemmen dat deeze ontdekking van den Heer Cavendish ons eene fchreede nader brengt, tot de kennis van de gephlogisteerde - lucht. Ondertusfchen, fchoon wy anders het gevoelen van den Heer Cavendish omtrent de gephlogisteerde - lucht voor zeer waarfchynlyk achten, komt het ons echcer voor,' dat 'er nog veel ontbreekt eer men Hit als zeker kan vastflellen ; jten minften eer jmen dit gevolg uit deeze proeven trekken kan. iMen moest, wilde men zeker zyn dat het Sal(peter-zuur van de gephlogisteerde-lucht voordkwam , deeze onderzoekingen niet alleen veririchte met Dampkrings - lucht, en gedephlogisteerde - lucht die zonder behulp van het Salpeter-zuur was voordgebracht; maar ook , daar het een vierde gedeelte van de Dampkringslucht zelfs een gedephlogisteerd Salpeter - zuur sis, met gephlogisteerde-lucht, en gedephlogisteerde-lucht die door een ander zuur als het Salpeter - zuur was vooidgebracht.
door verzachting van het loogzout zou moeten kennen ; zo wyfielen wy zeer of men, ten waare men hier aan eenen veribaazenden tyd befteedde , wel flaagen zal. Men zou deeze londerzoekingen , welkers belang dit zekerlyk wel vorderen , imet een Eleftrizeer-machine van een veel grooter vermogen rmoeten herhaalen ; in welk geval men ook op grooter hoevealheden lucht zou kunnen werken.



384 ANTWOORD op de VRAAGE i
§• 90.
Alhoewel dan de proeven van de Heer C avendish niet kunnen bewyzen , dat de gephlogisteerde - lucht van het Salpeter-zuur is zaamgefteld, zo kan men echter met veel grond uit dezelven afleiden , dat de gephlogisteerde lucht eene aanmerklyke hoeveelheid Phlogiston bevat.
Wanneer men de Electrieke vonk laat gaan door zuivere gedephlogisteerde - lucht, brengt zy geene verandering aan de lucht te weeg Qg~). Zo ook heeft zy geene uitwerking op enkéle gephlogisteerde - lucht. Ondertusfchen als men f gedephlogisteerde - lucht en § Dampkrings lucnt by elkander voegt , of dat men hier toe neemt (gelyk wy dit opzetlyk beproeft hebben) f gedephlogisteerde -lucht en \ gephlogisteerde - lucht , 't welk weinig van de voorige evenredigheid zal verfchillen , zo wordt de geheele hoeveelheid lucht ontbonden. De ver-, mindering deezer luchten kan dus niet voordkomen van eene onmidlyke uitwerking welke de Electrieke vonk op haar oeffent ; alzo zy dan ook op zig zelfs daar door moesten ontbonden
wor-
(?) Dit blykt niet alleen uit de proeven van den Heer Cavendish, maar ook uit die welken men met Teylers Eleftrizeer-machine genomen heeft. Verhandel, van Teylers tweede Genootfchap , derde ftuk.



over de Lucht gelykende Vloeistoffen. 385
Worden ; en moet dus, daar deeze luchten niet | verminderd worden, ten zy dat zy, by elkander e gevoegd zyn , ontflaan , door eene werking , 1 welke Zy op elkander oeffenen, en. welke door i de Electrieke vonk bevorderd wordt. Daar i nu de gedephlogisteerde - lucht niet ontbonden 1 wordt, ten zy men haar met Phlogiston veree; migt , en de Electrieke1 vonk haar geen Phlo-i \giston meededeelt, zo moet zy het Phlogiston ivan de gephlogisteerde-lucht bekomen, .en deeize moet dus in ftaat zyn om haar Phlogiston te ! kunnen meêdeelen ; dat is , dat zy moet zelfs i: het Phlogiston bezitten.
Dat dit indedaad de reden is waarom de ge.(dephlogisteerde -lucht en de gephlogisteerde 1 lucht , als zy by elkander gevoegd zyn , verrminderd worden, zien wy verder bevestigd doof ïde vermindering, welke de Dampkrings - lucht Moor de Eleélrieke vonk ondergaat: immers in;cdien de Electrieke vonk zelfs iets aan de lucht rmeededeelde of onttrok , en dat dit de oorzaak "haarer vermindering was , zo moest de gede¬phlogisteerde-lucht, die beftendig door alle die [bewerkingen ontbonden wordt, die dit gedeelttelyk van de Dampkrings-lucht doen, ook verhinderd worden, of de gedephlogisteerde-lucht )op zig zelfs zynde , moest ook verandering 011d dergaan; welk beide echter, zo als wyaanftonds z zeiden , niet gefchiedt. Het blykt dan dat de
XXm Deel. E b Ver-



386 ANTWOORD op de VRAAGE
vermindering van de Dampkrings- lucht door de Electrieke vonk voordkomt, dat zy niet uit enkele gedephlogisteerde-lucht of gephlogisteerde-lucht beftaat , maar dat zy van beide deezê luchten is zaamgefteld, en dus juist gelyk is aan die omftandigheid , waar in gedephlogiteerdö lucht ontbonden wordt ; gevolgelyk , dat de Vermindering der Dampkrings - lucht insgelyks ontftaat, uit eene werking deezer beide luchten op elkander welke door de Electrieke vonk veroorzaakt wordt. Daar nu de gedephlogisteerde • lucht van den Dampkring even zo weinig als andere gedephlogisteerde - lucht ontbonden wordt , ten zy men haar met Phlogiston vereenigt , en zy in dit geval eene ontbinding ondergaat , zo moet zy het Phlogiston van het gephlogisteerde gedeelte ontfangen hebben Qhy
Blykt
(&) Het blykt dan ook uit deeze ontbinding van de Dampkrings-lucht , die zy ondergaat door haar eigen Phlogiston , dat wy waarlyk nooit Phlogiston aan het gephlogisteerde gedeelte meededeelen , maar dat wy alléenlyk het gedephlogisteerde gedeelte ontbinden.
Het is nog opmerklyk in deeze ontbinding der Dampkringslucht dat zy | bedraagt ; daar wy haar anders niet meer dan voor ï of f icunnen doen verminderen. Deeze meerdere vermindering moet natuurlyk volgen, daar de gedephlogisteerde - lucht het Phlogiston van de gephlogisteerde - lucht ontfangt , en 'er dus ook dat gedeelte gephlogisteerde - lucht ontbonden> wordt, 't welk haar Phlogiston aan de gedephlogisteerde-lucht meededeelt.



over btt Lucht- gelykende Vloeistoffen. 387
Blykt het datï, dat de ontbinding van de geIdephlogisteerde- lucht en die der Dampkringslucht , door middel van de Electrieke vonk . /veroorzaakt wordt door het Phlogiston, 't welk ide gedephlogisteerde - lucht Van de gephlogis* :teerde-lucht bekomt, en zien wy dat één deel [gephlogisteerde - lucht genoegzaam is om drie :deelen gedephlogisteerde - lucht te ontbinden , iwaar toe een veel grootere hoeveelheid van de ÏSalpeter - lucht, en zelfs van de ontvlambaare ilucht nodig is , zo moet ook hier uit volgen , dat de gephlogisteerde - lucht ook meerder lPhlogiston bezit dan deeze beide luchten , en idus , dat indien zy uit Salpeter-zuur beftaat, jdit een Salpeter - zuur moet zyn , 't welk mek '{Phlogiston oververzadigd is:
< $• 97-
Het gevoelen van de Heer Cavendish, Idat de gedephlogisteerde - lucht uit een met lPhlogiston oververzadigd Salpeter- zuur beftaat, verkrygt eene aanmerklyke- waarfchynlykheid , door de omftandigheid in welke wy gephlogisteerde - lucht door kunst verkrygen.
1.5 Men ontdekt in de meeste gevallen $ Idat de Salpeter-lucht als zy aan phlogisteerende jbewerkingen , als aan zwavellever , of aan een tmengzel van yzer - vylzel en zwavel is blootgeB b 2 fteld ,



388 ANTWOORD op de VRAAGE
fteld , en dus als het Salpeter - zuur eene grootere toevoeging van Phlogiston ontfangt, dat zy eerst veranderd tot eene lucht die meer of min ontvlambaar is, en vervolgends in gephlogisteerde - lucht.
a.) Wanneer men de Salpeter-lucht door houtskool laat opneemen , is niet alleen het gedeelte der lucht 't welk overig blyft, maar ook de lucht welke men vervolgends van de kool wederom uitdiyft , gelyk aan gephlogisteerdelucht. In dit geval is het blykbaar , dat de verandering van de Salpeter - lucht voordkome , van het Phlogiston 't welk zig van de kool met haar vereenigt (#>
3.) Uit de proeven welken men met Teylers Ele&rizeer-machine op de Salpeter-lucht genomen heeft, blykt het dat deeze lucht terwyl zy door kwikzilver is afgefloten , door middel van de Electrieke vonk voor de helfte verminderd , en voor het overige in gephlogisteerde-lucht veranderd wordt. Uit de omftandigheden van deeze proef is het blykbaar , dat een gedeelte van het Salpeter-zuur wordt afgefcheiden, en zig met het kwikzilver vereenigt, dat hier door de vermindering der lucht ontftaat ,
j. Priestley Exptr. and obferv. rslaS. tbo Pbihfopby, Vol. ii pag. 454.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 389
ftaat , terwyl de verkalking van de kwik het : overige gedeelte tot gephlogisteerde - lucht verandert
4. ) Als men de Salpeter-lucht aan vlug 'vloeibaar loogzout blootftelle , is zy , wanneer zy voor een vierde verminderd is, en wanneer :dus het loogzout reeds een gedeelte van haar 'Zuur heeft opgenomen, veranderd in eene lucht idie meer of min ontvlambaar is; ondertusfchen als men de Salpeter - lucht nog verder laat opneemen , en dus het Salpeter-zuur nog minder wordt met betrekking tot het Phlogiston , zo blyft 'er j of f gedeelte overig , 't welk geJyk is aan gephlogisteerde-lucht.
5. ) Als men de Salpeter - lucht niet ten leerften, maar eenigen tyd naa haare voordbrenrging , aan eene riiet te groote oppervlakte van water blootftelle , wordt zy ten naastenby voor jdrie vierde opgenomen, en het overfchot is geiphlogisteerde - lucht (IX
60 By
( fe) Men zou dit ook kunnen verklaaren , dat door de affcheiding van een gedeelte van het Salpeter-zuur , eene omiftandigheid die in deeze proef duidlyk plaats heeft, in hec overblyvende gedeelte eene meerdere evenredigheid van het ■ 'Phlogiston tot het zuur plaats hadt, en dat het zig hierom als gephlogisteerde-lucht vertoonde. Welligt werken hier beide 1 pmftandigheden te zamen.
' ( O De Heer Priestley heeft dit meede op eene derge. , jlyke wyze waargenomen : Exper. and obf. on diff. kinds of air , . Vol. I. p. 120. Md to pbihfopby, Vol- II. Seö. xtiii. N 6.
Bb 3
1 overblwende sedeelte eene meerdere evenredigneia van net



5oo ANTWOORD op de VRAAGE
6. ) By de detonatie van de Salpeter met de houtskool , by welke het. Salpeter - zuur in ééns zo fterk gepnlogisteerd kan worden, wordt byna al het Salpeter - zuur in gephlogisteerde lucht veranderd (»0-
7. ) By alle overhalingen van het Salpeterzuur bekomt men op het einde , en dikwerf geduurende de gantfche bewerking , gephlogisteerde-lucht
Is het dan uit dit alles blykbaar, dat het Sal» peter - zuur , wanneer het met een grooter hoe* veelheid Phlogiston vereenigd wordt, dan het nodig heeft om Salpeter-lucht of ontvlambaarelucht te zyn, en dus wanneer het met Phlogiston oververzadigd wordt, veranderd in gephlogisteerde-lucht ;en ftaat dus de gephlogisteerdelucht van den Dampkring , by weiken wy ms* gelyks eene zo groote hoeveelheid Phlogiston waarneemen, ten deezen opzigte gelyk aan gephlogisteerde-lucht welke wy door kunst voord* brengen ; zo is 'er ook allen grond om te vermoeden , dat het Phlogiston van de eerfte, zo wel als dat van de andere , een zuur tot bafis hebbe. Dit, wordt te meer waarfchynlyk , als
mea
(?h) j. Cavendish, Exper. Jur Vair. Journal de pbyjique; Janvier 1785-
(n) Supplement au Traits Cbimique de Scheele, Notes dt KUWAN , pag. iai,



OVER DE LuOilT - GELYKENDE VLOEISTOFFEN. JOI
men nadenke , dat men by alle de foorten van lacht, uitgezonderd by die welke men door het loogzout verkrygt, van welk de bajïs het loogzout is , het Phlogiston nimmer zonder eene zuure bafis aanweezend vindt; ten anderen, dat buiten eene zodanige bafis waar meede het Phlogiston vereenigd is, het geheel onverklaar-, baar is, dat niet al de gephlogisteerde - lucht zig door middel van de gedephlogisteerde-lucht ontbinde.
Het is waar, dit alles bewyst niets meer dan de waarfchynlykheid , dat de gephlogisteerde lucht buiten het Phlogiston , het zuur ook tot een beftand-deel hebbe , en bepaald niet welke den aart van het zuur is. Ondertusfchen als men aanmerke , dat het gedephlogisteerd gedeelte van de Dampkrings - lucht blyken van het Salpeter-zuur aantoont, en dat het dus niet wel te vermoeden is, dat de Dampkrings- lucht van tweeërlei foorten van zuur zoude zyn zaamgefteld ; als ook dat het Salpeter - zuur, boven andere zuuren , bekwaam fchynt om tot gedephlogisteerde-lucht en tot gephlogisteerde-lucht, en dus tot die beide foorten van lucht welke de Dampkrings - lucht zaamenftellen , gevormd te worden; zo fchynt het dat men ten deezen opzigte met den meesten grond aan het Salpeterzuur mag denken.
Bb 4
§. 98.



392 ANTWOORD op dè VRAAGE
§• 98.
Schoon dan ook het Salpeter - zuur eene byzondere bekwaamheid fchynt te hebben , om tot gephlogisteerde-lucht veranderd te worden, ten minften, dat het meesttyds van dit zuur is, dat men gephlogisteerde-lucht door kunst voordbrengt ; zo komt het ons echter waarfchynlyk voor , dat ook andere zuuren voor eene zodanige oververzadiging met Phlogiston, of verandering tot gephlogisteerde - lucht, vatbaar zyn.
Men kan dit reeds by voorraad afleiden uit de overeenkomst welke men van het Salpeterzuur en andere zuuren , en byzonder met het vitriool- zuur waarneemt: immers blykt het, dat beide deeze zuuren met eene zekere hoeveelheid Phlogiston tot lucht kunnen ontbonden worden in welke men het gebezigde zuur duidelyk waarneemt , en met eene grootere hoeveelheid Phlogiston eene lucht daarftellen , in welke dit zuur byna niet meer'kenbaar is; als ook dat beiden gedephlogisteerd , en tot gedephlogisteerde-lucht kunnen veranderd worden, Daar nu deeze zuuren in deeze opzigten gelyk ftaan, is 'er, van te vooren befchouwd, geene reden , waarom de eene ook niet zo wel als de andere tot gephlogisteerde - lucht zou kunnen veranderd worden. 'Er zyn ook voorbeelden welken dit fchynen te bevestigen.
1.) Wan-



over db Lucht-gelykende Vloeistoffen. 303
" 1.) Wanneer men door de vitriool-zuurelucht , terwyl zy door kwikzilver is afgefloten, de Electrieke vonk laat overgaan , zo ontftaat 'er op de oppervlakte van het kwikzilver een zeker ajthiops mineraal , en de vitriool-zuurelucht wordt veranderd tot eene lucht die flegts voor een gering gedeelte door water wordt opgenomen,* die byna geenen zwavelachtigen reuk meer bezit, die de vlam uitbluscht zonder eenig ander verfchynzel daar by te voegen , en die dus niet fchynt te verfchillen van gephlogisteerde-lucht (0).
2. ) Wanneer men de vaste-lucht blootftelt aan een mengzel van yzer - vylzel en zwavel , 't welk vierentwintig uuren gemaakt geweest is ; zo wordt zy ten naasten by voor de helfte verminderd , en het overige is gephlogisteerde-lucht.
3. ) De vaste - lucht ondergaat eene dergelyke verandering door de Electrieke vonk, terwyl zy door kwikzilver is afgefloten : zo , dat zy haare mengbaarheid met water verliest, geen
kalk-
(0) Verhandelingen van Teyleis Tweede Genootfchap , derde
Stuk. Wy gelooven dat men de phlogisteering van de
vitriool-zuure-lucht in deeze proef, niet moet toefchryven aan het Phlogiston van de Eleótrieke vonk , maar aan dat, 't welk 'er by de verandering van de kwik tot sthiops mineraal wordt losgemaakt.
Bb 5



S04 ANTWOORD op de VRAAGE
kalkwater troebel maakt, en de kaars uitbluscht als gephlogisteerde - lucht (ƒ>).
4.) De Heer Priestley heeft waargenomen dat de zeezout zuure - lucht, door aan zwavellever blootteftaan , in gephlogisteerde ^ lucht veranderd wordt
- 5.) Het is ons gelukt om het vitriool- zuur te ontdekken , in lucht welke wy tot gephlogisteerde-lucht verandert hadden. Wy hebben gedephlogisteerde lucht, die wy van menie en vitriool- zuur verkreegen hadden , blootgeftelfc aan een mengzel dat uit gelyke hoeveelheden zwavel , yzer-vylzel en water beftónt, en 't welk vierentwintig uuren gemaakt geweest was; van welk mengzel wy meenen te hebben waargenomen , dat het de gedephlogisteerde-lucht veel fchielyker ontbindt , doch een meerder gedeelte lucht onverminderd overlaat , als dat
men
(p) ï. c. In dit geval fchynt het Phlogiston van de
Electrieke vonk te zyn voord-gekomen. Wy bekennen dat dit ons tot hiur toe duister is. Ondertusfchen houden wy bet onveranderd blyven van de gedephlogisteerde-lucht, die zulk e.ene betrekking tot het Pbtogiston heeft , voor zulk een wezentlyk bewys , dat de Electrieke vonk geen Phlogiston aan de lucht meededeelt , dat wy nier twyffelen , of men moet deeze uitkomst in eene andere oorzaak zoeken. Om zeker te zyn dat het Phlogiston van de Electrieke vonk voordkwam, was het beste de lucht in een glas aftefluiten , 't welk alleen Biet eene kleine oppervlakte koper gefloten was , en dat zy dus met geene andere zelfrtandigheden gemeenfehap hadt.
(j) Exper. and obferv. on diff kinds of air, Vol. i. pag. 235.



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. g95
men dit met een versch gemaakt mengzel doet. Hier door van deeze gedephlogisteerde - lucht, eene zekere hoeveelheid gephlogisteerde-lucht verkreegen hebbende , zo hebben wy één deel van deeze lucht gevoegt by drie deelen gedephlogisteerde • lucht, die van rood prtecipitaat was voordgebracht; vervolgends hebben wy, in navolging van den Heer Cavendish (r), eene kleine hoeveelheid van deeze lucht laaten opryzen in een hoekswyze geboge glaaze Buis % die met kwikzilver gevuld was, en welkers beide einden in kwikzilver geplaatst waren; in welke Buis wy vooraf ook hadden laaten opklimmen , eene kleine hoeveelheid van een ontbinding van Lythargyrium in azyn-zuur; ten einde hier door niet alleen het vitriool - zuur by de ontbinding der lucht te herkennen , maar ook om zeker te zyn , dat de lucht, voor haare ontbinding, geen blyken van vitriool-zuur aantoonde. De Eledrieke vonk vervolgends eenigen tyd in deeze lucht hebbende laaten overgaan , zo ontdekte 'er zig eene allerduidelykfte troebelheid en pracipitatie by deeze ontbinding, en het bleek ons dus , dat de gephlogisteerde lucht (van welke doch alleenig het vitriool-zuur konde voorkomen), by haare ontbinding tot vitriool - zuur veranderd werdt (j ).
Deeze
(O l- r.
O) Het ware te wenfcben , dat men voor het Salpeterzuur zulk een gereed herken-middel hadde. Men zoude
dan,



306" ANTWOORD op de VRAAGE
Deeze proef achten wy van te meer belang, daar zy niet alleen de waarfchynlykheid vermeerdert , dat ook andere zuuren , behalven het Salpeter-zuur , tot gephlogisteerde-lucht kunnen veranderd worden , maar ook daar zy aantoont, dat in de gephlogisteerde - lucht het Phlogiston een zuur tot bafis kan hebben , en dus nog verder bevestigt , het geene wy omtrent het gephlogisteerd gedeelte van de Dampkrings - lucht gezegd hebben. En eindelyk , daar zy allerduidelykst' bewyst, dat de gedephlogisteerde lucht (van welk doch immers deeze gephlogisteerde - lucht verkreegen was) uit zuur beftaat.
> 99- -
Het volgt van zelfs , zo dra" men aanneemt dat de meeste zuuren door oververzadiging met Phlogiston , tot gephlogisteerde - lucht kunnen veranderd worden ; dat het voornaamfte bewys waar op de Heer Kir wan zyn gevoelen omtrent de gephlogisteerde lucht grondt, namentlyk dat dezelve uit vaste - lucht en Phlogiston
zou
dan , ééns verzekerd zynde dat de gephlogisteerde-lucht geheel en al ontbonden werdt , maar een klein gedeelte van dezelve behoeven te ontbinden , om de zuurheid waar te neemen ; 't welk dus deeze proeven oneindig minder moeijelyk zoude maaken.



ovek de Lucht-gelykende Vloeistoffen. '397
izou beftaan; 't welk Hy afleidt uit de verandering welke» de vaste-lucht door phlogisteering ttot gephlogisteerde-lucht ondergaat , vervalt , i en niet meer aantoont, dan dat zy hier in met ; andere zuuren gelyk ftaat.
Het is waar, de Heer Kir wan meent dit : ook te kunnen bewyzen , door de prjecipitatie welke de gephlogisteerde - lucht aan het kalkwater veroorzaakt, na dat zy eenigen tyd met 1 water gefchud , en dus gedeeltelyk gedephlo! gisteerd is. Dan wy hebben deeze proef tot 1 yerfcheide maaien herhaalt, doch nimmer dee; ze uitkomst waargenomen.
Indien echter de gephlogisteerde - lucht uit • vaste - lucht en Phlogiston beftont, en door . middel van dephlogisteering blyken van vaste lucht opleverde , zo is het zeker, dat men eene allerduidlykfte praecipitatie van het kalkwater moest waarneemen , als men de gephlogisteerde-lucht, by gedephlogisteerde-lucht gevoegd zynde , door middel van de Eleétrieken vonk ontbondt: immers de gephlogisteerde-lucht dan haar Phlogiston aan de gedephlogisteerde-lucht overgeevende , moest dan tot vaste - lucht wederkeeren. Ondertusfchen verneemt men in deeze omftandigheid geene verandering by het kalkwater.
Over



35§ ANTWOORD op de VRAAGE
Over het geheel fchynt het gevoelen van de Heer Kir wan eene zekere tegenftrydigheid te behelzen : immers daar Volgends zyne ftel* iing de gedephlogisteerde-lucht het gedephlö* gisteerde zuur is, welk kan doch de reden zyn, dat dit zuur door eene zekere toevoeging van Phlogiston tot vaste - lucht, en met eene grootere tot gephlogisteerde-lucht veranderd wordt; en nimmer weder tot zynen oorfpronglyken ftaat wederkeert Qt).
§. IOO.
Wy moeten dan ten laatften nog onderzoeken , of 'er, behalven de gedephlogisteerde lucht en de gephlogisteerde - lucht, ook nog vaste-lucht in de zamenftelling van de Dampkrings-lucht gevonden wordt.
Men beroept zig hier omtrent óp dé prsecipitatie van het kalkwater , welke plaats heeft by de Dampkrings-lucht als zy gephlogisteerd wordt. Ondertusfchen als men de Dampkringslucht door zodanige be werkingen ontbindt, welke van zig zelfs geene vaste - lucht uitgeeven , zo is deeze prascipitatie niet of nauwlyks merkbaar ;
(O Men herinneren zig hier, dat volgends de Heer Kiitwan, de vaste-lucht uit gedephlogisteerde-lucht en Pbh.irjsttn beftaat.



over de Lucht- gelykende Vloeistoffen. 399
:baar : dus verneemt men volgends den Heer Priestley geene verandering aan het ikalkvvater in de lucht waarin metaalen verkalkt worden ; terwyl dezelve , volgends den Heer 'Lavoisier , fiegts een klein wolkje by het [ kalkwater doet ontflaan. Door de lucht met 1 loot te fchudden wordt zy voor f verminderd , t zonder dat zy eenige prsecipitatie by het kalkr water te weeg brengt (j>). By de ontbinding (van de Dampkrings - lucht door een mengzel nvan yzer-vylzel en zwavel, of door ontvlam1: baare-lucht, heeft 'er ook geene prsecipitatie ;plaats; zelfs als men de Dampkrings-lucht door ;: Salpeter - lucht laat verminderen, welke ver-
11 mindering men wel eer alleen aan de affcheiding van de vaste-lucht toefchreef, verneemt men inaauwlyks eenige verandering by het kalkwater; ien wanneer men de Salpeter-lucht en de Damp! krings - lucht voor hun te vermengen, tweemaal i door kalkwater doet gaan , of hun even daar : meede fchudt, is zy in het geheel niet merkbaar ;
(«) Het fpreekt van zelfs dat men hier alleen zodanige■fcewerkingen in aanmerking kan neemen , welken de lucht eenvouwig phlogisteeren ; en dus ook niet zulken , welken, terwyl zy Phlogiston aan de lucht meededeelen , in ftaat kun-
: neu zyn van zig met de vaste-lucht te vereenigen : gelvk de ontbinding van zwavellever in gewoon water, kalkwater enz.
i als ook die van yzer of koper in vlug loogzout.
(■y) Mémoire de M. Luzuiuaga fur la décompofition de ï1 Air par le pkmb. Journal de Phyfique , Tom. xxv.



4C0 ANTWOORD op de VRAAGE
baar , fchoon de vermindering der lucht het zelfde is. Een duidelyk bewys , dat zo 'er al eene geringe praecipitatie van kalkwater by fommige bewerkingen wordt waargenomen , deeze meer voordkomt van een klein gedeelte vaste lucht dat toevallig in de Dampkrings - lucht is, dan dat zy van de Dampkrings - lucht zelfs zou ontbonden worden.
Indien de vaste-lucht ook een beftand - deel van de Dampkrings - lucht uitmaakt, zo moest men ook haare aanweezenheid, zonder dat men de Dampkrings- lucht ontbondt, kunnen befpeuren. Immers is de prsscipitatie van kalkwater zulk een gereed herken - middel voor de vaste lucht, dat men , zo als de Heer Kirwan opgeeft, fiegts één deel vaste - lucht by twintig deelen gedephlogisteerde - lucht, en even zo veel gephlogisteerde - lucht te voegen hebben , om haar waarteneemen. Ondertusfchen , als men Dampkrings - lucht met kalkwater fchudt, verneemt men niet dat zy 'er eenige verandering aan toebrengt.
Het komt ons dan voor dat men uit dit alles mag afleiden , dat fchoon 'er ook al eens eenige vaste-lucht in den Dampkring gevonden wordt; eene omftandigheid die wy voor zeer waarfchynlyk achten, gemerkt de ontbinding van zo veeIe lighaamen welke vaste-lucht uitgeeven , die
on-



oven de Lucht gelykende Vloeistoffen. 401
onophoudeïyk in den Dampkring gefchiedt, als ook die van de gedephlogisteerde-lucht welke by haare ontbinding altoos eene kleine wyziging van vaste - lucht aantoont, §• 78. dezelve echter zéér gering moet zyn , en althands minder dan gedeelte van de Dampkrings - lucht moet uitmaaken: dus dat men haar meer als een toevallig inmengzel , dan als een beftand - deel Van de Dampkrings-lucht te houden hebbe.
§. töti
Het is zeker als men nadenkt de menigvuldige uitwaazemingen en ontbindingen van lighaamen , waar aan de lucht van den Dampkring beftendig is blootgefteld * dat ?y , behalven Vaste - lucht, ook nog verfcheiden andere zelfflandigheden in zig moet ontbonden houden. Het zoude buiten ons bellek, en welligt buiten ons vermogen zyn , indien wy die allen wilden nafpoorén. Dan onder deezen is 'er nogthands ééne, welke vereischt dat wy haar in overweeging neemen : namentlyk het water.
Men ontmoet deeze zelfftandigheid zo wel in de lucht van den Dampkring als in de andere ïoorten van lucht. De Heer de la Saussure heeft waargenomen , dat de Dampkrings - lucht altoos vochtdeelen bevat, zo wel in eenen verdunden als in eenen verdikten ftaat, fchoon ui
XXIV. DeeL Cc ver-



ANTWOORD op de VRAAGE
verfchillende evenredigheden ; als ook dat de vaste-lucht en de ontvlambaare-lucht met zodanige vochtdeelen vereenigd zyn. Bovendien heeft de Heer de la Metherie verfcheide foorten van lucht, namentlyk zulken welken hier door niet ontbonden werden , laaten gaan door eene warm gemaakte Buis , welke met zeer drooge potasch gevuld'was , en gevonden , dat zy allen , by haare doorgang de potasch zeer vochtig maakten, en dus eene aanmerklyke hoeveelheid vocht achterlieten.
Tot hier toe ontbreeken ons genoegzaame bewyzen , die ons kunnen aantoonen , of het water tot de zamenftellïng der lucht in het algemeen nodig is. Buiten vereeniging met aardof waterachtige deelen kunnen wy ons het zuur | in zynen vasten ftaat niet voorftellen. Welligt zyn de waterdeelen onaffcheidlyk van het zuur; en misfchien is het om deeze reden , dat het zuur zo fterk de waterdeelen aantrekt , en dus dat de meeste luchten , die immers uit zuur zyn zaamgefteld , eene zodanige hoeveelheid vocht in zig bevatten (>).
Dan
(«O Wy twyffelen of de zuure-lucht niet meede eene zekere hoeveelheid vocht in zig ontbonden houdt ; namentlyk eene zodanige, die altoos met het zuur verbonden is. Het fpreekt van zelve , dat met eene meerdere , het zuur niet als zuure-lucht zou kunnen beftaan.



over de Lucht-gelykende Vloeistof! en. 403
Dan gefield zynde , dat het water tot de daarfteliing van lucht volftrekt noodzaaklyk was; zo zou het echter, daar het immers in alle lucht gevonden wordt , niets toebrengen tot deszelfs karacieristieke kenmerken , en dus zoude het Idan ook nog waar zyn , dat al het onderfcheid, het welk wy in de verfchillende fooiten van tucht waarneemen , gezogt moet worden , in He wyziging en verbintenis van haare overige .peftand- deelen.
§. 102.
Het blykt dan uit al het geene het welk wy jomtrent de zamenftelling , zo wel van de v erTchillende foorten van lucht , als van de lucht pari den Dampkring hebben opgegeeven , dat ihet zuur een voornaam aandeel heeft in de zaimenftellmg der lucht, en dat het alleen is door He verfchillende vereenigingen of wyzigingen die het heeft aangegaan , dat wy onderfcheiden kenmerken der lucht waarneemen. Wy zullen dit nog kortlyk nagaan.
Het zuur fchynt eene zekere hoeveelheid Phlogiston nodig te hebben , om' zig te doen loemerken , dat is om als zuur te beftaan. Dit blykt niet alleen uit de luchtkundige, maar ook iiit fcheikundige proeven: immers leeren deeze laatfte , dat de zuuren , naar maate dat zy zig Cc 2 van
li- 4-



4o4 ANTWOORD oi> de VRAAGE
van "Phlogiston beroofd, of met meerder Phlogiston vereenigd vinden, ophouden zuur te zyn. In deezen, dat is in deszeïfs natuurlyken ftaat, fchynt het zuur niet tot lucht te kunnen ontbonden worden (#)•
Het zuur kan dan door eene kleine toevoeging van Phlogiston den ftaat van lucht aanneemen , doch verfchynt dan als eene lucht , in welke alle de kenmerken van het oorfpronglyke zuur plaats hebben , en door het Phlogiston maar een weinig anders gewyzigd zyn: nament' lyk als zuure - lucht.
Het zuur , behalven eene zodanige toevoeging van Phloghton, ook in de gelegenheid gebracht
(jc) Men zou ons hier kunnen tegenwerpen , het voorbeeld van de zeezout - zuure-lucht. Dan in-welke omftandigheid bekomt men deeze lucht ? Deeze is , als wy by het keukenzout het vitriool-zuur voegen, waardoor opbruisfching en hette ontflaat , of dat wy geest van zout op zig zelfs "in hette plaatfen. Nu leert de ondervinding, dat de hette in ftaat is , het Phlogiston dat eene geheele hoeveelheid zuur bezit, tot een gedeelte van hetzelve te doen overgaan , en dus het eene gedeelte te phlogisteeren van het andere. De Heer Scheele (K. Scbwed. Academ. der tVisfenfcbaften iytA ') heeft aangetoont , dat dit by de eenvouwige overhaaling van Salpeter-geest gefchiedt, by welk een gedeelte als rookende cn dus gephlogisteerd overgaat; terwyl het andere zonder kleur is. Op deeze wyze dan , kan ook een gedeelte van het zeezout - zuur eene toevoeging van Phlogiston van het andere gedeelte óntfangen, en tot lucht ontbonden worden. En dus biyft het waar, dat het zuur in zynen natuurlyken ftaat , dat is met die hoeveelheid Phlogiston welke het eigen is, niet kan tot lucht veranderd worden. j



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 405
il bracht wordende om zig met eene aardachtige I ftoffe te vereenigen , vertoont zig nog wel als ; zuure-lucht, doch verwydert zig nog meer van ! deszelfs oorfpronglyken ftaat, zo dat alle ken[ merken van zuurheid veel zwakker zyn , en ] het oorfpronglyke zuur zig niet meer openbaart: namentlyk als vaste-lucht.
Even zo wel als door eene kleine byvoeging van Phlogiston, en de verbintenis met ee-
: ne andere zelfftandigheid , het zuur zwakker
1 en minder merkbaar wordt , zo kan dit ook door het Phlogiston op zig zelfs gefchieden. Naar maate het zuur in meerdere hoeveelheid met dit beginzel vereenigd wordt, verfchilt de
i lucht meer van zuure-lucht, en toont minder blyken van zuurheid , tot dat het zuur volko-
i men met Phlogiston verzadigd zynde, onmerkbaar wordt, en ontvlambaare-lucht daarftelt.
Het zuur met Phlogiston verzadigd zynde i is ontvlambaar. Wy zien dit zo wel by na: tuurlyke lighaamen , waar wy deeze beide zelf! Handigheden aanweezend vinden, als by zulken welken wy door kunst van zuur en Phlogiston zamenftellen. In de ontvlambaare-lucht is dan ! nog eene blyk van het zuur ; dan wanneer het zuur nog met meer Phlogiston vereenigd , dat is , als het met dit beginzel oververzadigd is, Cc 3 be-



4o6 ANTWOORD op de VRAAGE
bemerken wy ook deeze eenige blyk van het zu.sr l iet , en het zuur is dus geheel onkenbaar , als het tot gephlogisteerde-lucht veranderd is.
Op dezelfde wyze als her zuur door eene meerdere toevoeging van Phlogiston , rot eene lucht ontbonden wordt, waarvan het zuur meer en meer onmerkbaar wordt , zo roont het ook geene zuurheid , als het van zyne natuurlyke hoeveelheid Phlogiston beroofd , en tot gedephlogisteerde - lucht: ontbonden is. In welke lucht het zuur zig niet eer openbaart, vóór dat het weder met Phlogiston vereenigd wordt; in welk geval het ook den ftaat van lucht verlaat , en tot zynen voorigen vasten ftaat wederkeert.
Tot hier toe hebben wy de zuuren in het algemeen befchouwt, bepaalen wy ons nu tot het Salpeter -zuur , 'c welk zekere byzonderheden fchynt te bezitten.
Gelyk andere zuuren niet dan door eene verandering in hunne natuurlyke hoeveelheid Phlogiston tot lucht kunnen veranderd worden, zo kan dit even min van het Salpeter - zuur gefchieden,
Dit



over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. \o7
Dit zuur fchynt nogthands in deszelfs ivereeniging met het Phlogiston achterlyker, ,dai andere zuuren , het welk men moet toeifchryven aan de greetigheid waar meede het ihet Phlogiston aangrypt, en waar door de onderlinge vereeniging min naauwkeurig is.
!Dit maakt dan dat de roode dampen , waar ttoe het Salpeter-zuur door eene kleine byvoeIging van Phlogiston ontbonden wordt, meer ^overeenkomen met eenen eenvouwigen zuuren c damp ; en dat de Salpeter - lucht, by welke -het Salpeter-zuur met Phlogiston verzadigd is, :en welke dus aan ontvlambaare-lucht gelyk kon ^zyn ; daar andere zuuren , als zy zig kunnen \ verzadigen met Phlogiston, ontvlambaare-lucht l.daarftellen ; ten opzigte van de ontvlambaareil lucht en de zuure-lucht, in eenen middellij ftaat is.
Daar het Salpeter - zuur zig zo gemaklyker, namentlyk met eene mindere hoeveelheid PhloI giston verzadigd vindt, als andere zuuren , zo ■ moet het ook gemaklyker oververzadigd kunnen worden ; dat is , het Salpeter - zuur moet om deeze reden het best gefchikt zyn om gephlogisteerde - lucht daarteftellen.
Cc 4 De



4o8 ANTWOORD op de VRAAGE
De vereeniging van het Salperer-zuur met het Phlogiston fchynt nimmer die onderlinge verknogtheid of verkleefdheid te hebben , dan wy dit van de andere zuuren waarneemen. Wy zien dit daar het Salpeter - zuur by eenen kleinen graad van hette zyn byhebbend Phlogiston aan de lucht overgeeft; als ook in de gereede ontbinding van de Salpeter - lucht. Het Salpeter-zuur fchynt dus eene meerdere hebbelykheid te bezr.ten , dan andere zuuren om gedephlogisteerd te kunnen worden. Dit. kan de rede zyn , dat dit zuur over het geheel het best gefchikt fchynt om gedephlogisteerde-lucht voordtebrengen.
Befpeuren wy van de zuuren in het algemeen eenen zekeren overeenkomst met betrekking tot de lucht waar toe wy hun ontbinden : wy zien dit ook in eenig opzigt van de zouten: namentlyk van de zuure en de loogzouten. Even zo wel als 'er tot de voordbrenging van zuurelucht , eene zekere hoeveelheid Phlogiston by het zuur vereischt wordt , en by deeze lucht het oorfpronglyke zuur duidlyk kenbaar is , zo kunnen wy ook geen lucht van de loogzouten voordbrengen, dan van zulken welken veel Phlogiston in hunne zamenftelling bevatten , en 't Welk zig dus met een gedeelte van het loogzout k,ari vereenigen eri het daar door tot lucht veranderen.



Over de Lucht-gelykende Vloeistoffen. 409
kleren (j). In deeze lucht of de loog-lucht is ihet loogzout ook duidelyk merkbaar.
Op gelyke wyze als het zuur door eene meeiIdere toevoeging van Phlogiston onmerkbaarer , ;en tot ontvlambaare lucht veranderd wordt; ?zo gefchiedt dit ook van het loogzout : 't welk :door eene grootere vereeniging met Phlogiston tot eene lucht ontbonden wordt, in welke het «(loogzout zig niet meer openbaart , en welke 'Ontvlambaar is.
Blykt het dan uit dit alles, dat de verfchillende foorten van lucht over het geheel uit dezelfde zelfflandigheden beftaan, en alleen maar (verfchillen in wyziging ; en mogen wy uit het jgeene omtrent de Dampkrings - lucht gezegd is, :befluiten , dat deeze lucht ook van twee zodanige luchtfoortige vloeiftoffen is zaamgefteld ; vzo kan men niet twyffelen , of de verfchillende ffoorten van luctrt zyn vloeiftoffen van den zelf3den aart als de Dampkrings - lucht : dat is, zuliken welken eene foortgelyke zamenftelling als de IDampkrings-lucht bezitten ; en dus maar alleen iin de wyziging van haare beftand-deeien zo iwel onderling, als van de lucht des Dampkrings
N onderra jO Men zie hier omtrent het geen wy boven van het !3&ur gezegt hebben.
Cc 5



4io ANTWOORD op de VRAAGE enz.
onderfcheiden zyn ; — dus zulken welken even zo wel als de Dampkrings-lucht voor zo veele onderfcheidene foorten van lucht moeten gehouden worden.
Quam pulchrum efl, in principiis , in origine rerum DefixiJJ'e oculos & nobile mentis acumen ! Pervolat huc fapiens.
Anti-Lucretiüs.
L.
BERICH-



BERICHTEN,
AAN DE
MAATSCHAPPYE
GEGEEVEN.






Bladz, 413
BESCHRYVING
VAN DE
GELUKKIGE GENEEZINGE
VAN EENEN
JONGMAN,
WIENS GEHEELE BALZAK, EN GEDEELTELYK HET VEL DER MANNELYKHEID DOOR VERSTERF VERLOOREN WIERD ;
DOOR
G. A N D R E
Medicina DoStor te Harlingen.
Onder de zonderlinge voorvallen, welke my in de oeffening dei Geneeskonst ontmoet Zyn , deed zig de Verfterving van den Balzak eens jongen Huismans op , waar van de veelvuldige toevallen , en opmerkenswaardige Geneezing my van genoegzaam gewigt voorkwaamen , om aan myne Knnstgenooten meedegedeeld te worden ; te meer, om dat het geval zelf zeldzaam voorkomt, en nog zeldzaamer
zoo



414 Over de gelukkige Geneezinge
zoo gelukkig geneezen word : teffens zal men 'er uit leeren , hoe gunftig de goede Natuur meedewerkt, om een zoo groot verlies zonder merkelyk nadeel te herftellen.
Den 12. Mey 1783. wierd ik des Maandags avonds in een nabuurig Dorp verzogt te komen by een ongehuwd Huisman ,27 Jaaren óud , die over eene groote en pynlyke dikte tusfchen de Beenen klaagde. By nauwkeurig onderzoek bevond ik haar te zyn : de Balzak uitgezet ter groote van een Kinderhoofd zeer fterk ontftoken , en op twee plaatzen reeds ter groote van de palm eener hand door Koudvuur aangedaan : 'er was geen fchyn van eene Darm- en ook nier. van eene Water - breuk.
De Lyder verhaalde my , des Saturdags avonds , dat is den 10. dier Maand, nog niets gevoeld te hebben , maar dat de dikte dien dag van zelfs ontfprooten , des Zondags dikker en pynlyker geworden was, ter groote, als nu door my gezien wierdt.
Uit alle de ondervraagingen , die ik hem deed, bleek, dat hy te voren nog aan Afcites, nog Anafarca was onderheevig geweest, ook zich niet geftoten of bezeerd hadde. Dan eindelyk ontdekte ik , dat hy reeds des Vrydags te voren eene afgaande , en des Saturdags eene allerhevigfte Koorts gehad hadde, welker ftoffe
per



VANEENEN JONGMAN, ENÜ, 4T5
per metaflafin op deszelfs Scrotum gevallen , deeze gevaarlyke ziekte veroorzaakt hadde: zvn geftel, fchoon niet geheel vry van eenige kwaadsappigheid, was te voren gezond.
De harde , volle, en teffens fnelle Pols, de hevige en aanhoudende pyn van den Balzak of Scrotum , deed my fpoedig befluiten tot eene fterke Aderlaating , en het voorfchryven van eene krachtige Pap of Cataplasma contra Gan~ grctnam , uit de algemeene en bekende Kruiden , om op het Gezwel, en over het geheele manlyke deel te leggen : inwendig liet ik hem eene Mixtuur gebruiken, waarin de Poeder en Extraét van de Koortsbast niet gefpaard wierden , en welke de plaats van een Deco&um vervulde , dat zoo fpoedig niet naar buiten bezorgd konde worden.
De zeer ervaaren en kundige Heelmeester Tuin in ga , die de aderlaating deed , en het Cataplasma aanlag , verwonderde zig met my over den fchielyken voortgang van dit toeval; om de verfterving nogthans dies te fpoediger tegen te gaan , befproeiden wy de Pap met eene behoorlyke veelheid Spiritus falis marin.
In weerwil van alle deeze pogingen , was het Koudvuur den 13. Mey nog verder voortgelóopen , de pyn aanhoudende, en de Koorts voortduurende gebleeven : de Eetlust, gelyk
altoos



416 Over de gelukkige Geneezinge
altoos in die gevallen , was geheel weg. Ik fchreef den Lyder een afkookfel van de Cortex Peruvianus met de Tra Rad. Contraje^v. en JSitrum voor , en beval het vorige Cataplasma vlytig te gebruiken.
Als de Hooggeleerde Heer P. Camper, voormaals myn zeer geachte Leermeester, en akoos myn Vriend , my met een bezoek vereerde , verzogt ik zyn Hooggel. om met my den Huisman te gaan zien ; zyn Ed. voldeed aan myn verlangen , maakte veel zwaarigheid omtrent het behoud des Lyders , en deed my het genoegen te betuigen , noch omtrent de Geneesmiddelen, noch omtrent de behandeling, iets beters te weeten.
'Er deeden zig toen nog veele reeds verftorvene plekken op , die , gelyk altoos in den beginne witachtig zynde , in de volgende dagen door meer bederf zwart worden, gelyk des anderen daags gebeurde , zynde nu het geheele Scrotum verflikt, waarom wy vry diepe infnydingen of fcarificatien deeden , waar van de Lyder geen gevoel had.
De Heer Camper verhaalde by die gelegenheid door dergelyk een toeval den geheelen flinker Bal bloot, en vervolgens met het overgebleeven vel overdekt gezien te hebben; oordeelende dat de Lyder, indien zoo lang leefde, het zelfde te wachten had.
Onder-



VAN KENEN JONGMAN, E% 417
Ondertusfchen deed zig aan de Roede mede een zware flipje op , het welke gefcarificeerd wierd: terwyl de krachten van den Lyder fterk verminderden, wierd de Koorts heviger, fchoon eenigzins tusfehenpozende. Ik vond geraaden om in het hevigfte van de Koorts een verkoelend Julapium , en m de vermindering het afkookfel van Koortsbast voortefchryven.
De Koorts, die 'snamiddags vry hevig was, deed den Lyder ylhoofdig zyn : Het geheele Scrotum was nu koolzwart , droog , en gerimpeld , als de huid van een Rhinoceros.
Den 15. des Donderdags morgens was het Koudvuur over de geheele Roede verfpreid , 't welk wy van gelyken , om meerder verftikking voortekomen , learificeerden.
De zwelling van den Balzak was langzaamerhand verminderd, nu geheel geweeken en flank geworden. Het Koudvuur begon te ftaan in de rechrer liesch. Het bederf en de flank waren nu zeer fteik, zoo dat wy in plaats van de Spir. Sal marin. nu de Spir. Sal. Ammomac. en de Elixter propt ietat. namen , welke wy met de Spirit Junip mengden, om het bederf krachtdaadiger tegen te gaan , en den flank draaglyk te maaken.
Deeze middelen en de Pap wierden alle drie uuren vernieuwd. De Lyder bevond zig toen XXIV. Deel Dd zeei



4. t S Over de gelukkige Geneezinge
zeer zwak , fchoon zonder pyn, aangezien hec geheele Scrotum nu reeds verftorven was.
Zyne ylhoofdigheid en flapeloosheid bleeven nog voortduuren : Des avonds hielden alle en zelfde toevallen nog aan , doch het Koudvuur niet verder loopende , gaf ons meerder hoope : wy verzuimden onderwylen niet dezelfde middelen aantewenden.
Een Lavament, hoe noodzaaklyk ook, durfden wy niet toedienen wegens de nog grootere toegenomene zwakheid , en het ylen , dat hy deed , zynde tweemaal van het bed geloopen , en zynen Oppasfer ontfnapt. Alles bleef in fchyn even gevaarlyk , offchoon 'er zig in de rechter liesch een begin van Ettermaaking vertoonde.
Des avonds waren de toevallen nog al erger, de Lyder ylde by aanhoudendheid, de krachten waren byna vervloogen , de Pols klein , opgetrokken, en fomtyds geheel niet te voelen; terwyl men geduurige Convuljien in zyne handen en vingeren befpeurde , zagen wy, dat hy met de voorfte vinger eene drilling maakte , even als of hy op de fluit fpeelde , met welk fpeeltuig hy by zyne gezondheid ook gewoon was zig te vermaaken.
Het water liep hem ongevoelig af; het bleef dus even onmogelyk den Lyder een Lavatmnt
toe



VANEENEN JONGMAN, ENZ. 419
toe te dienen ; de Wond was als des morgens; wy vreesden dien nacht zynen zekeren dood.
Dan den volgenden morgen van den 17. Mey zagen wy den Lyder, tot onze groote verwondering en blydfchap, in eenen veel beteren ftaat, geheel by zig zel*te, en wel te vreeden. Terwyl de Pols ruim, taamelykvol, en weinig koortfig was , had hy dien nacht ook wat geflaapen. 'Kr deed zig in de rechter lasch meerder Ettermaakinge op , die mede op de manlyke Roede begon : deezen dag liet ik den Lyder met een gewenscht gevolg een Lavament toedienen , waar op twee ruime ftoelgangen volgden ; hy had ook rykelyk zyn water gemaakt, het welk •dik en drabbig wierdt . dit alles gaf my hoop , dat 'er eene crifis van dit gevaarlyk ongemak gebooren was , en ik den Lyder , indien de krachten niet te kort fchoten , eerlang herfteld zou zien. Des middags had hy met fmaak een Aalbesfen-papje gegeeten , gelyk des avonds wat Salade ; de Koorts was weinig of niet : ik beval hem evenwel ten hoogften het afkookzej van de Koortsbast.
De omftandigheden begonden zig nu allezins wat gunftiger te vertoonen , hy Hiep den volgenden nacht verkwikkelyk, was zonder koorts: 'Er kwam meerder Ettermaaking rondom den Balzak , en ook aan de Roede. Wy hielden D d a met



420
Over de gelukkige Geneezinge
met dezelfde middelen , zoo in- als uitwendig aan ; ondertusfchen had hy wederom wat Aal* besfen fap gebruikt.
Terwyl alles zoo geregeld en gelukkig voortging , wierd onze Lyder moedig van geest , waar in wy hem nu met recht konden verfteikën , het geen zyne krachten fcheen optewakkeren ; de Pols was gezond, en de eetlust naar wensen. Dan fchoon wy dagelyks de Ettermaaking meer en meer zagen toeneemen, overtrof alles onze verwachting , toen wy des morgens van den 20. der gezegde Maand met den Hooggeleerden Heer Camper, die op myn verzoek daar gekomen was , onzen Lyder bezochten : wy zagen namentlyk , dat 'er reeds een Bal geheel bloot lag , welke dus in twee maal vierentwintig uuren door de Ettermaaking van het Scrotum was ontdaan geworden ; ter wyl eenige lappen van het verftorven Scrotum wierden afgeknipt, verbond men de wond met een zagt digeftiv zalfje , zynde nu de Pap niet meer noodig , om dat de Ettermaaking genoegzaam voortging ; ook konden wy de Spiritus niet meer gebruiken , wegens de groote gevoeligheid , die 'er ontftond uit de rauwheid der deelen , behalven dat hier door ook eene gaarfronfinge zou veroorzaakt zyn , welke de Natuur misfehien in haare wonderlyke werking tot herftelling belet zou hebben. : Den



VAN TENEN JONGMAN, ENZ. 421
De Lyder bevond zig naa tydsomftandigheden tamelyk wel, was zonder Koorts , en bad eene gezonde flaap , de ftoelgang was naar behooren ; onderwylen was nu de Roede geheel van haar vel beroofd , • als mede de beide Ballen, daar het Scrotum, behalven een klein gedeelte aan den onderkant , zig ook van had afgezonderd , het welk wierdt afgeknipt , en de wond met gemelde digestie - zalf verbonden , terwyl wy inwendig met het gebruik van het afkookfel van Koortsbast vlytig aanhielden.
Toen wy den 22. den Lyder bezochten , klaagde hy over eene groote gevoeligheid en fmerte der rauwe deelen, welke hem byna een week lang bybleeven ; wy zagen ook wemig verandering geduurende deezen tyd in de wond, fchoon de krachten weder wat begonden toe te neemen ; hy had goeden Eetlust, fliep gerust, en was zonder Koorts.
De Wond , welke wel eenige dagen zuiver had geftaan, begon zig nu te fchikken tot heeling, welke van dag tot dag zigtbaarder wierdt; onderwylen bleef de Lyder tamelyk wel , eetende met fmaak , had dagelyks behoorlyken ftoelgang , en konde zyn water nu ook wederom maaken zonder pyn , welke hy zeide voor eenige dagen op het einde der Roede gevoeld te hebben.
Dd 3 Ik



422 Over de gelukkige Geneezinge
Jk fchreef hem nu een Mixtuur met den Poeder van den Koortsbast voor, en 'er wierdt een Plaaster, om wat meer op te droogen , gebruikt. Ik beval den Lyder een opfchortband om te doen, daar hy veel gemak van had, zoo dat hy kort hierop ging wandelen in zyn Tuin , naar zyn Land , naar de tferk , en eindelyk naar de Stad.
Dan , fchoon alles zig goed en wel fchikte , zyn nogthans de maanden Juny en July ten einde geloopen , eer de heeling volbragt , en de bodemen der wond tot elkander waren getrokken , om een Cicatrix te formeeren ; by welke gelegenheid ik my klaarlyk konde herinneren , hoe dikwyls de Hooggeleerde Heere Camper , in zyne Heelkundige Lesfen , ons had geleerd , dat 'er by eene Wonde nimmer nieuw vel groeit, gelyk veele Geleerden, die de Heelkonst meer befpiegelende , dan oeffenende hebben behandeld, zig verbeelden. Hier door gebeurde by deezen Lyder , gelyk ook van zelfs moest volgen , dat de beide Ballen , welke anderzints aan de Cunculus fpermaticus de lasfchen afhangen , nu vlak tegen het lighaam aanzaten.
Voorts was de Lyder op den 30. July, wanneer hy aan myn huis kwam , volmaakt herfteld, kunnende loopen en ryden, zonder
het



VAN EENEN JONGMAN, ENZ. 433
het minfte ongemak , behoevende ook geene Plaasters meer op den Wond , alzoo dezelve geflooten en droog was. Hy was nu zeer gezond , dik en vet, ja waarlyk van frisfer geftel , dan voor dat hy het Ongemak kreeg ; zeggende zyn Natuur even gelyk te zyn , als te vooren.
Ten befluite moet ik hier nog byvoegen, dat de twee gevallen , in welken het Scrotum door Koudvuur verftorven was , te vinden zyn by Hildanus, Vyfde Deel, 76 en 77. Aanmerking. Dan de oorzaak was van een geheel anderen aart ; daar immers in onzen Lyder, na dat de zwelling van het Scrotum geflonken was , geheel geen water te voorfchyn kwam ; verhaald Hildanus in het eerfte geval , dat 'er tien pond water uitliep , waar uit men kan befluiten , dat hier de oortprong Afcites is geweest, fchoon die Schryver daar niet vanfpreekt in het eerfte geval; echter zegt hy duidelyk in in het tweede , dat 'er een Afcites vooraf gegaan , en het water in het zakje geloopen zynde , verflikt is geworden.
D d 4 In



4^4 Over de GEtuiacnE O^neezinge evz.
In vyf gelykfoortige gevallen , welken de Heer Jan dk Reus, beroemd heel- en Vroedmeester in deeze Stad, my verhaalt heeft gehad te hebben , daar het Sc-otum van gelyken verflikt , en de Ballen bloot geleegen hadden , was in drie de Waterzugt vooraf gegaan , in ééne was een Verllikking door kneuzing veroorzaakt , doch van het vyfde geval konde hy zig de oorzaak niet herinneren : Door gebrek aan tyd wegens zyne veelvuldige Praflyk , had hy van geene deezer gevallen nauwkeurige aantekening gehouden , dus ik hier ook geene verdere omflandigheden kan byvoegen.
WAAR-



Bladz. 425
WAARNEEMING
VAN EE AANM''RKLYKE HJEVEELEI1 ID
UITGEVALLEN
DARMEN,
DOOR ÉENE VAN ZELFS ONTSTAANE DOORBRAAK IN DEN ONDERBUIK , MET GEVOLG VAN VOLKOMENE GENEEZING.
DOOR
B ART HO LOM EU S FRANKEN,
Stads Cbirurgyn en vai ba G..sth'iis te Haarlem.
Schoon het niet zonder voorbeeld zy, dat Lyders, by welken, na eene buikwonde, een meerder of minder gedeelte der Darmen buitenwaards gedrongen was, in het leven gebleeven en geneezen zyn geworden; en men derhalven de volgende Waarneeming van een aanmerklyk gedeelte der Darmen , door een te vooren gevormd en doorgebrooken abfces naar buiten geperst, wederom binnen gebragt en geneezen, Dd 5 niet



426 OvER EENE AAKMERKEL'.'KE HOEVFEIHEID
niet als eenig in haar foort (*) , of ongemeen belangryk hebbe te befchouwen ; is het my nochtans voorgekomen , dit dezelve van dien aart was, dat ik ze ten minften ter kennisfe van de Hollandfche Maatfchappy der W eetenfchappen moest brengen, op datZy zoude oordeelen of ze der Drukpersfe waardig ware , dan niet. Ik wist hier toe geene onzydiger Rechters te vinden , behalven nog , dat dit Genootfchap , wyl het geval onder het oog van twee haarer Leden, binnen deeze Stad, gefchied was, daar op eene billyke aanfpraak hadde.
Aleer ik het geval , waar van ik begon te fpreeken , meededeele , moet ik, ter opheldering van hetzelve, met een kort woord melden, wat 'er drie jaaren te vooren gebeurd was.
Marytje Stetns , Huisvrouw van Adrianus Mes (ie , oud 41 jaaren , van eene gezonde gefteldheid , maar die ledert haar eerfte kraambed eenen zeer vooroverhangenden Buik bekomen had , en nu voor de vierdemaal zwanger was, werd , omtrent drie jaaren geleeden , in eene moeilyke baaring gelukkig verlost van een dood Kind , door de bekwaame hand van den Heere
BüGGE
(«) De zeer bekwaame Schmucker, Eerfte Heelarts der Pruisfifcbe Legermacht , teekent in zyne fchoone Waarneemingen een nog aanmerkelyker geval van deezen aart aan. Men zie zyne Chirurg. Wahrnein. II. Theil xvi. Wahrn.



UITGEVALLEN DARMEN, EN7. 427 |
Bug ge van der Boge, Stads Operateur , lleel- en Vroedmeester.
Na de verlosfing fcheen zy vry wel te zyn, naar 'er volgde weinig of geen kraamziiivering, en een gering gedeelte zog verdween byna zo fpoedig, als het zich had begonnen te vertoonen: trouwens dit is by Vrouwen van dien gevorderden leeftyd geen ongewoon verfchynfel.
Drie dagen na de verlosfing begon zich een igezwel te vertoonen , 't welk byna de breedte van drie handen onder den navel geplaatst ontftooken en pynlyk was : op het zelve werd [door haare huisgenooten een verzachtenden pap [gelegd , tot dat in het zelve verfcheidene kleiine openingen kwamen, uit welken eene groote 1 hoeveelheid dun vocht ontlast werd, zulks zy, iniet weetende wat vervolgends te doen , naa 1 verloop van veertien dagen myne hulp als Stads 1 Chirurgyn liet verzoeken.
By myn eerfte onderzoek vond ik het vetvlies in den omtrek der doorgebrooken upeningen geheel verflikt en bedorven , waar by zich eene ongemeen groote ontlasting van dunne en Zeer Hinkende etter voegde. Deeze ontlasting
hield
(&) Men herinnere zich haaren zeer vooroverhangenden buik , en dan zal deeze plaatfing niet onbegrypelyk voorkomen. Zie Pl. 1. fig. 1. lett. aa. alwaar men het lidteeken der eerfte doorbraak vind geteekent.



428 Over eene aanmerkelyke hoeveelheid
hield daaglyks aan , en was vermengd met zeer veele bedorvene vliefen, die ik in 't eerst voor verflikte Cellulofa aanzag , maar naderhand , wyl ze zoo lang aanhield , en de hoeveelheid zoo groot was , begon te vermoeden , dat dezelve uit de holligheid van den buik voortkwam, en dat al het vliesachtige , 't welk uit dezelve ontlast werd , gedeeltens van het bedorven Omentum waren, wyl het my onmoogelyk toefcheen , dat 'er uit den omtrek der openingen , welke toch zo uitgebreid niet waren , zulk een menigte , daaglyks, konde ontlast worden.
Ik onderzogt wel met alle naauwkeurigheid door middel van een provet , of ik een doorgang konde vinden , maar Haagde niet in myn oogmerk ; alles bleef dus te dier tyd enkel vermoeden ( c) , wyl 'er van tyd tot tyd in den omtrek van de opening zoo veel invalling van den buik gefchiede , dat men byna zoude gedacht hebben , dat 'er nog een Kind gebooren ware.
De heelkundige behandeling was zeer langduurig, en de volkomene geneezing des gebreks Verkreeg ik niet dan na verloop van ruim negen Maanden , waar over men zich te minder zal verwonderen , als men overweegt de onbegry-
pelyk
(e) Het nu gebéurde by deeze Vrouw brengt myn vermoeden van dien tyd , naar rayne gedachten , tot zekerheid.



UITGEVALLEN DARMEN, ENZ. 4*9
>elvk groote en aanhoudende feparaüe van "verlikte Cellulofa , en de daaglykiche uitvloeijing ran ondraaglyk (tinkende etterachtige ftoffen , m verrotte ftukken.
Dit was de reden , waarom ik my in de applicatie der Heelmiddelen genoegzaam alléenlyk ot Aqua aluminofa , geduurende al dien tyd , gepaalde; oordeelende dat dit Middel het allerbest aan de Inaicatie , om de deelen in den Dintrek der zweer niet te verflappen , en de rotting zoo veel mooglyk te keer te gaan, zoude voldoen. Groote wieken derhalven in dit vocht doorweekt, en met laagen op malkandetren gelegd ; daar over een goede dekpleister , tvoorts geichikte kompresfen , en eene behoor|lyk aanfluitenden en rondgaanden band , voorzien met eenen opfchortenden band , om het fgroot Volumen des buiks , zoo veel mooglyk, te onderfteunen ; was de geheele Apparatus , waar van ik my bediende , en welken ik zoo idikwyls losmaakte , als ik merkte dat dezelve imet uitlekkend vocht befmet was geworden.
Geneezen zynde zonder eenig nablyvend i ongemak , was het niet voor den 26. February 1785. en dus wel twee Jaaren na haare herftel' ling dat ik wederom by haar verzogt werd te komen , wanneer zy my zeide , dat ïeeds voor tien Maanden zich aan haaren buik , nagenoeg
ter



430 Over eene aanmerkelyke hoeveelheid
ter zei ver. plaatfe , alwaar het voorige gebrek geweest was, een klein gezwelletje geplaatst hadde , het welk zy , wyl het onpynlyk was , in 't eerst niet geacht hadde , maar nu , federt eenige dagen , grooter en pynlyker geworden zynde , en daarenboven eenig vocht ontlasten* de , had zy beflooten myne hulp te vraagen.
Ik vond een gezwel zoo groot als een koffy. kop geevende eenig vocht uit door eenige
kleine gaatjes , waar mede de huid doorboord was. Ik verbeeldde my echter daar in eenig;
vocht, alhoewel het zelve weinig gefpannen en
verheven was, te befpeuren , en verwachtte eerlang eenen geheelen doorbraak. — De
plaatfing was een weinig laager als het voorige
geweest was.
Ik bleef geduurende eenige dagen enkel aan-
fchouwer, onderfteunende flechts den ganfchen.
onderbuik , welke niet minder vooroverhangende was als vóór twee jaaren , met den zelfden Apparatus, als ik zo even befchreeven hebbe, waar door de Lyderesfe, die nog op de beenen was , zich veel gemakkelyker bevondt. Na eenige dagen zag ik , dat het gezwel zachter werd , en het vocht, in het zelve beflooten, liet zich duidlyker ontdekken.
Op den 3. Maart des avonds ten vyf uuren werd ik in aller yl gezogt , en men zeide my ,
dat



uitgevallen DARMEN, enz.
43*
11 dat 'er iets uit den buik deezer Lyderesfe was st; gekomen , het welk men niet wederom konde ;, binnen kiygen, waarom men my bad, om fpoeit dig ter haarer hulpe te komen. Ik vond haar g te bedde liggende , met de knieën verheven. •. 1 Den buik ontbloot hebbende , zag ik met zeer i veel verwondering eene aanmerkelyke hoeveelI heid (V) ontftooken, in een gekronkelde, en met lucht opgevulde Darmen , in een groove fi doek gewonden , zynde door eene van zelfs i gebrooken opening buitenwaards geperst, overd mits zy het onderfteunend Verband hadt losö gemaakt, i
Myn eerfte werk was den doek, waarin men =E de Darmen gewonden had, en welke doek droog was , van deeze tedere en zeer gevoelige deelen , op de best mooglyke wyze lostemaaken , ' wyl dezelve aan de Darmen was vastgekleefd. '! Ik moest gelyktydig zorg draagen , dat 'er geen 'a meerdere Darmen naar buiten kwamen , houdende ten dien einde den voorften vinger der linkerhand in of op de opening , naar dat zulks • best te pas kwam , overleggende ondertusfchen op welk een wyze ik deeze Lyderesfe fpoedigst 1 en gemakkelykst zoude helpen , en haar leven,
ware
(<0 Het is my niet mooglyk , de hoeveelheid net te bepaalen ; zoo veel is echter zeker, dat dezelve in den bol van een hoed niet konde bevat worden.



432 Over eene aanmerkrlyke hoeveelheid
ware het mooglyk, behouden. Ik had nimmer iets dergel yks gezien , en kon my diestyds niet herinneren , een foortgelyk geval elders geleezen te hebben (>).
De ftaat der Darmen hier boven befchreeven ; dien van het Mefenterium , 't welk mede zeer ontftooken was, en welks vaten tot barstens toe met bloed opgevuld waren , deed my niet ongegrond vermoeden , dat de gevolgen , indien ik al het geluk hadde , het uitgewekene wederom binnen te brengen , voor de Lydeiesfe evenwel doodlyk zyn zouden. De v^ees voor eene kwaade herplaatfing en volgende Gangrana der Darmen vermeerderde dit vermoeden niet weinig. Ondanks dit alles, oordeelde ik het best te zyn , hoe eerder hoe beter de Darmen weder binnen te brengen , liever als tyd te verliezen met het aanleggen van verzachtende ftoovingen , of my optehouden met het prikken van kleine gaatjes, ter vermindering der in de Darmen beflooten lucht, en wat dies meer zy.
Myne
(e~) Naderhand heb ik gevonden, dat H. van Roonhuysen het geval aanteekent van eene festigjaarige Vryster, welkers verouderde Navelbreuk openbrak ; met doorlaating van een groot deel der Darmen , en aan dit toeval overleed. Men zie zyne Heelkundige Aanmerkingen, 1. Deel 13. Aanm.



UITGEVALLEN DARMEN, ENZ. 43J
Myne eerfte poogingen waren een wyl tyds geheel vruchtloos, wyl ik het ganfche volumen met de rechtehand , zoo veel mooglyk , opligtende, en het laatst uitgefchootene deel met den voorden vinger van de linkerhand het eerst trachtende binnen te brengen, geduurig zag, dat als ik een klein gedeelte had binnen gebragt , en myn vinger verplaatste om een volgend gedeelte door de opening binnen te brengen , het eerst binnengebragte terftond wederom naar buiten gedrongen wierd , door de uitgezette lucht in dé Darmen , door de angstvalligheid der Lyderesfe , waar door zy te fterk inademde, en door het gevoel van pyn, waardoor zy telkens myn arm vasthield , en my belette denzelven naar behooren te gebruiken:
Ik vermaande haar, dat zy zich ftil , en , zoo veel mooglyk, bedaard zoude houden , en hervatte daar op mynen taak met eenen vernieuwden yver, trachtende door eene zachte drukking des Darms, byzonder in dat gedeelte , hec welk het naast aan de opening was , de bevatte lucht te verdeelen , en dit gelukte my zoo wel , dat ik , met deeze beurtlingfe drukking en inbrenging van het gedeelte des Darms , welks lucht verdeeld was geworden , en die met eenig gerommel naar binnen ging , in weinig tyds het genoegen had , alle de uitgevallene deelen wederom in den buik geplaatst
XXIV. Deel. É e t«



434- Over eene aanmerkelyke hoeveelheid
te zien. Ik zal niet te fterk fpreeken , als ik zegge , dat ik in eenige minuuten , op deeze wyze , meer vorderde , als te vooren in een half uur.
Ik voorzie wel, dat men, overweegende de moeite die 'er was , om de Darmen wederom ■ naar binnen te brengen , zal vraagen : waarom niet liever de opening een weinig gedilateert ? Hier op moet ik antwoorden , dat 'er twee redenen waren , die my voor als nog daar van te rug hielden , te weeten : de moeilykheid, die ik naderhand zoude gehad hebben om de deelen binnen te houden , naar maate de opening groo: - ter geweest ware : ten anderen , de gemakkelyker toegang der lucht, of liever de meerdere moeite te voorkomen , die 'er zoude geweest zyn , om dezelven door eene grootere opening aftekeeren. Ik had dus my zeiven de verwyding der opening als een Ultimatum , wanneer my niets anders zoude overgebleeven zyn, voorgefteld.
De uitgevallene Darmen wederom naar binnen gebragt zynde , was het van het uiterfte aanbelang , om de opening zodanig te fluiten , dat 'er geen gevaar bleef om op nieuw naar buiten gedrongen te worden.
Ik was, wyl de lieden behoeftig waren, liegt van linnen tot een behoorlyk verband voorzien,
en



UITGEVALLEN DARMEN, ENZ. ■ 435
en moest my dus zoo goed behelpen als ik konde. Ik rolde daarom een lapje linnen ftyf in malkanderen, ter dikte en lengte van eenen vinger , hebbende de gedaante van eenen geknotten kegel , en deeze floot de opening volkomen , en liet geen vrees over , dat de Darmen wederom zouden buiten flippen , mits behoorlyk onderfteund wordende. Ten dien einde plooide ik het buitenfte gedeelte deezer Jurunde plat over den rand des openings , en hield denzelven in dien ftaat door eene groote en welkleevende pleister : over deezen lag ik eenige in grootte eikanderen opvolgende linnen kompresfen, waarover eenen rondgaanden band, die den ganfchen buik en de heupen omvatte , welke ik zeer vast aanhaalde , en met ftevige fpelden wel verzekerde; terwyl een lange fmalle , doch fterke ftrook linnen , welke ter zyde van den buik opwaards ging, en denzelven omvatte , tot een draagband diende om den buik, welke zoo zeer voorover hing, zoo hoog optefchorten , als 't mooglyk ware. Eindelyk omgordde ik alles nog met twee ftrooken zelfkant.
Na het aanleggen van dit Verband bevond zich de Lyderesfe vry wel, beveelende ik haar ftil te bed te blyven liggen , en niets als zacht voedfel en flap theewater , of water en zoete melk, tot drank te gebruiken.
E e s By



43^> Over eene aanmerkelyke hoeveelheid
By myn wederkomst den volgenden dag berichtte zy my , dat 'zy den voorigen dag , een half uur na myn vertrek, eene ontlasting gehad hadde, en dat zy daarna zeer zwaare pyn inden buik geleden hadde , die nochtans allengs verminderd was. Voorts zeide zy , dat zy kort na dat ik was heen gegaan koffy gedronken hadde , die zy weinig tyds daar na wederom had uitgebraakt; doch dat zy vervolgens water en melk gedronken hebbende , deeze was binnen gebleeven.
Ik was, hoorende dit gebeurde, zeer te onvreeden, dat zy my van het een en ander geen kennis had laaten geeven , naardien ik dan, op de beste wyze , hier in zoude voorzien hebben : maar haar thans redelyk wel bevindende, dat is , zonder eenig kwaad toeval, oordeelde ik het best te zyn , het Verband niet los te maaken , te minder , wyl 'er byna geen vocht was doorgelekt.
Den volgenden dag bepaald hebbende om het Verband los te maaken , deed ik dit in de tegenwoordigheid van den Heere Willemse, Stads DoStor, en Lid deezer Maatfchappye, en van den Heere Bugge vander Boge, te vooren gemeld. Deeze Heeren vonden met my de Lyderesfe in eenen goeden ftaat, hebbende zy dien nacht vry wel geflaapen. Het Verband werd voorzichtig losgemaakt, en wy
zagen ,



UITGEVALLEN DARMEN, ENZ. 437
zagen, dat 'er weinig vocht was uitgelekt. De linnen fteekwiek uit de opening gehaald zynde, en de Lyderesfe beftendig op den rugge geplaatst , bleeven de Darmen, zonder dat men die behoefde tegen te houden , in hunne plaats niet alleen , maar waren zoo veel van de opening afgeweeken , dat men byna de geheele lengte van den vinger noodig hadde intebrengen , om dezelven te kunnen bereiken.
Met goedvinden der voorgemelde Heeren, appliceerde ik het te vooren befchreeven Verband ; alléenlyk bragt ik een draad door den fteekwiek , ten einde voortekomen dat dezelve niet naar binnen zakte , wyl wy voorzagen , dat door de dunheid des rands , de opening daaglyks grooter zoude worden , zoo lang 'er nog feparatie gefchieden moeste. — Door den Heere Willemse werd een zacht buikzuiverend Middel voorgefchreeven , wyl de Lyderesfe , na het toeval, flechts eene ontlasting gehad hadde. Door dit Middel kreeg zy deezen dag eene goede ontlasting.
Daags daar aan, zynde den 6. Maart, werd de Lyderesfe bezocht door den Heere Bernard , als Stads Doclor van het Quartier, waar in zy woonde. Ik maakte , met goedvinden van dien Heer , deezen dag het Verband niet los. Zyn Ed. oordeelde het noodig , de ontlasting op eene zachte wyze gaande te houE e 3 den ,



438 Over eene aanmprkelyke hoeveelheid
den , waar toe door denzelven een gefchikt Middel voorgefchreeven werd. Voorts werden zachte en ligt verteerende voedfelen aanbevolen, en alle raauwe, winderige, of zwaare fpyzen ten fterklten verboden.
Daar ik my voorgefteld had , ter afweering der Lucht , zoo zeldzaam als mooglyk was, te verbinden, werd het Verband niet voor den 9. Maart losgemaakt, vindende toen byna geen vocht uitgelekt, en uit de opening kwam mede , fchoon de buik zydwaards gedrukt werd , geen vocht hoe genaamd.
By dit Verband gebruikte ik in de plaats van de lurunde een fyne, zachte en platte Spons, in warm water natgemaakt en uitgedrukt, bedekkende daar mede, wyl ze groot genoeg was, een grooter omtrek als de opening. Vervolgens plaatste ik over denzelven het te vooren gemelde Verband. Ik verkoor nu een Spons in de plaats van een linnen fteekwiek , om dat door denzelven de Etter, hoe weinig ze ook ware, konde worden ingezogen ; ten anderen, om dat op deeze wyze de Darmen allerzekerst van alle fchuuring der lurunde bevryd bleeven : ten derden en voornaamlyk , om aan de zweer gelegenheid te verfchaffen , zich te eerder en beter te fluiten , waar aan de Turunde toch altoos een beletzel was, en welk oogmerk nimmer kon bereikt worden j zoo lang deeze
gebe-



UITGEVALLEN „DARMEN, ENZ. 439
gebezigd wierd : eindelyk, om dat ik door de Spons en het verder Verband zoo wel in ftaat was de Darmen binnen te houden (ƒ), en de lucht aftekeeren , als door de lurunde.
Het alzoo aangelegde Verband met de Spons beviel de Lyderesfe zoo wel , dat zy verklaarde daar door veel gemak bekomen te hebben. Nu en dan gevoelde zy wel eenige pyn in den buik, doch deeze was zeer draaglyk. Na dat dit Verband vyf dagen gelegen hadde , maakte ik het zelve los, en vond de Spons met een weinig bruine en Hinkende Etter doortrokken , zynde het verdere Verband byna droog.
Ik zag met zeer veel verwondering , en niet minder genoegen, dat de zweer meer dan twee derde in den omtrek geflooten was, en naanwlyks een fchryfpen zoude hebben doorgelaaten. Ik vernieuwde het Verband , en, behalven dat 'er door laatstgenoemden Arts voor den ftoelgang behoorlyk zorge werd gedraagen , werd haar diëet, overeenkomftig den aart des gebreks,
gcre-
(ƒ) Misfchien zou een Kundige , dit leezende , denken , dat het Omentmt een befchutzel tegen het uitvallen der Darmen zoude gebleeven zyn, en dat dus myne vrees ong g ond ware. Ik verzoeke deezen te letten op het geene ik pag 4?7 dien aangaande gezegd hebbe, en het ontdekken der Darmen zelfs by het eerfte verband pag- 432., vertrouwende , dat men dan zal kunnen gelooven , dat te deezer plaatle in den buik het Omenium verteerd ware.
Ee 4



44° Over eene aan merkel yke hoeveelheid
geregeld, terwyl zy de volgende dagen geen buikpyn meer gewaar werd , met fmaak begon te eeten , en des nachts gerust te llaapen.
Agt dagen daarna , zynde 21. Maart, werd het Verband , 't welk wat los en bemorst was, afgenomen en vernieuwd. Thans vond ik flechts eene vlakke zweer , die niet meer doorging , en dus naar binnen volkomen gefloten was. De Lyderesfe, welke op dezelfde wyze verbonden werd , betuigde , dat zy van tyd tot tyd in krachten toenam , dat eetlust en llaap genoeg, zaam waren , en dat de ftoelgang daaglyks van zelfs kwam, welk laatfte my het allermeest verblydde. Ik ftond haar nu toe een weinig tyds op te zitten, ten einde haar flecht beddegoed eens te ververfchen en te zuiveren. Het opzitten beviel haar zoo wel , dat zy wel dra , fchoon tegen myn zin , door haar huis begon te wandelen , en haar gewoone werk aan het boomwieï. te verrichten.
Den 30. Maart verbond ik de Lyderesfe voor de zesdemaal. Ik zag by die gelegenheid, dat de Spons eenigermaate aan de zweer was vastgekleefd, ten bewyze van het weinig vocht dat dezelve nu uitgaf. Het verwisfelen van. de Spons , hoe voorzichtig ik denzelven ook wegnam , verwekte eenige bloedftippen in de gweer , en aan de Lyderesfe eenige pyn. Dit Wilde ik voorkomen , en lag daarom , by hec
ver-



UITGEVALLEN DARMEN, ENZ. 441
verbinden , een zeer dun linnen lapje , met Empt. Nigrum even dun beftreeken , op de zweer, en daar boven de Spons en den verde* ren toeftel. De Lyderesfe zeide my , dat zy thands weinig ftoelgang hadde , en nu en dan eenige buikpyn gevoelde. Om deeze redenen werd het buikzuiverend Middel wat ruimer gebruikt.
In het begin van de Maand April was zy zoo verre gevorderd , dat zy den ganfchen dag buiten het bed bleef, nergens over klaagende , dan over een weinig buikpyn , welke op het ontlasten van eenige winden altyd verdween.
Op den 8. April verbond ik haar wederom , met dit onderfcheid nochtans , dat ik de Spons boven de pleister nu droog liet, ten einde denzelven , door zyne veerkracht, te doen dienen ter onderfteuning deezer zwakke plaats , welke nu ook uitwendig byna gantfch geflooten was. Zy klaagde thans over eene ligte Indigestie , welke echter na eenige dagen geheel verdween, zulks ik haar , den 15. verbindende , zoo welvaarende vond , als mooglyk was, zynde alle de werkingen des lichaams geregeld.
Na dat dit Verband flechts vyf dagen was aangelegd geweest, liet de Lyderesfe my weeten , dat zy eenige ftank, onder het Verband hervoortkomende, ontdekte. Het zelve losgeE e 5 maakt



44* Over eene aanmeukelyke hoeveelheid
maakt hebbende , vond ik alles droog , behalven de Spons en Pleister, die beiden met een ftinkend vocht doortrokken waren. Toen ik dezelven wegnam , zag ik dat de huid , in den omtrek van de Pleister en Spons , een weinigontdoken', en met kleine puistjes of zweertjes bezet was. Ik Verwierp om deeze reden de Pleister, en Lag in deszelfs plaats een wiek met droog plukzel , daar boven een verfche Spons, en het overig Verband aan. Na twee dagen onderzogt ik den ftaat des gebreks , en bevond het zelve veel verbeterd , befluitende als toen om de wiek met Aluinwater te bevochtigen. '
Ik vernieuwde het Verband drie,dagen daarna , en zag dat de zweer in eenen goeden ftaat was, waarom ik op dezelfde wyze voortging, laatende toen het Verband tot den 30. April onaangeroerd liggen. Op deezen dag hetzelve losmaakende , zag ik met zeer veel genoegen , dat al de ontfteeking geheel verdweenen was , vertoonende zich de zweer zeer fchoon en vlak ter groote van een ftuiver. Deeze kleine zweer nochtans gaf my nog langen tyd veel moeite , aleer ik denzelven met een vast lidteeken gefloten en volkomen met vel gedekt zag. Immers de Spons, welke ik nu wederom droog appliceerde, had telkens nog een weinig vocht naar zich genomen , en dit vocht verfpreidde eenen onaangenaamen reuk, waar toe de broeijing van
het



uitgevallen DARMEN, enz. 443
het Verband, en de warmere Dampkring (zynde het nu in de Meymaand ), hebben medegewerkt. Eindelyk zag ik myne pogingen door de volkomene geneezing bereikt , op den 18. Juny deezes Jaars, wanneer 'er van de opening niets te vinden was, als alléenlyk een zeer vlak en welgefloten lidteeken.
Ik was reeds lang te vooren bedacht geweest op de zamenftelling van eene zodanige Machine , waar door niet alleen de zwakke plaats des Buiks voegzaam zoude 'kunnen onderfleund *, maar door welkers behulp de geheele Onderbuik , die op zulk eene buitengewoone wyze uitftak en voorover hing , op het allerbest naar boven zoude worden opgefchort en gedraagen. Ten dien einde had het Collegie van InfpeBoren over de Stads Breuken en Breukhanden , een nog nieuwe , doch zeer nuttige , Inflelling binnen deeze Stad , aan my verbleeven om zodanig eenen Jpparatus te vervaardigen , als ik zoude denken het best aan de voorgeftelde einden te voldoen , met verderen last, om na de zamenftelling en applicatie aan het lichaam der Lyderesfe, haar als dan aan dit Collegie te vertoonen. Dit heeft my zeer veel moeite gekost , aleer ik hier in volkomen naar myn genoegen flaagde.
Eindelyk nochtans is het my gelukt dit homlazyne Werktuig derwyze aan een te voegen ,
dat



444 Over eene aanmerkelykb hoeveelheid
dat ik de Lyderesfe, daar mede omgord zynde op den derden Juny des Jaars 1785. aan de Leden van meergemelde Collegie , beftaande uit de vier Stads DoStor en, en vier Stads Chirurgyns , en dus ook aan den Heere Rocquette , Stads Dotlor , enz. en Lid deezer Mamfchappye , vertoonde : welke Heeren alle deeze Machine , zoo in de wyze van zamenftelling , als in nuttigheid alleszins goedkeurden , en my' deswegens hun genoegen te kennen gaven , als ook over de gelukkige herftellinge en volkomen gezondheid, waar in zy de Lyderesfe thans be-~ fchouwden ; want de kleine plaats , die te dier tyd nog onbeveld was , werd na eenige dapen volkomen met vel bedekt, zoo als ik hier boven gemeld hebbe.
Dit Werktuig werd door de Lyderesfe met zoo veel gemak gedraagen , dat zy verklaard , met het zelve haaren gewoonen arbeid beter te kunnen verrichten, als te vooren zonder deeze onderfteuning.
Na de volkomene geneezing heb ik beftendig een fyne zachte Spons op de zwakke plaats gelegd, en denzelven met een kleevende pleister bedekt , ten einde het verfchuiven voor te komen. Ik had hier mede het zelfde oogmeik, 't welk men zich van de werking des pops eener Breukband voorfteld ; te weeten , de uitpuiling deezer zwakke plaats tegen te houden,
gee-



UITGEVALLEN DARMEN, ENT. 445
geevende aan dit middel den voorrang boven eenen Breukband , om dat ik zeer twyfele , of men wel in ftaat zoude zyn , voor dit gebrek eenen Breukband te vervaardigen, welkers pop beftendig deeze Zwakke plaats zoude onderfteunen, zonder, door de beweeging des lichaams, naar boven of beneden, te verfchuiven: behalven nog , dat de meerdere zachtheid der Spons boven die van eene Breukbands - pop , de Lyderesfe gemakkelyker is, en haar minder blootfteld aan fchuuring en knelling , waar door ligtelyk ontvelling en ontfteeking ter plaatze van het lidteeken zoude kunnen ontftaan.
Van den tyd der geneezing af tot nu toe , heeft de Lyderesfe deeze Machine gedraagen , gebruikende ik flechts de voorzorg ,, om weeklyks den Spons en Pleister te vernieuwen. Zy heeft , behalven de gemakkelyke onderfteuning van haaren zeer byzonderen buik, ook nog eén ander voordeel daar door bekomen , namelyk , dat door de geftadige opfchorting , en zachte drukking de buik , na zes maanden , merkelyk fmaller is geworden; want daar dezelve te voo- . ren uit de liesfchen zydwaards naar boven gemeeten zynde , 30 duimen befloeg , teekend deeze maat thans flechts 26 duimen. Uit de pudenda nochtans beginnende te meeten , en over den uitfteekenden buik naar boven opklimmende tot aan het zw^ardwyze kraakbeen , is dit verfchil niet meer afs een halve duim.
Het



446" Over eene aanmerkelyke hoeveelheid
Het is noodig , aleer ik deeze Waarneeming eindige , het een en ander ter opheldering hier by te voegen.
Daar ik niet voor 14 dagen na het ontflaan 1 van het eerfte gezwel, het welk de eerfte doorbraak ten gevolge hadde, by haar verzogt werd,, was het my onmooglyk te ontdekken , wat 'er' te vooren gebeurd ware. De Lyderesfe en. haare huisgenooten gaven my ten deezen opzichte geen genoegzaam licht, en konden dit: ook niet doen.
Ik fchroome derhalven het zog te befchuldi- ■ gen als oorzaak deezer verzweering : te meer, om dat, zoo als ik in het begin van dit verhaal , en zoo ik meene op ondervinding, heb-. be gezegt ; dit vocht, by Vrouwen van diem leeftyd , dikwyls zeer fpoedig verdvvynt, zonder eenig kwaad toeval natelaaten. Ik kon ook: by het ondervraagen niet ontdekken , dat de • toevallen , welke eene zogverplaatfing vergezellen , by deeze Lyderesfe aanweezig geweest t
waren. De oorzaak derhalven blyft by my /
twyfelachtig.
Maar wat was de reden , dat na eene zoo langduurige geneezing , zich andermaal in denzelfden omtrek een Abfces vormde ? wat heeft daar toe aanleiding gegeeven ? De Lyderesfe was geduurende al dien tyd gezond gebleeven ,
eni



UITGEVALLEN DARMEN, ENZ. 447
en had zelfs na het ontftaan des gezwels daar aan geen pyn gevoeld.
Men zou hier lichtelyk eene ongefleldheid in het lichaam als eene gelegenheid geevende oorzaak kunnen verdenken , waar door eene neer. zetting gebooren was geworden ; maar de langzaame opkomst en voortgang van dit tweede
gezwel wraakt dit denkbeeld geheel en al.
Ik voorzie, dat ik ten deezen opzichte een menigte van gisfingen , die niets beflisfen , zou kunnen opgeeven. Ik wil veel liever myne onkunde belyden-, en zeggen : wy zyn van gisteren en weten niets.
Dat de uitvalling der Darmen myn vermoeden der verettering van het Omentum , by de eerde doorbraak opgevat, tot zekerheid gebragt heeft, zal, denk ik, niet ligt in tvvyfel getrokken worden. Immers de uitgefchootene Darmen waren geheel bloot , en hadden niets van dat vlies met zich gevoerd. Ware het zelve ook aanweezig geweest , dan zoude deeze uitvalling zoo gemakkelyk niet zyn ontdaan, want dan zou het Omentum , zoo als ik te vooren heb aangemerkt, een deunfel voor, en middenfchot tusfchen de Darmen en de uitwendige opening in de buikfpieren en bekleedzelen geweest zyn , die de uitvalling der Darmen zoo niet verhinderd , ten minden vertraagd zoude hebben. By het onderzoek ook door de Heeren



448 Over eene aanmkrkelyke hoeveelheid
ren Willemse , van der Boge , en my zei ven met den vinger in de holligheid der Buik gedaan , voelden wy duidelyk de bloote Darmen , zonder dat wy in den ganfchen omtrek , zoo verre wy konden komen , iets van het Omentum gewaar wierden. Zeker blyft het derhalven by my , dat by de eerfte doorbraak dit vlies of geheel, of voor het grootfte gedeelte in verettering gevallen zy.
Ik voorzie dat een kundig oefenend Geneesof Heel-artz my zal vraagen, waarom ik, zien* de het gewigt van het geval , én my geheel alleen by de Lyderesfe bevindende , geen hulp van een of ander bekwaam en my bekend Kunstgenoot verzogt hebbe, daar ik toch by my zelve nog pynzende was, op wat wyze het veiligfte ware, de wederinbrenging der Darmen te
ondenieemen. Ik bekenne , de vraag is
allezins gegrond. — Ik kan 'er alléenlyk op antwoorden, dat ik by de Lyderesfe komende, door dit ongewoone verfchynzel derwyze verrast werd, en op het zien van het dreigend gevaar , waar in zy zich bevond Qg~) , innerlyk bewogen , by my zeiven eenen ongemeenen prikkel voelde ontflaan , om ware het mogelyk
haar
(#) Men herinnere zich , het geen ik bladz. 432 en 433 van den ftaat der Darmen en van het Mcfentcrium gezegt hebbe , en men zal zich lichtelyk het gevaar kunnen voordellen, waar in deeze Lyderesfe , op dat pas, was.



UITGEVALLEN D A R Pd E N , ENZ» 449
haar leven te behouden. Van daar eene mengeling van gedachten, die my alléenlyk op mynen plicht en taak deed ingelpannen blyven , en die my het vraagen van alle medehulp , die zeer wel , ik bekenne het, zoude te pasfe gekomen zyn , deed vergeeten. Ziet daar,
de eenige waare reden, die oorzaak is geweest, dat ik geheel alleen de wederinbrenging hebbe ondernomen , en onder den Goddelyken zegen de behouder van mynen medemenfch geworden ben.
Hoe zeer ik getracht hebbe door de afteekening van het Werktuig, 't welk de Lyderesfe na de geneezing beftendig draagd , en de bygevoegde verklaaring der onderfcheidene ftukken van hetzelve , duidelyk te zyn , is 'er nochtans het een en ander , 't welk tot beter begrip deezer Machine hier diend gemeld te worden.
i. Het tweede ftuk des Werktuigs , de rondgaande Band genaamd , is Van duhheld JBombazyn gemaakt , en heeft de breedte van ruim zes dwarfche vingeren, zynde dezelve van achteren en vooren aan het bovenfte of eerfte ftuk der Machine zeer fterk vastgenaaid.
XXIV. Deel. F f a. Hes



450 Over eene aanmerkelyke hoeveelheid
2. Het derde ftuk beftaat mede uit dubbelde Bombazyn , welke men voegzaam den Lendenband noemen kan. Deeze is fchaars zes vingeren breed , zoo dat daar door de lendenen en heupen bedekt worden. Van achteren is dezelve vereenigd met den rondgaanden band, door middel van een naad, en ter rechter zyde word dezelve aan het volgende deel , zynde den Buikzak, vastgenaaid.
3. Het vierde deel, door my den Buikzak genaamd , beftaat uit een lap dubbeld Bombazyn , welks grootte niet kan bepaald worden , om dat dezelve naar den omtrek van den onderbuik , in de gegeeven gevallen moet ingericht worden. Dezelve is zoodanig ingefneden , en wederom vereenigd , dat ze den geheelen Buik
> gelykelyk bevat, zonder in denzelven eenige plooijen te maaken, drukkende genoegzaam van alle kanten even veel, en den gantfchen Buik onderfteunende.
4. Aan het bovenfte en linker gedeelte deezes Buikzaks is afzonderlyk vastgenaaid een vierkant ftuk dubbeld Bombazyn, ter grootte van twee handen breed in het vierkant. De twee gespen op dit ftuk vastgemaakt, ontfangen de twee riemen i i fig. 2. Plaat II., welken aangehaald wordende , den buikzak doen drukken , en den Buik zelve daar door fteunfel verichaffen.
Deeze



UITGEVALLEN DARMEN, ENZ.
451
Deeze Buikzak word van vooren aan den rondgaanden Band, ter breedte van f el zeer fterk vastgenaaid ; en aan deszelfs rechter zyde is zy vereenigd met den Lendenband, zoo als ik boven zeide.
■ De verdere kleinere gedeelten deezes Werktuigs in de teekcningen duidelyk genoeg aangeweezen en vervolgens befchreeven zynde, hebben geene verdere opheldering noodig.
•Ik zal alléenlyk hier nog byvoegen , dat de Lyderesfe . door de plaatzing der gespen f g , Plaat II. fig. 1., welke de kruisfende banden ontfangen , en k k in dezelfde figuur , zelve den Buik meerder of minder fteunzel kan bezorgen , het welk een ieder op het inzien der Machine* ligtelyk in het oog valt.
Het Werktuig maakt ook geene de minfte knelling of ontvelling, wyl 'er geene lieschbanden te pasfe kwamen , zynde de vier riemen met hunne gespen en de vier linten genoegzaam in ftaat, om de vereischte drukking en opfchorting des Buiks te weeg te brengen.
Een ander groot gemak deezes Werktuigs beftaat daar in , dat men niet genoodzaakt is hetzelve geheel afteneemen, als men den Buik ontbloot wil zien. Men heeft alléenlyk de vier F f a gespen,



452- Over eene aanmerkelyke hoeveelheid
gespen en de linten los te maaken , en laat de Lyderesfe bukken, dan is den Buikzak los ; zoo dra men dan denzelven met de handen in de liesfchen aanvat, kan men denzelven over den Buik affchuiven , even als men een Slaapmuts van het hoofd affchuifd , en op gelyke wyze kan men denzelven ook wederom ovei den Buik heenen brengen.
VER-



uitgevallen DARMEN, enz. 453 VERKLAARING
DER
AFBEELDINGEN.
# * *
PLAAT l F 1 o. i.
Vertoond de Lyderesfe na de geneezing met hdaren zeer byzonderen Onderbuik , allernaauwkeurigst naar het leven gevolgd.
a, a. 2,yn de Lidteekenen der eerfte doorbraak.
b. Vertoond/de plaats , door welke de uitvalling der Darmen ontflaan was, zynde ten tyde der
i afteekening nog een zeer klein oppervlakkig zweertje , V welk met drooge /pons werd bedekt gehouden , en daar door hier eenige diepte toont ; deeze diepte , door de /pons alleen veroorzaakt, is hier door den Teekenaar gevolgd.
c. De Navel.
F 1 g. 2.
Vertoond de Lyderesfe omgord met de Bombazyne Machine , ter onder/leuning van haarm Onderbuik.
Ff3 PLAAT
Vertoond de Lyderesfe omgord met de Bombazyne Ma-



454 °VER EENE AANMERKELYKE HOEVEELHEID
PLAAT II. F I G. i.
Vertoond de Bombazyne Machine , van de voorzyde te zien, zynde dezelve uit vier onderfcheiden /lukken zamenge/leld , welken vereenigd zynde de geheele Machine uitmaaken. De vereeniging der byzondere /lukken wordt zoo in deeze als in de twee volgende Figuuren door eene geftippelde lyn aangeweezen.
a, a, a. Is het boven/luk der Machine , gefneeden in de gedaante van een Vrouwen Neerftuk, hangende voorwaards over de borsten , en achterwaards over de fchouders.
b, b. Verdere infnyding van dit gedeelte der Ma¬
chine naar beneeden , om flos zynde, te gemaklyker ever V hoofd gebragt te worden.
c, c. Twee Linten , waar mede deeeze opening
wordt toegèftrikt.
d, d, dt d. Is het tweede Stuk van deeze Machine , gaande rondom het lichaam , zynde ruim zes vingeren breed.
e s e. Twee Linten of Bandjes , hier alleen zichtbaar , om dit pluk met twee dergelyken , (zie fig. a. ƒ,ƒ.') vast te maaken, en aan malkanderen te vereenigen.
Tw:e /laaie Gespen, zonder beugels in eene fchuinfche richting geplaatst, en op een afzonderlyk fiuk dubbeld Bombazyn vastgegehecht, welk fiuk vervolger/s aan den rondgaan-



UITGEVALLEN DARMEN, ENZ.
455
h, h, h, h.
i, i. k,k.
gaanden Band d,d,d,d. vereenigd is, zynde deeze Gespen dus geplaatst, om te ent fan-% gen de kruisfende Banden l, m. van het vierde fiuk deezer Machine , den Buikzak genaamd , aan welks onderfle gedeelte by n n. na genoeg ter plaatze der Liesfchen , deeze banden zyn vastgehecht, zulks dat de band, die uit de rechter Liesch l, opw aards komt, aan de linker Gesp g, en die, welke uit de linker zyde m. naar boven klimt, met de Gesp f. ter rechter zyde wordt vast gemaakt : wordende door deeze twee banden den Buik aanmerkelyk naar boven gevoerd.
Het derde gedeelte deezer Machine , gedeeltelyk zichtbaar in de tweede, en geheel in de- derde Figuur, zal aldaar nader aangeweezen worden. .
Is den Buikzak, welke den geheelen Onderbuik omvat. Dezelve is ten dien einde van alle kanten derwyze ingefneeden , en met vlakke naaden wederom zamengevoegd, dat ze een half ovaal uitmaakt.
Een vierkant ftuk dubbeld Bombazyn , ter linkerzyde van den Buikzak vastgehecht.
Twee flaale Gespen zonder beugels, in eene fchuins opwaardfclie richting op dit vierkante ftuk Bombazyn vastgemaakt, om te ontfangen de twee Bombazyne Riemen i, i. in Fig. 2., en h,h. in Fig. 3., teneinde den Lendenband in de linker zyde aan den Buikzak vast te gespen.
F f 4 lm. De



45$ Over eene aanmerkelyke hoeveelheid
/ m. De kruisfende Banden , voortkomende vatt f het onderjie gedeelte des Buikzaks, ter plaat-
ze der Licsjchenby n, ». en fchuins opgaande naar boven, om y ast gemaakt te worden, de rechter band l. aan de Gesp g , en de linker m. aan de Gesp f, hier boven aangeweezen,
Fig. 3,
Vertoond alle de /lukken deezer Machine aan elkander eh vereenigd, en van de linker zyde, alwaar alles word vastgemaakt, te zien.
p,a.b,b. Het boven/luk des Werktuigs Fig. i. a,a,a,et.
van de linker zyde te befchouwen gegeeven.
e. Een der Linten , waar 'mede de infnyding Fig. i. b b. werd toege/lrikt.
d,d, d, d. Het tweede fiuk, V welk rondom het lichaam gaat , ziende men hier deszelfs vereeniging in de linker zyde door middel van
e, e. f,f. Vier Bandjes, van welke in Fig. i. de twee eer/le flechts zichtbaar waren , en welken alle vier toege/lrikt worden.
g, Een der twee /laaie Gespen, zynde de linker Fig, i, g,
h, h, Is het derde fluk deezer Machine, den Lendenband genaamd, wyl het zelve alléenlyk de lendenen bevat, en van achteren vereenigd is met den rondgaande» Band, of het tweede fltfk d, d, d, d.
ti, L Twee



m tgevallen DARMEN, enz. 457
r i,i. Twee Bombazyne Banden of Riemen, om vastgemaakt te worden aan
k, k. Twee (laaie Gespen zonder beugels , welken op het vierkant ftuk dubbeld Bombazyn van den Buikzak ( ziet Fig. 1. i, /'.) zyn vastgemaakt.
J, /, /, /. Den Buikzak, in Fig. 1. breeder omfchreeven , en hier al mede zydwaards te zien.
m,m. De kruisfende banden van den Buikzak. Fig. 3.
Vertoond alle de onderfcheidene ftukken der Machine, aan eikanderen zamengevoegd, en van achteren te Tien.
a, a, a,a. Het bovenftuk der Machine, zoo als hetzelve over de fchouders hangt.
b, b. Opening in het zelve ter doorlaating van het
Hoofd.
c, e. Vereeniging van het zelve met het volgende
gedeelte , zynde deeze vereeniging door eene geftippelde lyn afgebeeld.
d,d, d, d. Het tweede ftuk , of den rondgaanden band (zie Fig. 1 en ». mede d,d,d,d.~).
e, e. De twee Bandjes f,f. in Fig. 2.
f, f. Vereeniging van dit tweede ftuk der Ma¬
chine met
F f 5 ' &&g,g> Zyn-



453 Over eëne aanm. hoeveelheid enz.
g->g->g->g- Zynde den Lendenband , welke alléenlyk de lendenen bevat, en niet rondom-gaande is.
h,h. De twee Bombazyne Riemen ij. in Fig. 2. om- vastgemaakt te worden aan de Gespen k k. in denzelve Figuur afgebeeld.
i. Den Buikzak h,h,h,h. in Fig. 1. en /,/,/,/. in Fig. 2. hier van achteren en van binnen te zien , zynde hol ter bevatting van den Buik.
~h,k. Plaatzing en vasthechting der kruisfende banden onder aan den Buikzak.
/, m. De kruisfende Banden van den Buikzak, (zie l. m. Fig. 1. en m,m. Fig. 2.).
BERICHT



V"^r^ö/y^/.3Xiv JU tl.
91 x



\ f /-/»ft na zxxrv itJ.
ft. 9.






Bladz, 459
BERICHT
AANGAANDE EEN
S I N G A L E E S,
die, op het eiland CEILON, iets van dat geene aan zyn hoofd hadt , het welk naar de PLICA POLONJCA ,
of POOLSCHE VLECHT geleek.
DER HOLLANDSCHE MAATSCHAPPYE MEDEGEDEELD DOOR.
JACOB CASPER METZLAR,
Lid van de Hollandfche, Zeemvfcbe , V^cheenJ^ viafche Maatfchappyen van Kunjlen en Weetenfcbappen.
In 1780. was'er een Singalees te Columbo, op het Eiland Ceilon, die iets van dat geen aan zyn hoofd droeg , het welk naar de Phca Pohnica , of Poolfchc Vkcht gelykt. Van t achterhoofd was een Staart gegroeit, welke 52* Rhynlandfche duimen lang, en van ij tot if duim dik was. Deeze Staart of Streng betond enkel uit hair, door vuiligheid aan een gekleetd
en



46b BERICHT van een SINGALEES
en verward. — Nog twee en een half duim van het hoofd was het hair zuiver en natuurlyk van een gefcheiden, maar dan begon de vlecht. De Hospitaalmeester Aleman meende, dat morfigheid en gebrek van Kammen in de kindsheid , de eerfte kleeving van het hair veroorzaakt hebben. Misfchien is ook eene kleeverige ftoffe , toevallig in het hair gekomen , en , in de kindsheid , daar op weinig acht geflaagen weezende, is de Streng, ongemerkt, voortgegroeit , waarna het bygeloof belet heeft, om ze weg te fnyden. Zie hier, wat 'er de Singalees van verhaalde.
„ Toen hy vyf of zes jaaren oud was, en „ men , naar hunne gewoonte , zyn hair voor s, de eerftemaal affcheeren zoude , heeft men „ de Streng , Staart of Vlecht eerst gemerkt. „ Hy wist dus niets van 't begin der Vlecht te „ zeggen , wyl zyne Ouders vroeg geftorven „ zyn. Naar zyn gedachten was de Vlecht , „ jaarlyks , vier of vyf vingers gegroeid , zon„ der eenige pyn of gevoel; doch federt ze„ ven of acht jaaren had hy weinig aangroeijing „ kunnen bemerken. Gevraagt , of hy nooit „ getracht had de Vlecht af te binden , of af te fnyden , antwoordde hy , dat zulks hem „ was afgeraaden. Eenmaal hadt hy een end „ van een el lang afgebroken , en fomtyds ge„ beurde het wel, by het baaden , of by het
„ op-



op het Eiland CEILON , enz. 4<5i
„ opbinden van zyn hair , dat 'er kleine enden van zeiven afvielen. Als hy zich gebaad had duurde het wel een paar dagen , eer " dat de Vlecht opgedroogd was , en dan gaf " ze een' viezen reuk van zich : maar luizen " hieiden 'er zich niet in , en de Vlecht was, ! voor het overige , ongevoelig , als men daar aan kneep. Hy was dertig jaaren , of daaromtrent , en had altoos, zeide hy , eene " voorfpoedige gezondheid genooten , zonder dat geluk te ondervinden, 't welk zyne land" senooten aan zulke Vlechten toclchryven ; " want ik moet, vervolgde hy , mt werken mw beftaan zoeken. Zyn oudfte Broeder omtrent twintig jaaren ouder dan hy , heeft ' ook, volgens zyn zeggen, diergelyke Vlecht, ,, fchoon niet zoo langen ze blyft, fchoon zyn overig hoofd is kaal geworden Meer zulke menfchen kende hy , in 't Candiafche K Gebied, zoowel, als in de Provincie waar uit hy onder het gebied onzer Oostindifche Maatfchappye woonde , en die de Bapilhgam-korle genoemd wordt; maar zyne drie " Kinderen , waar van de oudfte. zeven jaaren " oud was , hadden niets diergelyks aan het ^ „ hoofd."
Tot dus verre de Singalees. My dunkt, dat de oorfprong van deeze onnatuurlyke hairgroeijing, door den Heer Aleman opgegee-



4<52 BERICHT van een SINGALEES , enz.
ven zeer aanneemelyk is. Die over de Poolfche Vlecht gefchreeven hebben , geeven ook de onreinigheid op , als de voornaamfte oorzaak ; maar zy voegen by de aandoeningen weke diergelyke menfchen gevoelen, eene fterke hoofdpyn , wanneer aan de Vlecht gefneeden wordt» en onze Singalees wist van niets diergelyks te fpreeken. Hy droeg zyn Vlecht tusfchen het overige hoofdhair verborgen, en dit hair wordt door eene groote kam aan het achterhoofd gehecht. De gewoonte , om het hair geduurig met Calappus- Olie te fmeeren en de geduurige wryving, wanneer hy inden flaap op de Vlecht legt, heeft het hair in den omtrek van de Vlecht doen fplyten , en als 't ware wollig doen worden. Desniettemin blyft de groei vry in 't binnenfte van de Stren*



OP ZWANENBURG. * A \ U A R r, n%f>.
Dfi- ƒ Baro- \ Ther- | KragtenSi. | Lugtsgc- Regen
gen / mee. I mom. | der Wind. ] fteldheit. \ in Lynen.
29' 64 9 NO i 1 £eer bett.
I .7 12 2 Onur. helder
. 7I 11 NNO • Helder
. %\ 9 O ZO a Zeer betr.
t - 9 14 * Omtr. helder NJick
- O 13 2 Helder
- (ji Ui NW 2 Zeer betr.
3 . iqI 12 a Onur. helder
- lij 17 * —
30. o *7 2 Zeer betr.
4 . i zil ZW * " -
,| 17 Z 2 Omtr. helder
- tz i3 OtZ 2
5 . ,J j6 x Zeer betr.
- li 23| ZO * ~ T—
a0>lo 14 4 Betrokken
f, '3 86 6 foccuw
- 4! 28 4 regen »
- 4* 31 zzw * e£]£
7 - ij 373 *
- 2 36 ZW i
- 4§ 38 wtz » -—:—
8 - h 39§ W 2 Zeerbetrokk.
- 6! 3 ƒ WZW» Betrokken
- i| S ZO 4 B«r-rc^ 3
9 o* S§ ZZW 4 NMn 1
10 : ,1 g z: 4 Zejrjir-
>i]fl| 3? Z l B^ttokkcn 1
11 - u| }8 4
- II| 39 ZZO 6 _^ « 29. I ,8| ZZW 4 —helder
" !| £ Ui t Heller
13 - V- 11 —-4 Betr. regen * <k
\l Zti ~ s Zeer beer. |
Trï ^ ï w < Omtr. helder
' 61 ™Z W * Zeer betr.
*4 * 5a 3f betrokken
- 6r 33| —- * a
15 - Ü 8 n'o * Betr. mist
- £ 33 NNO * *
* « 33 .... o . 13



WAARNEMINGEN
jf A N U A R T.
m- Baro- | 'lher KragtenSt. i Lugtsgc I Regen
gen 1 met. 1 mom, f der V^Jjbghjj, | in £
I *9- >§ 33 .... o Betr. rrtSÏ
17 - ȕ 33| .... o -
- 3l 33 Na Betrokken
- 6| }3 NW i Zeer betr. 2
18 - 7i 34i WtN 1 Omtr. helder
- 8| 33Ï 2
- toj 28§ WZW 2 Helder ip - 14 33 2
3°. J 27 Z 2 _
- f »«ï ZZO 1 Omt.held. so •( I 3» »
- 1 3°£ 2 Helder N. licht
" 1 34 Z 2 Betrokken- 1
SI " '1 35 ZZW 2 Betr. mist LO £
- »J 3+f Z 2 Betrokken 1
- H 35ï Z ZW 2 .
2t -; li 4o 2 Zeer betr>
" »i 3" 2 ( Betrokken I
" J4 *J| 2 Betr. mist *
23 " J 2
25.io^ 3« ! rcKeil
- 9i 39 NW t mist 7
*4 - 10 3oj .... o
- 9l 39 Z 1 Bertokkeu
- 9' 37* ZtW 2 —
*5 - 91 o ZW 4
- io\ 42* 0
- Io; 4*1 — 8 . 1
•Jt6 - io: 43 § regen *
-Jioj 43 , g Betrokken §
- SJ 44 ZZW 8 3
*7 "li 44 WNWs Omtr. helder
3°- if 39 2 Helder
| 9 ZW 4 Betrokken
28 - 1 4z| 6
- l| 44 6 Zeer betr.
<• *J +3 WtZ 2 Betr. mist
29 - 15 .45 4
- a| 44 ■ 4 Betrokken
- 3* 43 ZW 4
3° - ? 45 W Z W 4 Zeer betr. N £
- 31 44 2 Betrokken
- 3- 44 ZW 3
H - 3i 45 WZW ï
- 3i 44l ZW 4 .—
Hoogfte Baroin. 30D. 5IL. Hoogfte Therm. 4f ,
Laaglte dito 28 - u| Laagfte dito 9 £ Gr.
RJiddelb. dito *9 - 7ff Middeib. dito 27 >
Gevallen Regen 3Ü Lynen.
üitwaasfeming wegens Vorst niet waargenomen.



OP ZWANENBURG. FEBRUART. 17S6.
JJji- Baro- I Ther- I KragtcnSt. Lugtsge- Regen
geu. | met. | mom. | der Wind. | Iteldheit. | in Lynen.
_ 30. 1 ƒ1 ZW 4 Betrokken
1 29. 8f 45 6
- 7% 38 NW 6 Omtt. helder 2
- 6J 39 — 6 Zeer betr. t
2 - 8 41 6
- 9l 38 N 4
3c. o 36 NO 4 Betrokken
3 - l 3* 4 l
- 1 31 Z O 4 Zeer betr. JVJ. licht 19.10 31 ZW 4 Betrokken
4 - lof 3f W 4 ■
- nj 38 WNW * Omtr. helder N- ücht
- 5 J9 NW i .
5 - § 41 2 ED£
*9- 9l 41 ZW 4 Betrokken
- 6% 43 4 1
6 - 53 44f 4 2
- 7 41 4 Omtr. helder
- 2$ 42 ZZW 10 Betrokken 1
7 - 3ï 4*§ W 4 Zeer betr. " 3Ï 4° ■ 4 ;—7T"
- 2| 331 WtN 6 Betrokken
S - 13 33 WNW6 ?eer,b,etr'
- 4i J5 1 Betrokken |
- 43 34 NW 8 Zcerb«r.
9 - 7 36 8 — § ,
- ioi 34 WNW 2 " —-
- $1 3<I ZtW 4 Betrokken ,
10 - 3è 38 ZtO t freeuvv ï
- 3a 40 Z W 1 Zeer betr. '
- 6\ .o'. NW i Bettokk-n
!, .10 30? 2 Omtt. helder
- si 37^ WNWi Betrokken
- 6 4lT £ \v 4 Zeer betr. is - 6 43? WZW 4 -—TT-
- 6} 43I NW 10 Betrokken 30. 4 \\\ N 2 Omtr helder
.,3 - 4 4i3 ' NW * Zeer beer. V £
. fS » W 2 Betrokken ,
A 57» 77 W 2 Zeer betr.
^ Z„ 1 Betrokken
14 - 4* 44 1
- 3I 4iï 2W 2 —
- .4$ 4«ï NW 2 Helder
IJ " 4f 44j — * * TT
. 4J 39 x Betrokken
-4? 4° ZZW 1 mist
16 - 31 44 * Betrokken
- 2* 38 ZO * — mist



WAARNEMINGEN
FEBRUARY. i-»K/5.
Da | oaró- I Ther- j Kragt en St, I Lugtsge- j Regen
gen J meter | mom. | der Wind. | fteldheit. | in Lynem
19.11* ïfl ZO a Omtr. helder
l7 l IÖ| 44j ZW 2 Zeer betr.
- io« 41 i Betrokken
- 11 43* W 2
J8 - nJ 4j5 NW 1 Zeer betr.
30. \\ li\ NNW 2 Helder
- -f 38 NNO a Betrokken »9 - Si 4*if NO 2 ■
- 3s 37 O 2
- 4 34 NO 2 Zeer betr. *© - 4 3« O NO a
- 4 37 OZO j Betrokken
- 4i 30 O 4 helder
*i • 3| 3' ó LOC
- U *M OtZ 6
- 3i *f? 6 Omtr helder
SI - 3i *£i « Helder
•31 *f' OZO <
- Ï5 • ■-** ONO 6 Omtr. helder «3 - »i a82 o 6 Helder
- « *3 — 6 . . ,
- * st ONO 6
a4 - ii 3, .
- 1 27 —,6 f I
29.113 5 6 Omtr. helder
•5 - Io* ja 6 Zeer betr.
- lol 19 -— 6 Betrokken
- lot 27 6 Omt. held.
*ö - pi 3I 6
- vi %i\ — 6
• 9l 2o| O 6 Zeerbetrokk. *7 - 2(,i 6 Omtr. helder
• ii ao2 ONO 6 N.licht
• 9| j8^ OtN 4 M/r
i - 9\ 1 13 J I 4 Zeer betr. N. licht (
Hoogde Barom. 30 D. 5|L. Hoogde Thenn. 51 ^
Laaglte dito >9 - ij Laagfte dito 18J C, Gr.
Middelb. dito 19 - 10 Middelb. dito 34$ ^
Gevallen Regen 5 Lyiien.
Uitwaasfeming niet waargenomen.



OP ZWANENBURG. MAAR T. 1786.
Da- Baro- j Ther- I Kragt en St. 1 Lugtsge- j Regen
jgen [met, j mom. | _der Wind. | fteldheit. j in Ly tien.
29. 9s 11 ÖtN 4. Betrokke» . 1 - 8| 27 4 Zeer betr.
- 8J *5 4 Betrokken
- 7j *3i 4 —
s - 6| »9| -v- 4
. 61 28| NO 6
- 6 *4J 6 fneeuw
, - 6j if 6
- 7* 6 Ome. held.
- 8| 20 NNW » 1 .
4 - o| »7 NO 2
30. o* 18 Z 1
5 - o 15! O 2
19.1 ij 15 a Zeer betr.
jo 9V 4 Omtr. helder I
• - 6? ao£ 4 _
-'.IS| 13 ONO 6 Zeer betr.
- 5! 13 4
7 : Si « =: i === ED^
- 105 19 NW 2
g - 28 NO 2 ■
30» i| 11 N 2 Omtr. helder
-if aö§ N t W 2 Zeer betr.
9-1 34! N 2
- ij 17 NtO * Omtr. helder
- i\ 21 NtW 2 ■
10 - ij 31Ï ZW 2 —f
- 1* 26 a Zeer betr.
J z6 ?. Betrokken
11 29.II 34* t fneeuw
- $1 33 4 Betrokken I
- 8J 3,- W 2 Zeer betr.
12 - 8+ 3üi 2 Omt.held.
- 8 3 > 1
- 7Ï 34, 1
13 - 7 4 37? * Zeerbetrokk.
- 74 331 2 Betrokken
- 8 33 W1VW1
f™ - 8+ 31 * Helder
- 7\ 32 ZO* Zeer betr. 115 -6 36 O2
- 3I 34 4 Betr. regen
- 3* 39 ZW a Zeer betr. 3
6 - 4! 4'ï 2
- 4! 36 ZZW s Omtr. helder j



WAARNEMINGEN
MA A R T .4M
vy Baro- , Ther- , Kragt en Si I Lugtsee- I Regen
genj^rnet. ) mom. 1 der Wind. | fteldheit. | nÏLynm
*9- 3? 40 ï Q ai ïïitt regen ï
V * Hi 42 WNW » Zeer bet? ï
- S. 37 N * Betr. mist
" 4I 2 Betrokken ,
1« - 4* 40} O 1 1
- f 41 ZW 9 „lis:
- 6 40 .... o regen
»P " *,3 44 ... o Betrokken
" 62 3«i NW 2 1
- 6 33 NN W a —- fneeuw » *o * « 33, 1 J a
• 6i iOi 4 »
7 31 2 Betrokken 1
•l * 7* 39§ ZO 2 Zeer betr.
- 7I 35 Z 2
7* ' o. 1 BctI> mist *
■a - p§ 3*5 NW * LO'X
" 9i . 31 z 2
-8J 37 Z20 2 Betrokken *
■! - 7\ 46 »
- 6 44 4 .
- S 39 ZW a mist 1
•4 - ƒ4 41 2 Zeer betr.
- 5! 37 2 Helder
"*i 37 WZW 2 Betrokken
2J ' 6 42 W » Omtr. helder
" 4* 37 1 Zeer betr.
- 4* 38 4 Betrokken
26 - 5| 37 — 4
" 6 33 WNW 4 Helder
-6% 3* NW 4 Betrokken
27 - 6* 35 WNW;
• 7i 33 ZtO a
0 "9* 37, NNW6
28 - >o 38Ï NW 6
" ui 37 NNvV a
3°' F, 35 — 4 N flap - li 39 4 INtt.
- 12 3J NtO a -
- 1 3f a
30 - 1 ?9 ONO 4
- i| 38 NO *
- li 37 a ,
Jl - ij 41 i mist
- ik 39 1
Hoogftc Baroin. 30 D. 2« L. HoogdeTherm. 46J»
Laagftedito 2p - 3! Laagltc dito 9ït*Cit.
Middelb. dito 2p - p| Middelb. dito 28 5
Gevallen Regen 19 Lynen.
Uitwaasfemirig wegens Vorst niet waargenomen. ,



OP ZWANENBURG.
APRIL, 1786.
Ja-, I Baro- l Ther- i kragt en St. Lugtsgc- Regen
jijen I met. j mom. | der Wind. ( ltcldheit. in Lyncn.
30. \ 37 O i Helder
11 - o 49^ 2 • .
29.111 46 -—- * .
nl 4i ZW 2 .
fa - ic\ 53 NO 3 ~
- 9i +7Ï 2 —" " n« licht
-7% 4 4 .... o Zeerbetrokk.
B3 - 7 55 .... o Helder
- 7 i?,' N 2 Omtr. helder . 6i 47 ONO 2 Zeer betr.
<4 - jj f3 2 Omt. held.,
- f$ 49 NO * ■—:
- sl 45 ONO 2 ■ ,
IS . 5| — x ■ ED(£
- 5§ 4<5 *
- sl 4* NO. * — ■ —
ié . j.i 51 2
- 6* 48 2 Zeer betr.
.7 44 1 Betrokken
17 - 7| 47Ï 2
- 7f 2
- è 4°i 1 ——
18 . fl 44 -4
-3! 4° NNO 4 regen
_ j| 36 6 Betrokken o
!S • 4| 3? — 6 Z/"bctr-
. ^.j 3^1 4 Helder
. q 35 NNW 1 Omtr. helder
fo - 9' $9 ■ 1 Betrokken
- io4 36 2 Helder
- 10J 3^ W 2
II -li 411 , z Omt. held.
30. o 37. NW 1 ' — '—
- 3 1* . i
12-3 43 NO * ' '
■ 3| 33 ZO 2
- 3l 39 * V &
13 - 3! 5 iï 2 ———
- *i 45" ■ 2 1 . ~
- 2* 42 2 ~ ,
. ,1 „1 , Zeer betr.
14 - 4 11' __ l Omtr. helder
- *a 45 O2
15 - 2| 53 i
- 1 51 NO 2,
- if 48 OtN a Helder 116 - *5 S9Ï 2
» » 53 NO x Betrokken



WAARNEMINGEN
APRIL. nhA.
Da- j Baro- I Ther- Kragt en St. I Lugtsge- I Regen
gen j met. I mom. ) der Wind. | fteldheit. || in Lynen.
10. 2* 49 NtW * Zeer betr! j
17 - aj 48 6
- 'I 44 1 6 B«rokken
- 1 4J N 6 ■ .
18 - ï 53 6 ~—
- o 5» NNO ó — N.licht
► o 4/ O 4 Zeer betr.
19 *o. 11^ 60 4 Omtr. helder
- «i4 JJ ONO 4 "
- "i 5if OtZ 4
»• - 10 63 —- 4 Zeer betr.
- 9I $it ZO a
- 9* *3 2
ai - 9| 6a a LD(£
- yi J7 2 Omtr. helder
- 11 ƒ5 .... o
■2 - lif 60 NW a Zeer betr.
30. o S5 Na
- I 50 W *
«3 - i 58 WNWa
- I 49 — a
«4 - S 57 3
- O 44 2 Omtr. helder
2?.iii 47 2 Betr. mist
25 - 11J 53 a Omtr. helder
- io| 48 2 Zeer betr.
- S>5 5* Na
26 - 9» 60 a
• 9 49 4
- 9, 5i 4
«7 - 9i 53 4
- !•+ 42 4 Betr. mist
- 10J 42 -—— 4
S* - io| 49 4 Zeer betr. N£
- io| 41 4 Betrokken
- 9* 4o NNW i
«9 - 47 N W 1 Zeer betr.
" 7? 42 NNW 2 Omtr helder N. licht
- c5| 42 NNOa Betrokken 3° - 7i 43 NNW 2 Zeer betr.
. g 38 2 Omtr. helder N. licht
Hoogde Barom. 30 D. 3J L. HoogfteTherm. 63 J
Laagftedito 29- 3| Laagfte dito 35 > Gr.
Mid'delb. dito 29- 9| Middelt», dito 49 4
Gevallen Regen 19 Lynen.
Uitwaasfeming 37 Lyuen.



OP ZWANENBURG.
M E r, 1786.
«Da- I Baro- I Ther- , Kragt en M. i.ugtsge- ^S"'
{gen I met. | mom. 1 der Wind, j fteldheit. \ in Lynen.
ay. 38Ï N W I Clrïtr. helder
. ,Ij 39 —- 4 -. N. licht
.11% *ö* ZW 1 Zeer betr.
2 - ur 4*1 NW a Omtr. helder
„ ,1* 44.4 t „ , N. hcht
45 ZO 4 Betrokken
3 - » 53 ZZO 4 Zeer betr. .7 fo ZO 4
- 6§ 47 4 i
4 ,6| 49 ZZO 4 Hetr. regen J
- 7i 44 Z O * Zeer betr. 5 , %% 44 WZWi -—77- 5
5 . 8i i° WNWs Betrokken EOff. ' 81 46 NNO 2 Omtr. helder 2
. 8* 45 O a Betrokken 7
J g . 8| 48 a — regen |
_ -i 46 2 Zeer betr. j j
A 46 .... o Betrokken 1
5 o
■ 7 - 6\ 4° .... o 1
_ 46 N 2 Zeer betr.
. 6< 46J WNW i 3
8 - 7* 51 2
- 7t 4 ƒ . . . . o Omtr. helder . 74 ƒ2» OtZ e Zeer betr.
o .7» 6t a Cetrokken
. t 52 Z 2 regen *
. |j 5-0 WtN a Betrokken
10 - ƒ! ƒ7 ZW x ■
- 5 5li 2 Zeer bctr' 1
- 6\ 53§ Z7.W 6
11 . 8 tfj ZW 8
. 9Ï 51 4 Helder
.9 51» ZO 2 Zeer betr.
12 . g 54* . 4 Omtr. helder
- 85 S4 ZW 4 Zeer betr. y ([
13 ' ,f! JI 1Z '° ietTokken
a'o/a4 5° W 2
14-4 ó5 1
* . 4 50 1 a
- a| Ji ZW* 2 — ~
is ; ;* \t zz l
- o , 59 WZW 1 Zeer betr.
iél - O 62 2 \
50.nl fö .... 0 Barofcken



WAARNE MINGEN
m r r . t-,s<
Da- Baro- I Ther- f Kragt en St. Lugtsgc I Regen
gen j met. | mom. | der Wind. fteitheid. | in Lynen.
< zj.\a\ 56 ZW 2 Zeer betr. :
17 - io\ 55 NW 2
| - 11^ 46 j Helder
30.0 46 WNWü Betrokken Zeevlam
18 29.11% .58 NW 1 Zeer betr.
- lij 47 NNW 2 Helder
-11% 47 4 Betrokken '
10 3°- i 49 4
- I 45 -4 —
- * 49 N W 2 Omtr. helder
20 - l $7 2 . „ LD<£
- i 48 NNW 2 Betrokken 29.11I 5* WZW 2 :—
21 - n| 55* W 2
-115 54 2
- ii' 54 2 Zeer betr.
«1 -o. i ƒ0 s
- | 53 WtN 2 Omtr. helder 1 55 W 2 Zeer betr.
23 - i" 59 s Omtr. helder
- I 54| WZW 2 Betrokken
24 | ƒ5 W 2 Omtr. helder
- 2 54 .... o Betrokken
- ij 57 WZWi ~ —-
*5 - af 6 ii W 2 Omt. held.
- *! >"5 — 2 :—
- 3 ƒ8 WZW 2
26 -2» 68 -2 Helder
- 2 62 zzo 2 -—r*
-i 63 W * Omt. held,
V - t é5 NW 2 ~ NC
- 2 52 NNW »
- 3 S3 N 2 " TT
28 . ji rl „ Betrokken
. \\ ^ ' l I Helder
- 4ï 50' WNWz Omt. held.
29 - 4 t
- 3 5* W 2
- 23 58 N W 2 Zecr betr.
30 _ 6a 2 Bettokken
- »i 51 NNW 2 ■ Zeevlam
- «| ƒ4 ... o
31 - 2| 5/ NtO * Zeer betr.
- 2| 49 2 Omtr. helder ,
Hoogfle Barom. 30 D.-^L. Hoogfte Therm. 63 ■%
Laagltedito 29- 3i Laagfte dito 38; > Gr.
Middelb. dito *9 " 9s ftlid4clb. dito ƒ3p
Gevallen Regen 33 Lynen.
Uuwaasfcaung 49 Lynen.



OP ZWANENBURG. 9 U IV T . 1786.
Da- I Baro- Ther- i Kragt enSt. [ Lugtsge- Regen gen / met. | mom. | der Wind. J fteldheit. | inLynen.
30. 2| j'Oj N 2 Betrokken
1 " *a 55 a 2 Zeer betr.
- z| 48 NNW 1 Omtr. helder
- 2j 5'J WNWa Zeer betr.
2 - 3 60 NW 2 Omtr. helder
- 3 ff NNW!
- 3+ 54* * Zeer betr.
3 - 1% 60 NW 1 Omt. held. ED(£
- 3è 5+ Na
- 31 53I NW a
4 - 3 62 WNWa Helder
- af 52* a —
- al f7 NNW a Omtr. helder
5 - l\ S9 *
- 3} ƒ8 N 4 Betrokken
- 3f 54- 4 •
0 - 2s. 531 4
- 1% 50 4 .
- ii f2 NNW 2 Zeer betr.
7 - iï 56 a Omtr. helder
- 3 ƒ!§ 2
- o 49 a 2 Betrokken
6 29'H4 f4 1 Zeer betr.
-ioJ 5° — 2 Omtr helder
- 9l 58 NW 2 Betrokken f - 9| 5S 1 Zeer betr.
- 8§ yo NNW 2 Betrokken
- 85 51 NW * Zeer betr.
10 " 84 5*1 NNW 1
- 8| 57 N 2
- 9% ff§ NO 4 Omt. held.
11 - 91 63 ONO 4 v vL
- lo| 56 NO 4
- i°4 58 1
12 - io§ 65 2
- io| 56 NNO a
- io| s6 NO x ' |
13 - lÓf ƒ6 NNO 2 betrokken
- 10 59 NO * Omt^eld.
- 10 61 ONO 2 ~ *-
15 - ioj 71 . a Omtr. helder
- 10 64 NNO 2 Zeerbetrokk.
- 9l 65 NO a Omt. held.
16 - 9I 7' 2 r—
! * 9§ 64* NNO 4 Zeer, beu.



waarnemingen
ï U N r. 1786.
Da- J Baro- I Ther- ( Kragt en St. I Lugtsge- } Regen
gen J met. | moin. j der Wind. | fteldheit. j in Lynen.
ap. 9| <5ó" ONO 2 Zeer betr. "
17-10 72 O 2
- 10 66 NO a Omt held.
- io^ 66 ONO 2 —
■ig - io| 73 2
- 0; 65 NO 4
• p| 66 ONO 2 r n(r
19 - 9Ï 7A NO a
- Pi ?' 2
- 10 69 ONO 2
20 - 10 75 2 Zeer betr.
- 10 71 . . . . o
- ic j 9 N W 2 Omtr. helder a.1 - 10 71 W * "
- 10 63 2
-9% *i ZW a Betr. regen
aa - ioA 68 WZWa Zeer betr. 8
- \o\ 63 2
- 10 ÓJ§ w a
23 - jj éfi NW x 2
- pi 64 NIV W a
- 10 63! NW 1 ~— 1
24 - ioi 6$ a
-tl 50 2 Omtr. helder
- 112 'eji WtN a
25 30. ï 67 2 Helder n<£
- 3 ƒ8 .2
- i 65 < WZWa Omtr. helder
26 . o 6 . • 2 Zeer betr.
*9-n4 °j x
- Jo| 61 ZW a Betr. regen I
27 - 10; 6f • 2 '°
• 10 61 NW a Betrokken t
- 10] 61 . 1 •Zeer betr.
SS . 113 q2 t Omt held.
30. I 60 WZW a
- ii 62 zw 2
ap - 1^ 68 WZW 2 Zeer betr.
- c ƒ 5 ZW 2 Berrokk-fi 29.11! 6* 4 a
3o - llf 64 WNWa Zeer betr.
- lij ' J9 *
Hoogfte Barom. 30 D. 3I L. Hoogde Therm. 77\")
Laagftedito 2^- 84 Laagftedito 48 C Gr.
Middelb. dito 30 - o Middelb.dito Ca»\
Gevallen Pegen 20 Lynen. Uitwaaslèming 49 Lyneq,



OP ZWANENBURG. f U L T, 17S6.
Da- Baro- I Ther- Kragt en bt. Lugtsge- Kegen
j gen. I met. I mom. | der Wind. | lfceldheit. | in Lynen.
1 * ïa.n\ 65 1 Zeer be:r.
1 - 10! 64 W 2
r* s9 ■ a Omtr. helder
- Ii| 63 WZWj Zeer betr.
2 30. o 66 W a H — .
- 3 57 WNW a Omtr. helder
1 61 2 "~~—~ — _ _
, - « ^9 WZW 3 kQ1
3 3 63 a Zeer betr.
29 n| 63 Z'W a Betrokken
f nj 6° WNW2
30. o >*ö 4 -Zeer betr. f
. 1 5« NW 4
K - 2 S9 6
5 - si Jii — 4 —
- I 571 NNW 6 '
6 . . f, 6 ——
20.9! f61 WtZ i Betr. regen 6
- - ?| 58! NW 4 Zeer betr.
7 . 9 53 4 1
- 8 5' 4
S - BI 56 — 4
- 9 5' W 2 ,
- |3 56 — * °
f . 8» c| .0 Betrokken 5
- f,*' 5f *Nw" a Zeer betr. fc> - 8» -<i a
55t n 2 0mtr-heiaer vc
>, - Mi ƒ92 2
3°. §53 * Zeer betr
12 " *'i 5ó 1
- 1 f4 NNW 2
- 3 5f NW 2
13 - 3j 58 3
- 4 54 N 2 Betrokken . 4i rö NW a Zeer betr.
14 - 4| S5i — 2 Betrokken
- Ü Si 2 -—7—
. , 56 2 Zeer betr.
15 - 2* yó 2 Helder
-ai )8 WNWa Omtr. helder t
I/t - a| 61 M 2 2
- l| 56 1 NW *



WAARNEMINGEN
.? U L T . , ,s/t
j;.- Baro- f Ther- , Kragt en St 1 Lugtsge- I Regen
g^neu^J^rnJderWind. | fteldheit. | i„ Lynen
30. If 61 ZW~l zieTEeïï; "
17 " *« Ó2i - *
- H SS NW a Omtr. helder
- 3l 5* NNW 4 Zeer betr
18 - 3§ » — 4 LD(i
-3? 54 -— z Omtr. helder
3 57 W 2 Betrokken
19 - 2 67 2 zccr betr>
- f 61 ZW 2 .__
C9-H «2l W a 1
20 - ibi ƒ8 WNW 4
- 'o ƒƒ NW 4 "
- 03 ƒ3 4 — 4
41 " 9* 58 4 ■ a
- ioj 56 4 ._ ,
- ui 56 WNW 1 Petrokken I 2* - Jij 6i 2 Zeer betr.
- Ii2 60 WZW 2 Betrokken
- 11 59l ZW 2
23 - 66 . . 2 ■
- io| 61 2 ■ <
- 10J 61* WZW a Zeer betr.
14 - 10| 69 . _ !
- lij 62 t Helder
- Hf 6a| ZW 2 Betrokken
2ƒ - U| 64 WZW a Omtr. helder N £
- 11 61 W 2 r-
r Ï0 64 ZZW 2 Zeer betr.
26-53-70 W a —
- 10 61 NW a Omtr. helder
- «o'r 61 Z W a Zeer betr.
27 - S>4 69Ï 6
- 9i 61 W 4 °mt he,cJ' 1 N« !•
- *'i 58 ZW a — '
28 - ui 65 2
- 7' 66 6 Zccr bctr'
39 " 7i 68 6
- 7§ 59 6 ■ —
- 8| 52 WNW a Betr "K"' 4 30 " I°£ 58 NW 4 -Zeer betr.
- i°f 53 a
- ioj 58 4 *
21 - 11 6o| x —
> - 8* 55Ï ZW 4 I Betr- reSeu 1
flooglrcBarom. 30 D. 4! L. HoogfteTherm. 70 ,
Laagftc dito 29 - 7* kaagfte dito 51 £ Gr.
Middelb. dito 30 - o/J Middelb. dito 6o|- >
Gevallen Regen 36 Lynen.
Uuwaasfeming 57 Lynen,



IOP ZWANENBURG. A U G U S T U S. 1786.
[Da- I Baro- 1 Ther- I Kragt en St. j Lugrsgc- Regen
:Jgen ) mee. j mom. | der Wind. j fteldheit. | in Lynen.
] 20. ?{ 56 WNW2 | Betrokken . ia
11 . 94 6» 2 1 Zeer betr.
-8 ƒ9 Z W 2 Betr. regen
- 8 5f! W1NW2 Zeer betr. *
, 2 . 9 61 4 EO(J
- 10 55 NW 4 N. licht
- 113 f6 NNtf * 3
i 3 -uj 58 x — I
- nf ƒ«■ 6
- li 55 NW 2
4 - io| 60 . z
- p 5P 2 Omtr. helder
-, 85 59 WZW 1 Zeer betr.
.e - 8* 64 . . 2 Omtr. helder
- 8* 6ii 4 Betrokken
. l0ï 61 4 Zeer betr.
4 - li 67 4
- i|» 61* % Omtr. helder
j! 3 6» 2 Zeer betr.
I _ 30. c 66 2 Omt. held.
' 7 - 1 57 WNW 2 Hd(kr
- l\ * 60 WZW 2 Zeer betr.
j g .1 66 2 Omtr. helder
- I 58 NNW * Zeer betr.
- il ö° NtO 1 ' y/r 9 - is «5 NW 2 — ^
- »ï 5* N 2 —
' ' f9 ZO 2
10 - 4 69 WZW 2
I co' * Betrokken
" n4 2 Zeer betr.
11 - 0 64ï O 2 .
- o 60 NNO 2
19.11 6o5 2 0i
- 9! 69 2 Betrokken
-5i ói WZW 2 Betrokken ƒ
13 - Sk 6S 2 1
- f\ 59 WtN 2
- 6 59 Z W 4 Fc,Se" 10
i - ƒ 63 6 Betrokken 2
4 . 5 58 2 Omtr. helder
- 6 ƒ6 ZZW 2 Betrokken j ,j - 6 68 . 2 Zeer betr.
- 7s 59 NO * Omtr. helder
- 8J 5) NW 2 Betrokken
. gs 64 N Zeer betr. L(J(£
16 - io* 6»l ___ : Omtr. helder



:W AAR NEMINGEN AUGUSTUS, 17S6.
mro- iner- , Kragt en i>t. Lügtsge- Regen
gen J meter [ mom. | der WmdJLJ_freldheit. | in Lynen.
a9.11 61 Na ZeerbltZ
»7 - na 69 — 2 .
3°- | f9 2 Eetrokken
'3 I 60 2 —
BQ.U| 5 8 OtZ 2 Zeerbetrokk.
• 103 5B ZO 2 Betrokken
19 ♦ 93 66J ZIq 2
" fcl 6J Z 2 Omtr. helder
1 ~ 64 ZZW 2 Zeer betr.
ao - 8| <7 t ,
" H 6j ZW 2 Omtr helder
- 82 63J 4 Zeer betr
" - 91 «7 4
- 10 62 4 Betrokken
- ioï 59 a
32 - Ilf 63 W a Zeer betr.
- n| 59 WZW 2 Omtr. helder
3o. o 6e 2 1
23 - I 65! WNW 2 Zeer betr.
' - | «J NW a Omtr. helder
- I 58| . a
*4 - ïj l «4 2 Helder
- *t f9 NNW 2 Omt.held. _ *f f8 a 2eer betr.
fl5 - al 03 a
" 2I ƒ8 NW 2
- ij 60 W 2
*6 ■ Ji 64 NO 2 Omtr. helder
■ *3 59 N 2 HeHer
4 61 .... o Zeerbctr.
»7 - o 68 z 2 —
29-n 64 ZW '2 Eetrokken
n " 9l 63 WZW 4 ifge» 7
30 "94 641 W 2 Omtr. helder 2
- 92 59 2 ■
" 9l 59 WNW 2 Zeer betr. *
29 " loa o<§ . "4 -
Iü2 57 W 2, Omtr. helder
" 9 61 ZW 6 Betrokken 1
30 - 102 62\ WtN 6 Zeer betr.
- lo 61 4 Omtr. helder
- 8| 59 \v 4 Zeerbetrokk.
31 - b% 6a WZW 6
- 81 58 WNW 6 Betrokken
Hoogfte Barom. 30 D. x^L Hoogde Therm. 69 J>
Laagfte duo 29 - j Laagfte dito ƒ2 > Gr.
IVIiddclb. dito 19 - 9I Middelb, dito 60J £
Gevallen Regen 51 Lynen.
Uitwaaslenung 45 Ljnen.



OP ZWANENBURG. SEPTEMBER. 1786.
Da* f Baro- I Ther- 1 Kragt en St. Lugtsge- Regen
gen I met. | mom. | der Wind. j fteldheit. \ in Lynen.
29,10 56^ W 2 Zeer betr.
1 - 10 64 2 • Eüg
- 10 60 2
- pi 60 wzw 2
s - 10 f8 3 Betrokken
- 10 67 Z 2 Omtr. helder
3 - 10 61 f 2 zeer betr.
. 0} 56 6"
- 7 58 w 6 1
4 . Si 61 4
- 9ï 58 ZW 4 Betr. wl. .
- lo£ 57 W 4 Zeer betr.
5 - 11 59 4
30. ï 51 NW 2
- l! 52 WNW 2 fi
g _ 2 f8 NW 2 Omtr. helder
■ aj 5o 2
- il 53 Z 2 Zeer betr. 2 7 - i 63 i • Omtr. helder
| f4 ZO 2 Zeer betr.
29.nl 53 z 2 ~ V(T
g . i0i 02 i Omtr. helder
- 8J ƒ8 ZW 2 Zeer betr.
. 41 57 .—_ 8 Betrokken '
S> - 44 63 8 Zeer betr.
- 4 ƒ9 6 ' ,1
- 6 58 W z W" 6 d*
10 - 8 08 W 6
- 9Ï 59 W N W 4 fietrokken
- 9; 57 W 1
11 - lo 69 2 Zeer betr.
-11* f7 2 —-
-lo 59 ZW 4 Betrokken
12 - 9§ ö3 6 fcer^tr'
« 8 57 4 Betrokken
" «5 57 W 4 ~ ï
13 - 7! *7 4 regC"
- 6 59 2 — 2
- 2| 58 z, W 8 Betrokken 4
- 1 6ii 8 ^UiX
- ij J9 12 "
- 2 59 10 Zeer betr. I
15-3 60 8 ■
- ƒ n. wzwö
- fl 5 Si ZW 4 :



WAARNEMINGEN
SEPTEMBKP „z<
Da l Baro- Ther- I Kragt en St. I Lugtsge- I Re»en
gen J meter mom. | der Wjn^Jjteldheir. | ia jZna,
*9- 7 54 ( WtZ 6 r Zeerhe^ ï
17 I ,0* % ~ 6 °mir- hcMer
- ie| 1 ƒ8, WZwJ Be^kk^T
18 - j». 6i 4 Zeer betr.
30. ? 58 ) W i Betrokken
- *5 ƒ6 NW 4
19 - 3i ƒ6 4
- 4| So§ 2 0mtr- jjel(Ier
"41 51 NNO 2 Betrokken
80 " 5I 57 NO a Omtr. helder
- 4| 5?« NNO 2 Helder N. licht ' P? 45 o i Omtr. helder
" " lï 59 ZO i Helder
« ST! s _ i EEEtr- Nt
- J 49 4 7
I- ï 49 6
23 - o 53 6
- | 49 NNW 6 Betr. regen
* *4 49l N O 4 Zeerbetrokk. z 2+ ■ «i 5t 6 .
" *x 51 N 6 Betrokken
" *? 51 2
fi5 - f 57 2
2^I01 53 ZW 2
- 7| 5. 4 *
16 " 51 56 WZW 4 Zeer betr.
4! 41 W 6 Betr. regen
* 3| 44 NW12 * 4
27 " ? 5o 8 Betrokken 2
- 7 4J ZW 2 Zeerbetrokk.
„o " 5 43 Z 2 Betrokk. 4
2a - 4l 47 NNO 2 ——
- 4| 44 WZW 2 ; 1 "3 45J ZZO 2 r<%en 3
29 " 3 47 N O 4 Omtr. helder 8
" 4J, 45 N 2 Betrokken
- ƒ§ 46 ZW 2 . 3° " 6\ 5* NW 2 Zeerbetrokk
- 8 46 ) NNW 2 .
Hoogde Barom. 30 D. 5 L. Hoogde Therm. 69 ")
Laagftedito 29 - I Laagftedito 43 C Gr.
Middelb. dito 29 ■ 9 Middelb. dito ƒ6 ^
Gevallen Regen 57 Lynen.
Uiiwaasfermng 33 Lynen.



OP ZWANENBURG.
O C T O R R R .
[Da- Baro- ] Ther- I Kragt en St. i Lugtsge- I Regen
;gen met. ■„ f mom. | der Wind. |_ ftefdheit. | in Lynen.
^9-9l 47 SNWa Zeer betr^ *
I - Ui 53 2 ,EOfT
30. o 47 NW 2 ^ ^
| 48 1 Bettokken
2-1 ƒ5 2 - —
- 1 5°| 2 '
19.1 li 49 ZtO 2 regen a
3 " »M 5*1 ZO 2 L.-J |
-92 S°i 4 Betrokken \
- 7 46^ 4
4 ' P| 54* 2 Omtr. helder
- ƒ 47* N N O 2 Zeer betr.
- 9 48 WNW 4 Betrokken ij
5 " 34 49} 2 regen 2
- ƒ 5° 4 Zeer berr. 2
- 84 47 ZtW 2 Betrokken
6 -9 5S§ Z i Zeer betr.
- 64 52 4 Betr. regen
- 4 55 ZZW 6 ~ 3
7 - 6\ ƒ41 ZW 4 Omtr. helder § V([ • 64 47 4 Zeer betr.
- *\ ƒ4 ZZW 6 x
8 - 4| 57 • 4 Betrokken
- 5 Sis 2 —
- 8 51 Z 2 Zeer betr. 3§
9 - 8j 50, OZO 2 r—
- 'I 54Ï Z 2 Betrokken
- 7ï 57 ■ * Zeerbetrokk.
10 - 7} 62 2 _
- 8t 55 ZW 2 Betrokken
- 8f f3 ZZO 2 —— mist 3
11 - 8| ƒ6 2 Betrokken
- 61 56 Z 4
- 5f 53 6 1
12 - 4l ƒ3 ZW 4 2.«
- 7\ 5of W M W 4 N. licht
- 9} 46 NW 4 Zeer betr. l|
13 - \o\ 47I 4 Betrokken
30. o 41 2 Omtr. helder N. licht
- t 44 WZW e Zeer betr. l) 1
14 - j 46 WNWa ■ LDC
- 5 43 NN ïV 4 Omtr. helder
\ 44 4 Zeer betr. 2
15 - | 45 4 ■
- 1 43 4
- i 41 NW 2 %
16 - o 47 2
29.nl f5i | N 2 ' - —■—



WAARNEMINGEN
O C T O 8 R R . i-jSa
Da- Baro- I Ther j Kragt en St. i Lugtsge- I Regen
gen I met. | mom. | der Wind. | ftcltheid. | in Lynen»
2y.io| 44? N t Zeerbetr^ ï
17 - Ui 47 NNO 2
3°. i 43 Na Omtt. helder N Iir
- al 4a NNW a Zeer ben-. N'Jlcht
18 - a* 49 NW a
- 2| 46J 2 ———
- *i 45 * 2
19 - *! 4<s§ —- * r"TT"
- 3§ 46 N z Betrokken
- 3j 44 NNW a ■
20 - 3* 4*J a
- 4 46» 2 ?
- 31 48 3
21 - 3i fo 2
- a| 48 a
- *| 48 NW a ■ - —
2a - 2\ 49 2 • NfT
- 2| 47 NNW 2 Omtr. helder *
- S| 44 NW a Zeer berr. 33 " 3| 5i 2 Omtr. helder
- 4 46 NtO a Helder
" 4! 44 O 2 Betr mist
24 - 42 4^ï 2 Omtr helder
- 4 41 t helder
* 4| 3f OZO a Omtr. helder
»5 " 4| 45 ' *
" 4| 40 O a Helder kt «i..
- |4 38 NNW a Betrokken 26 - 5f 4<SJ • • • . o
" 5 46 NO a —
- S 4a ZW a Zeer betr. fl7 " 4| 47 NO a Omtr. helder
■ 5 44 2 Betrokken
' i 39 O 4 Zeer betr.
28 ' 4ï 43 4 Omtr. helder
" 44 37 ONO 2 — .
" 3? 35 NO 2 Betrokken
29 " 2ï 4'f NW 2
- I 4a j,
- I 35 ONO 2
3° - | 40 O 4 E_£
« * 35 ' • 4 Zeer betr.
a 32 6 Omtr. helder
3' - o 36} 6 Zeer betr.
- o 34l ONO ö Betrokken
Hoogfte Barom. 30 D. 5I L. Hoogfte Therm. 62 »
Laagftedito 29 - a| Laagftedito 32 S. Gr.
Middelb. dito *9 - 10J Middelb. dito 47 >
Gevallen Regen 29 Lynen.
yitwaa^femi'ng a? Lynen,



OP ZWANENBURG, NOVEMBER, 17S6.
Da- Baro- I Iher- Kragt en St. Lugtsge- Regen
gen. I met. 1 mom. | der Wind. | lteldheit. ( in Lynen.
^9.11? 33! 1 OtN 4 Zeer betr.
1 - ïlj 3J-I — 2 ' , . lo* 33 2 Betr. Ineeuw £
- 10S 31 NNO * mist t
2 - io4 is * Betrokken
- 10 31I -— 2
- 10 3*i N 2 - ;—; . IO 38} 2 Zeet betr-
3 ,y 2 Betrokken
3*0. o 3* o Zcct betr
3 jg o Omtr. helder
* "3 'tvm' . Helder
"• • } ff N0 * Omtr. helder
l2 .0 — 4
5 - | 37 ó
. 1 31 — 6 ;—
- r 33 8 V/r
ö - 1 34 8 — V<L
- 2 3° NNO 6 Helder
- 3j 3oJ NO 4 ;
7 - 2j 33 * ' '
* - 2 29 % ■ »
- ij 28 N 1 Betrokken
8 - I 33 .... o —
*9-"i 37 ON O 2
9 - Mi 36} O 2
3c. o 34 NO 1 ~—T—
- il 30 . . . . o Zeer betr-
10 ?j —o B«r°kke"
"4 34 .... O
- u§ 37 NNW 2 ~ l
p - nl 42 2 Zeer betr-
3!'% fcj N 2 Betrokken
ï2 - % I? .77. o ^
: *i vi • o' 2 °™-hM«
13 : 2I 26 LI 2 Helder
- *| *3 OtZ 2 |
14 a 28 2
29.ni 23 — 2 -—r*
-9**0 2 Zeer betr"
i< - 8 18 o 2 —2—
- 6 28 . ■ 2. Betrokken
- 3a 29 2
6 . B| 30} 2 ;



WAARNEMINGEN
NOVEMBER
«a- Baro. 'Iber- Kragt en St. Lugtsge- i Re»en
gen j met. | mom. | der Wind. | ftddheit j in Lynen.
29. t >, O 4 Betr. eyfel 17 - * 29 ONO 4 - __ƒ__
" '| £ «O 4 --meeuw é
' 3f 4 " Betrokken
fï8 - 4Ï 4 NW 2 .
- " 3 o -
6 3i ZO 2 -■
19 " 34 33 2 Zeer betr.
" e. 3* O 2 Betr. regen I
-ia ifs ONO 2 Betrokken 1
20 - 2 34 — 2 m|st N£
- 34 .-4 NO a Betrokken
- 64 34 ■ a .
*I - 7l 34 2
- 9* 34 Na
- 9t 3+1 NW a —
32 - li? 37 .... o Omtr helder
- i'| 34 .... o Heider N. licht
30. 5 ' 32 ZO 2 Betrokken
23 - 4 3Ö 02 _
- \ J+ 2 Omtr. helder
4 .3' 2 Betrokken
24 29.(l| 341 2 Zeer betr.
- u? 33 ONO 2 Betrokken
- n| 3»| 2 t
25 " " 34 O a
- lo| ii\ 1
, ■» 9f 33 — *
.20 - 8f 38 a Zeer betr.
* 8i 37I • 1 Betr. regen I
- 10* 38| ZZO a -— mist 8
27 - 11 40 a ,
- 9l 36 ZO a Zeer betr.
- 9 40 2
28 - 8* 47 2 ED(£
- /I 43 Z 2 Betr. regen
- 9+ 7 ZO 2 Betrokken f
29 - 9* 40 O 2
- 7| 4r ZO 1 regen
- 51 41 x Becrokken 2
30 - 5 41 OtZ 2
- 37 ZO 2
Hoogfte Barom. 30 D. 3J L. Hoogfte Therm. 47 J
Laagfte dito 2y - o Laagfte dito 20 C Gr.
Middelb. dito 29- 7J Middelb.dito 33JV
Gevallen Regen 17 Lynen.
Uitwaasfeming wegens Vorst niet waargenomen.



OP ZWANENBURG.
DECEMBER. nS6.
Da- I Baro- j Ther- j Kragt cnSt. ' Lugtsge I Regen
gen / met. ] mom. [ der Wind. l_fteJdheit. J ih [ ynetl.
2P« 8 36^ ZO r Betrokken- " "
1 - 8 39 2 — ,
- 7§ 37' ~ " * Zeer betr.
-7| 4i NW 2 Betrokken .
2 - 9 43 * Helder
- 9! 35 ZW 2 Zeer betr.
- 8! 3« ZO 4 Betrokken
3 - 5Ï 4'i — 4
- «ï 4i Z 4 regen
»f 40 ZW * Zeer betr. *
4 - 2 42 4
- I§ 41 2
18. 9 4*§ ZZW 6 Betrokken 5
5 - 11! 42 a WZ W 4 — —. V(£
29. i| 4°5 4 ■
- 2§ 4*5 ZW 4
6 - i§ 46 —t- 4 '
- 1 45 ZZW % Omtr. helder -3! 42 4 Zeerbetrokk.
7 - 4| 4. 2 ■ .
- 5* +1 ZW * ■
- 8J 4t NW * — \
3 - 9ï 4; Z 2
- 9% 39 1
■ b? 4' ZO 4 Betrokken
5 - 7l 44a ZZO 4
- 8| 4' Z » Helder
- 9l 39f * Betrokken
»o - 9| 43 k Zeer betr.
- 8 4 6
- ƒ§ 44 ZtW 4 Betrokken i1 « ■ 5ï 4f 4
- 65 41 4 Helder
"7* 38§ 4 Zeerbetrokk. „
12 - 5 43 Z < LD CL
- 4I 442 W 4
- 3 45 ZW k Betrokken 4 Ï3 - 4§ 45-3 WZW 4 Zeer betr.
- 1 43i ZW 4
28.IIÏ 40 WtZ 8 Rett regen 3
14 >9- Jï 43 WNW 6 Betrokken I
- 4? 42 W 4
- 5? 4° NW 4
15 - 61 41 WNWa 1
- 61 39 W a Zeer betr.
- f 35§ ZZW 2 Betrokken
16 - 3| 36 ZZO *
- 31 36 NO 2



WAARNEMINGEN
DECEMBER. i78fi.
Da- / Baro- I Ther- i Kragt en St 1 Lugtsge- 1 Regen gen. I met, J mom._jjterWind. 1 fteldheit. | in Lynen
*9- 4è 33i NNO 2 Zeer betr.
17 - 4! 36i 2 -r-
- Sl 34 Ni Helder
- 5l 3* Z 2 Zeer betr. j8 - 5% 34 ZO 2 Omtr. helder
- 6 27 z Helder N. licht
- <5l 3if NO 2 Betrokken lp - 5l 3* 4 ■ —
- 7, 3oJ- NNO 4 Ineeuw
-7S 2 8 O a Betrokken Ë
2o -7'* 32 OtN 2 Zeer betr. NiT
- 8ï 30 NNO 2 Betrokken
- 9Ï 27 NO 2 Omtr. helder ai " i° 28 NtO 2 Zeer betr.
- loJ 27 NtW 2 Omtr. helder
- n| 28 ZOtZ 2 Betrokken
22 - 114 32 2 Zeer betr.
-Mi 3lï 4 Betrokken
- 9? 33 ZW 2
23 - 9| 341 2 —
- 11 2$ Z 2 Helder 30. 1% 243 .... o Zeer betr.
a. - l| 29 " o* 2 Omtr. helder
- *| 14 ONO 4 Hclder
„{ ap.loj trt f Omtr. helder
' - 8| ai 4 Helder
" 8* 19 ZO 2
26 " 8 2i , x - ■
- 84 2 ii . 2 Betrokken
- 84 14 Z 2 Zeer betr.
27 " 7 i£ . . 2
" 65 36 —_ 4 Betr regc" ,1
- 8f 37 w a Zeer betr. **j
28 " 104 38r ■ s Omtr. helder B«LJ(L
" lïl 33* WZW 2 :—
- 11 „ 2tO * r* lnlst
29 - 9 36 ZZW 4 lat-ilgeU 1 * - Bi 361 ZW 2 Betrokken 1
30. if NW i Helder
so " sf 43 2 '
- f4 35 2 .
- 6 31 . . . o Betr. mist 31 * <f 23 .... o
" 61 33* ZW *
Hoogfte Baroin. 30 D. 6| L. Hoogfte Therm. 46 1
Laagfte dito 28 - 9 Laagfte dito ip S Gr.
Middelb. dito 29- 7% Middelb. dito 31P
Gevallen Regen 24 Lynen.
Uitwaasfenung wegens Vorst niet waargenomen.