GENEESKUNDIGE ;ct * a nncDrnf T txt r\ ia i i ij XVJm vitjj< Jw j, 11 vr.   JOHAN PETER FRANK, M. D. Geheimraad en Lyfarts des Bisfchops van Spiers, Hoogleer aar in de Geneeskunde te Pavia &c.&c. GENEESKUNDIGE STAATSREGELING. O F VERHANDELING VAN DIE MIDDELEN, WELKE - TOT AANWAS DER BEVOLKING, EN BEVORDERING DER ALGEMEENE GEZONDHEID BY ONS EN ANDERE VOLKEN ZYN IN HIT WERK GESTELD, OF NOC AANGEWEND ZOUDE KUNNEN WORDEN. Naar dt Tweede Druk uit het Hoogduitsch vertaald, en met Aanmerkingen vermeerderd, DOOR H. A. B A K E, Stjds Med. Doct. te Woerden. EERSTE DEEL. TE L E T D E N, By FRANS de DOES, 1787.   VOORREEDEN VAN DEN VE R T M M JL JE M IHEet aanpryzcnd getuigenis in het eerfte Stuk der Geneeskundige Bibliotheek 1785. aan het Werk van den Heer J. P. Frank gsgeeven, boezemde my de lust in, om my niet hetzelve nader bekend te maaken; en by het doorleezen kwam het my indedaad voor der Vertaaling overwaardig te zyn, daar doch van deeze zoo uitgebreide, voor de geheele Maatfchappy zoo nuttige tak der Geneeskunde geen aaheengejchakeld Samentel voor handen is , en dit Werk met eene algetneene goedkeuring in Duitschland ontjangen ^ en ten tweeden maale ter Persfe gebragt is. Augendis&ScrvandisCivibus: dit is hetgreote doeleinde, het welk de Schryver hier meede poogde te bereiken, en met hoe veel regt zoude ik niet wegens een zoo pryzensw aardig oogmerk , als den aanwas en het behoud onzer Meedeburgtren * 2, is  iv Voorreeden is in groótfche loffpraak kunnen uitweiden, en den Vaderlandlievenden Burger zoo wel als den rechtfchaapen Regent, die een menschlievend hart in zynen boezem draagt, met de vuurigfle bewoordingen zyne verpligting, die hy tot het bevorderen van dit heilzaam oogmerk heeft , op het nadruklykst kunnen voor/lellen. De fiefkfie aanpryzing , waar meede ik het werk van den Geleerden Schryver mynen Landgenooten kan aanbeveelen , zal gewis deeze zyn, dat ik hen eene korte fchets daar van meededeele, voor zoo verre hetzelve my bekend is. Na eene zeer gepaste Inleiding, befchomrd de Heer Frank den veelvermoogenden invloed die de drift ter voortteeling op onze gezondheid heeft: het nadeel, het welk de Maatfchappy in het algemeen , en elk van deszelfs leeden in het byzonder , het zy hy daar in in den Geestlyken, in den Waereldlyken Stand, of in de betrekking eenes Krygsmans geplaatst is , door de onthouding van het werk der voortteeling lyd, dit nadeel field hy op het allerovertuigendst in alle deszelfs fchadelyke gevolgen voor. —< Niet flegts de geheeleverwaarloozing van deeze ingefchaapen drift , maar ook deszelfs verkeer-  VAN DSN V E R T A A L E R. y keerde befuuring in de Huuwlyken tusfehen te jonge, te oude, of ongezende Perfoonen heeft voor den Staat, en elk dier gehuuwden, eene allernadeeligfle uitwerking, en zal dit werk der voort^ teeling ten meeflen nutte der famenleeving gedijen , het zelve moet door wyze wetten bevorderd en gereegeld worden; men weere al wat de vruchtbaarheid hinderlyk zyn kan in beide d& Kunnen, en drage voor de zwangere, baarende, en kraamvrouwen, voor derzelver dierbaare panden eene vaderlyke zorge. Zie daar den inhoud van het Eerfle Deel; in het tweede betoogt de Schrver het ver derfyke en affchuuwlyke der ontugt, en doed ons aan de eene zyde het oog vestigen op die ffl'tten, welks in verfchside Maatfchappyen ter beteugeling vau dien geesjel des menschdoms en deszelfs menigvuldige en verfoeilyke gevolgen zyn vast gefield, en door eene waakzaame Overheid nog beraamd zouden kunnen worden ; maar aan de andere zyde befchouwd hy tevens de ongelukkige flagtof- j fers der wellust en haare onjchuldige kinderen als voorwerpen, niet flegts van [het innigst mededoogen , maar ook der menschlievende zorge i haar er Overheedm; hy field dus ook de middelen voor, waar door men de Moeder aan een onherflelbaar verderf, het onfchtldig IVigtje aan * 3 een  rvi Voor re e. d e h . een rampzalig jlerflot kan ontrukken, en al wat ter voorkoming van het verwekken van misdragten, om. hals brengen , of ter vondeling leggen der pasgeboren kinderen in welgeregelde Staat en in het werk gefield is, of worden, kan. Verre van den te deren 'Zuigeling , of het ft aar melend kind der vader lykc.zorge ecner Jiegeering onwaardig te achten , befchmiwd onze Schryver in hetzelve de hoop des Vaderlands, en handelt dus met de vereischte oplettcnhcïd over de lighaamlyke opvoeding der eerfte kindsheid, en hei 'voorkomen van die ongevallen, die van hunne geboorte af tot hm 7. jaar toe, uit deeze opvoeding kunnen voortjpruiten, en zoo niet den.ge veel nut te gebruiken, als mooglyk is, en eo) te bededen, dat men van elk paar menleken, van tweederlei Jumne, onder toezicht van goede wetten, de beste, 0ezo-dfte en dtiur'.aamfte aiïlammelingen bekomt. Na dat het tot zyn ongeluk ontdekte America andermaal aan E ropa zjo een meenigte bargeren gekost heeft , en iu Duitschland op nieuw bloedige tooneelen geore d zyn, ko» myns bedunken» zoo esue leerc niet dan welkom  Inleiding. 3 beflofen, en niet anders, dan by ftukken en brok- Ihlbu ken, door niemand, zoo veelik weet, Syfthematiesch, D1 * *' behandeld is. Veelhgt dcwyl men pas onlangs de waaide van den mensch, en de voordeden der bevolking op hunnen regtcn prys gefchat heeft, en deeze bereekeningen voor het eerst aanleiding gegeeven hebben tot die menschlievende naipooringen, naar de oorzaken, waar aan men de vermindering van hetmenschf'Jyk geflagt, welke men in veele gewesten zoo bef treurd, hebbe toe te fchryven. Nog onlangs bettonden alle de verrigtingen, waar Eertyds mede in byna alle gewesten de Geneeskundige Staats- gJZ%ooregeling zich bemoeide , in byna niets anders, dan in re de.rzel' 1 1 , , ver m da kiagten en magtclooze Uitvaaringen tegen de kwakZal- meeste vers en fchyndoctoren; op het allerbest wierd, in gZt7e», pesttyden, gedagt op het maaken van befchikkingen, waar door men fommige voorbehoedzels en hulpmiddelen tegen deeze verfdiriklyke plaag door den druk gemeen maakte, en voorts den artzen en doodgraaveren hunne plaatzen en pligten aanwees. In gezonde tyden, dan namentlyk, wanneer gecne byzondere befmettingen onder het Volk heerschtefi, bekommerde men zich zeer weinig over de algemeene gezondheids-verzorging , even als waren het flegts deeze ; kwaaien ,• welke geheele gewesten ontvolkten, en als lof het voor het Vaderland niet even nadeelig was, als Ret duizende zyner burgeren aan eene en dezelfde zirkte op1 eene plaats verloor, dan of dezelve op verfcheidé plaatfen door verfchiilende oorzaaken wier; den om hals gebragti de meenigte van ongelukken, ,, jwaar dóöï in elk Gemeencbest de mensch, of door zyn eigen onvóorzigtigheid , of doof het toedoen zy-. Hes onvoorzigtjgen Medeburgers, door den aart hun- . ; <• a 2. net  '4 Inleiding; Inlei- ner gewoone bedryven, of door andere heevigwerkende, lighaamlyke, oorzaaken uit het leeven gerukt wierd, deeze ongelukken waren nergens, ten zy misfchien in een of ander enkel gewest, alwaar het leeven en de gezondheid der burgeren aan het bellier van een werkzaamen Menfchenvriend waren toebetrouwd, het onderwerp van de zorge der Regeering; aan de herftelling der door zulke toevallen oogfchynlyk verongelukte burgeren wierd niet gedagt; het was eene misdaad den in het water gevondenen, den in het open veld door onbekende oorzaaken overlecdenen, den opgehangen mensch van zyn plaats te vervoeren, eer men een plegtig geregtclyk onderzoek over dezelve had in het werk gefield , geduurende welkers nafleep het weinig nog flikkerend lecvensvuur wierd uitgeblust, om het welke weder aan te blaazen , men zich tans als van eene nieuwe Schepping bediend; en zyn niet dóór deeze gezegende middelen reeds veel honderde, dus voor dood gehoudene menfehen, onder de levenwekkende hand des menfchenvriends uit hunnen doodflaap opgewekt, en aan hun Vaderland en Vrienden terug gefchonken! Met welk eene dóodlyke onverfthilfigheid gaf men , zelf in befchaafde Landen , nog voor 50 Jaaren, ja, helaas ! in veele gewesten neg ter deezer tyde de zwangere en baarende Vrouwen over aan eenen veragtlyken hoop van bygeloovige Wyven O), welke men (a)Mogte ik my Vaierland kunnen geluk weiuchen, dat dit, door 0P7en Duitfchen Geneesheer uitgeboezemd helaas! op om Nederland niet t„epaslyk ware ! zeer veele onzei Steden %yn in de daad voorzien van ervaame en menschlie- yendt  by haare aanilelling door den Prediker op het aller- ïvt-eibest, wegens eenige regelen, aangaande den Kinder- DING' doop onderrigten liet, en.heeft men niet in deeze dagen, waar in eene gezuiverde Godsdienst ons op zoo eene edele wyze de waare Menfchenlitfde predikt, en onze pligten jegens onze Medemenfchen . zoo nadruklyk onder het oog brengt, heeft men niet . op eene fchandelyke wyze een Wet in onbruik laaten pervallen , die" zelf aan het blinde Heidendom beval lom geen zwangere Vrouw ongeopend te laaten b> -graaven? Wel is waar, onze Voorvaders 'hebben op de mMj dadigfte wyze de mcefte Gasthuizen geffigt, en vcor i den hongerigen en cllendigen Schuilplaatzen opgericht, •welke den roem hunner Mensch'ievende voornee1 mens vereeuwigen moeten ; Daar het egter de meeiftendeezer geiligten aan een' verftandige inrigting, ttep bestniugelyken nutte der lydende menschheid i ontbrak, en de goeden wil des. Stigters veel meer idan een naauwkeurige kennis, hoe op de beste wy;ze de dringendfte nccd te hulp te komen, het plan en 'Vende Vroedkundigen; maa- hoe betreurenswaardig is niet de bnkmide veeier Vroedvrouwen ten platten T ande , daar echter «Jfeo veele allernuttigfte leden der Maatfchappy , daar het ongeboren pand der ouderlyke liefde , dat ten eenigen dage der famenleeving van het g'*ootfte nat zou ie kunnen zyn , laan haare zorge en kunde worden toebefouwd. Mogt het deernniswaardig lot van zoo veele ongelukkige het mensclillevend l.hart onzer Vaderen des Vaderlands, treffen , en hen aanfroo.en om ter verbetering gepaste maatregelen te be'aamcn cn uit ' te voeren! Waarvan in het vervolg nader zal geha-.deld worden, VER.TA.ALEK., A 3  6' Inleid ing-. In lei- en ontwerp dcezer pjaatféfi vooifthreef, is het niet HNG' te verwonderen , dat meenig Ziekenhuis, by gebrek van een gezonde geneeskundige inrigting, eer een Voorraadhuis des doods, dan een gezondniaakend Bethesda geworden is, gelyk ik nader meene te bctoogen. ■ • Hoe lang heeft niet een onbegryplyk vooroordeel der Artzen , met opzigt tot de zoo verderflyke Veeziekten , hen in dit geval voor het Vaderland geheel nutloos gemaakt, daar men, uit gebrek van eene nodige kundigheid, het behandelen eens kranken diers voor veragtiyk houdende, de behandeling van die Dieren, welke den rykdom eene» Staats uitmaak :n, aan onkundige Smeeden, Herders en foörtgclyke menfehen over liet, en dus den weldcr.kenden en dit hcerfchend vooroordeel veragtenden Geneesheer bc. . lette zyne waarneemingen hier over in het werk te Hellen , en zich zelve eene beöeffencnde kennis dcezer Ziekten te verkrygen. Qd) (a~) Men moet den Artfen over het algemeen dit recht doen wedervaaren, dat iy zich altoos van oudsher bereid getoond hebben den Staat ook in die gevallen met hunnen yver voor het algemeene welzyn te dienen, op welke het volksvooroordeel met de diepfte veragting neder zag; de befchouwing der natuur, waarmede zy zich altoos bezig hielden, maakte dat zy te gemaklyker aich boven den waan der menigte verhieven, ja in die tyden, v/aarin zelf de bloste aanraaking eens dooden iighaams hen veele dagen voor onrein deeden houden, fchroomden jy niet in de ingewanden van half bedorven lyken, in de graven het lighaamsgeftel weetgierig na te fpooren en den grondflag te leggen dier wetenfehap, welke tans met een zoo onbetwistbaar heilzaam gevolg der menfehen kwaaien weet te verzagten. Doch in plaatfe, dat men eenen zoo muten , zoo bran-  I N £ E I D I N ft ^ I Eindelyk, en niet veel vroeger als met het begin int.Etder tegenwoordige Eeuw, wierd men opmerkzaamer mN0' op de nuttigheid eener verbeeterde inrigting, ten aan- ring 'blèr zien der Volksgezondheid; hier en daar wierden van in a' r ' tegen- Maatfchappyen opgengt, aan dewelke men de zorg wootdigi c#r dit belangryk onderwerp toevertrouwde; deeze Eem*' (Jezondheids Raaden' vingen aan , met kundige Gelees- en HetlniLtfters ten meeften nutte van hunne ge- Ibrande den yver zoude opwakkeren , hadden zy daaglyl s met i nieuwe zwa:igh,den te wo:ftelen ; het v/as niet flegts het I laage gemeen, het \rclk hunne pogingen met verag: ng beschouwde: neen zy waren elk een ten walg, men wagtte zich iwel van eenen man aan te raaken , die voor eenir>e da.en een \lyk geopend had. De Godgeleerden oude'zogten met de grootlile ernst of het wel geoorloofd was in de ingewa. den van een loverleeden Christen te wroeten, en het Reomf-he Hof.dee'idé .bu'len uit ter weering van de gruwelyke ergernis, dat men ~eenen Christen gelovigen na zynen dood den (mik zoude cee■.nen. Den Prieiteren die zich op dc Ce ecskunde hadden toegelegd , en1 zich met het genecz'n van kranken be^ig bielden , wierd bevolen zich hier van te onchoudea 03 dat zy niet ;eo als men zeide Irregulier zoad(n worden, wanneer zy, ge;lyk men van eenen Ceneesmeefter verwagtte, zich aan menochen moord fchuldig maakten. Hen tragtte in geze'fe'ia pen 1de pog nten befrottelyk te maaken van hem , die zich n et «ntza , om in de natuurlyke uitwerpfe'en zyr.er medemenfehen kw oorzaken of uitwerkfelen hunner krankheeden na te fpoo-. rea, en zelf in de graven der die en, in deVilkuil, de natuur «der vevderflyke veeziekten uit te vorfchen. Har.gd niet ;nog heden ten dage , tea miniïe ten platten lande een foe.rtIgatyke veragting den Vroedvrouwen aan, met weike men eer\tyds de verrigtingen der Heelmeefiers Ce Romen befenou-.-de ? Word niet nog (in fommige gedeelten van Duitfchland) de Vroedvrouw als de veragtlykfte perfoon van het Dorp beschouwd? en koe lang is hetgcleden dat men aldaar de h rd- A 4 fchee-  8 Inleiding, int.ei- gewesten raad te pleegen; men leide Kruidhoven t>ING' aan, ter aankweeking der Plantenkennis, en om de nuttige gewasten van elke Landftreek behoovlyk van de fcbadèlyke Planten derzeive te önderfcheiden* men weet welk een voordeel dit der Land- en Veebouw toebragt; opentlyke Vroedkundige Schooien namen de onderwyzing der Vroedvrouwen op zich; men bezorgde ongelukkige, fchoon onegte Moeders, die anders ligtelyk hunne handen met Kindermoord bezoedeld hadden, tot haar verlosfing toe in byzondere geftigten, welke tevens ten öeffenfchoole voor Vroedvrouwen en jonge Vroedkundige verflrêkten; den dooden flank der ziektens, uitvvazemendc Kerkhoven wierd hier en daar buiten de Steden, de Begraafplaatzen buiten de Kerken verbannen, in welke zy voormaals niet zelden eene ganfche Gemeente met döodlyke befmetting vergiftigden; men zoogde voor eene heilzaamer ligging en gezonder aanleg der Gasthuizen, voorde verbetering der lucht in de Zieken- Zaa- fcheerers en badmeefters weigerde voor eerlyke lieden te houden, en hunne Zoonen van alle Gilden uitfloot? Is het niet te verwonderen dat alle deeze hinderpaalen den moed der Geneeskundigen niet hebben uitgeblust, .dat zy niet opgehouden s hebben in weerwil der algemeene vooroordeelen hunne Hemmen voor de verwaarloosde zaak der menschheid te verheffen, ontwerpen ter bevordering der volksgezondheid voor te flaan, «n hunne grootfte geheimen ter verzagting en wegneemiug van anderfmts ongeneeslyke kwaaien onvergolden, en met de edelmoedigfte belangloosheid opentlyk bekend te maaken , daarien, welke eenen Plinius , en andere befpotters der Artfen, die hun befchuldigden als of zy hunnen welvaard in de rampen hunner medemenfehen zogtea, voor lang moeiten 4en mond geflopt hebben.  Inleiding. 'f Zaaien, alwaar voormaals meer lyders door de bedor- Hnleiven uitwasemingen*, dan wel aan de door hun mede- DING' gebragfe. kwaaien fherven: naast de zoo verbeterde Hospjtaalen richtte men ontleeding Schooien op, waarin de beöeiTenende Geneesheer de geheime kwaaien i des menlchelyken lighaams ontdekken, zyi begaane misdagen verbeteren, onbekende Ziektens met groniigor kunde beftryden en overwinnen, en den leerling jfder Geneeskunde hetmenschlyklighaam kennen leerden. Dus vond men zelf in kleine Steden tans die ge- ( lcgenheid tot onderwys, welke men weker nergens dan in de kostbaare opvoeding der Hooge Schooien vinden konde. Men vorderde' van de Lands Doctoren hunne aanmerkingen en beoordeeling over de I landfche, en van buiten aangekomen befmettelyke Ziekten, en de Gezondheidsraad bediende zich van dezelve, om alle Volksziekten , aanfttekende kwaaI len en lighaamiykc gebrceken met vereende kragten 1 tegen te gaan: Men beloonde de Uitvinders van bc; roemde Geneesmiddelen ; men ftelde aanzienlyke pty; zen op de redding van verongelukte Menfehen; men i nodigde de ervaren Geneesheeren , ter medcdeeling 1 hunner leerryke ondeivindingen ^ men ftigte opently1 ke Schooien ter behandeling der Veeziekten, alwaar, tin fpytvan alle vooroordeelen , de aan de walehelykfte ïkwaalcn geftorven Dieren geopend, de oorzaak nimmer dood beoordeelt, en ten nutte des'menschdoms der grondflag tot eene betere en op gezonde reden : fteunende Geneeswyze gelegd wierd, enz. Hoe groot is niet het nut van zoodanige voorzor- Deszelfs . gen, en kan men met beter grond de eere der toe- nat' •'neemende Weetenfehappen verdeedigen , dan door het opnoemen deezer mcnschlieveuden en voor het A 5 alge-  $o Inleiding. Inlei- algemeen hoogstniutige inrigtingen, we:ke alleenlyk aan een duidlyker opheldering en dieper befchouwing van het algemeene welzyn der Sameulceving te danken zyn. By dit al moet men egter toeftaan, dat wy van het volmaakte in de kunst ter jbewaaring onzer gezondheid, en ter befteeding onzer natuur- kragten ten mceiten nutte van her Gemeenebest, nog ver verwyderd zyn: deeze goede voorbeelden doen by veelen zeer weinig nut, en niettegenstaande de uitmuntendlle Inrigtingen, in fommige landen plaats hebbende, laaten andere uugeftrekte Gewesten , het zy int onkunde, het zy uiteen z k re llaapzucht, zich door den ftroom der lighaamlyke ongemakken mede fleepen, zonder denzelven ecnige andere tegenftand te bieden, dan dat zy , even als het onvernuftig dier, onder het geweld der kwaaien fmertelyk zuchten en, zoo de natuur zelfs geen uitkomst verlchaft, zuchtend fterven. Ennaod- Hoe noodzakelyk derhalven. een ttrerk zy , waar l«vty*" 'm alle ^e onderwerpen ecner Geneeskundige Staatsregeling , in eenen gepasten famenhang behandeld worden, en zoo wel de reeds hier en daar in het werk gefielde middelen, als die, welke zich verder ten nutte der algemeene gezondheid aan het welwikkend oordeel voordoen , in goede order worden voorgeilcld, js ten duidelykften bykbaar en door verfcheide Menfchenvrienden by herhaaling erkend, ft zal my dus hier over niet verder uitlaaten , en dit alleenlyk herKlagtes inneren, dat de tegenwoordige toeftand der meefte nvgem de menfchen en de van alle zyden betreurde afneeming dering van het menfchelyk gcflagt, eene nieuwe en voormtlfcbe- zeker gewigtige oorzaak aan de hand geeven om te lyigejiagt, wenrciien 5 ^at de vüornaamfte Tegelen ter verbetering  rinéï der algemeene gezondheid inde meefte landen, lN1EI* 7 D 1 IS Ga elk een met nadruk voor öogetl gelégd, en door'weldenkende Voortlanders des algemeeiien welzyns tot uitvoering gebragt mogen worden. Of deeze klagten wegens de vermindering des men- * hoe verre de» fchelyken geflagts gegrond zyn dan niet? z:he g*- De bevolking is eene zaak, op welke de inwendi- S'"0""^'*' ge huishouding van een land, deszelfs beftuuring en • fde 'voordeden van het levensonderhoud een zeer aanmerkdyken invloed hebben, waar door het zeer mogelyk is het getal van deszelfs Inwooners, het zy door natuurlyke, het zy door bygevoègde voordeelen, te doen vermeerderen. Gefield zynde dat ons het juiite aantal der voormaaügc llewooners onzes Waerdddeds even bekend was ais wy nu hier van onkundig zyn ; zoo konden wy nog geen regehnaatige vergelyking tusfehen onze bevolking en die der voorige Eeuwen opmaaken: Duitschland was voorzeker niet zoo volkryk als het zdve tegenwoordig is, en waarfchynlyk waren het, niettcgenftaande die verbaazende Heirlegers, waarmede- zy certyds te velde zouden getoogen zyn, flegts zeer weinige Gewesten. O) Doch de zaak veranderd geheel en al, I wan-' J (fl) Dakar zyn voorzeker Gewesten, welkers ontvolking klaar'clyklyk fchynt, als men het getal van derzclver Inwooners vergetykt, niet met dat der vroegfle eeuwen, maar met dat Van hunnen bloejendflen toeftand, wanneer de akkerbouw en (Wecfe fcha^pen reeds onder hen ingevoerd waren : Spanje lijt op veele plaatfen woest federt de nyvre Mooren deszelfs Aktkers n'et meer bebouwen ; men weet ook, hoe veele duizende fVan Inwooners de vreemde veroveringen in America , na het Bgrawzaana om hals brengen van zoo veele onfchuldige Indianen .  '%a Inleiding. inlei- wanneer men de vraag dus voordek, of de HedenIING' daagfche Bevolking met de werkeiyke verbetering der Landbouw in Europa , en andere verbeterde omftandigheden, in zoo naauw een verband ftaa, als zy voor deeze met de omzwervende en nuttelooze levenswyze onzer Voorvaderen deed. En gefield zynde, dat onze tegenwoordige Bevolking door de toeneeming der Landbouw enz. op die Van onze ruwer Voorvaderen de overhand behield, dan nog zoude de vermeerdering der Jaarlykfche veripilling van menfehen, waar toe wy door de toence- mende nen, dit en andere Ryken Tan Europa gekost hebben: ïr.alien fchoon in fommige van des elfs gelukkigfte Provinciën zeer volkryk , kwynt egter in andere Gewesten, voor al in den Kerïelyken Staat , by gebrek van menfehen ; F ar.kryk verloor door de Herroeping van het Edict, van Nantes een groet aantal vlytige Inwooners, het voordeel , het welk Pruisfen en andere Protestantfche Landen van deze verdrevenen ook met opzigt tot de bevolking getrokken hebben, was louter verlies voor Frankryk; de verftooring die dit tydftip ander zoo veele Vermogende geilagten te weeg bragt , zette de voortplanting en vermeerdering der menfehen in dit Ryk voor een geruimen tyd aanmerkciyk terug : zonder my met moeilyke berekeningen op te houden , is het genoeg bekend, dat in de grooter Steden van dit Ryk , de geneigdheid tot het huwlyk op de verbaazendfle wyze is afgenomen , en het aantal van onegte kinderen aanmerklyk vermeerderd. Hier uit kan men afneemen dat Frankryk niet naar maate van deszelfs voordeelige legging in getal van inwooners is toegenoomen. Van Zwit- ferlandt bewees Tissot de ontvolking en deszelfs oorzaken, «n de laater aanteekeningen in de Epbemeriden der Menfcbkeit 1777. verklaaren dat niet alleen in de Stad Bazel, federd de laatfte ,40 jaaren, meer dan de helft minder Huwlyken gevierd ■worden , maar dat ook ten Platten Lande , federd iq jaaren in k«t gehesle Canto», het Huwlyk en gevolglyk oek de bevolking  ï N L E I D I N IJ mende weelde, door fotnmige veranderingen op het ïsleu oppervlak des aardbodems, nieuwe of ten minfte meer yerlpreidé Ziekten, eene meerdere weekheid van lig1 haamsgeffel, zelf door eene meerdere neiging tot de Of de i Weetenfchappen , eene onwerkzame levensvvyze cfi VderïnS"de* door dwaaze gebruiklykheden, gebragt zyn, dit alles ™"££e0"a zoude de vermindering onzer bevolking meer dan ge- en dégi noeg bcvvyzen kunnen , ten zy men kon betoogen , ^fvooTde 'dat de vrugtbaarhcid in onze Huvvlyken over het al- tesen:gemeen die onzer Voorvaderen overtreft, iets waar aanwas ,van ik om zeer klaarbiykelyke redenen veel eer het ung,*' tegendeel vast Helle. ■ Dat Jaar voor Jaar volgens onze Sterflysten minider menfehen de waereld verlaaten, dan 'erjaarlyks óp dezelve geboren worden , is in geenen deele een voldingend bewys voor onze vermeerderde bevolking, daar, king zeer verminderd was. Zweeden telt ook minder Inwoomers dan voor deezen , gelyk de Kon:ngl. Lyfarts de Heer B A C K, in de Verhandelingen der Kon. ZweeJfche Academie 1764. beweezen heeft. Poelen bezit nauwlyks het derde gedeelte der Inwooners die hetzelve zonde ku 11 en bcvatSen? hoe veele menfehen heeft den laatflen Turkfchen Oorlog en de inwendige onlusten niet aan dit Ryk gekost ? -■ Van Hongaryen kan men even hetzelfde zeggen. Maar chet is hier geenfmts myn oogmerk my i i Staatkundige berekeningen in te laaten. Ik vergenoege my middelen aan de hand te geeven, om die menfehen, welke tans beftaan en hunne nakomelingen eene duurzaame gezondheid en de verdere daar mii voortfp.-uitende zegeningen, zoo veel mogelyk te verfchaf'Jen. Ken Geneesheer behartige de handhaav ng der gezondiheid zyner medeburgeien , en laate het voor het overige aan iet Gemeenebest over, om voor d^rzelver onderhoud te zorgen, en hunne dientten ten algemeene nutte te bellieden.  *4 I ar r. e i d i n- ff. £N I- E IÏIN G. Onzekerheid der Geboorte en SterfIpten. Middel etn hier in nader by de waarbeid te kamen. XTttwerking der Weelde op den aanixias der tnenfeben. daar, ook volgens bekentenis der Engelfchen, deeze aanteekeningen dikwerf verre van naauwkeurig zyn, J en menig vreemdeling op deeze lysten twee en meer- . maaien op het Register der leevende ftaat aangeteekend, terwyl daarentegen de Burger, welke op reis in het water of op eene andere wyze het leeven laat niet gereekend word; ook is het niet zoo gemaklyk telkens van plaatsveranderende fchepzelen even als vastgewortelde boomen te tellen. Zoo onzeker het is om de Geboort-.en Sterfiys- • ten, waai' by men zelf op veel duizende niet zien moet, tot rigtfnoeren te gebruiken, om daar door de | bevolking der voorige Eeuwen met de onze ten ] naauwkcurigfte te vergelyken ; eeuwen, van dewel- j ke men geen foortgeiyke aanteekeriiugen aantreft, cn die men niet dan volgens ligtgeloovige en alles j handtaste'yk vergrootendc Schryveren kan ter neder zetten, en dus verfland en waarheid verloochenen ; , zoo onzeker deeze handchvyze is, zoo leerzaam is '| het deeze gezochte evenredigheid na te fpooren , door het waarr.ecmen der verliezen , welke de tcgenwoor- J dige bevolking heeft uit te ftaan; verhezen, welke de voordielen, die de volksvcrmeerdering door aanwas der middelen van beltaan, door toeneeming der j Konften en Wectenfchappen zoo aanmerkelyk begun- 1 ftigen , nog verre overtreffen. De Gevolgen der Weelde, om dit vooraf te herin- 1 neren, doen zich uit zoo veele en zoo verfcbillende I gezigtspur.clen ter befchouwing voor, dat veelligt I bïde partyen , welke als om ftiydt derzelver lofen I fchnnde uit al hun magt pogen te vérkorrdigen', niet volftrelct in het o'-gelyk te Hellen zyn. Uit het oog- J punt, waar in dezelve zich hier voordoet, befehomvd zyn- ]  i.fynde, vermeerderd zy, wel is waar, op duizender- iNT.Er* hei wyze de middelen van beflaan, daar zy aan den DlNG' Énoodlydendcn werk verichaft, en de fchatten der RyKen onder het volk verfpreid, en in zoo verre fchynt zy het huwlyk te begunffigen, maar hoe dcerlyk wordt ;door de aangroei]ende Weelde dit gevvenschtè nut wederom verydelt, hoe duur komt deze befchaaviiug des gez-iiigen levens aan ons gefligt te flaan ! \f„ Men vergelyke, zegt Rousseau, den toe• „ ftahd eenes Burgers met die van eenen Wild; n ; „ men tragte, zoo het mogelyk is na te gaan, hoe j, veclerleye wegen , zelf zonder zyne booze nei„ gingen en behoeften meede te rekenen, de eerstge„, melde zich zelve tot fmertc en dood gebaant heeft, , men befchotuve hef lighaamsgeftel, de knagende , ziclsönrust, de veifcheurende en uitputtende harts| togten, den bezvvaarlyken arbeid, waar onder de , nooddruftige gebukt gaat O), en de nog fchade- iy- (O) Ve.kwisiing baart armoede, en armoede ziekten; hoe rmoedigereen Land is, des te grootcr aantal gebreklyke en ranke inwooners heeft het te onderhonden, de fcluiarsheid er noodzakelykfre leevensmidieien doet geheele uefa-ten! i:rfineiten en hen, fchoon in het leeven blyvende,als uit■tkeerde geraamten omdwaalen; dit ze'fd! gebrek noodhaak. Ireh ter fti lino van den honger hun toev ugt te nemen tot de liverteerbaa fte voedzels; b .'fchimmcld broed was in de iaatite tl baarsheid een fmaaklyke verfrnpering voor verfche:de huisJ;zinnen , en dan eerst begind de bloeddorftige Oorlog, ■ treedaavtig onder de lterve'ingen te woeden , wanneer hy Bün hongersnood ten navolger heeft: dan vallen de menfehen |5 do0'-' dcn geesfel der pest geveld alom ler neder, en de mekten , d e uit zoodmig eene uitmergeling voortfpruiten verladen welar3 geheele Ryken : de grooye. en harde fpyzen, be-  i<5 Inleiding. ÏN'tEi- „ lyker verwyfdheid der ryken, waar door zy beide, *ING- de een uit gebrek, de ander uit overvloed den ,, dood bederven even gelyk de knagende zorgen, de beste lighaams- ft fappen; de kinderen in zulk eene ellende voortgebragt, zyn H deerniswaardige fchepfels met gezwollen buiken en verftopte I) ingewanden; zy fmelten in menigte weg. — In deze jammer | volle tyden, moet de zwakke jeugd door zwaaren arbeid een Ij kommerlyk onderhoud tragten te verdienen , en dus de krag- U ten die ter aanwas des lighaams moeiten befteed worden, lr in harden arbeid verzwecten ; dit is de oorzaak , dat men ln j veele Dorpen van Duitschland, vooral in Wynlanden, alwaar 4 de mest meest al op den rug tegen hooge bergen moet op- (( gedragen, en het aardryk in eene gebukte houding geftadig k opaekrabt moet worden (een arbeid die eertyds aldaar minder k noodwendig was), het grootfte gedeelte der jeugd krom en; | wanftaltig vind; fchoonheid kan zich nooit met de uiterfte ar-j moede en vertcerende arbeid famen paaren : men fla het oogj flegts op de lastdieren , wanneer men hen te vroeg zwaare lasten oplegt; men zal als dan een fpreekend afoeeldzel heb-! ben van onze jeugd , die voor haare rypheid tot aller ei bedry-l „ ven gedwongen word ; gaan niet de fchoonfte geftaltcn, de i ftevigfte kragten door een te vroegen arbeid verlooren; word; L niet het fraaifte taf van dieren door dezelve geheel ontr.art ? . , Geene vreugde (die nodige levensbalfem ) verkwikt het bc- t] drukte hart van den zugtenden Landman, en dit alles is de: j, vrugt der verkwisting; deeze doch verhoogd den prys aller , levensmiddelen, en drenkt zich met den laatften drop van het bloed der nooddruftigen. — In alle befmettende ziekten wor- L den de armen het eerst aangetast; de aangeftelde Geneeshce-B ren zyn niet voldoende om gediaurende ee-e heerfchcndell ziekte voor de menig'.e der noodl'dende behooilyke zorge teil) dragen , en daar, waar bvo. d gebrek is , ontbreeke-i voorzeker» de ncdigfle middelen, welke te- herftelling der kranken dici-fc tig zyn : om deze reden roept een wanhoopige , die d. eb.» niet dan eene zwakke begeerte tot hei leeven heeft, zeld-I» zaam den Arts terhu.pe; hy.ve:t dat hy ge-repen zynde ko-lj, "pjen zal, maar tevens voorziet hy dat *yne komst km voor L  Inleiding. i? i$ dood ten prooye worden, (a) JMen flaa het oog iN-tsti „ op de gnuvlyke veivalfchiDg onzer fpyze en drank; D1NÜ' op I-zyhe elende gevoeliger zal maaken , daar dezelve hem buiten ftaatileld de voorgefchrceven middelen magtig te worden; eene ■ voornaame reden, waarom een arme veel eer zyn ■.oevlugt tot -den Kwakzalver neemt, die zyne middelen zelf, en (ten minl'ilen in fchyn) voor minderen piys levert. — Uit het bewust :^yn zynes onvermogens ziet men den Landman en behoefj tigen Burger , met zyne kommerlyke krankheid belaaden , en i smet de dood op de hielen , zoo lang hy kan, zyne bezighe5 -den verrigten , en hier door zyn befmetlyke kwaal alomme : verfpreiden; word hy geheel ter neder geworpen , weldra is I thet geheele huisgezin door hem befmet, zieken en gezonden I liggen hier immers jdoor elkander ; konden nu die ellendigen nog eenige onpasfing, konden zy flegts het nodige ligt verteerbaar voedzel genieten, dikwerf zou de Natuur alleen hen 'neg uitredden ; maar dit ze'f ontbreekt veel maaien , en ibrer.gt de ellende der armoede tot het uiterfte toppunt. - Men waane niet, dat ik hier den zwervenden Bedelaar ten I 'Voorwerpe van deeze akelige fchildery verkozen hebbe , neen, I Idëeze uiterfte ellende is dii werf by de lagere klasfe der Rur- , I ;ges niet zeldzaam, en een zyden bovenkleed bedekt dik: i\ve:f de kommerlykfte naaktheid. De Geestlyke en de Artg zyn dikwerf ooggetui en, hoe hoog de nood gefleegen is in | huizen j waarin men niet dan overvloed zoude veiwagten : d# yerborgen traanen zyn welfprekener geLui ;en der ellende , ■ ;dan het kermend gehuil der armen langs de ftraaten , welke ««onder bloozen hunnen fchreijenden nood open leggen, en j^verluid om hu'p'e roepen kunnen: De armoede, welke op ijieene voorige welyaard volgt, tragt zich zoo lang mogelyk te verbergen , en zelf de gewoonte van verkwiste-id te leeyen , maakt den tegenfpocd om. erdraaglyk : dit is het gcV'iariykfte tydftip voor de eer en goede zeden , alle mo«elyke amidde.en om zich by zyne vorige levenswys te houden, (Worden by de lund genomen; eene vrouw , eer.e dochter wof :den gedwongen zich haarer jeugd en fchoonheid ten nutte ta BBaaken , of doen het van zelve om de onkosten haarer kleder«Ml B »P»I»,  tS Iwleïdïkg.' Inlëi- ?5 Dp dcrzelver verderflyke toebereiding; op de be« 01NG' ,, dorven eetvvaaren; de vervalschte kruideryen; het „ be- pragt te berchaaren ; als Geneesheer hadde ik hier op niet» te zeggen , ware ik -niet zeker, dat deeze afwykingen met lighaamlyke kwaaien geftraft worden , en dat op deeze wyze eene affchuwlyke ziekte doorgaans het lot dier geheele huishoudiug word , welke, ware het niet om de razerny hunner trotsheid te voeden , nimmer tot zoo wanhoopige middelen hadden behoeven hunnen toevhigt te nemen. (a) De overvloed geeft aanleiding tot brasferyen; een overdaad , welke door verzwakking van der menfehen lighaams en zielsvermogens geheele Ryken doed wankelen ; Rome zelf gaf voormaal hier van een voldingend bewys : — men moet zeggen , dat in het algemeen , vooral in Duitschland , thans even zoo zeer bui.enfporïg gegeeten word als 'er voormaals onmatig gedronken wierd; veele duizende [waren eertyds] de flagtoffers der dronkenfehap , en des'avonds vond men naauwlyks de helft der Inwooners van eene Stad in zoo verre nugflfr, dat zy met hunne huisdieren in verlland naar den prys konden dingen; deeze ondeugd is heden ten dage, te» minflen in de zuidelykfte deelen me-rkelyk verminderd; hier tegen fteld thans de Rykaart, in plaats van 10 groote Wynflesfen , 20 Schotelen met ongezonde Spyzen opgevuld op zynen Tafel <, in welke de fchoone kanne en tedere jeugd, even zoo wel als- den ftevigen Mïnsperfoon greetig toetast, en zich het lighaam overlaad met veel fterker verhittend» toebereidfels dan de wyn was, welke eertyds alleenlyk van den Heer des huizes en zyne manlyke gasten ingezwolgen wierd; de gevolgen onzer weltoegerigte kookeryen en bauf gotlt kan men in de voornaamfte huizen des morgens ontwaar worden; men beklaagt zich aldaar over de gebreklyke SpysVerteermg, krimpende maagpynen en andere ongemakken, die veele onzer Artfen zeer belee/delyk met den naam van Zennwkwaalen beftempelen, waarvan weinig voornaame fami-4 Hen bevryd zyn, en eene ganfche fchaare van menfehen jaarlyks in het graf geftort word : is de verandering van ondeugd ia dit geval wel verbetering, dit ten minlten is zeker, dae  bedrog van dcrzelver verkoopers en toebereiders; inleid „ op het venyn, het welk door het vaatwerk aan de C'INe' ,„ fpyzen word meedegedeeld; men overdeuke de „ aanfteekende ziekten , welke uit eene met menfehen „ al te zeer opgevulde dampkring ontftaan(rt); menbe- rekene j. ^et onmat!S drinken geen zoo kwaade uitwerking op onz» \ «ez°ndheid te weeg bragt, welke eene groote maate van yerhittende Spyzen veroorzaakt, en wy hebben in onze dagen J luiten twyffel de ergfte keuze gedaan, wanneer men nagaat, „3 aoe men voormaals de zuiverfte Wyn in den ftaat, waar in da ^f:aatuur ons dezelve fchonk, aan zyne gasten voorzette, daar ^ 'nen hen thans niet dan vreemde en «itlandfche Wyneii J fchenkt, van welker verderflyke mengrels de geheimen aan 3 liemand dan den venynmengenden Wyv.handelaar bekend 4e ';yn: — hetBrandewyn drinken , het welke alom by het ge: neen , maar vooral in de Noordelyke Landen , fland heeft oetreepen , heeft niet weinig tocgebragt, om hun gezónd lig'. uaamsgeftel te verbasteren, zoo als ik in het vervolg nader ';i 'al aantoonen: men heeft ook waargenomen , dat zoo wel in | "-naerica als andere Waerelddeelen , federt de invoering van ^ 'eeze verhittende drank het llerke geftel der hier aan over1 egeeven menfehen merklyk is afgekomen , en zy federt efe tyd in grooter aantal jaarlyks geftorven zyn. — De Wot' iken in Syberien zyn zoo wel Mannen a's Vrouwen zeer j ivn het gebruik der Brandewyn OVergegeeven , zy verfchil^ ih öok zoo zeer van de aangrenzende Volken, dat men oni \er hen zeer weinig groote, fterke én welgemaa) te menhen aantreft, hunne Vrouwsperfoonen zyn vooral kleinen lek, thans heeft men hen de vryheid om Erandct-yn te ftoo-' .j, ï-:n benomen: zie Pal las Reize ' door verfcheide Provinciën ■s Rttspfcben Ryks 3de Deel. jj ,(") Het aantal der Steden in Duitschland "en Frankryk, is ^ idert dat deeze Landen onder het juk gebragt zyn, en dervlver regeeringswyze eene verandering ondergaan heeft, aan^ ^érkelyk toegenomen , en het geen deeze Landen hier door in ' 1 raad en aanzien gewonnen hebben , moet vaa de algemeene „ ■ B a ■ • »«•  20 2 N L E ï D I N *J Ir»lei- „ rckene de kwaaien , welke wy aan onze verte- ïing. ,, dering te danken hebben; de gevolgen van orfS ,, verblyf in befloten vertrekken , uit dewelke wy „ ons onverhoeds wederom in de open lucht begeeven; de toevallen, welke uit eene onvoorzigtige „ verwisfeling van klederen ontdaan; onze zoo ei,, gen geworden ongeregelde begeerten, van welke ,, wy niet zoo ligt kunnen afftand doen; voeg hier „ by brand en aardbeevingen, die geheele Steden „ verllinden en befchouw dit alles met een wys„ gceng oog, dan zal het ons klaarlyk blyken, hoe „ zwaar ons de verongclykte natuur om het verwaar- „ lozen haarer wetten ftraft. Zullen wy ons niet „ met fmert en verwondering voelen aangedaan, als' ,, wy het verbazend getal van menfehen befchouwen, „ welke in de golven hun graf vinden, («) het zy.; » zy gezondheid der inwooners weder worden afgerekend ; hoe groter het getal der faroenwoonende menfehen is , des te talryker worden de jaarlykfche fterflysten, des te bedorvener worden des volivs zeden , de kwaaien worden aoo veel te meer voortgeplant, eene befmetlyke ziekte heeft zoo veel doodlyker gevolgen in een Gewest naar maate het getal der Steden in dezelve grooter is , zoo men hier by de fchadelyke ledigheid en dartelheid der Stadbewooners, benevens den invloed hier van »p het omliggend Land in aanmerking neemt, zal men wel haast van het nadeel deezer verandering overtuigd worden. (a) De Oostindifche Compagnie in den Jaare 1602. in Holland opgerigt, bereekend het getal hunner Schepen, welke tot op het Jaar 174». uit de Indien terug gekomen zyn op iooe; hier tegen zyn tot op dien tyd door ftorm en anderïïnts verongelukt meer dan 230 Schepen, welke nimmer in het Vaderland terug gekomen zyn. Büsscuïng Nieuwe Geo~ graphie 4 Deel Inleid. Op 73 Schepen , welke tusfehen de Jaa- ?en 1734, en 1740, n»ar en van de Kaap de Goede Hoop zyn je- jMra  IHtLBIDINS. 2ï L zy door den honger, fcorbut, de zeerovers, het InlsÊ. L vuur of fchipbreuk op de jammerlykfte wyze ora DING' „ hals komen Men rekene hier by de menigte .„ van ongezonde handwerken , welke het leven ver„ korten, of ten minften het lighaamsgeftel beder„ ven ; ik meene, de bergwerken , de bereidingen „ der ertzen , voornamentlyk die van het lood , ko| per, kwikzilver, kobalt, oprement, realgar, de I aridere hoogstccvaarlyke handwerken des Leyen„, dekkers , Timmermans, Metfelaars , Steenhou„, wers, welke dagel) ks aan eene menigte van men- „ fehen :aaren, zyn van de 158s9 menfehen, waarmeede zy be'iiiand waren, 1733 geftorven, en das elf van de honderd — J P elf Schepen van Batavia naar Holland terug gekomen , J n met 1203 mannen voorzien, ftorven 80, dus een van de :j yftien. Wanneer men zyn aandagt vestigt op het aantal * in Schepen, die fommige Volken meer dan voormaals in I ee zenden, op die oorlogen, welke op eenen verbazenden 1 Öland gevoerd worden met oudtyds onbekende Volken, op I I onbegrypelyke deelneeming van Duitschland, in, deeze 1 -eemde gefchillen , door de allerkoelzinnigfte' opoffering van n 30 reel Duitsch bloed voor eenige dnizende ponden Ster'\ ags, van welk geld niet het land, maar den Vorftelyken 1 ^enfchenhandelaar het voordeel geniet, en rekene de gewooJ ! verliezen van menfehen , hoe zeer ook het gevaar door ; verbetering der Scheepvaart vermindert is, by die, wel- - door menig al te ftoate onderneeming, en onbezonnen rertroawen op meer verlichte kundigheid, veroorzaakt wor, ün; men ga na hoe weinig de Zeevarende door hunne ftouen byna altoosduurende reizen tot de bevolking toebrenI en, en voege hier by het nadeel, het welk zy door het be■ ' r>rf der zeden, in deeze klasfe van menfehen byna alge, :een plaats hebbende, veroorzaaken, zoo zullen deeze weï,. !ge hoofdzaaken zeer veel bybrengen om wegens de Zee- aart het beuuit op te tnaaken. i 'L B 3  sa Inleiding, Inlei- 5, fchen het leeven kosten alle deeze omftan* „ digheden by een genoomen, zal men in den oor„ lprong en voortgang der menfchelykc fameuleeving ,, de oorzaak der door meer dan eenen Wysgeer opgemerkte vermindering onzes geflachts ligtelyk s, vinden. " (Z>) Gelyk onze toeneemende gemak* lykheid en verwyfüheid onze behoeften verfynt, en ons gebragt heeft tot begeertens, welke niet dan met het uiterfte gevaar voor ons en onzen meedenmcnsch vervult kunnen worden , zoo is het ook ontwyfelbaar, • dat in onze verdere befchaaving, in de konst om on* ze weelde in allen opzigte in te volgen, en alles, waar toe onze Voorouders handen en voeten gebruikten, met werktuigen uit te voeren (c), dat in deeze om-.. za (a) Men denke flegts op die honderdduizenden van Ne-i gers en andere Slaaven, welke de Esropifche Gouddorst ten, fchande des Godsdiensts koopt, en in de mynen van Peru en Mexico al hun leven lang opfluit en verflikken laat; aan die menigte van menfehen , welke in ongezonde plantagien bloed zweeten moeten, op dat wy by onze Thee en Koffy Suiker zouden kunnen gebruiken 5 en wanneer men van ongezonde handwerken fpreekt, fla men flegts het oog op de menigte van Paruikenmaakers, welke door de poejer, waarmede zy daaglyks de breinlooze herfenkasfen beftrooijen, doorgaans in longziekten vervallen — de kanten febrieken, waarin duizende van jonge en oude lieden zich krom zitten om dit fyne tooifel te leveren, waar mede de kwistzugtige vrouwen haare mannen in den grond helpen — de buskruid moolens, die zoo veele menfehen het leeven kosten, en eene onbegrypelyke meenigte van handwerken , die het levensgevaar tot in het ongelooflyke vermeerderd hebben, en waar over ik :n denverderen voortgang deezes werksbreeder zal handelen. (*)J-J- Rousseau discours fur Vorigine & les Fondement de l'lnegalitéparmi les Hommes pt. 1. note 7. (O In geheel f taliën is oyer het algemeen, Jtelf by lieden van *re*.  Inleiding. 23 Se al te groote volmaaking een' voornaame oorzaak inlErvan onze vermindering gelegen is, en dat, al wat D 1 ™G' men ooit ter verdeediging der weelde zeggen kan , aan de gewigtigfte tegenwerpingen onderworpen is. Indien dezelve honderd wegen tel onderhoud baand, opend iVeinig aanzien , geen grooter fchande , dan het te voet gaan, :en zelf vreemden , fchoon zy beter mogten denken, moeten zich, ihierna fchikken , en het zich getroosten om voor eenen afrtand .[van 20 fchreeden een Rytuig te gebruiken , indien zy den 'toegang in gezelfchappen hebben willen, en niet met verag" iting bejegend willen worden. „ Het te voet gaan, zegt Brï„ DONt in zyn reis door Sicilië en Maltha, is te Napels groo„„ ter fchande, dan het fteelen , en die aldaar gebruik van zy„ ne voeten maakt, word voor een Staljongen aangezien, en „ van al wat goed gezelfchap heet, veracht. " In Frankryk was het een tyd lang in gebruik om fchoenen met roode hielen te dragen, dewyl men daar aan terftond zien kon of men Rytuig hield , dan of men gelyk andere verachte ftervelingen door het flyk moest baden. In Parys alleen vind men tans vyfeien duisend Koetfen, daar 'er in den Jaare 1550. flegts twee op riemen hangende Koetfen in gansch Frankryk te vinden waren; yan tyd tot tyd is men eindelyk in Duitschland , in aanzien xoo ver gevorderd, dat 'er geen vermogend man is, die zich iliet ran paarden bediend , wanneer hy zich van de eene 'jblaats naar den anderen wil begeeven; en op dat dit op de < kagtfte wyze volbragt worde, neemt men al wat de kunst ■ ' vermag te baat om de beweeging van het Rytuig byna onmerk! aJaar tev doen zyn, en alles zoo in te rigten, dat men wellus• sfiglyk van het eene gezelfchap naar het andere gewiegd wori tie. Wat doch kan men van deeze buitenfpoorigheeden ■ ./erwagten? dan dat onze mannen, die zich reeds fchaimen 1, c,oor mannen aangezien te worden, ia^gfamerhand in tedere ; mouwtjes en onze Vrouwen in ziellooze poppen veranderen; — . men vond egter oudtyds groote Vorften, welke deeze gevoi1 ejen der weelde voorzagen, en zich hier tegen poogden te srerïettsn 5 getuige zy dat bevelfchrift, het welk Hertog Julius ü 4 van  24 Inleiding. Inlei- opend zy even zoo veele afgronden, die het leeven van den Inwooner en de welvaart van het Gemecnebest verOinden. Is niet een der vcrderfelykfte van baare gevolgen , dat zy de fchadelykfte oinftandigheeden met een-verblindend vernis omkleed, en de menfehen door een foort van betoovering midden in hun ver¬ van Brunswyk 1588. liet afkondigen; een Eevelfchrift, hetwelk zyner manlyke ziele en Dukschland zyn Vaderland eer aandoet , en hier verdiend geplaatst te worden. „ Als wy ons de oude Hiftorien en door Ridder-eer be„ »oemde gefchiedenisfen te binnen brengen, en in ervaring ,, nemen , hoe bevorens de waarde , beftendige, ftoute en bly„ moedige Duitfchers , van wegens hunne manlyke deugd, „ Reedlyk — Dapper — Eerbaar- en Standvastigheid by al'e „ Volken dermarte beroemd waren , dat zy niet alleen in ,, oorlogstogten den voorrang hadden , maar ook door hun „ toedoen in het Heilige Rcom"che Ryk voor hun Vaderland, „ zeer dappere en manhafte daaden verrigt zyn, en inzon„ derheid de mannen van dit ons gewest, wegens hunne rus„ tigheid en Oorlogswa; enen binnen en buiten het Ryk den 5, roem gehad hebben , dat andere Volken zig gsarne met hen - „ verbonden: daar wy nu Tedert eenigen tyd met het grootfte „ verdiiet bevonden , dat deeze zoo roemryke dappere en man„ nelyk toegeruste Ruitery in onze Vorfterdcmmen Graiffchap„ pen enHeciiyk'heeden niet alleen merkelyk verminderd, maar „ zelf als vernietigd is (gelyk bu'ten twyffel ardere Vorflen „ meede ondervinden), en dit voornamentlyk hier door „ veroorzaakt word , dat zich tans byna alle onze Leenman„ nen, Diena-ren en Maagfchappen, zonder onderfcheid van „jaaren, zich cp de luiheid en het gebruik der Koetfen be„ ginnen toe te leggen, zoo dat wemige van hen zich van „ wel toegeruste Ruiterpaarden, wel e vaaren , beproefde en „ der wegkundïge knegten en knaapen voorzien. Daar wynu „ dit niet langer aanzien kunnen, maar de oude Brurswyk„ fche e» uit onzen Ham oorfp; onglyke Ruitery weer poogen j, op te rïgten, zqo bevoelen wy onzen Leenmannen, Dienaa- ren  INLEIDING. 2£ 1 verderf nog zeer gelukkig doet fchyncn ? Ik zal in inls* ■ het vervolg gelegenheid hebben dit verder aan te too- DINS* 1 1 nen; als dan zal het blyken, dat de fterkfte bewys- • ; redenen tegen de Weelde van deszelfs fchadelyke ■ uitwerking op ons lighaamsgeftel, en op de algemee1 ne gezondheid des menschdoms afgeleid moeten worden , en dat, offchoon wy door deszelfs vermindering een aanzienlyk gedeelte van ons inkomen moe- Iften misfen , echter de menfehelyke Maatfchappy hier "; '.door eene uitmuntende winst zoude veikiygcn. '< ■ h)e Gedenkteekenen der veranderingen op de op- invloed, ,: perviakte des Aardbodems door der menfehen toedoen jS*!, ! veroorzaakt, komen wel is waar in mecnie'te en groot verande- V, ' a 1 ■ rmgen op - meid te kort, by die, welke ons de natuur van haare de opper- ;■■< Idoor haar zelf te weeg gebragte omkecringen hier en jSSê^ » daar heeft nagelaaten, maar echter is de invloed, ,' .welke de eerstgenoemde op de gezondheid en het cha • v*$*ld rafter van des wacrelds Inwooners gehad hebben, ™k d"~_ v wooners V00r hebben. ,,, ,, ren en Verwanten op het ernftigfte , dat zy en elk onzer , I , onderhooiigcn van zoo veele Ruiterpaarden , als waar mce- , de zy ons ten dienst te ftaan verpligt zyn, voorzien moeten \. • , zyn en met welbeproefde , geöeffende , ervaaren cn der J , wegen kundige knegten by zich, even als zy met blanke . , ftaale Wapenrusting en gefteevelde Zadels, cn twee Vuur-' , roers met yzere loopen en fma'le kolven voorzien, zich by , ons zu'Ien hebben te vervoegen, terwyl 'er geen Koetspaar- 1, den zullen toegelaaten worden. " B I Om niet minder gewigtige oorzaaken wierd het gebruik der B ioetfen door Philip II. Hertog van Pommem-Stettin aan alle a y;yne Leenmannen verboden. Hier na zal ik aantoonen, hoe 1. aoodzakelyk het zy voor al de jeugd daar aan te gewennen, ,j Jiatzy zich in al'e gelegenheeden van hunne lighaams - kragten (a i ijedienen, ora dus hunne Voorvaderen in fterktc te eevenaaren. 8 5  iff Inleiding. tNisi- voor den onderzoeklievenden Menfchenvriend van *1N s" veel grooter aanbelang ( a ): de Maatfchaplyke Samenleeving en de Weetenfchappen maakten uitgeftrekte ter nedergevclde wouden tot volkryke Gewesten, onuitoogbaare moerasfen tot beboude vl akten s: flegts Peraa- zeer weinige ftreeken in Duitschland gelyken eenigerfeTm™ maate naar de afbeelding die in vroegere tyden van maat in fa land gemaakt wierd ook andere ryken heb- Ztste».'~ ben vroeg of laat foortgelyke veranderingen ondergaan; alle hebben zy hier door in hunne lucht- en grondgefteldheid zoodaanige plaatslyke eigenfchappen verboren, welke op de hoedanigheden hunner Inwooners een allerzigtbaarften invloed hebben (c). Men kan bewyzen , dat de omkeering door de Romeinfche Oppermagt in Duitschland, Engeland en Frankryk te weeg (a) „ Wanneer men iemand van de woefte vlaktens en uit„ geftrekte wouden der Iroquoifen op eenmaal in het zoo vly„ tig beboude China overbragt (zegt een diepdenkend Gefchied - Schryver, om de evenredigheid der befchaaving der menfehen met de bebouwing der door hen bewoonde Landen te bewyzen ) hy zoude van zelf het befluït opmaaken, dat dit „ Land door geheel andere menfehen bewoont wierd. M. J. „ Schmidt Gefch. der Deutfcber, Voorr. doch ik geloove met liet zelfde regt te mogen zeggen, dat wanneer een wraakgierigen en yzer- harden Iroquois uit zyn boschagtig Vaderland in een meer bebouwd Gewest wierd overgezet, zyn lighaam wel haast Ieeniger, zyn zenuwen gevoeliger, en zyne denkwyze aagter zouden worden. (2>) Qtiis Germaniam peteret, informem terris, asperam cwlo, trijlim eultu adfpettaque. Tacitus de morib. German. Inuniverfur» Syfais borrida aut païudibus fceda, ibid, ( c~) Van deeze met bosfehen bedekte oppervlakte van Duitschland , en de hier door oatiiaane onmagelykheid, dat de zon'Rettraalen hier ioot heen tóngen, en zoo als tegeanreordig  T 1» L I I B I N ff. 27 Weeg gebragt niet flegts ftaatkundig geweest is. Voor Inlii^ dit tydftip hielden de meeften deezer volken het voor Ï>INS' laag en flaafagtig, om zich by elkander troepsgewyze tusfehen wallen en mimren in te fluiten; cn tot in de vyfde eeuw der Christelyke Jaartelling maaken [ de Romeinfche Gefchiedfchryvers zeer weinig melding * van Duitfche Steden, dewelke eerst omtrent dien l tyd begonnen (\Vici~) met muuren omgeeven dorpen i te worden, tot eindelyk de veelvuldige aanvallen en : llrooperyen der Hunnen en Normannen het aantal der 1 belloten plaatfen vermeerderden ; de toeneemende 1 noodwendigheden lokten eene meenigte Handwerkslieden derwaards, terwyl het laagfte gemeen buiten ide muuren gefloten wierd om dus de bosfehen tot tvrugtbaare akkers te leeren aanleggen. (a) Of wy hier by gewonnen, dan wel verboren heb- Ongevoe:ben zal nader blyken; zoo veel kan men hier met lisheid°»ïzekerheid vast Hellen, dat, wanneer men in aanmer- ouderen Iking neemt de levenswyze onzer Voorvaderen, die fibeideZp ïzich door hunne geduurige plaatsverwisfeling voor de ons h/eviz a 1 ^ werkende tveranderingen in den dampkring ongevoelig maakten , oorzaaken :eene vogtige moerasfige Landftreek voor hen dat geene ™«. 1 niet was, het welk dezelve tans voor hunne vertederde maneeven is. De menfehelyke natuur, nog in haare teerfte kragt zynde, gewend zich even gelyk aan de jtthitte en koude, dus ook aan de meer of minder aanmer- cden dampkring verwarmen kunnen; hier van leid Conrins ide vermeerdering van onze drift ter byflaap en de vroegere irypheid der kunnen af. De habitus Corporum Germanorum cau- Cps proleg. p. 9. (o)Jacob BrunnemanN Dijfert. Polit. Jurid. de Increutuntis urbiuui Girmonarm Cap. i,Ha}, Mogdeb, 1703. Recuf. 1726.  I N L E I D I N I-klei- merkelyke droogte en vogtigheid des dampkrings; alleen de al te plotslyke veranderingen in dezelve doen hem aan, en zyn hem fomwylen zeer nadeelig, doch Wtwer- tegen zoodaanige is een land met uitgeftrekte wouden on7biotr voorzien, kragtig genoeg beveiligt, den fchadelyken 'lai/rTk w^ndsn word den totSanS afgeiheden , befmettiugen van uitge- uit naburige landen verhinderd, de brandende zonneftraalen, de zoo gewoonlyke oorzaaken van doodlyke ziekten in den oogst - arbeid, worden hier door afgekeerd; —— door het uitroeijen der bosfchen is onze luchtftreek voorzeker zagter geworden , even gelyk Italien tans eenen warmer dampkring geniet dan in de tyden van Augustus, federt de aangrenzende ryken , Hongaryen, Poolen, en zelf Duitschland, meer bebouwd , en dus warmer zyn dan voor deezen ; zelf ( a ) RosiER Obfervations & Memoires fur la pbyfque, jki* 1773. erxleben Pbyjic. Biblioth. 2 Band. S. 398. Het klimaat van Duitschland voor vyftienhonderd jaaren is tegen het heedendaijfche naauwlyks met het klimaat der landen op den 60 of é2ften graad gelegen te vergelyken : in die tyden vroor den Rhyn dikmaali geheel vast, tans valt dit flegts zeldzaam voor. Rendieren en Elanden onthouden zich tans nog in het bovendeel van Pnrsfen ; Rendieren beginnen in Europa zich eerst op den 62 graad te vertoonen; Duitschland was dus over het geheel genoomen veel kouder, en zoodanig moet ook een land zyn, welkers Inwooners, alicenlyk uit Herders, Jagers en Krygslieden beftaande , het aardryk niet beploegden , de binnenlandfche waceren niet uitdroogden, welkers grootfte oppervlakte door de omgelegen wouden van de hitte der zonneflraalen beroefd biceven. B. A. W. ZimmermaNN uber die Verbreitung und Aufartung des Menfehen Gefchlecbtes, lAbtb. S. 54- 57. Men begrypt ligtelyk dat hier alles op de ligging der uitge^ roeide wouden aankomt; na dat het gebergte van Piüoia, het by  Inleiding, eji "Zeifis het barre Zweeden, federt het nedervellen van In leiaanzienlykë bosfehen zagter van lüchtftreek gewor- ' ' den (_b~) : Door deeze vermeerderde warmte zyn ! i niet flegts de menfehen verzwakt en vertedert O), 1 i zoo dat een hedendaagfche duitfche Jonker met zyn zyden rokje, nevens zynen manlyken met een herten. vel beklceden Stamvader een zeer verwyfd figuur zoude maaken, maar tevens zyn ook de ftaande watejtren , moerasfen cn binnenlandfche nieeren zeer veel : s nadceligw geworden; aan de brandende zonneflraaleu ' / by 'aanhoudenheid blootgefteld, gecven zy veel meer ; i 'dampen op en gaan zeer fpocdig tot bederf over; ' )i men bewyst dus op goede gronden de heilzaamcr lüchtftreek der zuidelyker landen, dewyl het meerder > ifneeuw en yswater in de noordelyke ftreeken poelen cn ]: mecren voortbrengt, welker uitwaafemingen in den - zomer allernadeeligst zyn. (c) De Inwooners van I Jamaica en Barbados zyn tans, door het onvoorzigtig . veilen van meest alle hunne bosfehen, aan de fmoo- rende : .Welk een gedeelte yan Italien voor de barre noordewinden :ï .loerchuttede van zyne bosfehen beroofd was , vonden zich , daar »: hy gelegen vlakten hier voor blootgefteld , wierden kouder i n kunnen tans naauwlyks voor 9000 menfehen het vereischte kiderhoud opleeveren, daar zy voorheen wel viermaal zoo eel onderhielden, en dit getuigen ook andere gedeeltens van t taliën,- dat de koude , naar maate de gebergten naar het Noor. :.en geleegen van wouden ontbloot worden, meer en meer t loeneemt. Brieven over Italien. 5, ' O) Zugabe zu der Gott. Gel. Anzeigen 1777. 6 Jiiici. (O)Blumenbach tib,-de generis humdni varietote nati- ;. I ;a p. 7. :t> CO Gtttfrg. Gel. dazeig, 1757, S. '29, 30,  riftitu rende hitte van hun brandend klimaat blootgefteld t * -f6* en daar zy byna alle fchaduw ontbeeren, aan oneindig meer ziektens dan voormaals onderworpen eene zaak, die hen voorzeeker wedcrvaaren moest, van hoe grooter nut de boomgewasfen op den aardbodem en vooral in heete landen zyn, daar doch, volgens naauwkeurige proeven, de lucht, door de geftaadige dierlyke uitwaafemingen bedorven, door het ryk der gewasfen allerbest kan verbeterd worden. (*) Het nut der bosfehen ter afweering van fommige winden ïs, gelyk gezegd is, zeer aanmerkelyk en voornaxnentlyk als dezelve naar het Zuiden gelegen zyn: p deeze doch kunnen als eene Veelvermogenden afkee- tl ring van verderflyke kwaaien aangemerkt worden (F) , 1 offchoon het hier voornaamelyk in aanmerking komt \ over welke landftreeken de winden m hunne aankomst ei heen waaijen, dewyl zy veel maaien zeer veel vart j |e derzelver natuur aanneemen en aan andere landen me- fj, dedeelen; hierom, willen de Romeinen niet toelaaten \ dat t (a) Recherches Philofophiques far les AmericainsT. t. p. 27. E (*) De Geleerde Ingenhousz bevestigd dit enweder- , fpreeklyk in zyn werk. Experiments ttpou vegetaties &c. hy be- ; 1 vond niet flegts dat, gelyk Priestley reeds betoogd had^ de door de adernhaaling befmette lucht, door de in dezelve \% groeïjende planten binnen 6 a ïo daagen verbeterd wierd, 11 maar dat deeze verbetering zelf binnen weinig uHren gefchied- I de: zelf zonder eenig water in een glas beflosten zynde; jj ■een wyngaardblad in een glas met een once zeer vervuilde > I lucht geflooten zynde, zuiverde dezelve geheel en al binnen t- een en een half uur. L Vertaaler, "C6)J- J- DuisiNSit Gmment. Pbyf, de Salubritate aènt r Marburgen/is Cap, VL J. JOj ,  ï Ü % E I D I ut ©; $t , | töat men hunne tegen het Westen gelegen wouden tuitn 1'. nederveld, als dewelke hen eenen natuurlyken voor- DIW^ e imuur tegen den fchadelyken Siroc of Zuidoosten wind! u uitleveren («): ClemensdèXI. wilde niet dat b ; men aan de bosfehen omftreeks Cifterna en Serminetas is den byl zoude leggen, dewyl zy voor Rome ter afr .: weering dienen, van die winden, welke over de Pom-*' .: pinifche moerasfen waaijen , en van dezelve eene me£ ra'gte van fchadelyke en vogtige dampen meede voenren even als die Stad tot haar nadeel onder- i- 3 7ond, toen men die hooge bosfehen, welke Rome :: ('oor de zwavelige dampen van Napels beveiligt hadf i jen , had ter neder geveld. ( c ) \\ B a j o n berigt ons, dat op het Eiland Cayenne de u: "etanus, welke. aldaar twee derde der jonge kindeit en in het graf ftort, alleenlyk in de digt aan de zee I elegen landftreeken woed, zonder dieper landwaarts • oor te dringen, en zelf zyn alleenlyk die aan zee d elegen landen hier aan onderworpen, welke door at ; eene bosfehaadien of gebergten voor de zeelucht beihut Worden; ten bewyze hier van brengt hy het oorbeeld by van eenen Heer, in welkers gebied, dat, I ïhoon zeer na aan de zee, echter zeer laag en tus'\: ben het gebergte met boomen befchut lag, zich ly kze kwaal 'nog niet geopenbaart had; de eigenaars rt .ezer bergen lieten dezelve van bosfehen ontblooten , 1/ et dit gevolg , dat van dit oogenblik aan de Tetanus J' fch ook in dit gebied openbaarde. (*) >' Het {a~) Keyslkr Reifen 5. I. 5.87?. (è) In den Jaare 1714. Lancisii Optr. pari, 1. p. '» &ech- Pbilqf. fur les Amer. I. c, ;*) ZieJ. ƒ, PLENcg Heelkundig Mtngtlwrk a D.  tyt l N T. ï I n i N e. int.éi- Het is waar dat te veele en te digte wouden, daat Jr *IN*' zy de heilzaame uitdrooging van den grond verhinde-j|f reu, en fchier alle zuiveiing der lucht door verfrisfchende winden beletten, byna even zoo nadeelig zyn moe-■ ten; doch dit gebrek kan door de konst in korten» 'tyd geholpen worden , en ik houde het voor zeeker, II ' dat onze Voorvaders wel degelyk voor het openen hunner bosfehen zullen gezorgd hebben, daar zy dezelve dag en nacht, het zy ter nafpooring van het wild, hun gewoonlyk voedzel, het zy met hun tam vee moeften doortrekken; en om ten behoeve van het laa.stgem.eldc weiden te bekomen , moeften zy ook in de daalen het geboomte uitroejen of afbranden zonder' daarom, gelyk wy, den ganfehen grond te ontblooten , hunne lighaamen aan de ongeftuime magt der winden ten prooy te geeven (Z>), en op eenen droogen grond den bedorven dampkring met hunne ongelukkige nabuuren te deelen. Nadeel Als mcn met dit alles in acht neemt, dat de van l* der tal- olXr\s ingewortelde drift om groote Steden te bewoo* « mttmrt nen, na de uitdrooging der uitgeftrekte moerasf.11, 1 fiingender ia \ menjeben, ; Noch bedienen zich de Inwooners van boschagtlgejH landftreeken , fomwylen van die , in een huishoudelyk opzigt, f zoo algemeen nadeelig middel, om namentlyk door geheete-S bosfehen in den brind te fteeken zich zeiven een goed en uitgeftrekt weiland te verfchaffen. (A) Men bedenke flegts hoe veele ongelukken, in vlakke* landen , welke door geene wonden befchut worden , de gc-« weldige ftormwinden veroorzaaken, waar van den boschbe- *| wooner weinig gevoel heeft, ook in die rivieren, welker oo- I vers geheel van bosfehen ontbloot zyn, vallen de overilroo- I mingen meenigyuldig voor} wanneer heevige winden haareji I loop ftreaunen.  ï n l e i d i sr 6. 33 de menfehen in nog oneindig ongezonder ftinkpoelen tltlth, \ gevoerd , en tot een beftendig verblyf in dezelve verleid heeft: dat, door het by na overal ontftaane ge: brek aan brandhout, verfcheide volken zich ter verwarming en zelf ter bereiding hunner fpyzen van de ffinker> de fteenkoolen bedienen moeten, en dus de lucht met fchadelyke dampen vervullen («): als men nagaat, idat de gemaklykheid der vyandlyke aanvallen in lanIden , door geen water doorfneden , de menfehen [genoodzaakt heeft, zich ter hunner veiligheid in Ves* tingen, tusfehen door konst voortgebragte moerasfeil :en met ftinkenden modder gevulde graften, in te fluiten; (a) Het gebrek aan hout is vooral in die Landen, alwaaf imcn noch Turf noch Steenkoolen kan branden , eenallergewigdgfte oorzaak der ziekten onder de armen , die meestendeels! ,7an toereikende kleederen eh dekfel verftooken zyn. Grytaards, volwasfenen en tedere, kinderen, zetten zich verkleumd en door koude verftyft by elkander, en fchynen beeyende hun flervens lot af te wagten, daar de dieren zelf op 'ïunne Hallen door den nypende vorst om het leeven geraasen j — dit was niet zoo in vroeger tyden ; de nooddruftige mogt , zonder het onmenscht verbod des boschbewaarders :.e vreezen, hét benodigde hout opzamelen, en had het, daar ïy zelf het Bosh bewoonde , niet verre te draagen. Ik zal Ier bek'.vaamer tyd aanteoneh hoe wenfehelyk het waare deeze önfegtv aardigheid , die wy jegens onzen armen medehllènsch begaan af te fchaffen , cn in zulk Gewest een of meefider openbaare op 's Lands kosten verwarmde vertrekken aan Eë leggen , alwaar den Verkleumden elendeling zyn loèvlugt } kön neefneh. f Zegen zy den vermogenderi, welke in de nypende koude lULn den behoeftigen gedagtig is, èn door zyhe barmhartigheid llh het uitdeelen der branddoffen , Het byna ftoüende broed |dei< armen door hunr.e dankbaare harten esneri vryereh loep l^erfchab c  Ivlei- ten, en dus hun leven te vergiftigen-om het zelve te ' ' behouden: dat men, om' in eene altoosduurende werkeloosheid voort te leven, door eene foort van menfehen, welke eenen eindeloozen arbeid zyn toe gewyd, het ganfche Jaar door de aarde doed opkrabben, en dezelve op zekere Jaartyden rondom der menfehen wooningen jykeijk met verrotte vuilnis cn mest laat ophoopen; welke eenen zoo onverdraaglyken flank door den dampkring verfpreiden, dat den ongevoeligffen barbaar niet zoude kunnen voorby gaan, zonder de neus op te trekken O). — Het is uit alle deeze waarneemingen ligtelyk op te maaken, of men by de voormaalige gedaante van ons gedeelte des aardbols meer- Qa~) Hesiodus verwierp het mesten der akkers en wilde dat men meer de gezondheid der inwooners, dan de vrugtbaarheid der velden in aanmerking neemen . zoude. Zie RaMaZZini de morbis artificum p. 627. Alhoewel men tans onder ons deeze raad niet volgen kan, moet men egter toeftaan, dat deeze rottende bedekking onze Tuinen en Velden fommïge tyden des jaars ongezonder maakt, dan dezelve voormaals waren. Perkins maakt, in eene Verhandeling over de heerfchende Borstkportfen te Boston , gewag van een Landman , welke jaarlyks van het begin van Oftober tot in April, omtrend 30 morgen lands met verfche flyk liet bedekken , om dezelve vrugtbaar te maaken; in de Zomer van het derde jair wierden de Inwooners deezer landftreek, die tegen het Oost - en Noord-Oost woonden , door eene kwaadaartige en in de jneede gevallen doodlyke koorts overvallen; deeze Ziekte fiïeld op met den aanvang der Herftt, en het geen ten klaaren bewyze verftrekte, dat de bovengemelde bemesting hier van de oorzaak was , is' dat deeze ziekte zich niet verder dan anderhalf myl van de wooning des Landmans uitbreidde en dit alleenlyk in de rigting der Zuide en Zuid-Weste WMW 4en JJifloire de la Sveiété Royale dt Medicine tem. p- ^2'  I N t X I » I 2Ï e-, 35 meerder gezondheid te verwagten had, dan by die, ïnlEtwaar in het zelve zich in onze tyden bevind; en of Plci*! niet deeze hier in te weege gebragte verandering, welke niet dan een oog verblindende winst in kleinigheden is, in de gezondheid van geheele ryken, en het onbedorven lighaamsgeftel der menfehen over het alj gemeen, eene wezendlyke ontaarding te weege gebragt heeft. Eene niet geringe oorzaak onzer vermindering zyn ra» |de nieuwe ziekten: piiwui- Jiaane at r r ■ siekna, • —— JSova jebrtum Terris incubuit cohors, ■ Semotique prius tarda necesfitas Lethi corripuit gradum, Het is onwcdcrfpreeklyk waar, dat heden ten dage -veele ziekten, die eertyds niet dan in fommige gewesten waargenoomen wierden , algemeener geworden zyn, :zedert de Inwooners van verfchillende Waerelddeelert eenen naderen omgang met elkander hebben, en zich door de uitgebreide uitzigten des Koophandels daag:■ lyks meer en meer onder elkander vermengen; de I veelheid en verfchilicndheid der fpyzen doet hier niet alles af. De ( C<0 Ex nimia potus G" cibi ingluvie exuberar.tium humor um hixtis atque flatus , lacunarum inflar, in bomimm- torporibus exunlant atque reftagnant, atque adco varia morbarum genera ingeettnt, quibus morbis ftgnificandis , cogantur eruditi Afclepiadte nova nomina quatidie comminifci. Hcec nimirum inquam, ut quidam arifJj^r , non exflabant JEfculapii temport , SoCIATES in Platonis 'Republ. Lib.lll, p. 404. 407. van SwiETEN ïe.gt,. Omm. t.V, , C 2'  3^ f W I.' E 1 B I N fS, id'n"1" 'De nyverhe^en toeneemende gezelligheid der menHoede- fclien baanen dagelyks de wegen tot ziekten, welke zelve ont- voormaals in deeze onze ftreeken volkomen onbekend J1""*- waren: men weet welke verbaazende en byna ongelooflyke veranderingen in dezeden en denkwyzen, zoo wel als in de lighaamlyke hoedanigheden der bewooners onzes Waerelddeels door dezelve veroorzaakt zyn, veranderingen , welke aan de eene zyde voor verfcheide Volken het fchitterendst voordeel te weeg bragten, maar tevens ook aan de andere zyde, de kragtdadige oorzaak der afneeming van ons gedacht uitmaaken. nf°°Lde" Even ^e'yk v°ormaals elk Volk door zekere opmerre ver- kelyke trekken en hoofdneigingen zich van andere kde?miest Volken allerduidelykst onderfcheidde, en daarentegen verfMi- deeze zyne kenmerkende Charactertrekken grooten- lende vol- J ° keu met deels wederom verloor, zoo dra het zich met veraf elkander. woonerKje Volken vermengde;, even, zoo gaat het met de vermenging onzer byzondere der landitreck eigene ziekten met die van andere Volken, en met de uitbreiding der meefte eenvoudige kwaaien, die hunnen oorlpronk wel ligt aan eene niet befmettende oorzaak verfchuldigd zyn; — en in deezen zin moet men het neemen, als men fpreekt van het ontftaan van nieuwe ziekten op den aardbodem, welke men te vooren niet algemeen waargenoomen had: maar behalven de kwaaien, die door een zekeren famenloop v.n J. 1480. Novi quosdam medicos in opinione fuiffe , omnes generis bumani Calamitates veteribus non folum utique innotuiffe, fed jam Hippocratis ante tempora mortale bominum genus afflixiffe, fed demonftrationem ignoro, & credo , me attulijfe argnmeeta. qu* éontrarium probaat.  Inleiding. i van omftandigheden, als het ware eent voortgc- tnlïi^ bragt zyn, (en van dewelke ik naairwlyks geloove, DINC' dat zy, na het ophouden deezer omftandigheden, zouden kunnen blyven voortduuren, daar de natuur, even als aan alle haare bastaardfchepfelen, aan deeze door zeldzaamc fchikkingen veroorzaakte ziekten, welkers verwoeftend aantal anderfints te zeer zoude aanwasfen, het vermogen geweigerd heeft om zich, gelyk de andere voornaame ziekten, door befmetting i voor langen tyd of voor altoos voort te planten ) be'1 aalven zoodaanige kwaaien, zegge ik, zyn 'er veelligt Seene ziekten, welke niet, voor dat zy zich in ' :en vreemd gewest hebben ingedrongen, voor onheugI yke tyden een of andere landftreek als in eigendom . jezeeten, en aldaar een landziekte uitgemaakt hebben, '.vit de welke , als uit haaren. cerften fpringbron, zy n de aangrenzende en zoo vervolgens tot in de verst ifgelegene landen zyn voortgellroomt, waar toe de loeneemende gezelligheid der menfehen, de gsmaklyk: le aanleiding gaf, en al waar zy meerder of minder . iliepe wortelen gefchoten hebben, terwyl hier en daar, ioor allcrgunftigfte fchikkingen, deeze oorzaaken van ailke doodlyke gevolgen zoo lang zyn verftooken gcbleeven, tot dat een of ander noodlottig toeval hier :oe het treurtoneel opende. 11Dus giste reeds Sydenham, of niet eene vlyti- ■ Me waarneeming, waar toe voorzeker de leeftyd eenes Inenfchen te kort zoude zyn, ons ïèërèri zoude, dat tenige befmetlyke ziekten den aardbol als het ware meenen kring omliepen, en ter beftemder tyd weder!)m verfcheenen ; daar in tegendeel andere, zonder cenii2;en tyd in acht te neemen, den Stervelingen aantastten; Qbfenat. Med. circa morb. Hiftor. Cap. II. de morb. C 3 Epid.  Z$ Inleiding. ^isa1' °P zoodaniS eene wyze hebben verfcheide ziek. ten5 even gelyk men wegens de Comeeten zich uitdrukt, haare naderings- cn verwyderings puneïen , waar in haare moorddadigen fakkel, nu in deeze dan in verder van ons verwyderde Gewesten, haaren doodlyken glans verfpreid. Zoo waarfchynlyk ook de gisfing deezes grooten mans zyn moge, zoo grond zich doch haare mcgelykheid, ook in de meeffe kwaaien, welker oorzaaken (ons meest al onbekend) niet algemeen over den aardbodem uitgebreid zyn, op de hier boven aangevoerde Helling, of op den naderen omgang, welke de inwooners van alle Waerelddcelen thans meer dan eertyds met elkander hebben, en waar door wy elkander onze kwaaien, even zeker als onze brieven,-mededeelen. Aan deeze oorzaak hebben wy eene ziekte toe te UfZito, fchryven' welke' naar alle waarfchynelykheid, met de OeT'xin- komst der Saraceencn in Spanje, in het begin der zederpokken. vende eeUvv ^ een wcg jn ^ Waérekkfeel gebaant heeft (a~), namelyk de Kinderpokken: men kan voorzeker veronderftellen, dat deeze ziekte niet vroeger tot ons is doorgedrongen, dan toen dezelve door de op- ( a ~) Equidcm negare non aujïm , Arabes ut variolas iterum in alias terrarum partes intulerunt , ita etiam hanc labem prius ab txteris aecepijfe , id vero mihi dari concedique pervelim , primas ejfe Arabes , qui, quantum nos fcimus , boe cutis vitio & laborarunt, & illud ad vivum defsripferunt, adeoque hese de re deve«erandos chr. Godof. gruner. morborum antiquitates Seg.I. p. 43. 8" variolarum antiquitates ab Arabibus filis repetendo 1773» ¥ A ü J. g t Hiftoire de la petite verole T. I. Art. s.  Inleiding; '39 bpmerkzaamfte geneeskundige als eene nieuwe ziekte inlej* lis aangeteekent: men zoude immers onze oude naauw- D !'N s' llceurige waarneemers ten hoogften verongelyken, inI dien men veronderftelde, dat zy, die elke ziekte tot in de minde omftandigheden zoo uitvoerig affchilI iderden , eene kwaal, welke , gelyk U n z e r zegt, 1 naar de bercckening der geleerden het vierde gedeelte des menscbdoms , of om hals brengt, of ten minfte 'misvormt O), flegts als ter loops en zeer onduideI Jyk befchreeven zouden hebben , waare zy hen be?. kend geweest. By eene andere gelegenheid zal ik het I nadeel, het welke deeze aanhoudende pest in de Maatfchappy veroorzaakt, nader aantoonen en vergenoegc my met dit flegts aantemerken , dat, na de berekening van Susmilch, zy, die aan deeze ziekte fterven, doorgaans het twaalfde gedeelte der overledenen van een Gewest uitmaaken ( b~), waarby voorzeker zy nog niet geteld worden, die na hunne ichynbaare herftelling aan de doodlyke gevolgen deezer kwaal fneuvelen : hoe ontzettend is niet de vermeerdering onzer fterfgevallen en lighaamsgebreeken door I Jeeze noodlottige oorzaak! Kan men zich een treuriger erfgoed voordellen dan deeze ziekte , welke van het eene Gewest tot het andece, naar maate van hun onderling verband met elkander , fvan den eenen inwooner tot den ander voortgeplant iword? De Kinderpokken hadden reeds geduurende veele eeuwen in warme landen hunnen rampzaligen rol (a) De Arts No. 157. (ê) Götttiche ordnung in den Veranderingen des Menftbtichen \jefchlttbtss 2 Tb, 5. 528, 3 Tb. §. 627. C 4  •jp Inleiding. fNLEi- rol gefpeeld, toen dezelve in de noordelyke gewesten >W°' nog onbekend waren: by de Kosacken, Kalmucken en Kamtschadalen, zegt de Heer van Straiilenberg, zyn , de pokken niet eer verfcheenen, voordat de Rusfen hun die overbragten; Gmelin acht het waarfchynlyk, „ dat geheel Siberien van deeze „ plaag bevryd gebleeven is tot dat het zelve door ,, de Rusfen is ingenoomen; men nam zelf waar, „ dat het ooftelyke gedeelte het laatst hier door be„ fmet wierd, en verzeekerde my, toen ik in de „ Jaaren 1736. en 1737. aldaar was, dat deeze ziek„ te tot aan Anadirskoi Ostrog doorgedrongen was, ,, zonder tot noch toe, zoo ver als Kamtfchatka en de „ Korjacken gekomen te zyn: " («) Men vindt, zegt Murray, in Zweeden geen ouder berigten wegens de Kinderpokken dati van den Jaare 1578. en in het Jaar 1718. bragten de Hollanders die voor het eerst aan de Kaap de Goede Hoop; de dieper landvvaards inwoonende Hotten totten, befchutten, na door deeze kwaal een groot verlies ondergaan te hebben, zich voor deszelfs voortgang door eenen wal op te werpen, wagten uit te zetten, en dus alle verdagte lieden uit hun gewest te weeren. O) In (fl)J. GeoRG. Gmelin Reize door Siberien 2 Deel Voorreede. Ook P allaS berigt ons dat de Obifche Oftiakken , gelyk meest alle de volken van Siberien, welke de Rusfen ontdekt en aan hun gebied onderworpen gemaakt hebben, voornamentlyk door de Kinderpokken en andere by hen eertyds onbekende ziekten merkelyk verminderd zyn, Reize door versheide Provinciën des Rusjifchen Ryis 3 D- p. 2;. 26. (t) Rozen van Rosenstejn wer de Ziekte» der Kinds-, fen 12de Beofdjl,  In de Nederlandfche bezittingen in dit gewest woed inleirjeeze ziekte alle zeven of tien Jaaren op het aiïetverfchrikkelykst, fleept dikwerf geheele Farnih'eh met Ouders, Kinderen en Lyfeigencn ten grave, en Iwingt de Inwooners in de allerzorgvuldigfte afzou- .iering hun heil te zoeken. America was, zoo t jleel men heeft kunnen gewaar worden, vry tot op , de verovering des Mexicaanfchen Ryks: verfcheide - pvesten zyn door de Engelfche en andere Europcï■.1'chc Volken met deeze befmetting vergiftigd gewor> r len («) ; in zoo verre, dat tans den gcheelen beken, len Aardbodem, trapsgcwyze door den ouderlingen li Ingang der Volken befmet, voor altoos door deeze J noorddadige ziekte van tyd tot tyd geteiftert word. nf Hier moetik eener kwaal gedagtig zyn, welke, Vaa d» a iffchoon ten troost des menschdoms byna geheel uit btia\atS" % iuropa verdweenen, echter in nog te verfchen aandenken is om hier, daar wy van de redenen der I mtaarding cn vermindering des menfehelyken gcflachts , Handelen, niet aangeroerd te worden; ik meene de : 1/Ielaatsheid ook deeze ziekte heeft in Europa toe- (Cö) P- ^ WER.LHOFII Opera Med. Ed. IVUhmanni P. 2, 1 6. No. 31 -35. p- 486- Deeze kwaal verdient ook deswegens onze opmerking, \ewyl dezelve in Europa, de eerfte aanleiding gegeeven heeft )t het ftigten van Gasthuizen en andere verordeningen, ten ehoeve der kranken ; zy kan ook ten voorbedde dienen, loe ligtelyk foortgelyke aanfteekende kwaaien zich mededeeim aan menfehen, welke in die Landen, alwaar deeze land:Lekte heerseht, zonder de nodige voorzorg zich ophouden; loe ligt eene op deeze wyze voortgeplantte ziekte zich in let vreemde Gewest vestigd en wortelen fchiet, welke in C 5 cens  42 Inleiding, f «f* t0C§anS gekreegen, toen de Inwooners van dit Wacrelddeel, door eene allerzonderlingfte denkwyze verleid , in hunne kruisvaarden de Melaatsheid voor groote fommen van menfehen en fchatten uit Afia gingen koopen en terug brengen in landen, al waar deszelfs woede federd veele eeuwen fcheen uitgeblust. —— Het was alleenlyk in Egypten , al waar de Melaatsheid in de vroegfte tyden bekend was, en aldaar wierd dezelve meeftendeels aan de overftrooming des Nyls toegefchreeven. Est Elephas morbus, qui propt er flumina Nili', Gignitur Aegypto in media, neque prat er ea unquam. Hier van daan breidde zy zich onder Pompejus den Grooten uit tot in Italien Spanje en eindelyk ook in Duitschland. (£) Naderhand wierd Europan in de elfde en twaalfde eeuw door dit affchuwelyk kwaad zoo zeer aangeftoken , dat reeds in den Jaare 1225. in Frankryk 2000 ziekenhuizen voor Melaatfchen ( Leproferies ) vereischt wierden, welke door Lodewyk de VIII. elk met honderd Sols by testarnen- ~——-—;iv - ' —u| eene lange reeks van jaaren niet kunnen uitgeroeid worden, en ter ontaartïng van het menfchelyk gedacht zeer veel toebrengen, zoo dat 'er eeuwen verloopen moeten , eer de merkteekenen deezer reeds voor lang verdweenen kwaal uitgewischt zyn. ( a ) Sentit Cf facies hominum novos omnique avo priore incognitos non Italiee mocfo, vertim etiam univerfe prope Europee mortos — tanta fceditate ut queecunque mors pr&ferenda effet V lINius Hifi. Nat. L.26. C. t.; dat deeze ziekte ook toen ter tyd in Griekenland bekend was bewyst Gruner l. c. p. 167,. ( i) c ur. Lam 6jt Dijfert, dt Mirt. Ëndemns Upf. 1694. j- 24»  Inleiding. 43 ; begiftigd wierden (a), en dat volgens het getuig- i Ni.auis van Mathieu Paris , op het einde der der- DI e" ende eeuw het aantal der Melaatfchen Hospitalen in 'üropa, een getal van 19000 beliep (£)• ■:itf Van tyd tot tyd heeft deeze Verfchriklyke ziekte, "" jonder dat de Geneeskunde zich beroemen kon, op :i" le,zelve merkelyke voordeden behaalt te hebben, als aïft zelf ons Waerclcdeel weder verlaatcn, in zoo :Si|?rrc, dat flegts hier en daar enkele gevallen daar •dm zich voor doen, welke gefchikt fchynen, om ons tlm voorbeeld dcezer alleraffchuwlykfte kwaal onder I zt oog te laaten, en ons te overtuigen, dat de Mc■ I atsheid niets gemeens heeft met eene andere ziekte, e in laater tyden tot ons overkwam, en welker Gen :eswyze, zoo wel als toevallen , van die der Melaats')1 nd heemelsbrecdte verfchilt; het valt intusfehen ri et bezwaarlyk te betoogen, dat eene zpo algemeene •; vaal, die zoo lang in de ingewanden onzer Voorou-' •'' rs gewoed heeft, en niet alleen alle hunne vaste en ' oeibaare deelen over het geheel, maar ook die dee>< a, welke ter voortteeling dienen, in het byzonder "■' I) de gruwzaamfte wyze aantastte , dat zoo eene iï Jvaal voorzeker voor de volkomenheid hunner Nako- telingen, geduurende een geruimen tyd allernadec., Hst geweest is ; hier by komt, dat de verliefdheid en . ift ter byflaap een toeval was dcezer ziekte geheel eigen. ÏCa) mjat Hiflorlque fur la Medicine en Francep. 1s6. J( b ) L. e. p. 187. Recherches Philof. fnr les Amer. T. I. p. 238. 1 Beijeren zoude , gelyk my van goeder hand verzekerd T, de Jaarlykfche Inkomften der Hospitaalen nog beden ten jS2e eene fom van 150,000 fl. bedraagen.  in lei- eigen, aan de welke de Melaatfehe, zelf op zyn doodbedde , tot dol wordens toe was overgegeeven (a); te Bagdad heeft de Overigheid eene gefchikte plaats verordend, ter verzorging der Melaatfchen, en zelf daar, verzeekerde men Niebühr, dat zy nog der Liefde offerden; hy verhaald, eene gefchiedenis, welke een zeer fterk bewys opleeverd der verI liefde verhitting, waar in deeze befmetting haare lyders brengt; voor eenige Jaaren poogde een Melaatfchen zich het genot te verfchaffen van eene Vrouw, waar op hy fmoorlyk verliefd was; hy droeg geduurende eenige dagen een hemd van het fynfte lywaad, het welk hy daar na onder de hand voor een zeer laaj gen prys aan zyne beminde liet verkoopen; zoo dra hy nu door zynen verfpieder gewaar wierd, dat zy door de Mclaatschheid was aangetast, klaagde hy, haal (a) Deeze uitwerking heeft de melaatsheid met de Jigt geween; reeds Aretaeus merkte op, dat Vrouwen , door de-; Jigt geplaagd , ook aan de liefiensdrift overgegecven zyn, enj j'gtige Perfoonen kunnen in eenen heevijen aanval hunne) Verliefde harttogt even min als hunnen toorn beteugelen , de\ Arts 4 Deel 93. MaYERNE trad. de Artbritide. LoRRY verhaalt, dat hy by eene heevige jeukte aan het fcheenbeen1 terwyl men het krabde, by eenen 60 jaarigen Man een Satyriajïs heeft waargenocmen; eene jeukende huidziekte geeft by veele perfoonen hier toe aanleiding , Abhundl. ven den krankbeiten der Haat 1 B. S. 50., elke prikkeling kan de wellust voor eer.igen tyd gaande maaken; Boyle maakt gewag van een mensch , welke blind gebooren aynde op eenmaal ziende wierd; deeze plotslyke invloed der lichtftraalen op de werktuigen des gezigts, gaf hem een zoo aangenaame prikkeling •ver het geheele lighaam , dat hy dezelve niet beter dan by den wellust der liefde vergelyken kon ; zy was cok yan eyeg zoo korte duurzaamheid,  Inleiding» %$' ■:; ar als zoodaanig aan by de Regeering, en verwierf BII^tö*,"' ;;. t zy nevens hem opgcfloten wierd ( * ). rJjDie foort van Melaatschheid, welke men nog in jJle dagen te Le Martigucs in Prevence verneemt, 1 van dien aart, dat zy van de Ouders op de Kinde* p : 1 en Kindskinderen overgaat, en niet voor het vier{Ji gelid dermaate afneemt, dat men echter nog by k '. i een ftinkenden adem, uitgevreeten tanden, geifji'óllen tandvleesch en een zwartachtig geel uitzigt T ; t overblyven Met hoe veel grond kunnen uJ r derhal ven niet beiluiten, dat eene befmetlyke j :kte, die zoo wel Europa als andere landen met y: d groot een' woede aangreep en zoo hardnekkig 2 i ad hield, de grootfte verwoefting in het eertyds J {:ond en fteevig lighaamsgeftel van geheele geflachJ1 moest te weeg brengen, en dus het menfche.', t gedacht eenen fchok geeven, waar van wy de 4 erblyffels welhgt nog heden zouden gewaar wor~" . 1, indien wy niet door de verfcheidenheid van veele door * Defcription de ïArdbiep. 20. k bevestigd BlöRNST Ha HL in het 6 Deel zyner Reizen pag. alwaar hy uit den mond van den Maronitifchen Onderpa't' Jcrch van Aleppo, de Abt Germano Conti, als ooggetuige, eer» ' s.rwalchelykfte befchryving van deeze ziekte geeft, die egter "tsns ook in het Oosten zeldzaam isj de Melaatfchen , zegthy, :lilden wanneer zy een Vrouwsperfoon zien met eene gefta■:« toeneemende begeerte ; de Maroniet zeide nooit een Me':ï$sch Vrouwsperfoon gezien of daar van gehoort te hebben, Vertaaler. "»! a) Medic. Obfen; and En- h a s'(>"ï °f Wtf*3*' 'n Lo*~ ' W. i. —  46, Inleiding. JJIN G. Van de Venusziekte. door elkander werkende ooizaaken hier in wierderj te leur gefteld (*). Hier toe behoord voor al eene kwaal, welkersherinnering het geheele menschdom voor altoos met' eenS C* ~) Het afgryzen , het welk deeze affchuwlyke kwaal inboezemde , deed in die Landen, alwaar dezelve zich maareenig-fti fints verfpreidde, welhaast alle middelen by de hand nee-l| men om haare voortgaande woede te keer te gaan: in hetlj Oosten, alwaar men dezelve aan de byflaap geduurende, of korts j. na de kraamzuïverïng, of maandelykfche reiniging toefchreefjl wierd uit dien hoofde op ftraffe van bannisfement, de vermen- •> ging der beide Sexen voor den 2oiten dag na de kraam , ervjf' den 7den na de maandftonden verboden. BlöRNSTaHL. B Ter afwecring deezer vreeslyke ziekte , gaf men hen ook hier te l Lande onderfcheidende kenteekenen om allen omgang met de-W zelve te kunnen vermyden, by Placaatevan Keizer Karei, in data t 7. Osob. 1531. word het aalmoefen bidden den melaatfchen. w toegelaaten , mits zy voorzien waren van haare hoên». R 5, handfehoenen, mantels en andere teekens zoo dat behoord, 1 „ op conditie zoo wanneer zy haar water zullen willen maa- 1 ken , dat zy uit den volke gaan zullen. By Placaate van, Prince Maurits, Prejident en Raaden in dato 13. OSob. I586,ë j, word geordonneert dat geen Leproozen zullen mogen gaan,--: f. komen , blyven of converfeeren in eenige befloten Steden» I „ of Leprooshuizen daar buiten ftaande , alwaar zy niet woonag- f1 „ tig zyn: dat de geene die voortaan (binnen de Stede vaiïï ' „ Haarlem ofte daaromtrend) Leproozen gefchouwt zuilen|n:l „worden, komende van de Schouwe ofte derwaards gaande 1 „ omme zuiver gefchouwt te worden, gehouden zullen wezen»') te draagen de teekens der Leproozen, te weten, een vlie-f' I „ ger op de borst, eene klappe in de hand, met een hoet „ dp 't hooft, bekleet met een witten band , breet twee' f „ vingeren, zonder eenige mesfen of geweer te dragen, op- ! „ poene indien iemand bevonden word contrarie gedaan te . f hebben , zoo zy Leproozen zyn , gevangen, wel flrengelyk- [ »> gegeezeld en gebannen te worden uit den Lande, indien zy t M geen Leproozen zyn, op pene van de galgej dat alle Le-«t f & proo*  IwrjjsrDïNG. tyf tpn gruwzaam afgryzen vervullen zal (#): nimmer Inl.mloot een eeuw rampfpoediger haaren kring, dan de iltii'- fyftiende; de vervloekte gouddorst der Spanjaarden Jeepte onnoemlyke fehatten uit het nieuwhngs ontlekt America, maar tevens fleepte zy eene affchuvvyke kwaal met zich, die den gruwzaam mishandelen en vermoorden Inboorling eene allerftrengfte -. 'raak op zynen onderditikker verichaffen zoude, en » 'are het flegts op den ontmenschten Spanjaard! maar Baas! gansch Europa wierd een prooy deezer invreej fKC'e kanker, eene kanker die nog in der Volken j ' gewanden voortwoed; geen barbaarfchen vyand kon 3 p grmvzaamer middel tot ons bederf uitvinden, 1 tl de Venusziekte; hier door immers word die 1 rtstocht,' welke gefchikt fcheen om ons noodlot ] t allermeest te veraangenaamen, vergiftigd, die ■■. ift, die by alle dieren een bron van de ftreelendfte .i neuchtens is, word voor den mensch een oorfprong ;; in fmert en wanhoop. Hoe verbaazend groot wai niet de verwoeffingen, welke deeze kwaal by ;ï . haa- ... liroozen hen niet onthoudende in huizen daar toe geordonvj «eert, zich alle vier jaaren vervoegen zullen te Haarlem, :ifm aldaar °P- nieuw gefchouwen te worden, en haare brie! jk'cn te laaten vernieuwen. " Vertaaler, a) Het komt nu in geenen deele met myn oogmerk over, « , my dieper in de gefchiedenis der ziekten in te laaten; .,„, . .r toe.zal zich naderhandeenébetere gelegenheid, voor doen, |P zoo dat, gelyk van S wie ten zich uitdrukt, dej|i beste Mi (a~) Men fteld in het algemeen, en (zoo men op zeerst twyfeiagtige bewyzen deeze kwaal geen hoegcr ouderdom wil i toefchryveu, daar de naauwkeurige opmerkers van vroege»* j eeuwen van deezen zoo gewigtigen geesfel voor het mensch-||/ dom niet gewaagen) met vry groote zekerheid den eerflenjwaanval deezer kwaal in Europa, in het Jaar 1493. in het wel-k, ke C 11. Columbus uit het door hem ontdekte America te-| L rug kwam, en deeze ziekte in ons Waerelddeel overbragt. ■ In den Jaare 1495. was dezelve reeds tot in Italien , Frankryk L en kort daar na tot in'Duitschland doorgedrongen; 'er ver- 1 liep flegts korten tyd , en verder n«ordelyke gewesten wier- fo den meede befmet, en die geenen, zegt Pauw. Recb. 2*11 « fur les Americains %. I. p, 236. die fteilen dat deeze kwaal eer* L, onder Peter den Grooten tot Rusland overgong , weeten waad T fchynlyk niet, dat dezelve in 1680. reeds in Siberien en meer L dan 60 Jaaren Vroeger ih MosCau gewoed had; zoo dat zy reeds I in 1700. een groot gedeelte van den Aardbol doorloopen had JL ƒ. e. Onder de Yslanders zoude zich naar geloafwaardige be-, | rïgten de Venusziekte niet voor deH Jaare 1753. vertoont heb- [1, ben. Op het Eiland Otahite, met welks fchosne Inwooneres4 L fen het Scheepsvolk van Capitein Wallis nog in 17Ö6. voor'; l de prys van grooter of kleiner fpykers , volgens de meerder |V of minder fraayheid van het meisje, een geraimen tyd hunnen lust boetten, op dit Eiland wierd , volgens het eigen : I getuigenis van deezen Bevelhebber, niemand zyner manfchap [ , met de Venusziekte befmet, het is dus waarfchynlyk, zegt j hy, dat dezelve aldaar geheel onbekend was; dit niet te- I genftaande, vond het Scheepsvolk van Capt. Cook dezelve- e aldaar, by gevolg moet het verwyt, van die gezegende land- k treek aan deeze gruwelyke plaag onderworpen te hebben, op' § de Franfchen of Engelfchen vallen. Kouster beweert, hoewj*: wel alleenlyk uit het getuigenis T*n den Otahite Mahaine,, L dat f  In -LEIDING. 49 beste Geneeskundigen, van dien tyd moede van vrugt- +*{ lesloos argeloopen nafpooringen, alle hoop ter geneézipg deezer kwaal ter zyden Helden, en hunne lyders aan bun jammerlyk noodloot en de zorg der Empirici betonden over te laaten. Het is volftrekt onmogelyk, het getal der Slagtof:ers van deeze nieuwe en vernielende kwaal, zoo wel iftonze dagen als in haaren eerden aanval met eenitje waarlchynlykheid te gisfen , men kan zich echter de I at de Venusziekte op O-tahiti en de Soc'eteits-Eilanden zeif -.! leds voor de komst van Capitein Wallis bekend was, en ït Maheine's Moeder voor verfcheide j33ren daar aangeflorven . as. Reize om de T-Vaereld 2 D. Edoch , het is in dit geval zeer abegryplyk , hoe Captein Wa lli s O-tahiti verlaaten kon , mder eenen Venerifchcn lyder aan zyn boord, na dat zyn :atroozen dagelyks met de goedhartige Schoonen van dit ','fdenryk Gewest in de naauwfte gemeenfehap geleefd hadden j I 1 dit maakt het getuigenis van den in onze fpraik flegts zeer einig b;dreeven Maheiae zeer verdagt: daar en boven geigd Forst er, ten minite met opzigt tot Flores, een der zorifche Eilanden , dat de Spanjaarden de Venuskwaal der- . aard overgebragt hadden, als die voor hunne landing aldaar .heel onbekend was. — Eene omftandigheid, die het gevoe- !i in van Forst er wegens de grootere oudheid deezer ziekte Ier verzwakt: Gmelin merkte in dit jaar I734. aan, dat in jnmsk , een voornaame Koopflad in Siberien, zeer weinig lisjsgezinnen waa> en , waar in niet ten minfte één perfooa ttet de Venusziekte befmet was, daar 'er huizen waren, aliar het geheele huisgezin aan deeze kwaal onderworpen was. !;ne treurige befchryving, zeer overeenkomende met den .eligen toeftymd, wearin zich Europa b^ den eerften aanvang ir Venusziekte bevond, toen de menfehen niet op hunne 'ede waaren om zich te behoeden voor eene kwaal, welkers •werkfelcn zich vertoonden in toevallen , die met die der itstziekte veel overeen kwamen, ja zelf in aantal van ongeIkkige lyders deezen wreeden geesfel overtroffen. D  £o Inleiding, i n'lei- de gevolgen eener in dien tyd doorgaans doodelyke ziek-DING* te levendig voor ftellen , eene ziekte, waar aan de mentenen zich daaglyks bloot fielden, door den omgang der beide Kunnen, welke zoo ligtelyk en op zoo veelerley wyzen elkander het doodlyk gif konden meededeelen; en dit befchouwende , zal men gemaklyk kunnen nagaan, welk een talloos heir deeze in-, wendig woedende vyand ten graave rukte , en dat deeze nieuwe kwaal in volkryke, en derhalven ook. ongebonden, Steden in getal van Slagtoffers, Voorj geene der doodlykfte kwaaien behoefde te wyken («): dus holde deeze dienaresfe des doods voort, tot dat] de Heelkunde een middel uitvond , door de genadige voorzienigheid gefchikt, om haaren loop eenigfins' te fluiten, en den ondergang des geheelen menschdoms voor te komen , en zelf na deeze gewenschteontdekking, hoe veel ellendige Slagtoffers kostten da proefneemingen der Geneeskundigen niet aan het Ge-] meenebest, eer men de beste en zeekerfte geneeswy-J ze had uitgevonden ? Ja, zelf nu byna 300 Jaaren nd het uitvinden van dit dierbaar tegengift, hebben wy; het nog zoo ver niet kunnen brengen, dat wy allej zwaare toevallen deezer ziektè te ondergebragt, enl haaren verderen loop geheel gefluit hebben; maar zy| gaat nog zonder ophouden voort, op den lyst dierl kwaaien een aanzianlyken plaats te beflaan , welke ons] gellacht verteeren, of ten minften ons gezond h'g-j chaams-J (3) Hume is van meening, dat de Venuskwaal en deszejfin gevolgen aan ons Waerelddeel zoo veel inwooners gekost heb-j ben, als den Oorlog, Honger en Pest te faamen zouden heb-'i ben kunnen in iet graf fleepen Journal JËtranger 1758. moit} 4'Qtlobre,  IWLEIDrifS. gi chaamsgeftel tot zelf in de aderen der fthuldelooze ïwie». zuueln gen vergiftigen. — 'Er is nog geen middel : b k nd, waar doormen zich tegen den aarval deezer LWetde plaag kan beveiligen, dan, alleenlyk eene flipte onthouding van eene geneugte —. waar toe , voorzeeker niet elk een bekwaam of geneigt is. Tot die Ziekten, welke in laatcr tyden ontftaan Engeljei» zyn, of ten minften by onze Vooivaderen niet dan «>«#. iweinig bekend waren, en het getal onzer JfarlykIfche overleedenen vermeerderen , behoort voorzeker :de Eng.'lfche Ziekte {[Rachitis) welke Zich in 1620. ivoor hét eerst in Ergeland vertoonde, en zich kort :daar na door gansch Europa verfpreidde (rf) gelyk dez.'ve nog heden ten dage een meenigte van kin* idcren in het graf fleept, of ten minften verminkt en [gebrekkig maakt. Schoon de. oorzaak deezer kwaal ons als nog genoegzaam onbekend is, de ondervinding : echter toont ten allerduidelykfte, dat onzuivere zaad* ibcginfds , zwakke , uitgemergelde Ou.'e 's , grove :en onverteerl aare voedzds, tt dezelve aanleiding geeY-'n; in veele, vooral laagliggeiide en waterachtige flandftrceken is het eene landziekte geworden, en men itreft aldaar verfchcide Hivspezinnen ?an, die vyf en ■meer kinderen daar aan verloren hebben (_bj; ten 'ge!ukk. yo >r het algemeen, is het ciendig leeven Ideezer ram, zalig, kinderen van korten duur, de meeufte fterven voot hun zevende Jaar; op andere plaat* fen («) Vax s w i E f " \' Comm. t. V. $•1480. Rosen va n R0SENST-iN 12 F:0)fJ. in Y'sia"d 'openbaarde zich deeze kwaal Yonr het eerst op e!e l.e ft van rnze teernwoovdige eeuw. '(*) BUCHNER Dffirt. Med. de racbitide perfecta & imferfeSa iêrger.t, 1754, ' D 3  £2, ÏNLKIDÏNÖ, »in/^en *s ^eeze zie^te niet 200 algemeen; echter, waar dezelve ook moge woeden , het ontbreekt den Artfen nimmer aan voorbeelden, hoe bezwaarlyk het is deeze dikwerf zoo doodlyke ziekte te geneezen; men kan derhalven ligtelyk nagaan, dat het verlies, het welk uit deeze bron voor het Gemeenebest voortfpruit, zeer aanzienlyk zyn moet (), wel haast tastte dezelve geheel Poolen, Hongaryen, een deel van Rusland en de aangrenzende landen aan (c) , en houdt zich nog daadelyk in deeze landen gevestigd. Wie weet niet hoe dikmaals de vreeslyke Pest uit de Afiatifche Gewesten, door onze derwaards handeldryvendc Schepen tot ons is overgebragt? Was niet iiie verflindende Pest te Marfeille en Toulon, die nog in deeze eeuw op het allerverfchnklykst in die Stee- iniiicimj, Eenige anderen nieuwe ziekten alt De Mazelen. De Pool- febe Haair-. •ulegt. De PeU, Ütmu-itend licht verfpreiden, en fchynt my toe niet onuitvoeryk te zyn; dit immers is een der hoofdoogmerken der Haag'che Geneeskundige Correspendentie - Sociëteit. VERTAALER. (a) Gruner /. c. p. 55. (b) J. Schenk Obf. Med. I. i. f. 6. O) The venot ltiner. Or. part. i. /. i. C. 5. Lanse Diff, ), en fSLg* m fit deeze zoo wel als andere oorzaaken vind men die tüttew. ,. evaarlyke koorts der Kraamvrouwen veel meenigvul- ,-, iger. Met den aanwas onzer Krygslieden zyn . Uk in alle landen de Lcgerziekten toegenomen, j, |.De Hypochondrifche kwaaien maaken, gelyk ZrmJerman te recht aanmeikt, de helft onzer flee,„. ; -endc ziekten uit ( c ) ; en deeze , zoo wel als de in fa ie ooiclen toencemende Zenuwziekten , zyn de )odvvendige gevolgen, zoo wel der verteedering vaa ■ as lighaam, als da- te overmaatige infpannu:g onzer. , elsvermogens (J). Waarfchynlyk zegt Wither, wanneer men het Van die 1 ;tal der befchaafde Volken in aanmerking neemt, '^ZeZit Diiden zich thans veel minder menfehen met de last, mzs cJ '* „ ee en Akkerbouw bezig dan voorheen, ,, toen verteede. - . imen veel minder zyne vermogens dn Koophandel ^aL.0'"' . i cn der Geleerdheid toewydde • veele foorten van lig- 1 haamsöeiTeningen zyn, als met onze tegenwoor- — idige vervvyfdheid weinig ftrookende, geheel in on- „ bruik ' De Haller Obferv. de ealculis felleis frequentioribus , tt. 1749. "ei|r&)Puzos traité des Accoucb. C h. Tr. Jaeger de mis" Vati laS. Tubing. 1770. "•! jf'-«) Zimmmrmann van de ondervinding in de Genecsk. . «) Senec a Epifl. ad Lucil. 95. [b~) Hier van leid vavSwieten die zoo algemeene bleek;lgt, de te vroege geboorten , witten vloed en Kraamvroun'n ziekten af: /. e §.1492. WlLSON, medical refearches, tragt . groótere zwakhe:d der menfehen van het onmaatig gebruik n Suikers af te leiden,' D 5  5$ I N L E i jj ! N e> HMjM. woonlyken maandelykfchen, ook aan eenen geftadig afwisielenden Aambeyenvloed onderheevig (*), (een gevolg haarer zittende leevenswyze , overd'reeven, hartstogten, gebrekkige . ipysverteering en inwendige verhitting,) of hebben haare maandelykfche Honden, zoo overmaatig fterk, dat eene negenmaandfche gelukkig ten einde lpopeijde zwangerheid onder haar meer en meer zeldzaam word. De andere helft verteerd door den witten vloed, een byna zoo algemeen als .onovmviplyke; hindernis der Huwlyksliefde, en Vrugtbaarheid. Wei-waards men in de aanzienlyke, gezelfchappcn der groote Steden de oogen wend,' men ziet overal bleeke, maagere aangezichten met,! breede blaauwe ringen om beide de oogen, en of op-J gezwollen of uitgeteerde lighaamen, welke voorzeekcr.j niets minder dan eene gelukkige voortplanting van hunJ geflacht belooven. Van' (*) Dit moge in Duitschland plaats hebben , het komt my> egter voor dat dit toeval by onze Nederlandfche Dames niet zoo algemeen is : de leevenswyze onzer voornaame Vrouwen, hoewel in veelen opzigte met het hier boven aangehaalde van de Heer Frank overeenftemmende , is misfchiea' minder verhittende, dan die'der Duitfche Vrouwen, het gebruik van geestryke vogten, aldaar misfchien meer dan by ons in zwang ; — de onmaatige en o.ntydige Honden vloed j «n hier door veelvuldige misdragten zyn voorzeker ook onder onze Vrouwen jammerlyke gevolgen eener ongeregelde leevenswyze. — Wat de witte v!oed aanbelangd,- deeze is • dank zy het onmatig gebruik xier Kofiy en Thee , gevoegd by eene meest zi'tende leevenswyze , by onze Nederlandfche Vrouwep van a'lerleï rang vry algemeen, en in gevolge hier van is het niet zeldzaam ook zodanige w. nkleurige aangezigUii in de byeenkomften onzer Vrouwen aan te treffen. Vf »l*iUt.  I N L ;E I n I N G. £9 Van deeze oorzaaken kan men afleiden, waarom Inleü t overlyden van jonge kinderen zoo veel vermeer- ™ rd is, dat in de eerfte tien Levensjaaren, volgens weriyde» jsmilch van de 1000-4-8. en volgens Héns- JgjJS cr 460. (0) de pas beienjinvde waereld weder rlaaten; hier by zyn ook de doodgeböorne, welke .:c37. 47. (Z>) 48. 50. (e) tot 54. (rf) van de i &gereekend worden, mede begreepen. - Maar ■ '■'ï £ zal het aantal nagaan van die, welke m den idioot hunner dartele Moeders, voor dat.zy:half volI lagen zyn of kort daar na wederom vernietigd woi> 1 L welker teedêr famenftel, voor dat zy het dagr •' ht aanfchouwd , of onder de waereidbewóoncrs geree" ■ ad konden worden, balddaadig weder g floopt wierd. " 'Er komen Jaarlyks meerder kinderen aan de Ki:> "Vrppkken om dan voormaals, daar, waar voor;als van de 15. 1 flierf, fterlt nu aan zich. zelf t Urgelaaten (alhoewel de Gsneeswyze deezer ziekte , ■ [fckelyk verbeeterd is ) van. de 12. 1. Gotting. Ge* ( rtc Anzeige 1766. S. 37. 38. ■ 3 Aan de Stuipen en Tanden k.ygm, overlyden voU % ..is de Londomche'Lysten, thans driemaal zoo veel • aderen als voor honderd Jaaren; in ibmmige andere "' oofdfteeden in B.rlyn, B'vs'au, heelt men even r. t zelfde waargenomen , door dien de ;zwakheid der ,' èderen op de verzwakte Nakomelingfehap meer en teer word overgeplant. (l v . , . . 'Zelf : |«'a) Hensler Biitrag z-ir Crfcbicbfe des Lebcns und Fort■ %3ntzung der Men\cb n a:'f Jen 'andt J. 3<. • -' ■• Susmilch Go;//. Ordrt. 1. e. 24 Cctp. j. 519. \tf\ Scbzvedifche Abbar.di. 17. -Tb. |r«q Hensler /, c. S. 33,  6o Inleiding. bVng?1" Zelf dat geen' het welk vol£ens zyne oorfprong Dejiegte lyke verordening tot behoud des menschdoms gefchikt bejiiering was, is door een allerfchadelykst gebrek in deszelfi zigt tot de inrichting eene baarbiykelyke oorzaak der vermeerden tundel' de fter%evallen geworden De meenigte der Art Zrtllr" ^' °f te" mir,fte van dezulke, die in alle Handen d°e7UVrr- zich voor zoodaanig uitgeevcn , doed welhgt grootei Mejifrfge. nadeel aan de bevolking, dan alle de ziekten lamen ge vallen. noomen, de Ridder W. Temple, zegt de Eti-i gelfche Spectator, I. D. N. 2.1. is fterk in de weer; „ om de reeden uit te vindén, waarom de Noord] ,, fchen Byenkorfvan menfcheii, gelyk hydie noemt 1 „ thans zulke verbaazende zwermen niet uitzend! ,, en met Gotthen en Wandaalen de waereld oveJ „ ftroomt gelyk weleer, maar had deeze uitmunj „ tende Schryver Hechts waargenoomen, dat 'J ,, onder de onderdaanen van Thor en Woden • a gerecht worden, met een oneindig onverfchilliger ; aan, dan dat men het zoude aanzien als de al.„ 1 leene Plautagien, niet volgens de daar op gefielde • ''lichtingen gehakt wierden, alhoewel het eerstge, ijlde verlies mede voor den Staac niet dan langzaam .',v Ier vergoed word, en voor dezelve van het hoog' f aanbelang is. — Meer dan de helft onzer Hoo"g ihoolen is zoo zeer verbastert, dat zy flechts even ; g Ijk Linnenfabrieken jaarlyks een zeker getal Art" fi i uitleeveren, die fomtyds Hecht genoeg uitvallen. ' I:ze Jonge Aefculapen bezetten weldra een zekere f lek lands, en wee den geenen die aan fommige hun- "r*E i door blind vertrouwen op hun fraay gefchreven c >pma en weitfche getuigfchriften, hun dierbaar lee- rilltf| en dat hunner waardfte panden toebetrouwen: viit is zeer hard gezegt, fchryft de verdienftelyke Eimarus («), ,, wanneer vraage ik doch in j telke eeuw zyn de Univerflteiten , die men thans "' | ' 55 zoo ! ) Untcrfuchung der vermunten Notbwendigheid eines Autorijd i Collegii Meaiei und einer Medicinifcbe zwang ordnung, liamb. 4 & sx.  6è I Tv* l v- i d i: n 6; ■ïstsr- ,, zoo verbasterd zegt te zyn , zoo wel ingericht g&L ï>iNIÏV 5, weest dat zy niet dan Artfen voortgebragt hebii „ ben, die in hun ambt voor het Vaderland van ni I ,, waren ? " | Ik antwoorde alleenlyk hier op, dat het eene be 1 weeze zaak is, dat, alhoewel op de Univerilteiteji de leervvyze in het beöeffcnend deel der Geneeskunclp zeer veibeeterd is, en 'er zich beter geleegenheijI voordoet, om op dezelve kundigheden te verkrygenllj welke men voormaals, toen men daar niet andeJIi dan op zwakke voOronderftellingen ( Hypothefet) ge^ , gronde ftelzels leerde, aldaar vergeefs zoude gezoM t; hebben — dat, niet tegenftaande deeze verbccterirj s: 'er op zeer veele Hoogefchoolen (het zy verre dat ■ i zeggen zoude op alle j eene zeer onbetaamlyke lo$f§ heid in het verleenen der D< ctoraale waardigheidjB doorgedrongen ■ de Razcrny om zich allen arbll gemaklvk te maaken, en even als wispehuurige vlilk ders , als het ware over de oppervlakte der iweete™ |i fchappen heen te flodderen, de al te groote gedienlliBbi heid, verkeerd geplaatfte menfehenhefde, of dikwyB t ooklaage eigenbaat van fomuiige Examinatoren, mal kt ken dat duizend en meer j mg? liedén in Genceshél \ ren herfchaapen worden , die vinrmaals nimmer dol \ ze waardigheid veikreigen houden hebben. Het n waar, v lgens der Oiulen Jcerwyze moest men hl] brein nrf een groot gedeelte Scholastieken wind vuil len'; maar de aanhoudende vyt die men hier toe hl fteeden moest, de gewoonte om het verftand met dll . kennis der ude taaien en gelee;dbcid te \ eruVcrvl was voor hen, die naar de Doctoraale waardighaMi ftonden, ' cebe vereischte en vooizeeker aflenmttigtjH hoedanigheid; hier door gewenden zy zich by iyds 1 aai] 1  I N L ï I 33 n sr fe. 6. I HM den arbeid en het nadenken, zy waren over- Inléi; migd, dat 'er tot een waar Geneesheer meer dan een DING* c'i veitfehen opfchik en de konst om met een oppervlakdge kundigheid over alle takken van Geleerdheid te k [tinnen mappen, nodig was. lil Men leeze de Schriften der Artfen, welke uit de si Schooien van eenen Boerhaave , Stahl, • Ioffmann zyn voortgekoomen, de verhandelin- tën van Platner, Hebenstreit, MatjI 'hart , men vergelyke den ryken inhoud, de uit! Jebreidheid hunner kundigheden met de meefte heil ■ endaagfche Schriften onzer Geneeskundigen; men 1 I van de meefte der laastgenoemde bevinden, dat, el is waar, hunne flerlyke ftyl een beuzeling zelf ij ?er fraay kan voorftellen, maar in den grond der i ■ lake zal men dien {tempel des onvermceiden yvers, ï :t doordringend inzigt in den ganfehen kring der ij éaeeskunde in dezelve vergeefs zoeken. My { ra zoo veel op zeer beroemde Hoogefchoolen be1 nrderde Doctoren voorgekomen , die zelf van' de rfte gronden hunner Weetenfchap volkomen on- mdig waren , en de klagten van alle oorden zyn . isweegens zoo algemeen, dat ik my ten hoogften Twondere, hóe een Rei ma rus weegen s den te' inwoordigen toeftand der meefte Hooge Schooien, en 1 'jppral wegens het onderzoek vóór de bevordering vh gunftig denken kan. • ,, Hoe zal men deeze zaak verbeeteren ? hoe men i ' het ook fchikkc, het zal altoos doch op onderi ;zockingen en plechtigheden uitkomen "... Mis- iiien zal ik my hier over ter geleegener plaatfe na- r verklaaren; aan de meefte plaatfen laat men 'er I cn iiiet aan geleegen liggen, en waarom, ook zoude  64 ÏNLEIDIN & ^ingV' de men zwarigheid maaken om de gezondheid zynef Ingezeetenen toe te vertrouwen aan menfehen, die altoos nog iets van hunne weetenichap geleerd hebben, al waare het Hechts, dat zy de Aphorismi van B o e it < ha ave hadden van buiten geleerd, daar men de magt over dezelve tot nu toe ongeftoord in de handen .van oude Wyven , Badmeefters, Scherpregters en Kvvafe zalvers gelaaten heeft (*); ik zal op een andereplaatsj het nadeel deezer onverfchilligheid, en het nut eener betere inrichting in deezen opzigte tragten aan te; too-, \ I (*) De Magiftraat der Stad Leyden, heeft op den 16 Jul* 1781. eene Ordonnantie afgekondigt, der vaderlyke zorge varj waare Burgervrienden over waardig : de waakzaame opletten'J heid .van het Collegium Pbarmaeeuticum van Leyden, zag met' innig leedweezen het daaglyks aanwasfend nadeel, hetweiP door het onvoorzigtig gebruik der flaapmiddelen aan jonjjS kinderen wierd toegebragt, daar de luije en ontaarte moe-1 der» zich zelve , door deeze middelen ten koste van de lyden-| de onnozelheid, rust poogde te verfchaffen ; het gaf hier vaia aan Leydens Burgervaderen kennis, en deeze haastten zich omj dit kwaad zoo dra mogelyk te fluiten, door af te kondigen ,,' „ dat zy, door het Collegium phctrmaceuticnm onderrigt zynde,' „ dat 'er een veelvuldig misbruik begaan wierd in het koo-i „ pen cn toedienen van Slaapmiddelen aan Kinderen, veel al; „ in gevallen , die fpoedig döor andere middelen kunnen uit? „ den weg geruimd worden , en dat dezelve düs niet alleen: „ veel nadeel toebrengen, maar zelf dat de gemelde midde-^ „ len dikwerf in zulk eene quantiteit gegeeven wierden ^ data „ zoo de Kinderen daar by het leeven niet verliezen , ('tgeenl „ egter niet zelden gebeurt) ten minften hunne vermogens! „ zodanig daar door gekrenkt worden , dat zy naderhand on-J „nutte Leeden der Maatfchappy worden, ftatueeren , datp ,, voortaan niemand , het zy Apothekar , Drogist , Kruiden-,'" „ verkooper of wie het ook zoude mogen zyn , zal vermoo- I ?, gen eenige Slaapmiddelen te verkoopen , als namelyk de|  Jnleidin g. d.5 oonen, en merke hier flechts aan, dat, dewyl het Inlii$etal der Artfen niet het getal van hen, die zich op DINe' Ie weetenichappen toeleggen, aanvvascht, in den te;enwoordigen toeltand van zaaken voorzeker in dia naate ook de oorzaaken der vermeerderde fterfgevalen moeten toeneemen. 1 De Hospitalen, Ziekenhuizen en andere Menschlierende Geftichten zyn in deeze eeuw tot eer onzer tydEnooten weder, merkelyk vermeerderd (a), na dat terzelver aantal door het aflehaffen der Melaatshuizen eer afgenoomen, en derzelver Itichtingen vernietigd» f op verichillende wyzen vervreemd waren. (£) p. De zogenaamde Syroop van Kruis en Munt, Syroop van Venkel, Syroop van Slaapbollen of Slaapbollen zelve, zuivere i opium of eeriig ander Slaapmiddel hoe ook genaamd, dan lalleenlyk op voorfchrift van een Doctor in'de Medicynen, izullende de geene,die daar tegen komt te peeceeren ver)beuren voor de eerfte maal 50 guldens, waarvan 40 gulden liulien flrekken ten voordeele van de Huiszïtten - Armen ideezer Stid, en 10 gulden voor den gecnen, die met ge• noegzaame btiwyzen aan het gemelde Collegie zulks zullen ikunnen aandienen ; en voor de tweede maal hun winkel 'geflooten of van de Markt geweerd worden. " Vertaaler. (0) Men heefc federt vyftig jaaren in Engeland een groot ntal Gasthuizen ter beter verzorging der armen opgerigt, en. e deeze Geftigten worden door de menfehen liefde van eeni- t byzondere Burgers bchoorlyk, en zelf ryklyk onderhouden, Lnder dat de Staat zich hier mede behoeft te b moe jen, ik in Toughts on Hotpitals. (1) In eenen tyd , waarin het menschdom verre was vari dukkig te zyn, vond men Europa met Gasthuizen gevu'd. In de vyfdende eeuw, zegt een bekend Gefchiedfchryver, ■ vond men Engeland gorider Vloot, zonder Staatsbeiluur,  66 1 N L E I V I N ©. 1\-lei- De groote menigte van Soldaaten, welke thans ge* 31N G' ftadig ook in vreedenstyden alom op de been gehouden worden, en by welke niet altoos de gezondfte leevenswyze in acht word genoomen, heeft den aanwas der Ziekenhuizen in' die Steden, alwaar eene talryke bezitting ligt, onvermydelyk gemaakt, en dit heeft aanleiding gegeven, om overal meer dan te voren voor de oppasfing der kranken te zorgen; • Edoch ,< de gezonden hebben hier door een merkelyk nadeel geleden; de verkeerden aanleg dér Gasthuizen in het midden van volkryke Steeden, de geftadigen omgang, die 'ertusfchen de zieken en gezonden plaats heeft, houd de befmetlyke ziektens geduuiig in wee-; zen, en doed het. vuur der aanfteckende ziektens zonder ophouden onder de asfche fmeulen, nu en dan in lichter laaije vlammen uitberftcn, en eene verfchrikkelyke verwoefting onder de Ingezeetehen aan{c rechten O); het welzyn zelf der zieken, die in deeze geftichten geplaatst waren , leed door de g-breeken dcezer gebouwen een allerwezentlykst, dikwyls orn heiftelbaar nadeel, en deeze zoo menschlicvende en pryslykc oogmerken dienden Hechts om het getal der - - r« 1 ém ,, ontbloot van zyne regten , zonder pragt , zonder konfle „ het geheele Eyland was vervult met eene meenigte van „ Kloosters en Hojpitaa'en; de Adel reisde uit gebrek van „ een behoorlyk inkoomen van het eene Klooster naar het „ ander, terwyl het gemeen het eene Gasthuis na het ander „ bezogt. Deeze bygeloovig* Geftigten hielden de volken „ in ledigheid en onbefchaafdheid." Hijloire Philof. & Polil. des EiabliJJ". & da Commerce dis Europeens dans let deux Lid* I. I. p. 21. (O sujmil.ch ;,<.»*. i. §. si»  ü feeftorvenen aanmerkelyk te vermeerderen. —4- Het itf»** ï-Jwergroot aantal van kranken in één vertrek — de ^^^t^*' ::jloor veelcrley fchadelyke uitvvazemingcn befmette ij ucht, het aanbefteeden der Hospitaalen aan fchraap- it luchtige Aanneemers, de gebrekkige waarneeming it fer zieken door onkundige Genees- en Heelmeefters , :■ f door hoog beroemde Procfheemers, die deeze el- - tndige lyders hier toe gebruiken; of door zodanige ; .i'tlén, welke van tyd tot tyd door den geftadigen ï jjgang met ellendigen meer en meer verhard waren, i Ü zich dus wegens het lot hunner lyders of de ver- a ■ gering der Geneeskunde weinig of niets bekom- ;• erden, alle deeze omftandigheden hebben den toe- and der Gasthuiszieken veel gcvaarlyker gemaakt, 1 i het hunne toegebragt om den aanwasch des mea: helyken geflachts te verhinderen. Het is waar, tegen alle deeze ziekten, die, of PtfnhH . euwlings ontftaan of in uitgebreidheid cn doodlyk- fo^siger id zyn toegenoomen, zyn 'er weder andere, tegen kwaa>m \ • welke men gepaster geneeswyzen heeft uitgevon.; t ; andere zyn van zelf langzaamer hand verdwee: m of in gevaar merkelyk verminderd. Susmilch :■ ld op zyn lystvan afneemende ziekten de Coliquen, I hoofdziekten en mismaakte herfenfchaalen der kin' iiren, de doodlyke toevallen der kraamvrouwen, de ifpgezwellen Qa) en de oorzaaken vaa deeze ver» P' min-. , Ta) L. e. Tb. 2. }. 620. Hier by had ik ook geteld de .. , ute , welke het gemeen aan den Duivel en Toveryen toe, |\-yft; deeze dagt ik, wyl zy niet zoo opentlyk waargenoo:ü wierden, dat grootendeels verdweenen waren: egtcr iifrt de bcrugte Gassner. en zyn fooit te E . , . hunne £ o »8ïk-  6$ In lei din 6» twiEi- mindering tracht hy van de verbetering der Genees» BINS' en Heelkunde af te leiden. Of dit i Ik geloove in waarheid dat de braave Susmilch Zanm'r- de Geneeskundige Faculteit geen enkel Compliment ktiyk zy. heeft willen maaken; hoe het zy, het is doch zeker, dat deeze Weetenfchappen, voor al de laatstgemclde in handen van groote en rechtfchaape Mannen zeer gewigtige dienften aan het menschdom gedaan heb*, ben, dienften, welke ik eer zyner plaatfe aan derzei* ver befpotters onder het oog zal brengen ;■ de koude Koertzcn, voor si die met Slaapzucht gepaard gaan I de Gal- en Rotkoorts, de Kinderpokken en Mafelen j de Purper- en Vlekkoorts zyn in gevolge der heden-a daagfche Genees wyze veel minder gevaarlyk: in deezëj en fommige andere opzichten hebben de Artfen groo-j te reden om met de vorderingen in hunne wetenfchar| wel te vreden te zyn. —. Doch, tevens blykt hei ook, dat wy hunne hulp daaglyks meer en meer bel hoeven, en de ziekten meermaalen voorkomen, of> fchoon hunne Geneeswyze gemaklyker is.. Wanneer men de Melaatsheid uitzonderd, is de vermindering der overige kwaaien nog niet zoo klaarij lyk bewezen; de lysten, welke men wegens de doodss oorzaak der geilorven te Londen en op andere plaat^ fenhoud, zyn te oppervlakkig, en de ziekten niei naauwkeurig en duidelyk genoeg aangewezen; daar4 enboven, .hoe zal men gewaar worden, welk aantal van merkwaardige bedriegeryen vertoond hebben , federt geheel Swaben en aangrenzende Landen hunne zieken by duizende als werkelyk bezeetenen , ter geneezing aan hen toezenden , heb ik my tot myn innig leedweezen genoodzaakt gevonden deeze plaats wederom door te ftryken,  an menfehen van een of andere kwaal weder herfteld inlei- yn, om daar uit te kunnen befluiten of deeze of Vi*a' eene ziekte zeldzaamer geworden is, en over het ehcel fchynt de vermindering van fommige ziektens ) geene de minfte evenredigheid te ftaan, met de Lpeerdering van die kwaaien, waar van ik fommi- ï reeds heb aangevoerd: dit blyft derhalven zeker, ft het fterke lighaamsgeftel der menfehen en derzel- w ftcvige gezondheid, in vergelyking met de tyden Izer Voorvaderen merkelylc aan het afneemen is. L\ .ueeze waarheid doet ons voor treurige gevolgen P"al dt$ xhten, gevolgen,, welke wy reeds voor een ge- Z'Zdlr- elte ondervinden; want, alhoewel aan de ouder- dnmsy * j r u "°S "ezel¬ in der menichen, wanneer zy uit gezonde Ouders ve ais /» boren zyn, en volgens de wetten der natuur leeven, % %d?n, g even het zeilde perk gefield is als voor duizend; ™a0"'d in iren O). Zoo fchynt-echter in alle oorden der onzedaa. llker getal af te neemen, welke zich vleyen kun- tl het zelve te zullen bereiken; de lanser of korter n""fche» , . , .' bereikt. lortduunng onzes leeven s hangt vooral af van de Irfpronglyke goede gefhldheid onzes lighaams', even yk van den langer of korter leevenstyd, de meer• of minder bevolking cenes Staats afhangt. Men can op duizend pasgebooren menfehen niet veel n) Reeds ten tyde van Moses of0AViD,zegt Susj CHi was des menfehen hoogften ouderdom 70 of 80 Jaa\ ' Aristoteles zegt dit reeds ten zyncn tyde by t: 1 rmeefte vrouwen omtrend het veertigfte Jaar de ftonden < lelden, en deeze tyd voorby zynde behielden zy dezelf( tot hun vyftigfte jaar de nat. anim. Q. 5- dit zelfde vind 1 1 by Pmmos Hifi. Nat. L. 7. C. 14. en komt met onze f :nwoordige tyd zeer wel overeen. E 3  ?Q INLEIDING. ë"x"~ veel ftaat: maaken, wanneer de helft daar van door zwakheid voor haar twintigfte Jaar om hals komt, da andere helft reeds ftokoud is op die Jaaren toen onze! Voorvaders eerst begonnen te leeven, de uitgemergelde Jongeling is op zyn vyf en twintigfte Jaar reeds, dood voor het Gemeenebest, offchoon hy zyn uitgeteerd lighaam geduurende nog dertig nutlooze Jaaren; op de waereld omfleept. Ouder- Ik weet wel, de klagten over de verzwakking des Mft, kiag. menfehelyken lighaams zyn zeer oud , en de begeert»n yeei- le om het yoorledene boven het tegenwoordige te tnaals uit o o lo-.t., verheffen, ïshet geheele menschdom zoo wei als den V°e7."r' foifenden grysaard eigen; en deeze geneigdheid vyM zelde de voortreffelykheid der voorleden tyden, zeltj tot het belagchelyke en ongeloofbaare in top; volM geus de Godsdienftige verdichtfelen der Lama's PricfteB ren, bereikten de eerfte bewooners der waereld derH ouderdom van tagtig duizend Jaaren, cn hadden eenoB ontzagchelyke Reuzen geftalte, van tyd tot tyd daal-J! de der menfehen leeftyd tot op ons tegenwoordigB perk, en dezelve zal tevens met hunne geftalte cn die | der andere fchepfelen voortgaan, af te ncemen, zodB dat de Paarden eindelyk niet grooter dan Haazen, tte der menfehen over het a'gemeen met de gefteldheid < 1 lüchtftreek in een vry naauw verband te ftaan (vid. Etüa VB ACH dl gentris humani varietate nativa'): men moet dus fiontaarting der meefte hedendaagfche Volken in kiagteu E 5 e«  ?4 Inleiding. iino.1' ftaan toe' dat die Volken> die meer dan wy naar dd, initellingen der natuur leeven, de Zwitfers, Tyro-| Iers, Westpbalingen, zeer veele en groote righaandL lyke Voorrechten boven ons bezitten; Wy bemerken» een zoo in het oog loopend verlchil tusfchen onzat Voorvaders en hunne ontzenuwde Zoonen, dat meé al te zeer ongeloovig zyn zoude, indien men debe-ji' richten der oude geloofwaardige SJiryvers, met zoo veele andere bewyzen vergezeld, alle Hiftoriesch Ge?! .: loof ontzeggen wilde. — De oude Duitfchers had-, t den in lighaamsgeftalte den voorrang boven hunne» Nabuuren, de Galliërs, offchoon deeze nog genoegjt boven de Romeinen uitmunten , om hen wegens hunJl, ne kleine geftalte te befpotten. («) AgrippaË zegt, in vertrouwen, dat hy door zyn aanfpraak del,, oproerige Jooden fchrik zal aanjaagen. „ Wie vanm „ U lieden heeft niet gchoort van de meenigte der|| „ Duitfche Volkeren? hebt gy niet met eigen oogerm « dik-ïi en lighaamsgeflalte niet flegts naar de maate der uitmuntendefjlt hoedanigheden hunner Voorouderen afmeeten , maar tevenijs 'er ook byvoegen die voordeelen, welke eene gunflige veran-ls* dering in het luchtgeftel hun zoude hebben kunnen meededee-li len, indren zy in navolging onzer ons dikwerf befchaamende 1*huisdieren, hunne leevenswyze niet met zulke grillige gewoon-1|\ tens verbasterd, en dus al den voordeeligen invloed eenerge-jj lukkige verandering door duizenderlei middelen vrugteloos ge- t maakt hadden. (_a~) Cum turrim tonflitui, procul viderunt, primum irridere es U\ muro atque increpidare vocibus, quod tanta macbinatio *ab tantaVL fpatio conjlitueretur. Quibusnam manibus, aut quibus viribus, prge omftandigheden van'een Land geëvenredigd, het loofdoogmerk eener gezonde Staatsregeling is, zoo « aeentmen voorzeker alleen den aanwas | van zoodaa- Jgg age Inwooners, welke in ftaat zyn de onvermydelyke **fj&f£ m der gcmeenfchaplyke pligten met elkander te draa- ." ren , en de voordeden der Maatfchapiyke Samenwoo..ringdoor een,hulpbiedend onderftand..vooï;zjeh;1zel/a |m anderen verkrygbaar te maaken: in het Gemeenej est moet _ men den aanwas yan zieke_ eti gebrekkige :den voor een vermeerdering van ledige kostgangers houden, welkers onderhoud aari de klasfe van E ' '' ' F & r** ' be-  84 Genees k~u k d i © e tmw m beziSe en """'ge Burgers eenen verdubbelden arbeid |, ter kosten moet; het is dus een voor den Staat allerna-IJ S& deeligst middel van bevolking, wanneer men het aan-ll tal der Inwooners met de zulken tracht te vermeerde-jl ren , welke noodwendig het getal der gebrekkigenis; moeten vergrooten. i^'mwr' Den aanwas der menlchen, alleenlyk aan den wille-ïl m/erdf- keur der ongeregelde driften over hatende, zoudenil ™injchfn. deezen ons vveldra een aanmerkelyk getal opleveren J) het welk echter binnen kort van zelf Wederom verï1 dwynen zoude; de tweedragt, het gebrek en de toe-* neemende ellende zouden wel haast het algemeen nood-W lot worden, en by dien overmatigen hoop zoude de I fterkfte in korten tyd den zwakkeren verteeren, eveni I gelyk wanneer een moeder meerder kinderen te gelyïl in haaren fchoot voed; ook dan onderhoud zich delj een ten nadeele van den ander, en dikvvyls beroofd r de fterker den zwakken van de moederlyke fappen. I §• III. Beteu- De Godsdienst en toenemende befchaaving hebben m lutk3"™ deeze onbeteugelbaare driften, waarfchynlyk by bel» cnregei- eene Volklaater, dan het ander, onder het verband I vnattge voorfptan- der burgerlyke Wetten gebragt(*); de meefte hun- Xwttm. ner leefden doch gelyk voorheen de oude Grieken. 11 Grce- I (*) d« eerlte grondwet der Natiwr in elk gevoelig Schep- h fel onuitwisbaar ingeprent, is het aelfbehoud; «ven zoo on- V uit- 1  Staatsregeling. 85 ■Sracorum prins mulieres per Craciam non quetn ad- Van Dt modum nunc conjungebantur legitimis viris , fed in- ter flar Jumeutorum mifcebantur omnibus volentibus, ^^'G erant igitur unius tune nature filii folas agnofcentes matres, non patres. ( a ) I Door zoodaanige, in befchaafde landen eindelyk rnwur- , . . lykevoorl- ;gemeen geworden , veranderingen heeit men het planting itooglyk gemaakt, de fomme der toekomende bevol- d^enstb_ ing uit het aantal der volbragte huwlyken in het doms,votiiwe, hoe wel taamlyk naauwkeurig, op te maaken, f^ieide 1 het is naar zoodaanige berekeningen, dat, volgens we,unm loop der natuure, zich het getal der menfehen in m welgelegen oort, wanneer geen pest of kryg dit 2rhinderen binnen vyftig of nog minder Jaaren verUbbelen kan. ( b ) §. V. ewisbaar drukte de Alwyze Behouder der menfehen, die ontrlinge neiging in beide de Sexen , om tot de voortplanting innes geflachts mede te werken ; de manlyke Kunne moest nvallen, de vrouwlyke zich verdedigen; niet3 kan deeze fiftuitblusfchen, geene moeilyke zwangerheid, geene fmertellyke baarensnood kan die uitroeijen ; maar zal dezelve niet t de buitenfporigfte wanordens aanleiding geeven , zoo moet e door de reden bepaald worden; en ook ten dezen einde ierd ons door de Wetgeever der Natuur de liefde tot onze Jnderen ingefchapen: zouden wy deeze als ons zeiven beltinnen , wy moesten zeker zyn iat zy aan ons en niemand ïders het beftaan verfchu. tg i waren, en deeze verzekering 1111 geen plaats hebben daar veelmannery en overspel in zwang iim. Justi Aart der Wetten. VeRTAALER. ;(a)tzezes Hifioricm Cbiliad. L. V. C 17. {(b) Süsmilch L Th. C, 7. §. 138. iii. Tb. S. 155. Men reeF 3 ken'  86 G E N ,E E g KUNDIGE Vkn de « V DRIFT J TkR tITunÓ Echtcl' bevinden zich zeer weinig gewesten in eenen zoo wenfehelyken toeftand, als vulgens derzelver na* vfei T- gefteldheid mogèlyk was; de voortplanting tuur'.yke des menschdoms ontmoet in de meeften verhinderin- carzaa- . . ken, -wet- gen, welker geheele ontwikkeling, als grooten deels ep:T"&e- buitcn mvnen krin2 zvnde ■> V£U1 ™Y niet verwagt kan beZï-ïng worden' •** Ik zal alleenlyk het oog vestigen op die binaeriyk omftandigheden, welke, of tegen de natuurwetten aanflW 7e lü0Pen » of door lighaamlyke oorzaaken de vrugtbaarGenees- heid der gehuwden verminderen, en dus het onder- Kundigen . ,, endrrzogt zoek van den Geneesheer overwaardig zyn; voor dat ik echter gevoelen deswegens meededeele , vind ik het nodig van het vermogen ter voortteeling | als onze dierlyke natuur eigen, iets te zeggen , hoe wel* niet voor Geneeskundigen ; de Schepper heeft het geJ heimder voortteeling met eene zoo ondoordringbaarel fluijer voor ons fterfelyk oog bedekt, dat ik bier over niets zoude kunnen te berde brengen, het welk do' grenzen der reeds bekende ontdekkingen te buiten ging.j §■ VI. Xoodza- Daar de natuur ons het vermogen der voortteeling fading heeft medegedeelt, zoo heeft zy ook tevens in ons konftigtolteT1' li§llaamsSell:el eenige werktuiglyke deelen ingevoegd, j ■. wel-; kent door elkander omtrent eiken Echt op 4 Kinderen, daa 40 tegen 10; dit verfchild echter in verfchiiiende Landftreeken, tyd en omftandigheden maaken het eene huwlyk ook vr»chtbaarer dan het andere , over het geheel echter befchouwd , Is dit verfchil niet zeer aanmerklyk.  Staatsregeling 87 fileer werking , van den omloop onzer vogten, even Van s| J) wel als de afzondering der galle en des fpeekzels ?J^,FT■'langende, eeniglyk gefchikt is, om aan dit haar l^f^ 'armerk dienftig te zyn O); en het is, dank zy de ' zgen dier goedgunftige moeder, onmogelyk om in ■•■ei gezond en behoorlyk gevoed lighaam, haar in het 'a.houdend bearbeiden dier zaaden eener aaneengen Melde Nakomelingfchap te leur te ftellen, indien rn niet den loop der vogten in de deelen ter voortt ing gefchikt, als waar van de afzondering der •ziddeelen afhangd, geheel en al kan ftremmen. * Jaar en boven heeft de Schepper aan het vermogen Uitvier* ,11 • i ti*g van ï t, voortteeling in de dieren, op dat dezelve met van afge. id willekeur van fchepfelen, die niet altoos volgens M aart hunner beftemmming denken en handelen, op ons : 2 lide afhangen, ofaan hunne traagheid of andere denk- j^"™*** t< t lldige voordeden de voortplanting hunnes geilachts ; z Iden opofferen, aan dit vermogen eene brandende 1 eerte om ter daadlyke uitoefening zich te vertoo9 i ingeplant; welke, even gelyk de eetlust door i t e zekere famenfchuuiïng der inwendige zeer ge\ lige maagrok, en hier door afgefcheiden maagvogt (:ftaat; aldus ook door de prikkeling des afgefcheic, zaadvogts op deeze niet minder gevoelige deelen 1 ; g£" O De verrichtingen onzes lighaams zyn of geheel vrywil• Ibf van byzondere werktuiglyke regelen en wetten afhange- 1 k van de eerstgemelde zyn het gaan , fpreeken, zingen enz. tot 1 d ilaatstgemelde , die van onze willekeur niet afhangen , be- 1 :;en alle affcheidingen, welke wy gezond zynde wel kun! n vermeeren of verminderen, nimmer echter geheel deen ' «Daden. F 4  H G'ÉHtïSKUtr D I (5 E »s geboren word, O) My is geen middel bekend, heM welk op den duur deeze werking wederftaan kan, en TEÈLiNo ^ 200 ^ ^ ^00r eenigen tvd moogelyk zy; flapend zal de natuur deezen dwang te leur Hellen, en zichj jfoe be- aan de magt deezer beteugeling (de beweegreden zy teti"zyy,i noS 200 edel, zoo godvruchtig) ontrekken; „ eenj v'aa'bll1' "• zeer vernuftiS Arts Wierd, nog zeer jong en int opgehoopte „ het werk der liefde nog geheel een vreemdeling zynJ voor v°te' m de, in den droom door eene zeer aandoenlyke era tomen, M godvruchtige zielsvervoering dermaate verrukt, dan ,, het eene geheel onheilige uitwerking op hem hadji eene uitwerking - die dikmaals in den droom deuj „ zoodanigen meer ervarenen wedervaart, welkers! ,, inbeelding zelf by eene geringe ophooping derl „ zaadvogten op eene wellustige wyze geprikkeld! '„ word. " (£) Zoo vermogend zyn de diyfvceren» vyelke de- natuur ter voortplanting des menfehelyke» gcflachts in het werk field — eene wysbeidvolle in«' richcing het groote oogmerk volkomen waardig! $• VIL Tets Wê- j gens bet Als uien het werktuiglyk geflel der inwendige deern der^aaj. len tt ter voortteeling gefchikt, gade flaat, valt wel draj vaaten,en [n het 00g^ jat de natuur een fchoon ontwerp ge-!« d'»g va» volgd, en eene yoortreflyke wysheid befteed heeft aan;': dit vogt. (a) Itaque Ji in padendis congefta e/f feminis copia , ea primjH pruritum quendam 8" titulationem naturaliter invebit, bae deinde fenfum , ntax vero interiorum fentiendi facultatem movet, non m°dd). vigilantibus, fed d plemmqne dormentibus nobis. FiRNEHUS Mei'L diana Lib. VI. C. 12. (* ) Der Philofopbifebe Arts i. 5;. S. 4?4  Staatsregeling. 89 je werktuigen deezer allergewigtigfte affcheiding. — Va\ ds toch verre van de plaats hunner eigenlyke beftem- jes. jiing, ontfpringen uit den grootften en voornaamften fron onzer leevensfappen beide de fiagaderen, wele op hunnen weg door het fyne vveefzel van het celchtig vlies omringd en beveiligd, hunne richting neien naar die twee lighaamen, welke wel buiten het ghaam, echter in eene byzondere fchuilplaats als de ronnen eener ontelbaare Nakomelingfchap veilig bebaard werden; ik zwyge van de kunstryke verlenging pezer by uitftek fyne vaatjens, van derzelver won.erbaare ligging en maakzel, waar door zy ter afrheiding deezer fcheppende vogten gefchikt zyn: dit ier toe bereide zaad , het uitwerkzel hunnes vermosns, geven zy over aan twee terugvoerende kanaalen; 'elke het zelve aan beide zyden na de ringen der buiklieren opvoeren, en van daar langs konftige bogten 1 eene onafgebroken, offchoon zeer geringen toeloed in de onder de pisblaas geleegen zaadblaasjes dtgieten. Hier rust de aanftaande Nakomeling- ïhap, om door een kort verblyf volmaakt te worden, t)t dat de menigte van dit by een vergaderd vogt deslelfs bewaarplaats uitzet, en die dus tot famentrekfing en ontlediging prikkeld, terwyl deeze opvulling :e verdere toevbeijing van het pas afgefcheiden zaad'pgt eenigermaten verhinderd. '% vin. ' Deeze opvulling der zaadblaasjes is het tyd/tip on- TydJiif ;:er ziedendfte begeerte 5 het is dat, waar in de dieren !«1s in een onteugelbaare drift buiten zich zelf gevoerd drift. wrdenj de vreesachtigfte word met moed bezield,  GlHIISKUHDISï dÏ!E ** en -Ziet ter voldoening zyner drift de baarblykelykfte TER doodsgevaaren onverfchrokken onder de oogen, eene rSi. drift' welke niet eer geftild is, voor dat de werktuiglyke oorzaak weggenomen, en de genoemde bewaarplaatzen geledigd zyn. kfndé'kan Godsdienst' bedaarde overweging en andere omftand"zetve"n d'gheden kunnen door tegenovergeftelde indrukken, bU*.Ug*~ den invloed der mwt op deeze deelen beteugelen, en aldus, even gelyk een fterker uitwaafeming dewaterloozing verminderd, door afleiding, deeze hevige drift dikwyls voor een aanmerkelyke tyd intomen; zelf de inflorping der vlugfte zaaddeelen kan deszelfs , fpoedigen aanwas verhinderen, en aan het bloed eenige nuttige en geestryke deelen toevoeren, die flerkte' en gezondheid doen toeneemen. De vermyding van al wat onze verbeelding kan verhitten f») de aanwending van al wat onze denkbeelden I van het wellustige kan afleiden, lighaamsöeileningen zelf. Ca) Dagelyks bewyst ons de ondervinding, dat, a;hoewel de inbeelding zeer veel ter vermeerdering der begeerte tot wellust toe kan brengen, echter deeze inbeelding doorgaans een uitwerkfel is der' reeds afgercheiden of nog met het bloed rond loopende zaaddeeltjes, welke het zennwgeftel tot wellust aanprikkelen; van dit zaadvogt ontbloot zyi.de, gevoeld de man niets meer van deeze verhitte verbeelding, en deeze groeid aan naar maate deeze vogten weder aanwasfen: wellustige verbeeldingen kannen ook een grooter toevloed van vogten naar de teel deelen veroorzaken, en das de affcheiding des zaads begunöigen, even gelyk de droefheid de de traanen vermeerdert: maar echter zonder het behulp der ' verbeeldingskragt, kan de natuur door de enkele prikkeling,, der zaaddeeltjes alle deeze dryfveeren aan den gang brengen, welke by de dieren tot het werk der voortplanting in beweeging gezet moeten worden.  S T A A T S K. E G E L I N 9. fl Mkunnen de affcheïdïng van het zaad verminderen, dVan o* ] zeer lang de nadeelige gevolgen van deszelfs op- ter J . - ° VOÖRT- lopmg ahveeren, teeuno. Menfehen, welke niet zeer zaadryk zyn kunnen, lor eene lange onthouding en vermyding van alle ge];enheden tot wellustige denkbeelden, eene byzon(te, hoewel tegennatuurlyke, gefteldheid van de zekere tyden zeer gewigtige veranderingen, wel- fiXfct . I eene heevige liefdedrift ten gevolge hebben (c), vrouweiyk a geflacht, en IJ •; a~) A. von HALL er Slem. Phyfiolog. Tom. VII, p. 5j5. ffr) Bonetüs in Sepulcret. men heeft fomwylen by zeer ■Mistige Mannen na de dood de Zaadvaaten , of in getal, in grootte zeer merkwaardig gevonden. Zie C. G. GRU- ERI Dijf. de cauJJU impotentie in Sexu potiori Jen); zy treuren, verliezen de eetlust, en are geheele gefteldheid tekent eene vvezendlyke ü - $kte. §. XII. By deeze omftandigheden zegenpraalt de natuur", Rust ea 1 • t .zvl wanneer onze deugd, die doch dikroaals, levendig- . i r ' J " netaytuel— iootendeels van ons lighaamsgeftel athangd, bezwy- te op eens 1 < n moet voor de hevige liefdensdrift het zy, • ' mneer zy zich geduurende den ilaap met lustige dezes , ; J 3 n /-,. vogts bf ' jrfenfehimmen bezig houd (c), wejker verfchynmg menfehen :ch kuisheid, noch deugdzaame voornemens ten al- volgt' t i tyde verhinderen kunnen (dj: als deeze ontlediag alleenlyk een gevolg is der al te zeer opgevulde y. ,»n,v,„ir,-,„. i, zaad- ■f • l«) J. Phil. EliELll Viffert. de furore uttrino Erfordj^iS. i\LLLLLE» ..,vv.,-, ».>*>;.-*«\ tt^mS^;« Xi b) HalleR /. e. T. VIII. L. 29. Sed.I.,§.S. • I a rt m a n n. Pferde und Maulthierzucht Stutgard 1777. S. 17?. hf} Ven et te zegt hierom dat het genot -der liefde de |pge droomen afweert. Md) Furor uterinus exoritur , quatenus nempe lurgefcens fptrma w.vasculis (S vejiculis feminalibus tltillaljonem fuavem excifat.pfii'itó in genitalibsu & Spirit»! dtttrminat, ut exindejant ipfomnia  Geneeskundige VAN DB bRIFT TER. VOORTfEEUNO. Middel van bet •welke de Natuur zaadblaasjes, is het 'er verre van daan, dat eene af4 matting hier van het gevolg zyn zoude; in tegen-1 deel, na de bedaaring deezer ontrustende, ongeftui-f me driften bevind de mensch zich vlugger en fterJ ker, als dooreenen geregelder omloop der vogten;:it, hierom zegt Aënus O), dat de byflaap het lig- j haam vlugger en fterker maakt; het fpreekt van zei-1 ; ve, dat dit niet dan van eene zeldzaam verzadigde: liefdedrift met recht kan verftaan worden. „ Bloed- . „ ryke en volfappige menfehen, zegt Plaz, rad Ju „ ik niet om zich zelf, uit vrees van hunne krach- j/s „ ten te verfpillen, aan eene al te ftrenge en onW „ voorzichtige onthouding te verbinden , en hief» „ door hunne levensgeeflen als te verflikken, op .dat | „ niet hunne natuur, in Weerwil van alle voorzorg % „ onverduldig het Juk affchudde, en 'er zich in dê „ fynfle vaatjes der teeldeelen verfloppingen zetter^ | „ welke eindelyk de kommerlykfte gevolgen kunnei | veroorzaaken. " (£) I §. XIII. Wanneer men by hen, die in verfcheide ftanden, w het zy uit plicht, het zy ingevolge hunner begrippen, ff dee- I ' i «enerea quibus fomniando imaginantur juvenes cum formofis puellis & virgines cum formofis juvenibus exercere, indeque etiam feminh txeretio feu pollutio nóaurna ordinaria fuceeait & in partibus generationi dicatis excitatur organismus, ita ut Spiritibut animalihu) mulla alia impreffa fuerint vefligia, quam de ineundo conjugio ——— ■ neque anima amplius in eo obtinet imperium , Phaetontis ad inftaf : \ folares equos flettere impotetttis ErsiLlUS §. 13. («) Sermo III. p. 130. : iP) t>iff. Mfd, de ObleSam, Intommodh Lipf 174°. f' «« Ei  Staatsregeling. 97 eeze ontlediging, zoo veel in hun vermogen is, te- Van db DRIFT en gaan, geen zeer nadeeügegevolgen befpsurd; maar ter. ianneer de ondervinding ons eenen getrouwen waar- ^"g, jemcr zyner ordensregeleu, een kuifchen geestlyken i)t in eenen hoogen ouderdom in den bloejcniten diend^öm taat der gezondheid vertoont, moet men de reden ^ kw™ier in zoeken, dat de natuur by geene aftchciding gen dezer let zoo eene moederlyke liefde voofde menfehen ge- ^f%'*f, .orgd heeft dan by deeze. Men vestige het oog op mfn' II droevige gevolgen, welke het opgehoopte en gejiremde zog, welk eene famenhooping van gal verbrzaakt, hoe gering zyn in die gevallen de poogintn der natuur om zich zeiven uitkomst te verfchaf- 4 n, als men die vergelykt met het geen zy in het jerk fteld, zoo dra 'er van eene ophooping der zaadfoffen kwaade gevolgen zouden te vreezen zyn; ter Irlichting hier van fpant zy alle haare kragten in, en prpt alle hiudernisfen, een getugtigd lighaam cn zokundige redeneringen gewapender hand om veren ud zy by den deugdzamen beflryder der wellust Inenonverwinbaaren wederftand, zy neemt zyn bloed:k temperament te baat, en verrast hem dan, wan[ er zyn ziel aan lighaamlyke banden gekluiftert, in magtelooze armen des flaaps gedolven hgt, 'en 'ringt hem zich van het geen hem zoo lang inweng beflreden had, te ontlasten: Zie eens hoe loos de Slaapgod is In 't droomen is geen Meisje bloó. Helaas!... Ja zelf de kuisheid kust. G l e i m. me weldaad door den Schepper by voorrang aan G den  9» Geneeskundig* brift °E den menscri gefchonken; zyn wysheid immers voof ter zag, dat den mensch dikwerf in omftandigheden geteeling. Plaatst zoude worden, die hem konden noodzaaken zyne dierlyke driften aan het gebied zyns verftands te onderwerpen. §• X I V. nLuu' Ware het het oogmerk der natuur geweest, het zhb ook overvloedige zaadvogt, zonder het lighaam te verhit andere'"* ten» en de ziel te beftoimen, eenen uitgang te ver ■wrg van fchaffen, zy had zeer liet het zeiven uit de zaad het zaad- c vogt ont- blaasjes door de pisbuis in een foort van natuudyke tusfchenpozende zaadvloed, even als by de Vrouwen de maandftonden, kunnen ontlasten; gelyk by doode Mannen fomvvylen gefclned, en het welk by levende , volgens het getuigenis der uitmuntende Natuur kenners, Hall er en Zwammerdam nim-i mer plaats heeft. — Dat geen, het welk by een fterke perfmg of in ziekten geloost word, is niet anders1 dan de flym der voorftaande klieren cn dit fchynt ook het geval te zyn van het witte flymach- tig- ( a~) H a l l er Stem. T. VIL /. 27. Se3. 3. §. 6. Tode ftaat flechts in eene erge graad der Gonorrhoea die zeer zelden voorkomt, toe, dat de wegdruipende Vogtigheid, zaadvogt zy, dan namelyk , wanneer door de verflapping oi verteering der openingen in de Pisbuis, of zelfs door eenig gebrek aan de Zaadblaasjes tot eene geduurige zaadvloed aanleiding gegeven word: Vam Tripper p. 17. edoch gefteld zynde, dat by onmatige beweeging 'er zich by fommige menfehen mt bovenmaate opgevulde zaadblaasjes een gering gedeelte van het zaadvogt geloost word; dit kan even min een bewys ce£en roy opleveren, aij dtt»cn4 dewyi in eW »Uerh.eevig*t  [L grondzetzelin de pis van hen, die, gevaar lopende Jan i fcn eene zaadftorting in den ilaap te hebben-, by tyds ter ontwakende, dezelve voorkwamen. («) De overleden Meckel heeft zich veel moeite regeven, om proeven wegens de wederopflorping der saadvogten in het werkte ftellen, en daar deeze, ioor de gewoone inflorpende buisjes nimmer fcheenen n de masfa des bloeds terug te kunnen keeren, zoo wam het hem voor, dat andere vaatjens van een groo;er foort, welke hy door gelukkige infpuitingen om> lekte, door de natuur hier toe gefchikt waaren, en L befloot hier uit, dat men wegens eene al te groo1 ophooping van zaad niet behoefde bekommerd te pyn O); hier by komt, dat, volgens Haller, een zeer groot aantal van menfehen, zich eenen 1 zeer geruimen tyd van de mogelykheid der by- „ flaap 3Echen de Pis mie de blaas onwillig wel eens word uitgeLreeven, hier uit befluiten wilde, dat wy zonder nadeel on5 vater konden ophouden , tot dat 'er ky foortgelyke gelegen, leden zoo een onwillige uitloozing plaats greep. _ K fa) Het is eene door meer dan een voorbeeld bevestigde ondervinding , dat, wanneer ingetoogen menfehen in den Iroom de beginfelen eener zaadftorting gewaar wordende, dezelve uit kuisheid verder fluiten, hier uit dikwerf ongemakken der teeldeelen voortfpruiten , dit ontftaat, of om dat het «bewee2ing gebragte zaadvogt de deelen, welke aan he,t Iselfde doorgang verleenen zouden, prikkelt, mtzet of ver««kt, of om dat de natuur zich niet op haar tyd van haaren overvloed ontlasten kan , hoe het ook zy , de natuur weet «ich in beide deeze gevallen in het g4heülgd recht, het wem By op de voortteeling heeft, op het liadruklykst te hanaijaaven. ^ fa* (£) Ncvo E^nm. & Qbftrv. d> Knibm fmm *  loo Gen i i skundigè «In DE " flaap verftoken zien, het zy door zich aan zekere voort- " wettenvan OMhouding te onderwerpen, of dat zy! itcSjnb. » in gevangenisfen , galeyen , of anderfins opgeflo„ ten, hun ellendig leeven lang blyven voort zug-: „ ten; dat men zeer veele dieren kent die nimmer », eenig zaad loozen; by voorbeeld, hengften die „ nooit tot het dekken gebruikt worden, vreemde. „ dieren', die in hokken gefloten, nimmer de gele-j „ genheid hebben zich met hunne wyfjens te ver„ mengen. " (. J. *.  Staatsregeling. - ioï Ik leeven en de gezondheid noodzaakelyk te doen dk vorkomen; devvyl van alle de reeds afgefcheide vog- ter :n, de gal zelf niet uitgezonderd, een gedeelte we- ™ort-^ -erom door infiorping, en voorzeker niet zonder nut, i den omloop des bloeds word terug gevoerd. — Zelf jegeftaan zynde, dat de zaadblaasjes door deeze op•orping voor een al te fterke uitzetting beveiligd /ierden , zoo zyn hier door alle zwarigheden nog niet itden weggeruimt, dewyl dit, gelyk ik §. 10. reeds öngetoont heb, niet de eenige oorzaak der zaaduit(orting is, als dewelke veel meer veroorzaakt word (Oor de zaaddeeltjes, welke geduurende derzelver lanm verblyf in het omlopende bloed of de zaadblaasjes mg geworden zynde, het zenuwgeftel tot wellust sikkelen ; even gelyk men in fommige ziekten waar.ecmt, dat derzelver fchcqote de plaats eener al te topte ophooping bekleedende, dikwyls tot nadeel |§6 den lyder al te veel uitftortingcn van dit zoo nq* ;^g vogt voortbrengt. W^y ,i xvi? i Menfehen, welke het zich tot een pligt gemaakt opiosf,»& ,:iebben, alle lighaamlyke en geestlyke aanlokzelen tot genvuer- Uellust door geftadige kastydingen te onder te bren- j»'»*"» 'gen, menfehen, welke een waterachtig, traag en ongevoelig 'temperament hebben O), en cindelyk zeer ellendige en hun leeven in een jammervollen toeftand voort- („)!/, sra dans tous les tems de ces temperaments beureux {& fages, que la nature dispenfe de reduire en pratique la grande regie de la multiplicathn. Les Orientaux les appellent Eu- ;r,uques du Soleil, Eunuques du Gel faits par ia main dt Dteu lEn/yclopedie, Celibat. Q 3  io2 GmnsKUNBifii Jam m voortfleepende menfehen, zullen voorzeker, dit fta voort lk t0e' Ved zeldzamer ^prikkelingen ter wellust t££umg. ondervinden; zy zullen misfehien Jaaren achter een voortkwynen, zonder dat hen een bediïeglyk (tredenden droom in den kring der voor de liefde aandoenly- ke fchepzels terug brengt; Maar ik denke niet, dat men my zulke ellendelingen als voorbeeldïn zal tegenwerpen, wanneer wy van vrywillige verrichtingen der menfehen fpreeken, en dan onderzoeke ieder zich zelf, of hy met vryen gemoede, zonder dat de natuur zelf door eene wellustige droom hem immer verrast heeft, zich op eene langduurende allerftiptfte onthouding beroemen kan. SmZg' Wat 'er inwend'S « de d'eren omgaat, welke men, by Paar- in weerwil hunner natuurlyke behoeften, van alle vertVenZ- menging met huns gelyken verfteekt, is voorzeker in het algemeen weinig bekend, doch, voor eerst twyJ fele ik of niet hier in een aanmerkelyk verfchil zy; het is zeer mogelyk, dat by veele dieren , welke volgens hunne natuur de drift ter voortteeling flechts op bepaalde tyden ondervinden, als dan ook fornwylen de opgehoopte zaadvogten met de pis geloóst worden, offchoon dit by menfehen geen plaats heeft, by dewelkcn door droomen het zelfde word te weeg gebragt, waar toe het flaapen op de rug liggende" zeer veel aanleiding geeft, eene houding welke byflapende dieren nimmer plaats heeft. De Springhengften, welke hier toe in langen tyd i i uikt zyn , ziet men fornwylen eene witachti- ij ge vette zelfftandigheid met de pis loozen, het welk Strabo wegens de Olyphanten mede aantekendO), daar {aj Xïiegrapb. Lib. xv.  Staatsregeling. 103 l L en boven zyn de waarneemingen, dat de Heng- Van » '-, jn nooit anders dan by het bespringen der Mernen T£R j jn zaadloozen, niets minder dan onbetwistbaar; Jgjg, 'j groote ftallen heeft men niet zelden gezien, dat Ingften, en vooral Muil-ëzelhengften, zich zeiven ■ |r duidelyk eene ontlasting der zaadvogten te weeg tprjgen , zelf fomtyds dermaate, dat zy daar van i gageren, en als het ware uitteeren,— van de ,' j,nden is die over bekend, f» Men kend de he,. Je verliefde verbeeldingskragt van fommige Voge- |j deeze daagiykfche ondervindingen, offchoon J 3 niet betoogen, dat ook by opgefloten dieren de Iftrekte onthouding even gevaarlyke gevolgen na Hi floept, fchynen echter te bewyzen, dat de na' ur het in een gezond lighaatn afgefcheide zaadvogt l ,0r aeen andere, dan de natuurlyke wegen op ze' re ,~en naar der menfehen temperament en verfchil!de' omftandigheden gefchikte tyden, ontlast. Nu ' Lme ik tot die waarnemingen, welke ter verklaai L der menfehelyke voortplanting door groote'man;n zyn aangetekend. S. XVII. I IMen heeft dikwyls opgemerkt, dat eene geftrenge nthouding, zonder dat de natuur zich zeiven recht .J^t erfchaft, by menfehen, wier geftel dit niet duld, ene verdrietige ongezelligheid en afgetrokkenheid te reeg brengt; dus kan de ophooping des zaadvogts, toe niet ven zoo zeer als deszelfs al te groote verfpilling, eene [ -—" ^^BlUMtN^ACH A Gen. Hum, wrietalf nativa p, 13- ' " G 4  104 GlNïESKClf DISÏ b!iArï M eene geheele verandering van het gemoedsgeftel verijl ter oorzaaken (a). Hier van daan neemt men ook rif tram. En§'eland waar> d:lt meer dan de helft dier menJl fchen, welke uit verdriet in het leeven zich der fa-Jto menleeving onttrekken , alleen en op hun zelf leeven4L de Burgers zyn O). Galenus merkt aan, datjii Zy, die uit eene aangeboorene Ichaamaclitigheid zicrat: van alle liefdepleegingen zorgvuldig wagtcn, ein4| delyk loome en lustelooze Leden der Maatfchappyil wierden, veele derzelve wierden geheel neerflachtigAl treurden, zuchten, verloren alle eetlust en de nodi-ffl ge kragten ter fpysverteering (c). Celsus zegt,ff de natuur ftraft de trotfche verfmading haarer rechtenvif met eene traage loomheid, en is met Gal e nusIi ten vollen overtuigd , dat die menfehen, in plaats vanlü door eene fèrenge onthouding, gelyk zy meenen hunJk ne krachten te fpaaren, zich door eene verftandige 1$ en gematigde byflaap verfterken zouden (dj, Aè'TitJH roemt de liefde als een onvergelyklyk Geneesmiddel!! voor hen, die alle gezelfchap fchuwen, en met zwart-Jl gallig- en droefgeeftigheid gekweld zyn; zy kan denlii zinneloozen het verfland, en zy, die der vallende ;'! ziekte onderhevig zyn, de gezondheid wedergec-l| ven (e). Schwenke maakt melding van een krank-if zinnig \\ (a) ZlMMtKMAN van de ondervinding in de Geneeskunde 1 D. |! (_f) Mr. de ChASMOND Journ. Encycl. 1771. mots de Juin. I lelf in Frankryk neemt de zelfmoord toe, naar maate het : 1 Setal van hun die het Huvvelyk als eene lastige verbintenis t fchuwen, aangroeit. j, (O De locis afféais l. e. J, (dj De Meditina. UVtzer de Arts s D.. T»Aè'Tlus Serm. III. ƒ>. 130. 131. Riolanüs Vniverj.\\> Med. €omp. C. XXVI. föxtanüs* SaniW» tuenria C.z.p. Jfs. (1  Staatsregeling. i©£ JLig Vrouwsperfoon, het welk naakt door eene Stad Ja* Vk ifflItalien rond liep en herfteld wierd, na dat zy by ter [Kul in een huis geraakt was, al waar zy den nacht J2*nÖ.' :>i:t Mansperfoonen doorbragt •( a ). \ Niets oeffend eene zoo geweldige raagt op onze Heiige HM als de ophooping van het zaad; het groot ver- aeropboo:itl j'iii* tusfchen volkomen menfehen en gefnedenen,. ffi*gJ£ »»ilt elk een, zelf een onoplettend befchouwer in het vogtindet ,g, onder de redenlooze dieren , fchynt de Os met gemBtJ. : (q Stier vergeleken, van een geheel ander geflaerft Lyn; de Koe, de Zog, en fommige Visfchen door il ihydmg van hunne eyerftokken beroofd, misfên te■ mis alle neiging ter voortteeling (b); de dolverlief- ( üochter van den duitfehen Varkenfnyder, welke hy i zyn toornige drift de zyden open fneed, en de 11 (ernesten uit nam, gevoelde federt niets van die on- - ragelbaare drift, die haar zoo eene zeldzame konst■ werking gekost had (p)ó 'er zyn waarneemingen, Bke bevestigen, dat de daadlyke vallende ziekte en ,ne volflagen dolheid toevallig door castratie gc- nee- ,ia) L. I. Obf. 228. 'b) Heum. boerhaave Praleö. i» lnfl- T. V. p. 74, ° aller Elem. Pbyf. T. VIII. Lib. 29. SeS. t. j. 8. - i'()ïoerhaaïi(.<. Zachias quefl. Med. Leg. L. 11. j 1HI. Qu,p. 203. n. 43. Pott verhaald het geval van een * »uir , wien men beide de eijernesten als byzondere gezwel1-, n aan de ringen der buikfpieren afgefiteden had; haa-e 1 aandftonden bleven terftond achter weege, en haare borften leien in: het is zeer zonderling dat de Wetten van Indotan weelen , dat eene ongedwongen cchtbreekfter , even as Lk een bloedfchendige, eerst de eijernesten moeten mtge4 ï.eden, en zy daar n» ter dood gebragt worden. A OfM l CGfsWao Lawh Zugabc zu dm Gb'tt ons. 1778. ** f G 5  io<5 Geneeskundig* Va\ ds neezen zyn O), en dit middel geloove ik voorze-Mgf ter. ker3 dat by verliefde gekken van een uitmuntendeffi, uitwerking kan zyn. GaLekus pryst het in delL Melaatsheid aan als een onfeilbaar Geneesmiddel (Ip)JuY in welke ziekte Lucretius ons ook verhaaltMk . dat men het zelve by een oogfchynlyk gevaar pleeg infl j het werk te ftellen. . mmli Et graviter partim metuentes Omina lethi * Vivebant ferro privati parte virüi (c). Zoo doen ons twee, drie drachmen , tusfchen den &■ rechten darm en pisblaas opgehouden vogt, dwaas- L heden begaan, waar aan wy ons zonder dit voor de • I geheele waereld niet wilden fchuldig maaken. L Xietten ' -Het is niet anders: wanneer wy Hechts een op# | tó^j'"" merkzaam °°g op de gevolgen der zaadsöphooping- l faaa. liaan, zullen wy geredelyk toeftaan, dat de natuut jt ' zich zelf tegen fommige aanvallen meeflerlyk kan verdedigen. ,, Eene te ftrenge onthouding van den by-. ,, flaap, zegt Gaubius, doet wel is waar, zeld- ,. zaamer nadeel, maar men heeft echter opgemerkt, |J „ dat zy, die door de natuur met een overvloed van k, „ zaad, en een zeer gevoelig temperament befchou- „ ken zyn, van een geduurige verzwakkende zaad- I „ loop, druiper, opzetting, zwelling, pyn en ont- \ „ fteeking der zaadbereidende deelen eene onvrywil- § » hge (. O) Ivo Cunm Epiji. 131. — Epbem, Nat. O. Onl. Li O*/. 62. '(*) Lib. III. Comm. ad /. j. ffypoerafik (*) Dt natura rrrtm.  S T A A T S 1 E 6 ï L I » & iO? „4ge en overdrevene aanprikkeling tot wellust , Jan n z waarmoedigheid, ftuipen, en zelf eene verliefde m jizerny ten gevolge hier van worden aangetast f». " TEgUNa. s'Lhl leid krankzinnigheid en zenuwt ekkingen dikW03 van deeze oorzaak af (£> et terug gehouden zaad word door een langer verbi in eene warme en naast by d -n met vervuilde fttèn opgevulde rechten darm , geteegèri verblyfplaats fqrp en eindelyk vervuild (c); ja zelf, wanneer heldoor het geweld eenes fhelkn gedHurrgon omloops dilyyls door alle de deelen des V r.. ms omgedreevjis, eenigermaate vergiftigd, de adem van zulke jfeti, die tot eene lange onthouding gedwongen* fl, word fomv/yl voor and.re fchadelyk. Hal■1 field lustloosheid, groote zwaarmoedigheid, cn deallcnde ziekten onder de toevallen van het fcherp0-eorden zaad (O; die zelfde Geleerde fchryft die bikingen en mislykhcid fommiger Vrouwen, ter- I ftond ) Inftit. Pathol. 563 1 S23. ) L. c. p. S59- n-en kan hier ns waarheid ook met T&1«. :tiüs uitroepen : DU boni! qv><* hoe morbi efl , Adeori homines immutarier Ex amore, ut non cognqfeas eosdem effe. In Eunucho A. 2, Se. I. ") SAUVAGES Pbvfial. p. 218. f, L. e. Tom. VII. p. S48. ZacUSTIS Prax. Med. edmirah ' I18. 19. een uitflag op het hoofd , en zelf over het gehee- llghaam is by volftrekt kuisfche Jongelingen, een niet zeerAzaam verfchynfel, het welk men met recht aan het terug ' Jouden zaadvogt kan toefchryren Phil. Artz. LOR.R.Y, zegt; lit is zeker, dat, -wanneer beide de geflachten in hun groei i'eheel ontwikkeld zyn, en zy zich kuisch gedraagen, zeer Jlikwvls «en« menigte van puisten ontftaan, «ven als zy „ van  io5 Geneeskundige »Tm- DI ft°nd "a de ontfanSinP> aan eene uitweiking van I ic ïFRFr manlyk zaad toe, toevallen, welke men van de naauw I1 lyks merkbaare uitzetting der baarmoeder zeer bi F zwaarlyk zoude kunnen afleiden; de Honden en ai I dere dieren,. welke zeer licht braakcn, lyden in haai I zwangerheid dit toeval niet; het is dus aan tfl menschlyk zaad eigen, dat het de gezondfie Vrou->> wen dikwerf tot op de helft haarer -zwangerheid do*? ongefteld zyn. — Men kan aan het gezegde van dl] Heer Borden zyn toeftemming niet vveigererJff „ de toevallen, zegt hy, welke men by het begifll „ eener ziekte waarneemt, kunnen met veel gron^f' », vergeleeken worden, met.die, welke men terftonJr' „ na de ontfanging befpeurd; in beide de gevallen oijf „ dervind men eene onbefchrj flyk trillende ï>ewee-ffl" „ ging, de inwendige omloop der vogten ondergaat?aB „ eene verandering, welke niet herfteld word, vq«. I' „ 'er eene fcheiding of ondedigmg heeft plaats ge- f „ had O). " ' f Men vind van eene jonge Vrouw aangeteekend, welfi' ke geduurendc den byflaap door . het ontfangen var|§ het manlyk zaad, telkens in flaauwte viel, en hier*? door onvruchtbaar bleef (Z>): zelf het zog der zoo-f' gende ondergaat hier döor eene merkelyke verandc-ff ring; de melk eener Teef wierd door de ritfigheid zodK' veranl w „ Yan opgezwollen huidkliertjes uitgedreeven wierden. " Abk\ van Krankb. der bant i band Einl. S. 83. „ men vind zegt hy-' „ een zekere Sympathie tusfehen de teeldeelen 'en de huid I „ welke in de wellustige drift opzweld; deeze voorby zynde> „ openbaart zich een zweet en fornwylen puistjes S. 50. (a) Recherchesfur les Maladies Cbroniques T. i. p. 104. (*) AS. Nat. Cur. Dec. i. arm. 3. Obf, 233. ' I  Staatsregeling. ic> Itiderd, dat haare jongen dezelve verfmaadden (#); ^ ** n moet misfchièn ook' die knorrigheid, walging, ter lakingen, ftuipen, welke voornaame Artfen by kin- J^jJ^ ■en, door zwangere Moeders gezoogt, hebben waarnomen, aan het manlyk zaad toefchryven (Z>), de I de zaadblaasjes in het bloed opgenomen, en door 1; lighaam verfpreide zaadblaasjes, werken op on:% zenuwen als eenen zeer vluggen geest; de pols :.\xd hier door aangezet , en in het geheel zyn de .'«werkingen daar van niet ongelyk aan die des opiums. , overfen~ li is eene bekende ondervinding, zegt Unzer, ^'/J" . 4 de enkele reuk des opiums zweetdryvend en tot werkingen Ullust aanprikkelend is (c); de reuk aller fterk en ™" aigenaam riekende bloemen fchynt even zodanig «»»die uitwerking op onze zenuwen te hebben: eene '. Jmerkelyke ophooping des zaads vult de herfenen ! d, de opgezwollen vaatjens der oogen brengen de kende natuurdrift ten duidelykfte aan den dag, de : dwaafeming word fterker, de ademhaaling zwaarer, ede herhaalde hartkloppingen toonen eenen fnellen, liar ongelyken omloop der uitgezette vogten , het liin door een menigte het oogmerk der natuur ver, ijiende hersfenfehimmen verhit, die dezen toeftand at eene weezendlyke bedwelming zeer gelyk maaken, < even gelyk de voornaamfte werking des opiums in <.ie verdunning der vogten beftaat Qd), zoo bemerkt men ja) h aller /. C. p. 546. |i)RoSEN, DESESSAR.TS , BALLEXERD, ETMUt- . |tR , &C. 1 O 3 D. 66 ft. u'rf) Ten minfte moet het tegenovergeftelde geyoelen nog Lor YMter bewyzen. geftraft wordep.  iio Gekeeskttndiss Van m men ook, dat de menigte des afgefcheiden zaads ter. bederf bevorderd, en het vleesch van een in de taaH jpkunq. t-7d Seveld hert eerder dan ander tot verrotting doetjt' overgaan (a ). „ W i l l i s i tj s zegt, hy wien eentim „ heevige drift tot wellust kwelt, befpeurt in zyar/y „ binnenfte een gloed, zyn vleesch, ingewanden H „ beenderen worden als door een vuur verteerd, anti „ kunnen zeer haast tot bederf overgaan." Èi Zelf in die dieren, welke langen tyd vruchdoos naar i de vermenging haaken, word de mafla der vogten zeerij ligt bedorven, Schaapen in dezen toeftand geflagt» fmaaken eenigfins rans (c), het gevogelte en zelfs dei visfchen worden op den tyd hunner paaring mindert aangenaam, ja zelf walchelyk; hieruit befluitde Paus.# lyke Lyfarts Baglivius, dat de ziekten van kuis-W fche en ingetogen menfehen, de overige omftandig- E heden gelyk gefield zynde, moeilyker en gevaarlyJrer zyn dan in andere perfoonen (d). En in waarheid NP het is gemaklyk na te gaan, dat eene wanorde in eene! zoo gewigtige affcheiding by gevaarlyke ziekten ookl derzelver toevallen verzwaaren moet; even gelyk by l ongehuwde en kuisfche mannen fommige ziekten door fa eene zaadloozing ten goede veranderen. Een zeer» ingetoogen Man wierd door eene verlamming zynerl leden overvallen, verzeld van eene over het geheeleI lighaam verfpreide hitte en algemeene verzwakking; I dit b C n k ' treft men by ongehuuwde, en der kuischheid get ivve Perfoonen van beide kunnen meest aan (dj. v.;- jWcuria/is zegt, de gezwellen der zaadballen kan men j ) Targio ni Raccolta di Opusculi Medicopratthi T. tl. ti. l%i 11 Curat. Medicina!. >) V. H aller I. c. J. C. STEGMATJER Diff. de furore lino 1. byfterico, Altorf 1713. Cap.VLl. andr. NUNN pregr. ), verloor alle eetlust en vertee*|s! ringskragten, en verviel zonder eenige andere oor-td zaak in eene zwaarmoedigheid; alle deeze toevallen a wierden weggenomen, zoo dra hy zyne voorige lee- i o venswys met opzigt tot de byflaap weder aannarniu De Marquis de Rcnty te Parys nam voor, op eerflp maal zich van alle, ja zelf de geöorloftfte liefde tl f onthouden, hy flierf, zegt Zimmerman, ouder \de beproeving, even als de Heelmeefter te Anfpach, f> welke zich op zyn Vrouws bevel van den byflaap ont- u hield, cn in zoo eene pynlyke waterlozing en famen- (s trekking der pisbuis verviel, dat men het kleinfte I werktuig daar niet door kon brengen; de oorzaafr I hier van ftclde Haller. in de drukking des oveb 1 vloejenden zaads , en hier meede verzeld gaande vodMk ten ( c ); S t a h l verhaalt van een Man van ü6Jaa- L ren, die zoo krankzinnig wierd dat men hem moest lil vast binden, navier wecken veranderde dit in eene val- fer lende ziekte, die lang aanhield, en drie, vier maaien f daags weder kwam; de natuur redde zich hier we- I der door herhaalde zaadloozingen, waar door den ly- \ der m een halfjaar van alle zyne kwaaien gered was (d), \; de gefchiedenis van Pater Blanchet, dat merk»; waardig flachtoffer eener zyn lighaamsgeftel zoo wei-H nig C«) Quaft. Med- leg. Lib. vi. Til. I. Q. $.p. 4jg, Cb) Delocis affea. Lib. vi. c. v, C') Over de Ondervinding l. e, id~) 1, l. f. 13jj,  Staatsregeling: 115 ± voegende onthouding, is algemeen bekend, en Jan d* j: is zeker aan den ongehuuwden ftaat toe te fchry- ter. jjn, dat de Kloofters zoo groot een aantal krankzin- J^^ê. ■J-en bevatten — even zulke toevallen heeft Tis- I ï aangetekend, daar hy met eene meefterlyke hand c verfchrikkelyke gevolgen eener onmaatige wellust schilderende, de kwaade gevolgen der te ftrenge {thouding met zyne eigen ondervinding ftaafd («)., paard met deszelfs geneezing, door een door mechaihe middelen verwekte zaadsontlasting, welke geien door Gal e mus en ook Haller aangeteHïd (b ), en waar van my mede voldingende voorHtlden bekend zyn; Hip p ocrates , na dat hy ie fchoone befchryving van de ziekten der ongeflawde Vrouwen gegeven had, zegt: „ Meisjens, Jwelke aan de ftraks befchrevcn toevallen onderheJvig zyn, raade ik dat zy, zoo dra zy kunnen, in liet huuwlyk trceden ; wanneer zy zwanger worlleri zullen zy haare gezondheid weder verkrygen (O- " -Iierom pleegen de Geneesheeren aan hunne onge- Het ] uwde Lyderesfen in foortgelykc gevallen den raaci is een ge, Ii Hippocrates als het beste hulpmiddel aan te ndeeTt%n teen; want, hoe wel 'er gevallen zyn, waar in dit veele de- 1 Adel vruchteloos is in het werk gefteld, het zy men ,,„. i :ks moet toefchry ven, om dat het zelve te laat, of iieene verkeerde wyze gebruikt is, of veel van dat 'hriaue vuur, het welk aan het zelve de behoor- lyke a~) De morbis ex manufiupration* p, 19?» b) Rolfinc. 1. t. 1. 24. p. 359. O fie Morbis fitginanm  lid G EN EESKUNDIGE jZ™ 01 Iyke werkzaamlieid moet byzetten, mist, of om datW; T£R het kwaad uit eene andere bron ontfpringt, hoe hlL tZing. uok zv' de gevallen, waar "in het zelve met het all lergewenscht uitwerkzel gevolgt -is, zyn oneindig^ menigvuldiger; verfcheide Arti'cn poogden in gevafc^ len-, waar in dat middel niet kon in het werk gefijeM worden, de natuur zoo veel zy konden na te volgen,i; , en door gepaste Mechanifche middelen verligting I weeg te brengen O); middelen, welkers gebruik echj|f. ter met goede Zeden en Godsdienst met overeen te I brengen is, offchoon fommige Geleerden zoodaanidjl. middelen, volgens Sanchez, voor zeer geoorlooBl gehouden hebben, in gevallen, wanneer de Lyderejl fen uit leevensgevaar hier door konden gered wor- l. den (Z>), zoo zyn 'er doch zeer vee], welke deze», ve voor onbetaamlyk houden, en de meefte Geneejl kundige zien thans deeze Geneeswyze voor alleronbf- o taamlykst aan , het welk zy echter dikwyls vvenfchMl met een geoorloofd en natuurlyk Geneesmiddel te kun- f nen verwisfelen; wanneer zy op het vermogen der [ hefde acht geeven, en de weldadige uitwerkingen na- § gaan, van dat leevenwekkend vuur, het welk alle f onze aderen doordringt, en den omloop der vogtdM tot in de kleinfte der verborgen vaatjens aanwakkert, t' wanneer de daaglykfche ondervinding hun voor oogen T field, dat deeze hevige hartstocht in den menscrm dat I («) Mes uk pejdria virilem penem referentia fieri juhet qu$A\{ fys commodijpme femen aeteris nihil proficientibus evocari pofft L credit Cap. propr. vid. Herc. Saxott- Hoffmann Med. RaUf\ Syfth. T. v. p. 164. (6) De Matrimonio Lib. IX. disp. 17. JV. 19. T. 3. ■ |H Vid. Paul Zachias Qti.Med. leg, £, VI, T, I. Qa, V. », x£i li  Staatsregeling. 117 di is, het welk een fterk onweder voor eenen al te Van db flen en hier door ligt in bederf overgaanden dampkring TER i| dit, het is waar, werpt huizen overhoop, rukt 'btmen omver, wanner het te hevig woed, maar in 'tendeel veroorzaakt het vruchtbaarheid, het bevor:dd het welzyn der menfehen, dieren en planten, "waneer het in zyne juifte grenzen beperkt blyft. i Jijfcg zeer verre zoude ik deeze ftoffe kunnen uit"rfflen, wilde ik alle de waarnecmingen onzer berradfte Geneeskundigen over dit onderwerp te berdorengen, welke alle met het bovengemelde inftemnn, dat, alhoewel de kwaaien, die door eene veiling onzer kragten ter voortteeling voorzeker de !, offchoon zy de gevolgen der affchuuw1 Hfte misdaaden zyn, echter ook in tegendeel eene ; J:e geftrenge onthouding , als met het lighaamsge; 3 der meefte menfehen volftrekt ftrydende , de alkammerlykfte onheilen na zich fleepen zoude , Irë het niet , dat de weldaadige natuur hier voor ; Iforgd had, en onze verbeeldingskragt en goedgunf;e inrichting onzer dierlyke huishouding, ook zonè onze hulp, ja zelf tegen onzen wil, en als hec Ijfè ter fluiks voor onzen welvaard zorgden, de ; i Ike van de goede orde in onze affcheidingen, en ide behoorlyke ontlasting fommiger vogten zoo baarkkelyk afhangd, dat met een allergezondst li ghaamsj.bel, eene overmatige opvulling en al te groote vol- : pigheid, ons echter aan byna alle en allergevaarê ifte ziekten kan onderwerpen. 'i Ik vergenoege my derhalven met de hier ontworpen Ji )0rftelling der lighaamlyke gevolgen, welke de ontmding by eene talryke klasfe van menfehen na zich t -ept, (vooronderftellende, dat men buiten zeerdrinH q Sende  ■ 118 Gejte.es kundige m\% m gende oorz;iaken weigert, aan de wellustige nacht- f ter verfchynztis onzer verhitte verbeelding, de zorg voor * ïSó. ecnc bYna onvermydelyke ontlasting over te laaten, W welke tot zeer wyze eindeus gefchikt is) eene ontM' houding, die derhalven, als de oorzaak eener we-.p: zendisk en zeer groot nadeel in de Maatfchappy, in p het vak der Geneeskundige onderzoekingen met des ! te meer recht geplaatst is, als men zonder derzelver h kennis, onmoogelyk over den invloed van het onge- 1 • huuwd leeven der waereldlyken, op de algemeene I Volksgezondheid een juist oordeel vellen kan. XVIII. Ik ben verre vervreemd van de beöordeeling over den \ zoo uitgebreiden ongehuuwden ftaat geheel op my $ f' neemen; en daar ik alle de inzettingen van raynen Gods- I dienst zonder uitzondering eerbiedige, zoo vinde ïta • het noodzakelyk my hier te verklaaren, dat ik geeni» fints handelen zal over die onthouding, welke zy den f' eerbiedwaardigften rang van menfehen, de dienaaren wdes Godsdiensts heeft opgelegd, daar ik vast vertrou» f' we, dat een mensch, die voor het afleggen zynei. § gelofte zich zeiven met behoorlyke naauwkeurigheid, ouderzogt heeft, in ftaat is om met eene hier toe ge-; ichikte leevenswyze iets te verrichten, waar toe eeqf ander buiten ftaat is; daar deeze zaak uit dit oogJ punt van Godsdienst befchouwd, boven de menfche-1 lyke berispingen geheel verheven is, zal ik niet onderzoeken, welke gewigtjge redenen de Roomsen' Catholicfue Kerk heeft, om aan haare geestlyke le-] den het gebruik eens natuurvermogens te weigeren,; het welk, wel is waar, een gedeelte hunner natuurt uit-  Staatsregeling. 119 uiiaakt, maar echter aan een hooger bevel moer van di gnorzamen; dit is zeker, dat de Kerk deeze ont- TER lading flechts als eene bloote tugtiging acht, wel- voort^ kin dezelve niet ten allen tyde in gebruik was, cn «lts zoo lang in gebruik moet blyven, tot het haar gidunkt eene andere inrichting vast te ftellen. .(aar intusfchen een mensch, welke zich zelve in cti geestlyken ftand begeeft, alle deeze zwarigheden ni over het hoofd moet zien, maar behoorlyk overw en, en de kerkelyke overigheid, ter eere van haaren ft; i , eene gepaste keuze moet doen van zodanige IVmen, welke (onder de zoo verfchillend gevormde mifcben) het meest vermogend zyn, om hunnen I üd met goed gevolg te beftryden; zoo is het der ||te waardig, deeze zoo aanzienlyke klasfc van irhfchen niet onaangeroerd voor by te gaan, en ten 9 :fte die lighaamlyke oorzaaken na te (peuren, welklbenevens de zuike, welke van eenen hoogeien afk jjst zyn, verfcheide millioenen van menfehen in de Cistclyke landen in eene omftaudigheid plaatzen, V f in zy tot de voortplanting, in den eigentlyken zin, i|:s kunnende toebrengen, dit verlies door de ove- II klasfen weder vergoed moet worden; cn tevens c :.er verbetering eenige raadgevingen te berde bren£.., uit de welken ik hoope, dat aan beide zyden, Itot welzyn der Kerk, en ten voorfpoed van de . Itatfchappy, met opzigt tot de lighaamlyke weli trt hunner Leden eenig wenfchelyk nut mooge voort . i uiten (*). *) Men zJehet geen over dit belangvyk onderwerp gej ld ka-n worden, in de zoo oyerreedende voorfteilingen aan , Dnierischlykheid en het gezond verftand , ter opheffing van H 4 dea  120 Geneeskundige Van de den ongehuwden itaat voor d» Geestelykheid der Room- *' DR,FT fche Kerk. £ ter f' voort- ___ v' TEfcUKO. ' " ~ ' — \t Hoe zeer de Geleerde Heer Frank in dit Hoofddeel rne«kc het grootfte recht ons eene treurige, maar echter waarachtjjl ge fchiidery voor oogen Held van de gevolgen eener al M { ftrenge onthouding, k n ik niet nal aten eenige weinige aan*] j merkingen wegens dit onderwerp te laat.n volgen. Eene zoo by uitnemendheid geftrenge kuisheid, dat men«: i door het vermyden van al wat onze verbeeld.ng verhitten kan» I de natuur zelf de gelegenheid poogt te beneemen , om üMf den alles verdoovenden fl-ap door wcllustigcn drocrr.cn zich lf eene faeilzaame ontlasting te vcrlchaffcn, roo eene flipte kuis- i heid is by ons geen zoo algemeen veiTrhyi.fll, a's in die Jan- W den, alwaar de talryke klasfe van Roomfche Ceestlyken eed jè aantal bevat van achtenswaardige menfehen, die, dooi hun- jjc ne geloften en overrecding hunner plint, zxh verbonden acljfll ten de vleeschlyke lusten , fchoon ten nadeele hunner g«|J zondheid, aan hunne ordensregelen op te offeren, waar van U ïn het volgend Hoofddeel za; gehandeld worden. Daar onze kundige Schryver met zoo akelige verwen de ge- » volgen eener flipte kuiscliheid afmaalt, en de noodzakelyk, tt heid eener matige byflaap by herhaaling op de overtill en- li öe wyze poogd aan te toonen , zal zyne Zedeleer fommi- 1 ge onzer Lezeren misPchien voorkomen der ontucht voet te fle geven , maar men houde voor al in het oog, dat het geenfinml de Zedenieeraar, maar de Arts is, die in dit Hoofddeel zy^Bi re medebu'gers tracht aan te f;-ooren , om het hunne tot ver- «. meerdering der bevolking toe te b-engen, docr hm af te | fchrikken van eene levenswyzc , die en der maatfehappy en lihunner eigene gewondheid ten hoogften nadeelig is. , Niet minder nadeelig, er> voor hun zelvcn , en voor de* l maatfehappy zyn de gevolgen der ontucht , daar doch de kwaa- h( len , die de gevolgen eener verfpilling van onze kragten ter i voortteeling zyn, zeer talryk zyn , en op de onwederfpree- ! kelykfte wyze den vermogenden invloed, welke de drift ter voortteeling, op onze gezondheid , en de algemeene voort-" j planting heeft, aantoonen. Men Helle zich den wakkeren Jongeling voor, de bloem der jeugd is met een manlyken blos op zyn aangezigt gefchilderd hec  Staatsregeling. 121 it vuur der liefde tinteld in zyne oogen , zyne houding kon- Van Dï fet moed cn flerkte aan, de vermogens zyner ziel zyn aan ij?^*"1 Ine lighaams kragten evenredig , zyne verbeelding is vlug V00M^ 1 werkzaam, alles belooft ons eene tahyke en gezonde na- tklin6. tmelingfchap uit zyne manlyke lendenen : — ongelukkig brd zyne inbeelding door zedebedervende Gefchriften en ifprekken tot wellust aangezet, zyne reeds bedorven medzellen gebruik maakende van zyn volbloedig temperament i gevoelig zenuwgeftel , geholpen door eerlooze Vrouwen, epen hem mede in den modderigen draaikolk der ontucht; | tuimeld van de eene ongebondenheid in de.andere, en jrfrild de vaag zynes leevens in fohendige bordeelen ; de ■jbozende Jongeling is nu een affchuuw verwekkend, bleek, i loogig f;ook geworden , zyne doffe cogen hebben het ge;t byna volftrekt verloren, met wankeler.de fchr eden nafrd l.y in eene voorovergebogen houding , als het uitgedroogd Iraamte eenes afgeleefden gryzaards , zyn ee:tyds werkzaa- \ en geest is a's in eene werkelooze ongev e.ig'-eid verzon:n , zyn verzwakt geheugen weigert hem het voorledene heiinneren, zyne ve*beeldingskragt is voor geen andedan wellustige denkbeelden vatbaar, en zet hem aan om jlkens, in weerwil van zyn onvermogen in de tempelen der ikuischhdd zyne verflenfte offcihanden armzalig op te offen; dus neemt zyne kwaal van dag tot dag toe, en fchoon ' van den gewoonen geesfel der ontucht de fchandelyke veisziekte bevrvd bleeve, zy. e onmatige wellust alleen zoude )>m aan de vreeslykfle kwaaien doen onderworpen zyn ; de Öydelykfie hoofd - en lenden pynen , de verfchriklykft» liptrekkingen maaken hem het leeven ondragelyk , tot dat jjne fleepe-. de teering' oorts hem als een fcha- dvlek zyns geichts, endenwalg zynermecemenfehen ,naauwlyks op de helft vner jaaren, in den kuil de- vergetelheid dompeld , zonder en eenig afftammeling na te laaten , die zyn graf met op:chte traanen der liefde befproeid. Me veris, beu', tantis defunBum partibus olim Tartareas vivum conftat inire vlas. Jam minor auditus , guftus minor, ipfa minara Lumina , vix taSu nofcere eerta queo. Nullus dulcis odor, nulla efl jam grata voluptas Senftbus expertem quis fuperejfe pulet? H < *  i^i Geneeskundige ;VaN DE En letbea meam fubeunt oblivia menttm ter*"1" ^" con^a f"' iam weminijfe potefl voort- nullum confurgit opus, cum corpore languit, TEELING» Atque intenta fuis objlupet ipfa malis. Ipfaque me fpecies quondam dileSa relinquit Et videor forma mortuxs ejjfe mes Provineo, rutiloque, prius nunc inficit ora Pallov £f exfanguis funereusque color, Aret ftcea cutis, rigidi flant undique nervi, Et lacerant uncts tabida membra manus; Quondam ridentes oculi, nunc fonte perenni Deplangunt poenas notie, dieque fuas. C. G alli Eleg. X. ü Zie daar een allerakeligst tafereel der gevolgen eener cM matige verfpilling van de vermogens ter voortteeling, een tafereel, het welk wel niet in alle voorwerpen in een en dezelfden graad befchouwd w»rd , maar , waar van echtej] helaas! verfcheide voorbeelden aan veelen onzer zullen vooM het geheugen komen. Het zoude ten uiterften overbodig zyn de nadeelig e geval gen van zoo eene levenswyze voor de geheele famenleeving' uitvoerig te willen aantoonen; deeze doch vallen elk opper-! vlakkig befchouwer in het oog, en moeten voorzeker eene menschlievende regeering aanzetten , om alles te kosten te leggen ter uitroeijing van die oorzaaken, welke tot dezelvftj aanleiding of voedzel zouden kunnen geven. Vertaaler* T WE Er  Staatsregeling. ïöj i tweede hoofddeel. ,ran het ongehuuwd levin der. geestlïicen. s- if. liet is zeer moeilyk om het jaifte tydvak te bepaa- Katuur1, waar in den ongehuuwden ftand als een ver- faake°nor~ lente der geestlykheid vastgefteld is; het zy hier man dezen jede zoo het wil, men kan , onder de natuurlyke "duwden jiftandigheden, (zonder de edeler beweeggronden uit- PaaU 1 luiten ) welke tot dezelve aanleiding konden geven, ! er het algemeen Hellen , de moeilykhcid om de j sstlyken een behocrlyk onderhoud te verfchaffen, de veiligheid waar in zy leefden , en de geftadigc verdingen waar aan zy waren bloot gefield; in zul» omftandigheden is doch het huuwlyk eene last, de uiyke driften zyn minder hevig, en de voortteeling ive fchynt eene wreedheid te zyn, als zy Hechts ünen moet om de Lotgenootcn van onzen rampfpocd I Vermeenigvuidigen ; de vervolging maakt het zeer zwaarlyk zich ergens met een huisgezin ter neder ; zetten, terwyl men dezelve zonder zoo eene hinrnis veel gemaklyker ontgaan kan; het leevensonifbpud van ons zeiven gaat natuurlyker wyze voor voortplanting van ons geflacht, en men zal geen deer bezaajen ter plaatze, al waar men onzeker is , of  lM Geneeskundige Janhet 0f men in den Oogst deszelfs vrugten zal inzamelen j huuwd al waar men zelfs zynes kommerlyken leevens niet ze] per^ ker is: Het is daar en boven, volgens den gewoonerj Geestly- -toedragt van zaaken, zeker, dat de verkondigers eeneii K£N. ° nieuwe leere van de vervolgingen , welke hunne bekee-j relingen, het zy wegens de deükwyze van het land J waar in deeze leer gepredikt word, het zy wegens derj inhoud deezer leere zelve, of deszelfs betrekking tod de aangenome Staatsof Godsdienst gefteldhcid, hel zy eindelyk wegens hun gedrag zich op den hals laa] den , dat zy van deeze vervolgingen het meest te ]■ den hebben; hunnen geftadigen arbeid aan de uitbreitj ding hunner parochiën verknogt, maakte hen de gei ruste verzorging eenes huisgezins onmogelyk. S- li. bHdri*r Het ,S Van de alleroudft2 tyde" af, by de grootftö) Vrouwe» Volken des aardbodems een ingeworteld gevoelen ge4 7y/ehaa- vvecst5 dat de byflaap iets verontreinigends had, dm den. ^ d" Vrouwen > geduurende hunne Honden en kraam-4 tyd, geheel onrein, ja zelf iets vergiftigend* by zicMj hadden, dat men derhal ven, om der Godheid eene zui-4 vere ofierhande op te draagen, en met hoop op ver-1 hearing in den naam des. Volks te kunnen bidden,! zich van deeze verontreiniging zorgvuldig wagten moest.'! Die gevoelen aangaande de kwaadaartigheid van het! bloed der ftonden , fchynt, volgens Haller, door! Arabiféne Geneeskundigen uit Afia in Europa over-1 gebragt te zyn; het geen men hier van zeggen kan ,1 is, dat in heete landen het uitgevaatte bloed wel-l haast tot eene fchadelyke verrotting overgaat, en ditl kan aanleiding gegeven hebbes tot het oordeel, het welfij  Staatsregeling. 12,5 Ik vcrfchcide Amerikaanfchc Volken wegens deeze vaivhesi ïftandigheid vellen, en tot die wetten, welke hier HuUwa daar deswegens zyn vast gefield O). Zoo veel ™™m fli e buur van de Arabieren heeft kannen gewaar geesttsden, honden zy thans den byflaap met een Vrouw LY * <; de ftonden heeft niet voor gevaarlyk; zy vermiwen echter, dat niemand aan de wellust in zoo 'we zoude zyn overgegeven , dat hy niet in zulke handigheden de onthouding kan in acht neemcn (*> ln Europeaan in deeze gewesten woonende, veraarde hier van geen nadeel ondervonden te hebben, Kbewyze dat ock in deeze landen geene kwaadaariheid aan het maandftondelyk bïoed eigen is (4) iDe Zwarten van Isfmy, zonderen hunne Vrouwen h lang zy de ftonden hebben, van zich af tot dat g,bruïit* a) Het is ecliter niet de hitte der lüchtftreek, welke de i icjeedfche Vrouwen het geheele jaar door voor haare mani;zoo verachtlyk maakt, geduurende den tyd haarer fton{ 1; zy moeten zich zeer dikwyls fchrylings over het vuur s;en, zich met haar van het rendier of beevergeil beroo1 i, zy mogen de fpyze haarer mannen niet bereiden, en ]t zelf niets met de hand aanbieden. P alias 3 D. *) Een Maronitiesch Onder -Patriarch van Aleppo , de Afct (rmano Conti, gaf aan den Geleerden Reiziger BlöRNSTaHL i \e zeer uitvoerige , doch tevens aller affchuwelykfte befchryder melaatsheid, zoo als dezelve door hem als oogge- [è was waargenomen, tevens als oorzaaken daar van op.'ende, vooreerst, Gods toorn, ten tweeden de byflaap ' i een man met eene vrouw, terftond na haaie kraam- of i mdelykfche reiniging, waarom dezelve aldaa. ook op ftraf- ouw in die omftandigheden bevind (c): het is alteend dat de Joodfche Vrouwen, onrein wordende, allre Mannen moeten waarfchuwen, op dat zy zich haar zouden onthouden, het ftaat hun niet vry, :«:dan iets van hunne Vrouwen aan te neemen, denJven iets te geeven, zy eeten of drinken niet uit ■M zelfde vat of fchotel, zy plaatzen zich niet aan ittre zyde(r/), Moses verbood den zulken, den .ijBiwlykfchen omgang op ftraffe des doods (e); de tyllder Michaclis verwerpt op goede gronden, dredenen, waar aan dit verbod gemcenlyk word toefeihreevcn, als willende de Wetgever eenen zoodaa- 3en byflaap als te dier tyd, onvruchtbaar zynde, {ïkeden, Moses verbied immers dezelve niet ge- dirende de zwangerheid (ƒ): hier toe behoord ook —1 het % ) Hifiorie der Reizen g D. » Supplement aux Dlffertatlons fur la Religlon des Banians "■5 48. ih,t) Knox Relathn du Celtan. Ook de Mohammedaanfche leM.-uwen mogen, de ftonden hebbende, de Klasfe der Panefii:if 1 10, en die der Schafriten 15 dagen lang hunne gewoonly«■] >gebeden niet verrichten , dewyl men gelyk zy zeggen ijtii : dan rein voor de Godheid verfchynen moet. NlEBUHR, lil d~) Recherches fur la Religlon des Juifs. tifj| e~) Levit. 20. vs, 18. ƒ) iutil des quejlions propoffrf 0 me, SttieSê de Savans p. y.  128 Geneeskundige onge-HET het voor de Sezonclneici der Joodfche Vrouwen diïJIr hüuwd werf zoo nadelig baden, in koude plaatzen of badftt berVEN kelders, waar toe zy gehouden zyn, wanneer zy ieftl xeTTLV" Van de ftonden gewaar worden r>): PliniuB geeft van de boosaartigheid van het bloed der ftorM den eene zoo vreeslyke befchryving, dat men me/Jol licht eej vergif zal aantreffen, het welk zoo verfdirikBflj lyke uitwerkzels te weeg brengt, zoo deeze zyimi vernaaien gegrond waren S- in. | tSuZZ. Het was nict allcen van der Vrouwen maandftonffi dm' mm Van 0UC,'S her de zonderlingfte begripfll werk der Pen kocfterde, aan welke de Geneeskundige voet gajH vu°l'"töe- ven ' lmar men breidde deeze verontreiniging meJjl fthreef. de uit over het werk der voortplanting van ons ge-' B flacht, en over de zaadvogten van beide de Kunnen: hierA van, i, O) Door eene veelvuldige Geneeskundige practyk onder I de Jooden heb ik opgemerkt, dat de Joodfche Vrouwen meer i dan de onze aan ontydige maandftonden onderhevig zyn, enj \t ïich dus tot haar groot leedweezen, veelvuldig baden moe- fee ten (*), het onmatig gebruik der koffy, en zeer verhittende Ir. fpyzen kan behalven misfchien eene leedige en zittende lee- Ie: venswyze tot dit verfchil aanleiding geven. (b) Lib. vii. c. 15. & xxviii. c. 7. _ _I| C*) Zonde niet deeze badingen zelve by fommige van f haar oorzaak van deeze ongeregeldheid zyn kunnen? het veel-' r vuldig aanwenden van al wat deeze deelen verflappen kan r ' moet voorzeker in deeze onze vogtiger en kouder lucht-*' F ftreek eene geneigdheid tot overvloediger en fpoedig teraJ , f keerende ftonden veroorzaaken. ' I  Staatsregeling. 129 vi moeten wy afleiden, dat de wasfchingen, na de laiens omhelzingen, by zeer veele Volken in heete huuwd k len als Godsdienstplichten heilig wierden waarge- DEi len: Strabo zegt dat de Asfyriers zich na g^stlydi byflaap voor even zoo verontreinigd hielden , als 0Zy een dood lighaam hadden aangeraakt, en moefti zich dus zorgvuldig afvvasichen: even zulke Inzongen hadden by de Joodeu plaats, „ een Man, JÜs van hem het zaad des byliggeus zal uitgegaan iyn , die zal zyn ganiche:vleesch met water baden , ..en onrein zyn tot aan den avond O): " het is dnerkenswaardig, dat by de Jooden geen der men■glyke uitwerpzels voor onrein en belmettende geilden worden, als de zodanige, welke, gelyk het lied, zaad en ilym, hunnen doorgang door de teelden namen, daar het bloed, het welk door cemge al re weg door de neus, zelf door de aambeyen fctde, niemand verontreinigde (4); by de wilde öericaanen word volgens de nieuwfte berichten van Ja- a) LM*. C. 1, vu 16. Dit gebod heeft in die heete luchteek een voortreflyk nut, en toor.t even gelyk de meefieft ■ Mofavfche inzettingen, welk een uitmuntend voordeel de ettende zorg eenes Wetgeevers voor de gezondheid zyner frgeren kan te wee-; brengen; aldaar, waar de hitte der ihtftreek de menfehen zeer ligt tot aVerie.i ongeregeldheden n aanzetten, daar is de verontreiniging, welke men o? de tdloozing , die buiten den byflaap plaats heeft , vastfteld eene erheilzaamfte infleliing : en daar , waar de grooter geneigdheid : bederf in de vogten aan de teeldeelen door den byflaap eerder gebr.ken kan mededeelen , is het baden en waseien dier deelen eene allerruttigfte gezondheiisregel. (&) As er Worms D'Jf- Med. de caufa Immuditici leprofam GieJ* p. 14. 15- 1  130 Genees kundige onge-H£T JAMES Adaie-> niemand toegelaaten, by eenel huuwó gewonden te komen, ten zy hy voor af verzeker! leeven h.ebbe ^ hy zeder(. 24 um.en niets ^ vr() 1 j tw_wT heeft te doen gchad' zy ontnoude" zich drie nagtelp van den byflaap, voor dat zy ten oorlog trekken, en lieven zoo veel wanneer zy daar van terug komen rv« jk f ja zelf in veifcheide Christenlanden wierd ingevoerd I f de jonge Echtgenooten naar het voorbeeld van Jacob^ I de eerfte dagen van hun huuvvlyk alle vleeschlyke wel I lust te ontzeggen, en verfcheide Bisfchoppen deelden f verlofbrieven uit, zonder de welke Let met geöojlp loofd was in de eerfte twee of drie nagten by de Bruid* ¥ te flaapen: Het Parlement van Parys gaf dus op ver- f zoek van den Procureur-Generaal en der Magiff raat ï van Abbeville, aan den Bisfchop van Amiens en d» Geestlykheid van Abbeville een bevelfchrift, op dato**1 19. Maart 1409. van den volgenden inhoud: ,, datl i, zy in het toekomende den jong getrouwden geenen ï „ last zouden opleggen, om de eerfte, tweede of der-- ï de nagt by elkander niet tc mogen flapen, maar i „ dat het afgekondigt moest worden, dat het ieder „ Bruidegom voortaan vry zoude ftaan, om'den eerJ „ ften nagt met zyn Bruid door tc brengen O). " I s'IY- (O Hiflory of the Apicrican Indians. 00 Vid. Conr. Phil. Hoffmanni difiurfut hifiorictt |o jmnd. de die ainoSe nuptiali ; Regiomont (S Lipf. 1731. 'er is eert f, gefehriFt, hetwelk men van den vierden Roomfchen BisP-hop' |h Evarmus afkomftig oordeelt , over de noodzakelykheid '{, derhuuwlyks inzeegening, waarin hy zegt: Uxor oratiombus er i* facerdote beneditatur, & paranymphis , ut confuetudo doeet, cufto- |ii dtatur Cf confociatur & biduo & triduo oratiombus vacant & caflitatem fr tuftidiant, ut bons foboles generentur & domino in aSibus fuis pla- ia 'tant. Summa CmQHttm ftr,BaRTH, Carranza. Het vierde- -/; Con-  Staatsregeling. 131 «TV Vavhet huuwb {): zal my in het onderzoek, nopens de gevoelens er voorige tyden, wegens deeze omftnndighcden niet g-estly-. :rderinlaaten; het zy genoeg te zeggen, dat federd e ontdekking Van den omloop des bloeds cn der Kariuryeriee vosten ons den aart der maandftonden naauw verbid- u n fi T hief J peiger heeft doen kennen , men ten vollen over- ^ IJgd is, dat die gevaarlyke uitwerkingen, welke ] .en de'zelvfe toefchreef, in onze gnnatigde lüchtftreek 1 een plaats vinden, wanneer zy , van wien dit blo.d ji StJast word, voor het overige gezonde vogten heeft.; ] 1 het maandftondelyk bloed geen grooter kwaadaar1 gheid aanneemt, dan het zelve uitgeftort zynde, en it jich op eene vogtige en warme plaats aan de lucht «bót getteid bevindende, altoos verkrygt, even gelyk let in de plooijen der baarrooederfcheede geivnncn I ynde, by veele Viotiwen eene rottende ftank aanBemt,(>> ■ Hoe men de zaadvogten van gezonde menfehen en . bizelver vermenging, volgens de regelen der matig, Lid en betaamïykheid, onder de oorzaaken dc| va-, ] jntreiniging kan brengen , is voor elk Natuiukun• Lge een geheim: dit lecvenlcbeppend vogt is imm i'S 'het Lncilie van Carthagena anno 393. beval, qui, cum benedictie int acceperint, eadem noSe , pro reverentia ipfius benediaionis in \ on fit Vulitr, neque fana futura, purgatio turn parcior} turn fpecii de\rior prodit. neque cito concrefcit. de nat, puers. I _  l$l GïMEESKUNDIGl oIAE-HET het meefterftuk der natuur, deszelfs gepaste en heil || houwd zame ontlasting bevorderd onze gezondheid en vei !f leeven genoegen, hoe kan 'er in deeze bevordering iets vei! f geestly- nederends zyn („\ KEN. j K j V i v. J&_ Het is intusfchen zonderling, dat zoo verfcheidjl van bet Volken, aan zoo zeer verfchillende begrippen geherrtl f onge- ■ 11 u- ■ at huuwd eenter alle hier in overeen kwamen, om aan hunneP' Godsdienffige Perfoonen den omgang met Vrou-P veZierlit, We"' of volfti'ekt' of ten minften zoo lang zy in den « Godsdim- dienst der Godheid waren , geheel te ontzeggen ; M f1 fi-. dat byna overal het gevoelen plaats had, dat'men!' door het opofferen van deeze hartstogt een Gode be- r? haagl yk werk verri ch tte. é Indien het geheime oogmerk des Wetgevers in hee-f te landen, alwaar de ongeregeldheden , met opzigfl totr Ca) Het is gemaklykte betoogen, dat het werk der voort-I?' teeling niets vernederends in zich heeft, zonder daarom deni? voorrang van het maagdelyk leeven , het welk door de Kerku; als Gode behaaglyker gefield is , in twyffel te trekken : ikf plaatfe hier deeze aanmerking om hunnentwille , die ten on-\'. rechte gelooven , dat ik , door het huuwlyks leeven aan te» pryzen, den maagdelyken ftaat pobge verachtlyk te maaken jfe geen daad kan een vrywillig werkend fchepfel vernederen B waar toe hy van zynen wyzen Schepper eene inwendige neii I ging ontfangen heefc , en het antwoord het welk de Wys- io geer Panetius aan eenen jongeling gaf, vinde ik zeer ge- r< grond , gevraagd zynde , of het wel eenen wyzen man betaamde n verliefd te zyn, antwoordde hy , wat den wyzen mannen aangaat, V laat ons hier van zwygen, maar gy en ik die geen wyzen zyn , f laaten wy ons altoos wagten voor een hartstogt dit ons tot flaavtlt' k maakt, m by ons zeiven vernederd, ra  Staatsregeling. 133 3ij de Vrouwen onder het gemeen, veelvuldige! en o^HIT s). De Torgoutten verlaaten Vrouw , a~) Ceremonies & coutumes religieufesdes Peuples Idolalres T. ii. , iplement aux differtations fur la Religion des Banians. Sl'rabo ,. ogr. I. XV. » 6)Pallas Reizen I. Deel als een nieuw byvoegzel by het E ' htboek der Kalmukken , is een, onder bekragtiging van zes r, Jirnaame geestlyken afgevaardigt, bevelfchrift, waarin gezegd |i trd. „ Indien een gewyd Priefter zich door den byflaap m met vrouwen verontreinigt , en deeze overtreding openjaar word, zoo zal hy tot ftraffe aan den Cburrul (de . , ;rootfte geestlyke vergadering, of het hoofdleeger van den overften Lama eens Ulus (Stam) een Kameel geeven. ■ Wanneer een Diacpn een byzit howd, zal by aaa den G>urI 3  134 Geneeskundige f Van i jet Vrouw en Kinderen, om zich in den gecftdvknM' pNGE- ., , , , _L huijwd Itand te laaten inwyen, en meencn hier mede eej l; Godebehaaglyk werk te verrichten, waar toe zy ziel f ceist- door eenen proeftvd voorbereiden, eer bunnen knü» P lyken. . . ' , 1 \^ gelctiooren, en zy m hunne orde worden jngewydB' De drie klasfen der Itohins in het Arrakanfche dooB' gelofte van den ongehuuwden Staat, dezelve verbr_| kende, worden zy van hunne waardigheid beroofd» en tot den rang van gemeene leeken vernederd 0)j r de Talapoinen in Pegu, zweeren by hunne inwijing, h „ dat zy de waereld verzaaken, alle zinlykc geneug-: F „ ten en omgang met Vrouwen en wsereldfche men-,- f' „ fchen zullen vlieden (bj," in Staifl word den ecM f voor onrein gehouden, den ongehuuwden ftaat is al daar een trap tot de Volmaaktheid (r) : de Iudiannfche \' Priefters op Ceylon neemen dezelfde pligten in achf,'|( zy mogen niet trouwen , geen Vrouw zelf aanraa-?. !' ken, ja het werken is hen verboden (dj; de ChUfï neezen doen eene Jongvrouw (Matzou), welke ui(|. gods-*» j, rul een Paard, en wegens het brandewyn drinken een, fe „ Schaap geevenj als een Geestlyken Schoolleeraar deswe-^' l\ gens word aangeklaagd, is de flraf voor het eerstgeme'de „ misdryf een Schaap, voor het tweede flegts de waaide va» 1 „ J Kopeks. —— Zoo iemand deeze overtredingen niet wil na- ff j, laaten, men fcheide hem dan geheel af, hy zal in geen' B „ Kerkelyke Vergadering verfchynen , geen kerkdienst voor jc j, eenen zieken of geftorvenen verrichten , maar hy worde' in „ van zyne geestlyke waardigheid verflokeri , en onder def „ overige onderdaanen geplaatst. (a) Algemeene Reizen XI. D. i r Cerem. & Coutumes Rel. I. e. p. 38. tO La Loübere Defcript. du Roy. de Stam T. I. p. 3Sb \' id) Dapper. Gezandfehap naar Cbiita.  Staatsregeling. 135 $ isvrugt eene gelofte van maagdom gedaan had, god- Van hei ie eer aan, en offchoon de voornaamfte Bonzen HUUW» jh eertyds-.ia den Echt plagten te begeven, vind ^eevsn ï n echter in dit ryk verfcheide Klooffcer - Geestlyken Geestly« Nonnen, welke zich van den omgang met het an- KEN*' jij e geflaoht of voor eeuwig , of voor zoo lang als } me gelofte duurt, welke het in hun magt ftaat te ïbreken , zorgvuldig onthouden; de Monnikken van ffSecte LanzU, welke men m die landen met een liuwsperfoon aantreft, moeten zich aan eene zeer \nederende ftraf onderwerpen („), de lalouj!re zegt: „ de Wysgeeren der Chineezen achten ^de vrouwelyke Sexe een voorwerp te zyn, van I het welk men een afkeer hebben moet, zoo dra i men aan de oogmerken der natuur voldaan en kiu. deren van dezelve gewonnen heeft; zy veroorloven zich derhalven nooit zich in een tweede huuw~ lyk te begeven, " die van de lkoïlche Secte, in Ja« ] 1, hebben wel de vryheid om zich in den Echt te teeven, cn hunne Kinderen in hunne Kloofters op ■ 'voeden, weinige echter bedienen zich van deeze : yheid, ja fomimge van hen gaan om des ongchumv, | leevens wille zich naar andere gewesten begeeven, ; waar zy verpligt zyn kuisch te leeven (b). Het ■jrd by de bedevaarten der Japanners aan eiken Pelm op het ernftigst voorgehouden, zich zorgvuldig 1 den bvflaap te wagten, en hunne gcestlyke opiders verbraken hen de iammerlykfte voorbeelden ] menfehen, die op deeze hunne godvruchtige reizen _) Purchus Extrait des Voyages. Kae.vipher. Hffl. Japon. Lib.Vi. t. 8* 1 4  136 Geneeskundige Van het zen deeze vermaaning hadden in den wind geflaaj huüwd gen O). De Priefteresfen van Bacchus, te Samosl leeven verlieten haar gewyd Eiland, wanneer zy met haaJ *ensri-y" ^anncn fpre£ken wilden, om het zelve niet '.e ont* heiligen (bj, de Egyptifehe Priefters moeften ziel van den wyn en het vrouvvelyk geflacht zorgvuldij wagten (c). Julianus zegt van de Athenienfer Priefterenj dat zy byzonder kuisch leefden , en hun Hieropham v of Opperpriefter zich geheel en al van alle wellust onthield (V) ; daar nu deeze leevenswyze niet zonder veel bezwaarlykheden' was, gebruikten fommige hun| ner een uit de fcheerling (dolle kervel) toebereide* drank ter beteugeling hunner driften (ff), andem fpeenden zich van vleeschfpyzen (ƒ), en de gewjil de maagden leiden voor haare inwijing de bladen van eenige kruiden onder zich in haar bedde om haare lusten te fmooren: „ Ik ben ten vollen overl ,, tuigd, zegt De mos the nes, dat zy, die zie h ,, met godsdienftige verrichtingen bezig houden-/ ,, zich, niet flegts geduurende een zeker getal van ,, daagen, maar hun leeven lang van alle onreine be4 „ geerten moeten onthouden (g). " De (a) Dijfert. fur la Relig. des Cbinois & Japonnois. O) Strabo Geogr. L. iv. (O Differt. fur le culte religieust par * * * * *. (rf) Orat. v. en Hier. on y mus L i. adverfus Jovinianum. f>) phil. CameRARII aperte hor. fubeepv. Cent. 1. e. 1. dt Campher is met veel vertrouwen een tyd lang met dit oogmerk by ons gebruikt. (ƒ) B Ru N ïgs Compend. Antiq. Grxear, (_)/•*. Cap. vi- p. 73.  Staatsregeling. 137 De oudfte Romeinen bevalen in de wetten der Van hit ■ aalf tafelen aan hunne godsdienftige Perfoonen: mvwa leeven ser. Divos. Cafte. Adeunto. Geestly- kin. t voor dat zy den Goden offerden, wiefchen zy het bfd, het lighaam, de handen en voeten; metwel] uitwendige reinigingen Arnobius den fpot If ( a ), alhoewel derzelver gi estlyke meening door I tc er o duidlyk genoeg verklaard was (£). De Echtfcheiding uit hoofde der inwijing in den iiefterftand , konde na willekeur gefchieden ; men 1 'am door onderlinge overeenkomst by eene vriende]:e fchikking hier toe, volgens welke eene party alOs ongehuuwd bleef, terwyl de andere naar welge• .len een ander huuwlyk aanging ( c ) ; en alhoe- ■ 1 een groot gedeelte der Romeinfche Priefteren geiuwd was, het was hen echter niet geoorloofd, Miineer zy onlangs der liefde geofferd hadden, het :aar der Goden te betreden. Vos quoque abejfe procul jubeo , discedite ab an's, Qiieis tulit heft er na gaudea no6te Venus (_d). Dee- !_■) Lib. VI- en Lactantiüs L. V. C. 20. i) Cafie jubet lex adire ad deos; animo videlicet in quo funt via; nee tollit cajiimoniam corporis , fed hoe optrtet intelligi, 11 multum animus corpori pr&ftet, obferveturque ut eafio eorpore nbeantur multo efje in animis id fervandum magis. Nam inlum vel adfperjione aquae vel dierum numero tolli: animi labes diuturnitate vanefcere , nee manibus ullis elui potefl: de Legims Lib. II. 'c) Tertullianus Lib. 6. de monogamie, [<0 Tl bullus Lib. II. Eleg. 1. 15  ijS Ghkiesküudicb1 Van-hit Deeze inftelling had ook onder de Leviten plaats! huvwo welke volgens de godlyke wetten zich gcduureril l^eeven  140 Geneeskundig-- onge-HET Het was vcel §eraaklyker dit gevoelen nopens den \ huowd ongehuuwden fiaat in de gemeentens der Christenen jv. leeven meer en meer te verfoeiden, dan liet zelve daadlyk !' CfESTtY- in gebruik te brengen; men kon onder de ongehuuw- ! den niet altoos tot Opzieners der gemeenten zulke f Mannen vinden, als tot dien post vereischt wierdenBl en zy onder hen die of daadlyk gehuuwd waren, of tvo getrouwd geweest waren, vonden in dit gebod zwa- tat ngheden, welke hen onoverwinlyk voorkwamen. In 4 de zoogenaamde Apostolifche Inzettingen, die tot de [ eerfte Christen Eeuwen behooren, wierd bevolen: i_ „ dat geen Bisfchop of gemeen Priefter, by het aan- \ ,, vaarden zyner bediening zyn Vrouw vcrftooteMg' ,, zoude; dit ondernemende, zoude hy van zyne ge- k,, meente afgezonderd, en halflarrig blyvende, eitii p ,; dclyk geheel en al van zyne waardigheid ontzet t£^ „ worden («). " Indien nu deeze wet, gelyk het onze geleerdenf'fi tocfchynt, in de by woning der Vrouwen niet anders I' bedoelde, dan eene verbintenis om voor haar onder- r houd te zorgen, zonder by dezelve meerder kinde- | ren te tcelen , zoo zoude dit gebod de bezwaarlykJB' heid van het voorige merkelyk vergrooten, cn het f was voorzeker te vreezen, dat het in fommige ogen- I blikken, waar van wy hier voor gewaagden, ten uiter- \ fte moeilyk zoude zyn, om van beide zyden zich bin- |' nen ni ligmakers uit het Euangelium, en Cassius predikte vol- 'ie gens een der onechte Euangelien den jEgyptenaaren een ge- k zegde van Christus, waar in men hem eene vervloeking va» M den echten ftaat in den mond lejdde Fleury l, e, lib, 4» , p- 502. k C" ) Canon, 6. ji  Staatsregeling. lAt' ri de juifte grenspaalen eener broederlyke en zus- ^^mV llykc liefde te houden huuwo LEEVEN DER C VII. GEESTLY- ken. Jit deeze oorzaak fchynt het afgeleid te moeten rjfej. \ rden, waarom in die tyden het onder de Christe- len ter l, even als onder de Priefters van Cybele tc Ro- rj (i), zeer gebruiklyk wierd zich zelf te ontman- driften. nen, j) Sommige , welke de inftelling van den ongehuuwden fl: der Gee°stlyken van deeze- tyden vast ftellen , verftaar» d en Canon in dezer voegen , dat het niet te min om alle gaar te vermyden, den Priefterert ongeöorlooft was met hunn(/ronwen famen te woonen , fchoon dit echter van die tHn nog niet duidlyk blykt; echter is daarna door duidlyke Cones benist geworden, dat in dit geval na de inwying de Ai zich van zynè vrouw zoude afzonderen , en met haar min één huis mogen famenwoonen-, de tweede Synodus Tur,ca omtrend het jaar 570 beval, dat de mindere Geestlyken aos en overal hunnen Bisshop moeften verzeilen, en omr -en tam in cella , quam ubicumque fuerit fecum habitent. Zoo d'zy nevens zyn bedde of ten minfte in zyn flaapkamer èfe legerfteedc moeften hebben, om door hun geftadig toezj den volke a'le vermoeden van gemeenrchap met zyne Xeezene huisvrouw te benemen, ■ heden ten dage, Xneer eene vrouw noch jong zynde in de inhuldiging vaalten man bewilligt, moet zy zich terftond een Kloofter tot j|r aanftaand verblyf uitkiezen, en in het zelve haare ;en eindigen. b) Zy dronken van den Gallus, en fcheenen daar door ia. <üe razerny te vervallen, waarin zy hun lighaam krabden i^hunne teeldeelen affneeden , de Geneesheer arctaus Ijkt zich hier over in deezer voegen aft: , Zy fnyden zich de teeldeelen af, en gelooven hier mede . jurihe aangeroepen Godheden eene by uitneemenheid aan- jcnaruen dienst te doen; hunne verhitte inbeelding ver- „ yoerd  *42 Geneeskundige i Van hst nen, zoo zelf dat de kerkelyke Overheid zich genood- b HuuwD zaakt zag, al haar gezag hier tegen in het werk te p leeven ftciien; hier van gaaven de Israëlieten reeds een voor- k geest- beeld: „ al wat door pletteriuge verwond of uitge- \i iïkew ^ fheeden was aan de manlykheid, mogt in de ver- e ,, gadering des Heeren niet komen: " Deuteron, zém de Romeinen maakten zich meede hier aan fchuB dig O), in zoo verre, dat M. Sep.gius aan deri tf vergaderden Raad voorftelde, de gefnedenen van de Godsdienstoefening te weeren(^), en om dee» ze zelf ie oorzaak wierd ook eindlyk aan Metel-[v. lus de Priefterlyke Waaidigheid ontzegd (c), in [z de hier Voor aangehaalde Inzettingen vind men» Middelen ,■> die zich zelf de manlykheid heelt afgcfneden, zal |z zTmzer- » als een z^moorder en vyand der godlyke fchep- p. %rk°r,ie " der &eestlvken ftand onwaardig gehouden wor^W bet Jrrk „ den, en reeds een lid derGeestlykheid zynde, zal I gffteUt sj zodanig een als een zelfmoorder van zyne waar- f,, digheid beroofd worden (d). " En in de daad, warneer de ontmanning als een' middel, ter verkryging der hemelfche Zaligheid moes» befchouwd worden, even gelyk de Valcfianilche Secte, dezelve in de eerfte Christentyd aan alle haare aan- »> voerd hen tot dolheid: Zy worden door eene betoveren-ï de muzyk en bedwelmende wyn als bezeeten, de" aanmoeT „ digende aanfpraak der aanfehonwers flookt deeze gewydet „ razerny aan, welke men dan aan eene Godlyke inbiaazina ,, toefchryft Mercurialis Lib. 2. Variet. cap. ïj. (a) Coelius Rhodiginius Lib. VIL C. 2. (b) Al. ab Alex andro Lib. 6, dief, genial. c. 14. (t) De Sacrificiis genlil. p. 63, («O Canon. 21, 23,  Staatsregeling. 143 I jjeleden als eens ter zaligheid noodwendige zaak J^hü I Beiral O), 200 had voorzeker het manlyk geflacht, huuwo ■igcns de gelukkige gelegendheid, welke zich tot ^M 'i «e handgreep ter zaligmaaking by het zelve voor- Gmstc:d, boven dat der Vrouwen eenen merkelyken A )rraug< • "iSiog in het begin der vierde eeuw verklaarde zich I Concpie van Nicsea deswegens omftandiger: .^wanneer iemand, uit hoofde van ziekte door de Jiand des Geneesmeefters of door vyandlyk geweld .4van zyne teeldeelen beroofd is, men zal hem van jj zynen geestlyken (land niet ontzetten; doch zoo , iiy zich zelf deeze deelen heeft afgefneden, zal hy Igyne waardigheid verliezen, zoodaanig een kan •4, nimmer m den geestlyken ftand worden aangenojajen (hj" dit zelfde verbod heeft ook plaats nods hen, die zonder de operatie te volbrengen, dez/e hebben getragt in het werk te feilen, n het tweede Arelatifche Concilie leest men: . wanneeriemand, zyne vleeschlyke lusten niet kunjnende btftryden, zyne teeldeelen affnyd, hy zal I in den geestlyken ftand niet gedoogd worden (O-" , i)at echter meenig Abt meende zyne Monniken % ider verminking niet in den band te kunnen houC, blykt uit een bevel van Karei de Groote, waar tihy gebood, dat het geenen Abt zoude vry ftaan II Alonnikken te verblinden of verminken (dj. «. VIII. ») BaRonius mn, 249. T. ii. b ) Canon. i. O Cap. 7. 1) Capü, A, 794- '> xvi. p. ;2?v  144 Geneeskundigs Van hm k. VIII. ©nge— hüüwo Reeds met het begin der vierde Eeuw, liep den ge- ; der huuvvden ftand op nieuw gevaar, om meer dan ooit j R kenstly" z^n aatIzien orjder de Christenen te verliezen, de ; k ve acb leer^nSen van Eustachius begonnen opentlyk $< ting van te beweeren : „ dat geen gehuuvvde zich met eenige I het huuw- j? h00p 0p God moest vleyen. " Het gevolg hier > van was, dat de Vrouwen, die ij hier geloof aan gaven , haare Mannen verlieten, ter* m wyl deeze zich van den huuwlyksband ontflagcn ach- |ï tende, het verlies hunner Vrouwen onder een gefta- \, dig beroemen op hunne onthouding, met het genot L. van die hunner even naaften boetten. „ Zy leerden tevens, zegt de Gangrenfifche Kerk- ï vergadering, „ dat men eenen gehuuwden Priefter fe: „ verachten, en van zyne Bondzegelcn geen gebruik ft „ maaken moest:" ten gelukke des menschdoms j Helden de Vaderen van het gemelde Concilie zich : met allen magt tegen deezen verderflyken ftroom, ü door de volgende regelen: „ Wanneer iemand den echten ftaat, en een ge- i „ trouw by haaren Man liggende godvrezende Vrouw, < „ veracht, en voor misdadig houd, als maakte zy L ,, zich hier door het hemekyk onwaardig, die zy : „ vervloekt: die fteld dat men de offerhande van \c „ eenen gehuuwden Priefter niet gebruiken moet, die ,, zal verworpen zyn. ,, Indien iemand van die, welke om des Heeren ,, wil hunne zuiverheid bewaaren, zich trotschlyk ' „ tegen den gehuuwden gedraagd, hy zal vervloekt „ „ zyn (a). " §. jx |i («) Cap. I. et IV. Het is zeer zonderling, dat ook de Kal- L tnucken een gefghretyen wet tegen deeg? dwaasheid aantoo- i nen,  Staatsrïselin»; 145 van ^. 1 A. ongehuuwd iirloe aangenaam ook de voorgemelde ftellingen der ^ ilnfchenliefde waren, zoo vond echter de eerfte Bralifche Kerkvergadering Ao. 563. op nieuw dringenc redenen om al haar gezag ter weering van meu- dwu*. i en dwaazer begrippen in het werkte ftellen, de Prifcit. liffianen en Manicheen leerden: „ dat het huuw* p en de voortteeling der kinderen in 's Moeders » 1 lighaam een werk des duivels was: " en deeze raasheid kwam in de dertiende Eeuw met de zooj laamde Catharen weder boven • zy geloofden , dat (.echt een ten uiterften zondige Haat was, en de unsch wegens dezelve niet minder, dan wegens fcal, echtbreuk, ja zelf bloedfchande, ftraffe verende (a\ §• X. iMen ziet dus, dat van de eerfte Christentyden af, Botptr - nu toe, onder de inwooners van fommige gewes- Jg^*" p, altoos ctr. zeker overgeërfd gevoelen, tennadeele n het huuw'yk heeft fland gegrepen; dat fommige feé/A-erEen ( .pverfcheidenerlei wyzen getracht hebben , een Z^mtaor't van oneer té hegtèn aan eene daad, w Jke noch **»• or het geheim, het twelk de betaamlvkheid' over 0 11' . . ■. de-^ u n , dewelke zegt, „ wanneer iemand zoo eenen , welke den l Geestlyken Stand verlaaten en zich in. het huuwlyk begeeiven heeft, befpot, die zal tot ftraffe een Paard geeven; is ïhet tot daadlykheeden gekoomen , zoo zy deeze boete veridubbeld. Pallas I. Deel. {a) Summa Frat. Renee.ii de Catharis & Leonijiis feu fa%f tribus Dn- Lugduno,  14S -Geneeskundige. o!vgeV-HET deZelve voor het °ogvan vreemden verfpreid, nojj huuwd ; door haare natuur zelve, noch door den invloed 'dl per. ' zv °P ons aanwcezen heeft ,■ zodanig eene verachtinl tte-n-y- verdiend f». Het is waar, de verdere uitbreidiili deezer dwaalingen is op verfchcide tyden door de uitat fpraaken der gemelde Conciliën grootlyks geftremdjl en zonder dezelve zouden fommige Eeuwen zich ncfl meer door dwaaze en verdei 11 yke begrippen hebbel} doen onderfcheiden, begrippen, weike hen in de| oogen hunner Nakomelingen ten affchrik zouden M \ field hebben, daar dezelve daadlyk ten doel haddenJ j in de voortplanting van ons geflacht iets vernecrde- 6 rends, iets duivelsch te vinden, en den onmaaugeffll lof der onthouding ten koste der voortteelende lchepli ping óp te zingen (£). 5- XI. I (a) Noch in den jaare 1744. verftoutte zich een aanzienJyi ïtegtsgeleerde te fchryven , quamvis ergo bodie etiam propria eonjugis admifito fine impuritate effe non pofiit, cum ff Segius Propbeta ex legitimo matrimonio conceplus fit & mater in deliltisi ipfum peperit Pf. 51. quia tarnen ipfum eonjugium in fe peccatuni non ej), at eonjugis licitus ufus ad procreationem fobolis (Heet iti ia/ peccaminofa carne cufpa non carens ibid. in fin.) ad evitandi; majora mala bomini coneeffus efi r Corintb.-j. vs. 12.; ldeo contabitus juxta dei ordonatisnem ad procreationem fobolis infiitutis ju- I dici» humani improbati non potefl , henr. BodinüS -0^30 jurid. de anticipato concubitu in Aead. Fredericiana habita ThefS\ 1. p. y. (ƒ>) „ Sommes nous pas bien brntes de nommer brutale! „ 1'operation qui nous faifl ? — nous avons a 1'adventure raij ! „ fon , de nous blasmer, de faire une ft fotte produftion qél „ l'homme : d'appeller 1'aaion honteufe & honteufes les par«: „ties qui y fervent Miciiel de Montagne effais lts 3. » P- 791. *  Staatsregeling, 147 C X I. VAVHEt ongehuuwd |Paar men tegen deeze dwalingen zkh aan alle zy- ^EVEN < 1 op het ernlligst verzette, daar men dezelve met Geestly1 luiten der Kerkvergaderingen te keer ging, nam KtN' ïitcr , in Ipyt van alle die voorgenoemde zwarighe- Nader oj, den ongehuuwden ftaat onder de geestlykheid ?™g 'lan I id over hand toe, en daar de voorbeelden der Apos- feu"^jf» ,t:n tot deeze leevenswyze ten fterkfte aanleidingvaan. £ eenen te geeven , komt het my waarfchynlyk .\ir, dat de ongehuuwde ftaat in den aanvang niet Ii als een gebruik en welftaandshalven by de geest1 en is ingevoerd, naderhand echter als een in verfi eide Vergaderingen door de Kerkvaders bevestigde I telling is in acht genomen («). Meer is niet no* d aangaande deeze zaak ter neder te ftellen, daar IÉ dezelve, als door het Concilie van Trenten tgefteld , niet meer een onderwerp van geneesk idige raadgevingen zyn kan, zal ik dien aangaande f. hts eenige weinige, hoe wel belangryke zaaken te I de brengen Qbj. '.. I XII. •• Gevaar, r let is veel maaien, en door herhaalde waarnemin- bet welk «•en v0"' ve^f £ IQ Em aN. GoNZalez Comment. perpet. in decretal.t,%. p.83. ) Een Arts kan van wegens de gezondheid eener Maagd i • den ongehuuwden Staat afraaden, niet dat zy op eene ojèöorloofde wyze haar lighaam oneerlyk misbruike , maar d zy voor zich den echten ftaat verkieze , vide Tl ra Qi Afg. Connuh. gl. i. n. 73. Roder, de Ca stro tras. de % muiier. C. 3. lib. I. MiiHLFORT Big. Jurid. circa mof ft fff wratn cegromrum Argent. 16.71. c-.S, $. VI, f.4*1 K. 3  148 Geneeskundigs Van hit gen der grootfte Geneeskundigen bevestigd, dat de huuwd gaave der onthouding een zeldzaam gefchenk der na- ieeven tuur js. net weljj nog (jaar en boven eene alleroplet- Geestly- tendfte opmerking op zich zeiven, en alle de uitwen- KEN' dige veel maaien geheel onvcrmydelyke omftandighe- menfchcn A vordert, dat het allerbezwaarlvkst is, de affchei- tn eene te J - voeg ding van het zaadvogt van tyd tot tyd geheel en al "gaine'ge- te doen opdrongen, zonder wegens deszelfs voortkt;UhZ *ï«riög en ophooping de allerzorglykfte gevolgen te gelegen is. duchten; het is dus onbegryplyk, hoe een in de kennis van zich zelf en zyner driften nog geheel onervaren Jongeling uit vroomen yver, door overreding' zyner vrienden of begeerte naar eenen ftaat, waarin hy de algemeene hoogachting met eene zeer gemaklyke kostwinning gepaard ziet, of andere oorzaaken, zich op zyn 18 of 20 Jaar ( a ) eenen ftand verkiest, ter welker behoorlyke in acht neming zoo veel vereischt word , Ca) In de oudfte tyden wierden niet Hechts zevenjaarige en volgens het Trufagnifche Concilie tienjaarige , maar zelf Zuiglingen, kinderen in de wieg; door hunne ouders aan het Klooster leeven gewyd, eok tevens van dit hun gefchenk rchriftelyke verzekering geevende, die niet alleen uit naam van hunne onmondigen aan het Klooster, en selyk zy meenden Gode alles beloofde wat zy konden, maar ook tevens alle moogelyke voorzorgen in het werk Helden, om allen moogelykheid yan tot ryper jaaren gekomen zynde , zich wederom in de waereld te begeeven hunne kinderen te beneemen; da heilige Bernard verklaarde zich opentlyk hier tegen, en ontzag zich niet deeze wying van kinderen een menfehen offer te noemen : op het einde der twaalfde eeuw verbood Clemens de Derde allen Christenen over hunne kinderen in eenen zoo tedeien ■ uderdom dergelyke beftellingen te maaken, za viel i/l zu viel, oder Capitulalion des Kó'nigs von ffratlkreick mi* fiinen erdens geijllichen S. 194.  Staatsregel in ». 149 1 word: hoe is het mogelyk, dat zodanig een mensch Vavheï zich zoo vroègtydig beroofd van die vermogens, wel- huuwd kers rechten en vermogenden invloed op zyn liffhaams- leeven geitel en temperament hem nog even weinig bekend Gekstey\ zyn, als de aanftaande ontwikkeling zyner in ryper Ki£N' j Jaaren dikwerf zoo zeer verfchillende denkwyze, en ,1 andere raogelyke omftandigheden , die in ons zedelyk , Character zoo groot eene verandering kunnen te weeg : brengen O)? Door eene bedriegende opvoeding, door i opgefierde voorbeelden en listige kunftenaryen misJ leid, dikwerf door eene mislukte liefde tot verdriet j in het leeven aangenoopt, neemt het onervaarne Meisi je den noodlottigen fluyer aan, om dezelve binnen i weinige Jaaren daaglyks met de traanen der wanhoop ,j te bevogtigen; wanneer eenmaal de tyd en' verwisfei ling van omftandigheden by haar op nieuw driften ontI wikkelen, ter welker beftryding het niet genoeg is : het tedere lighaam door de geesfelflagen der tugtiging • te verfcheuren , en het door lyden nog gevoeliger gei maakte lighaam door vasten te doen bezwyken Voor- i\ (a~) „ Hoe weinig kan men van eene boven alle menfche; „ lyke beweegredenen verheven gemoedsgelteldheid verze; „ kerd zyn , wanneer men in de Kloosters or.ervaaren jon,, geUngen aanneemt, welker weifièlende begrippen alle over:,, legging verhinderen, welker al te zeer verhitte verbeeli ,, dingskracht het gezond oordeel onderdrukt, hun is, (zelf ; „ na hunnen valbragten proeftyd) die gevaarlyke en aanloki„ kelyke infpraall der hartstogten nog onbekend; zy kennen 1L, noch hunne inwendige vyanden, noch de hun van God vêrjL, leende kragten om dezelve te beftryden." General- Mandat '( „ Sf\ Chnrfurji Gnaden zu Mainz die Klofter der Cburfurft. Lani\ie betreffend vont 30. Julii 1771- e,abjcbn: H (*) La deyotion s'erupare aifémenc d'an jeune «oe«r, qa' K % na  Geneeskundige Javhet Voorzeker billykt de kerk niet de flinkfche wegen] Hiiuwb welke men hier en daar buiten haar weeten, maar he« leeven isas t door de ondervinding al te zeker inflaat, oa fc TykenJ Van de ZV7jkke en üchtgelovende Jeugd het onbezol » ■ '■ nen jawoord af te troggelen, een woord, tegen het r welk in ryper Jaaren hunne ganfche natuur in oproelo komt. — Men vergeeft der Jeugd eene menigte ■mislr flagen , uit gebrek van ondervinding en overleg, irM een tydftip hunnes leeyens begaan, het welk met héél: bedaarde eenes nullen ouderdoms vergeleken , eenejet aanhoudende dronkenfehap kan genaamt worden; enjl in deezen zeifden ouderdom op zyn twee of drie en! twintigst Jaar, ja zelf by de zwakkere Kunne nöcjl veel vroeger, legt dezelve, na geduurende een of twee ff proefjaaren een zeer ortzeker onderzoek, nopens dm kragten hunner Zedekunde tegen hunne lighaamlykeji verleidingen gedaan te hebben, eene gelofte af, welke!;.' Zoo groot eene eryarenis en fterkte yan geest vo*df dert, en zoude deeze onbedagte dan minder dar eemgemelde het medelyden der kerkelyfce en waereld* lyke beftuurders, welke het vermogen bezitten hun te verlosfen, zouden deeze het medelyden deczeffl, Menfchenvrienden minder waardig zyn? §. XIII. t ïi'a. point encore d'autre amour; tontes les perfonnes nubiles ,.>>!; en qui les vifions !e font manjfeftées ont pretendu ne con-i-»e: noitre point d'homme, les extafes, les appartions les frayeurstp & les raviffemens: toutes les fortes de convulfions ar>partïem.p; nenta Ia fenfibilité du genre nerveux. £omme c'eft furr.ou«fr apres la puberté , que les fpasmes & les vapeuri fe mani- li feitent , Ie cel.'bat eft tres propre a les entretenir dans le'ffc fexe le plus fufceptible de ces fymptomeg. JBJJtirt PbiloJ. frf #9lit, t. ï. p. 126. 127. , ', UFi  Staats regeli n g. iyt: s- xiii. 1 j huuwd jln verfcheide Roomsch Catholyke landen heeft de "EE^™ ■laereldlyke macht reeds gepuogd dm blinden yver GeesthcjjJ- Jeugd binnen de behoorlyke grenzen te bepaalen, ifijr eenen meer gevorderden leeftyd tot het doen m klooftergcloften te beftemmen; in de Oostenryk- heid der iile Erflanden word dezelve voor Mansperfoonen op h^rleefn m 24, voor Vrouwen op het 20, in Frankryk voor jj^*^ ■Peerstgemelde op het 21,- voor de laatstgenoemde gingen. Ia het 28 Jaar hunnes ouderdoms bepaald; voor 9-alken tyd geene geestlyke gelofte voorwettelyk aankomen mogt worden («). 'r Jë ven wel, zoo lang men op de uitvoering deezer bei«len geen allerzorgvuldigst toezigt heeft, zoolang ■ i Geestlyke Overheid hier toe niet meede werkt, word, ] Ij) Lodewyi'X-Vl. heeft dit bevel van zynen Grootvader onli;s door opene brieven bevestigd. De Senaat van Venetië • lift op den 7. Septemb. 1768. den vereischten ouderdom t« aflegging der ordensgeloften , by een plegrig befluit be«Ld , waar by gezegd word „ dat het ten nutte van den Jftodsdienst en des Staats zeer dienftig is, dat geen ts jonge i,, erlbonen in de Geestlvke ordens worden aangenomen , , in zich dus der pligten des famenleevens onttrekken j de - , ènaat beveeld derhalven , dat niemand voor hy ten volle ij , ï Jaaren bereikt heeft zich in de ordenskleeding kleeden, ] . n niet voor de 25 Jaaren gelofte doen mag, op dat du» J . tet befluit ryp en ftandvastig zy; voor deezen ouderdom J . nag niemand onder wat voorwendfel het zy in een Kloos1 . er woonen, ten zy in de zulken welke als opvoedings] . bhoolen zyn ingericht. — Van deeze wet mag geen ont5 ag gegeeven worden, dan met een algemeen beflait van, ■ . let Collegium , en door vyf zesde gedeeltens der ftemmen , ,i den Senaat. M  lgZ GïNBESKUNDI&E Vavhet word, wel is waar, de opentlyke en plegtige aflegd] hüüwd ging der klooftergeloften tot op de vereischte Jaaren!! leeven uitgefteld, maar echter zyn die geloften, welke tef geest- ■ voren in het geheim gedaan en aangenomen zyn,** YKEN' voor den verblinden yveraaar, die na zyne ordeningt reikhalst, niet minder verbindende, en de uitvoerinj» van dit door den tegenftand meer en meer bevestig!»1 voorneemen is niet minder zeker ( K 5  1^4 Genees kundig* V^nhet wogen zynde, laat ik het aan het doordringend o| ii Sr 1 °TT Geestl-yke Vaders over, de zwarigheden^ ff BHl welke het langer uitftel der geloften veroorzaakt, i v Gekstly- overwegen en te vergelyken met de voordeden , l i hieruit voor eene klasfe van menfehen ontftaan zoui g den, welker zedelyke en godsdienftige voornemens!» door het vooruitzigt van den vermogenden invloed^; welke ons lighaam op de ziel heeft, aan eenen zeek twyffejachtigèn uitflag blyven blood gefield. Ik gecve, met den grootflen eerhied voor bun meert der doorzigt in deeze zaak, aan hen ter onderzoil rmrjia. over; of het niet ter bevordering der inwendige rus] ï «utte des des gemoeds, tot welzyn der Maatfchapoy, zelf ten ig 7msf' nutte der kerke en bevordering der gezondheid van h. duizende van menfehen, nuttig ware. I Foor eerst. Dat men eene wel overwogen keuze»' deed, met naauwkeurig opzigt tot het ziels- en h>-p haamsgeftel van zodanige voorwerpen, als tot der* geestlyken ftand gefchikt zyn i». I, Ten tweede. Dat van geen van beiden de Kunnen \ eene gelofte van kuischheid voor het acht en twintig! h lle Jaar wierd aangenoomen Q b). ° • In I (a) „ Het ïs noodzaakelyk, dat zy die zich in eene Geest-ij „ lyke orde begceven willen, te voren door verftandige eni „ braave overften aüernaauwkeurigst onderzogt warden , od „ niet eenig huislyk Verdriet , onbezonnenheid , ydele be-1 „ geerte na de voorregten der Geestlyken, na een ledig enl „ onbekommerd leeven, of niet dit de voornaamile de waa-J „ re gronden hunner roeping zyn. General-Mandat. O) De Afrikaanfche Kerkvergadering ftelde eertyds vast.f „ dat geen Maagd voor haar 25. jaar in den Geestlyken ftand'! s, kon ingewyd worden : f Qan. 16. ook beval reeds Karei M „ Groo- I  Staatsregeling. i$g Ji deezen Ouderdom kan een verftandigcr en meer Vanhet jjjervaarnis en zelfkennis gegrond oordeel, of een Houw» Jisch, zich uit hoofde van zyn lighaams en ziels- ™N .Jnogens in ftaat bevinden , de gelofte der onthou- geesti^ t/h geftand te doen, plaats hebben; op zoo eene •Xzigtige wyze pieeg de afgefchafte orde der JefuiI met deszelfs aankomelingen te handelen; nog zeer m wierden zy in hunne proefjaaren, en tot het Krdyk Leeraarsambt, maar niet licht voor hun a3 s^jo Jaar,Wierden zy tot den Priefterftandtoegelaa. 1: hier van daan zag men, in dien ouderdom 5 in ] ke fommige Leden van andere ordens reeds zederd iijPriefters zyn, verfcheide jonge lieden uit hunne ii ;rfchoolen wederom in de waereld terug keeren, ein dezelve de fchoone opvoedingskonst, welke deeJ orde zoo eigen was, grootiyks eer aandoen; zy 3 ren in ryper Jaaren beter dan anderen in ftaat om Jnïhun zelf te konnen. oordeelen, cn de Orde had 1 verdriet niet, het bezit eenes ongelukkigen en ór zich zelf bedrogen. Medelids aan eene jeugdige aWling te'moeten toefchryven. Terwyl integendeel in de andere ordens aan hen die I,] r naar ftonden op hun verzoek, het Diakenfchap en (Iderdiakenfchap, of de twee eerfte der groote wijingen op . i jïroote , dat geen ongehuuwd perfoon, ten zy door gegronJ |'redenen genoodzaakt, voor het 25. jaar den fluijer zoude ei Ineemen (dat is even zoo veel als ten huidigen dage de u loften af te leggen). Capit. Prim. A. 789. C. LXV. p. 56* Lr en tegen mogt geen Bisfchop den Weduwen de fluijer : •, Lven Lib. VIII. en geen Priefter mogt voor zyn 30. jaar geil ld worden Capit. incerti ann. C. XxLV. p. 7»7- ScHMlDX i\ Mcbichjeder Dttttfche* 1. Th. S. 606.  i56 Geneeskundige Atornr 0p hun 22 Jaar verleend wierden, en wanneer zei: huvwd de Pnefterwijing tot op het voorgefchreven tydperli" imm verfchooven wierd, zoo hadden zy zich echter vooi" ^estey. lang tot de onthouding vei bon den, en dus door eelf bedryf der Jeugd het noodlot van hunnen geheeleij5 leevenstyd beflist; het komt my dus zeer nuttig voorf dat, indien de overige voorflagen de gewenschte goed* keuring al niet weg droegen, echter Ten derde. Die Jongelingen, welke, -na dat zjf eens voorgenomen hebben, zich der kerke te wijenB denbeftemdentyd niet kunnen afwagten, maardegunstf van hunnen gewoonen Overften ter verkryging vanf ontflag van den gevorderden ouderdom, geftadig doorf Smeekfchrirt op Smeekfchrift beftormen, en het zelve? door alle mogelyke middelen trachten magtigte worden JE dat zodanige Jongelingen terug gewezen worden met ? eene allernadruklykile vermaaning van zich zelf, enf hunne beftemming tot deezen allergewigtigften ftandl' zorgvuldig te onderzoeken. Ten vierde. Daar in verfcheide Roomfche Gewes- f ten, de Geestlyke ftand enkel als eene toevlugt, ter S verzorging der Jongere Zoonen eener aanzienlyke Fa- I mielle word aangezien, en de derde Zoon, voor al 1 in Frankryk, zich zeiven altoos als een geboren Abt ; moet aanmerken, het zy hy hier toe geneigdheid en ' bekwaamheid hebbe of niet, zoo geeve ik aan Man- i nen van dieper inzigt in bedenking, welke gevolgen "f dit met den geest der kerke weinig overeenftemmend i gebruik in de famenleeving hebben moet, het zy dat alle deeze flagtoffers hunner geflachten zich aan (, deeze hunne natuur geheel wederftrevende geloften f onderwerpen of niet. ï Hoe gewigtig ook de beweegredenen fornwylen zynl, kun- i  Staatsregeling. ï£7 ■Innen , dat de aflegging der gelofte niet verder dan «Hffip VÏh zekeren jeugdigen leeftyd verfchoven word, zoo hiwd Jiyn't hefmy°toe, by deeze meer dan by andere ^RVEN .Jlkomelingen in den geestlyken ftand wenfchelyk te g™. :jn, dat men de gelofte tot in den manlyken oudermin5 uitftelde, en den adelyken Jongeling den tyd laa\$h)k misfehitn op eenige andere wyze zyn geboor- teere aan te doen, wanneer hy van den ouderiyken jlarig ontilagen is, of zich hier of daar eene voor lm gunftige verandering in zyne Familie belangen 1ogt\roordoen, in welke omftandigheid ook fómwy11. ontflag van zyne geloften voor hem van Rome >rzogt en verkreegen word Wfeh vyfdc. Dat meh niet licht toeftaa, dat de 11rvingen in Vrouweukloofters door zoo veele aan' kkende middelen op eene zoo fterke wyze worden Sortgezet, en dus zoo veel bemmlyke Leden der 81 Jjienleeving in eene moedwillige onvrugtbaarheid hun ■iven eindigen (/•)• 1 Hoe veele jonge Meisjens, ja misfehien verre de ' »eften zien met een fmertlyk naberouw op hunne iooftermuuren, waarin zy zieh onb-zon^n hebben I gefloten, en waarin zy 1 ... -:üdyke aanfpraak ,: liefkoozingen der zodanige , die of met hunnen Ét volkomen te vreden waren , of in tegendeel ne medelydende Vriendin , waar medé zy hunne ... elende ïaj De Domheeren des Hoogendomftifs te Paderborn , geiten hutv-e p-sebende zonder gedwongen te worden , Ondera?on ■ f Priefter te zyn. rJ) „ "Men mo.=t ivfeï toeftaan; dat de andere Leden der >orde de aankomelingen in ftilte met allerlei ftreelende aan-» doWelen vleijen. Gtntr. Mand,  i-5& . Gekiïskükdigi ., Van-hit ellende konden deelen, zogten, gelokt zyn ; niet ge- B noeg derhalven , dat men aan de zwakkere Kunne!'1' wv£n eenen rypen ouderdom tot het neemen van zoo een ge- $ KM™' V^gdS btüUiC voorfchryfc» fchvnt h^ daar en boven ii; noodzaaklyk te zyn, dat men niet licht toeita, dat f! een Meisje,, zonder, nog ten, muitten twee Jaaren»' voor haaren proeftyd buiten het Kloofter of in der waereld doorgebragt te hebben, of zonder in het zei-»' ■ ve een tweejaarigen proeftyd gefleten te hebben, totlf het aannemen van den fluyer Worde toegelaaten; op, a' dat zy dus gelegenheid hebbe, geduurende die tycj zich zelve en alles wat op haar aanftaand lot en, gJ jl moeds rust, eene zoo naauwc betrekking heeft, naauj p keurig te lecren beöordeelen : het is immers eene [> fchreeuwende. onrechtvaardigheid, zich van haare oö- ï ervarendheid en. gebrek aan nodig onderricht te be' 1$ dienen, om eene onfchuldig en lichtgelovend Meidp je tot eenen flap te overreden, die haar met der tyd 1: in de aakligfte wanhoop Horten kan, wanneer de & ontwaakte natuur haar doed zien ; dat zy eene geheel f verkeerde keuze gedaan heeft. Hier om is het zet af derd 1778. in het Toskaanfche verboden, dat geen Nonnenkloofter een Meisje van minder dan 10 Jaaren' f' als kostgangfter, en niet voor haar 20, en , na een f verblyfvan zes Maanden buiten het Kloofter, in het hgeestlyk kleed aannemen mag (<*). 'i S. xvi. £ ^b%.nl Of men met gegrond recht het ontflag der Geestlyk " ken (a) Indieation Sommaire des Regiemens & Loix de S. A. t'Af li: tbidue Leopold Grand Dttc de Toscane depuis i?6s. jnsau'd la ƒ» k de 1'AnriU 1778, K c  Staatsregeling. 159 il(mn hunne geloften zoude mogen wenfchen, ter V***» bdsfing deezer vraage , behoord een inzicht m de in- huuwolifge gcfteldheid der Kerke, waar meede ik my ^rEK ni kan vieiien. — Voorzeker zoude alle de nadee- Guestlï- ■ 111*1 KEN. Jij gevolgen der onthouding op het krachtigst te keer gaan worden, indien het den Geestlyken vryftond Ie waereld terug te keercn ; ik kan echter niet oht- ttm ciïen, dat ik yan myne zyde deeze geheele omaing in de leevenswyze onzer Geeslyken , en ie algemeen ontflag der gelofte van kuischheid voor :;e allernceteligfte zaak houde : alwoewel ik niet tw fele, of zoo wel de Kerk als de Staat zouden ..bjle naauwkeuriger keuze en zorgvuldiger zelf bef ,üt ving der aankomelingen in den geestlyken ftand m tïdig veel winnen ; daar het onmogelyk is, dat mfchen, die in ryper Jaaren, alleenlyk ten gevaldeener natuurdrift, van hun voorgenomen geestlyk ,1e, en afftand doen , niet een vruchtbaar overblyfzel Va deugd met zich in de Maatfehappy zouden meede fbjgen, welkers voortplanting in eenen rey van .retfehapen Nakomelingen des te voordeeliger zyn :=mt, dewyl aldus de voortplanting des geflachts ■m r als thans eene verrichting word van wel opgevoe». ede ti ryp bejaarde Perfoonen, die hunne beste vogi:te -niet reeds te voren in ongeregeldheden verfpild boen, en dit zoude een gezegend middel z\hi, oïfi di Vermindering des menschlyken geflachts in getal ei ;ezonde Leden der Maatfehappy op de kragtdadigg wyze te vergoeden (0). . - '- ) Men bcrekene overal het aantal der Geestlyken , zoo in ans als vrouwen ordens (ten minfte buiten de Oostenry Kè Staaten , welke in deezen opzigte eene groote omkee' rij 1 ondergaan hebben) en men zal wel haast overtuigd ij dat de onthouding van zoo groot «en aantal menfehen, é*  I0O Geneeskundige ' Van het als de Geestlyken in de meeste Gewesten uitmaaken , get onge- geringe zaak ten nadeele der bevolking is. Frankryk hte k§ leeven volgens Susmxlch omtrendis9, 947. Leeden der Maatfch|j I per py, welke de gelofte van kuischheid afgelegd hebben , het m Ceestly- omtrend één ifcfte der geheele bevolking bedraagd , ReckerÜ , & Confiderations fur la populatión de la France par M. MohmI p. 101. — Echter , wanneer men, om het verlies voor» Maatfehappy minder te doen fchynen , niet het geheele g«(}' der Geestlyken met betrekking tot de geheele masfa van 13 Volk befchouwd , maar alleenlyk in aanmerking neemt, 1/ bverfchietend getal der Geestlyken van de eene Sexe bol die der andere; zoo fchynt men te vergeetes, dat de vrj eigentlyk niet. betreft dat gedeelte eener Kunne, het ya door de ongelykheid der ongehuuwd Ieevende Geestlyl l tot de voortteeling wórd overgelaate'n, maar wel het gehe| I getal der geene-i, die met de beste gezondheid naar l.'ghJ ] ir zyn , en voor wien het aanftaande van even wei! ( waarde is als hunne nagedagtenis voor de Nakö'■ dingfcbap. Het lot van alle goede Inftellingen viel ook deeze Opgebeurt; men begon zich te* Rome van tyd tot tyd zwarig3-en den dwang deezer gehaatte.wet te verzetten. JSSftJ.*" ten. Werre potes dominant falvis tot refiibus ullam? 'Cum pateant altct caligentesque feneftraz .Cum tibi vicinum fe preebeat Aemilimpons Qaj. . * i eindlyk vond men ook middel om deeze tegenwerngen met een fchoonfchynend bknketzel op te fleren , [3) JUVENiVUS Satyr. Lib. ii. Set. 6 l 4  i6"8 Geeneskundige Vavhet ren, het welk de wyze wetten der ouden geheel efl « ©nge- - - , hüuwd al van hun voong aanzien beroofde. , c le£vem Edoch, het is niet om des deugds wille, ten min- ie wajk. ft> in onze tyden, dat de meefte ongehuuwden in ken, deeze hunne leevenswyze volharden (a), en indien Lu 0f bpf dit al zoo was, zoude het ons doen gelooven, dat Bk' de deugd zy in de kennis der menfchelyke natuur zeer getingel* zy die tot , . . J o ö WT het onge- vorderingen gemaakt hadden, wanneer zy van dezelijp te'wt' ve' midden in den ftorm der driften, eene bedaarde onl I verleid? verfchilligheié vorderen, zonder de welke eene itipte Gi onthouding niet kan verwagt worden. iti Als Geneeskundige, veile ik over de ziel geen oorï n deel, maar de uitwendige zinnen volgen hunne inge- tt fchaapen beftemming, wanneer zy de gczogte of on- »■ vermydlyke indrukken getrouvvlyk aanneemen, en aan k? de verbeeldingskragt in bewaring gceven, om te eenijl .ger tyd door dezelve driften te verwekken, welkers m voldoening door de natuur met zoo hevig een aandrang pi gevorderd word , als zy by ongehuuwden de oognier- fcii .- n ken des Scheppers verydeld. L S- ui- Gevut- Gefteld zynde, het gelukte de een of ander op zy- V. iThie^ruït ne hartstogt.cn zoo heldhaftig te zegenpraalen , als hyjl. X«>v» ftoutmoedig deezen zynen inwendigen vyand had °P«L gezogt; hy brenge het zoo ver, dat hy volftrcktelyk L de L f 6 ) Neque adeo vos folitudo vivendi capit, ut absque mulieribus '' degatis, ac non quilibet vejlrum minta leSique jociam habeat, fed 5 licentiam libidem at tafeivice vefirce quecritis- Dus fprak de groo- p te Augustus in zyne Redevoering tegen» de moedwillige j •ngehuuwden aj>. D*i>*. Cass. L, VI. f. 57S.  Staatsaeselin*. 169 j. lot fteld, waar van wy hier voor g:fprook n heb- " In; eene overwinning gelukt echter zeer zeiden, ca tblyvendan, gelyk gezegd is, fjechts twee w oer om deeze ongelukkige gevolgen, die dj raoedllh'g ongehuuwde zich zelve op den hals laad, te ste der Maatfehappy gezond te houden , hy betreed ■ n verderflyk voetpad, het welke op eene reeks van iierverfchriklykfte wanbedryven uitloopt; hy word n verftoorer der gemeene veiligheid, een fchender in het huuwlyksbed, een verleider der onfchuld, i dikwerf het fchrikbaarend flachtöfèr eener affchuelyke kwaal, welker voortplanting tiet meuschdpm evoeliger flaagen dan de pest z'.lve toebrengt. 1 Komt deeze fchildery der ontugt fommige myner  170 Geneeskundig* onge^HET LeZers als veel te fterk' te overdreeven voor, febyne f: huuwd het hem toe , datwy den moetwillig ongehuuwden en ü r" echter n°S weidenkenden hier in geen recht doen we- de tótSi - dervaren ' hy vestl'ge het oog op de ondervinding van ken?LY" alle die Wysgeeren, die de waereld over het geheel[ en niet volgens enkele Perfoonen beoordeeld hebben fjt en de uitkomst zal hem doen zien, dat, offehooM ook zelf het büuwlyk geen zekere waarborg tegen'alffi misdagen is, dezelve echter van de meenigte der ongeffii huuwden veeivuldiger begaan worden, als die, welke Ib eenevryer leevenswyze voerende, geen zodanigegevoli tv gen tc duchten hebben als de gehuuwden, by de welke 'v de getrouwheid eener wederhelft en de natuurlyke te- r derheid voor hunne kinderen een vermogend hulpmid- he del ter beftryding hunner ongeregelde lusten aan de h[ hand geeven. „ Gaa in de gevangenisfen, gy zult hst ,, overal onder de misdadigen meest ongehuuwdéft „ vinden; de meefte fchelmftukken worden in den ïi „ ongehuuwden ftaat gepleegd f> ); een ongehuuwd tei 5, mensch heeft voor niemand dan zich zelf te zor- |i gen, de gehuuwde heeft dierbaare panden, welke» „ even als een keten van aaneengevoegde Perfoorterïl „ door den eleétriken geleider aangeraakt, alle in den & ,, fchok j, O) Ueber die Ebe S. 34, 35- Dit geheel gezegde fchynt tt: dnidlyk te fterk te zyn : de fchrandere Schryver kan onmo- . gelyk van eenen anderen ongehuuwden ftaat dan die der Wae- reldlyken gefproken hebben. De Geestlyken dus afgereekend 6 «ynde, lette men op of de overige Klasfe der ongehuuwden, lt den Soldaten ftand mede ïngefloten, wel veel hier tegen zal 1} m te brengen hebben. Wat my aangaat, ik zal my zorgvul- L digvoor al te algemeene ftelregels en ongegronde uitleggin- ' gen poogen te wagten. ül  S T A A T S B. E 6 E L I N *; l^ï Uchok zyner rampen en ondeugden deelen, over het o^«* j ilsemcen zvn de ongehuuvvde Mannen ondeugend, mmv» 5' O J — — aj LEEVEN V ie echteloos overgebleven Vrouwen vroom. DER WAERELDLY- §. I V. KEN. 0 Fvanneer ik den ongehuuwden ftaat der Waereldly- /^00»:fe uit dit oogpunt befchouwe , zoo bevinde ik meer ito"d „'*„ Afleer, dat men op deszelfs invloed op eene gezon- h£u°"/e' bevolking , nimmer naar waarde acht heeft geajven : Wat heeft men in de daad in de famenleeving ilerwagten van eene klasfevan menfehen, die, zonA haare uitgekoozen leevenswyze met gegronde re- venus::.3:en te kunnen verdedigen, met een zorgeloos ge- z" :ig geftadig alle gewenschte gelegenheeden tot wel•-Ht najaagen , en daar zy dezelve magtig worden, sij li gaarne was het mooglyk in voorraad tegen een . a ftaand gebrek daar mede wilden verzadigen; het is 1 tiend, dat eene herhaalde afwisfeling van voorwert n in de liefde, de lighaamskragten opwekt om des i ifpoediger zich in het verderf te Horten, daar nieuD ■; voorwerpen de aanlokfelen vernieuwen , de lee- I isgeesten tot den laatften drup toe uitputten, en ; (3 aan den loop der ongeregeldheeden welhaast eenen 1 odlottigen eindpaal ftellen. Daar en boven ge- lird het dikwerf dat de brandende begeerte om zich r n dezen wellustigen prikkel te ontflaan, geene voeg: ame gelegenheid hier toe aantreft, de ziedende drift !: eft hem geen tyd om op eene zorgvuldiger keuze ',. ht te geeven, hy neemt zyn toevlugt tot de verachti kfte vrouwlieden, en deeze rampzalige, doch teE (is verfbeilyke fchepzels, ftorten hem weldra in eenen ' )el van rampen, welke een ftnertelyke, fchandelyke en  .Geneeskundige •!g£-H" en onder de ontuchtigrte ftraatloopfters te algemeeli nvuwa veifpreide venusziekte over hem kan uitllorten: MaaL ^w nu weet de wellusteling door duizend verleiden^! REtDLY- valftrikken 2ich de ongeoorloofde gunst eener gel ks.\. huuwde Vrouw te verwerven , en, om de andere ge-[n volgen eener zoo misdadigen omgang met ftSzwyfl te bedekken, verfpreid zyn aanfteekende kwaal onjB eea onfehuldig huisgezin , een kwaal die niet dan tejW ftraffe der onkuisheid gefchikt fcbeen; het geen de, rampen nog vermeerderd, is , dat men ter herftellingft deezer hcillooze gevolgen een Geneesheer te hulpL roept, die de onfchuldige kinderen eenes braaven Va-Ij ders nimmer van eenige fchandelyke kwaal kan 'Mi denken, terwyl men wel zorg draagt van hem nim- \ mer de vereischte opheldering te geeven; herhaaMi vraagen geeven eenige achterdogt van een fmet, wJH ke den geheelen welvaard eener geachte Familie onder^ de voet kan werpen, terwyl de onfchuldige cchtge^fE, noot den oprechten Geneesheer het opperen van eenl j, ge dubbelzinnige gisfingen als eene kleinachtende be- r fchuldiging der zyncn te last legt, en eene veel oni i zekerer hulp zoekt: of hier door vermoedens verM krygt, welke, of fchoon gegrond zynde voor zyn$t ongelukkig huisgezin niet minder fchadelyk worden „I dan de kwaal zelf, zonder echter daarom aan den Artffc zoo veel te ontdekken, als ter gelukkige geneezingi vereiescht wierd. Ik fpreeke hier uit eigene om ^ dervinding, die veele myner Kuustgenocten voorzeker met my gemeen hebben. , [t v- s JBóe^ no- Het is volgens deeze Natuurkundige gronden, dal Si Uitn'dit men het nadeel van het ongehuuwd leeven der Wae- i reld- !  StAAtSHESELITTG. *73 flykcn , welke hier toe niet gefchikt zyn, moet W*« : riordeelen . en welker nadere ontwikkeling men te Huuwd t v-i^^-iv-ii 5 ™ „ LEF VEN cdzer plaatfe met regt van my zal verwachten: daar DER 'Ërd verfcheide jaaren deeze ftand zoo hand over ^ Md veld windt, zoo laate ik het onderzoek na de ken. Jzaak van dit bederf der zeeden aan de nafpeuring kwaad ij anderen over , en ik twyfele niet, of men zal ^ Ij alleenlyk volgens de reeds aangevoerde gron- ,„ bet a| de moedwillige ongehuuwden der behandeling, J/lu^* n: welke men hen te Rome ftrafte, overwaardig a ten. •1 daar de Vryheid ? . . . Oeeze is Hechts een hersfenfehim, wanneer zy op h bederf der famenleeving gegrond is. * ]k weet wel naar de leere onzer Kerk is, de onthding beter dan het huuwlyk ; men wachte zich e ter wel van deeze zoo zeldzaame eigenfehap ten ■ fechte toe te fchryven aan menfehen,, welke zich mi van bedienen om de waereld te bedriegen, en 'fl&ne ondeugende driften onder den dekmantel van iJdsvrucht den ruimen teugel vierende, deugd en \ i tomelingfchap aan hunne wellust opofferen. : « zllh, die niettegenftaande dit al van meening is, dat déj 1 invoeren van wetten ter bevordering van den geW1 awden ftaat tegen de Christelyke vryheid ftryd, Voorjiag '4 fee ik in bedenking, of het niet behoudens deeze ™oedewiU :< Jrtaeid zyn kan, dat, volgens den voorflagvan SusJ.ICh, de vermogende huuwlyksverachter jaarlyks jw/y*^ < ie zekere fom opbragt in eene kasfe, gefchikt om 'ea"ti„gZ„ ; dezelve de huuwelyken van onvermogende, doch ; jeidzaame burgers, gemaklykte maaken en te onder- humviyt* I ]:unen, en dat men aldus, gel>k een geacht Schry- f0% 4 !: zich uitdrukt, de moedwillig ongehuuwde ook *r^«. met  174 Geneeskundig-B ong\N-RCT met kinderen vereerde, even gelyk men onder eJ H» huuwd hen vreemde eijeren ter uitbroeding legt. D moten In Duitschland is het volgens de ingevoerde Romein E. reldIy- fchS Wetten en gebruiken («) voor deezen vry al 'e ken. " gemeen in zwang geweest, dat de nalatenfchap dd ii moedwillig ongehuuwden in de algemeene fchatkid ^ verviel, en in Brunswykfche , Wurtembergfche Palflpi fifche en andere Landen is, het zoogenaamde HagenLi ftolzenregt (recht op de moedwillig ongehuuwdenli1 als nog in gebruik O). Men ziet echter dat hielt door de maatfehappy voor haar verlies aan burgers gee-L ne vergoeding gefchiedde; waarom zoude derhalveal niet een mensch, welke in zyn leeftyd alledevoorMi deelen der famenleeving genoten heeft, zonder hel verlies, het welk den Staat daaglyks aan Burgers on-| dergaan moet, te helpen vervullen, gehouden zyn,«; of (daar hy zyne roeping tot den ongehuuwden ftaat Ér met geen onwederfpreeklyke bewyzen kan ftaaven jliif zich in het huuwlyk te begeven, of ten minften ddL Maatfehappy door zynen inleg in eene huuvvlyks erlj ■ uithuuwlykings kasfe eenigfints van nut zyn, daar trd t dus op deeze wyze het zyne toebrengt om andere ir| bi ftaat te ftellen tot het voortbrengen dier vrugten« "\vl- [l f>) J- P. de Ludwig Dij. de Hagelfiolztatu exule in GerwLW mania , Hals Vened. 1727. (i) SCHOTTELIDS is Singularibus quibusdam gribus G?rJ|( manor. C. 1, WeRNHeRUS de Jure Hageftolziatus 1724. Wit' \ leb. Churpfalz. Landes ordnung Tit. VIII. ƒ J2. Men vind plaat- f' fenin Duitschland, alwaar iemand , die met zyn 2;He jaar geen Vrouw wil nemen, als moedwillig ongehuuwd verklaard, eit [_ welkers nal>tenfchap voor vervallen verklaard word j. p. K r e i n1 f Dijen, de Jure. Hageftlg., pr&isv* ia dusam GuelpberbytatH \i Htfwjladt 1121, h  Staatsregeli n ©. 175 Ike hy door eigenzinnigheid der Maatfehappy Van as* , j onge— ctrekt. hüuwq Een diergelyke voorflag ftelde Plato voor: „ is ™™m 'er iemand, zegt hy, in het Gemeenebest, die tot waein zyn 35 Jaar ongehuirwd voortleeft, die zal des £^iT" wegens tot ftraffe, zoo hy een Man van den eerpjften rang is, Jaarlyks 100, van den tweeden 70, „van den derden 60, van den vierden 30 dragmen ,,betaalen (0). " Men roemt nog de verdienden id beide Romeinfche Cenfores, Camillus en Postu» Mm wegens de wederinvoering der goede orde on•\2 de Mannen, en dat zy de moedwillig ongehuuw1! d ouden noodzaakten Jaarlyks het uxorium . waar vi wy hier voorgefproken hebben op te brengen (b): 'J e daar over, en zonder kinderen zynde, en een ver; ngen van 100 pond St. bezittende, Jaarlyks 5 Sch. die Legib. L. VI. )) VAI.6R. MASIMÜ* Lib. II, C. 9,  I76 ■GïNEESKtNIlSI Van het die 300 pond St. bezat, 20 Sch. en zoo voort, tot hbuwo derzelver onderhoud moeften opbrengen (0). leeven r »er wae- i VI. 1Z r43.dly- ken.- t Ho, men ^e 'm net Gemeenebest 30 Jaaren ongehuuwd >d zodanig bereikt had, moest gehouden zyn op eene daar toe [k een voor- . „ , , t fel met beftemde plaats van zyne leevenswyze en andere om- fat "Ie"moed- ftandigheden rekenfehap te geeven; daar en boven b ™'ehguon~ zouc^e net nuttig zyn, zoo men van de ongetrouw- [1 den""un de Jongelingen van 25, cn Meisjens van ao Jaaren |n zoudelun- eene naauwkeurige lyst formeerde in elke plaats, op 1 «en bren- welke de naamen , ouderdom, gezond geftel, ( of zy k namentlyk blind , kreupel enz. of welgefchaapen w» t ren) vermogen en gefchiktheid tot het huuw'yk wa-te ren aangetekend. Zy, wien het beftier der Burger- Ik lyke zaaken is toevertrouwd , moeften Jaarlyks deeze ti lysten met elkander vergelyken, om de vermogende moedwillig ongehuuwde (zoo hy niet door het on- I derhoud zyner bejaarde Ouderen of jongere Broeders L of Zusters tot den echtelozen ftand genoodzaakt was, f en deeze zyne pligten getrouwlyk waar nam), om h deezen in dien opzigte nutteloozen Burger eene vast- f1 geftelde Jaarlykfche belasting op te leggen , waar voor " hy de vryheid zoude genieten, zyne anderfints voor ,de Maatl'chappy dubbeld nadelige leevenswyze verder |. voort te zetten («). CO Stuttgarter Oekonomifche Ausiuge 1. S. 2 Ji, S. 313, (<0 Intéréts dt la Frame mal tahmius T> l>  Staatsregeling. 177 C VIL VANB^ 5" V X 1. «nge- huüwu Daar het der zwakkere Kunne niet vry ftaat haare Hize in het huuwlyk op te volgen, is dezelve wae- 1 1 1 r.eldly" ! tl onze oplettendfte zorge dien aangaande gerech- ■ til: het is onbegryplyk, dat men zich aan deeze Noad_ arnuttigfte medeleeden der famenleeving zoo weinig- wendige ° . . voorzorg lj: gelegen liggen; eene meenigte jonge, gezonde voor «ken Meisjes treft men in byna elk dorp aan , welk, ondanks haaren goeden wil, buiten haar fchuld by hre kommerlyke Ouderen verfmachten, en de' geV rlyke ftrikken, welke door den moedwillig ongeil iwden voor haare onfchuld gefpannen worden , d>r een' gefhdige waakzaamheid ontwyken («)» ■dider dat men hier op bedagt zy, hoe men deeze Gders verlichten, en hunne Dogters tot nuttiger I len van den Staat maaken kan, daar men doch in den i) Men denke niet, dat dit ten platten Lande geen plaats h x, ook daar bevinden zich vermogende ongehuuwde Jongngen en Weduwnaars, die het huuwlyk, en niet de on■ t, fchuuwende hun werk maaken , deeze onnozele meisjes 1 rexleiden j over het algemeen verdienen de vervolgingen, wtce de vr-uvelyke Sexe van den grooten , ongebonden h ) der bngehuuwde Mannen te lyden heeft, onze ernfligfte o erking. Je ne Scay, zegt Mo ntagne, ft les exptoids dé C ir 6f d'Alcxandre furpaffent en fudeffe la refolution d'une belle jt f femme nourrie a noftre fn$on è la lumiere & commeree du *) de, battue de tant d'exemples contraire! G* fe maintenant enti 1 au tnillieu de mille contlnaelles & fortes pourfuites. II n'y et pi i de faire plus épineux , qu'eft eet non faire , n'y plus aelif, jê tfie plus ayfé deporter une euiraffe touie la vie, qu'un pucelage i c )ft aan alle ongehuuwde , met een gezond en veel belo- [ vend lighaamsgeftei voorziene, Vrouwsperfoonen , diei van een goed gedrag waren, uit de uithuuwlykingal kasfe een zeker huuwlyksgoed mede geeven : meer ver-§ mogende Jongelingen, die de zodanige ten huuwlyk | naa- l (a) L. c. 1. Theil §. 253. Hier van moet men die gevaarlyke" fverloslingen ten platten lande afleiden; alles naar evenredig-, lf; heid genomen zyftde , verlosfen meer bejaarde Vrouwen altoo*■"«, moeilyker dan jongere , haare lighaamsdeelen verliezen derll zeiver rekbaarheid, en een gezonde llerke vrucht, gelyk okV het Land meer dan in de Steden plaats heeft, overwind nieF 9 dan met de grootfte moeite deezen tegenftand , de zwaren' I arbeid der boeren meisjes bevorderd zelf voor deeze jaaren' In by hun deeze al te groote vaspheid der deelen. (6) Montanus verwierp het eerst onder de aloude Chrii* [ tenen het tweede huuwlyk, het welk Paulus echter had toé- P geftaan. Hl eronymus Ep. 54. ad Marccllin. I  Staatsregel! nDö. 179 $imcn, moest men eenige voorrechten, als.by voor- -Vanhej hld: vryheid voor eenigen tyd van fowraige lasten hwwd iz. doen.geniet-en „ de belasting» den moedwillig on- "^rF-'* jmuwdcu qpgelegd, moest evenredig zyn aan de wae■ij:>rhein k-zcten middelen, om dus te bunnen toe- J£££"* ■ lk.cn tot den noodvvendigen onderftand van behoef1e Echtgendoten.; het zoude dus ook een der men» ielykhcid hoogst aangenaame..dienst.zyn, indien c .die pjaatfep , al waar het recht wegens de moedliig ongehuuwden nog in gebruik is, derzulker naI michappen niet in de i'chaikist der Regeering, ■ Hl in de huuvvlyks kasfe wierden uitgeftort, en I n dus uit hunne asfche nuttige Burgers voor het I Ierland zag voortfpruitcn , welke zy in hun leeven e uner aan het zelve geichonken hebben, §. V II I, ndien zodanig een ongehuuwde zich zeiven in zoo B**iq*4* \re vergeeten had, van een Meisje te verkragten: gebmm2» een moest ongclyk zwaarer geftraft worden dan ™°et I 2 ken  Geneeskundige onge HET ken ran£' met eene vleijende onderfcheiding behandelt HuuwD worden; dus ftaat in de meefte Ryksfteden den weg BEEERV£N ter Regeering alleenlyk den gehuuwden open, M Teldly- Zvvitfcriand zyn de ongehuuwden van Verfcheidèi ken. opentlyke eerambten uitgefloten, en het is zeer biM lyk, voor al in vrye Gemeenebesten, dat men dezell ve niet toebetrouvvd aan hen , die zich door geen naJ deren band, ten minfte niet dan door eene deugdzaJ me onbefprooken leevenswyze met hun Vaderland will leu verbinden. §• I X. n?«mZï- Zoude het niet een heilzaam middel zyn, om ten] minften voor het 8'rootfte gedeelte de zoo fterk inl een' Zï" k™pende ongeregeldheden te beteugelen, wanneer! TaZbun- mm in die Ianden en fteden, waar in de Mansper-I «en rang foonen, zich in grooten getale buiten ftaat bevinden-! ZderZZ de een huisgezin te onderhouden, hunne driften denl teïnogtr nÜmen tCUgel vieren' en door ontugt I unne gezond! bevorde- heid en welvaart in het verderf ftorten , zoude men rhuLiy-r °P zulke Pkratfen niet eene inrichting kunnen vasrJ iZneTS ftellen: dat elk een van eenen voornaamen en aanzie-l zyn- lyken rang, die zich zoo wel buiten ftaat bevind onJ na dien rang een Vrouw en Huisgezin te kunnen in ftand houden, als hy zich onvermogend vind om opl den duur'in onthouding te leeven, en zich dus mei een Vrouw van geringen' afkomst verbond, dat zool iemand wel onherroeplyk en volgens de gewoone god«' lyke en menschlyke wetten aan haar verbonden was* maar dat echter zynoch haare kinderen zonder een by-f zonder verlof haares Gemaals en zyner Bloedverwant ten zich van de Familienaam en Wapen zouden mo$ gen bedienen, noch ooit, ten zy by uitfterving van* het-  Staatsregeling. i8x li geflacht, op het Adelyke Familiegoed eenigen Van het 1 ifpraak maaken ? hulwb I; Waarom zoude dit eenen Man van minder aanzien- leeven eer. -l:en ftand en gering inkomen niet zoo wel vry waeK m, als het eenen van hoogeren rang, een der voor- ^j^" I mfte grooten, geöorloft is , zich zonder noodzaak, iliöér vermindering zyner hooge waardigheid in alle -b' aamlykheid met een Vrouw van geringen afkomst :ta verbinden, welke op zyne aanhoudende genegenheid e een voor haar en haar kinderen toereikend inkorn een onbetwistbaar recht heeft, zonder echter in 2|lanige gezelfchappen te verfchynen, en zulke voor-nhten te genieten , als waar toe de rang door haaren "(maal bekleed, haar anderfints recht zoude geeV (<0, een Vrouw, die dus op eene onlaakbaare wy- i) Met groot genoegen vond ik , na de uivoering van dit lx. ontwerp, eene aanmerking van de Heer Eaumann, ïriet Werk van Susmilch III. Deel. p. 204. welke met ii % gevoelen zoo wel inftemt. Hy zegt, dat de toeneemen. divee'de onder de Grooten het houden van Byzitten en Mai> ti Ten heeft doen toeneemen; het kwaad voorbeeld hier dr aan den gemeenen man gegeven, die doch altoos een n blger der grooten is , ja zelf fomtyds veel verder gaat, d : den Staat een oneindig nadeel; zoo men dit konde uit :«W,weg ruimen, zoude het een groote ftap ter verbetering c zeden zyn ; hier toe zoude het beste , zekerfte middel : % 1 de ongelyke huuwlyken der aanzienlyke en adelyke perli len te begunftigen; deeze huuwlyken, waarin de Vrouw v :;ens beding, geen rang nevens haar gemaal heeft, waarin c ikinderen niet volgens het aanzien hunnes vaders, maar t handwerkslieden en andere nuttige leden van den Staat vlden opgevoed ; deeze huuwlyken ftryden noch tegen de «Baarheid , noch tegen de regelen des Christendoms; de \ ïtteeüiig en opvoeding der kinderen, onderlinge hulp en M 3 ech'  f.§£ ■ Q B N E E S K U W D I G ï TbNG^HCT "vvyze d® oogmerken der natuur helpt bevorderen^ hüdwb heeft veele en dringende redenen om het vvelzyn vatf l6even. .... , ï der. , d=n wag- . KELDLT- —^ 1 : , ken. , . i.i Cchtclyke trouwe maakt het wezen des huuwlyks uit; of de vrouw en kinderen in den rang en het vermogen des vadei| komen, dan niet, zyn flegts burgerlyke inzettingen, die niet tot het weezen van den echt behooren , iri veele gevalleq feyn zodanig hüuwlyken nuttig en nodig. By voorbeeld, eej man van voornaam of middelbaaren rang met een gering inif koomen blyfe ongehuuwd ; hy moet zich , dewyl hy gee^t vrouw eil huisgezin hazynen rang kan onderhouden, van eeS beftierfter zyner huishouding voorzien , geeft dit geen aanlok! lyke gelegenheid tot hoerery , kunnén hier door geen kindeï ren verwekt worden, wier noodlot zeer wisfelvallig is , daar; het immers den man vryftaat zyn huishoudfter weg te zenden?* of iemand van adel óf aanzien, heeft het ongeluk vroeg we«*ï 3uwnaar te worden en onopgevoede kinderen te hebben; hïeflj toe is zyn vermogen wel toereikend , maar Jiy meet echteffl een vrouw hebben die hem hier in de behulpzame hand biedS ia! hy cën vrouw Van zyn rang nérhen , zoo hy die'al virid'èJj kón, en hier door zyn huisgezin met meerder kinderen varf den zelfden rartg vermeerderen , dit laat hem zyn inkomerfj «iet toe; ook zal zoö een vrouw misfehien de bchoorlykÈ! zorge voor zyne kinderen van het eerfte bed niet hebben, h Haald door dit huuwlyk niet beneeden haareh ftand; haarè: kinderen, fchoon niet volgens haares vaders rang opgevoed}; Worden echter nuttige Leden der Maaifchappy. Zy kan ver4 mits haar wettig huuwlyk niet als een Maitres verftooten wor* den1, efi blyft tat eén toereikend onderhoud voor haar eflf'" haaré kindereri 'gerechtigd, — dus word het houden van Maitresfèn én Byzitten verhindert, en het ergerlyke voorbeeldVoor dén gemeenen man weggenomen; men werpt hier te-* gen, dat fornwylen het verlof tot zoo een; ongelyk huuwlylï.  Staatsregeling. 183 é zoo naauvv met haar verbonden Man te bewaren Van «kt , ,. onge- e te bevorderen, cn zich wel zorgvuldig te wag- HUUWD I f van, door eenen onkuisfehen omgang met an- Mg» dï dikwerf befmette Mansperfoonen, hem tot na- wae- ' d 1 var, haar en haare kinderen, die zy zich nu met KEN> fi tarnen kan voortgebragt te hebben , te bederven: d ze redenen kunnen voor eene byzit niet zeer drin?dc zyn; alle haare handelingen worden beftuurd llc eigenbelang en onmatige hebzugt, haar geluk y tigd zy op den ondergang haares in gezondheid en Vmogen uitgeputte minnaars, (die zich morgen Ifligt in de armen eener andere lichtekooi geheel zal Herven) zonder de mildheid van andere zelf onheil ide Lichtmisfcn af te flaan, tot dat zy zich, buii weeten van haaren eerften 'Minnaar, eene alierf ardelykftc kwaal heeft op den hals gehaald. k ft:mme voorzeker toe, dat het eenen tcderhart m en weidenkenden Vader fmertcn moet, wanneer 1 zyne kinderen uit een'zoo ongvlyke verbindtenis, I grooten ï in/eenen vernederden ftand geplaatst ziet, I fineer hy eene geliefde en getrouwe Echtgpnoote ^ ï zyne zyde gefcheiden cn uit alle gezclfchappcn geban¬ nen noodzaak zoude gevraagd en misbruikt worden; dit jlde dot)r een voorgaand behoorlyk onderzoek voorgeko1 a kunnen worden , en gefteld zynde dat hier door eenig ]:bru:k plaits hadde, dit zoude Hechts de, rechten van byj dere perfonen ka'enken , en niet, even als door het hou, , van byzitten gefchied, de rechten der menschheïd en de ...vaard van'den Staat in gevaar brengen; het is beter by ' 1 die onvermogend zyn na hunnen rang te trouwen een lelyk huuwlyk , en de hieruit ontflaande zwarigheid te.. 'den, zoo men maar hier door het groote, doeleinde, der deugd een perkte fielten, kon bereiken. M 4  Geneeskundige JgT.™1 bannen ziet' Mlar wanneer men bedenkt, dat i «uuwd het geluk der menSchen zich niet tot een hoogen ïang ff weven bcpaait. dat gccn ftand op zich zdf b,fc!l,,uwj 7 iets L wae- ontëerends heeft, dat een Vader dikwerf ten omvctoJ® mh, wement, dat zyn Zoon, ichoon nv t mindtr be-1 h kwaamkden begaaft, zyne ambten kkUd ; dat hetjk' veel gemak'yk' r is zyne kinderen met geringer veiK'j mogen in eenen nederigen ftaat gelukkig te mark n, In daar doch een aanzienlyke vermoogt- niet toereikend!' is, om aan veele kinderen eenen lu.fterryken fta;:d te : bezorgen; dat men by zynen Zoon de begeerte cm 'f \ zich boven zynen nederigen Slaat tc vtrh. iftn, niet t uitblust, om dat zyn Vader niet vermogend was hem ». uit een luifterryker huuwlyk voort te teekn$ dat liet f elk een vry ftaat zyn deugdzaamste verdienstlykfte kin- P deren, of zoo eenige verbetering zynes inkomens hem f. dit toelaat, hen alie met zyn naam , waardigheden cn L bezittingen te begunftigen , alle vooroordeelen, [e welke zich hier tegen op werpen, zal hy zeer gemak- \\ lyk overwinnen, die gaarne den aanwinst van Jmvoo- l ners voor den Staat befchouwde, die de ongeregeld, j heden der Mannen gaarne beteugeld, cn de cciiieven- I de Meisjens met Mannen voorzien zag, die gaarne I in plaats van den aanwas der ontugt cn hoerery, ge- I volgen van het ongehuuwde leeven, en invretende 1 kankers voor de Maatfehappy, de goede zeden deWL overhand zag nemen, zoo iemand zal lichtelyk mid- i| delen vinden en allés in het werk Stellen, waardoor f' by de eer en welftand zyner tot gelyke cn na hunnen Y, rang gefchikte huuwelyken onvermogenden Burgers i' redden kan, cn de welvaart zyner weinige voornaame [■ en nuttige gellachten verzekeren , waar door hy de- !! bevolking volgens billyke wetten, door een ieder van [ den  Staatsregeling. 185 ê wvzm Schepper hier toe beftemd Medelid der Van het " , . 11 1 u ONGE- u nleeving kan helpen bevorderen, en aldus zal hy huuw» raten, door eene geregelde en betaamlyke verza- ^even Ito d-r natuurlyke driften, door eene uitroéijing waeI alles wat de kragten der jeugd nutloos, en in de t gtige armen van ongebonde lichtekooijen verspilt, ;es'gemeene gezondheid zyner Medeburgeren op en onwnkbaaren voet te vestigen (*). () Dit Hoofddeel verdiend voorzeker den aandagt van .e mcedwilligen verachter des huHwlyks; hy vestige een opI zaam oog op de gevolgen uit deeze ltevenswy*e ontiade en het onherftelbaar nadeel, het welü hy zich zelve lïer maatfehappy toebrengt. Nederland, ofchoon tot 0:0c door den Almagtigen voor in en uitwendige d-wine den -enadiglyk behoed , en , dank zy de waakzaamheid ,n: waardige Vertegenswoordigers en braave Vaderlandie nde Burgers , eene veilige befcherming der Overheid geil nde- het gezegend Nederland ontbreekt het echter niet ia eene talryke menigte van ongehuuwde inwooners en in«ïe'-esfen. Veele vinden , wel is waar, in de duurte der ei msmiddelen en de bezwaarlykheid van een toereikend 3e an te verkrygen , eene dringende reden , waarom zy [fc «omen zich met een fteeds aanwasfend huisgezin te belas:e : en deeze redenen zyn zeer bezwaarlyk uit den weg te mini , dan door die middelen, die den bloei onzes Koophandels, di /clvaard onzer Fabrieken , en verdere bronnen van onze ei yds zoo gedugte magt in vorigen luifter herftellen ; dan zal d anzieriyke Burger, de nyvere Koopman , de arbeidzaamen H dwerker met blydfchap zich in de ai men eener gade werp , en niet fchroomen een huisgezin , welks onderhoud hy lyn aangroeijende winften niet twyfeld te zullen vinden, 1, -nuttige Spruiten te vermeerderen. Eene Regeering , die r eene vaderlyke zorg de welftand zyner Burgeren gade 1 zal aUes aanwenden om het huuwlyk en de voortplan',. onder hen te begunftigen; zy zal altoos in de uiideeling zodanige bedieningen, welke zoo wel eer als voordeel ibreugen den inboorling boven den vreemdeling, den ge- M 5 huuw"  i86 Geneeskundige ONgT"^ hUUWde" Barger boven den huuwlykshaater , den vader des! Hüuwd' hu,s2ez'ns boven den eenzaam leevênden Burger den voor- .j leeven rang geven, en deeze zyn de v/aare middelen cm den geWae- lwawden lUnd meer en meer te doen aanwasfen. XeldÊy- .i)e voorüaS , waar van de Heer F ra n k in de j. 5. 6. van' ken. • dit Hoofddeel gewaagd, om de moedwillig ongehuuwde man- . nen eene zekere belasting, geëevenredigt naar hunne middl I len, op te leggen , en deeze inkomften tot het uithuuwlykejl', van onveimogende jonge lieden, onderfteuning van jorj^B Echtgcnooten, of het ftigten en onderhouden van Vonde-b ling-huizen te belleeden, kan niet misfen de goedkeurij Van elk menfehenvriend weg te dragen; alleenlyk zal hier de vraag zyn , zoude het mogelyk zyn een zoo nuttig en I billyk voorftel in dit ons Vaderland tot ftand te brengen? zou- J de zoo eene belasting niet tegen onze burgerlyke vryhej K Sanloopen ? Ik gelooove de invoering hier van zeer moge] f1 lyk te zyn, en onze burgerlyke vryheid even weinig te bcna-'M deelen, als eenige der andere belastingen, mits alleen gcvor-L derd wordende van hen , die door hun eigen verkiezing on-'E gehuuwd blyven, en geëevenredigt aan dat vermogen, hetf.' welk zy weigeren tot onderhoud van eene Echtgenoote enf' wettige aframmelingen te belteeden: waarom zoude men hetl Verlof, om eene voor de maatfehappy anderftnts nutte'ooze enl nadeelige leevenswyze te blyven houden , niet mogen ge-L noodzaakt zyn te koopen voor eene jaarlykfche fomme , die I ter vergoeding van dit nadeel me: het grootfte nut word lil , aangewend. Zodanige Echtverbintenisfen tusfehen perfoonen van ong|H fyken rang, waarin de kinderen zich van den naam of ge- | flagtwapen hunnes Vaders niet mogen bedienen , waar van f ofize Schryver in de 9. 5. handcld, zodanige h mwlykcn zyn | in dit ons Gemeenebest niet beken;!; g„cn adelyke trots-'» heid kan hier een wettige huisvrouw verfteckcr. van die'fc réchten die haar en haare kinderen als zodanig op al wat t haaren Echtgenoot aangaat, naar Godlyke en menfcheiyke IC wetten toekomen. 1 ! Ver taaler. I Ijr V-IER,  Staatsregeling. 187 VIERDE HOOFDDEEL. J/an het ongehuuwd leeven der k r Y g s l i e d e n. s- * . )j Soldaaten ftand fteld ons eene meenigte bevoor- ff^~.n 1 hte Hiiuwlyksverfmaders voor , eene meenigte, het onge^ i in alle de Europifche Staaten van tyd tot tyd aan- h™£dlt Ik, en derhalven aan de bevolking, ten minfte eene Krygsju- jelmatige en gevvenscbte bevolking, een zeergroot 1 leel toebrengt. % IL . pc ongehuuwde ftand is echter onder de ICrygslie' 11, ten minfte in oorlogstyden, van eene aloude h"u°af„ rkomst, cn by Volken, die in een geftadigen di ïg leefden , was de onthouding, zelf voor zulke on- KrygsiieC hén die gehuuwd waren, dikwerf een onvermyyke zaai- dé Vrouwen der Scythen, over bet ' na altoosduurend afzyn haarer Mannen onverdul\ wordende •, naamen haare Slaaven ten huuwlyk, : deezen hunnen buit niet zonder Woed vergieten, na eene bekomen nederlaag weder aan hunne te is keerende Heeren afftonden O); de Sparqanfche Vrou- a) HerÓdoTüs Lib.Vi.  l88 G EENES KUNDIGE oml*™ Vrouwen lieten haare Mannen, die federd tien JaatJei huuwd de Mesfeniers in hunne Hoofdftad belegerd hielden* i derVEN door afgezonden boden weeten, dat, zoo zy der ■k^en. oorlog nog langer deeden voortduuren, het den visr derlande wel dra aan Manfchap zoude ontbreeken («V s. in. k k?nehrdir De Romeinen hielden het voor raadzaam bunrjl Romeinen K-ygslieden het huuwlyk niet dan zelden toe te liaan»» ten aee- • . zen opzig- en memand mogt zyn Vrouw meede in het leger bre»: gen(£); hier om lieten veele zich, wanneer II eenigen oorlog ontftond, van hunne Vrouwen fchll den, en naamen terug komende een andere ten huuwlyk : zoo wel de Vcldheeren als de overige Hoofdlid den en gcmeene Krygsknegten waren door deeze wel ]i tot onthouding verbonden (c), Pompeus liet, toeï >; hy te vdde toog, zyne Gmiahn te Lesbus achter; en men rekende het daar en tegen Antonius tot eene \ onuitwischbaarc fchande, dat hy Cleopatra met zich F meede voerde. i i m 5: IV. J:hgZ' •Decze fl"cnge leevenswyze wierd echter niet ten al- L de,- Ro- Jen tyde , in acht genoomen, cn 'er moet onder verM Kryfl'Jgt. fcheide Kpwfalfcte Veldheer; n eene grooter vryheid h plaats gehad hebben, daar P. Scipio Aemilianus twee dui- [' f» Strabo Geogr. Lib. VI. (b~) Just. Ups lis ad T rit. Annalen Lib. XIV. (O R"«'m Antiq. Rom. Cap.'X. J'. 12. p. 771.  Staatsregeling. 189 jiend ongehuuwde Vrouwsperfoonen uit het leger 411 niwn en de hier door de vervallen Krygstugt Hüuwn ST '"abvl ' lbeven Wer herftelde ( a). der |m ook den toegang tot en het verblyf in het leger krygsü Vrouwen moeilyk te maaken, was het by de wetiverboden: „ dat een Krygsman aan een Vrouw 'lie hem in het leger tot verzadiging zyner lusten ïedicnd had, eenig gedeelte zyner goederen na zyn Jood ten erfem's fchenken mogt (£)," en hier in len de Krygswetten veel geftrenger dan de Burgerij* , waar by het een ieder vry ftond, zyn byzit in d Testament te begunfügen (c). !] S- V. L oude Duitfchers hadden hunne Vrouwen tot ge\ien hunner dapperheid, wanneer zy te velde trok- Duit. Kj deeze zuiverden en heelden hunne wonden, en f*™^ lijre hefkobzifigen en opwekkingen deeden den borst men. ï|er; rcchtfcha'apen Krygslieden van heldenvuur gloeij"J( dj; ja zelf mengden zy zich ten fchnk der Ronken onder de ftrydende benden ( e ). „ Akxan- ,, der t) Valer. MaxiMüs L. II. C. 2. — Onder' Keizer Se-' IW Ü wierd echter het huuwlyk den Krygslieden toegeftaaii HODUN'üS £i&- Vt. "". li) L. 14. D. de bis qua ut indign. aufer. 6f /• 41. de ' 3 ïm. Mi.it. & ()]. j. Schetzh Diff- Jurid. de LL. Rom. rigor e erga 1 ites Arg. 1730. ~ rf) Tacitus de f ede & moribus Germati. e) Plutarchüs in Mario Flor. Lib. 3. C. 3. Men vraagd V rzeker met het grootfte recht, ef méi onder eene gere1 de Krygsmagt de vrouwen, niet zwanger zyndi met hunne  igf> Geneeskundige . 9 [ Van het „ derde Groote ftond zynen Krygslieden toe, dat z '{' ©nge- . _ 'h KPuwD ■>■> van de gevangen Vrouwen, zoo zy elkander geJ ^ £gp* ■ ,, len, ten huuwlyk naamcn, dus verzekerde hy zie] krygs- „ van hunne getrouwheid, en, hy verfchafte hen , zoj i' sj verre van hun Vaderland vervvyderd, die trooJ P „ die zy in den omgang met hunne Vrouwen en W „ opvoeding van hun kroost konden genieten, dom „ dit middel verfchafte hy zich zeiven jonge KryJH „ lieden, wien het. Heldenbloed door de aders vloewf,, de, en die op het flagveld geboren cn opgevoM' ,, waren (a). " Mo Deniens- oveVbf Dc Duitfche Krygstugt bevorderde in vroeger tyi tydeYr ^en ^e riuuw]y'iCn der Soldaatcn, en Keizer Alexar»1 y dei; ne voor Haardfteden en Altaren ftrydende mannen zich konl den paaren ? waarom zoude doch hetvrouwelyk geflacht, dool eene gefchikte opvoeding hier toe voorbereid, niet in Haal zyn, de nood het vorderende, die verrichtingen uit te voe-F ren, waartoe men thans zich alleenlyk van .de mannen kragX:. ten bediend. Het is niet by gebrek van vei ftand : eene C. iÊi'. tharina beftuurd met roem het wyd uitgeftrekt gebied derF Rusfen; aan lighaamskragten zal het haar niet ontbr. eken |l eene flukfe Soldaaten Vrouw kan het in kragten menig Cadeclafwinnen , en de daaglykfche oeffening zou haar nog fterke» maaken; dat het haar aan geen moed ontbreekt, heeft dmW ondervinding dikwerf doen zien; dceden niet meermaalen*' vrouwen in mannenkleeding heldendaaden? eene Pucelle d'Or-fleans, de Ridderesfe d'Eon , voerden haare benden dan,»] per op den vyand aan : de zwangere ftaat is hier eene ge-U'-wigtige , hoewel niet onoploslyke, tegenwerping; doch genoe fM\) Van eene zoo vreemde zaak. . jBj fa) L. i. C de uxoribus mititum Gerh. von Stokken*»; Dij- ad L. temforalibus Cod. de uxoribus miljtum, Arger.r. 167».Jtl  Staatsregeling. 19* 1'bevestigde de voorrechten, welke den Vrouwen vavhet 1 Krygslitdqn waren toegedaan, die, uithoofde dat tspam J haare Mannen gevolgd waren, haare rechtsgedin1 niet by tyds konden voortzetten. Insgelyks ook «u«g Jthniliasm ft O): 6? * Zwitferfche Krygs-Artial:n vind men N. 58. ,i Men zal geen hoeren in .„■„iet leger of de bezetting gedoogen, indien iemand [2 :en Vrouw' by rch wil houden , die laate zich in 'j ïen Echt verbinden, gelyk een ieder vry zal ftaan ■Jjyn echte Vrouw by zich te houden," ditzelfde ïoorlooven meede de Zw'eedfche Krygswettcn N.70. % VII. dus niets tegenftrydigs 111 het denkbeeld eenes Stom* " |uuvvden en kloekmoedigen Oorlogsmans (bj ; gt„. 1 r van is het ook, dat men thans den zulken, die -hlen Oostenrykfchen of Pruififchen Krygsdienst zich , hhet huuwlyk willen begeeven (c), geen of ten min- 'o L. Rest. »oor de Ruitery Art. 4. 3. 'j De Re al zegt „ een Soldaat is met den kryg gehuuwd, en alle Kryg$'t«ndige (voorzeker r.iét de dappere ehuuwde Mannen) komen hier in overeen, dat een onge-.'?'/ouwd Soldaat beter vegt dan een gehuuwd, Science d* Z*jkoteverneme»t vol 6." doch dit al toegeftaan zynde, zoo is ' jl'er ook dit waar, dat 'er tien fchandelyke Deferteurs on. A de ongehuuwden zullen zyn' tegen één onder de getrouw"1, en dat, het welk de vreeze voor fchande of dood niet Jhinderen kan, word door de verbintenis aan vrouw en „ Iderenligtelykvoorgekoomen Journal Encycl. Jatjv.1766.p- 9-cr|0 Het is eene federd lang bewezen waarheid, dat het geil der maatfehappy grootendeels in de menigte van deszelfs ... lien beftaat, cn men dus de huuwlyken der Inwooners zoo ,tli men kan moet begunftigen. ••'fff Dit  192 G EN EESKUN35I6-I Janhet minfl-e zeer geringe zvvaarigheden in den weg J hüuwd en dat elk Keizeriyk Werf-Officier de vryheid heel LKhVEN J der. wa krycs- uëden. ' " ~ ___ Dit befchouwdc de tegenwoordige Koning van Pruisfen, L ayne wyze enloByke inrichtingen, volgens welke hy de hun lyken zyner Soldaten toeftaat; alleenlyk de vreemden onc hen, van welke men zich door hunne huuwlyken met dc ters der Inboorlingen'het best verzekerd, moeten voor d, trouwbnefeen kleinigheid betaalen; de overigen geheel niel hen werd alleenlyk aangezegd, dat men by elke Compagr flegts 5 of 6 Vrouwen , of zoo veel als 'er tot het wasfch en diergelyke dienften veresicht worden, mede te velde z nemen, welke de Overfte van elke Compagnie hier toe b noemen zal; de andere moeten, of in haare eigene of ai dere door de Overigheid hier toe gefchikte wooningen ter blyven; hier door voorkomt men die ongeregeldheden we ke men in de Engelfche en Hollandfche Leegers befpeurt waarin byna zoo veel vrouwen a's mannen zyn, en men ve krygt hier door een groot nut; men bekomt hier door or f gemerkt, als het waare eene nieuwe Armée van Soldaten Kb deren , die de kosttaare wervingen van vreemden veel vei f minderd, de getrouwde Soldaten moeten ter onderhoud» hunnes huisgezin» zich met vlyt op allerhande handwerk toeleggen, en dus word van onder hun de ledigheid verbal nen, de ontugt en deszelfs zondige en fchadelyke gevolge worden hier door voorgekomen, en daar en tegen het lan door gefchikte verbmtenisfen fterk bovolkt, het welk des t noodzaakelyker is hoe uitgebreider het zelve is, en hoe mii der het wegens de in zwang zynde Cantonswervingen 'cff Presfmgen de vreemden ter inwoonïng aanlokt. IUar en boeven op dar men door d.-eze bevolking niet flegts ; cheel ruweitf. en onbefchaafde Inwooners aanwinne , zoo is hier by ccneL' aUervoortreflykfte inrichting gevoegd, dat namentlyk elk ReX' giment zyne eigen Schoole , en eene onder het opzigt deA Veldpredikers ftaande Schonlmeefter voor Soldaten KinderenI heeft, en daar fommige Officieren uit fchandelyk eigenbelang i nalaatig gefeest waren, dit Koninglyk verlof bekend te maa- l ken, zoo moet het aelve op zekere tyden opentlyk worden'i.- af- i'  Staatsregeling. 193 inneer hy een wel gemaakt jong kaerel bekomen ^an n, die gehuuwd is, of. op geen ander voorwaarde huvwd i l van te mogen trouwen, dienst wilneemen, dit «gw _ Jing met hem aan te gaan. ™- Voorde Kcizerlyke Onderdaanen is ïnOctober 1779. 1 bevel afgekondigd, waar in onder anderen gebo5 n word: „ het huuwlyk dier Vrouwen, die hier ] |oe verlof bekomen hebben, na behoorlyke aanmelliing by het Regiment, niet te beletten, mits dat ;i£; het geen fchandelyk bertigte Perfoonen zyn , en zy J tevens van de Huishoudlyke Regeering of de OverJ heid haarer plaatfe een getuigfchrift inleveren, dat iizy zich verbonden hebben, by geen gelegenheid , ' j by het Regiment te zullen komen, noch het zelve :e'jten laste te zullen worden. " Elk Boer, die in j Öostenrykfche Landen een Soldaaten kind tot zyn 1 Jaar opvoed, geniet uit de opentlyke fchatkist Jaax»'ls een belooning van vyftien guldens, en nog in. Ifee dagen heeft men te Antwerpen een fchool voor Ilaaten kinderen geftigt O): de vcornaamfte te3 werping, welke de Overheid hier tegen in brengt, J het moeilyk onderhoud der Soldaaten Weduwen; 1 r om moeten thans de Öostenrykfche Officieren en ï Ge- h eleezen , en hier door dit Koninglyk bevel alom worden J end gemaakt, Moser gemengde Aanmerk, uit de Gefcbie'M efen, Stacu(regten, Zedekunde en fraaije Wetenschappen. Volkj ;s de openlyke nieuwstydingen , is door zyn Pruisfifche Maij ;ït by den aanvang van den laatlten Oorlog aan elke Sola t en Vrouw die niet in de Cafernen woonde , voor Quart: ge'd 6 gr. voor broodgeld S gr. en voor elk kind 4 gr, ■ mdelyks te betaalen, toegedaan. ie L, E. AB HO H ENTHAL lib. de Politici Cl- §■ XI- fi r i N  194 Geneeskundig! Vamhet Guneenen , indien de eerstgemelde van het Hof, 'ie huuwd laatstgenoemde van het Regiment, verlof tot trouwenleeven wil]cn bekomen, aantoonen , dat zyeen zeker betaam-j krygs- lyk onderhoud voor hunne Weduwen kunnen naïaal ten; hier door word het Hof tegen de overmydlyke noodzakelykheid, van aan dezelve penfioenen te moe-i ten toeftaan, beveiligd. §. VIII. De enge- Hoe hot ook met de middelen ter begunftiging van j!a'a7dder de huuwlyken der Soldaaten geleegen zy, zoo achte Soldaten ik dezelve doch het eenigfte middel te zyn om de on- geeftaan- , ° J leiding to) betaamlyke buitenfpoongheden, door de bezettingen tortpit- in de Steden gepleegd» op het kragtigst tegen te! ting der gaan, en hier door ook de venerifche ziekten mer-. venus- . . ziekte, kelyk te verminderen; eene verbetering niet Hechts voor deeze klasfe, maar zelf voor het menschdom in' het algemeen allerwenfchclykst, en om welk heihyk oogmerk te verkrygen alle Menfchenvrienden moe-; ten famenfpannen. Daar het nu niet te verwagten is J dat een zoo groot aantal gezonde Mannen, die zichj zelve geen vrywillige gelofte van kuischheid hebben opgelegd, in weerwil hunner natuurlyke driften, eene : gcftrenge onthouding van de andere Kunne zullen in acnt neemen, zoo is het zeker, dat men doorheb toeftaan van hunne huuwlyken, ter bevordering deri goede zeden , meer zal uitwerken, dan door de ftreng-,, fte beveelen ter uitroejing der ontucht en verban-!» ning der hoeren, die doch door haare liefhebbers ge-'l maklyk wederom gevonden worden : zelf de itraf door Keizer Frederik den Eerften, dat men haarden neus ^ zou-  Staatsregeling. rof zoude affnyden O), hier op gezet, konden haar Vanhj» I niet van onder de Soldaaten verbannen (* > huuw» Het is voor den waaren Menfchenvriend ten hoog- "4V£N •ften fmertelyk, het oog te laaten gaan over de verwoeflingen, welke deeze gedwongen ongehuuwden ftaat in zyn Vaderland veroorzaakt; rondom de Ste* iden, waarin fterke bezettingen liggen, welke ter onderhouding hunner, gezondheid de vryheid genieten , :om op het omliggend platte Land de vryelugt te fcheppen, rondom deeze Steden verfpreiden zich, zoo ver dit verlof zich uitftrekke, kwaaien, welke aan het landleeven geheel vreemd zyn; de ongelukkige Meisjes vallen wel dra eene verfchriklyke befmetting ten prooye, trouwende, brengen zy deeze kwaaien hunne Mannen ten huuwlyk, en planten dus het vergif voort, onder dat foort van menfehen, welker gezonde afftammelingen het verlies der Stedelingen vergoeden moest; dus heeft elke talryke bezetting haare venerieke dampkring, die, naar evenredigheid van de grootte des lighaams, waar uit dezelve voortfpruit, zich meer en meer uitbreid, en der goede zeden zoo wel als der - gezondheid hoogst. nadee». dg word. ' . • De kinderen, welke het ongeluk hebben in deeze ■tftugt te worden voortgetecld, dragen het vergif hun» oer Ouderen in hunne aders om; zy fterven zeer vroeg, (c^Rvdev'CUs de Ceft. Frederici l Imp- U \. c. 26. nafa eutilabiiur Ma recifo Gunth er in Ligurin. lib. 7. vers. 2. Sa. Volgens de Militaire Ordonnantie van den Jaare 1590. j,noeten de Hoeren, in het Leger gevonden wordende, me»' fchande daar uit gedreven, of gegeesfeld worden. VStlAAl-ïHi  ipö Geneeskundige vroeg, of blyven zwak en buiten ftaat tot hunne ?e™ burgerlyke Plichten '■> wasfen zy op, het is tot last der BER arbeidzaame klasfe hunner Meedeburgeren; de rampza-\ KRYGs- Jige Moeders komen dikwerf in de Steden als Min-| nen , en planten dus de befmetting van enkele Per-1 foonen in ganfche gedachten voort: de Venusziekte; heeft tot nog toe (dank zy de zuiverer zeden der Landlieden ) geen anderen weg dan de evengemelde, om zich onder het Landvolk uit te breiden; ten zy,j wanneer een Boerenzoon zyn affcheid van zyn Re-] giment bekomt O), of wanneer een Boerendochter,! die haare gezondheid en onfehuld in de Stad verloo-1 ren heeft, thuis komende, zich in den Echt begeeft, I en kinderen voortbrengt, welke de bewyzen van hunner Ouderen ontucht al hun leeven omdraagen. wnrddeil Een gehuuwd Sol gezondheid en goede zeden hier by genieten zouden, wanneer men het huuwlyk onder de Krygsüeden op alle mogely-'fce wyzen trachtte te bevorderen , dit voordeel zoude voor-; eeker allergcwigtigst, en vooral in die landen, alwaar geftadig eene talryke leegermagt op de been word gehouden, air Ierwenfchelykst zyn ; — ook dit ons Vaderland zoude hier van die gewenschte vruchten ondervinden , die door onzen Schryver in dit Hoofddeel als gevolgen van het huuwlyk on-l der den Militairen ftand , met zoo veel regt zVn opgenoemd, — maar, meer dan eene gewigtige tegenbedenking word hier tegen-ingebragt; men erkent wel dat, indien het huuwlyk onder de Soldaten algemeener was, men. voor zoo veel defertie niet zoude te vrezen hebben', dat het een kragtig middel zoude zyn om de ongebonden zeeden dier klasfe van menfehen op het kragtigst te beteugelen , dat menig inboorling hier door aan den Staat zoude gefchonken worden, — maar hoe zal de Soldaat, die van zyn fober inkomen naauwlyks Eëlfs het nodige geniet, voor het oude.houd van cén aanwasfe-rid huisgezin kunnen zorgen ? zal het aantal ' van arme Soldaten - Weduwen en Kinderen niet eene allerdrukkendfte last foor de armenkasfe in veele Steden worden ? en hoe moeilyk zal het voor den Soldaat zelve zyn, om by de geduurige Guarnifoensverwïsrelingen met vrouw en kinderen te Ver-1 huizen, dikwerf van het eene einde der Republyk naar het 1 andere ? deeze bedenkingen zyn in waarheid niet ongegrond , f echter zoo my voorkomt niet onoploslyk. Het is waar zoo* E lang men het ter bereiking van flinkfche heerschzugtige i oogmerken nuttig oordeelt den Soldaat-en^ den Burger"zoo" veel mogelvk van elkander te vervreemden, en hier toe de Regimenten geduurig van de eene Stad naar de andere verlegt, zoo lang kan het huuwlyk voor den Miliuiren ftand niet anders dan een last zyn, — maar wanneer men den Krygsr man gewend den Burger als zynen Lands- en Stadsgenoot, [ als leden ééner maatfehappy, in welker welvaard zy beidei» I een gelyk belang hebben te befchenwen, als men hem eer- l Wieé I  Staatsregel-in»; 199 ied voor zynen Regenten , liefde voor zyn Vaderland en Van hst [edeburgers inboezemd, zullen weldra de meefte zoo niet °nge-^ 11e zwarigheeden, welke men tegen het huuwlyk der Solda- LEEVEN in oppert, als in rook verdwyten. Hier toe fchaffe men die der odelooze'en zoowel voor Officier als Soldaat, zoo aller- «W»hadelykfte Guarnifoens verwisfelingen geheel af, men plaat: in elke Stad , zulke en zoo veele bezettelingen als haare gging en andere omftandigheeden vereifchen, en doe de;lve nimmer, ten zy in de uiterfte noodzakelykheid, tot .:' ene andere Stad overgaan; dus zal hy in zoo eene beftendii 2 woonplaatfe als het ware wortels fchieten , en zyn IighaamsJ eftel zal zich aan die lüchtftreek gewennen : welk een aan"lil van flagtoffer, zyn niet jaarlyks de prooi eener voor hun i oodlyke dampkring daar zy plotslyk van eene hooge drooge 'jindftreek op eene moerasfige of met zeedampen befmette 1 rond verplaatst worden, een grond die echter voor deszelfs " ibocrlingen niets fchadelyks heeft; hy zal een voordeeliger ' • eftaan zelf in de duurfte Steden kannen genieten, daar hy van een duurzaam verblyf verzekert, tot het beoeffenen * an een handwerk, welkers winften aan de duurte der woon3' laatfe doorgaans geëvenredigt zyn, vaste verbmtemsfen kan * ,angaan; dus zal hy in ftaat worden geiteld om een vrouw ' n huisgezin te onderhouden, en dit zal de pligt eener mensch1 ,n Vaderlandlievende Overheid zyn zco veel mogelyk te be-, * -orderen; zyne familie betrekkingen in zoo eene Stad zul- * en hem het leeven veraangenamen, de vaierlyke zorg zal i!! lem van alle buitenfpoorigheden afhouden; aan de plaats :i' ;yner wooning door zulke tedere banden vastgehegd , zal limmer zyn naam op den fchandelyk.n lyst der Deferteurs '• ^brandmerkt ftaan , en met welk eenen heldenmoed za. hy '' iryden voor dat land', en die Stad , waar aan hy nu zoo naauw verbonden is, die hy nu niet meer a's een blooten 51 nuurling, maar als een Vaderland en Vryheidlievend Burger, 5f. üs een berfchermer van gade en kroost met zynen dapperen !0 Srm verdeedigt, — zyne nagelate Weduwe , zyne hulp'oo!t ïe Weezen zullen veel gemaklyker hun onderhoud, zonder r" onderrteuning der armen-kasfe, vinden in eene plaats , al% waar zy en haar man jaaren hei-waards gewoond hebben, waar haare kinderen geboren zyn , en zy zich midden onLer haare bloedverwanten bevind , dan in eene Stad, alwaai li Ly ingevelge eener Gjiarmfoens- verwisfelings flegts kortlmgs I N 4 wa9  2.00 Geneeskundige Van het was aangekomen, cn zonder eenige betrekking van elk ee huuwd 3lS £ene onbekende afgewezen hulploos heen zwerft , en ein ' leeven delyk tot de armen - kasfe haarer geboorte - ftad den toevlug kr* s m°et "emC11- Indien het huuwlyk de Soldaten in het alge-' uliIh. meCn toegercaan wierd, het aantal van zodanige Weduwen e ' Weezen zoude zeker in Oorlogstyden aanmerkelyk vermeerde ren , en derzelver onderhoud tot een merkélyk bezwal r voor veele Steden zyn , maar dan zal de medogende Neder' i lander zyne weldoende hand mildadiglyk openen, en, kaj [ men tot hun ondeifceuning geen andere middelen beraamen» zyn menschlievend hart word door de traanen der ellendige! ligtclyk vermurwd, blymoèdig zal hy zyne beurs openen tei !* behoeven van Weduwen en Weezen , wier mannen en Vader in de verdediging van Haardfteeden en Altaren op het bec van eer gefneuvelt zyn. Dus komt het my voor deeze tegenwerpingen zoo niet ge heel opgelost, ten minfte merkélyk ontzenuwd te hebben, '\ en zoo 'er zich tegens het huuwlyk der Soldaten , cn de be, ftendigheid der Guarnifoenen , waarin wy echter de voetftap,! Fen van den onlangs overledenen Oorlogskundigen Fr ede- ?\ rik zouden drukken, nog ecnif.e zwarigheden by den doorJ V zigtigen Staatsman opdoen; hy vergelyke die alsdan, mei L ter zyde Helling van alle eigenbelang, en Vorften-gunst, met die voordeden, welke hier uit voorde Maatfehappy, het Vaderland en Krygsweezen der Republiek voorzeker zoude voort-[' fpraïten , en beflisie, zoo deeze belangryke zaak immer eent poina van deliberatie in onze Souveraine Vergaderingen mogl aitmaaken , als in de tegenwoordigheid van een Alweetend», en Regtvaai'dig Opperwezen. v e r t a a l e r. F TWEE-  Staatsregeling. 2,01 ; WE EDE AFDEELING. \ EERSTE HOOFDDEEL. /AN de te vroege huuwlyken, m Eft in jfuvcncis, eft in equis patrum Firtus. Horatius. §. I. 5!. )e Bepaaling van den ouderdom, waar in men het Algeme«1 nwlyk den jonge lieden kan toeftaan, was ten allen "f„g"pfer' le voor eiken Wetgever van zeer groot gewigt, en HuwJ is geene befchaafde Natie, welkers wetten hier jaaren, J s niet eenen zekeren ouderdom des menfchelyken «ivens bepaalen, beneden de welke men het onge1 rloofd reekend , zich met de voortplanting zyns ; Lichts in te laaten. Jammer'ïs het, dat de zorge n, om dat hy Idit van de grootfte nuttigheid in de voortteeling van kinderen achtte (*). " Plutarchus geeft Diseturs fur tOrigine de l'Inégalitê pumi les hommes. \K> ) Refpublita Laeaedemoa,  ■ 204 Geneeskundige »>j»? gCeft n°g V£rder eene verkl^™g van deeze Soarïaai W ge huw- lche Huuwlykswet: „ op dat namentlyk, zegt hy iyken. deeze verbindtenis, als waar toe ons de natuij: 9, zelve aandryft, eene bron van liefde en genegenhi Et »> en geenfints van haat en vreeze zy, en delighlfct „ men der Vrouwen tot de zwangerheid voorberlf: „ wierden, als waar toe het huuwlyk word aan gfe „ gaan r>). " Aristoteles wilde, dat <|& Man 20 Jaaren ouder zoude zyn dan de Vrotuv, B dat zy dus te gelyk zouden ophouden kinderen tik teelen Plato drukt zich ten deezen opki» aldus uit: „ Befchouwd gy niet by de Vrouw hlfii „ ao, by den Man het 30 Jaar, als den bloei dm menschlyken Jeevens, als de beste tyd ter voort» „ teeling? Wat moet men dienvolgens vasf« „ Hellen? dat de Vrouwen van haar 20 tot haar ACjw, „ Jaar, de Mannen van hun 30 tot hun 55 Jaarji„ zich ten nutte der Maatfehappy, der voortteelinè» „ toewyen j in deezen ouderdom paaren zich ligla haamskragten en zielsvermoogens faamen inie dien ouder of jonger onderneemen wilden, ziX „ hier meede beezig te houden, hunne onderneemingert „ moet voor onwettig en fchandelyk gehouden worifc „ den; het kind van zoo een volgens de wet onry-p „ pen Vader, offchoon uit eene huuwbaare Moede» „geteeld, zal eenen fchandvlek aankleeven, rriedP „ zal het zelve als een onëerlyken badaard' hou, ¥ „ den O). " , Even 3 (a) PLUTARCHUS in Numa. C&y Hijioria Animal. Lib. v. ff. 14, CO De LegibusLib. v. vi.  Staatsregeli hg. 205 s .iv-en zoo dagten, volgens de berichten van Cae- ™ de fsl onze Duitfche Voorouders. ge uitw¬ is J Niets, fchryft hy, is by deeze Volken in grooX- verachting, dan, wanneer een Jongeling, of■Mhoon reeds In zyn ao Jaar, in den omgang met :iqfrouwen crvaaren is, gelyk het ddar en tegen den . Jenen tot den grootften lof gereekend wierd, die at let langst in deeze onkunde en den ongehuuwden .,jaat voortleefde; hier door geloofden zy, wierden ro^e kragten onderhouden, en het lighaamsgeftei pzigjrierd fterker («). " misit zelfde getuignis legt ook Tacitus van dee5 tolken af: „ daar, zegthy, weet men van geen nrype liefde, de kragten ter voortteeling worden sv;s,;r zeer lang en tot hunne volkomen rypheid be::",iraard, ook word by hen het vrouwlyk geflacht l;eer lang gefpaard, tot zy eindelyk beide in jeugd In kragten aan elkander gelyk, te faamen op hun V,■-evenspad voortwandelen, en kinderen voortbren.' -en, welke van de bloeijende kragten hunner ou1 leren fpreekende bewyzen zyn (£); " deeze aanlangen wierden van twee der grootfte Pvomeinen Inakt, op eenen tyd, wanneer men het huuwlyk er hen niet meer tot een zoo rypen ouderdom uitJge, en toen men uit {taalkundige inzigten een Jlsje zoo fpoedig mooglyk was (omtrent zoo als by |i thans ook gefchied) aan den Man trachtte te hel1,; „ op dat, zegt Plutarchus, een Man p rvn Vrouw, zoude kunnen trouwen zonder met Ll?' * „ haar ia) De Bello GaUie». b) c c»p. ix.  ao5 Genees kundig Éi van dk „ haar tevens ook verbasterde zeden en bedorven «je huw- 55 vogten te behuuvvlyken O). " ay.kex. §• IV. Nadere Sederd wierd de Huuwbaarheid der Meisjes door dVliWet- wetten bepaald; geen Meisje wierd beneeden de \i ten ten taaren jn ftaat geoordeeld de echte Vrouw eenes opztgtvan J , . . _ -ii , bet begin Mans te worden by Jongelingen wierd het tydr baarfëid.' perk der huuwbaarheid op het 14 Jaar gcfteld, en fornwylen ook, daar doch de natuur het vermoogen ter voortteeling niet aan allen op eenen ouderdom vergund , de bezichtiging der teeldeelen als nood* wendig befchouwd (c), het geen echter door vee» len (s) Huuwbaarheid en meerderjarigheid was, zoo veel men weet by de Duitfche!s voorde invoering der Romeinfche Wetten niet verfchillend , doch, het is waaifchynlyk uit aanmerking hunner goede zeeden en kouder Luchtfteek, dat niemand by hen voor zyn 18 jaaren huuwbaar gerekend wierd ; ten minfle dit is waar, dat het gebruik en de uitwerking der volgens de Romeinfche wetten vastgefte'de onderfcheidingen tusfchen onhunwbaare en onmondige Kinderen, tusfchen de aanvanglykc en volkomen huuwbaartyd by ons meestendeele in onbruik geraakt zyn, en dat by ons een knaapje van veertien jaaren niet gelyk toen zonder het te boven komen van veele zwaarigheden een huuwlyk zoude kunnen aangaan L. B. A WolzóGEN Differt- Jurid. de Connubiis Infantum Jen. 1724, (6) Macrobius Saturnal. L. VIII. C. 7. (c) HeineccIUS beweerde ten onrcgte , dat de befchoawing der fchaamdeelen ter beöordeelïng der Huuwbaarheid in fora lisman? niet gebruiklyk was, daar doch Justinianus dezelve door eene plegtige wet afgefchaft heeft /. alt. c. quando tut effe dee. J. G. Heineccii Antiq. Rom. Jurispr. illuftrantiam Syntagma Tit. XXII. Lib. 1. Het is echter niet onwaar- fchyn-  Sta atsregeling. 207 ten als onbetaamlyk en onvoldoende weder vcrwor- van ds j te vroe- pen is he huw- ^ y LYKEN. Offchoon beide deeze bepaalingen nog door later Mcnftond wetten bevestigd zyn (£), zoo vinde ik echter geen wet , welke eenen vroegeren Echt daadlyk verbied. Justinianus verbood Hechts den ongehuuwde Mannen eene byzit te houden, die beneeden de 12 Jaaren was (c); en, dewyl een Jongeling van 12 Jaa- fchynlyk , dat deeze bezigtiging , boewei fornwylen , echter zelden plaats had: het huuwlyk vald beneeden de 14 Jaaren , zeer zeldzaam voor; dit onderzoek had ook by de Grieken plaats wanneer een Jongeling zich in het getal der Epheben (huuwbaare) liet aanfchryven, en de Romeinen hadden veel van hunne wetten en gebruiken den Grieken te danken, zoo zegt AR.istophanes in vespis v. 578. Puerorum stat quoties fpicieitur, — liegt infpexijje verenda. Een gedeelte der Romeinfche Regtsgeleerden was zeer voor het uitwendig onderzoek, en in de daad , wanneer, gelyk fornwylen gefchied , baatzugtige Ouders hunne nog onmondige Kinderen tot een huuwlyk dwongen , was hetzelve niet onbillyk; dus verdedigde een Redenaar eenen zoo jong gehuuwden , die befchuldigd wierd zyn vrouw voor gekl aan een ander ten gebruike gegeven te hebben , door hem voor, het oog der Regteren te ontblooten , vragende of men zoo iemand, welke nog onmogelyk vader kon zyn , wel als gehuuwd mogt aanzien. Apud Qüinctilianüm declam, 279. Zelf by de Joden was. deeze1 bezigtiging in gebruik M ai moNiüES Sanhedrin C. 8. §. 1. Plato /. XI. de leg. wilde dat_ de Jongelingen voor han huuwlyk geheel naakt, de meisjes tot aan de navel onderzogt wierden. (a) HofmaNNüs de vit. nupt. Cf matrim. edit. Grcfv. ( b ) Canjlit. Carolin. Crim. art. 162. (c) UlPUNUS i» D. I. I. 5. uit. cujuscunque ata.tis ctmeut. I imam habere pojfe palam eft, nifi minw annis duodecim fit.  2ó8 Geneeskundige te^vroe! ^aaren' zich we§ens zy" jeugd onvermoogend Wf ce huw- vind, word flechts aangeraaden, niet bevoolen, ft L tYKEN. reeds gCflnoten hinuviyk te vernietigen O), zoo% het huuwlyk eens Jongelings, die wel tot den byflaap,! f1 maar echter Wegens zyne onrype zaadvogten, Uf voortteeling nog niet in ftaat is, voor wettig gehbruik, het welk van oudsher in den boeren ftand in- kroopen , om namentiyk hunne onhuuwbaare dikwyU ÏQh«elfiaarige knaapen aan voiwasfehen en ^oomeri ,,, mwbaare vrouwen van «x, en meerder jaaren uit te trou- -„, or» hier door het getal hunner ..beidfttr. te ye^e,- 0 v *"  no Geneeskundigs Van de i)2 voortteeling is die omftandigheid, van dewelke 1,1 Te vroe- ° ö ' «e huw- de meerder of mindere volmaaktheid der dieren groo- 1 lyken. tendeels afhangd, en waar toe zekere voorafgaande I K Vtrma- hoedaanigheden vereischt worden, welke niet dan ia k vhed 'Zr volkomen huuvvbaare Ouderen kunnen plaats hebben; w "ïing"p'a»s ^e §rootfte omwentelingen in het menfchelyk lig.:! lighaams- haam gefchieden terftond of ten minfte binnen het I?' £'^tl' eerfte Jaar na de geboorte, en de natuur is daaglykB met zichtbaar gevolg geheel en al bezig met de hier toe )f»: vereischt wordende werktuigen te voltooijen, alleen P Werk- het vermogen ter voortteeling blyft als onontwik- } e"linde- ^eld, de natuur fchynt hier in veele Jaaren te Hui- 'f Wikkeling meren > en zich ni£t dan met de groeijing der overige fder voort- lighaamsdeelen te bemoeijen. kragten. Eindelyk, na dat de mensch byna volwasfehen is, j§ zoo openbaaren zich by Meisjes gewoon! yk omtrent IS' het 12. tot het 15 Jaar, by Jongelingen van het 14 |tf tot het 18 Jaar, zekere vervvonderlyke verfchynze- W len, welke aantoonen, dat nu de natuur uit deeze P haare fchynbaare werkeloosheid opgewekt, cn thans \ aan de voltooijing der werktuigen ter voortteeling f met nadruk, beezig is. Aan- Doch, even gelyk de werktuigen aller dierlykc ver- 1' ""zwakheid richtingen by hunne eerfte daarftelling nog eene mcr- I derzeheJ, kelyke zwakheid doen zien, even zoo een onvenno- |' gen vertoond zich by de ontwikkeling der voorttee- ffi lingskragten, het welk duidlyk genoeg aantoont, dat W tr in de dierlyke huishouding zich nog gewigtiger h " bei I „ deren. " Comni. de Rebus in Seient. natur. & medic. gejlis Vol-XlV- p.W. p. 701. GeoRGI Bemerk, einer Reife im Rujfifeben Reitbe I. B. S. 632.  Staatsregeling. 211 hocften voordoen, dat de daaglykfche wasdom van t geheele lighaam, de onbelemmerde affcheiding RE mw~ B nes vogts verhinderd, het welk alleenlyk gefchikt LYK£fl' 1 lynt, om van den overvloed onzer leevensgeeften__ j < ze Nakomelingen te vormen. De Natuur bewerkstelligt nooit met elkander ftry- Daar de ... 1 n natuur* i nde oogmerken; zy zal zich met overhaalten met „og nooi. | ontlasting van vogten, welkers gemis het nog on- jjjgjj1» r; dkomen lighaam zoo duur zoude te ftaan komen: j? br van daan zien wy dikwerf den wei cpgevoeden, ut di voor zeden bederf bewaarden 18 of 20 Jaarigen ;. ;ngeling, onder de daaglykfche blyken eener uitbot«de huuwbaarheid gerust voortlceven , zonder hete aanvegtingen tot wellust, welke anderfints werk* , iglyke gevolgen van de affcheiding der zaadvogten \ in; zyn lighaam ondervind het voordeel zyner laater Si i beweeging gebragte .vermogens ter voortteeling ; r dewelke het, blykens de daaglykrche ondervindt, niet zonder bedenklykheid, ja zelf gevaar voor 'd; welzyn is, zich met de voortplanting eener NaJiielingfchap te bemoeijen, welke de kenmerken der rlyphcid hunner Ouderen met zich omdraagt, en 1 j het geflacht der menfehen meer en meer verbast:b 1 De Geneeskundigen hebben dikwerf de treurige ge- Atgemee- Jpnheid, deeze gevolgen in al haare uitgeftrektheid 1 ar te ncemen, wanneer zy by te vroeg gehuuwden, o»r«>* 1 ongetrouwde, aan eene onrype liefde overgegee- " e' yen J _ -— — " 2 ' a~) Hoe zoude men anders op eene waarfchynlyke wyze t : men overeenbrengen , dat de vrouwlyke Kunne ophoud I chtbaar te zyn, op een tyd wanneer de man nog in dea ei zyner jaaren is? en dat op deeze wyze by echtgenpoten :! r eenerlei ouderdom byna 20 jaaren ter voortteeling onnut - Lppcn? Zoude men anders niet uit deeze ongelykheid f fluiten moeten, dat de veelwyveiy door de natuur, urt affle der langer vruchtbaarheid der mannen , was vastgefteWS • - ■ * Q 3  2X4 Genees kundige ÏYS? venj°n§e lieden> een re^'s van ongeneesbaare kvvaa•gk huw- ^n, in het byzonder de zoo gevaarlyke lendenteelyke.v. ringj het bloedfpitwen , dc longeteering, de geraaktheid en vreeslykfce zenuwkwaaien aantreffen, wal reeds al het beste rykfte gedeelte des bloeds vei fpild, de zenuwen ten uiterften verzwakt zyn, e| men dus het uitdroögen van den geheelen te vroe£ vrugten draagenden boöm të gemoet ziet O). GfJitM- hoedanige zyn deeze vrugten ? alleenlyk zodl b?er *i* nige, welke aan die fmaaldooze waterachtige vrugten! JfZuendi die eene Sedookte hitte, in weerwil der fluimerende kinderen, natuur, in de winterkoude voortbrengt, in alles gelyk zyn; zodanige , welke men zelf niet wenscht val de dieren te verkrygen, daar men hen tot op eeneó bekwaamen ouderdom zorgvuldig de voortteeling bei let. Aristoteles zegt dus: „ de biuuvlykeiif „ der Jongelingen zyn tot de voortplanting van weil „ nig nut} by alle dieren zyn doch de vrugten cctieï ,, eerfte liefdensdrift onvolkomen (_bj; 'er is aan del „ zelve geen fchoonc geftalte, niets manlyks, dit „ zelfde heeft mede by menfehen plaats: de onder4 „ vinding toont dit ten duidlykfte; men befchouwef „ flechts de vrugten, vvelke uit een huuwlyk tusf ,-, fchen twee zeer jonge Perfoonen, voortkomen (f).'ï Nadeel 'f e jonge Moeders worden doorgaans wel haast gelvo7/tT heel onSelukkig» enbaareu ontydige vrugten of misj frngeMoe- dragten (.dj, Hippocrates zegt reeds: di* ders. ,, bui* (a) Tissot Jsr VOnanismt. (£>) De eijeren welke de jonge Hoenders , en ander jonjf' gevogelte leggen , zyn wel de helft kleiner dan de gewoonlyke. CO Hijior. Animal. Lib. V. p. XIV. ( zelf weinige, doch fpoedig c elkander volgende verlosfmgen kunnen eene jonge l)eder wel dra geheel en al in den grond helpen; de Ikwakkende kraamzuiveringen, het hier op volgend zoogen hunner kinderen, de daar meede verbonóï onrustige nachten en verdere bezwaaren des huuw- lyks l' S. Vrouwen , welke zeer vroeg moeders worden , zyn zeldzm gezond , leeven meestendeels zeer kort, verwelken geKonrype vruchten, die de helft hunnes voedzels misten, «fterven eer zy nog haare volkomen rypheid bereikt heb11 ; dit zelfde ondervind men ook by planten uit onryp i d' voortgefprocten ; deeze zyn gebrekkig en van korten < ir. john LeaKE's aanleiding ter verboeding en geneezing der j pende ziekten der vrouwen. a) Kippocrates Apbar. SetJ. V. Apb. 44* b) Algem. Deutfehe Bibliothek 28.5. t. ft. S. 39- de grootte t Veulens zegt Hamman N , hangd veel meer van die • Merrien , dan der Hengften af: een voldingend bewys ,n wy by de muildieren; men draage derhalven vooral zorg . t de Merrie, welke men dekken laat, haar volle wasdom eft, de ruimte in het lighaam der moeder geeft gelegen- ' id tot vryer ontwikkeling en aanwas der deelen van de P* o 4  2l6" Geneeskundige ifAvlóe- '!yks Cn der hu,slyke zorge, zyn dikwerf de zekere: « cÉ nuw- ondergang ihunner tedere lighaamen , om nu niet tel 1 ma» fpreeicen van lict bederf der huishoudingen , waar van 1 al te jonge Vrouwen door haare verkwistingen , eg' k grilligheden dikwerf oorzaak zyn; haare jeugd maam jl dat men haar lichter tot allerlei buitenfpoorighcdffi kan verleiden', en zy zyn byna geheel buiten ftaal h om haare kinderen die eerfte moederlyke opvocdingB waar van zoo veel afhangd, naar behooren te doen | genieten, ' L: J°"S getrouwden , zullen zich geduurende dc eer-1 •ban re fte Jaaren hunner by wooning aan het verteerend vuur w vroege i ... buuivfy. Winner jeugdige drilcen te zeer overgeeven, en du$ « voor het Vaderland wel vroeg vrugten draageuS f maar in den bloei hunner Jaaren, in hunnen fchoon- f' (len Zomer, zyn zy reeds verdord , en hunne onrype 1 vrugten zullen naauwlyks den tyd bekeven, dat dg p vroegtydige dood hunner fpoedig afgeleefde Ondcr$ hen tot WkeZen maakt, en te voren doet zien, hol] \ kort een Jecvenstyd zy zich zelf uit hoofde der aam'] geërfde zwakheid in hun lighaamsgeftei kunnen beT 11 looven. _ Het is misfehien de ondervinding deezer waarheid'J f die. de naafle aanleiding gegeeven heeft tot die zeld- B zaame huuwlykswetten, welke op het Eiland Formo- a fa plaats hebben, Volgens welke de Jongelingen zich I op hun ao Jaar in. den'Echt mogen begeeven, de Jp Meisjes, zoo dra zy de teekenen der huuwbaarheid'' I hebben, mits zy zorge draagen, dat zy niet voor e haar 35 Jaar een kind ter waereld brengen. „ Hoe „ ongeloof baar, zegt Rechtere n , dit gebruik „ ook moge fchynen, het is doch zeker, dat eene | H Vr0llvv zich voor haar 35 Jaar zwanger bevinden-' ) de "  Staatsregeling. 217 de, door Godsdienstplicht genoodzaakt is eene Jak^m Mriefteres te doen roepen, voor de welke zy zich GK HUW. ter aarde werpt, en het lighaam zoo lang laat druk- lyken. \ ken, tot'dat zy door veri'cheide hier toe gefchikte beweegingen en omwentelingen zich de nog om- [ rype vrUgt heeft kwyt gemaakt (>); " offchoon • :n geen voorbeeld van dit gebruik by andere Vob0 heelt, zoo is het echter by veeien in zwang, icmen niet alle de kinderen, die geboren worden, het leeven behoud en opvoed, de gebrekkige en vakken worden in een Rivier verdronken of op eenig fiere wyze aan hun erbarmlyk noodlot overgelaaa en hier door toonen deeze onbefchaafde Voln', dat zy even als de Formofaanen van begrip wan^ dat die onrype en wanfehapen fchcpzels niet .n tot hun eigen ongeluk, enten nadcele der Maathappy het leevenslicht genieten. S- vu, Hoe wel Menschlicvendheid ons met «fgryzen voor ^eze ontmenschte gebruiken vervuld, zonder dat wy zhaefd yjet, drter het oogmerk derzelve geheel kunnen afkeufe) • zoo moet men evenwel, gelyk ik hier voor heb vroege ing'etoond, met He.nsi.er toeftaan, dat de Maat- *w chappy om allergcwigtigfte natuurkundige reedenen lagwenfehen, dat 'er nooit huuwlyken voor het ao aar aangegaan worden ('*); en ik wilde, dat men , er volkomen overtuiging van het oneindig gcyvigt dee- ( f» Rkchterin dans les Vayagts de la Compagnie T. V,; (b ) Beitrag zttr Gejibicble des Lebens J. 4. S. ?• 05  2i8 Geneeskundige Van de deezer omftandigheid, eene naauwkeurige aanteekcf 11 huw- keniDg Weid van alle die huuwlyken, welke voor eenel iyjun. behoorlyken ouderdom zyn aangegaan , en men tel vens hier by het vroegtydig fterven, en de lighaams! gefteldheid hunner kinderen met die van volkomenl huuwbaare Ouderen vergeleek. Men zoude wel haasl bevinden, dat van alle deeze te vroeg geteelde kindel ren 'er Hechts zeer weinig overblyven; het grootftJ gedeelte raakt wel dra aan ftuipen, engelfche ziekte ,1 het tanden krygen, omhals; ,, in onzen laatften Oor-j „ log, zegt Montesqltieu, begaf een meenigJ „ te onzer noch onvolwasfen Jongelingen zich, uit' „ vreeze van tot den kryg geprest tc worden, ml „ den Echt; hier uit wierden zeer veel kinderen ge-i „ boren, die echter wel dra door ziekten en onge-l „ makken om het leeven kwamen, tinnen kort wa-i „ ren 'er geen van te vinden O). " Men vestige het oog op veelen onzer voornaamef gefkchten, al waar men geloofd ter in ftandhouding1 der Familie niets beter tc kunnen doen, dan de man* i lyke erfgenaamen zoo ipocdig mooglyk uit te huwel yken. Wanneer men ook toe ftaat, dat dit het voordeel| heeft, dat men hier door een zeker foort van onge-l regeldheden te keer gaat, zoo fchryve ik echter te-J vens de oorzaak hier aan toe, dat ik in veele aan*i zienlykc gedachten, die met een talryke afkomst pronken, een groot aantal deezer tedere Spruiten, in weerwil der alleroplettendfte zorg, zeer fpoedigl achter elkander zie weg fterven, en dus Vader enl Moe-, . fa) Ltttm Ptrfanet Vol. II, p. 200-,  Staatsregeli n g. 219 Ider, in hun p Jaar reeds onvruchtbaar, een lee- Vajtwj tyd, waar in zy zich anders nog met de ftree- GK nuvrfte hoop op Nakroost mogten vleyen, finertelyk LTO • kwynen, en dus den ondergang van hun geflacht veeg brengen, door dat zelfde middel, het welk n het werk gefield 'hadden om het zelve te vervigen.§. VIM. len heeft altoos ten voordeele der vroege huuw-'- Tegen:n bygebragt, dat, door dezelve, de grovere ****** eregeldheden der Jeugd tegen gegaan worden , ke de wellustige Jongeling voor hy zich in den ;:ht begeeft, reeds ten eenenmaale uitputten : is het et te beklaagen, zegt men, dat een lichtekooi de Seringen der leeven sgeeften van den Jongeling uit:it, terwyl niet dan den onnutten droczem voor | eerlyke Meisje overblyft, en kan het dus tc veronderen zyn, dat het Meisje haar best doet om by ds eenen nog onbedorven Jongeling magtig te orden. Wanneer een zoo onrypen echt het eenig middel is B*u*- ^ m onze ongebonde jeugd binnen de paaien der be- WQOr Lnlykheid te houden, dan beklaage ik van harten het oodlot der nakomelingen deezer baardloozen Vaers; zy doch verdienen als onfchuldige flagtoffers er fchandelyke bedorven zeefcn onzer tegenwoordige yden ons innigst medelyden, — echter twyffeleik, f een by alle klasfen van menfehen nog niet geheel in al doorgedrongen kwaad het algemeen aanwenden L een zoo wanhoopig middel vereischt, en ot* men niet  tio Geneeskundige « vroe- "lct bym overal zaSter weSen kap Maan, om dcö ge huw- jongeling tot eenen zekeren ouderdom in bedwang te LYKEN' houden, dit jeugdig vuur zyner driften kan hemlm. [' jriers fchoon gehuuwd zynde, doen'uitfpatten 0).J . De Mohammedaanen, zegt Njenuur, trouwe! izeer jong, of de Vader koopt voor zyn Zoon een Sla- j,, vin, 'op dat hy zich niet by tyds met hgtekooijeB bederve, maar dit is poJc de reden, dat dit volk reeds I zoo vroeg uitgemergeld is, dat veele mannen nog bof* ueden de 30. jaaren zich wegens onvermogen by de Ê. ; Artfen beklaagden (Z>). Wanneer men zich ernftig toelegd op de opvoedin'M der Jongelingen , als eene zaak van het uiterfte geW wigt, waai van het aanftaand welzyn der Maatfchap- f py, zoo wel met opzigt tot derzelver Natuur- als t Zedekundige gefteldheid hoofdzaaklyk afhangd, men % zal het als dan eem'ger maatconk weder zoover brem gen, als het. was in de dagen onzer Voorvaderen, by f wien het fchande gereekend wierd, voor zyn 20. jaar L het onderfchcid der gedachten te kennen (Cji de ou- L ver- k- 1 — ' Ca) Algen,. Deutfche Biblioth. 28. B. x.jl. S. iS. (b) Defeription del'Arabic p. 6;. CO Ik laate het terfcefiisÓng den Menfchenkenner overM" of het beter zy het onderrigt der jeugd in deezen opzigte aariK de natuur of het geval over te laten, dan of het beter zyK met zoo lang hier mede te wagten , maar den nog onrypen |ï den onfchuldïgen, jongeling een waar begrip van zynen oor- y fprong te geven , eer zodanig eene verklaring door het vuur zyner jeugdige driften voor hem gevaarlyk worde , en de be- ' fmetting van bedorven gezelfchap deeze onze voorzorg tc leur d Helle; dit is zeker, dat de tyd wanneer, en wyze hoe het . geheim der voortteeling aan de jeugd bekend word een zeer L grooten «vloed heeft op hunne opvoeding , en gevolglyk ook/ \ opJhet weUyn der Maatfehappy. ■De '''  Staatsregeling, ftftf Iteniïgheid , waar mede wy de ongeregejc heden ■ llr TongeÜngén befehoüwen, is de voornaame be- g« hw- vveeg- i Burgerlyke Regeering moet dus een zorgvuldig toezigC (iiiop hebben, dat niemand der onrchuldige jeugd boeken .Verbeeldingen in handen geeve , welke dit gedeelte der ^ N.iurkenni» op eene onvoorzichtige wyze verklaren, of met vèider.de verwen affchilderen; de verleiders der onnozeIeTuad verdienen te zwaarder geftraft te Worden, daar zy dj de tê rroége aanvuur^ng van nog ontydige hartstogten :4amenleeving beledigen, hanne onkuifehe woorden of daa.di verdienen dubbele ftraf, daar zy hier door de ontehuld *|mis gePeeven hebben. —-De Geestlyken moeten de Ouder* tdde uiterfte voorzichtigheid in het byzyn hunner kinderen vlnaanen en ook hier op moet de Regeering een weakend ■o houden, dat zy hunne kinderen , wanneer zy de jaaren d«huuwbaarheid naderen, zoo he.t mogelyk .* met m hun fl*vertrek, of in dat des ovengen huisgczins, zelf met met di-elver Zusters in dezelfde kamer, veel minder in het relfde „de te flaapen liggen: in de Hóoger Schooien, en fomwYlt „og vroeger word het werk der voortteeling d!kwerf veredeld voor Jongelingen zeer in jaaren verfchiUende , waar o cr 'er veele zyn, die het geen nadeel aan hunne toe" liftige kundigheid doen zoude, indien zy voor als nog van dlzelver kennis verftooken bleven; — maar vooral word op dl opentlyke toneelen de lie,fde niet met die betaatoiyké Jterhoudendheid behandeld , welke aan kuifche oorert zo., aaUig is Ook hier voor kan de Overheid zorge dragen; befe/en eene naauwkeurige keuze in de te vertoonen Hukken 2de men den toegang tot dezelve vooral in de Klugt - en^ Jfpeelen An de onhuuwbaare jeugd kunnen ontzeggen, or ij I minfte zorgvuldig hier voor gewaakt worden, dat niets k ledigs in tegenwoordigheid van zoo veele jonge heden :. Irdt voortgeplant ; de Danstehoolen werwaards de jeugd 1 |i beide genachten te famen ter onderwyS gaat, zyn diks }rf Schooien eener te vroeg ontwikkelde liefdedrift, daar, * | de jongelingen en meisjes nader kennen leeren onder het List van roestenen, van welke alle men niet vertrouwen 1 e kan  Geneeskundige Tav de vveegreden welke verhindert , dat wy het huuwlyk p ce huw- tot eenen ouderdom uit te dellen, waarin de mensen I, itken. Zyne volkomen huuwbaarheid bereikt heeft. S- x. pepaa- Intusfchen keüre ik het goed, dat men in groote |;b *'**' ■ Steden, alwaar het bederf der zeden niet zoo gemak- lyk uitgeroeid word, om grooter kwaad te vermyden jé in fommige gevallen de vroege huuwlyken toeftaat, —I m, maar tevens ook al wat mooglyk is aanwend, om het getal te verminderen, van heri die zoo een r.a-| deelig Geneesmiddel nodig hebben. L Middel Men moest het als een eereteken houden, wanneer p 'xwefril-6 een Joriëcur,g? door een onbeTisplyk gedrag, boven h beden _ te anderen uitmunt, cn de Maatfehappy het verdriet be- L "«e'n^'by" fpaart, van met hem zoo dra mogelyk tot het huuw- L Jongeiin- ]yj{ te haaften, vöor dat hy door zyn ongebonden lee- h ven voor dezelve een nutloos Medelid worde. Daar en tegen boude men het voor het teken eener h ver-;. V kan dat zy genoeg dsor de zttgt tot welzyn der maatfehappy f bezield worden , em over zulke verleidende plaatfen het I beftuur te hebben; hier by komt dat in deeze Schooien nieff I genoeg op dé matiging der beweeging gelet word: meenig jè een door zjm drift tot deeze oefening verleid, benadeeld fc kier onherftelbaar zyn gezondheid. — Het zoude derhalven h wenfchelyk zyn in de behandeling deezer lighaamsoeffening ! naauwkeurig op het bevorderen der lighaamsgezondheid en '; goede zeden te letten; de Geneesheer en Zeden'eeraar kun- ,; *ien elkander de hand bieden, eene naauwkeurige opvolging j der gezondheidsregelen kan ter bevordering der Zedekunde I van het grootfte nat zyn , even gelyk de goede zeden den welftand de» lighaams voorzeker begunlligen,  Staatsregeling. 223 waarloosde opvoeding en zwakke grondbeginze- j**mm ] , wanneer een Jongeling in de Stad voor zyn 2,2 ge hüw. j r in het huuwlyk treed; men moest eenen door on- lykbn. londenheden geheel uitgeputten Jongeling hethuuw1 geheel en al ontzeggen, dit zal ik verder neg na1 "aantoonen, of hem ten minfte, tot dat men Lblyklyk zag, dat hy ten vollen van deeze zyne vzwakking herfteld was, het ongehuuwd leeven tot iie ftraffe opleggen. Een Jongeling, welke men voor deezen ouderdom i een onbetaamlyken omgang met Vrouwen kan beluldigen, of die men bewyzen kan, dat voor zyne ïuwbaare Jaaren, door eene toomclooze involging iner ontydige driften, zich tot een flachtoffer der iandelyhfte ziekte gemaakt heeft, moest voorzeil: , die voorrechten, welke meerder gematigde Jonlingen genieten, ontzegd worden, hoedanig eene laffe ook den zulken opgelegt moet worden, welke ih in hunne jeugd reeds aan de dronkenfehap overleven; deeze doch, verdelgd de gezondheid, en feft aanleiding tot de allerfchadelykfte, zoo wel als fiandelykfte buitenfpoorigheden, ja zelf het matige bri-iib des wyns kan niet zonder, grond befehuldigd orden van in de jeugd, de hartstogten te vroeg te itwikkelen, en dus meede gelegenheid te geeven tot llreeds gemelde ongeregeldheden in de fitmenleeving. .Met even zoo groote oplettenheid zorge men voor SyMtit> verbetering der zeden onzer Steedfche Meisjes, ** "et opzigt op haare aanftaande mocderlyke betreking, en in dit geval, zal men met de beginzelen m eer en fchande, veel gemaklyker, veel nader zyn oelwit bereiken. . Men moest allen vertrouwlykcu omgang met Mansper-  lil Geneeskundige t^'Troe- Perfootïen voor het 16 Jaar als fchandlyk, zoo eert Vje huw- Meisje als Manziek, een Jongeling als een veileider «ken, der onfchuid aanzien, de Moeders moeften Voor deel zen ouderdom haare Dochters hifflmer alleen, e| zonder haar byweezen, tot opentlyke verlustigingen el andere gezelfchappen van beide de Sexen toelaateiil: hier toe zonde het zeer dienftig zyn eene byzondel kleeding voor Meisjes tot haar 16 Jaar in te voeren! zonder welke geen Vrouwsperfoon beneeden die ouj derdoni in het openbaar mogt verfehynen, de Ovel righeid. moest ten dien einde naauwkeurige kennil hebben, en aanteekening houden Van de Jaaren hunaef jonge Burgeren en Burgéresfen. $. XI. grfykTeïcl ^en ''au ecllter Secn algemeene regel voor allef eener al- landen vast ftellen, volgens welke men de Jaaren toa . Ve^aaZg het b«uw]yk gefchikt, bepaalen kari ; de lucht-f 'ren'm' ftreek de Ieevensvvvze (.*)> de opvoeding maakt! bet huuw- ïlji lyken be- , flemd. r —— _^ («) In Turkyen, alwaar echter de lugtftreek niet beter is dan in Frankryk , word de huuwbaarheid der Vrouwen, door1 haare zittende levenswyre , het veelvuldig gebruik van gei zoutte fpyzen, verhittende fpeceryen, en verwal de baden, zeel vervroegd Journal de Medicine Avril itfó. dit is ook by onz#f Steedfche Meisjes het uitwerkfel eener tederer opvoeding, enf: het lezen van onbetsamlyke gefchriften in eenen ouderdom Jr' waarin hunne moeders eertyds naauwlyks lezen konden. (*) Dat de warmer ligging van het Gewest oorzaak zy der vroeger huuwbaarheid, en dus ook jonger nithuuwlyking derf meisjens word zeer twyffelachtig gemaakt door het voorbeeM der Samojeeden , welker dogters op haar tiende jaar réefl uitgetrouwd worden , op haar elfde en twaalfde jaar dikwerf' reeds moeders zyn, en met haar dertigfte reeds ophouden kinderen voort te brengen, — hunne vrouwen zyn echter niet  Staatsregeling. 2.25 irjhct tydpeik der huuwbaarheid een aueraanmerk- v^J* Ijst verfchil; ook hebben verfcheide Volken inge- eE huwvitelde vooroordeelen, die hier tegen on overkomt- lYKj1** Je hinderpaalen opwerpen. Over het algemeen berken beide de gedachten veel vroeger hunne huuwtjrheid in heeter gewesten, op Corea hïïüwt men dlkinderen op hun 9 of 10 Jaar reeds uit O). J>e Perfifche Vrouwen achten het ten hoogften on- £«4* gukkig , ongehuuwd in de andere waereld over verweit gaan , hierom word by de Gauren de pjech- >wjt« taeiddes huuwlyks nog na de dood der ongehuuw- «»«^ c Meisjes verricht (£)5 en dieswegens beveeld ook te„ ian-* lïnen wet of Saddcr de Jeugd vroegtydig in het liiwlyk te verbinden ( O , óp de kust V;m Malabar liben weihig Meisjes haare Maagdom na haar 9 J r (d), op Java worden de huuwlyken in het 9 eii Jaar geflooten («); dlC is ooli het Scval in den In- z r vruchtbaar, het welk misfchien aan dit zeer jong uithuuwI ;n, aan de vryheid, welke de mannen hebben om zooveel vuwen te nemen als zy betaalen kunnen, mogelyk aan de 1 'nheid hunner geftalte , die doorgaans minder dan middel1 Ier is. is toe te fc'hryven. I ,lg is, i» / VERTAALER. m) Reeeuil deV^ages au Nord par le Pere Martini T. 5. 6) lord Hifl. de la Religloa des «nciens Perfans. O Dijfert. fur la Religion des Perfes p. %i. Niebuhr be: 1 dat hy in Ferfien van eene dertienjaarige moeder hcórde : ekenj dat men de meisjes met hun 9. jaar aldaar uithuuw- t; hy heeft een man gekend wiens vrouw niet meer dan : i jaaren oud was ; ook worden in de Oosterfche Landen deouwen voor oud gereekënd, zoo dra zy de 30. jawen bere.kv ; j'oen c. p, 485. >d) Oost erfcbe Reizen S. 40, 6. ); de Hoogenpnefter der Israehten mogt zien GE HLW. 4t geen volkomen huuwbaar Meisje in den Echt ïgeevcn, maar moest altoos eene Bogereth (eene 'jaagd, welke binnen de zes maanden voor het eerst lare ftonden befpeurd had) trouwen (£): de werft veroorboven eenen Koning van Bantam, om na i dood van een zyner Onderdaanen deszelfs geheele Kaatenfcbap met Vrouwen en kinderen na zich te i emen: ter ontvvyking van dit noodlot worden de I ideren reeds voor hun 8, 9 of 10 Jaar uitgehuuwi (.fc)'» gelyk zelf by ons zeer veel Vaders hun i st doen om hunne Dochters , zoo dra zy kunnen, II den Man te helpen, om van eene moeilyke zorI ontllagen te worden , en geen gevaar te loopen n haar ongehuuwd op den hals te houden; de Taffen trouwen hunne Dochters uit zoo dra zy kun' i , daar by hun haare Jeugd haare grootfte waarde :, eene Vrouw moet doch, zoo dra zy ophoud, ugtbaar te zyn, haar plaats aan eene jonge afftaan , zich vergenoegen als Slavin tc dienen of de huisluding tc bezorgen ( d). %. XII. Indien men nu voor de Inwooners onzer gematigde Hoe men ehtftreek wetten ontwerpen moest, welke in deeze %^'tn ZOO bier ia ' a) Dijftri. Bijl toucbant les Cerem. & Coui. des Juifs cb. t. f6) Thalmud. I. Infam- 6. ' O Recexildes Voyages qui ont fervi a l'iiahlijfewient de la Om* fnie des lades Tom. I. [dïXotes fu,r l'ffijkire dis Tartares. V 2  aas Geneeskundig» ^Van. ds zoo belangryke zaak tot eene algemeene bepaaling \ * ge huw- van bet tydperk der huuwbaarheid moeften ftrekken, :' xykex, zoo zoude ik aanraaderi5 der vrouwlyke Sexe, we- 'n hmnen Se"S de ^eT voorgeraelde oorzaaken het huuwlyk wel 11 voorzien. vroeger dan de Mannen, maar echter nimmer vooHi! het 18 Jaar toe te ftaan; de Jongelingen , ten platten l( lande, moeften niet lichtelyk voor hun 25 Jaar tocge- at laaten worden te trouwen; in de Steden echter, weW gens het gevaar, aan eene ongebonden leevenswyzJf verknogt, kon men hen op hun 22 Jaar, en metvroeJP ger in den Echt verbinden; daar het doch hoofdzaa- f belyk tot eene gezonde voortteeling van nuttige f' Burgers op de rypheid des manlyken ouderdoms aau- »c komt, en zonder deeze voorzorge, de Echtgenooten, P reeds in den bloei hunnes leevens ophouden, voor ÏB de famenleeving van nut te zyn; de nog vrugtbaare f Echtgenoot ligt op zyn 40 Jaar in de armen eener I reeds onvruchtbaare Echtgenootc, welkers eenigfte h dienften in eene onderlinge behulpzaamheid beftaat, f het welk der Maatfehappy, die van alle deszelfs LzM den het meest mogelyk nut beoogt te trekken, niet.I onverfchillig zyn kan. M u l l e r. gaf de Overigheid» reeds te raad, om de Jongelingen van de al te vroe-B' ge huuwlyken af te houden f». Heister wensch-J te, dat diergelyke huuwlyken in de Maatfehappy vol-B" ftrekt niet geduld wierden (b ), alhoewel het Opper-K con- k' F C") P- Muller. Differt. Jurid. de Calore Juveniti Jen. i68ov| O) Labs. Heister de Prwcipum cura circa fanitatem Juk-\ ditorum ; zelf de Kalmueken hebben eene wet aangaande de jaaren , op welke hunne Kinderen zich in den echt mogen begeeven, welke offchoon dezelve der meisjens het huuwiyk tamelyk Vr0eg op hun 14, jaar toeftaat, (Pai.lasi. D.) ech-  Staatsregeling. 229 ififtorium te Dresden het eertyds onmogelyk hield, d zonder uitzondering ten uitvoer te brengen, daar GE Huw- dn in veele gevallen een veel grooter kwaad teduch- L1KKi' fl had, wanneer men deeze huuwlyken zelf in eenen r/g onrypen ouderdom weigerde Offchoon ik geloove, dat dit in meenigerley betikking waar is, zoo wenschte ik echter, dat men aoos het onbegryplyk nadeel, het welk de welftand è Volks van deeze ontydige huuwlyken te wagten Hft, oplettend overwoog, en dat de behartiging van H. belang van enkele Perfoonen geen drangreden mog3 zyn tot uitzonderingen, welke het menschlyk geklit zoo duur te ftaan komen ; men kon in die geben met het grootfte recht eene naar evenredigheid | het geval gefchikte belasting in de huuwlykskasfe ♦deren, om dus door vruchtbaare verbindtenisfen Jsfchen meer huuwbaare Perfoonen de fchaade, wel- 1 de Maatfehappy door deezu te vroege huuwlyken jd, te vergoeden. XIII. Om nu deeze vastgeftelde bepaaling te doen in acht «men, is het niet genoeg, dat de Overheid naauw- Romige kennis neeme van de Jaaren der verlooiden, zer wtt_ aar' het moest de geestlykheid op het allernadrukks* worden aanbevolen, geen te jonge paaren m en Echt te verbinden; in het Brunswyk Lunen- hurg- thter een bewys is, dat zelf dit zoo weinig befchaafd volk i noodzakelykheid van op de voortteeling agt te geeven , Borziet. fo) MÜU.ÏR /• P 3 : -  2S° Gen e.e s k'u n d i g e - *Zo* bur§fGhe'is het de» geestlyken op verlies van hun amU* 8 huw- verboden, Jongelingen onder de 18, of Meisjes uü| lvkesv derde 15 Jaaren te trouwen f», en deeze tydpel is echter om voorgemelde reedenen nog kort 1 noeg (*). In verfcheide andere gewesten van Duitschlanj komt hier nog eene andere oorzaak by, die het buuj lyk den Mannen tot in een ryper ouderdom bczwaai lyk maakt, daar namcntlyk, al waar Burgers- en Bot renkinderen hunne Landsheeren tot een zekeren be paalden tyd dienen moeten, is hen het huuwlyk to hun 25 Jaar verboden; en de geestlyken kunnen het zonder waer.eldlyk verlof niet in den Echt verbinden' intusfehen poogen veele Ouders, om voor hunnj Zoonen ontflag van den krygsdienst te veikrywn. zodanige vroeger huuwlyken te bewerkentegen dil misbruik deede de Regeering van Mentz eene allernuttigfte orde afkondigen , dat de Zoonen van qJ derdaancn, hoe wel van den Krygsdienst ontlhgen',.} echter voor hun 25 Jaar zonder een byzonder verlof i niet in het huuwlyk mogten treeden. Word Dit zelfde gebód wierd ook op den u. FebruaryB ster/eb/ l7G°- in dc landen van den Vorst Bisfchop van Spiersl Landen afgekondigd. tngevoerd. i (q) Kircben Ord. i7oo. Cao. xxii. de Pruisfifche Wetten» ftellen voor Jongelingen het iS. voor meisjens het 14. jaar« vast. Lib. ii. Tit. i. Art. 5. j. 1. C*) Aan jongman» beneden de ay. en jonge dogters be-I Heden de 20 jaaren, v/orden geene huuwlyks - geboden"rer-fl gunt, dan met byzonder confent van Ouders of nabeftaanden J mtt. Qrdornt. van Holland f. April. jjSq. Art. 3.  Staatsregeling. 231 loo den 24. Maart 1753. wierd in deeze zelfde van »z lden een allernuttigst Placaat bekend gemaakt, waar GS buw_ 3 bevolen word, de jonge lieden, die zich in eenen 1 vr0egen Echt willen begceven, hier van op het .Iftigfte af te maancn, cn dat een Jongeling, on'Lht deeze vennaaningen, zoo een ontydig huuw k trachtende door tc dringen, cn door eene voorafigaane byflaap en ontëering dc afkondiging hier van «te peilen, uit den lande zal worden gebannen; §. X I V. I Offchoon men aan het manlyk geflacht hier en daar 1 ne bepaahnff, wegens dc tyd van trouwen, heeft befMitHg \ iorgefchreeven , zoo zyn 'er echter zeer weinig lan; n, al waar men wegens het uithuuwlyken van nog OtFnmml|| onhuuwbaare Meisjes, die doch veel meer dan l)e l|ype Jongelingen zich in dit geval bevinden, geItgd heeft; in de landen van Spiers is wel op den I 'Augustus 1763. bevoelen, ,, dat men van geen IfMéisfé de huuwiyksgeboden mag laaten afkondi1 gen, zoo lang zy in de huishoudlyke Handwerken j van'naaijen, bréijen, fpiuiien en dergelyken onbeI l droeven is; " men ziet echter hier in dat een han1 |g, fchoon zeer jong Boerenmeisje, volgens deeze li| een voorrecht verkrygt, het welk haar lot eene I eer verdeiflyke verrichting gerechtigd maakt; ik herI tl derhalven, dat in deeze onze landen het van ■ et gewerischtft'e nut zyn zoude, indien men eene ■' Igemeene wet vast kon ftellen, welke ook de Vrouven in deezen opzigte aau eene nadere Ivpaahng on' lerwierp («). In het Wetboek der Kahnucken js («3 In de Statut* Nordlingentia , word over het algemee* V 4  23? Geneeskundige te^vRÓK- Zelf eeD)germaate bier voor gezorgd; wanneer eene ge huw- Maagd haar 14 Jaar bereikt heeft i& zy huuwbaar,, ' beneeden deezen ouderdom mag zy niet uitgehuuw?| Wet der lykt worden, en dit gefchied zynde, moet zy van naaren Man afgenomen, en voor niet aan eenen an« deren jongen Man gelchonken worden O). %. XV, De uitzonderingen, welke in deeze met opzigt tot tykcn der de huuwlyken der aanzienlyken fornwylen plaats moe-j hket?*' ten Qeb.ben? en welke fommige omftandigheden onJ vermydlyk fchyneh te vereifchen (£), kunnen ondeji zekere bepaalingen toegedaan wordep , hoe wel het altoos te wenfchen ware, dat men zeer zeldl zaam het belang der Maatfehappy aan het ingebeeld! geluk van een enkel geflacht opofferde, en dat menf by alle rangen van menfehen altoos ip het oog hield J dat niet de billyke aanfpraak, welke de Nakomeling-f fchap op ons heeft, met opzigt tot de zorg die wyi aanwenden moeten, om door eene gezonde, eene geregelde voortteeling het welzyn van haar toekomend! beftaan, zoo- veel wy kunnen, te behartigen, dat niet deeze zoo rechtmaatige aanfpraak door de toegeul vendheid en nalatigheid onzer Wetgeeyeren vervyaar-'f loost 'worde. het 20. en 23. jaar, als tot het huuwlyk best gefchikt, vast-.'' gefteld P. Hoefmanni Sebed. O) Palus /. c. £i) Men vind een voorbeeld van zodanig een verlof door ckn Bisfchop van Tours aan Lodtwyk XI. Koning van Frankrjjk verleend, om nog voor zyn 14 jaar, zyn omtrend 12 jaarige,* Koningin te huitwen, Wolzo«en dij. tit. f. XIv". en Receutf' 4ks Traites T. J. p, 444. TWEE-  Staatsregeling. 433 ITWEEDE HOOFDDEEL, an de huuwlyken die tussch H , oude of in jaaren zeer on g elyke persoonen aangegaan worden, ^am plenus cetatis, ammaque fcetida 1 $en*x hircofus tu ofcuïare mulierem ? Utine adveniens vomitum excutias multeri. Plautus in Merc, Act. 3. Sc. 3. S. I' j)e Moeder van Dioniflus den Tyran, begeerde Van U, 'jjhaaren hoogen ouderdom van haaren Zoon, dat hy der Teeds L aan eenen aanzienlyken man ten huuwlyk zonde Len, Dionifius antwoorde: „ Dat hy wel wille•fkeuriglyk de wetten des Lands verfmaad had, maar, dat hy echter zoo ver niet gekoomen was van zich ,i niet te ontzien om de wetten der Natuur te over- treeden. " Het voornaame doeleinde des buuwlyks is de voorteling der kinderen , en men kan zonder verheeveu imdigheeden zeer duidlyk gewaar worden, dat eene •htverbintenis tusfchen perfoonen , welke int hoo.; hunner ouderdom zich dwaaslyk met kinderen zotten vleijen, dat onmoogelyk zoo eene verbintenis aan et oogmerk der natuur beantwoorden kan. P 5 *' 1L'  534 Geneeskundige Van dr ongelyke 1 i. HUWLY- De oudfte wetten verbooden uit deezen hoofde het fchTmT- himvv]yk van 0Lld<- met jonge perfoonen. De Wet: ten voor geever van Sparta had in zyn Gemeenebest ingevoerd dat een oud en onvermoogend Echtgenoot zyne jon] brouwen ge Vrouw' welke hy met al haai' óuderlyk "vermoei huuwen. gen getrouwd had, toe moest ftaan , dat zy met eeft haarer naaste bloedverwanten voor de voortplantingli van het nageflagt zorgde, en op deeze wyze de Maat* fchappy fchadeloos ftelde; opdat echter door eene bel paalde wet blyken zoude, wie men voor onmagtijft houden moest, was 'er by hun vastgefteld, „ \iat|' „ eene vrouw ten minden drie maaien ter maand totf. „ de huuwfykspligt geregtigd was; " («) den Molc< (a) Michael de Möntagne, brengt een bevel byf van eene Koningin van Arragon , waar uit het klaarlyk blyktjlvj dat een oude Solon cn jonge Wetgeeftter over deeze zaak °e-l heel veifchillende wetten ontwerpen. Te Catalogna beldaa"deïd zich een vrouw wegens de al te fterk aanhoudende liefkooMi, dingen van haar Man; (niet om dat dezelve haar in de daad'I. lastig vielen „zegt Montagne, want ik geloof geen won»; derwerken dan in het fluk van den Godsdienst; maar allee!»' om door dit voorwendzel zich geheel aan de heerfchappyft haares mans te onttrekken, en te bewyzen dat zy de inyd^B £ing haarer grilligheid boven het vermaak der liefde fteldejl I op welke aanklagte de man dit beestachtig en onnatuurlyjB I antwoord gaf, dat hy zelf op een vasten dag, zich niet meW L minder dan tien echtlyke omhelzingen kon te vreden hou- . den ; hier op volgde het merkwaardig bevel der Koningin* L ,, dat na rype overlegging en om een voorbeeld eener begi I ,, hoorlyke geregeldheid, maatigheid en betaamlyk gedrag in '. „ bet huuwlyk aan het nagellagt na te laten, het aantal der? ' „ echtlyke omhelzingen op zes daags vastgefteld, en als bil1-? 'j „ lyke  Staatsregeling. 2.3$ unmcdanen is het volgens hunnen wetten gebooden Van dc :n ieder van hunne vrouwen weekiyks eenmaal te huwly- ' [zoeken , en hier om kunnen verfcheide Turken niet KtNt :eerder vrouwen nemen ( * ). De Romeinfche Wetten verboden den 60 jaarige annen , en 50 Jaarige vrouwen volftrekt het huuwk(«); dewyl men vast (telde, dat beide de geflagn op deeze jaaren ter voortteeling geheel en al buin ftaat zyn. §.111. Naderhand wierden de huuwlykswetten van Augus- Bepnais, dewyl men, gelyk gezegd is, zich overtuigd vond, l%f verbod it het manlyk gcflagt langer ter voortteeling in ftaat °z"/re'c^~ cef, door een raadsbefluit onder Keizer Claudius in dius. er voege veranderd, „ dat een man, die 60 Jaaren ,, oud lyke en nodige grenspaalen befïcmd wierd; em op deeze jvyze , zegt zy, door eene zoo aanmerkelyke beteugeling der vrouwlyke begeertens en eisfehen eenen zeer gemaklyken , maar hier door ook duurzaamen en onveranderlyken regel vast te ftellen," quey s'cfcrient les Dodeurs!!' als lib. 3. p. 771. r*~) In eene hunwlykfche voorwaarde in den jaare 1453. het Dorp Linne in Friesland, tusfchen Nanne Dirks Eruidc:m on l-'olcke Maartensz. Bruid gepasfeerd , dewelke gevonden onder zeer oude Papieren in dc Grime 's Hoofs van Utrecht, ïd men het volgend zeer merkwaardig articul. Vamie Dlrcis onfen Btiyre fat baar Hvee reyfen ter veeelte flrye- 1 ( den goede week niet') : verder moet (yner Iceure /laaie. Nanntn Spritfe zal Foleke feilen by dage ofte nagte, mits by daar voor Itenne, dogb tfef.lg jaaren out zal A"<;iz~ 1 zyn batfd mogen yolflaan met que.'fïen of Papenfoek , enz. I V e r t a a l i r. \'a) L. Petmlt. C. de mpt.  236 Geneeskundige Y^ïv^ " oud zynde een vrouw nam beneeden de •> geen plaats, wanneer een vrouw van meer dan i „ jaaren , een man van beneeden dc 60 Jaaren hum de, het welk men een ongelyk huuwlvk noemdt ,, en in het zelve konden geen wederkeerige erfma „ king, of huuwlykfche voorwaarden plaats hel „ ben (*). 5- iv. Syzon- Rome was ten dezen tyde reeds merkélyk afgewee x k%gen'kïn '); op deeze wyze poogden zy de welhaast uifc gebluste hoop des Vaderlands weder op nieuw te doen herlecven , en dat noodlot te verzagten , het welk ;ti reeds! (<0 I» fragmtntis Ulpiani T. 19. en in vita ChAVDllh ftfud Suetonium c. 23. b O) PjujtajicRUï in Licurgum. ' ^ '&  Staatsregeling. 237 ;ds Home rus befchouwde als het rampzaligst wat j£ENLY^ ■ een meisje, die hem beleedigd had , kon toe ™WLY~ mfchen. Audi Flava Cer'es ! prêcor hoe mihiperfiee votum, Hanc nunquam juveni matronam junge marito, Sed tremulo JU nupta feni cui vertice cani Fundantur crines, gelida fuperante fenecia Is cupiat tantum ) efceto nil corpore pojjit (Ja); \ , i v.- ö Hoe zeer ook de oudfte Wetgeevers gepoogd had- Geb,p 11 n de huuwlyken van oude met jonge perfoonen ge- ^Hcg °vaH \ el te beletten , of ten minfte, door het by voegen 1,1 n andere voorwaarden en inzettingen, zoo veel mo- ï lyk voor de Maatfehappy van nut te doen zyn; zoo '™n ezy„_ 4rden doch zoo wel door Wacreldlyke (*) , als \ irkelyke Wetten ( c) de huuwlyken tusfchen oude trouwen* 1 jonge perfoonen, zoo men zeide tot onderfteu- !|ag der menfehelyke zwakheid voor wettig ver- 3)iard: een oud gebruik by fommige volken nog plaats \ Ibbende , geeft getuigenis der verachting, welke { :n eertyds voor deeze ongelyke huuwlyken had, ff ar de jeugd voor de wooningen van zoo een paar een ft inluidend geraas van. verfchillende fpeeltuigen komt i! aaken, en een befpottend gejuich aanvangt, het i elk de Overheid, en zelf de Kerk genoodzaakt is 1 weest, op ftraffe te verbieden. - HSR.odotu! in vila Homeri. rt)lMPERiT0ï L. Sannmus C. de nupt. ;>) Cap. Nuptiarum 27* q. ï. AB- N isiu s de Jure Coinvbiv m C a. Lea. f  t«$ Geneeskundige 32Syk Ik kate het den Lezer ter nadenking over, of nil hM li- dit zeer oude gebruik het tegendeel bevvyze van hw geen men ergens tracht te bcwcëren: „ dat de otidf „ Duitfchers reeds hunne meer dan 60 jaarill „ Mannen het huuwlyk verboden hebben («), "'■ hoewel ik niet ontken, dat het vermogen der voor» teeling by onze Voorvaderen langer fchynt in llarffl gebleeven te zyn, dan in laater tyden. S- VI. Zwnrig- Wanneer men nagaat, hoe veel 'er eenen Staat I Heden te- %u T , , , : gen zoda- die inwooners ontbreekt, aan gelegen ligt, dat d %l't.'">v" vrugtbaarheid dér huuwlyken nergens door verniil 1 derd worde, zoo zal men toeftaan; ' dat het toeJaaf"' ten deezer huuwlyken veele bedenklykheden heeftf: voor eerst, dewyl dezelve eene merkelyke mistastiriff veroorzaaken in de berekening van het getal der kirW51 deren, naar maate der aangegaane huuwlyken; tenj anderen, dewyl de gezondheid cn goede zeden derf; Inwooners door zulke huuwlyken geen gering gevaat!"; loopen; ten derde, dewyl de hier uit voortgeteeldjBZ kinderen zelden die gezonde gefteldheid hebben, wel»' ke ten meeften nutte der Maatfehappy vereischt! worden, om niet te Zeggen, dat diergelyke Ouders zelj den hunne kinderen tot die ouderdom zien opwas-1 1 fen, in de welke zy de ouderlyke hulp ontheererj' ¥ kunnen, en dus vermeerderen zy vroégtydig het getal der Weduwen en Weezen , een kwaad, het welf 'L door een tweede huuwlyk niet geheel weder verholl lfl pen 1 ■ • <<0 j. p. WiiiMUND Dijf. at gribus dmrfmtt °' Utmatum netis 5. VIII. p. 13,  Staatsregeling. 239 1 word, daar doch de opvoeding door Stiefouders J^»* werf een oorzaak der vermeerderde fterfiysten is. huwly- K£N. S- vu. Man bcreckenc de vrugtbaaihcid der huuwlyken Zy ■) men wil, men zal altoos vinden-, dat by zoda- %HJ%jfc. ije , die tusfchen in Jaaren zeer ongelyke Perfoonen h aangegaan, het eene gedeelte reeds ophoud vrugt- rfm. r}.r tc zyn , cn dus voor het Gemeenebest pro civil r mortuo moet gehouden worden, terwyl het an...c enog in vollen leevenskragten bloeid. Ook wor11 in deeze huuwlyken flechts de helft of nog minJ kinderen dan in andere geteeld, wanneer niet de 1 wereenkomftighcid van het geheele gcftcl en naitirlyke driften, welke in zoo onderfcheiden ouder\\ plaats hebben, eene volftrekte onvrugtbaarheid löórzaakt; hoe dikwerf ziet men niet, dat jonge I^üvven jaaren lang met oude, hoewel echter desli! gens geen onmagtige, Echtgenooten gehuuwd ili, zonder kinderen voort te brengen, daar zy echzoo haast zy in haar tweede huuwlyk metfrisfehc j ger Mannen getreeden zyn, zwanger worden. |i VII I. ... ïen Man van eene anders goede gefteldheid, kan men ., nuwlyks in eenigen ouderdom voor onmagtig houJ,i-, daar men doch verfcheide (fchoon fomtyds JiSgüiits twyffelachtige) gevallen aangeteekendvind, Ji de oudfte, ja zelï honderd jaarige Grysaards, noch J ] )even van hunne vermogens ter voortteeling geeven hebben. j Deeze zoo zcldzaame waarneemingen kunnen ech■ myns bednukejïs nimmer eene gegronde reeden op-  24° Geneeskundigs °Pleevereni. om het verbod der al te laate huuwlykd ONGELYICE , . * , J huwly- geheel en al m te trekken, daar zodanige wetten ni KtN- flechts op het welzyn der wederzydfche Echtgenrj ten, maar zelf, op dat van het Vaderland gegroij i» hoe zyn '• de Romeinfche Cenforen zaagen zeer naauj Viryzaard 1:0 e' °P de bebouwing der Akkeren, en beltraflj ""ntbaar die geen' welk zynen Akker geheel braak of flecl bebouwd liet liggen, offchoon dit .flechts eene hui<: *r" houdlyke zaak fcheen, en het elk byzonder huisgezi] betaamd voor zyn eigen welzyn te zorgen, en h? nadeel, welke hunne nalatigheid hier in kan te wecj brengen voor hun eigen' rekening komt; hoe konde zy dan ongeftoord toelaaten, dat die jonge Docj ters, welke wegens haar lighaamsgeftei en tydlyi omftandigheden tot het huuwlyk en kinderteelen ge fchikt zyn, in de koude armen eens afgeleefden Grysaards zonder waarfchynlyke hoop op Nakomelingei uitteerden, en dus de order der natuur in het wede aanvullen der afgeftorven Inwooners geheel omkeer den —- of is het waarfchynlyk, dat het deeze grootj Wetgeevers onbekend kan geweest zyn, dat ook ee| Grysaard nog fornwylen Vader kan worden ? — voofl zeker neen — want, daar het gemelde vei bod zellj te kennen geeft, dat ook te dier tyde een Grysaarl zich fornwylen het kinderteelen aanmatigde, zog moeten zy ook even zodanige gevallen als wy onder| vonden hebben; daar nu deeze geene verhindering ifl de uitvoering deezer wet te weeg bragten, blykt hel ten klaarden, dat het doeleinde derzelve wet niet op een zonder grond veronderfteld onvermoogen del Grysaards O), maar Veel meer op die hier in onzl dsa- («0 Paui Z*. chias /, e, Lib. i. T. I. qtt, 9, A's. 53.  Staatsregeling 241 teen no? waar bevonden grondftdlingen rustte; van b* It het welzyn van byzondere Perloonen en hunner j.u^ly[zarnentlyke afltammelingen, door zodanige ongelyI: huuwlyken te veel benadeelt wierden , dan dat de. ladcren des Vaderlands hier op geen opmerkzaam oog lilden vestigen 4 iiDc verandering, welke de aanwasfende Jaaren in it menfchelyk lighaam te weeg brengen, zyn overal 1,1 ten allen tyde bekend geweest, de gebreken ert jvakheden van den ouderdom waren altoos dezelfde. Phirima funt fuvetlum difcfimina, pulcrior Uk Hoe , atque Uk alk, multttm hie robuftior Uk ; Una fenum facies , cum voce trementia membra , 'Et jam leve caput, madidique infantia nafi Die lighaamsdeclcn, welke ter voortteeling en ter Toejidnci |ding der eerstgeboorne kinderen gefchikt zyn, zyn ^"'^ • eerfte, welkers vermindering men als een gevolg der eentnért- , „ r . een ouder-' immende Jaaren wel haast befpeürd, men belchouwe %om^ jt prcirkftuk der Schepping, het lightiam eener in are jeugd aanlokkelykfte Schoone, op haar 50 Jaar, en zie wat haar nog overblyft Van alle die aantrekkheden , waar meede de Natuur haar befchonken had , 1 de manlyke Kunne geduurende een aanmerkelyk # ■ des menfehelyken leevens aan zich te onderwer- VrmmnU n, en aan te lokken tot eene daad, die zonder dit ederzyds gevoel van wellust niet dan Walgelyk zou, zyn. ,, Hoe gering, zegt Lang hans, zoude iniet het aantal dier Vaderland-Minnaars zyn, die ■& al- ia) Juvë.n alis Satyr, Lib. iv. Sat. 9. Q  24^ Geneeskundig! Vav de „ alleen ten algemeenen nutte, ter bevolking derfi1 huwly-E " waereld en voortplanting zyner natuurgenooten kin- n „ deren teclen zouden, wanneer de daad der voort-k!i „ teeling zelve niet van zoo veel aanlokkends, van jd ,, zoo groot eene wellust verzeld ging O). " Sa*L mengerimpelde bruinachtige vellen, necmen thans de |Ui plaats in dier fneeuwwitte, met blaauwe adertjes lier" lyk gemarmerde heuveltjes, tusfchen welke de wefli lust zich legerde, cn die de voedende bronnen voqKj ons ganfche gedacht waren; deeze bronnen zyn nffl zoo geheel en al opgedroogt, dat men het met even I. groot recht onder de zeldzaamfte gevallen teld, wan-neer zulke oude Moeders noch op haar 60 Jaar haarfl I, wonder vrugten met haare Moedermelk voeden, dan i, wanneer dit by kuifche Maagden plaats heeft. Gelyk f:: dus de natuur ter rechter tyd deeze anderfints zoeft nodige deelen geheel onbruikbaar maakt, zoo doed fc; zy ook de maandlyke bloedontlasting, het merkteken» der vrugtbaarheid, ophouden, men befpeurd dezelve'li by Vrouwen van zekere Jaaren nooit, ten zy, dat L men die als het gevolg eener zieklyke of gebrekkige» lighaamsgefteldheid befchouwc (b) : de inwendige t teeldeelen ondergaan geen minder verandering, de I vaten der baarmoeder groeijen meeftendeels toe, dit | ingewand word als het ware famengclchrompeld en |) kraakbeenig, even gelyk de moederfcheede en omlig-M gende deelen, die dit fyne gevoel, het welk de wyze fe Schepper aan dezelve ter bevordering der voortteeling k bad medegedeelt, geheel verliezen. O) Von den Laster», aie ftcb an der GeJundbeH der menjebew felbft rdeben J. 20. O) Haues. /. e. Lib. xviii. SeeJ. iii J. 9,  Staatsregeling. 243 : |Bv de Mannen worden alle de uitwendige teeldee- JfaM •B ingetrokken en zamen gerimpeld, de zaadballen huwty■tfflenzen , de terug voerende vaten vcrdvvynen van KEN" ;,_ m tot tyd, en men vind in de zaadblaasjes niets ^Ma'M di eenige droppen twyffelachtig vogt. Zy worden 1 niet dan door eene fterke en aanhoudende aanprikking tot wellust aangelokt, en dan verfpild de uitperde wellusteling tot zyn bederf nog de weinige dippen leevens oly, die zyne byna uitgebrande lamp d) hoog nodig heeft, en ter welkers ontlasting hy 3ie verliitte inbeelding in eene geftaadige fpanning net houden.' l}oor deeze en nog veel dringender oorzaaken vind dl nu als het ware weder tot eeii kind geworden, . Cysaard, zich genoodzaakt, foortgelyke verfpillin- . I als met dc natuur geheel ftiydig te vermyden f e1 ze doch komt hem door de vermindering der prikliende zaaddeelen en der voormaalfche prikkelbaarli d zyner teeldeelen, in het Italien deezer hevige Itstogt goedgunftig te hulp. . '{■ Minimus gelido jam in corpore fanguis Febre Calet Sola («> • 3e nacht is voor hem niet meer, het geen zy voor (i volbloedigen (offchoon zelf onberisplyken) Jon- , {iiig is , wien eene dikwerf onwillekeurige droom im 1:1 fchaamteloozer famenkomften voert, dan hy ooit rakende bezoekt, cn hem dus eenen verzwakkeni 1 en voor zynen nog onvolwasfen ouderdom geheel on- i') Jüvenalis Sat. Lib, IV. Sét. 2X Q 2  244 Geneeskundig» ong™ ongefchikte befmetting (Polhui^ veroorzaakt; ijL Btwtr- Grysaard word federd veele Jaaren, dank zy de zyL nen welftand behartigende Natuur! niets hiervan ge-[ev waar, hy vvoid dus dag aan dag overtuigd, dat dl[i noodzakeiykheid van zodanige ontlastingen by hJL voorby is; in tegendeel befpeurd hy ten duidlykften alL le de nadeelige gevolgen eener gedwongen byilaapff het reeds gebrekkig lighaam word na dezelve als gejU heel kragteloos, en de byzondere zwakheid van foJlj, migedeelen (waar van zelden een Man op die JaarJL' bevryd is) neemt toe, de fpysverteering word gil brekkig, en dus de grond gelegd tot beroerten, veil! lamming en fleepende kwaaien, welke door eene re/ gelmatige leevensvvys nog lang hadden kunnen verl myd worden; te recht roept men met YoungI uit f». O how disorder'd our Machine WJien contradictions mix! When Nature ftrikes no lef then twelvt Stnd Folly points at fix. jW**>?- Men heeft veelmaal hoog opgegeeven van het voorJ' Verkïn"g deel, het welk voor eenen Grysaard in het byliggenf' %g"L eener j°n§e Maagd gel^n is (O, en voorzeker.!' 'ylheTaaT- ^ men met ontkennen> dat ^ uitvvazemingen vanï, d. perfi9- j°nge Meisjes eene bulzemachtige wazem en heilzaa- W nen. me f' (a)Ï0UNG'j Refignaiion p. ii. 0)J. H. Cohausïn Hermippus ridivivus f,ve ExircitaM. Vbyfieo Medic. de meibod* rara ad CXV. anno, prorogand* faiutish geranbelttum puellarum. f  Staatsregeling. ztf ; «i verkwikking O) zyn kan: echter zoo, dat dit, van di "gids Venette ook aangemerkt heeft, ten merk- °„WLr. '"Hm nadeele der jonge Vrouw verftrekt Lor- ken. teekent aan, dat de huid van jonge Vrouwen door ■ dibyflaap met oude Mannen ruuw en als verwelkt g(/ordcn is (c): wegens dit nadeel zal ik by eene aiere geleegenheid nader fpreeken, en het behoeft g^n verder betoog, dat de ongelyke huuwlyken, zoo I dienen moeten, om het leeven van het eene geftht ten nadeele van het andere te verlengen, nimii onder de biilyke middelen ter bereiking van dit ' ojmicrk kunnen gereekend worden. Bet verfchilt echter nog aanmerkelyk, of een 0»*»^ Cysaard zich met een jong Meisje verbind, dan of ^„„^ke" et Jongeling met een oud wyf in den Echt treed; ïl het laastgenoemde huuwlyk kan men voorzeker opzigt tot ° derzelver gee" nadeelige uitwer- . < . — — ——— —— Ung. a) In het magrig Oostersch Koningryk Arackan , kiest jaar', ls elk der nVorftelyke Stadhouders een in zyn gebied ge'•- t,ren meisje , en laat het op 's Konings kosten tot haar i2. mi opvoeden; daar na worden zy alle aan hot Hof gebragt, , u een gewaad van boomwol gekleed, en zoo lang aan de inneOraalen bloot gefteld , tot dat dit kleed geheel doorgeeet is; alle deeze kleederen der 12 Maagden worden voor 3 Koning gebragt, die dezelve het een na het ander bekt, en van de meisjens die geene uitkiest, welkers zweet enen onaangenamen reuk van zieh geeft; deeze word deriven voor de gezondfte gehouden , en de overige aan de *« jfbedïenden gefchonken Algtm. Rtizen X. Deel. tm (6) Tableau de l'Amour Conjugat. Cr) Ven den Krankbeiten der Haut 1. B. EMeit. 33. Q 3  Hi Geneeskundig* geenC' Uk hct eerstge™elde misfchiennog weinige eJ Ê7LY~ flegte VrUgtCn crlanSen; het is doch uitgemaakt, datf l ■ tegen eene, na haar 50 Jaar vrugtbaare Vrouw, ment wel 30 Mannen zal aanwyzen die na hun 60 ]A kinderen geteeld hebben; de jonge bedgenootc is ecjl ter met opzigt tot de traage en zeMzaamc volbreng gmg der afgevorderde huuwlykspligt zeer ongeluH kig(*), en de hier uit voortgebragte vrugtenW noemt de Wetgeever eene wondergeboorte (V), M' dit is de zagtfte benaaming die men aan deeze ipejo ling der natuur geeven kan. ï X. ' hïZ£' Hieruit V0lgt' dat alle de gemaakte tegmwerpin-[t eenn jon- gen in eene dubbele maate op den Echt van den geld* meteen' Wr}$?n, Jongeling met eene oude Vrouw toepasiyk, I TrLw Zyn; beroemde Mlinnen hielden deeze derhalven voor, 1 f "m ftrydig met de natuur, cn derhalven ten hoogflenJit zondig (Z>). l Als V CO Onder de zeldzaamfte voorbeelden van eenen groenend den ouderdom verdiend voorzeker gemeld te worden eenerÖ ThomasParre, Landman in Shropshire in Engeland overleedcn-J van wien in de Pbilof. TransaS. Ao. i6<53. aangeteekend word^ dat hy, die in den ouderdom van 152 Jaaren en 9 maanden'^ zyn Ianggerekten leevensloop floot, nog op zyn 120. iaar in het huuwlyk trad ; zyne Weduwe verzekerde dat hy zich tol 12 Jaaren voor zyn dood van zyn huuwlykspligt gekwee-1 ten had. VjERTAALER. O ) L. 12. C. de legit. bered. W J. F. ElSENïiART Gedankt» von der F.be zwifchen einen jungen Manmperfon und einer alten Frau Ltipf- 1757. Soj/ MUCH ;  Staatsregeling. 247 kis men aan de natuur flechts zoo veel toever- Va^t* tjuwd, dat zy in allen opzigte het wyze oogmerk hl-wlyJres Scheppers ten dienfte ftaat, zoo kan men zich Ir gemaklyk overtuigen , dat, daar zy der bevallif Kunne van alle aanloklykheden beroofd op eenen f waar in de manlyke Sexe nog in volle kragten is; èr zy aan het vermogen ter voortteeling in dit geftht een veel naamver beperkten tydkring gefteld ïft, zy ook op dien tyd der Vrouwen het recht op ,i omhelzingen des Jongelings ontzegt, en 'er dus 1 tegendeel niet dan eene allerfchadelykfte uitmerjing van deeze zoo ontydige hartstogten te vcrwagli zyn, dewelke op het welzyn der bevolking een jêrmerkwaardigftén invloed heeft. By 50 jaarige Vrouwen is de baarmoeder voor een 1 rftorven lighaamsdeel te houden, en alle door de - tuur of koost verwekte toevloed derwaards is, ge't gezegd is, of een oorzaak, of een uitwerkzel ' ger tegennatuurlyke gefteldheid; alhoewel nu het • iuwlyk geflacht van de ontydige liefkoozingen minr tc lyden heeft, zoo tasten deeze echter de krag11 meer dan voormaals aan , en aanhoudende blocdfetingen, ontlastingen van fcherpe vogten, verhoging derlighaamsfappen zyn gevolgen, die natuurleer wyze hier Uit te verwagten zyn. .Ten allen gelukke geeft de baatzugtige Jongeling tigbaamer toe zeer weinig aanleiding: de natuur ontzegt fj0^ cm dat vuur eener verhitte verbeelding, waar van fpruüen- zy de' ILCH /. c. iTb. C V. J- 90. HENR. Bodinus Diff. Jur, Conjugio illicito. WOLLZOGEN & NEUHAUS Dijf. Juli, politica de Cmnubiis Infantum C I. J. VII. p. 13« Q 4  248 Geneeskundigs Vam de zy zich anderfin ts met zoo veel voordeel bediend om " pu\vLY^E zelf den loomften Jongeling aan te fpopren; welhaast H S^r word het verdorde voorwerp zyner omhelzingen hem 'd een walg, en hy moet geftadig zich zeiven poogM [ te misleiden, zyne jeugd in het gedwongen volbren- iai gen zyner walgelyke huuwlykspligt O) doorbreu-joc gen, en eenen akker bebouwen, van dewelke hy^ei zonder wonderwerk, nimmer eenigen oogst verwagii$ ten ka::. - De knagende jaloersheid waakt intusfehen met eel » nimmeiiluimrend oog over het gedrag van den dooreigenbelang gehuuwden Jongeling, en veroorzaakt dul of een allerzekerst verlies voor de Maatfehappy, ol een niet min zeker bederf van den jongen Man , eene jaloersheid, welke, zoo zy gegrond is, tot ongeregeld-.: ie heden, doch een ander, niet min ervaaren, Natuurkenner^ I zegt (l>): „ dat de kinderen van al te oude, zoo I „ wel als al te jonge Echtgenooten, naar lighaam en tj „ ziel, minder kragten bezitten. " Men ondervind [ ook in byna alle dieren, dat de laatfte Jongen zwak- I ker zyn, dan die, welke in den bloei des leevens zyn 13 vobrtgeteelt; dit gevolg word door de Geneeskundi- I gen, en niet ten onregte van de hoedanigheid des l zaadvogts afgeleid, hetwelk Aè'/rius zegt: „ van e, „ e«n ' f>) Adverf. Med. Praa. VIII. p. 2. O) Aristoteiès Lib. vii. PeUtk, C. itf,  Staatsregeling. S$f i een kouder natuur, waterachtig, onvermoogend, ;en dus ook onvrugtbaar te zyn f>). " huwlyEchter is ook deeze fchikking der Natuur niet K£N'vryd van uitzonderingen; men vind menfehenij en het gegund word tot in eenen höogèn aüder* im, de voorrechten van hun gezond geitel te genien, zoo bericht ons Haller van twee zyner mftaanden, welke, offchoon van eene moer dan 50 irige Moeder geboren , tot manlyke Jaaren zyn in en zitting in den Raad bekomen hebben, cn, geit gezegt is, zyn hier van veelvuldige voorbeelden ,or handen; dit alles neemt echter niet weg, dat j voorbeelden aan de andere zyde, ten nadeele des enschdoms, helaas! en der Maatfehappy nadeliger oneindig talryker zyn, ja, het ten hoogften wen. aelyk maaken, dat hier in door wyze fchikkingen , r verhindering deezer met het oogmerk der natuur »o Zeer. ftrydige huuwlyken, vooizien wierde, dit inde, en voor onze Nakomelingfchap, cn teevens >or onze oude lieden zelve van het hppgfte nut zyn. Solve fenefcentem mat we famis equum, 11e P.eccet ad extremum videndus & Ma dv.cat Qbj. %- X 1 L . 'Men zoude myns bedunkens, niet onbillyk die tyd, vergetylelke het vrouwlyk geflacht in vermogen ter voort- ^"gdet.3" :eling voor uit heeft, aan die der Mannen, zydfrb^ wel¬ ja) Lib.it- Cap.26. p aul Zachias /. e. N. 59. (i>) hqk.atius Epifl. L. I. Ep. I.  4£2 Geneeskundige Jg™ wdke men in hunnen ouderdom verlof tot het huuwJf mms- lyk gaf, kunnen toevoegen, en dus geen Vrouw vanf meer dan 48 Jaaren toeftaan met een Man van min-f fia%ïï„ der dan 60 Jaaren ter onderlinge hulp in den Echt tel "IvuTen' treeden' en in tegendeel aan eenen 50 jaarigen Manf1 tlcrbtpaa- toeftaan zich eene Vrouw van 28 en meerder JaarenV. te mooSen kiezen, terwyl men eenen 60 jaarigen^ ZTLui" Minnaa, 1)iet toe mcest ftaa» eene Vrouwe beneedeni7 tyt g'sZ' de 38 of 40 Jaaren te neemen. loofdis. rTer uitzondering op deezen Regel kunnen recht l. OmUfm hebben, zy , die reeds in eene voorgaande Echt kin-1« ZTjt'. deren geteeld, en dus ten nutte des Vaderlands, zoo*' lykebuuw- veel Zy vermogten, hadden toegebrac F lyken kan „ , , b < 8. I loejiaan- Uus word het hertrouwen der Weeduwen (>),[ wel- L C<0 Het aar; at der Weduwen overtreft in de meefte lan-f' den verre dat der Weduwnaars, en Susmilch fteld heff1 volgens de naauwn eu.igrte bereekeningen als48. tot 33.; hy be- \ vond dat het getal der hertrouwde Weduwen tot dat derf hertrouwde Weduwnaars was, als 100 tot 126: ten behoeve I' eener zou talryke en medeiydenswa,rdige klasfe onzer Natuur- f genoten, moet men dit aanmerken: de gezondheid der We- ff du-ven is over het geheel genoomen, en in vergelyking met f die der gehuuwde Vrouwen veel zwakker, waar tc e de zor- f ge voor een benodigd onderhoud , grootelyks kan meede weiJï ken ; hy wien de menfchelyke natuur eenigfmts bekend is ff zal eehter gaarne gelooven dat de voornaame oorzaak hier I van m het gemis der echtel, ke omhelzingen, en der, vooral T by aandoenlyke en bl.edryke geftellen , zoo hoog.t noodzaak- t lyke ontlasting des zaadvogts (i Afd i. Hoofdd. J. n ) ge. 13 leegen „ daar zy zich op eenmaal van het geoorloofde ge- !' ■ot der hefde in eenen ftaat van*gedw0nge orthouding zie, " cver-ebragt. Indien ons derhalven de befehouwing der wel- " raard haarer huisgezinnen voor zyne jonge Weduwen niet drin- 1 eend genoeg voorkomt, om haar het aangaan van eenen twee- 1 de$'  STA ATSR.EGEI/INC. 2£3 Ie'dikwerf een der gewigtigfte tegenwerpingen is, hiiniiio-d en ter bevordering deezer heüzaame oog- huww- ■.riken, kon men jonge Weeduwen ,• wanneer zy tl een tweede huuwlyk wierden aangezogt, ontdaan ij die belasting, welke men ten voordeele der.huuw- lyks- d. echt toe te ftaan, zoo moet doch de gezondheid deezer lige leeden der zamenleeving ons voorzeeker hier toe overrulen. Plat o zegt, „als de overleeden echtgenoot het i„;reischte getal van kinderen (van elk geflagt een) aan „J/ne Weduwen heeft nagelaaten, Zy blyve ongehuuwd, otA „Uelve volkoomen op te voeden ; indien zy echter zo» „ugdig bevonden wierd, dat zy zonder nadeel haarer ge„,ndheid niet buiten huuwlyk leeven kon , zoo moeten ■' „aaré nabeftaande met die Vrouwen , welke het opzigt over „et huuwlyk hebben, raadpleegen, en deezer heilzaame ' „pdgeevingen involgen. Zoo 'er echter geen' kinderen Van len eerften echt voor handen zyn , zoo zal zy ter verkrying van dezelve zich weder in het huuwlyk begeeven. " ' i Ltgibvt Lib. XI. Men heeft, wel is waar, t'eeniger tyd het ' t ede huuwlyk der Weduwen voor onkuisheid gehouden , «zelf te Rome wierden in vroeger tyden die vrouwen, ; Vke zich met eenen echt vergenoegden met byzondere eer: t,yzen behandeld, ValeHIUS Maximus M- fi*- «• ,-ob Lib II. i by de eerfte Christenen roemde men. de ont" Hdingvan eenen tweeden echt, als eene pryswaar.cl.ge daad, " de eerfte eeuw was het den Dienaaren des Altaars ver' »den , zich met eene Weduwe in den echt te begeeven: — i het integendeel een Bramin tot fchande g""kend ' Ird, wanneer hy zich aan eene maagd verbind. V. d< l KsiDifnt.ll. Jrt. XIV. p. 217. daar nu de deugd der ontL Ving eene byzondere gaave is, waarmeede elk een met ' Lftigd», of .ene hier toe gefchikte gefteldheid bezit, « kan geene befrsf.ng der geleerden de uitwerkmg deezer geldige hartstogt op «er aandoenlyke zenuwen verhoeden, i ide nadeelig. gevolgen die uit deszelfs geweld.ge beteuge;g ontftaan, voorkoomen; het il eene onbetwmbaare waar-  2£4 Geneeskundige • M J^?L®E tykskasfe, en uithuuwlyking van arme Meisjes op de ONGELYfCE i i i i i hüwly- ongelyke huuwlyken, zoo die al plaats hadden, geftel't had. Indien, by voorbeeld, een 6b jaarig Man zich met een Meisje van 20 Jaaren in den Echt wilde begeeven, dit ftaa hem vry, mits hy naar evenre* digheid zyns vermoogens en zyns meer of min gé- j zond lighaamsgeftels, een' zekere fom in de vooiJ noemde kasfe betaalde, welke ter uithuuwlyking van'| arme Meisjes hefteed wordende,- het Vaderland, heil verlies door zyn ongelyk huuwlyk geleeden, vergoedj| alhoewel ik echter om hier voor reeds gemelde reedi I nen deeze vryheid aan Vrouwen boven de 48 Jaaren1 [ niet zoude toeftaan. §• X I I I. "aaklyf' Daar doch een oud Man, wanneer hy eene jbngaf trouïJt Vromvhuuvvd> tot veele hier boven reeds opgenoemï Sexe voor de en aan onervaarnen Perfoonen geheel onbekende onA ge»g7er' geregeldheden aanleiding geeft; en de daaglykfche onjk Tuuwilen dervindi"g leerd' dat meenig braaf Meisje zich vanfl tTVaar- baare eigen vermoogen ter onthouding, of van heM Scbww„. ulterlyk aanzien haares gryzen Minnaars meer beloof-» de, dan zy naar billykheid verwagten kon; zoo isj liet noodzaakelyk, dat voor de voltrekking van deeze] huuwlyken, beide de Perfoonen van weegens de OverJ beii heid, dat de gedwonge ftaat der onthouding by jonge Weduwe op eene vaderlyke voorzorge der Overheid volkocmen I recht heeft, daar het doch de pligt der Regeering is op de lighaamlyke welftand van alle deszelfs burgeren zonder oj> derfcheid eén waakend oog te houden. >  Staatsregeling. *ss M gewaSrfchuuwd en van hun haglyk voorneemen ' Va^bk airaaden worden, even gelyk dit eertyds by het Op- aw«aonfiftorium te Dresden plaats had O) , en in dj daad het menschlyk meededogen jegens onze Medeburgeren dit vordert (Z>) \ vooral heeft de zwakke Kunne na eene onberispelyke ingetoogene opvoeï; zeer weinig gelccgenheid om zich van alle moomftandigheden, van haare aanftaande behoeftq en de uit derzelver gemis ontftaane gevolgen fee of ten minftcn rechtmaatige denkbeelden te Vdnen: Cypr/eus wilde veel liever dat zodaniI mgelyke huuwlyken geheel verboden wierden (c), , <§. XIV. j jbt fprcekt van zelve, dat de bovengemelde aan- wm-kingen die huuwlyken niet betreffen, welke, daar Jie Echtgenooten met opzigt tot het vermoogen ring. , I "voortteeling aan elkander gelyk zyn, niet anders , (3; alleen een vriendfehaplyk gezelfchap van bejaarde e.voor de voortplanting geheel onbekwaame men, f en ten doelwit heeft; alleenlyk zorge de Over■ 1 d, dat niet onder dit voorwendzel een gezond en vrugt- ,) CaRpzoviusD. L. Def. 13. MiLLER Diff. est, dt ca' f^stryk in Hot. ad Brunnemanni Jus EceUf. L. 2, 1 p jsr. 2. >) P. J. de J. Conmb. c. 9. j. 8. N. ot) L, e.  Geneeskundige ongiTlyIe vruStbaar Lid der zamenleeving der Maatfehappy otitl HüWLY- roofd, en in de doode armen eener magtelooze gryi "** heid overgeleverd worde (*)< '(*) Het onderwerp der twee voorgaande Hoofddeelen, dfciir te vroege, te laate , of ongelyke huuwlyken, is van te veftor: aanbelang , dan dat het zelve het opmerkzaam oog eejLjj:. Menfchenvriends zoude ontflippen : de nadeelen, die uit deelt; ze zoo verfchillende oorzaaken voor de geheele Maatfchapfcr;. py en elk Gemeenebest gewisfelyk ontftaan, deedèn in vrllnc ger en laater tyden by verfcheide volken tegen dezelve llon zorgvuldigfte maatregelen beraamen , maatregelen , die ILiti fommige van den Godsdienst, by anderen van de burgerljBfe wetten wierdeh afgeleid. Nederlands Wetten , die onS ten rigtfnoer onzer daadei: Moeten verftrekken, veroorlooven het huuwlyk aan zeer jon| ge perfoonen , mits met behoorlyke toeftemming van OuderL of Voogden, en ftellen den fuffenden ouderdom geene hlnïc. derpaa'en in den weg, om zich met de bloeijende jeugd il het echtgareel te koppelen: de huuwlyken tusfchen echtgelit. uooten, die zoo pas het kinderlyk fpeelgoed ter zyden geleglt:; hebben, om de zorg eener huishouding op hunne zwakkl; i fchouderen te Iaaden, vallen echter in ons Vaderland niet A werf voor. Onze Landman word door geene vreeze van voor geweld-nfa: dadige presfingen tot den Soldaten ftand gedwongen te wor-p den, aangenoopt tot het aangaan van zulke onrype huuwlyken•JL\ ayne driften ontwikkelen zich fpader, dan die onzer Stcede-L. lingen; het is doorgaans in eenen rypen ouderdom , dat hflL eene wederhelft, die hem in' den landbotïw de behulpzaam'e» hand kan bieden, ten huuwlyk neemt, en uit zodanigen echt ouwen wy ook eenta'ryken welvaarend kroost geboren worden. L De Handwerksman en middelmatige Burger ziet zich zë'erL zelden in de gelegenheid, fchoon ook het vuur der liefde Lzyne jonge borst mooge ontvonken, om nog zeer jong zynde liaan deeze infpraak der natuur door het huuwlyk te Voldoen; leer hy zich in ftaat heeft gefield om door zynen arbeid olti kundigheeden het nodig. Onderhoud voor een huisgezin te L kunnen verfchaffen, heeft hy reeds die jaaren bereikt ,waWf me* :  Staatsregeling; 257 m , zoo hy zich aan geene ongebondenheeden heeft fchuldig Va>( jfK geaakt, van zyne manlyke kragten gezonde vrügten vei- ONOELY^ Wtten kan. ; * ' Hat," ■ i: klasfe onzer ryke en aanzienlyke lieden is de eenigfte, Win wy deeze te vroege verbintenisfen fornwylen z,en voltirlken ên dit heeft echter hier veel minder p;aats, dar in ^andën , alwaar men zeer veele Adelyke Genachten van = ho>er en laager rang aantreft; aldaar haast men zich om den ■nobaardeloozen Jonker met eene nog niet vohvasfen Freuverbinden, de glorietyken geflachtnaam mogt ar.derfmts ïtimherftelbaare fchade voor het Vaderland by gebrek van -aïmmelingen te niet gaan. f. Le nuttig,hoe wenfchelyk ware het voor de MaatCchappy, dat dfjitit-'l van het huuwlyk tot in eenen ry,;er ouderdom, een jgllg eener welberaaden liefde tot het algemeene web.yn was, eliethet gevolg eener huuwlykshaat cn gehe;dhcid aan eene ïóibo. dene leevenswyze: de ryke Jongeling , hy die tot den = 4 onzer aanzienlyke en agtbaare Vertegenwoordigers door S geboorte gerechtigd zoude zyn , cn uit wiens lendenen Jde^fteunpylaaren onzer welvaard-verwagtcn moeften, geeft 'ijt , helaas ! veel maaien over aan eene leevenswyze, waar Ïrtb3zyne verhitte verbeelding hem aanfpoort , en waar toe hy ftlit dat zyne fchatten hem een onbetwistbaar recht geei3; eindclyk na den bloei zyner kragten in de armen der liojtgt verfpild te hebben , geeft hy gehoor aan den drïngden raad zyner bloedverwanten, hy verkiest zich eene «Btgenoote, wiens rampzalig noodlot het is zyne in het » h: zyns leevens reeds uitgeputte kragten te keefteren , en .-..gikt het hem den dierbaaren naam van Vader te mogen (.vjren, het is van ellendige fchepfeltjens , die hunne medetibbers'tot walg, hun Vaderland tot last zyn , en hem door iïhLe fleepcndc ongemakken van dag tot dag de ongebon- M Üeeden zyner jeugd verwyten. —; Ware het niet r»t;r geweest, wanneer men geene middelenter beteugeling H« ■ ongeregeldheeden onzer wellustige ongehuuwden kan uitJ|en%n daar ftellen, dat zoo een nog zeer jong ware in J fcechtverbonden geweest, en ik kan niet nalaaten de geBjadheid van het geen onzen Schryver in de 8. §. van het .:l|e Hoofddeel deezer Afdeeïing aanvceid, in dit geval te ti < ennen, R r*  25$ Geneeskundigs Van dr De Huuwlyken tusfchen oude of in jaaren veel verfchil *awLY-KE lende Perfoonen > hebben by ons even zoo wel als by ander ,i K£n. Volken plaats, en het ware zeer te wenfchen dat deeze voo de maatfehappy zoo nadeelige dwaasheid met vrugt kon tegen gegaan worden, het geen onzen Schryver deswegen aanteekend verdiend voorzeker de ernftïge overweeging vail elk wien het heil des menschdoms en zyns Vaderlands to harten gaat. DER* ï  i t X A T S E E G E I I N G. : DERDE HOOFDDEEL, Ln DE huuwlyken TÜSSCHEliï ongezonde PEtlSOONIN. I Neque rides, Nee medici credis, k. li S- i' Jden eerften ópflag fchynt het eene onbiflykbeid bf mm |yn$ iemand door eene wet van zyn natuurlyk b^'roari afgebooren regt op de voortplanting zyns geflachts, ede verVuliing zyner billyfce begeertens te berooven, buuwiyk 2) lang men namentlyk deeZe verrichting voor niets &vfd 1 er aanziet, dan voor hetgeen zy by de meefte Echtbooten is, een daad namentlyk tot onderlinge weï« ï t, cn , indien het zoo uitvalt, tot voorplanting c | gefl'agts ; maar zoo men het gewigt der lnmvv- I j&pligten ook met opzigt tot de Maatfehappy in ï merking neemt, men zal weldra overtuigd zyn i t ■ niet elk een zonder onderfcheid tot deezen ftand , II dcnwelken het welzyn der famenleeving , ja des 1 nschdoms zoo grootelyks afhangt, behoord te wor<1 tocgelaatcn ; Foor eerst, dewyl het huuwlyk om 1 zekere omftandighecden voor de gehuuwde üfelve ;it nadeelig, ja zelf doodlyk zyn kan t ten tweede $ R 2 de-  2ó"o Geneeskundige h^üwly-i dewyl uit zodanige verbintenisfen geen kinderen voort- jj! schïn "S~ 1ïiruiten ' Gf wel dezulken, die zich zelve en der . Maatfehappy tot last zyn, en wier nutlooze leeftydl' ?oonen.~ v;in korten duur is' Tf? derde-> om dat dezelve de :' voortplanting der erflyke Kwaaien meer en meer mol [ voet geeven, s. 11 I fa» o> Men behoefd geen bewysredenen ter betooginf» ttrgv7ort- dat de byflaap eene verrichting is, die gezonde krag- f" ten vorderd, ja zelf te fterk geöeffend wordende del ftevigfte kragten uitput. Hierom gefchied de affchea I ding van het zaadvogt niet dan na dat het lighaam by-1 na zyn volkoomen wasdom bereikt heeft, en houd Qp j zoo dra het zelve door ouderdom verzwakt ; men I1 heeft de uitwerking des zaadvogts op ons lighaams-f geitel niet ten onregte met die der zoogenaamde lee- ls Vensgeesten vergeleeken; daar doch een eenige onty* dige ontlasting des zaads meer verzwakt, gelyk Ga- | lenus aanmerkt, dan de fterkfte aderlaating :, des-1 zelfs uitwerking ftrekt zich tot in de ziel uit, dit ftuipachtige [fchokken , welke geduurende den byflaap I zich in ons zenuwgeftel openbaaren, de jammerlyke ge- r volgen eener moedwillige verfpilling van dit vogt, zyn [ eene blykbaare waarfchuuwmg voor zwakke fchepfe» len, om zich van deeze wellust zorgvuldig tc ontfi houden* s. ni. ; 'Pan de Men n'eeme nu in aanmerking hoe veele flecpende} '! ti v'ryheid uitmergelende kivaalen den verzwakkenden byflaap al- ! ÏÏul'fyt lerfchadelykst doen zyn , en het zal ten klaarften 1 naargoed- Myken, dat eene ongebonde vryheid om 'zich naar " wil-»  Staatsregeling. 2.6*1 vutekeur in het huuwlyk te begeeven, met den wel- Van di v)rd van elk Burger op zich zelf, en met het nut SEN TUS, dl Maatfehappy onbeftaanbaar is; ziet men niet eenen ggj,^ r4 eene fleepende ziekte aangetasten Echtgenoot, na de per' niuwlyks het vermaak des huuwlyks genóoten te heb- bl, met verhaaste fchreden den eindpaal des lee- wndn v«s naderen , de uitteerende koorts (die allergevaar- gaan. v l#e Gezellin der üeepende kwaaien) verheft van té tot trap, doet de weinige nog overig zynde kragten yiinelten, cn lecvert hem in de kaaken des doods. §. IV. , Xie daar het gevolg des huuwlyks voor den ziekly- J^^'e' ld, maar welke oorzaaken heeft niet de gezonde om ooi- veer ' e en Echt, die hem zoo naauw met eenen ongezonden gJ™'Écht ;.\bind, te verfoeijen; omniet tc fprceken van het ^JJ'JJJJ" . si aar der aanfteekende ziekten , waar aan men zich «. ' d>r deezen allernaauwften omgang bloot field, kan ' I n zich wel met eenig vergenoegen, met eene in" \ odige gerustheid in zoo'een Echt vleijen? ' s het voortplanten des geflachts zyn edel doeleinde i zoo een huuwlyk, hoe kan hy verwagten dat een Tezen, het welk zelve ter naamver nood beftaat, ; lm. hier in metvrugt behulpzaam zyn zal"? •„ is zyn oogmerk alleen het verzadigen zyner wel-. btige driften? welk eene voldoening kan hy verwag11 in de omhelzingen van eene wier treurige ommdigheden, geen wellustig denkbeeld toegang geei, hoe kan men zich onverbreekbaar verbinden, in " ï vooruitzigt dat onze geöorlofde begeertens-teb BS door gevaar voor ons zeiven, en weigerende rontfchnldigiDgen van de zyde onzer wederhelfte R 3 zul*  2.6"2 (j>ENEESKUNDIGE ' Vam de zullen verzeld en tegengegaan worden. de aan- 51 "fïpUWLY— ..... . i .' jcen t£J$- prikkeling tot wellust , is eenter van beide zydetil' oNGEzpx- door dee-e beletzelen niet geheel en voor altoos uit- e de per- gedooft, het is eenegeduurige verhitting, die, niet ie "'• • ■ dan zelden voldaan wordende, de onontbeerlykheid I1 ■ deezer bevreediging te fterkcr doet gevoelen , cn eenelv' lighaams- en zielskwelling.veroorzaakt, waar uit ee»1 meenigte van lighaamskwaalen en zielsgebreken voorjar fpruiten. $f V# L ly%ke1d?' Va" Z0° ÊCn uuuwlvk l*èft dc bevolking niet vel1 bier van goeds te vervvagten, en zoo een' Vrouw fchynt vM Vv,Zgt-e meer gefchikt om ons tot dc eeuwigheid voor te be- >> baarheid, reiden, dan om ons in dit leeven aangenaam , cn in ï de voortplanting van ons geflacht behulpzaam tc z$B Men tracht, zoo veel mogelyk is, alle middelenl aan te wenden , welke in de Maatfehappy het getalf der Weeduwen en Weezen kunnen verminderen , cn zoude men dan met onverfchillige oogen zien, daïf' een zieke wellusteling, ter voldoening zyner driften!) voor zich, eene vrugtbaare en ter voortteeling ge^lp fchikte Vrouw bemagtigde, om. haar vóór de MaatflP fchappy nutloos te maaken, zyn eigen fterflot- t^verVF haaften, cn zyn geflacht, zoo hy zulk eene bcirekkiuMii heeft , in rampen te ïtortenï <»" Een teeringachtige, die zich reeds iedert lang buiw ten ftaat bevonden heeft ter .vervulling zyner burger» pligten, krygt lust om ook zyn geflacht voort te planil tc; wat begint gy, Rampzalige?. Is het u niot go-S' noeg dat zoo veele handen voor u arbeiden moeten S en kunt gy wel genocgzaame zorge draagen voor» een geflacht , het welk zelf in u alleen, den Vaderlan-T de I  Staatskegklin». 263 dtmeer dan te veel tot last is, ipan al uw vermo- Van »e gi. veel liever in, om, zoo het met hoopeloos is, KEN TUS_ ue gezmdheid weder te verkrygen, vervul wederom ™0Nvfe plaats in de Maatfehappy, en zeg dan: „ ik Ds^ per,]zal mynen Vaderlande eenen Burger toevoegen, SOONEN* Jdie met my tot het algemeene welzyn zal meede ,;werken. " — Zyt gy hier toe buiten ftaat, Ellende! zoo zie ook af van uw voorneemen, beteugel ue lusten, en, zelf nutloos zynde, doe ten minfte dMaatfchappy nog deezen dienst, dat gy haare lasd. en tevens het getal der rampzaligen niet vernerdert. •fatum eft, quod patrics civem populoque dedifti i facis ut patria fit idoneus, utilh agris ftilis ty bellorum & pacis rebus agendis O). f! 5- VI. Uier moet ik een zeer gewigtig vraagftuk opperen, Overcr, namentlyk: in de daad fommige kwaaien van .on- ^er j tonde Ouders op de kinderen erflyk overgaan? ;Ik kan dit niet nadruklyker beantwoorden, dan Ouders op •et het geen Unzer deswegens zegr. . fsaK""ie' ■ 1 Ik weet wel, en heb nog onlangs in een der nieuwst uitgekomen werken geleezen, dat Genees| heeren zelve deeze overervingen verwerpen , en " het voor onserymd houden te gelooven, dat ziekten van Ouderen op de kinderen kunnen overerven; maar ik weet ook, dat men het gezond v.i- ,, ftand & 4  ^ffy- .G £ NX'EI.S ï U H D'I S ï ' huuwlyE " ^and 200 vee^"geloof moet geeven, als den Genees- it tcEK 'rus- jo lieeren, en inzonderheid den zulken, die het gezond v PNGtzüN-. " oordeel niet gelooven: die zeilde lappen, die in (fep be !»%■ Moeder omloopen, voeden en vervullen het kroost |V „ dat zy ter waereld brengt; die zelfde geheimj» \i „ kragt, welke het maakzel van het kind naar H „. Symmetrie, en naar de evenredigheid van de dee;jj|) „ len der Ouderen formeert, die zelfde kragt, dfi „ het aangezigt. van den Vader of van de Moeder iffi „ de ftoffe van de vrugtindrukt, die alle de ledemaHf ten der Ouderen namaakt, en die ons in de moAi „ dervlakken de verwonderlykfte blyken eener onTM doorgrondelyke nabootfing van maakzels en n» ,, beeldingen toont, moet natuurlyker wyze ook delz; „inwendige deelen. en ingewanden . onzer kinderenltc „ naar het model der onzen formeeren, en op deeze I „ navolging der doorgaande ftruétuur van de OudeS [ „ ren in de lighaamen I der kinderen , en op deeze. I „ overeenftemming der ftoffe, waaruit het lighaamj tS ., der vrugt word falnen gefield , met de vogten der „ Moeder, rust alles wat de verflandigfte Geneesheeïl, „ ren van de erfziekten gelooven, en wat de onder*] ,, vindingen van alle tyden zoo zonneklaar toonen, b, „ dat zelf het vernuft der fcherpzinnigfte ongeloovi- L „ gen niets fchynbaars hier tegen inbrengen kan. I ,, Als wy afftammelingen van teeringachtige Ouderen | „ tot in het vierde, vyfeie en zesde gelid belchou- u, „ wen, welke, niet tegen ftaan de alle mogelyke voor* „ zorgen om deeze Familiekwaal te vermyden, daar- ; „ van echter in hunnen besten leeftyd worden aange- i, „ tast, en van den zelfden vyand gedood, die hun- ' „ rte Voorouders o.m. hals gebragt heeft; als alle kin-' n deren, kindskinderen en oudkindskinderen van jig-  Sta atsregeling. %6$ Kge Voorouderen met de dieet van alle heiligen, even Van m „wel de pyulyke aanvallen deezer gruuwzaame ziek- ken ras* J:e lyden moeten ; als de Nierverzweeringen eens ™0N. JVaders, die aan de fteen fterft, geheele geilachten ^o^' isyner nakomelingen in dezelfde ingewanden aanJfteeken en in denzelfden fmartelyken dood brengen; ijtls de Venerifche en Scorbutike fappen der Ouderen hunne ellende op de Nakomelingen overbrengen , als zelfs het geheele maakfel des lighaams , het ,geheele lighaamlyke temperament met alle zyne (goede en kwaade hoedanigheeden, van de ouderen jpp de kinderen word voortgeplant , hoe kan men ,dan met fpitsvindigheeden der Theorie in eene , zaak, die voor ons eeuwig een geheim zal blyven, , tegen de ondervinding, tegen het geen men voor i 4 oogen ziet, willen ftryden? s : „ Maar als het op deeze wyze geleegen is , hoe ! , veel moet dan der Overigheid hier aan niet geleei ,gen zyn, dat de Burgers haarer Republiek niet i ,ontaarden, en zich verteederen, noch door hunne 1 '. uitfpoorigheeden zich zelve ongezond maaken , en • , bederven , daar dit op den toekomenden Staat : van het Gemeenebest zulk eenen gcwigtigen in. vloed heeft. « „ Dus word de onderhouding zyner gezondheid ' , een' openbaare en burgerlyke pligt , en daarom hebiben fommige wyze Vorften de verdertelyke ondeugden der wellust, dartelheid, overdaad en an\ 'dere enkel zedelyke overtrecdingen, onder burgerS I lyke ftraffen gelegd, en dezelve als misdaden te; igen den Staat befchouwden behandeld; de gezonde ;' : en fterke natuur der Ouderen beloofd den Staat eene R 5 »s gc"  •s.66 Geneeskundige hduwly^ " Sezondeen fterke nakomelingfclrep, het leeven den m ken tus- 55 Ouderen en Kinderen word daar door verlengd, de \ cngezon- " burSers zyn tot allerlei ibort van dienften beter f de per- „ gefchikt, en blyven het langer; de Staat verrykt i „ zich door een grooter aantal van ingezetenen , als „ vaneen gezond enftevig volk altyd eenige geflacHl „ ten te gelyk leeven , en de werkzaamheid, die met ^ „ de bevolking toeneemt, maakt den Staat rykel I „ bloeijender en vermogender , alle deeze gevolge* f : „ zyn onwedcrfpreeklyk. Eene bende van gezon^r „ de fterke Rovers heeft Rome opgeregt, de wellust f. „ en weelde der zwakke voornaame Romeinen heeft „ het tot dat Rome gemaakt, dat het nu is. &r ,, Ik wil hier niet onderzoeken in hoe verre het F „ mogelyk zy de Huuwlyksverbintenisfen van zoda„ nige perfoonen te beletten , die met zwaare en L „ doodlyke erfziekten belaaden zyn ; zoo lang de k ,, gezonden vryheid hebben in 't Klooster te gaan, » „ moogen de zieken wel vrijen; maar zy, die het 1 „ voor een onbillyken dwang houden, als de Overig- : ,, heid zelf over hunne dieet en leevenswyze wil be- L „ fchikken, zullen uit het geen ik hen thans onder któ ,, het oog gebragt hebbe, ten minften kunnen zienJI' ,, wat dezelve daar toe geregtigt, en zy , die hun- r ,, nc ingefchaapen drift om hun geflacht voort te plan- [„" „ ten, zy , die de leiding hunner menschlyke natuur |. ,, volgen, en zich door hunne nakomelingen vereeu-j ii „ wigen willen, moeten dezelve by voorraad met een f: „ fmertlyk oog van medelyden befchouwen , als zy ;: „ hen door hunne fpoorlooshceden ongeiukkig maa- „ „ ken, en kunnen uit myne aanmerkingen leeren, dat ; ,, de beste onfterflykheid deeze zy, datzy door hun- « r „ «e  Staatse e geling. i&j hc deugd waardige Voedfter - Vaders worden van een Jgj" Isrelukkig nagcflacht." O) ken tus- Men SCH£N 1 c ongezovde per- — — soonen. i ) De Arts 4. D. 1. ƒ?. f>. 224. Je Heer Medicus ontkent niet alleen (in zyne Sammt, '^Beobagbt. II. .BW. 2 £«ƒ) het beftaan der erfzïekten , rar hy verklaart ook opcntlyk , „ dat dit vooroordeel ten idocrdeele deezer kwaaien een magtig bolwerk voor de Gejëeshceren is om hunne onkunde daar agter te verfchuï„:n , cn hun cnvermoogen ter geneezing den Vader op den Jals te fchuiven; " voorzeker een zeer onvriendelyk ge- • zde van hen, die met ons in gevoelen verfchillen ; te meer , dïyl het 'er verre af is, dat de Heer Medicus zyne lung met ontwyffelbaare bewyzen gellaafd had: zyn voor- : jjlmfte tegenwerpingen zyn deeze: Lr eerst, wanneer ik ftelle , dat door het manlyk zaad tins ook de ziekten des Vaders op den Zoon worden voort- • gjlant, zoo moet ik ook toeftaan , dat de toekomende - msch'met alle zyne gebreeken in het manlyk zaad befloot' 1 ligt, en niet anders dan eene ontwikkeling in dc baarmoe'dmodia heeft. En deeze ftelling is valsch, het zaad der ; .uwe moet zich met het manlyke vermengen, en hier uit ■ < ftaat den toekomenden mensch; elk deezer zaadbeginzel» kittest als dan zyne byzondere eïgenfehappen om ander.-, • cr deeze famenmenging ontftaan, aan te nemeri , en dus Itct hier uit, dat door deeze zaaden afzondeilyk met anders Lde meerder of minder fterkte der lighaamsgefteldheid kan 3 ' rden voortgeplant. 11 L tweede, na de vermenging deezer wederzydfche zaden, Ode moeder aan het hier uit ontftaane vrugtbeginfel mets " , «aderen , daar hetzelve niet dan eene verdere ontwikke, geduurende het verblyf in de baarmoeder van haar te 1 Aagten heeft; geen erflyke kwaal kan zy derhalven daar - , mededeelen, maar alleenlyk zodanige gebreeken , dewelS cdoor het ongezonde bloed der moeder in het bloed der . i?t geferagt worden. ... " ren Men. deeze ziekte zal niet altoos het kind e.gen 1 ;n , maar flegts zoo lang als het door de* poeders Mfteq  fi6!ó Geneeskundige Huuwty5 Men kan dus als zeker vastftellen,'dat zieke Ou- j, ken tus- ders niet alleen zwakke, maar dikwerf ook door de-. oNGEzoN- zelfde kwaal befmette kinderen voortbrengen, de per- Ten SUONEN. gevoed word ; naderhand kan het hier van geneezen wordeffljl ten zy het ilierve ; indien het al eene zwakkere ge!le!dhei«j behoud zulks is niet om dat het dezelve van de moedefll geerfc heeft, het is flegts een gevolg der ziekte, welke di| verdere ontwikkeling der kragten belet heeft. Ten vierde , de gebreeken der Ouderen gaan tot de kinrjH ren over, niet by wyze van overerving , rcair orn dat zy eveftl dezelfde leevenswyze a's hunne Ouderen houden. Tenvyfde, zoo 'er zodanige erfziekte'waren, voorzeker zooil de de Venusziekte eene onophcudelyke geesiel voor hetj Menschdom zyn, die byna niemand ontgaan kon , en met (jjtl al is ons gefacht hiervan in zod verre bevryd gebleeven , datl dezelve nooit als eene erfziekte byzondere familien heeft aan-ai gekleeft, en nog veel minder zich zoo 'onaffcheidbaar van,! het eene geflacht tot het andere over het Menschdom erflyktl heeft uitgebreid: hier uit volgt dat dit fcherp .vergift zich wejl aan het manlyk zaad ais vast' hegten , nimmer echter zichi daar meie vermengen en eene verandering in dcszelf; natuur! reróorzaaken kan.' Kinderen met de Venusziekte geboren,! hebben dezelve aan het befmette bloed hunner moeder te. f danken , of zyn in de baarmoeder door eenen onreinen by-jl fiaap aangeftooken. Op alle deeze tegenwerpingen zal ik hier flegts aanmesjl ken, dat • i. De noodzaaklykheid van de vermenging der we icrzyd—l fche zaadvogten als ontwyffelbaar vooraf vastgefteld zyndedH zoo belet dit niet, dat ook t.vens me: dezelve eenige.1 hoedanigheeden aan de vrugt kunnen worden medegerjl deelt, het zy men ftel'e , dat het grondbeginfel van den [ aanftaanden mensch reeds voor de vermenging in het manlyk zaad aanweezig is, of zich in het vrouwlyk eijernest bevinde; dit blyfe echter ten allen tyde zeker, dat beidel deeze zaadvogten uit de fappen der ouderen afjrefcheiden worden, en dus aan de goede of kwaade gefteldneid der- zet-  Staatswege li n o. 2.69 ren gelukke voorde Maatfehappy zyn de meeste JJ"^ •hnvlvkcn tusfchen ongezonde perfoonen onvrugtbaar, ken tosa indien zy al erfgcnüamen verkrygen > overleeven ONGEZ0Nt_ deC- DK. PERsoonei*. t ielven voorzeker deelen, en dat dus de vrugt reeds van : de eerfte oogenblikken zyns aanweezens af, of eene weezendlyke ziekte , of ten minfte de voorbereidende oorzaak daar toe , overerft, welke zich ontwikkelende hem ■ eenmaal zullen doen bezwyken , of ten minfte doen voorti kwynen. .— Het komt my ten minften onbegryplyk voor , ; waarom , volgens het gevoelen van verftandige Geneesi kundigen, een vrouw niet zonder gevaar zich met eenen . door eene aanfteekende ziekte befmetten man vermengen kan , terwyl de vrucht hier van niets te vreezen heeft ? of is het verfchil tusfchen aanfteekende en erf- ziekten, zoo groot, dat men ftellen moet';, dat de bedorven vogten der moeder het bloed befmetten kunnen , zonder daarom toeteftaan, dat kinderen fornwylen ziekten hunner onderen als noodlottige erfgoederen met zich op de waereld kunnen brengen? daar 'er nu geen vastgeftelde tyd is , binnen welke eene ziekte zich openbaaren I moet, zal men dezelve aan befmetting toefchryven, das 1 fchynt het geheele onderfchcid meer in den naam dan in 1de zaak geleegen te zyn. ; Qf aangeërfde kwaaien geneesbaar zyn dan niet, en of die ; ziekten, welke men meede ter waereld gebragt hebbenide, door eene gelukkige geneeswyze overwonnen heefc, .daarom ophouden erflyke kwaaien te zyn, is ligtelyk na [ te gaan. Dit is zeker, dat, zoo men al eenig onderfcueid i.in het aanfteeken en overerven van ziekten ftellen wil, i dit onderfcheid voornamentlyk hier in gezogt moet worden, dat aangeërfde kwaaien in het weezen onzer natuur als het ware ingelyftveel bezwaarlyker te overwinnen zyn, dan die gebreken, welke ons door befmetting en zonder eene zoo naauwe inlyving in onze vogten zyn medegedeelt: de veilinfte weg ter bereiking van dit heilzaam doelwit is , wanneer men het zieke kind de melk zyner met zoo eene erflyke kwaal befmette moeder onthoud, en aan  Geneeskundige- muuwl?- deüze niet lang hunne noodlo"ige geboorte; het gt $ ken rus- beurd echter, dat zoo een ongelukkig voortbrengfi i ongezon eeilc;i onberaaden huuwlyks van zieklyke wellustigei je de per- J aan hetzelve een gezonder voedzel verfchafc; dit midll heeft echter niet altoos een gewenschten uitflag , met trefe noch geheele geflachten aan, welke niet tegcnftaanduli'..' dit en andere aangewende middelen aan zodanige erfziefc f ten ten prooi blyven, of andere onderfcheidende ge. ' breeken blyven behouden, gebreeken, die niet ligt doo de aangeërfde meerder cf minder zwakheid kunnen ver- 'v klaard worden: een allermerkwaardigs voorbeeld van zof; danig een gebrek was die man, welke zich voor eenigi;:: jaaren in Londen vertoonde, zyne huid was met wrataar-1 tige rcöd-bruine fteekels van de dikte eens bindgaren! bedekt, niets dan zyn aan£ezigt , handpa'men en voet-''" zooien waren hier van bevryd; deeze fteekels waren ftyf f en gaven met de hand daar over geftreeken zynde eer», geruisch , het aanmerklykst was dat deeze man Vader wa; U van zes Kinderen van beiderlei Kunne, hem g lyk , ai , weeken na de geboorte kwamen ook by hen deeze Borftels « voorfchyn. Z immerman verbreitang unci aufartung dit Menfehen geflechts S 103. 3. Eene leevenswyze met die der Ouderen overeenkom»! f kan alleen hier van de fchuld niet dragen: ziet men niet k menigmaal in fommige ongelukkige Famflien tedere kin- te deren in weerwil eener allerflxydigfle leevenswys, by melk fc en bry met J:gt- en fteen-fmerten worftelen , of ten' its prooije zyn aan gebreeken , welke uit hunne onfchuldige' ft: leevenswys onmogelyk kunnen voortvloeien. - Deeze is misfehien de eerfte reize dat het voorbeeM der k Venusziekte ter betwisting der erflyke ziekten "ebezigd k vord, daar men daaglyks zoo veele rampzalige Stoffers h deezer kwaal ziet geboren worden ; men zegt, de° moe- te der befmet haare vrucht door haar onzuiver bloed , na- k datzy zelf door het manlyk zaad is aangeftoo>en, even' k als of der vrucht uit des Vaders onreine vogten geboren ve wet een even gelyk fioodlot tc wagten ftoad; en daar erf ie  Staatsregeling. 271 efn ouderdom bereikt, die hem in ftaat fteld om ***** o| ter vereeuwiging zyner Familie-kwaal het zyne KEN TOS_ 3te brengen, en dus word deeze menschlyke ellen- ^göokdlvan geflacht tot geflacht voortgeplant. m mx- • Vanneer men deeze zaak van nader by befchouwd, Het ge- , vaar der em aanmerking neemt het gevaar, waar aan de ge- befmetzide Echtgenoot zich zoo door de byflaap, als de fefr^fe virouwlyken omgang met de ongezonde bloot fteld; ^"s™^ Z' moet het den Zeden - Rigter zoo wel als den recht- iyktn verI .apen Burger onverantwoordlyk fchynen, dat een' meerdert' gi ande en ter voortteeling allernuttigfte Vrouw aan e•> die toevallen der vallende ziekte, welke met eene pj ™eku.e " onwilIekeuriSe ontlasting der zaadvogten gepaard |« „ ging, eene grooter zwakheid na zich lieten, dan W zfeku' " wanneer dit Seen PIaats vond. Ik weet ook dat de \ï word door „ byflaap op nieuw een aanval deezer ziekte te weeg m vermar- » bragt: hier meede Hemmen van Heer en D i* h j, dier. overeen; de laatstgcmelde verhaalt van een |ff „ Koopman te Montpellier, die nimmer zich aan het f „ 'huuwlyksvermaak kon overgeeven zonder tevens- » „ een aanval deezer ziekte te ondergaan; " ik ben der- ff halven, zegt deeze Geleerde op een' andere plaats,. f „ met Boerhaave volkoomen overtuigd, dat hy , % „ die het ongeluk heeft om van deeze kwaal aangetast * „ te worden, zich het ongehuuwde leeven als een t« ,, pligt moet voordellen. "O) s Van S wie ten zag een nieuwgehuuwden op i den bruilofstnagt door de vallende ziekte voor het te eerst aantasten en de Gefchied-boeken der Ge- e neeskunde leeveren ons menigvuldige gevallen op, wel- e! ke de nadeeligheid des byflaaps voor aan vallende ziek-' cl te onderheevige ftaaven; men vind zelf voorbeelden, \\ dat een aanval deezer kwaal in zodanige omftandig- ; heeden doodlyk was ; ik zelve hebbe voor eenigen tyd [ O) De l'Epilepfie §. 8. p. 20. C*) Commtat. T. ul j. 10. 75. 77,  Staatsregeling. 273 p een man van 39 Jaaren gezien, die federd io Jaa- n door deeze kwaal aangetast was, wiens vrouw my ken tus- [riaaïde, dat hy eenige reizen terftond na de zaads- ^S». ■ ïtlastine van dit toeval overvallen was, en nu federd de peknigen tyd volftrekt onmagtig tot j ja zelf geheel en al , ïaandoenlyk voor het vermaak der liefde was, daar L echter te voren kinderen by hem geteeld had; ,. dit gevolg der Vallende ziekte is meermaalen waar» . nomen. , Men pooge, uit achting voor elke z wangere vrouw, nen door deeze verfchriklyke kwaal aangetasten n haar gezigt te verwyderen ; daar de fchrik in :ezen toefland van de allergevaarlykfte gevolgen rzeld kan gaan , zoude men dan toelaaten $ dat s : n man aan deeze ziekte onderheevig met zyne zwanre vroüw finnen woonde, en dus daaglyks haar en I ar kind aan het grootfte gevaar bloot ftelde , daar ,< fchoon zelf deeze ziekte niet erflyk waare, echter' t fchrikbaarend befchouwen van dezelve zodanige .twerkingen op het kind hebben kan, als wy meeraaien aangeteekend vinden («)? Maar de voortplanting der vallende ziekte van de • uders op de kinderen is niet minder bevveezen, en :e Geneeskundige hebben hier van zoo veele voorelden aangeteekend, dat allen twyffel deswegens geiel word afgefneeden. Men heeft ook in fommige Gewesten gezorgd, *Pbtrzors /a) Schenckius Lib. i. Obf. i, de EpilepftaV-Kti Swie» iif /. e. verrcheide voorbeelden van de Voortplanting der' ipachtige kwaaien door het aanzien vind men in Cólleftam fnienf. VA. Üt $ 4  270 Geneeskundige muuwl?- dat de huuwlyken deezer ongelukkiger! of geheel Vef< ^ KtN -rus- boden of ten minfte niet dan onder zekere bepaalingei '! SCHEN . -i , *■ & 1'; ongezon- toegelaaten wierden, en offchoon P. Zachias di ,0 soonen." vallende ziekte voor geen genoegzaame reeden tö: J echtfcheiding houd, „dewyl, zegt hy, het gevaahi lyhen der " onzeekef, en het met onvermydlyk en ontwyfllL vallende " baar is' dat een zodanige a'toos een kind met déK jzhkteon- ze ziekte befmet moet voortbrengen. " O) Zij! g'r^r/óö- zy° doch niec a!le Geleerden van zyn gevoelen, M «™. waarom zoude in eene zaak van zoo veel aanbelangt', het ter beflisfing niet genoeg zyn, dat men zeer dikf wyls zodanig een gevolg heeft waargenomen. In de Protestantfche Kerk word de echtfcheiding uil oorzaak deezer ziekte toegeftaan , en volgens het l antwoord der Geneeskundige Faculteit te Halle, „ 11 „de Vallende Ziekte, fchoon deszelfs aanval eenet L „ geruimentyd is weggebleeven, weegens de te vree'- ï. „ zen wederinftorting eene biilyke reden ter echt- E „ fcheiding. " (£) Deenfche Eene Koninglyke Deenfche Wet zegt, „ wanneei * dien aan- n de Bruidegom of Bruid voor de verlooving heimhjl i taande. g en ZQnder dflt ^ ot)tdekt y aan verborge j^J > „ heid , als Melaatsheid, Vallende Ziekte of and| , „ aanfteekende of afgryzen verwekkende kwaal onder* „ worpen geweest is, zoo zal hen des begeerende dl [ „ fcheiding toegeftaan worden; maar wanneer deezm „ of geene na de volbragte plegtigheid met deeze oï „ zodanige gebreeken bezogt word, zoo zal men} eenen bepaalden tyd vastftellen om geduurende de-[ O) Qu. Med. Let. T. iii. Lib. TB. Qu. vi. N. 4. (O Mich. albeuti Jurispr. Med. Ampl. T.V.p.GsS-  STAATSREGELING. 277 „felve alle mogelyke middelen ter geneezing in het vav db Jverk te ftellen , en deeze zonder vrugt bevonden !K""WTLJS~, gordende, zal men op volftandig verzoek de fchei- *9^oy_ ,ling toeftaan. " de per- 'jldaar offchoon deeze ziekte voor langen tyd als on- S00NE,Vdj de asfche begraaven ligt, zoo barst dezelve niet 'Uien weder op nieuw in lichter laaije vlam uit, en ki*£. 'd is de geneezing deezer hardnekkige kwaal nooit eel vry van mistrouwen; het is immers onmoge\ voldoende te bewyzen , dat de geduurende het % iwlyk zich geopenbaard hebbende vallende ziekte ■ , e e nieuwe en na de huuwlyksplegtigheid ontftaane "kaal zy , daar de voorbereidende oorzaaken federd :e ige maanden reeds aanweezig geweest kunnen zyn, ■e'er niets dan eene gekegcnheid ontbrooken hectt -o geheel uit te berften. — Hoe minder derhalven '1 verlof ter echtfcheiding aan gezonde, die met zo'''diige in het huuwlyk treeden van des Kerksvegen word toegeftaan , des te beter zoude het \ 21 zodanige huuwlyken maar zeldzaam toe te ftaan , '1: is immers veel verftandiger zyne rechten ongebonden te bewaren, dan na dat de zaak bei :-<;ven is middelen te moeten uitdenken om alles :ider te legt te brengen (Z>). ! (n het Bisdom Spiers zyn de huuwlyken van Peri ' >neu aan deeze ziekte onderheevig ten fterkften ver- spiers. ■ \ den , zoo zelf, dat Ouders of Voogden , welke, om :a) In de Latynfche Vertaaling der Deenfche Wetten van 3eselsinus L. 3. C. 16. de Conjugio §.14. N. 7. BRUKir declf. matrimo». c. 23. «. 25. 34- | en welker ziekte alleenlyk door eene bovenmaatigéfc ophooping der zaadvogten, of een bederf in dezelve |N veroorzaakt wierd; men zoude dus uit deeze en anTP derenog op te noemen oorzaaken zeer onbillyk ban-ld delen, wanneer men zonder op den aart en oorfpronglk der ziekte eenigfmts acht te flaan, eens voor al aanfc elk een, die tegenwoordig aan deeze ziekte onder-fc. heevig was of voormaals geweest was het huuwlyk ver! \f bood; Scribonius Largtjs zegt, dat Jongelin-i gen en Meisjes van deeze kwaal geneezen worden zoo dra zy het vermaak der liefde beginnen te finaal f Bet huw- ken, en reeds ten tyde van Aret/eus hadden de |( zomZ%» Geneeskundige even gelyk nog heeden ten dage al f deezt hun vertrouwen ter geneezing op dit eewigtig tydperk l" kwaaien* * iii^ fc-JOOJ^te\ des menschlyken leevens geitelt; het zy doch dat, |i gelyk deeze en andere Geneeskundige bewceren, dit» uit geen andere oorzaak voortfpruit, dan dewyl de I natuur in het temperament op dien tyd eene groote * verandering ondergaat-; zoo moet men echter toe-, ,CC ftaan, dat een matig genot der liefde eene behoefte h der meeste volbloedige en aandoenlyke gefteldheeden I8 is ; eene _ behoefte , welker bevreediging meer dan * alle middelen gefchikt is ter wegneeming van die { kwaa-' *  Staatsregeling. 279 traalen. welke uit eene tegennatuurlyke ophooping Van bk yaau-u, »v<- ....... „ „„ HUUWXY- fn vogten ontftaan zyn: en ik wilde dus, voor en KEN ÏUS. ieer men zoo eenen ongelukkigen het huuwlyk ver- ™o;v(. lod , of toeftond, met eenen Geneeskundigen we- di perIns de ouderdom, aart, oorzaaken en toeftand dee- so° jr ziekte raadplecgen f>) z hoe dikwerf zyn niet Drmen of eenige andere in het lighaam zich bevini.nde prikkelende oorzaak, verzweeringen , puntige lenuitwasfen, volbloedigheid,enz. de oorfprong dee- r kwaaie, welk oorzaaken weggenoomen zynde, 'cr :en voetfpoor der ziekte meer overbleef. Elk een , die aan deeze ziekte onderheevig was, en Vcorjiaa. liter verlof tot het huuwlyk verzogt (£), moest l"itt". ch voor een Raad der Gezondheid of Collegium Tedicum ftellen, en aldaar verklaaren , en door het etuigenis zyner Ouderen, nabeftaanien of nabuur en. ;wyzen: Voor eerst, dat noch zyn Ouderen, noch Groot- ou- O) Zodanig eene raadpleeging had Ao. i774. te BruchOd aats wegens een Jongeling, die, nog eenigflnts aan de valnde ziekte onderheevig, «ch in het huuwlyk wilde be•even. , , „ ft) Elk B.rger heeft van God en de Natuur het reeht orn, > manbaare jaaren in het h.uwlyk te treeden , wanneer hy i ftaat is een huisgezin te onderhouden, en hy Wgrypt z.ch üten twyffel aan de geheiligfte reohten der Maatfehappy, :e zoo een wil dwingen tot een ftand, tegen welke zyne «uurzich verzet, en uit dit oogpnr.ft befchoud >s de gewoon■ zeerbillyk, welke in fommige landen plaats heeft, dat na«ntlyk ongehuuwde Burger - Zoonen de Vorfteiyke goedkeung op hun voorgenomen huuwlyk verzoeken: dewyl men t deeze gelegenheid een nattig onderzoek in het werk m ftellen, «-f S 4  2.8 a Geneeskundige van^de ouderen aan eene wezendlyke of gelyk de Geneeskum « »..v'tos- digc het noemen Ideopathiefche vallende ziekte ondejy ti on'uejon- lu'cvië' warcn » dcM'Yl ei-"ne eiflyke ziekte van dee- i de kbr- z.n aart zelden kan geneezen worden (a). 7/** 'Jri mtmhi dat by nog geen 3 Jaaren daaraan ij onderworpen geweest, veel minder dat dezelve hefl yan zyne jeugd af tot zyne manbaare jaaren toe vm bygeblecven , in welke gevallen men zelden eene diuiJIj zaame geneezing te verwagten heeft, zoo dat zeB eene geheele toevallige Epilepfte dermaate in het gJt ff el word ingeplant, dat dezelve in eene ongeneeslyBc! ke kwaal ontaart. Ten derde , dat zyne ziekte, ingevaüe die yolftrekj ft toevallig zy, zich ten minfte federd 3 jaaren niet in n het minde geopenbaart heeft, als kunnende men voor r dien tyd nog van geene geneezing verzekert zyn. I, Nodige Wil men na zoo een voorafgegaan onderzoek aan 1 fvaarjcbH- . , ,. . «/;»». iemand , die voormaals deezer zieKte onderworpen l was, het huuwlyk toeflaan , zoo moet het gevaar derj \ wederitfttorting voor de gezonde wederhelft niet ver- s borgen gehouden, maar dezelve hier van gctrouwlyk gewaarfchuuwd worden , en tevens den ongezonden als eene onvermydlyke pligt opgelegd , van zich , zoo dra dc vallende ziekte zich geduurende het huuwlyk openbaard, zorgvuldig van alle wellust der liefde te u onthouden : ik ben van het gewigt en de noodzake-j lykheid van zodanig eene wet zoo grondig overtuigd J dat ik het de pligt der Geestlykheid achte deeze verphgting by gehuuwden op het ftcrklie aan te drin- ér gen; ja ook achte ik de fcheiding van zodanige huuw- 1 Iv- 1 Cp~) A, r. Vogel de Cegn. & Cur. c. H. affea. j. joï.  Staatsregeling. 281 tan, wanneer dit met Kerkelyke en Burgerlyke vav bi Mtten beftaanbaar is, voor eene gcwigtige weldaad ken tui- «sj de menfchelyke famenleeving beweezen, ongkon- Dï PER.— § X soqnen. |)e Longen-teering (Bhthijis Pulmonalis,) Uit- z^Dt taing ( Tabes.) ringen. k heb te voren reeds aangemerkt, dat het huuw? De Loit- %] eenes Teeringachtigen zeer naby aan de zelf- Sj»£" I ord komt, en de ondervinding leert, dat zoo niet I echter de meefte kinderen door hunne Ouders Ir dit euvel befmet ter waereld komen, en zeer I eg hier aan overlyden, alle ervaaren Geneeskundijg zullen deeze waarneeming bevestigen; is het derh v-en niet te wenfchen, dat het den zodanigen niet igiorlofd worde zich zelf om hals te brengen, hunnn Echtgenooten en Kinderen in rampen te ftorten, 1 eene verderflyke kwaal in de famenleeving voort te 1 aten; ontftaat deeze doodlyke ziekte geduurende 1 huuwlyk, zoo houd volgens uitfpraak der ge1 j ide reden alle verpligtmg ter volbrenging der huuwlispligt aan beide zyden geheel op , dewyl het gej ^ r aan de epne zyde zoo groot is als aan de andere jj (j een llagtoffer yan het involgen der liefde drift te , 1 Iden ( a ); de wetten der natuur verbinden den geöden voor alle befmetting zich op het zorgvuldigst J iwagten, en dus de byflaap, waar van niet dan ge.. ar te vreezen is, zoo veel mooglyk te vermyden, P. I kc.HiAs was van gevoelen, dat de Teering niet zoo ia} Qu. Mfd. Lig. Lib. UI. T. III. ft«. VI. ». i- 5. «4- S 5  Geneeskundige Van de zoo ligt van jonge op oudere als wel van oude 01 ken tus- jongere overging, en dat men dit onderfcheid in d Sm- echtfcheidingen vooral in het oog moest houden; cenéi de per.- meerder gevorderden ouderdom is echter geen bev| •mm* ]igend middel tegen de mededeeling deezer javaj alhoewel de jeugd hier aan meer onderheevig is; hel gevaar is voor de gezonde wederhelft altoos van groffl belang, en voor het onfchuldig nakroost doc/gaarl zeker; de Overheid moet derhalven de fcheiding vfl zodanige Echtgenooten trachten te feègunffigéri , el de met dit euvel aangeftooken kinderen zoo veel doeaj lyk is van elkander afzonderen, ten minfte niet tol laaten dat zy te famen in één bed flapen. yntee- Aldus is het met verfcheide foortcn van uitteer* dooronge- gen gcleegen , er is een van deeze, welke uit de ongï rjse'dh». regeldheeden der jeugd oorfpronglyk is, wanneer wel lustige Jongelingen door eene ontydige verkeerin] met het vrouwlyk geflagt, of door eene doemwaardigi zelfbevlekking alle haare gezonde vogten en leevensgeesten verfpild hebben. By Vice, We manhood reach?d its prime, decaj'd I ' Pak, meagre Jooks. — In Spoils Corporfa/, now no more he deals For thofe full many a fleshly thorn he fee/s (si). I Aan zulke ellendigen moet men het huuwlyk niet toel ftaan voor dat zy voldingend beweezen hebben, dafi zy in ftaat zyn hunne ongereegelde lusten te overwin-j nen, en de ftaat hunner gezondheid te verbeteren, an4 dc:- («) Tbt Seiints, et Satire.  Staatsregeling. 2.83 dfmts zoude eene jonge vrouw door hét gevoel hun- H*^*£ I onvcrmogcns in lighaam en in zeeden bedorven ken tusrlrden, en dan zoude het gezegde van Mart ia- s0%'g^_ ÏL toepaslyk zyn. ~ : j Et jacet ik medio ftcca ptieJla thora j Firibus huic operi non eft (<«). 1! ar en boven is zodanig een Echt zelden vruchtbaar, t de uit dezelve voortfpruitende kinderen zyn als de I lïtbrengfels van een geraamte, en komen doorgaand 1 het doorbreeken der tanden of nóg vroeger om hals. 'Herhaalde aanvallen der Venusziekte mergelen deri 2 (bezonnen Jongeling geheel uit; niets is 'er , het lik de kragt der voortteeling zoo zeer ondermynd, 'i j! deeze kwaal, daar dog ook de genecswyze der1: ive het geheele zenuwgeftel kragteloos maakt, en 21: deelen , welker volkomenheid ter gezonde voortj 1 ;hng zoo noodzaaklyk is, geheel bederft. S. xi. Geen Jongeling derhalven, welke bekend ftond zoo Middete» fe buitenfporige leevenswyze geleid , en eenige gj^ Uen de cure ter genéézing der Venusziekte doorftaan te hebben (b) , zoude het geoorloofd zyn zon- tö) Lib.ll. Epsgr 82. i0 fj) Ik weet wel men zal my tegenwerpen, „dat de iel befmette Jongeling zich- als dan wel wa?ten zal zyn kwaal ïer behoorlyker plaatfe bekend te maaken , en geneezing 11te zoeken." Doch ik wi! niet, dat men den Genees- of eelmeeftet in deezen opzigte door list of gezag zyn geheim  284 Geneeskundigs htowlt- zonder voldingend bewys zyner volkomen geneezinj ken tüs- en gevestigde gezondheid zich in het huuwlyk te be oNGEzoN- Seeven, en zy, die het oog op de zeeden en leevens *qQNav" wyze der JeuSd hebben , moesten oplettend toezienj dat alle by hen verdagten het inleveren van zodaniJ een bewys niet verzuimden , en dit zoude in veejf Landen te gemaklyker plaats grypen, dewyl men h|| niet meer als eene reden tot ichaamte aanziet eenjf flagtoffer dier verderflyke ziekte te zyn, en men II fommige gezelfchappen zich niet meerder fchaamt cM van de fmeeringen en kwyiing - cure,- dan van aderla«| ten en Spaanfche Vliegen te discoureeren ; de veeB vuldige voorbeelden, dat zodanige nog niet volkome» herftelde Jongelingen zich in het huuwlyk begecven-l dc, hunne onfchuldige Echtgenooteen onnozel kroost! met deeze affcbuuwlyke kwaal befmet hebben, zetten! deezer zaake nog meer gevvigt by, en men moet voorJ zeeker toeftaan, dat in dit vak nog zeer weinig tent algemeenen nutte verrigt is. Vinee- Die geenen , welke door voorafgegaane zwaarel rmgen na rt j • 1 ■ 1 00 langduu- ueepende ziekten in hunne gezondheid dermaaten ge-1 zlaar" ^enkt zYn» dat ZY geen hoop meer hebben om hunxeknn. ne kragten in zoo verre wederom aan tc winnen, als ter volbrenging der echtelyke pligten vereischt word,] of ter voortteeling van gezonde kinderen nodig is J zul- heim pooge te ontrukken : ten zy dat hy volkomen overtuigd ware , dat die geen , van wien men uit hoofde van'; eenige twyffeling een gezondheids-bewys vergle, zonder zyn tusfehenkomst het kwaad verder in de famenleeving zoude voortplanten , als dan is het zyn pligt de hier toe gefielde v Overheid deswegens te WaarfchuuWen , op dat zyn voorneewen verydelt en d« algemeene veiligheid gehandbaaftl worde.  Staatsregeling. aStf y jöen tot het huuwlyk niet worden toegekaten. De ibochondrie, wanneer dezelve zoo verre gekomen is, ken ius- ,, • • r rw r -r SCHEN ..,;dfzy in eene volkomen mtteermg, (Pnthijts nervo- 0NGEZ0N. . j\) ontaart, plant zich van de Ouders op de Kinde- foEQNP™; !,i'4 voort O) , en in dit £cval bevorderd het huuwl| voorzeker den dood des lyders, daar het zelve ijlkoorts doet toeneemen, en de weinige leevensfap- ;! yii geheel verteert. sTog andere ui weeringen, welke van zvvaare verftop- Soonge- •pgen der ingewanden, van eene uitdrooging, aan- l/,,^, lïctend nagttweet, of van het verlies van nodige I (fen oorfpronglyk zyn , van deeze heeft men wel nc opzigt tot de befnietting minder gevaar te dugt , zy verhinderen echter de vervulling der huuwb splisten, en geeven weinig hoop op de voortteeling e.er gezonde nakomelingfchap; nog behooren hiér „1 de zeer zwaklyke perfoonen , welke van hunne btid. ., j jóorte af een ellendig in een gedrongen lighaam en i 2enen lioogen graad bedorven vogten met zich om- dagen; de zodanige moeten zich met het werk der , \ irtolanting niet bemoeijen, wanneer men zich voor- |lJ(d;.om gezonde en ten algc-meenen nutte meest be■ rderlyke Burgeren in het Gemeenebest aan te ., l eeken. §. XII. i Een blykbaar mismaakt en te eng vromvlyk bekken. Gr00te - ;t bekken is de beenachtige bewaarplaats der in- wen- békken. ~{\a~) MatTH. G attenhof Dij], de Hypoéoad. Heidelb. 1769. 2>) By de Rechtsgeleerden vermoed men vau de ValetnJiiü geen byflaap MaxaRD de Prafump. Conel. 3«- »■ lC- , II. Zachias /. *. L.VI. VII. G«. IV. n. 6.  286 GENEESfeUNDIGï Van de wendige vrouwlyke teeldeelen ; van deszelfs goede' ï HÜIAVLY- . , - ... . , ' feWUCJ |l ken tos- «wade geiteldheid hangt het noodlot der zwang ir 0ngk0n- vrouvv en lmrcr VWht grootendcels af, het cl wonen" boorne. Wigc bevind zich bvna geduurende de gehjl oonen. Je zvvangci.hejd jn de baarmoeder in zodanig eene hè ding, welke de gedaante des bekkens hetzelve dol aanneemen, en zyne mismaaktheeden worden irM maaien door de verborgen of openbaare gebreeken H het bekken veroorzaakt; die openingen van het bef ken, welke het kind eenen uitgang moeten verfchfi fen, vereifchen eene bepaalde grootte om een welgt maakt kindshoofd door te kunnen laaten , want cot fchoon deszelfs maakfel toelaat, dat het door het gA weid der baarensweën in eenen kleineren omtrek wol famengeperst, zoo gefchied dit echter maar tot op eet bepaalde grootte, en eene grooter engte van het beii ken maakt de verlosfing volftrekt onmogelyk, zcf zelf, dat de kunftigfte Vroedmeefter, met behulp de beste werktuigen, niets te weege kan brengen, e 'er in zodanige gevallen niets overblyft, dan het kim aan ftukken te fcheuren (een hulpmiddel, hetwelk wanneer de engte van het bekken zelf de hand dei toegang weigert, zelf fornwylen onmogelyk lis), of d moeder aan de verfchriklykfte en gevaarlykfte van al le konstbewerkingen, de Keizerlyke Sneede, te oni' derwerpen. Het is indedaad onmogelyk by ongehuwden alle dël gebreeken van het bekken, zonder een zeer onvoegl zaam onderzoek te herkennen, als dewelke zich dikl werf niet openbaaren, voor dat zy in arbeid zyn 3 evenwel eene zeer kromgeboogen ruggegraat, waarbyl de onderfte lendenwervelen meeftendeels inwaards J! het bovenfte gedeelte des bekkens uitpuilen, groote [■ on-  STAATSREGELIN &. Kykheden in de heupbeenderen, zeer kromme na ^Nyji ïfoider geboogen beenen, mismaakte borstbeende- ken tus- ta, en teekenen eener fterke graad der Engelfche lfafZ0H *|te(«0» geeven aanleiding om van de beenderen JW«£U bekkens niets goeds te verwagten, het is waar, :etzyn voorbeelden, dat geheel mismaakte vrouwen, Nie, aut iftiot de klasle der dwerginnen behoorden, met op- tn&t tot de behoorlyke vvytte van het bekken, niets wen bek* I 'tfi-ekkigs hadden, en zeer gelukkig groote en wel- br"Je„ tc jaaktc kinderen ter waereld bragten, terwyl inande- ™»Jf> ;dl naar het uiteriyk aanzien, van eene welgemaak- W T . » i , i ïi. niet alle £ geftalte, heimlyke gebreeken van het bekken plaats wflge. i tóen, gebreeken, welke zich niet eer dan in haaren ;drensnood openbaarden, en door de dood van moe- zelve be'M of kind ten vollen bevestigd wierden. —— De vry ™* ;.jnervinding leert echter, dat mismaakte bekkens .icrgr.ans by gebogchelde en kreuple vrouwen aangcjfcf) worden, en dat die ellendige fchepfelen, ge. 1 zy niet gemaakt fchynen om de volmaaking des Jtschtyken geflachts , door de voortbrenging van , -^gemaakte kinderen te bevorderen , ook niet zeld• an haare orttfangen vrucht, door de Wanftaltig11 baars bekkens, niet kunnende ter waereld brenI , in de noodzakelykheid vervallen , haar kind te lijn in ftukken fcheuren, of zelf tusfchen een gePlfen dood of gruuwzaamekonstbewerking te kiezen. |E|Joude deeze ondervinding niet genoegzaam zyn, ,J: zodanige wanfchaapen perfoonen het Huuwlyk niet jjfc teftaan, zoo het niet waarfchynlyk was, dat zy haa- ' .|o W. Smeilie Trtatife af Midwifery V. B. I. Cb. I. fl] IV. p. 82.  i38 Geneeskundige muuwly- haare ontfange11 vruchten ter beftemder tyd zuil ken tuj- kunnen ter waereld brengen : zeer wanftaltigë mij ongezon-Jens' by welke de ruggraat en lendewemlui zir ?™J™~ zichtbaar gekromd zyn, en welker gekromde h&L beenderen, eene byna zekere vernaauwing van lle bekken aantoonen, zulke meisjens kan men met II te meerder recht het Huuwlyk verbieden j dewyl il ze mismaaktheid op haare kinderen eenen nadeeli» invloed hebben kan, en dezelve zeer zelden eene ftendige gezondheid genieten. Hoe zo- Men kan, myns oordeels, het Huuwlyk de zo Vnlwtn "ige zonder eenige bedenklykheid verbieden, en d luLfyk alleen toeftaan > wanneer de Ouders deezer ellendi %*?bQ*~ "a V00ra%eS'aan onderzoek van kundige en beëec de Vrouwen bewyzen. „ dat de oogfchynlyke krd „ ming en verdraajing der beenderen, geen aann! „ kelyken invloed,op het bekken gehad heeft, end „ men door uitwendig onderzoek geen gebrek vi, „ aanbelang aan dit allernoodzakelykst werktuig di „ voortteeling kan befpeuren ". Daar zich nu wl nig meisjens aan dit onderzoek zouden willen ondj|t werpen, zoo zoude ftilzwygend een klasfe van mei, fchen van haar recht op de voortplanting afzien, we|i ke, zonder nadeel van haar zelve, haarer kinderen! ja der maatfehappy door de natuur hier toe niet g* fchikt waaren. Gefield zynde, men had door een onnaauwkeurifc onderzoek een verborgen gebrek des bekkens niet ont> dekt, ofby eene op het-uiterlyk aauzten welgemaakt te vrouw is haar wanfehaapen bekken niet befpeurdi f dan toen men by haare eerfte verlosfing, door li geweldigfte middelen haar misfehien doode, misfchieiiï léevende vruclit in Hukken moest af haaien, en Mei' üitf  Staatsregeling. Vfi met zekerheid befluiten, dat het haar uit hoofde Van bk Bes te engen bekkens altoos onmogelyk zal zyn ^jraü !4 voldragen kind te baaren zoude men zoo eene s™™ '*üvv toelaaten om met baarblyklyk gevaar van baar d'ë m•:3en, met zeker verlies van het leeven haarer vrucht; S00NEN« ■ •;l haaren man te flaapen ? zal men haar met den ge■flgfte fchyn van billykheid verpbgten kunnen dewelJtige begeerte haares Echtgèrioots te wille te zyn ? ;:: a R p z o v 1 u s beweerde tegen de oude Romi inde Wet , welke toeftond, dat men een onvruchtz4re Of wanfehapen vrouw aan haare Ouders terug = ^ dat een' vrouw, welke niet dan doode ;iJkinderen ter waereld bragt, al was het oök uit -'9hoofde van een natuurlyk gebrek, niet kon terug' si, gegecven worden ( b j: " ' het wei f„ door gepaste middelen kan voorgekomen worden, < ten minfte altoos grond laat om te hoopen, dat \ï niet altoos zoo zyn zal, maar integendeel dat groj | wanftalligheeden van het bekken eene altoosduurenc L oorzaak blyven , waar door het onmogelyk is e ï blyft een voldragen kind ter waereld te brengen, dj * geen menfchelyke konst maaken kan, dat bet hoof ,. , eens kind , welkers grootfte diameter gewoonlyk | duimen heeft, door een onverwydbaare opening va; I 2i of a duimen, gelyk die in naauwe bekkens meet „; maaien gevonden word, kandoorgaan. S. xiii. wanfiai- . Zcer Sroote waiifchapenheden des menschlykei ~ tigbeedtn, lighaams. * Men kan wel is waar niet voor zeker houden, dat '1 wanfchapen Ouders ook zodanige kinderen moetet voortbrengen, en Haller zegt, ,, ik kan my niei ,, „ te binnen brengen, dat uit de huuwlyken , welke « „ groote Heeren tusfchen dwergen hebben doen aan- ö' „ gaan , ook dwergen zyn voortgebragt: " daarenj h' tegen zyn 'er ook veel voorbeelden voorhanden, dal !;, uitwendige gebreken van de Ouders op de kinderei] (b zyn voortgeplant (a), en den invloed, welke de: lfi ge- - ■ ï' ! ' m (a) Men weet dat geheele volken, zoo lang zy zich met W jeene vreemde, natiea vermengde» , zekeie byzondere on- der-I  Staatsregeling. 201 tl, Kfecftaltc cn grootte der Honden , Paarden en andere Van M 4-itiieren op hunne jongen heelt, waar van hier voor ken tus- : «reeds gefproken is , doed ons ook even het zelfde ocN'c^0N, wan het mcnschlyk geflagt vermoeden: de byzondere ne pk*- T . , , . . , ;+ , soonkn. /'irelykheid der aangezichtstrekieen tu&tchen Vader en 'koon, deeze , fchoon niet altoos plaats hebbende, ^ioont doch dat de natuur naar een zeker model werkt; "in zoo wel de goede als kwaade geftalte des lighaams 'lan Vader op Zoon voortplant. ' 4J Hoe zcer ware het derhalven te wenfchen , dat men Jok een gedeelte dier zorge, welke men draagt, dat •n hen ter verkryging van goede eh welgemaakte dieren, ^ier voortteeling geen mismaakte mannetjes en wyf• Hbs gebruikt, dat men ook een gedeelte deezer zor|e over het menschlyk geflacht uitftrekte, het huuwj/k aan gansch verwasfenen , dwergachtige en wan- fcha- |:rfcheidingsteekenen , als een hun eigen erfgoed , van Vader' i Zoon overbragten; de fchoone blaauwe oogen en het mdgcel haair maakten de Duïtfchen onder alle volken ken"alar, zoo lang het Duitfche bloed onvermengd door de ade• n van hun kroost vloeide; ce kleine voet der Chinéezcn , t 1 hoewel eertyds het gevolg van een by hen ingevoerd geuik, en door het famen perfen van den tenderen voet veroorlakt, wo'.d nu reeds als een volksteeken van zelve voortiplant; de Kalmucken hebben een gezichtstrek hen byzon], i ,r eigen, en welke niet dan door vermenging met andere ÉM lken eenigfints word uitgewischt, dus is het gefteld met de ■f | i seste volken : moet derhalven de waarneeming van den inoed, welke de geftalte des Vaders op zynen Zoon heeft,s" Et op de bette gronden gevest zyn , waarom zouden het eenlyk de couleur van in zoo veifchiilende luchttT eefc'en _ ivende menfehen zyn, welke door hanne vermenging zoo id ?nderbaare veranderingen in de uitwendige gedaante te ot ;eg brengen, T 'i  2,92. Geneeskundige van de fchapenen nimmer toeftond (0) , en integendeel hier I ken W-rvs- op byzonder acht gaf, dat het huuwlyk van fchoone, I oNGEzoN- ^erKc i welgemaakte , gezonde Burgers, met Echt- 0 de ter- genooten die hun in deeze voorrechten gelyk waren, soonen. ^ vvaren zv van a]K'ere middelen geheel ontbloot, op het nadruklykst begunfügd wierd, zy in het in ftand houden van een talryk huisgezin krachtdadig onderftcund |ü wierden, en men dus alle middelen in het \verk Heide m om het aantal van fterke, weig* maakte, en dus ook'l voor de famenleeving allernuttigite burgers meer en l meer te doen aangroeljen. De beste geleegenheid ter bevordering van dit heil- I zaam oogmerk zoude zyn , wanneer de Vorften op ju fommige tyden by groote plcgtigheeden , een zeker \t aantal arme doch gezonde en welgemaakte perfoonen |g met een huuwlyksgoed begiftigden, en nithnuwlyk-J I ten; op deeze wyze verkreeg het Gemeenebest In-j ï boorlingen , welker gezondheid en goede zeden het- (>i zelve aan zyne eigen zorge te danken had, en wel- fl kei C«) Waibschmib Dij. de Sororibui Gemellis p. 2f. fqq. eed PRïD. Ldb. Curds. Dif de Jtre manftrorum Gijfa 171*! §. XI. men heeft meermaalen ftaande gehouden, dat, wanneer na de verloovïng een of ander der verloofden de ne^js rerloor, of eene aanmerkelyke verminking onderging eet: het huuwlyk voltrokken was, als dan de verbintenisfe op-; hield voor den gezonden van krïgt te zyn; LancelotiüS ra Juf). L. Tl. pi, 10. J. *5- ex C. 25. X. de Jurejur. borrorent enim atque naufeam movet vultus mutilatie naribut deformatus Cf tonjunSioni torporum , qui finis primarius matrimonii, impediment to eft qua non nifi'prri'uto partus mtmftraji fieri pot eft. GusTJ He.vr. Myiiüs DijJ. Jur. de Jure narium ae peena amputatioA nis Gf Seapellationis naji Lipf. 1734. ook geloofde SancheZ dat de 'Spbnfaltd Jurata door het verlies der neus gafcheidenj wierden /. *. Lib. I, disp, J7,  STA ATSE.EGELING. 293 m afftammelingen men van tyd tot tyd kon over- van ds lantcn in die landiireeken , alwaar de menfchelyke kén tuslolkomenheid , wel het meest fcheen afgenomen te ^"i;* lyn ; even gelyk in Duitschland zcer veele Steden de peryn , welke haare eigen boomkweekery hebben , waar 800, * it de Burgers jaarlyks met de beste en vruchtbaarfte fofebomen voorzien worden , dewyl men bevond, M die plaats, welke eenen wanftaltigen boom met Infmaaklyke vruchten beilaat, ook met veel meer nut |oor den boomgaard door eenen edelen boom met uitleleezen vruchten kon vervult worden. |-Andermaal moet ik hier myne klagtcn uitboezemen, ^™loJdn jeswegeus , dat het Militaire Weezen der Maatfchap- Soldaten- |ye op een aanhoudend en onherftelbaar verlies van ig^y Jen' bloem der manlyke jongelingschap te ftaan komt, "Hf* n het werk der voortplanting grootendeels aan kleiJe minder welgemaakte menfehen word evergelaaten, lenhélke door eenen harden , ontydigen arbeid , door lommer en ellende in hunnen groei verhinderd zyn (0) : jaauwlyks ziet men een welgemaakten , wel opgeJ:hooten knaap van onder zyne gekromde medemakIers uitmunten, of men plakt hem op zyn 16. jaar Jene Cocarde op den hoed , en zend hem naar het laast by geleegen Guarnifoen , alwaar hy het aantal er voor de voortteeling onzes geflachts zoo nutioo«en, ja fchadelyken hoop vermeerderd, even als of flechts (f>) Wanneer men telkens de grootfte en fterkfte Zoon uit im Oaders huis to: Soldaat maakt , komt noodwendig de waarften arbeid op de Jonger en nog niet volwasfen Broeders in; te meer, dewyl zy ook het verlies, het welk het huislezin door het wegneemen des oudftert Eroeders geleedea :ee&, moeten vervullen. , T 9  2,p4 Geneeskundige Van- de. flechts zy, die door de natuur ter voortplanting van kVn^'us- hurj geflacht gefchikt zyn, verdienden aan de woede tSl^-xw, eenes vyands tc worden bloot gefield, en als of eeru de per- Boeren-Zoon van vyfde half voet niet even zoo goed; sooj^ Cp den yym^ i-ori iosbrandcn , als een Kaerel yga reuzen leugte: ik bidde elk mcnfchenvriend zyn ran-> dagt te. vestigen op deezen oorfprong der ontaarting by het landvolk ( a ) , dan zal hy met fmerten ondervinden, hoe zcer het ten deezen dage algemeen wordende grondbegmfel, om groote Leegers op de been te hebben, en in dezelve niet dan uitgeleezen manfchap, den bloem der Inwooners te laaten opfchry* ven, hoe zeer dit op het algemeene welzyn van den allernadeeligfhen invloed is, het zy men het oog hebbe op de gebreklykheeden der gehuuwden, cn derhalven voor den krygsdienst nutlooze mannen , het zy -. men de ongebonde leevenswyze befchouwe van den Krygsman, die zyne kragt ter voortteeling, zoo zyn goed geluk hem het leeven en de gezonde leeden overlaat, zonder nut voor de famenleeving roekloos, verfpilt. Alle deeze aanmerkingen zyn van des te grooter aanbelang voor kleine Vorftendommen, als waar uit het grootfte gedeelte van Duitschland beftaat, elk Vorst ( a ) In vorige Jaaren waren de Krygsüeden ( gelyk nog heeden by de Zwitfers plaats heeft) gehuuwde Burgers, welke na geëindigden veldtogt met verharde leeden in de armen hunner Echtgenooten terug keerden , en. het verlies, door het Vaderland in den kryg geleeden, met fterke gezonde fpruir ten weder aanvulden: daar ten volle uit de bovengemelde aanmerkingen blykt, het nadeel, het weike door de wersingen van vreemde Mo^cnth.eeden aan de Maatfehappy woiiè eqegebragt.  Staatsregeling. 2o£ forst wil immers het recht, dat hy op den krygsdienst Van d« kn zyne onderdaanen heeft, zich ten nutte maaken; ksn^tüs.bezen komen dus met bedorven zeden, en een door SCHEN [ ' ongfzon ingebondenheden uitgemergeld lighaam op den akker de perreder, hunne jonger Broeders, die intusfchen nevens S00NEN:unne Ouders den Akkeibou hadden waar te nemen, jie door onmatigen arbeid in hunnen groei verhinderd, J1 in fterkte uitgeput zyn, deeze zyn het genoegzaam leen, van wien het land zyne toekomende inwoo:rs te wagten heeft; op deeze wyze word het .enschlyk geflacht van tyd tot tyd in een klein Vorendom van deszelfs ukmuntendfte hoedanigheeden ;roofd, vooral wanneer gezonde vreemdelingen zich hetzelve zelden nederzetten, cn door eene gezon: vermenging die nadeelen een weinig voorkoen, welke even noodzaaklyk uit zoo eene onevendige krygsmagt ontftaan moeten, als wanneer men r bevruchting der Merrien, jaar op jaar geen Hengen gebruikte, dan die uitgemergeld waren, en ferd veele jaaren als Postpaarden gediend hadden. In groote Steden zyn het de bedorven zeden , weli de fchoonheid en het aanzien van ons geflacht het • eest benadeelen ; een welgemaakt Meisje uit den rgerftand, kan in de daad niet zonder den grooten heldenmoed de menigvuldige verleidingen, die ■ ar door de wellustige Jongelingen alle oogenbükm voorgefteld worden, overwinnen ; en daar zy in het vermogen haarer fchoonheid, en van het Viior:el, het welk zy hier door van der mannen ongemdenheid trekken kan , zeer wel bewust, zich iets !oots voorftelt, zoo komt het haar veel gcmaklyr voor, zich geheel aan eene wellustige leevenswyze over te geeven , dan met onzekere uitzichten T 4 op  5pó; Geneeskundige Van bb. Hfjuwr.yke.v TUSSCHENONGEZONDE'' PER.- ' ZOONEN. op de komst van eenen ernftigen en getrouwen minnaar te wachten (aj; men kan echter zeer wel nagaan,, welk een nadeel de volkomenheid van het menschlyH geflacht , door deeze ongereegeldheeden te iydüiL heeft , en hoe weinig de vruchten deezer ontugt vol| gens de tegenwoordige inrichting den Staat ten mn te komen. Aan de andere zyde kan men niet ontkennen, dat. het eene zaak van het grootfte aanbelang zoude zyn' eene! (a) „ Eh! que ne verreït pas un homme , qui parcourroit en Poiitique & en Phrofophe , tous les lieux de debauche, „ de cette capitale ("Paris) (avec la precaution neamoïns d'a„ voir, comme les Trioraphateurs Romains, cuelqu'en a feï „ cótés, chargé de 1'avertir a tout moment, qu'il eft un foible mortel) que ne verrok pas un tel homme? partout il fe:oit „ aSligé , indigné , révolté , en trouvant de grandes , de jo„ lies lilles , aux quelles de toutes les avantages de leur Sexe, I! ne manqne que des mceurs, qui font perdues pour la So„ ciété , a la quelle elles auroient donné des enfans robuftes , ,, bien conftitués Sc d'une agreable fi^ure — la debauche en„ gloutit donc ce qn'il y a de plus beau & de plus capable de,, plaire £fe diroit il a lui-mème) a peu pres comme la guer„ re detruit les hemmes les mieux faits & de la taille la plus riche, il s'en fuit neceflairement qse le nombre de~ belles „ perfonnes doit infenfibiement .diminuer, & que le petit' „ nombre de celles, qui anront quelque figure , en doit être „ plus expofé a la feduflaon. Jettez un coup d'ceil fur cette mul„ titude de figures presqus hideufes, qui inondent nos villes I „ voyez la laideur & les tailles petites ou defefteufes fe pro-' „ pager de pere en fils, de mere en fille ; ia nature ne tra„ yaille pas ainfi: obfervez les pays, oü le beau Sexe, n'eft. „ pas auffitót enlevé que oonnu & dans lesquels la fille d'un „ paifan quelque belle qu'elle foit, eft pour le fils d'un pailan j' yous trouverez, q«« les enfans fuccedent aux tra;ts de ceux, qai leur ont donné le jour." Idees fingutieres T. I, p. zo.,feq._  Staatsregeli n g. ap7' èe. wet in te voeren , by dewelke aan alle kreupele, Van »e ^minkte, in eenen fterken graad mismaakte, en dwerg- *™WTL„S~ aitme perfoonen het huuwlyk voor altoos ontzegd, schen- , , •, r , 11 ongezon- eiaan eene gezonde klasfe van burgeren alleen over- ,ïe per- . j aaten wierd; en men dus het aantal van hen , wel- soonen, 1 van de natuur eene uitmuntende geftalte ontfani 1 hadden, zoo veel mogelyk ten nutte der Maatiappy poogde te ©nderhouden en te vermeerderen: I; is zeer te wenfchen, dat men bier toe eens ten i .idel mooge aantreffen, waar door men tevens ook vhmderen kan, dat zy door moedwillige ongebm< ih.'den , of in verachting van het huiuvlyk , ten i leele onzer nakomelingfchap cn der ganfche Maati appy, die uitmuuteiide voorregten roekeloos yeri ilen. §. XIV. Alle zwaare aanfteekende; ziekten, als de Venus- Aanjitebaal, Melaatsheid, erflyke Schurft, Scorbut, Steen Jg* m <: nieren of Pisblaas, Jigt en Podagra, de Kanker, j;ophuleufe gezwellen, en diergelykc. ,: Daar zyn zeer veele gebreken, welke door eenen 4 iuweren omgang voortgeplant worden ; men kan ■ < Jfcer met ligt veronderftellcn , dat iemand in heete 1 ' mettende ziekten zich in het huuwlyk begeeven |£ ik gewage dus hier alleen van zodanige fleepende ■ 1/aaien, die den mensch zyn leeven lang by blyven, I i, deszelfs gemeenzaame verkeering voor gezonden I vaarlyk maaken; de zodanige moet men om reeds ' jgebragte redenen het huuwlyk afraaden , te meer, , |vyl zy voorzeeker hunne fleepende kwaaien oni r hunne huisgezinnen zullen uitbreiden: befmettinI ia van minder aanbelang , komen zo zeer in geen ■ nmerking, echter was het ten nutten van den ge- T 5 huuw- \  oqS Geneeskundig* Vav de huuwden ftaat , best ook deeze te keer te gaan, en f ken vos- bet huuwlyk niet dan na de volkomen geneezing te I ongezon- voitrekken!> op dat dus de Burgerden Echt befchouwel be per- als een Staat , waar in een zuiver lighaam en be-1 soonen. ftcndige gezondheid vereischt word , en de voortplan-ft ting van ons geflacht als eene zaak , waar over het» waakzaam oog eener Vaderlandlievende Overheid al-ft lefints van noden is. De ve- Menig Jongeling begeeft zich met het vergif der nmztsekte. yenusziékté nog befmet op het onbezonnenst in den Echt, en fteekt dus reeds in de eerfte maanden zyner trouw zyne Echtgenoote met dit fchandelyk' euvel aan ; deeze voert langen tyd zonder eenigen argwaan dit kwaad in haare vogten om, en naauwIyks is de man door de hulpmiddelen, die hy in het geheim aanwend, eenigfmts geneezen, of hy word op zyn beurt wederom door zyn vrouw befmet: zoo eene Echt is, of onvruchtbaar, of de hier uit voortgeteelde kinderen brengen het kwaad hunner Ouderen op de waereld meede. Watbier 'Er is geen middel ter voorkoming dcezer wanortbèg'"werb de> dan dat men vastftelle, ingevalle iemand met de . tefleiien? Venusziekte befmet, wiens toeftandin deezen opzichte voor zyn huuwlyk niet in het verborgen blyven kon, zich echter verftoutte om zich met eene gezonde onfchuldige wederhelft in het huuwlyk te verbinden, het zodanig eene vrouw vry zoude ftaan, om op de eerfte aanklagte het huuwlyk te doen verbree- ■ ken, en daar en boven recht hebben om met een aanzienlyk gedeelte uit de bezitting des fchuldigen fchadeloos gefield worden ( a ). Dee-, («) Het kan voorzeker in deeze gevallen zeer bezwaarlyk / zyn  STAATS&SGELINff. ïpö JDeeze fchadeloosftelling is in zulke gevallen des te Vav be sjodzakelyker, dewyl deeze uit wat oorzaak dezelve ken^tusnlk moge ontdaan zyn, zelf na de volkomen genet- sc*g! ;,ig een onteerend denkbeeld meede brengt , en de dc perdtrouwing grootelyks belemmert , die in zodanige *° wallen aan de onfchuldige toegeftaan word 00 5 H: (preekt van zelve, dat, wanneer deeze kwaal de ■aamdeelen dermaate aangetast beeft, dat hier doe* :c vervulling der echtelyke plichten onmogelyk ge? üiakt wierd, dat als dan de verbintenis ophoudt v ijdiige waarde te zyn, §. 15. bus de Venusziekte een gevolg der ongebonden loe- iflfiswyze geduurende den echt, zoo moet de naauwér ■ijlneenfchap tusfchen de gehuuwden geheel ophouden, .c gezond is moet volftrekt alle gemeenzaam!-; id met jli befmetten verboden worden, tot dat dezelve il: vollen herfteld is, en de echtfcheiding op deezen •Bind begeerd wordende, kan door geen Geestlyke of ■ aaereldlyke Overheid geweigerd worden. aDe Melaatsheid is in onze dagen grootendeels ver- De Me~ •-jjeenen, en de kvvaadaartige Huidziekten, welke der- laatshe"/' :• zel- a de bron der befmetting te ontdekken, wanneer de fchuld ■beide de Echtgenoten geloochend word; het vorige leeiasgedrag kan ali dan eenig licht verlpreiden , de langer of sfeer duur deezer ziekte , de meerder of minder kwaadaar■ - uitwerkfelen en andere verfchyningen ktinnen by nader ■erzoek hier toe medewerken: in het algemeen erkent elk Juwgehuuwde ftilzwygend de bnfchuld zyner Echtgenote, ■1 hy door geene dugtige bewyzen zyn vermoeden wegens Are oneerbaarheid en gefchonden maagdom ftaaven kan; Malles by elkander genomen moet hier dc beste beflisfing li de hand geeven. §1) CarpzoyiL'S Lib- 2. D'MO. Def. Jurispr. Caufifier.  30Q Geneeskundige huuwx** ze*ver plaats eenigermaate vervullen , zyn ligtelyl N ken -rus- kenbaar : Het moest derhalven verboden zyn, zoc iS ©ngezon- lan§ men biernieede befmet was, een huuwlyk aantfr » sooNm" Saan? en de fcheiding, ten minfte van bed, moes) zonder veel zwaarigheden toegëltaan worden, offchoor ¥ de Roomfche Kerk niet , even gelyk de Proteftarij ften aan de gezonden een tweede huuwlyk toei f31 ftaat: hef verfchild grootclyks, of decZe kwaal, ge:i duurende het huuwlyk, of voor hetzelve zich vooi E:i de eerftemaal geopenbaart heeft, echter moet voorzekei het recht, dat de man op zyn vrouw heeft, wanncej het zelve niet dan ten nadeele zyner echtgenoote eta nakomelingen kan gebruikt worden, ook in dit geval r ophouden 5 en de echtgenooten zyn geweetenshalven "' verplicht, zich onderling het vermaak der huuwlyks £ wellust te onthouden. In de Godlyke Wetten vinden wy den Melaatfchen P reeds van allen gemeenzaamen omgang uitgefloten fc Paus AlexanderIII. ftond de cchtlyke" by wooning toe (e), (volgens de uitlegging van fommige Ge- leer- r (a) Si uxor morbo laboret aut contagiofo aut incurabili, & marilus fe continere nequeat , propter fcortntiones vitandas & fttgienias permittatur & aliud matrimanium Sarcerius in Übell. de cauf. Alatrim. p. 189. von LüDwiG gelebrte anzeigen II. 'Tb 134 ft. 5.726. HkBENStïeit Antbropol. forenf. SeS. II. membr. tM C. t. de divort. argum. ». 627. Inte-reft Reipubtica, zegt Carpi o vius ne ipfius cives ecclefce membra contraftu fcedi corporis infciantur ne tiberi paternis infeHi morbis ad perpet-.am mi/ertam] & commune patrix detrimentum produeantur , fed ut potius facie-' devte in loeum merientium fana fobole & continua hominum adjeSioJ. " 'Pf<* ffflorefcat & augeatur 1. c. Lib. II. Tit. 10. defrn. iSq. (b~) LeviticusXlII. 4. 14. 4e. (O C. 2, X. de Covjug, Leproferum,  Staatsregeling. 301' erden) wanneer de Melaatsheid niet beiVnetlyk H*™t»* as (*S : my is geene geleegenheid voorgekomen, ren tusn te onderzoeken, of eene niet befmettende Mc- ongezonatsheid, zelf niet door de byflaap, voor een hers- , afchim tc houden zy. Maar zelf gefield zynde, ,t de vrouw geheel en al voor de kwaade uitwerkin:n van zoo eene bywooning veilig was, zouden niet : vruchten uit zoo eenen echt gefprooten aller jamerlykfte gefchenken aan de maatfehappy (>) en het hufuw- ...ü '*) In het Echt Reglement voor de Steden en Dorden in óe meraüteit 'gearrefleerd den 18 Maart 1656. word by het 49yJe Heul vastgefleld , „ dat geen Melaatfche immer met gezonde perfoonen, die nooit melaatsch zyn geweest, mogen trouwen zelf niet Meiaatfche met Melaatfche, ten zy met confent der Magiftraten en Buiten-Vaders of Regenten dier Gasthuizen , op ftraffe van bannisfement. Vertaaler. i'fl) De Melaatsheid die teMartigues in.Provence heerscht, ude , zoo men zegt, zelden van de man op'de vrouw overm , alhoewel de kinderen uit haar gefprooten cinde'.yk aan eze kwaal fterven Medical Effdis Land. VI. dit is door VtÉL, een te Martigues woonend Geneesheer bevestigd Menu 'la Soe. Roy. de Medle. 1776". p. 169. Onder dc Arabieren is, Igens het getuigenis van Fors kal, een foort van Melaatslid in zwang, welke zy Bejfaq noemen, en in dewelke fchts hier en daar op de huid eenige kleine vlekken te voor'iiyn komen, even gelyk dceie kwaal Levit. XIII. befchreen word ; men acht dezelve voor zoo weinig befmettend, t men het byflaapen met befmetten als zonder gevaar aanet: een ander foort van Melaatfchen , by wien desze ziekte geheele orperhuid bedekt noemen 7.y Barras, by zodanige ird het hair , het welk aldaar gemeenlyk zwart is , hief tankr' sebrek V0Sten oorfproHglyk, het welk in de fytfff er' fte vaatjens der klieren opftoppmgen teweegbrengt P het bloed bederft, cn dus op de kinderen overgaal De Kanker is eene zoo vreeslyke, en zoo ligtlyk ovei ervende kwaal, dat men zich hier voor niet te zorg E vuldig wagten kan; alle de vogten, zelf de zaadvog I ten , worden door de in het bloed teruggevoerde kan fï keragtige ftoffe vergiftigd. B, De steen ■ Zy, die door de fteen der nieren of blaas gemartel b Zn'" afworden, vermeerderen hun lyden door de byflaap. fb Haas. daar dezelve de toevloed der vogten na deeze deelei (» vermeerdert, de fmerten waar door zy als verteen ft worden, beneemen hen het Vermoogen en de lus! W ter verachting hunner himwl ksplicht, offchoon oot tl fomwyleu de fteen of eenig in de blaas zich bevindend U vreemdl — ; ■ -tV. der Stad door eene gezonde Minne gevoed, wanneer na driJ maanden de melaatsheid zich aan het kind niet openbaard A. zoo word het in dé Stad opgevoed, wanneer het in de daadl Melaats word geeft men het zyne moeder terug,- zonder dafslt de gezonde Minne eenig gevaar loopt van h,er door aange-l flooken te worden Nieubuhr. dejerigt. de ïArabie p. u». 1  Staatsregeling. 303 ilreemd ligchaam, de teeldeelen prikkelt, en. de drift van- »a k wellust gaande maakt; de aanvallen zyn doorgaans ken tvs~ jan langen duur, zomwylen zelf geheel zonder tus- (^^0S[^ jhenpoozing; men kan dus niet vermeeden, dat dce- de per. li lyders voor de voortteeling van veel nut zullen ha, daarenbooven zyn hunne kinderen meer dan te , kwyls de flagtoffers van de kwaal hunner ouderen, : door geheele geflachten heen ziet men dezelve lortgeplant. Even hetzelfde kan wegens de Jigt, het Podagra, p^Jïg1* Scorbut gezegd worden, wanneer door dezelve de scorbut, * tgten reeds in eenen aanmerkelyken graad bedorn zyn. §. X V. . Daar de voortplanting het hoofdoogmerk des huuw- ^e*r"~ ks is, zoo moeten die deelen, welke tot dit oogerk zullen medewerken, behoorlyk hier toe gefchikt ufanftairn, en een aanmerkelyk gebrek van dezelve is eene Rieden der Dee- gronde reden, om het huuwlyk met tocteftaan ( ia) De juiile beöordeeling deezer gevallen behoort eigentI 1 tot de Rechterlyke Geneeskunde. Zie hier over het werk ' I Haller orsr deeze Wetenfchap i B. Kap. ij-.  304 Geneeskundigs Van ra dig, en verliest, zonder de oorzaak te kunnen niifi ken tuj- fpeuren, in eene vreugdelooze echt haare beste le ii ™0n- Venskragten. 1 de per- Men moet alle Ouders, Nabeftaanden en Voogde isi gelasten, om voor het huuwlyk van hunne onderhol ft ze^gebr''- r'£en van ^ gebreken getrouvvlyk kennis te geeven ki km moet en op zwaare ftraffe niets te verzwygen , hetwelk n: al lennls%e- derhand tot eene fcheiding uit deezen hoofde aanle tl geeven. ding zoude kunnen geeven. iK De Vroedvrouwen moeften ook verplicht zyn jjt foortgelyke gebreeken van Jonggeboornen by tyc |i (hoewel aan de kraamvrouw niet voor de vierde < a? zesde dag ) aan de ouders of naastbeftaanden op eer 00 befcheide wyze te ontdekken, opdat zy dus hier te< 0 gen hulp zouden kunnen zoeken. , v ■nfgli're'e- De gebreelcens die als oorzaaken tot fcheiding fon B ken by wylen voorkoomen, zyn by mannen, de afweezenhei n Mannen. yan egn Q^ ^g.^e ^ zaatjia3}ien. djt gebrek word doo t het gevoel en gezigt ontdekt, want offchoon fomwy ï len deeze deelen geduurende den ganfchen leeftyd bil 11 nen de buik opgehouden worden, zoo is het echte i voor ouders zeer mogelyk, om aan hunne zoonei tot huuwbaare jaaren gekoomcn zynde, als zeeker óf ten minfte hoogstwaarfchynlyk te befpeuren, 0 " deeze werktuigen der vruchtbaarheid daadelyk by hei (« gemist worden, en dit zoo zynde, zoude het eei ft misdaadig verzuim zyn voor de echtverbintenis des it: weegens tot meerder zekerheid niet met des kundige! * raad te pleegen, en van het bevonden gebrek kenni (n rgeti on- tegeeveV . j doorboor- Wanneer de roede niet, of op eene verkeerd! "; Onrecht plaats doorboord is, en de pis zich dus door eene té-f! rfereX geimatuurlyke opening uitgang verfchaft; hier dooi wori  S'T A"A TSRI6(tl{f5. p5 4>Wd de byllaap niet , maar wel de vruchtbaarheid V-TV *? «èrhinderd ; eene volftrekte afvveczigheid or buiten- ke tos rewoone kleinheid van dit deel; aanrrierkelyke uit- ongezond jiiasfen, vooral aan het hoofd der roede, welke deszelfs Dt Pf £7 i» dtalte geheel kunnen veranderen ; eene onnatuür-ven ke kromming; een watergezwel, waar door de zaada dien fornwylen zodanig ontaarten, dat zy geheel i >t haare werking buiten ftaat zyn ; Vleeschbreukcn 1 Kanker dër zaadballen; eene fleepende en ingewort% :1de druiper; en zodanige vernaauwing der pisbuis, it de Pis of het zaad niet dan met de grootfte fmer'k (:n geloosd worden \ darm en netbreuken, die van >flj 30 eene aanmerkelyke grootte zyn, dat zy de volr| renging der huuwlykspligt of geheel onmogelyk, of :n minften gevaarlyk maaken («), alle deeze gebrefof en vereifchen de kundige hand eenes Heelmeefters, ai i zoo lang zy hier door niet weg genomen zyn, is b et huuwlyk volftrekt af te raden, iiij Behalven de hier voor reeds opgenoemde gebreken By vH& mi an het bekken , vind men vrouwen , by welke , ::.iti :hoon tot huuwbaren ouderdom gekomen , de maandJ lyk- 9 (_n~) Alleenlyk breuken van eene aanmerkelyke grootte be■ ;e tten de voortteeling C. G. L u d w i g Irtft. Med. Forenf. §. 393. , jj f fchoon boer.h aav e , die zonder onderfchéid voor oor- aaken der onvruchtbaarheid te boek fielt: Ik heb zelf, zegt *l [aleer, hier van het tegendeel, en met breuken gekwelde 18É menfehen dikwerf zeer vruchtbaar gezien ; echter is de huuw- «kspligt voor hèri niét zonder gevaar , en de zaadvaaten ,J rorden door de uitgezakte ingewanden gedrukt Priel. Aicid; . j. Val. V. §. 461. G run er. Dij. de eaufts Impol. in Sex, "tf )Hori Jen. 1774.- '30 V m  30Ö Geneeskundige Vav de lykfche ftonden geheel wegblyyen , dit geeft door- KELTtre-" gaans eenig gebrek in de inwendige deelen , eene zeer schen onvolmaakte gezondheid te kennen, en voorfpelt ae- de per- woonlyk , hoewel niet altoos, eenen onvruchtbaaren soonen. echt(rt). sfgb°Jd' De borftcn der Vrouwen, deels wegens het naauder jion- we verband. welke dezelve met de deelen der voortteeling hebben , deels wegens die verrichting waartoe kfneb"e' zy gefchikt zyn , verdienen hier grootelyks onze aanborjien ', dagt, wanneer dezelve door een verborgen of opener Kanker, door kwaadaartige zweeren en pypzweeren zyn aangetast, daar zy hier door buiten ftaat geftekj word den nieuwgeboornen het moederlyk voedzel tt doen genieten , zonder tevens hetzelve, ja zelfs haaien Echtgenoot aan het gevaar der befmetting bloot te ftellen dit (o) De Vrouwen der oude Scythen waren dikwerf onvruchtbaar , dewyl de maandlykfche zuivering by haar doorgaans zeer zwak was; uit even dezelfde oorzaak hebben dc Vrouwen in Groenland zelden veele kinderen; niet ligt meei dan twee of drie, geraeenlyk flegts een of twee en zeer dïktnaals geen een; — hier mede flemt overeen het geen men in Engeland wegens het verband , het welk men tusfchen de meerder of minder hoeveelheid der maandlykfche reiniging en de vruchtbaarheid der Vrouwen waarneemt, Vrouwen die dezelve zeer weinig of niet hebben zyn onvruchtbaar, of brengen zeer zwakke kinderen ter waereld, terwyl zy die deeze ontlasting regelmatiger en overvloediger hebben , die groote borlten en opgezette bloedvaaten hebben, gemeenlyk met een talryk nakroost gezeegend worden Le ake /. c. S. 32. (é) By zodanige kwaadaartige gezwellen der borlten doed zich groote reden voor om te vrezen dat de baarmoeder zich, ïn even zulk eenen toeftand bevind.  Staatsregeling. 307 r-1 Wanftaltigheeden der teeldeelen 5 ceri ongemeen rdroote kittelaar, die de vrouw een Hermaphrodiet t pet fchynen , groote darmbreuken $ dye-breuken, Maas- breuken , groote navelbreuken , welke de byJiap gevaarlyk, de Verlosfing niet zelden doodlyk aikltaakeny eene lang aanhoudende uitzakking der fchee>'êl. of baarmoeder, gepaard met gezwellen of verharMngen, die deszelfs terug brenging verhinderen , af t toeval word zelden anders dan by Weduwen, en sa e reeds gebaard hebben, waargenomen, fflji1 Deeze en diergelyke gebreken, offchoon niet alibi «os ongeneeslyk, zyn echter van zoo veel aanbe» :!t|pg, dat men het huuwlyk tot na derzelver geneem mg behoort te vcrfchuivcn, en daar Ouders en naastiial: :ftaanden van dezelve niet onkundig kunnen zyn, oet men deeze veipligten , om daar van voor den echt & r behoorlyker plaatfe kennis te geeven, op dat, tar doch deeze gebreken na dezelve niet verhooien linnen blyven , foortgelyke ergerlyke klagten en J :rzoeken tot fcheiding zoo veel mogelyk uit de. :. ifl aatfchappy geweert worden. SI, §• X V I, Van t>t HnUWLYKEN TU*- schen ongezonDE PERsoonen. Wanjlattigbeedent UitzakHagen. Noodzatelyke bekendmaking dcezer gebreken voor de huuivtyki ver-! hoving. 1SU , . ;J [Krankzinnigheid, eene verrcgaandé droefgeestigheid, na, ïgtwandelaars. 'M\ 1 Krankzinnigheid ftelt den mensch buiten ftaat, ^ tne keuze te doen, contracten. te fluiten, en gevolgM ;k om zich uit te huuwlyken ; gefield zynde , dat .3«j j eenige dagen, ja een langer tyd hier van vry bleef, !osdi 00 kan men doch van de .natuur der kwaal door her'1 aaide wederinfbrtingen verzekert zynde, geen uitV 2 zon» Krank* beeden der Ziel, Krankzinnigheid.  30& ■ Geneeskundige HUUWLYKëN TLFSSCHE*ONGEZONDE PER.SOÖNENv _ Verregaandezwaarmoedigheid. zondering hier op maaken , dewyl eene noodlotti-I ge ondervinding meermaalen treurige bewyzen der onzekerheid van zoo eene fchynbaare herffelling heeft opgeleeverd ; zyn niet ongelukkige vrouwen en kinderen meermaalen de rampzalige flagtoffej eener onvoorziens wederkeerende onzinnigheid geweest O). Verregaande zwaarmoedigheid grenst zeer na aan de zoo evengemelde kwaal, en gaat niet zelden hier in over, het verdiend echter eene ernftige overweeging , dat de liefde dikwerf het beste hulpmiddel in deeze kwaal is; echter zoude in eene wezentlyke krankzinnigheid de proefneeming te gevaarlyk zyn offchoon 'er ook eene hoewel geringe hoop overig was, dat de byflaap in dit geval eene redding kon tc weeg brengen ; ten zy by verliefde gekken , dcezi doch worden niet zelden door het bezit van het begeerde voorwerp weder te recht gebragt. Ik rade derhalven , of .de zekerde maatregelen ir dit geval ter beveiliging van de gezonde Echtgenoot* te nemen, of liever zodanige huuwlyken niet toe t< ftaan , dewyl de overgang van de eene hartstocht tot eene geheel tegenovcrgeftelde voor deeze ongclukki gen flechts het werk van een ogenblik is Eei f» De Ctiret. Furiof. I. 13. §• »lt. ff /. 14. f. de if t preeftd. (4) Keizer Leo Helde hierom vast, dat een man zich ra een krankzinnige vrouw mogt doen fcheiden , wanneer h> zondet verbetering te befpeuren 3 jaaren met haar doorge 't>r»gt had, in Nov, lil. 112,  Staatsregeling. 309 1 ij Een Nachtwandelaar word door de hitte zyner in- ; Van de ! eelding, door dromen in ftaat gefteld tot het uit- K'EN TUS. I peren van daaden , waar toe hy waakend onbekwaam o™ezonI oude zyn, eene loutere hersfenfchim doed hem dik- de perVerf langen tyd en met de grootfte famenhang werk- S00NEN'•laam zyn ; men weet dat zodanige menfehen uit rees voor, of wraake tegen eenen ingebeelden vyand ;iaaden hebben uitgevoerd, waar voor zy wakker zyn"'; e het grootfte afgryzen zouden hebben. I My zyn voorbeelden bekend , dat zoo een, met Jntbloot geweer in zyn kamer omfchermde, en zyn 1 uisgezin des in het grootst gevaar bragt ; daar en j oven worden zy niet gemaklyk weder tot zich zelf I bbragt: hier geld dus het geen wy wegens de dolI :id gezegt hebben, ook moest op dezelfde wyze hier m kennis gegeeven worden, §. XVII. I Het huuwlyk is, wanneer de zio even opgenoem- gefluit ? gebreken plaats hebben , een wanbedryf tegen het ^"„j-/.1' 1 lenschdom, een vyandlyk vergryp tegen zyn eigen ***> even, cn dat der nakomelingfchap; men kan iius naar raarheid de zodanige, die niet tegenftaande dit alles Dg kinderen voortteelen willen, met Unzer, by - e Spinnen vergelyken, welke hunne eigen Jongen «eder opvreeten. 1 1 En ik ben ten vollen overtuigd, dat geen mi:' \ ï eter in ftaat is, het menschlyk geflacht wederom in b'orige krachten en gezondheid, en den Staat in e< 'té ;} yenschlyke bloei te herftellen, dan door hen , ' iet dan flechte zaaden in den akker der maaticha'. \ ; V 3 uit-  jio Geneeskundige . Tan de uitftrooijen , van het werk der voortplanting uir te kÏnwtus. fluiten, cn de ziekelyke , zwakke ellendelingen de sc:ien ffiagt te beneemen, om zich zelf en de halye nako? de ptR- melingfchap aan hunne onredelyke en wellustige drifi jOONEN. ^ op te offeren> Die by ons in den Echt wil treden, moet door de vertooning zyns doopcedel's bewyzen , dat hy dooi den Doop het recht heeft om tot eene Christeïyke Gei meerite te behoren, hoe zoude men het dan voor ohi billyk houden, wanneer de maatfehappy, in welkers fchoot het jonge paar zich verbind de oogmerken des Echts, volgens de wetten der Natuur en des Vaderi lands te zullen vervullen, tevens van hen vorderdej om voor het oog der Wettige Overheid te betuigen, dat zy voor zoo verre hen bekend is , met geen zwaa-; re, aanfteekende of erflyke ziekte befmet zyn , waai door het oogmerk des huuwlyks verhinderd, het Vaderland in deszelfs billyke verwagting te leur gefield , en niet dan ellendige, zieklyke afftammelingen voortgebragt worden; en zoo zy onweetende hier meede waren aangetast, in dier voege, dat hunne naamver bywooning tot nadeel van hun zeiven en van hun Va« derland zoude kunnen verftrekken, dat zy zich al$ dan hier meede vry willig verbonden van het recht, het welk de tegenwoordige plegtigheeden hen op elkander geeven zoude, afïland te doen , en zich volkomen aan de Kerkelyke Wetten te onderwerpen ; in het algemeen , dat zy zouden trachten hunne kinderen , indien hen dezelve door de Voorzienig-? heid gefchonken wierden , ten nutte des Vaderlands, niet flechts Christelyk, maar ook gezond op £e voeden. Ë>ie*  Staatsregeling. 31 i > 'i'Die geen echter van wien het bekend is, voormaals Vam j>* f b r ïiuuwxy- i ,et zwaare gebreken bezogt geweest te zyn , or nog ken tus,-oyi zyn, moest opgelegt worden, ontwyffelbaar te be- (MS:^^,„N ■Men , dat zyne voormaalige kwaal, of van zelf, of de rrit- i|or dienftige geneesmiddelen reeds federd veele jaaSa geneezen is , en geene gevolgen nagelaaten heeft , alelke voor hen zelf, hun huisgezin, of nakomelingen ianigfints zouden te dugten zyn, M Dus zoude men den eerften, den zoo nodigen ftap alen ter lighaamlyke verbetering des mensclJyken geachts, die ter zeedelyke verbetering den weg moet baa^ ain; dus zullen de kinderen uit gezonde Ouders gefprooi>ai eene duurzaamer leevensloop'genieten, en de tot 3J;r toe geheel onbegryplyke, en echter m veele GewesJj fterk toeneemende vermeerdering der fterfgeval-. J1, zal wederom afneemen, daar zy de anderfints fS o onvermydlyke en döodlyke ziekten en ongemakj, n, als hqt tanden krygen, de Pokken, enz. veel rtJnjaklyker kunnen doorftaan, en voor eene menig-ie van andere kwaaien minder vatbaar zouden zyn; .vei Vallende Ziekte, de Teering en meer andere gèösr-' U en des menschdoms zouden zeldzaamer zyn , de il .uwlyks vruchtbaarheid zoude het Vaderland begiftigt ;en met jonge Burgers, die reeds van de baarmoe1 'f af aan een gezond gcftel, en eene gefchiktheid J t alle oeffeningen en önderneemingen, die vlugheid J kragt vorderen, meede ter waereld brengen,- —^ tg] f, die voor zoo gewigtige voordeden onverfchillig ;gi | die ter verkryging derzelve uit eene lustelooze te ed edenheid met den tegenwoordigen loop der zaaken , J e middelen, zoo zy maar eenigfints moeilyk zyn , ii onuitvoerlyk in den wind flaat, zoo een fchynt J V 4 van  £12 Geneeskundige Van di van eenen Vader geboren te 'zyn, wiens ziel ken^tüsI tyk zielsgeftel alle de opgenoemde lighaamskwa; 0ngezon len verre overtreft ■> en d£ vermeerdering van d de per- fchaadlyk gcflagt dér onverfchilligen , zoude me soonen. met regt als eene ^..affü des jjeme]s m0gen aanme: ken (*). (*) De voortplanting der kwaadaartige , aanfteekende, < , erflyke kwaaien is voorzeker een onafrcheïdelyk gevolg V! 0| naauwere verbintenisfen tusfchen gezonde perfoonen en c | zodanige, die met deeze gebreeken befmet zyn; de baarbly! lykfte voorbeelden hier van zal een ieder zich onder den km j( zyner bekenden kunnen te binnen brengen, de Vallenc tl Ziekte, die zoo verfchriklyke kwaal , gaat niet zelden do , overerving van Ouders op kinderen en kindskinderen ove Beftaauwde borstziekten worden op deeze wyze voortgeplan de Zoon eenes teeringachtigen Vaders brengt eene voort» reidende oorzaak deezer noodlottige kwaal met zich op < Waereld , naauwlyks bereikt hy zynen huuwbaaren ouderdo of zyne lange hals, platte borst, bloozende verw, verrade n den fchuilenden vyand zynes jeugdigen leevens, de minfte aai leidende oorzaak brengt hem in den hagchelykften toeftanc en weldra moet de Geneesheer met het innigst medelyde hem in den bloei zyner jaaren het onherroeplyk dcodvonn aanzeggen: OyiDius zingt te regt; i Non efl in Midico femper relevetur ut ceger. Interdum diita plus'valet arte malum, Cernis , ut e tnolli fanguis pulmone remijjus Ad Stygias eerto limite ducat aquas. ■ ■ B Heeft hy zich in weerwil van zyne aangeërfde kwaal echt< l! in het huuwlyk begeeven , welke vruchten kan men van hem fchoon zelf aan eene gezonde vrouw verbonden , met reet verwagten: of geene, of 4e zodanige, die nutloos voor d Maaj  S T AA TSREGELINGv 315 .Sitrchappy , het Vaderland ten last zyn, en niet dienen, van De KM om hunne teeringachtige kwaaien tot in het Iaatfte nage- houwltm: rampzalig voort te planten; even dit kan men ook van SC^ËN 4 zeggen, die. met andere erflyke kwaaien en aanfteeken- ongeZon„J ziekten befmet, echter het werk der voortteeling aan de per- J ne gezonde Medeburgeren niet willen overlaaten , maar !tl ?ns met hunne ellendige afftammelingen ook hunne kwaa- 1 aan de onfchuldige nakomelingfchap als een noodlottig I ;oed nalaaten , zoude het derhalven zoo onbillyk en ^ : on*e Nederlandfche Vryheid ftrydende zyn , indien men lia'le mogelyke wyze den zulken uit den gehuuwden ftaat 1 gde te wecren , en men ten dien einde hen, die zich >'l ondertrouw aanbieden , allernaauwkeurigst afvroeg of vl! of hunne Ouders met eenige erflyke , aanfteekende, of be- Jtóyke kwaaien zyn aangetast geweest, en indien men '1 ;ïge zekerheid of gegrond vermoeden heeft, dat zy zich ""l ideeze ongelukkige omftandigheeden bevonden , men hen A t toeftond zich in den echt te verbinden , voor het door I . voldoend getuigfchrift gebleeken was, dat zy hier van in 'e 1 verre herlleld zyn, dat men deswegens geene nadeelige ln| olgen voor hen of hunne nakomelingen te dugten heeft; irom doch zoude deeze zorge voor het algemeen en by''lder welzyn minder met onze burgerlyke vryheid ftrooken, io! 1 wanneer men de verloofden afvraagd of zy ook eenige m lere trouwbelofte hebben aangegaan. «IGy, myne waarde, fchoon ongelukkige Medeburgers! wien and hand des Almagtigen met zodanige kwaaien bezogt heeft tiet Ike door overerving rf befmetting tot het onfchuldig nara} ,ost kunnen overgaan , laat doch het belang der Maatfchap, , en den wetvaard van uw Vaderland u in zoo verre ter ; ten gaan, dat gy een gedeelte uw«r lusten hier aan , zelf ; nder door de beveelen uwer hooge Vertegenwoordigers r toe genoodzaakt te zyn, vrywillig opoffert; dus bevor' id gy niet flechts als rechtgeaarte Vaderlanders het algemene welzyn, maar in zeer veele gevallen bevoordeelt gy I itwyffelbaar uwe gezondheid en verlengt een leeven , het 1 tfUt offchoon in een ongehuuwden ftaat echter voor uwen I edemensch, voor uwe bloedverwanten , uw zelf en uw Va■cland van de grootfte nuttigheid zyn kan. 1 .V5  314 Geneeskundige STAATsanGEUNe-. Vax de En gy bemïnlyke Kunne! (zoo iemand Uwer dit Werk doo HUüWLY- bladerd") die door even het zelfde belang aan het welzvn v: ken ttjs- schen 0ns dierbaar Vaderland verbonden zyt, gy hebt daar en b< oxGEZON- ven eene allergewigtigfte drangreden, uw zelfbehoud, die de per- n00pt zorgvuldig op uwe hoede te zyn van U nimmer in h huuwlyksgareel te laaten verbinden met een wederhelft , d of door eigen toedoen , of door een onvermydbaar ong luk , of door overerving met eene aanfteekende kwaal bezo ( is , —-• en befpeurd gy aan die deelen U door den Alwyzi Schepper tot de voortteeling gefchonken, zodanige gebreekei die of de ontfanging, de voeding of baaring der vrucht hinder! eyn of onmogelyk maaken, onthou U als dan zorgvuldig vi het huuwlyk , gy zoud U aan het ombrengen uwer kinderen, I aan zelfmoord fchuldig maaken; is het bekken door een ove | blyffel der Engelfche Ziekte of van eenig ander gebrek de maate misvormt, dat gy geene andere verlosfing, dan of t< [J koste van het leeven uwer vrucht, of door de verfchriklykl j der konstbewerkingen kundt verwagten , met welk een dood ! angst zult gy dit naderend uur dan niet te gemoet ziei hoe- dikmaals zult gy niet wenfchen aan de vleijende bede |< ! van uwen onbedagtzamen Minnaar geen gehoor gegeeven f hebben , en, moet gy en uwe onfchuldige vrucht de ram zalige flagtoffers deezer envoorzichtigheid zyn , hoe zal zj |_ hart niet door de felfte wroeging geneepen worden, wanne. 1 hy zich van de beminnelyke Gezellin zyns leevens beroo ziet, en niet kan nalaaten zich zelf, daar hem doch uwe mi 11 vormde geftalte voorzichtigheid had behooren in te boezi : men , als de noodlottige oorzaak te befchouwen, die en Uw ongeboorne van het dierbaar leeven, hem zelf yi ~ een geliefde wederhelfte , uwe maagfehap van eene beminc bloedverwante , uwe Vriendinnen yan eene 1 tederharti| Vriendin , uw Vaderland van eene nuttige Burgeres b< roofd heeft. Nog eens , myne Waarde Natuur - en Landgenooten ! ve myd om der Maatfehappy , om uw Vaderland, uwer Vriender om uw zelfs wil, het huuwlyk met zulke perfoonen die m< /erflyke of aanfteekende kwaaien bezogt zyn. Vextaaler, 1 Êinót van iet Eerjle Deels, Eerjle Stuk.  S A ME M S T I i EENER VOLKOME Te. Geneeskundige staatsregeling !!)[ f£#Sr£ DEELS, TWEEDE STUK.   VIERDE HOOFDDEEL. )ver de Vrugtbaarheid ïn desi Echt, en het geen hier aan hinderlyk zyn kan. I fterilitê en tout genre eft ou un vice de la Ndture, ou un attent at contre Ja Nature. Qiuft: Sur ï'Encyclopédie. s- ï. /^ - , • er bereiking van het edelfte doelwit des Huwlyks, < i voortplanting van ons geilagt, word niet flegts iischt, dat de deden ter voortteeling gefchikt in ] ide de kunnen wel en volgens dit oogmerk gevormd : n, maar tevens moet ook eene zekere, ons meerdeel nog onbekende, overeenkomst tusfchen dezeli i plaats hebben, zonder welke de Natuur weigert ] t werk der voortteeling met haare moedcrlyken in■led te begunftigen, en deeze onderlinge gefchiktheid Innt men Vrugtbaarheid: al hoewel men gewoonlyk i ia Echt vrugtbaar noemt, dan die reedsdaadlyke bly] i van deeze gefchiktheid gegeeven heeft. Men heet volkoomen Vrugtbaarheid, wanneer iemand J^°Jke°'o>I^ 11 elk voorwerp der andere kunne, gezond, van een volkomen Lchikten ouderdom, en in geene hier tegen ftry- ™£bity iade omftandigheden, in ftaat is Kinderen te tee! — eene onvolkomene of flegts bepaalde vrugtbaar,id noemt men, wanneer'de voortteeling niet dan met ■j iere byzondere voorwerpen , en met eene zeer beX a' paal-  gi8 Geneeskundige van paalde overeenkomst mogelyk is, niets, geen verwii' vrugt- fe^nö van higtftrcek zelve, verhinderd een volkome F baar- gezond paar deeze fcheppende natuur gaave op het a s' lervolkomenst uit te ocffenen, de rustige Europeaa5'1 bezwangerd even zeker zyne lely blanke blonde, a U de Castanie bruine invyooneresfe van Ava en de giin I1 mend zwarte fchoone van Aethiopien. ti _ S. I I. • r r, nwgiyk is ^e Natuurlyke vrugtbaarheid der mannen is ni< h epdeman- ligt naauwkeurig te bereekenen , voor al niet i f baarbed' kinden, alwaar de natuurlyke vryheid door Wette ff Vtya j-l!ng beteugeld word. Het best voorziene Serail zelf ka s temaa- geen genoegzaam bewys uitleveren in hoeverre c mi mogelyke vrugtbaarheid van deszelfs bezitter zich ui te ftrekt; zoo lang hetzelve niet dan met gedwongen f en ter wrellust gekogte Slavinnen vervuld word, d i: vryheid, die alles vuur en leeven byzet, heeft op d il Of de voortteeling eenen veel vermogenden invloed. ote ry^rde ^et 'ls '$f verre van ^aan' tlat veelwyvery on vrugt- in ftaat zoude ftellen om wegens de waare vrugtbaai iThet'at- beid van beide de kunnen een gegrond oordeel te vel - gemeen ien> Men heeft zelf reden om te denken, dat deze! voordeettg . ... jn U? ye, uit aanmerking der genoegzaam bewezen even redigheid der geflagten, over het algemeen der voort L teeling hinderlyk is,'al hoewel men in dezelve eenig k byzondere gevallen aantreft ,\ die ons doen zien, wat mei ê? van de onbeperkte kragt der voortteeling in gezond< c' burgers zoude mogen vervvagten. («) In r'. (]a j Het is geenünts myn zaak te befliiïen, of de Veelwyl5 very met onze natuur overeenftemt, dan niet, cn men moe|k:  Staat s h e 9 k i i s ï. 319 ■ [ndien men fielt, dat, het geen debefchaafde Euro- van lan liefde noemt, ook by wilde volkén bekend is, vr'ugt3 moet zelf deeze liefde tot eene en dezelfde vrouw 1 de vrugtbaarheid hinderlyk zyn, daar doch een er en flandvastig minnaar , van de tekenen der I -angerheid zyner beminde niet dan fpade verze! d zynde, cenigen tyd by haar, wier drift ter örrij zing met de zwangerheid niet ophoud, een reeds haaiden akker beploegt,terwyl meenig een vrugtbaar J id vaak blyft liggen. ! detis mogelyk ,-dat een gezond man van zyne mam WaarJ re jaaren af tot in zyn vyf en vyftigst jaar toe jaa*-- •gjjjgjjj || tot meer dan honderd byliggingcn in ftaat is, «j^w»^ \ > niets hem wederhoud en ten minfte een vyfde ge- Heh *r*p* uij 'lte daar van zal by vrouwen van eene gewenschte haarheid' eateldheid, en die niets ter vermydïng der zwau'gêr- Jd in het werk ftellen, vrugtbaar zyn; daar zyn )0(:v weg ruimt, maar men heeft in alle gewesten voorbei 'K den genoeg, dat een man in één huwlyk 16. 20 ^ tot 28 of 30. kinderen verwekt heeft, (è) en zoc nige voorbeelden van 24 en 25. kinderen zyn 1 zelf bekend, (c) §. I I I.' ,: " tv Offchoon zoo eene vrugtbaarheid iets zeldzaams i § zoo is het doch meestendeels der mindere vrugtba; r heid der vrouwen toetefchryven dat men over het geht een zoo gruwzaam bewys haarer huwlyks liefde, a m zy in dit geval, dat zy by haaren man geen kindeM. in heeft. ) y» i Het is derhalven niet te verwonderen > dat het vrouw» tfe geilagt ten allen tyde zoo veel in haar vermogen 'Bf ras hier tegen gezorgd heeft. Tor- ^ [ a ) Hifi. Philof, & Potit. des Etablisf, des Etirop. dans les deug ides (, I. p. 50, 2^4  j>22 G ï S ï I S K tl N D I G f b/on" TormeMum ingens fiubentibus hteret, vjiüGT- Quod nequeunt parere &partu retinere marltos. Ca '■■ baar- v , rffr^"f«- Me" ftdde dus hier tegen al,e moSelyke midcjele [1 wen te- in 'net werk, men ontzag fomtyds noch betaamlykhei " gendezei- noch eerbaarheid; het is bekend, wat eertyds de aai «ienlyke Joodfche vrouwen, die by hunne manne f met geen kinderen gezegend wierden , heftenden , e | dit alles is misichien niets in vergelyking van het gee: men niet weet. De Romeinfche vrouwen ftelden ee: Godsdienftig vertrouwen op zekere beeltenis Priapc des,Mutunus, Tutunus genaamd,waaropJonggehuw de vrouwen zich plagten te plaatfen , {b~) en zoodee ze Sympathetifche Cure miste, ontzagen zy ziel niet hunne bloote ruggen door byzondere Priefters, welke op fommige dagen naakt en half dol de ïtraater ; op en neder liepen, met boksleedere zweepen te doei geesfelen Sua terga maritce Pellibus exfectis pereutienda dabant. (c) alle 'gebeden, zegeningen en geneesmiddelen fchooten verre te kort by het vertrouwen, het welk de fchoone kunne in deeze geheimvolle zweepflaagen ftelde. n4* £a) Juvenalis Sat. Lib. II. (i) S. Augusti.vüs de Gvitate DeiLib.Vïl. e.24. (O Ovidius Lib.II. Fajlor.  Staatsregeling. 523 mpta quid exfpeclas? non tupollentibus herbis, d7on I fecprece, nee magico carmine mater eris, vruqt'■ hceipe fiecundcc patienter verbera dextrce fam Socer optati nomen habebit avi. («) ^ {usfehen waaren niet zelden alle deeze hulpmiddelen Ugi 1 eene gevvenschte uitwerking verftooken. I Nil animis in Corpore Juris Jatura indulget. Sttriles moriuntur, £f illis ' 'urgida non prodeft condita pyxide Lyde ( £ ) o°mo2:t zv als eene veragte Jjonith van geen Jood Vrugt4Jn huwlyk genomen worden, ten zy van zulk een HaD_ X ree(js by andere vrouwen kinderen had voortgeIragt, Rabbi Jiiudah verdeedigt dit gevoelen dat zoJinig eene vrouw voortgaande niet haar man te leeiJiri eene Sonah eene hoere is, en dat hierop doorHo1| a C. 4. V. 15. gedoeltword, alwaar hy zegt: zy Jjjfefl hoerery bedryven en egter niet vermenigvuldigen. Jiüs befluithy dat eene byflaap, waaruit men geen >j nderen kan verwagten , niets minder dan hocW ry is; O) hierom, om geen tyd voor het werk ; 4 :r voortplanting nutteloos te verflyten , wierd een zij an in eene onvrugtbaare Egt leevende niet genoodsin takt te velde te trekken of eenig openbaar ambt aan E; ; neemen. Qb ) ijijje Gauren,die de oude Perfifcbe Godsdienst nog die nkleefden, wierd in den Sadder hun wetboek, het o3 reik zy tot een rigtinoer hunnes lecvens hielden, geaf: ooden „zich met al hun vermogen op de voorttee1 j ling van kinderen toe te leggen," zy neemen met >cftemming hunner onvrugtbaare Egtgenoote een tvveeTli [ vrouw ten huwlyk om deeze pligt te vervullen ; (c) "" ft heeft met de handelwyze der Aartsvaderen zcer : roote overeenkomst. En by de Italiaanfche Jooden J dit nog in gebruik: («O-in het Koningryk TongH ing en op Caap Cormorin is de onvrugtbaarbeid mce1 ; in de grootfte veragting , eene onvrugtbaare vrouw (a~) L. c. m. 5- S. 26. (i) Maimonides Hal. Mei. e. 7. (O Disfert. fur la Religion des Perfesp. 30. (rf) Disf: hifior: touchant les Cerem : 6" Coutumes ats Juifs f. 2.  326* Geneeskundige j5evo^ iS aldaar d°°r de wet verPliêt voor h:ial'en mf>n eeni vrugt- beminlyk: maagd uit te kiezen en hem voorteftellen; (aji baav ook js by de Hottentotten de fcheiding wegens on vrugtbaarheid geoorloofd. ( b ) §. VII. ' Deeze wetten zyn door de Christelyke Godsdiens: zer wetten afgefchaft. Dikwerf worden de woorden onmagtiai Cèriste» en onvrtlSt!;nnri offchoon van eene' meerder en min teuweu. dej, uirgeftrekte betekenis , met elkander ten onregt< Onder- venvisfeld, een man ter byflaap onmagtig kan niet fc'henon- vrugtbaar zYn ■> daar egter een onvrugtbaar man zeei vermogen wel tot den byflaap kan in ftaat zyn. wvgt- Wanneer het onvermogen bewezen kan wordei baarheid- en voor het huwlyk reeds aanwezig geweest is, i: vermogen dit in de Roomfche Kerk eene wettige reden tem. ZTb'we- Egtfcheiding en niet flegts, als by de Proteftahtenj zen kan een verlof tot fcheiding, maar zy verbied zelf ten ftrengZT i" dl fte allen vleeschlyken omgang tusfchen zodanige EgtKerlJcbeeen gcnooten- Zy ftaat ook de vrugtbaarc man of vrouw reden toe toe zich op nieuw in eenen anderen Egt te verbinden , jcbetdmg. Vf oi. j-q^gfj {ycj isvI10g -m dit Bisfchoplyk Echtgerigt zodanig een onvrugtbaar,huwlyk wegens onvermogen des mans vernietigd, hoewel hetzelve vóÖr 9 Jaaren gefloten was, en der vrouwe toegeftaan zich in een ander huwlyk te begeeven, het is by vcclen nog in versch aandenken, dat, nog in deeze zeventiende eeuw, volgens eene zonderlinge Burger-wet in' Frans! (a^, lettres edifiantes&eurieufes iii. recueilp. 10. de l'efprit, 222, (&) Oofi-Ind. Reizeii.  Staatsregeling. 327 Mankivk, het onvermogen voor een hier toe aange- VaN .] ° de on- lide commisfie aangetoont moest worden, totdat vrugtlize onbillyke wet door een byzonder geval afgeijbalt wierd. («) BjDaar en tegen is fornwylen een huwlyk volftrekt jj vrugtbaar zonder dat men eenig onvermogen tot byap of voortteeling kan bewyzen, en deeze onvrugti arbeid veel ligt Üegts betreklyk is, en van onbe'\ nde, misfchien flegts eenigen tyd duurende oorzaaX n, afnangt, in dit geval veroorloofd noch Room!' ie noch Proteftantfche huwlykswet de Egtfcheiding: I ik herinner my] nog niet dat men ergens een ge* :te tyd bepaald heeft, na dewelke men de fcheiding. Ii een onvrugtbaar huwlyk vorderen kan, en dus s het ook gelegen met het onvermogen, het welk l .ande het huwlyk ontftaat, noch Roomfche noch 's. oteftantfche Kerk ftaat in dit geval de fcheiding toe ; ]h lar vermaanen flegts den gezonden met zwakheden 'is s gebrekkigen geduld te hebben. (Z<) In eenen GodsIn :nst, in dewelke men het huwlyk alleenlyk als eene l| rbintenis of contract tusfchen twee perfoonen van 4 ne verfchillende kunne befchouwd, zonder even als r] ide Roomfche Kerk aan deeze verbintenis de waarde 9 aës Sacraments te hegten, in zoo eene Godsdienst i het, alleen volgens het regt der natuur befchouwd, N zwaaiiyk te begrypen, waarom eene lieve gezonde 1 duw, die zich zelf tot onthouding niet gefchikt gei leid, hier toe moet gedwongen worden, om dat haar Egt- ' irkomend gebrek zy ; het is waar de ongebonde keil iswyze, die by de jonge Lieden van voornaame Gein Jten meer dan by eene mindere Clasfe plaats heeft ~, é dikwerf ook by hun meer dan by de anderen eene hei 'zaak der onvrugtbaarheid , en men zoude dus in H 1 rang der aanzienlyken de algemeene grondflag van aifiianige bereekeningen niet zoeken kunnen ƒ zoo niet 100J v|elukkiglyk de Burgerftand in de groote Steden meer it meer de buitenfpoorigheden der voornaame poogde te v;t>maaren.; wann'eer roeu nu vastfteld, dat men onder tJ aderd Huwlyken vyf onvrugtbaaren aantreft , en J n alle de Echtverbintenisfen door elkander genomen h-uniet meer dan elk op vier Kinderen reekenen kan, zoo  Geneeskundigs Van zoo blyft 'er doch voor de Maatfehappy een verliesf vrugt- van twintig Kinderen , over , welke door het onver-« vuld blyven van het hoofd -oogmerk des Huwlyks« voor den Staat verboren zyn. DeVoort- blier by komt, dat het Kinderteelen voor de. Gezond- r 'Zftil'L hdd der gehuwde Vronwen niet flegts voordeelig, (t behoudenis maar byna onontbeerlyk is, men ziet ten minsten de p van der - . Vrouwen meeste Vrouwen in eeneonvrugtbaaren Echt een kwy- f gtzond- nei,d leeven flyten, tot dat zy een of,meer Kinderen I hebben ter waereld gebragt, als dan houden de meel te ongemakken op , het zy men die als gevolgen oi ï oorzaaken der onvrugtbaarheid aanmerke, de Maande* I lykfehe reiniging gaat by veelenpók geregelder, deeze p waarneeming is der Vrouwen .zeer wel bekend, diep ook ongefteld zynde niet ten onregte, na dat zy Moe-1 der geworden zyn, op eene betere gezondheid hoo- f pen. Van S wif. ten hoorde meermaalen deOoften* rykfche Vrouwen, die doorgaans zeer vrugtbaar zyn JP zich beklaagen , dat zy niet meer dan 6 of 8 Kinde-f ren hadden ter waereld gebragt, dewyl zy verzekerd* waaren , dat zy by elke verlosfing iets nadeligs ont* laften, het welk terug blyyende haar weldra eene g&f vaarlyke ziekte op den hals zoude jaagen ; en in def daad de waarneeming, dat eene matige vrugtbaarheid J wanneer de verlosflngen , zonder van bykomende toe- f vallen verzeld te zyn, niet al te kort op elkander vob gen, der Vrouwen gezondheid verfterkt, verdiend de opmerking der Phyfiologiften , eertyds befchouwde i men de Baarmoeder als de verzamelplaats van kwaad* aartige vogten, welke ten tyde der maandelykfche t Stonden en Kraamzuivering door de natuur ontlast f wierden, misfehien is de uitzettingen verwyding van [ de vaaten der Baarmoeder, geduurende' de Zwanger-1; ! i heid  Staatsregeling g-jx ■ I plaats hebbende,.oorzaak , dat den omloop des Van; Jtods door dezelve daarna met te grooter gemak-ge- y^™! lllied* de prikkeling inhetZenuwgefteldoor debewee- «^a*£ g van het kind in de zwangere Baarmoeder is- veelligt )J nftig om' de werkzaamheid van dit deel te vermeerlil cjn, en tot-eene fterkere faamentrekking by de aanild inde verlosfaig voor te bereiden; de fchok, die deJ iye op dit tydftip aan het geheele Zenuwgeftel meerdeel t, dient veelligt om de traagcr omloopende vochJ i in beweeging te brengen., en de voortdryvende illgt der Spiervezelen opnieuw op te wekken; deeJi omftandigheden verdienen voor zeker onze ópiJirking, en dienen buiten twyffel om de waarde van if aen vrugtbaaren echt te verheffen. ... si Indien dit nu waar is, gelyk de .ondervinding'het veel ]J laleu bevestigd., dat de voortteeling voor derVrou:a, Sn gezondheid nuttig, ja nodig is, kunnen wy dan li |r by niet tellen die'Vrouwen, welke by gebrek hier 4. haan veele ongemakken onderhevig zyn , en eindeM t uitteeren? en valt het dan niet blykbaar in het J :g, welke eene uitgebreiden invloed de onvrugt-„ J arheid op het aantal, zoo wel als op de gezonde ^.flekiheid der menfehen heeft;. zonder zelf dat men J t Staatkundig nadeel door bet uitfterven van voorde, .ame FamjUen, hier door veroorzaakt, in aanmerking 4 :emt. s .. . it , ■ , l- V 1 I L J De oorzaaken der onvrugtbaarheid verdienen voor- ^eriet: 3 niet zelden plaats heeft, doet elke gel den.- legenheid greetig byde hand neemen, die een voori' wendfel opleveren kan , om zich aan de last der huurt* lyks pligt te onttrekken, die behalven dat door de wet derzydfche yskoude onverfcHilligheid zelden vrugebaaf rel  Staatsregeling. 333 J I eevolcen heeft, hier over zal ik ter betoog van de Vakt uadeiykheid zodaniger huuwlyken voör de bevolking vmjgtI I vervolg nader handelen. . h^d." " | Hier toe behoort ook die verbittering en haat, die Geftadigehuuwden door een of ander ongelukkig verfchil gJf^t.e~ 1 aanhoudenden argwaan plaats grypt, en onuitroei1 are wortels fchiet, in zodanige Familien is de verj Uilig der huuwlykspligt iets zeldfaams, en de vrugturheid, daar .het vuur deriiefde door haat gedoofd °'ord, een ongewoon verfehynfel. JSSSSEene onvcrfchiilige veronachtzaaming der Vrouwly. minS,y i kwaaien; en gebreken heelt dikwerf plaats by de lwZZJn? \ mdlieden • deeze koelzinnige nalaatigheid heelt wel I et altoos doodlyke, dikwerf echter fleepende 2iekten 1 n gevolge, die tevens ook alle hoop op na-kroost af" 'yden. ••« , De al te hevige hertstogten der vrouwen , vooral cie £'tst0l.k. maatise pramfchap , zyn veelmaalen oorzaaken' der tender***. ■ t-J - ' buuwde . vrugtbaarheid, want ik boude ook die vrouwen voor vrouwen, ■ vrugtbaar, die wel het vrugtbaar zaad in haaren baarj oeder ontfangen, maar nimmer de vrugt tot volkoo- en rypheid brengen. 3 De Burgerlyke Regeering voert wel geen gebied ovei 1 ziels - gebreken, haar waakzaam oog kan tot inde 'C!i auilhoeken van het hart niet doordringen, den arm arer magt kan zich zoo verre niet uitllrekken, zeer 1 oot is echter haaren invloed op de openbaare opvoe1 ;ig, die den grondflag legt der toekomende leevensg£-/ze haarer Bnrgeren , en in zoo • verre ftaat het in 'Var magt eene verbetering van zeeden te weeg te ;>§en* "' ' ' • " ^ ' Buiten: 'Dnverfchilligheid tusfcnen echte beden van den aan- fjmrigbi*. ;:iJ'i:nlyken en Burgerftand, en-eene geheime overeen- y a komst 4*».  334 Geneeskundige Vav be onvrugtbaar heid. Natuurlyke Oorzaakender Onvrugtbaarheid.By de Mannen. Gebreken der teeldeelen- Van de Gefneedeeten. komst om zich wcderzydsck aan alle buïtenfpoorighe f den eener onechte liefde overtegeeven, en fntusfchei f allen naamveren omgang met elkander te vermyden tl deeze ondeugden zyn in groote Steden tot zelf on 'lC der den middelmatigen Burgerftand doorgedrongen , il F zwyge van het zeedenbederf uit eene zoo ongeF bonde leevenswyze voortspruitende, en vestige alleen I lyk myne aandagt op de Onvrugtbaarheid , die zodani 1 ge huuwlyken verzeld: vooreerst, verfpilt de man zyn] beste leevenskragten in de onkuifche armen eener by zit, zonder nut voor de bevolking, zeer zelden immer krengt; eene ontuchtigen omgang den ftaat nuttige Bur!l gers aan. Ben tweede ,- wend dc ongebondene echtgenoote all middelen, zelf de allermisdaadigfte aan, om het ver F maak der wellust te blyven genieten zonder zwange c te worden,- en haaren man kinderen aan te brengen l welke hy zeer wel weet dat hem niet toebehooren. f ln de tweede plaatfe koomen in aanmerking de Na tuurlyke Oorzaaken der onvrugtbaarheid; deeze zyf menigvuldig: Het manlyk geflacht is, behalven het tM gentlyk gezegd onvermogen, waarvan in de voorigi: afdeeling gefprooken is , aan verfcheide toevallen on r derworpen, welke de vrugtbaarheid zooniet gehee en al weg neemen , ten minften zeer verminder» f moeten; de gebreken der piswegen , dér uit- en in£" wendige teeldeelen, vooral ongemakken en befchadi f gingen der zaadballen , veelerley breuken, enz. Het is eene onuittwistbaare fchande voor het mensch f dom, vooral voor de Regeering van een Land, al waar het byna opentlyk geduld word , dat men zyn< baldadige hand aan zyne Natuurgenooten fhat, on hem van de deelen ter voortteeling gefchikt moedwil f' lij  Staatsregeling. 335" l-teberooven; welk eene laage gruweldaad is het onze jeedemenfchen baldadig te verminken, alleenlyk om vrugt: de tempelchooren en op het fchouwtooneel eenige 'ifche ftemmen tehooren gillen, ftemmen, die nim:?r aan het kiesch gehoor eenes waaren liefhebbers U Muzyk gevallen kunnen ; is het niet op zya best fchouwt eenbèlaglyk Zottenfpel de gevoelens der liefl op een kwynenden toon te hooren uitboezemen door ,i endige fchepfels, die dezelve nimmer kunnen onder: iden — de gewyde gezangen, door deeze rampza. e Slagtoffers der baatzugt opgezongen, kunnen on: Dgelyk aan den weldoénden Vader en Onderhouder • s mensehdoms welgevallig zyn. ' De Roomfche Kerk fprak zederd lang den ban uit ■ vv hen , die'dit misdrVf pleegen, en intusfchen zingt ;; gefneedene overal de miste cn word daar voor ryke- - k betaald, dit 'is voorzeker het middel niet om de . meigdheid tot het in het werk ftellen deezer konstbeI erking uit te roeijen, ook grimmelt het in Rome en I andere groote Steden van Italien van deeze middel- igtige weezens. I In Italië bevinden zich byzondere lieden, geen Heeleefters zynde , (daar doch deeze operatie tot de Heel: imde, die alieen de herftelling of behouding der geimdheid ten voorwerpe heeft, niet behoort) deeze i eden beöeffenen dit fchandelyk handwerk opentlyk : 1 met veel roem, zoo zelf dat verfcheide te Napels Vópentlyke uithangborden ten opfchrift hebben: hier aft reen men goedkoop. O) De Venetiaanen verkog- ten («) BULDINGER Magazin fur Aergt. S.jk S., 752. Y 3  3j6 6 E S I E S K B K.B 1 6-E Tfai* ten nog ten tyden van Karei de Groote ffienfcheqB vRDOT. naarConftantinopolen en Africa , om hunne waar dim- i hkidT rer en aaI1gerjaamer te maaken had men de gewoonte p ingevoerd .het grootfte gedeelte derzelver te ontman-n nen. («) ' . • j •, - - r i, Het is onbegryplyk hoe een geheel volk door de^ï -zelfs Vooröordeelen zoo ver heeft kunnen vervoerd |ri worden van deeze operatie als een foort van Gods* |3 dicnftige plegtigheid in te voeren,. dit echter heeft, | volgens getuigenis der geloofwaardigfte Reizigers, bj L de Hottentotten plaats; eene geboorte van tweelingeA; is by dit volk het grootfte ongeval, dat een geflacht ka*' overkoctnen, dit fchryven zy toe aan de twee zaadl: ballen en draagen dus wel zorg om haar Jongens van cj: of 10. jaaren de linker bal uit te fnyden, by welkjH plegtigheid een hamel geflagt en onder de aanweezenda. verteerd word. Eene vrouw die zich aan een man jt welke deeze operatie niet ondergaan heeft, overgeeft I ftelt haar eer en leeven in het grootfte gevaar. (ZO I ■ Het is zeer zonderling,dat,daar de RoomfcheKerwi deeze Capoenen het huuwlyk ontzegt, een Pro te* ftantsch Geneesheer deeze uitfpraak voor eftiigermaap tc te ftreng opgeeft, „ daar, zegt hy „deezelieden nis» -„ volftrekt tot den Echt ongefchikt zyn , en een ge*. „ deelte der huwlyks pligt nog tnmeiyk wel kunne* | „ volbrengen" (c) my dunkt dat de Roomfche Keri H óp zeer verftandige gronden die Capoenen van heli; werlcjt -(«) Logath LuiTTRANM apud MlRATOR fcript. rer. Hal. (.Ei (*) Diftrt. fur'Ja Religion desAfricains p 47. (') Hal"ler vorlef. ttber die Gericht'cbe Artznei Wisfenpebiej) t, S. 15. Cap. S, 331. I  Staatsregeling. 337 i ,\ rk der voortteeling uitfluit, en gebruikt zy niet reeds Van de on- i- jiuld genoeg met hun binnen haare muuren nog zoo yrugtie t verhinderd te laaten voortkraaijen — van oude manm% is nog meer dan yan deeze ellendige fchepfels te jfWachten. i De Verharding en waterbreuk der zaadballen be- yerfcheh ':;cft dikwerf het geheele; geitel deezer deelen der- f.e„. late, dat zy'ter affcheiding van het zaadvocht voli -kt onbekwaam worden, en hier toe geeven dekneu^2gen, waaraan dezelve by fommige lighaams oeffe- J?rer"'~ Hijgen zyn blootgefteld, ligtelyk aanleiding, als het, zaaien. 'Si .en van onze Landlieden ;op flechtgemaakte zadels, sieckte t eene enkelden hoogverheven zadelknop of fcherpe li 11e rug. i.iet altevroeg rydcn van jonge knaapcn, waartoe vf0e'ealuy'' J1»2'dikwerf door hunne Ouders zonder noodzaak ge- den van m ijngen worden, op zwaar treedende' en kvvaadaartj-, knaapent m\ pacrden , waarop zy zich niet houden kunnen; )5'fhet kinderfpel op hobbelpaerderf, wanneer deeze ■H irt gemaakt zyn. na n myne voorgaande Afdceling handelde ik van den loed deezer gebreken op de vrugtbaarheid, hier zal ik; ■ t weinige woorden het nadeel der verkeerde geucesn ze van deeze gebreken onder het oog brengen. H )e Breuken aan een of beide de zyden zyn onge-. :• deen , welke onder de klasfe der Land- en Arbeids- ■ ien zeer gemeen zyn, en geen wonder, barden ar. H , en het dragen van zwaare lasten geeven hier toe c:e veelvuldige gelegenheid; de geneezing derzelver 1 rd in Duitschland ;'veelvuldig ondernomen en uit > '"j:oerd door onkundige Breukfnyders, welke zonder ..< ,ige voorafgaande kunde het Land doorreizen cn op < alerruuwfte wyze deezekonstbewerking volvoeren; Y 4 zy  338 Geneeskundige to^w Z^ °Penen "let eeF1 fcheermes den balzak, brengen f .vrugt- de uitgezakte deelen door den vcrwydden ring dei ^ heidT' buikfpieren in den buik te rug, binden den breukzak >; fevéns mét denneevens liggénden zaadftréng af, fchei- \ den met behulp hunner lange nagels de zaadbal van der < balzak, en het zy dezelve zich in eene volmaakt'ge'P zonden ftaat bevinde, of niet , zy gaan voort met dit f1 zonder draaien aftefnyden; deeze operatie is binnei p weinig minuten verrigt', na dus eenige zegènfpreukei [ én andere Zotteriiyen "over den lyder gembmpelt téhefi f beri , en doorgaans zeer duur betaald'te zyn', laate* zy na a of 3. dagen den lyder aan zyn noodlot over» is hy ongelukkig aan beide de zyden' gebroóken, zoel? doen zy hem aan beide de zyden dezelfde konstbe- 'f werking ondergaan; hy word dus volkoomen ontman' t'< zyne' misfehien nog jonge en vrugtbaare Echtgenoot] \ word van zyne vrugtbaare omhelzingen beroofd, zyt» geflacht moet alle hoop bp Nakomelingen en den ftaa! f eene reeks' vari nuttige Burgers misfen, daarenbovet p is hy door deeze ongefchikte en dikmaals onnodig» konstbewerking voor het weder inftorten in ' zyt» voorigè kwaal in gcenen deele bevryd, eene behoorlyW gemaakte en welpasfende band kon de geheele kóniil bewerking voorgekoömen, en hem voor alle weder in- : ftorting behoed hebben, Heister wenscht dus mejj f flet grootfte recht ,, dat de Overheid het Caftreeren p „' zelf'aan geen wettig Heelmeeüer, hoe veel mindert „ dan aan den omzwervenden Breukfnyder mogte toê.f ftaan, dan in het by weezen en met goedkeuring van' f „ ervaareu Geneeskundigen". "Natuur- ■ De Oorzaaken van der vrouwen onvrugtbaarheid zynl \lahen~ zeer meenigvuldig , offchoon minder blykbaar; zie Inugt" deswe£ens bet verhandelde in de voorgaande afdee-r lingl  S T A A T S R E G t L I N «. 339 nlg: met weinig woorden zal ik bier flechts dc vol- Jtm r^de opnoemen. vrugt: Jen reeds aanmerklyk gevorderden ouderdom , lineer zy zich in het huuwlyk bsgeeven ; want of- laarhcid lioóft een Vrouw in haar 32 tot 38. Jaar, nog even by de . ilsèlfdë vrugtbaarheid bezit, die haar in haar 20. t| r reeds eigen was, zoo komt het my allerwaarfchyn- ^ xl:st voor, dat eene vrouw, die met haar 30. Jaar voor ia„g VerJ: eerst in den echt treed , minder vrugtbaar is, J 1 zy geweest zoude zyn , indien zy vroeger geit! nwd zynde door het genot der huuwlyksliefde haar j irmocder in eene geftadige gefchiktheid ter ontfan1 ig gehouden had ; men ziet ook zelden dat eene Jfow in haar 30. Jaar voor het eerst gehuuwd, nog J ie kinderen ter waereld brengt, offchoon deezen ouioti Idom eene vroeger gehuuwde vrouw niet belet, dan zy< st de talrykfte blyken haarer vrugtbaarheid te geeven. y Breuken en uitzakkingen der baarmoeder , welke Breuten j tstgenoemde niaar al te dikwyls door de driefte on- ek"„ug'e^%r „is 1 meeming van onkundige Vroedvrouwen omilaan , b™rmoe~ m < 1 de nageboorte te vroeg en met geweld af te haa4 j; of veroorzaakt worden door den ontydigen ievcr J r Kraamvrouwen om uit het Kraambedde op te ftaan, in! zich aan haaren gewoonen arbeid te begeeven. 4 ^Ongeregeldheden in de maandftonden, eenen aan- Ongerew oudenden bloed of etter-vloed; de witte vloed en uit- ge,l^nif. ■ ■ .sfen der baarmoeder. jonden. j Het drinken van fterk verhittende dranken , het welk Eene ohJ oral in de Wynlanden veelvuldig plaats heeft, en f^Yns-" me maar al te gereede oorzaak tot onvrugtbaarheid 1 andere ongebondenheden aan de hand geeft (^), , eene - L«) Alberti Dj. de ebrietate fosminarum g. VIII. ! Y 5  34° Geneeskundige n*V01Z eene onSeregelde of meest al zittende leevenswyze;! vrugt- nachtwakken, ftetk ryden , en een onmatig harden » baar- arbeid. HEIB- I Het te lang aanhoudend zoogen der kinderen komt ie Te lang o zongen der der maatichappy op een groot aantal inwooners U[i Kinderen, fl^ . hjer p—. ?^ £ m^ j^^fe^ a]g -± wege J L het voedfel der jonge kinderen fpreken zal,- van dfli zeedelyke oorzaaken van der vrouwen onvrugtbaarheidj p is hier voor reeds gewag gemaakt. y. i IX. 1 Noodwendigevoorznrge tegen Jommtge eorzaake» der onvrugtbaarheid. T.rne algemeenevrrbete- rmg der Zeeden. Alhoewel ik my geenfints voorllelle, dat de hierf Voor $, 7, B. aangeteekende bedenkingen in vastge-|i ftelde , en federd lang voor goed gehouden inrigtingenjï eenige gewigtige veranderingen zullen maaken , of alle» de mogelyke oorzaaken der onvrugtbaarheid op cen-I maal met wortel en al zullen uitroeijen , zoo is hctln doch nodig de menfehen in het algemeen, en voor al \ hen, die aan het roer der Regeering gezeten zyn , die p hinderpaalen en derzelver oorzaaken nader onder het oog tc brengen , welke een land beletten dien bloei en voorfpoed te genieten, waar toe het door deszelfs ligging en verdere omftandigheden door de gunftige Nar tuur gefchikt was; en tevens volgens ons beste door- \ zicht die hulpmiddelen aan de, hand te geeven , waar | door op de gemaklykfte wyze deeze hindernisfen kon-, den uit den weg geruimd worden. Het eerfte, wat ons hier in het oog valt, is eene 1 algemeene verbetering der zeeden, dit zal noodwendig k eenen allervoordeeligften invloed op de vrugtbaarheid t hebben , hier door immers worden gezondheid cn it krachten niet nutloos verfpilt. h Het 1  Staatsregeling-. 341 Jjte ware tevens dubbel der- moeite waardig eene DEV**_ anuwkeurige aantekening te houden van alle de 011- vrl-gtvgtbaare huuwlyken, dus zoude men, door deeze ^f*~ J[e met de aantekeningen der uit vrugtbaarc huuw- • Amtf_ I en aangewonnen burgers te vergelyken, eene naauw- kening der ;^ uige evenredigheid tusichen den aanwas door vrugt- w/ i.reen het verlies door onvrugtbaare huuwlyken a| men opmaaken, tevens ook waarneemende, of de oorI :k der onvrugtbaarheid aan eenig in het oog loopend j^"* \ laamsgebrek der Echtgenooten, aan eene aanhou- „aar i ide. oneenigheid tusfchen dezelve, aan eene buiten- f£££ i orige leevenswyze moest tocgefchrevcn. worden, ken. J of het eene Gewest, de omftandigheden met opzicht J . de Echtgenooten dezelide zynde , gunftiger voor m\ voortteeling was dan het ander, en. welke waaral ynlyke reden men hier van kan geeven: dewyl enj. geflacht der menfehen , hoGwel meer dan eenig J rt van dieren voor alle luchtftrecken gefchikt, cchI in de eene landftreek voorfpoediger voortgeplant ai rd, dan in de ander. W Dus had Egyptcn eertyds den roem van zeer vrugtiJ r te zyn, en men fchreef dit toe aan het Nyl-wa- 5 , men meent waargenomen te hebben , dat \i.:;ken langs de Zeekusten woonende, en grooten • J -Is van Viscb leevende een grooter aantal kinderen •11a vinnen. ;*.Men vestige met alle opmerkzaamheid het oog op e,„, < leigingen 'des volks, om, zoo dra men belpeurd dat ™'s~^r -, ti lste eene richting neemen met.de wetten der natuur 'neeming . • " , ' n. ,. , , .. van des migoede zeeden met overecnkomllig , die door heil- ven, net «jurne inftellingen eene betere leiding te geeven: toen s>»se»} i: huuwlyk te Rome in eene diepe en byna algemee'iwerachting was, verkogt men de Jongens ten alui ' Ier-  Van lerfchandelykften misbruike opentlyk op de mark t vrugt- zonder eenige fchaamtc, de amzienlyken onderhieldet t Htm" d'e bv honderden in hunne paleizen; Augustus poog jt de dit affchuuwlyk kwaad door het begunftigen vat 7 den Echten Staat, en het ftraffen der moedwillig on ,,. gehuuwden uit te roeijen; Conftantinus poogde di0 oogmerk zekerer te bereiken door die onnatuurlyk b misdaad met de dood 'te ftraffen (a ) ; een Wetgeev« L trachte dus zyn oogmerk te bereiken langs zulke we L gen, welke met den aart en neigingen des volks, di l hem derhalven grondig bekend moeten zyn, het bes I overeenkomen. Verban- Op dat de gemoederen der Echtgenooten door gee \[ allen """" ne ingewortelden afkeer tegen elkander ingenomen zou L meT'%- dcn zy" ' en net werk der voortteeling uit dcczefc zuht tot hoofde minder hinderpaalen zoude ontmoeten , zfB fyg. uuw' het der zorge eener waakzaame'Overheid op het ernti ftigst aanbevolen de ouderlyke magt mee opzicht toL het huuwlyk hunner kinderen binnen de juiste gren| zen te houden en niet te dulden, dat in dit g heid. 'iZv boude een waakzaam oog over de ruuwe be- -rT , • •, , „ , En de C'.J ndeling der Vrouwen, vooral m den boerenitand , ruuvie befior haare lompe en redenl'ooze mannen, deeze doch I rbittert de gemoederen ïuecr en meer tegen clkanJf, en by zulke omftandigheden blyft de huuwlyks- II 'gt wel eens jaaren lang onvervuld , de boer acht \ ia wyf naauwlyks' boven het vee verheven , cn * iat het dus der moeite naauwlyks waardig tegen . are ziekten eenige hulp te zoeken, verfcheide voorbelden zyn my bekend, dat deeze verachtlyke nalaa1 heid der rampzalige vrouwen gezondheid en leeven Mtost heeft,: tot onherftelbaare fchade der voorttee1 g: daar nu de burgerlyke wet elk Echtgenoot' ver:'! gt, om op alle mogelyke wyze voor zyne kranke 1 isvrouw de nodige hulp te zoeken (b~), op ftraffe 1 t hy, zoo zy by dit verzuim het leeven infehoot, iiln aanfpraak'op het door haar aangebragte goed verbeurd I a) Si vir c uxor, animis infeliri acerbitate dijfipatis atque diïgis , minime inter fe conventen!; decem viri ex legum cufiodum fgio , qui horutn dijjidiorum medii 6" interpretes funt, ex lege 'liituti, & deccm mulieres matrimoniis quoqueprcefedice bis diftractibus providento. Quod Ji illorum intermedia reconciüari pote;t; bcec rata funto: Sin vero ipforum animi majoribus odiis ex nftonibus a>ftuarint; navas utrique qutsrunto fedes , alioque comyanto. Apparet enim in bujusmodi ingeniis acerbiores hatura res inejfe. Itaque maturitfra queedam & miliora ingertia iliis acnmodanJafunt, utlegitimo quodam modo cantemperentur PlaTo tLegibus lib. XI. >'b) b artol. ad L. 13. c. de JS'got. Gejl. vid: Dijf- >*> E i de Jure dot.  344 Geneeskundige Vav bcurd (ö); zoo vorderd ook de biilykheid, dat me f be on- bwtcr toezicht hebbe op de inachtneeming deezer wet 1 vrugt- , mar- dan men tot nog toe op veele plaatten gehad heeft l ULiD' en men dus van de zyde der Overheid, de zwakker 1 en in vcelen opzigten zoo zeer vcrongelykte Kunf \ in befcherming ueeme (*). Strenge Ook die ltraksgcnielde onverfchilligheid tüSfchw y^JL* echtgenooten, waar door zy zich van beide zydi 1 kmsebbeid aan iiet genot eener onwettige wellust overgeeven ': bLimln. ook deeze buitenfporigheid moet het oplettend oog dl 1 Overheid niet ontduiken; fchoon beide de misdoend partijen door eene onderlinge overeenkomst mogte fchynen de uitwendige rust eu orde der Maatfcbap f py tftet te ftooren, het verlies , het welk de faamer F lecving aan nuttige burgers hier door lyd, de fchad ' aan de goede zeeden hier door toegebragt, en de ei I geruis aan hunne meedebuigers gegeeven , dit alle f vi - O) JuxtaSent. GhJ. & Dijf. ad L. 10. f. l.ff.fotut. matrh concl. io. 40. per tot. (*) De huisvrouwen onzer landlieden hebben geen zo r harde behandeling van haare mannen te verwagten , de or L' befchaafle landman is te»veel overtuigd van het onontbeei li lyk nut van een handig en ervaren Wyf en van het voordeel , het welk haar huip in het bezorgen zynes huïsgezins, d [ behandeling van het Vee , en bereiding van het Zuivel hei ;, aanbrengt, dat hy, al was het Hechts uit hoofde van zyn b« k lang, zich wel wagten zal haar te veronachtzaamen , gee[ Nederlandfche Boerin zoude zich . zoo eene flaaffche behande , Ung vanjhaaren man laaten welgevallen, 'zeldlaam zal zy d{ f tot de -belcherming haarer Overheid cien toevlugt'.behoeve; . te nemen, onder welker vaderlyke vleugelen 'zy echter ■[ din verzekerd zoude zyn eene veilige fchuilplaats te zullei L vinden. -  Staats regeling.. 345 iJllerd eene geftrcnge oplettenheid, de onechte kin- Van: Jp op deeze onwettige wyze voortgebragt kunnen vrugt.itjtj gecnünts vergoeden, bet grootfte gedeelte derzei[«' komt by gebrek van eene liefderyke en zorgvuldi'mopvoeding wel baast om hals , of worden nuttcloo- % burgers der Maatfehappy. De Bisfchop van Wirts11% beval,' dat de Geestlyken naauwkeurig zouden lyjf.oog houden op de gehuuwden, en zoo zy'eroniJttèh', dewelke zich vry willig van tafel en bed geleiden hadden, dat zy dezelve op het allercrnftigst A cenc echtelyke byvvooning zouden vermaanen, J noods moesten zy dezelve aan de Waerelulyke (ei heid dier plaats bekend maaken, cn deszelfs hulp . ,.\ zoeken, cn dit alles niet flaagende dezelve ter ver:J beoordeehng aan het Confijiorie of Echtgericht at;rgeeven. , J n de Öostenrykfche Staaten is dit geval, even als J :r het algemeen de verl'chillen tusfchen gehuuwden , s 1 de toezicht van denWaereldlyken en geenlints van ~i 1 Geestlyken Rechter bevolen (*). ■a , Ten 'c: *) Ten allen tyde heeft de Wetgeevende Magt deezer J'!!I Iden zich op het allernadruklykst tegen de ongebondenMtl en der gehuuwden trachten te verzetten. Keizer Ka rel V. J|1v Uaarde by Placaate in dato 4. Osober 1540. Art. iS. dat nie''^tad, die met recht van Overfpel befchuldigd kon worden , - Plr.giöraatsperfoon verkiesbaar was. in e Staaten van Rolland arrefteerden in de Politieke Ordunn. .'Holland is dato 1, April 15S0. Art. 15—18. dat een echte > h iin overfpel bevonden, met een ongehuuwde Vrouwsper •'til , dezelve man verbeurt zyn ampt en flaat, en verklaait z worden eerloos en onnut om eenige ftaat of ampt binnen Landen of Steden te'bedienen, verbeuren daar en boven 1 r de eertls een boete van ƒ 109 ; o ; e. voor de tweede tW  34^ Geneeskundige- Van Ten tyde yan Keizer Hadrianus vyierden die Heel11 vetter- meesters, die zich tot het ontmannen der Romein ]ti hod"" ^e JonSens gebruiken lieten , met de dood geftraft. (d * Zelf deed men hen, die dezelve Hechts op de Jood 1 tratie fehe wyze befneedcn , deeze ftraii'e ondergaan (bj.P 1'Tauïr- C^e f*&£f* Conftantinus cn Juftinianus verzettedej^ (ireiigst 2ich met de grootfte ftandyastigheid tegen die dolhck!l1 der Priefters van Cybele, waar door zy hunne uitn wendige teeldeelen ailheedtn , en ftelden op dit wanbl r dry f even dezelfde ftraf als op eene weezendlyka r moord (c): wy hoopen , dat die landen, in de wem" reis een boete van ƒ 200 : o : o en voor 50 Jaaren gebanf' nen; de ongehuuwde Vrouw zal voor de eerfte reis 14 dagePI te water en brood geleid worden , voor de tweede reis gfe; bannen voor 50 Jaaren. Indien het overroei gedaan is van ee'L, echte man .met e,ene getrouwde vrouwe , zullen" zy beiden daal en boven voor den tyd van 50 Jaaren uit den Lande gebar "' nen worden: Indien een ongehuuwd man met een f echte vrouwe overfpel bedryft, zal hy mede 14 dagen te wa \a ter en t'e brood geleid worden , en boven dien verbeuren een L boete van ƒ 100 : o : o voor de eerfte reis, voor dc tweed' reis zal hy eeuwiglyk uit de Landen gebannen worden GrW Plaeaat-Poek I. D. Col. 334. Zy die by een voorgaand hW welyk met elkander in overfpel geleeft hebben mogen niet.iBf famen in den Echt treden, op ftraffe van nulliteit van zodak nig een huuwlyk, en daar en boven arbitrairelyk te wordet gecorrigeert. Zie Ampliatie op de Polit. Ordonn- in dato iS. Maq¥ 1666. als mede Refofutie vvn de Staaten van Holland in Publicati tie gebragt by bet Hoff cp den 25. Juny \666. en Plaeaat van W'. Staaten van Holland 16. July 1674. s Vertaaler. (a) L. 4. uit. ff ad L. Corn. de Siec. (6) P aulüs recept. Sent. L V. T- 22. J. j.'liMPE Dij fo Hijlar. Jurid. de bonore privileg. & Jm ib. Medieor. p.12. 13. .M. O) J. Hil. Laur. wit hof Djtf. fur les Eunuques a Duik. l>ourg I7J6.  Stxatsr.egei.in0. 347 ;k|men tot nu toe den allerfchandelykften handel in . tam ,,gïeedenen onbefchaamd gedreven heeft, deeze gru- yl^Z ;Vldaad zullen affchaffen, en de geheiligde rechten baar-, d natuur niet meer op zoo eene geweldaadige wyze v ireeden zullen; laat ons intusfchen hier op uit zyn, Iften, die onder het voorwendfel van het heelen der jb tóten meer dan te veel de ontmanning in het werk Ed ven ftellen , de handen te binden ; men volge het 1 'tbeeld van den weidenkenden en menscblievenden Arst Carel Frederik Markgraave van Baden Durlach3 d by eene Ordonnantie van den 2,7. Augustus 1766= fa lal „ dat de. Operatie van breukfnyden, te dier plaatfe, alwaar zich Heelmeesters bevonden, die ., dezelve zonder Castratie konden in het werk ftel■ fcn, door hen en niemand anders ten uitvoer gebragt vierd 5 dat de Leerlingen der Heelkunde 'er zich op noesten toeleggen ,bm de geneezing der breuken zon-? 1 Ier Castratie te leeren ,'en hier over by het doen hunr„ier examina byzonder ondervraagd moesten worden. » n Frankryk heeft de Regeering ook begonnen met 'eist een waakzaam oog op deeze moordaadige konstib.'erking te vestigen:_ De Societé Roy. de Medicinenikte in den Jaare 1779- in het eerfte deel haarer vertb delingen bekend het gevoelen van drie voornaame le hier toe uitgenodigde Geneeskundigen Poulletier "a Ia Salie, Andry en Ficq d'dzyr wegens dit onderv 'p, by gelegenheid, dat aan dit gezelfchap van we„g s de eerfte Minister een zeer gewigtig ontwerp v meedegedeelt, het welk eigenlyk ten oogmerke ' h 1 het beflisfen deezer vraage. „ Hoe groot het na- . ;9 deel zy voortvloeijende uit de Castratie, die rnt< , oogmerk om de breuken volkoomen te geneezen,, 1 , door veele Heelmeesters word inh:t werk gefield? " ' Reeds'  348 Geneeskundigs devon- Reeds D10 N1 s' zeSêen ZY •> daagde eene« zoogei vrugt- naamden Breukfnyder ter verantwoording opentlyk uit, \ hfjd!" welke' wanneer hy;by de Operatieder breuke der kinde p ren Zaadballen afgefneden had, dezelve aan eenen groo- k ten hond,. die altoos onder de tafel lag, toewierp i die dezelve greetig opflokte; (en hier van ben ikolt by eenen laateren Breukfnyder ooggetuigen geweest.: [ De Breslaufche Verzamelingen gewagen van eenei fr/ Breukfnyder, dewelke in die Stad alleen meer dan acx s Kinderen op deeze wyze verminkt had , en dit heeft, E volgens Haller, in fommige Zwitferfche Cantoni by zeer veele menfehen plaats. De Intendanten te Parys van Languedoc waaren df eerfte, die deswegens hunne klagten voor het Ministerie bragten , by gelegenheid dat men bevond, dal eene menigte van jonge lieden, die men als Soldaaten wilde opfchryven, door eene geheele of gedeeltelyke Castratie hier toe buiten ftaat gebragt waaren, (men weet dat veele Jongelingen, uit vrees voor den Soldaaten ftand zich verminken heten, en veelligt heeft deeze drangreden ook veele Ouders des te eerder tot de Castratie hunner Zoonen doen overgaan;) men liet door hier toegeftelde Heelmeesters onderzoeken , waar, en door welk flag van menfehen deeze konstbewerking wel het meest ondernomen wierd ; de naamen deezer ontdekte Breukfnyders wierden door de Socië teit ter algemeene waarfchouwinge opendyk bekend, gemaakt. De Bisfchoppen van Montauban en Saint-Pap oul* in ervaaring gekoomen zynde, dat het voorbehoedingsi \ middel tegen de breuken, het welk fommige Kwak- [ zalvers met Trompetten gefchal lieten afkondigen te bezitten, niet anders was, dan alleenlyk de Cafiratie \\ deezftl  Staatsregeling; 349 >£'dize waardige Prelaaten verzuimden geen ogenblik de van pendanten hier van bericht te doen toekoomen , de vrugtï-flime, welke zoo eene Breukfnyder zich voor elke ;ifistbewerking betaalen liet, was niet minder dan 30 wres 1 in het byzonder berichte de Bisfchopvan Saint:%cul, dat hem by onderzoek gebleken wasdat het 3I ü der op deeze wyze verminkte kinderen in zyn ■:itf rfpel alleen meer dan 500 bedroeg y deeze Mensenvriend had onder de Landlieden verfcheide das* *t :e breukbanden doen uitdeelen ^ welke deeze onberaamde Breukfnyders zich niet ontzagen weg te nee]i en te Verduisteren; het genoodfehap verzekert, ^ r berichten van verfcheide Gewesten overtuigd te 11, dat dit misdryf nog in veele andere Provinciën ki- Frankiyk in zwang was, het zelve drong dus met m n iever aan, dat 'er een algemeen Koninglyk verM l mogt afgezonden worden, waarby de geneezing aeirj breuken met Castratie aan elk een verboden wierd. !aj" den moest de omzwervende Breukfnyders, die door De .... ,,'1,1.. vreemde ee-e; gefleepen tong-of winderig gezwets den bekom- Brwkjny*' V:den Landman ligtelylc tot zoo eene gevaarlyke 4j» ™f üe{ > overhaalen, uit den lande wecren , of hen ten weerd . ttii 1' i k wardent m Ifte het onderneeirien van cemge Heelkundige konstJfeerktng, voor al het breukfnyden op het ftrengst m jMeden ; — de Geestlyke, wiens byttand doorgaans :ii elke gevaarlyke konstbewerking verzogt word, al} 1 in dit geval der menschheid van grooten dienst 2 j, door hunne leeken van het gevaarlyke, nadeeliM sn misdaadige van zodanig eene onderneeming op -gsj t nadruklykst te onderriditen,- of dit niet baatende, ,;-t behoorlyker plaatfe hiervan bericht te geeven , op be-« meer vermogende middelen ter weering van dit »jj 1 iaad in het werk kunnen gefield worden. Z 2 Daar'  3S° Geneeskundig» »>v on- Daar echter de arbeidzaame burger aan dit gebrek) vrugt- zeer veel onderheevig is, hetzelve door verzuim van hud." W tot tvd aanwast, en eindelyk door het uitzetten Verder der breukzak aanleiding tot de allergevaarlykfte toeval- Vilder lM ge°ft' dCtl arbeid' Ja het &m zelf zeer bezwaarlyk i Gclroke»; maakt * en de lust, ja zelf de mogelykheidtot den byl flaap uitdoofd, en voor den gebrokenen zelf met leef vensgevaar doed verzeld gaan, zoo moest zMkiyk- r' Elke Stads of DorPs" Chirurgyn voorzien zyn van gULope verfcheide, door een kundig en door het Collegium breukbaa- Chtfurgicum hier toe aangeweezen werkman ver*»• vaardigde , breukbanden voor allerlei foorten van breuken in beide de Kunnen. JZ7 2* Deeze moest hy voor eene matige en bepaalde prys "Ja» M.n dm genngen Burê'er afleveren , den armen , voorzien wier nooddruft door een gevvettigd: getuigfchriftl «orde», hem gebleeken is, voor met en op 's lands kosten hier van voorzien, en dezelve aanleggen, hem tevens duidlyk onderrichtende, hoehy zich in deeze gevallen gedragen moet, en van hoedanigc gel vaarlyke gevolgen de Operatie- door eene onkundi- , dige hand ondernomen verzeld kan zyn. fn^Tden 3' Het.zoude zeer nmtiS zYn dm Landman reeds van-1 Landman 'der jeugd af aan eenig begrip van dit ongemak, en ! eeZgZ". eenige algemeene regelen, hoe zich daarin te gegrip gee-, dragen, meede te deelen; ik heb met de grootfte aandoening eenige ongelukkige voorbeelden van del fchadelykheid deezer onkunde gezien, de onge-l lukkige arbeidzaame Landman aan dit ongemak [ onderheevig zonder eenige voorzorg hier tegen aan te wenden, zonder zelf eenige kunde, hoe • zich hier in te gedragen, word op het onverwagt in het veld door eene geklemde breuk overvallen, \ eene I  Staatsregeling. eene verkeerde en kwalyk geplaatfte fchaamte, op Van . , i i DE op¬ liet land niet ongemeen, verhinderd hem zyne kwaal vrugt- by tyds te openbaaren, de ontfteeking in den aanvang niet gefluit, neemt hand over hand toe, en weldra word het weder inbrengen der darmen onmoogelyk zonder het in het werk ftellen der konstbewerking , en in den geheelen omtrek is geen Heelmeester die deeze Operatie anders dan met de ontmanning verrichten kan. 'Er moest derhalven, In elk diftriét een kundig, en vooral in het verrich- 'Er mtes- , . , „ . ten be¬ ten deezer kunstbewerking zonder Castratie, er- kwaame vaaren Heelmeester aangefteld worden, die altoos fterff^~. daar het de nood vorderde by de hand zyn moest, gefield om deeze Operatie, indien het eenigunts moogelyk is, zonder befchadiging der teeldeelen in het werk te ftellen. Daar eene zekere foort van Breuken , die door in Watmen j/l *y water- of buiten het fchecdevhes der teelbal en zaadltreng breuken verzameld water ontftaat, en onder den naam van %ei™?~ Waterbreuk bekend is, eertyds meestendeels door hebbe. de Castratie geneezen wierd, en dezelve thans, wanneer de bal niet aangetast is, op eene veel zagter wyze geheeld kan worden, zoo moest men aan alle Heelmeesters in het algemeen beveelen , om I in deeze Operatie de deelen der Voortteeling zoo veel doenlyk te fpaaren, en zich toe te leggen , om I hunne Lyders in dit geval volgens de geneeswyze > van Pot en Richter te behandelen; ten deezen einde moesten zy in het ondergaan van hunne examina blyken van hunne kundigheid in deeze heelwyze geeven. Aan alle de Heelmeesters eener landftreek moest Van «Ue bevolen worden, dat zy telkens van elke Breuk- XnSre'^C z 3 &y-  352 Geneeskundige Van p£ ON"VRUGrBAARHEII). fnydingen moest kennis wordengegee'ven, Zorge voor Vrouwen aan dit gebrek onderheevig. fnyding die zy verrichten moesten te voorcn ken '%[ nisfegeeven aan de Overheid en den Geneesmees'[ ter; en na liet verrichten der Operatie zonder na:" laatigheid aan het Collegium Medico -Chirurgie cum , een uitvoerig bericht wegens de gedaanfc1 kunstbewerking en derzelver gevolgen doen toekoof men(*). |e: De Vrouwlyke Kunne moest van wegen haar tede fi rer lighaamsgeftei van allen zwaaren arbeid, een voor ü naame oorzaak der breuken, bevryd zyn; het tegen [i deel zien wy dagelyks onder onze landlieden, geej ï arbeid is voor haar te zwaar, zelf met den zwangere» buik zien wy haar den gantfehen dag door in de fchuuf dorfchen , zwaare lasten dragen , en allerlei manlylP werk verrichten; dit alles is ten nadeele eener geluk* kigf (*) De Voorzorgen , welke onze Schryver der Burgerliel"1 vende Overheid aanpryst ter afweering van die , voor deilï ongelukkigen Lyder , ja voor de geheele Maatfehappy zoo nak deelige gevolgen eener door drieste onkunde te onrecht in hel werk geftelde konstbewerking , deeze voorzorgen kunneiï? voorzeker, of geheel of ten deele by ons cn elke befchaafi» natie m«e het grootfte nut ten uityoer gebragt worden. Onzen geringen Burger en Landman is dikwerf het flachtof. fer eener beklagenswaardige nalaatigheid, jaaren lang gaat hj voort om zonder voor zyne breuk door eene bekwaame band eenige voorzorge te neemen, zynen gewoonen arbeid te ver- 'C' richten , en niet dan in den uiterften nood, wanneer het dik- iÈ; werf reeds te laat is, neemt hy tot den Heelmeester zyn [e toevlugt, en de Operatie , niet dan na het openbaaren van [ nadeelige tekenen in het werk gefteld , heeft dus veeltyda eenen ongelukkiger! uitflag, waardoor andere, met het zelfde P ongemak federd lang bezogte Lyders, afgefehrikt worden , ora f zich aan een anderfints eoo htilzaam hulpmiddel te onde*- 1 werpen. ' ' Vertaaler,  Staatsregeling. 353 Sge bevolking; het fchynt echter tot die misbruiken ^Van^ h behooren, welke tot eene noodzaakelykheid gewor- Vrugtj :n zyn; de Breuken zyn der vrouwen niet zoo zeer iden byflaap als wel in de verlosfmg hinderlyk, als in , belemmeren zy door haare grootte, drukking i gevoeligheid den doorgang van het kind, en worm niet zelden door eene allergevaarlykfte ontfteeking ingedaan. Het is derhalven van het grootfte aanbelang, dat i meisjens reeds by tyds door haare Ouders van de i mtekenen der breuken, en de noodzakelykheid om 1 tyds daar tegen middelen aan te wenden, op het orgvuldigst onderricht worden; op dat geene val:he fchaamte oorzaak zy, dat het kwaad de overand kryge, en zy dus ook in ftaat zyn , moeder ordende , dit ongemak vroegtydig in haare kindem te kennen, en daar tegen de nodige hulp te zoecn. - Ik heb hier voor reeds aangemerkt, dat het ontydig Vand^ 'haaien der nageboorte door onkundige Vroedvrou- gm der /en, het al te vroeg op de been en aan het werk be- b™r™e;eeven der Kraamvrouwen, dikwyls oorzaaken geeven ot de uitzakkingen der baarmoeder , deeze verooraaken niet Hechts een gewigtig ongemak in haare jezigheden, maar het werk der voortteeling zelve >ordhier door merkélyk benadeelt; om niet te fpreeen van het walchelyke waarmeede dit ongemak vergeld is , is het niet waarfchynlyk dat, daar de inwendige teeldeelen niet op hun plaats zyn , de vrouw -gtelyk zal bezwangerd worden en blyven, en du al gebeurende zal deeze uitzakking ongetwyffeld de moeiykheid, en het gevaar by de verlosfmg merkélyk ver-' ïrooten; ook worden de uitgezakte deelen dikwerf : Z4 met  354 Geneeskundigs- d/'on- met zweeren en verhardingen bezet, en dus verdwyntli vrugt- abe hoop op eene vrugtbaare byflaap. ' li heid." Ik hebbe waargenomen, dat de uitzakkingen derk Alge- baarmoeder of dei* fcheede , onder de Vrouwen de? p. meenbeid Landlieden even algemeen waaren, als de breuken by dé Ui ngemtk. Mansperibonen: is deeze bedenking alleen niet eeajl allergewigtigfte drangreden tot het in het werk ftellen! eener verbetering onder de Vroedvrouwen , daar nogi daar en boven zeer veeïe anderiints vrugtbaare moe-li ders, deeze haare nuttige vrugtbaarheid ten eenenmaajlr verliezen , na dat zy eenmaal door de gewelddaadigak handen eener onweetende Vroedvrouw mishandeld waa-fi ren; maar om tot het reeds gemelde ongemak terug* te keeren, daar nu de fchaamachtigheid der vrouwen k dit "haar gebrek in een fchadelyk ftilzwygen begraafd, i daar het zelve door beide de Echtgenooten doorgaans t voor ongeneeslyk gehouden word, is het dan wel teil verwonderen, dat het zelve op de voorplanting de al- |i lernadeeligfte gevolgen heeft; het is echter by geluk» niet geheel en al ongeneesbaar, wanneer het by tyds It aan des kundigen word bekend gemaakt: behoorden» derhalven niet alle Vroedvrouwen eene befchouwcnde k en beöeffenende kennis van deeze zoo heilzaame mid-» delen te hebben, moeten zy niet haare Zwangere en ti Kraamvrouwen getrouwelyk waarichuwen voor alles! e wat zodanig eene uitzakking kan veroorzaaken , haar,, en zoo het nodig is ook haare mannen , de ichadelyke i en gevaarlyke gevolgen van dit ongemak, en de mo-il gelykheid van deszelfs geneezing overtuigend voor ^ oogen ftellen? De Stads en Dorps Vroedvrouwen moeften opl i 's Lands kosten van een genoegzaam getal behoorlyk I gemaakte moeder-ringen voorzien zyn, ten gebruike \, der i  :dl arme vrouwen, en zoo dit middel met genoeg- Van zm was, moeten zy de Lyderes trachten te be- vrugt- : vegen by een ervaaren Vroedmeester hulpe te zoe- hbldT Mt, welke hier toe gemagtigd de behoeftigen van de in iige middelen op 's Lands kosten moest voorzien. v S- x. 'f ^indelyk, om de fchade, welke de Maatfehappy Jff^ :\ 1'onzer inwooners, het taliykst kroo-'-'^indien wy de onic riugtp  Van D£ ONVRUGTBAARHEID. 3Ó0 Geneeskundig» vrugtbaarfte huuwlyken wilden nagaan, deeze zoude men ook) , by ons onder onze lieden van aanzien en vermogen moeten; zoeken j de oorzaak hier van is ligtelyk te vinden , zonder dat wy, met de Schryver, onze Meedeburgers van eene allerfchandelykfte en misdaadige verydeling van het oogmerk wyzen Scheppers behoeven te verdenken , gaan wy flechts 'de opvoeding en leevenswyze onzer aanzienlyken na, zien wyk hoe zy zich zoo in den ongehuuwden als gehuuwden ftaat ge-f dragen , en weldra zal het voor ons niet duider meer zyn ijl waaraan wy het gebrek aan aframmelingen by veelen hebbel, toe te fchryven; hier by komt, dat der zodanigen huawlykenl veelmaalen door ftaatzucht,. belang , of trotsheid gekoppeld! worden, zonder dat eenig perfoneel behaagen, veel min on-J derlinge liefde , hier toe meede gewerkt hebben; het minfteffl verfchil baart weldra verwyde-.ing, onverfchilligheid, ja haatmi en verbittering, en hoe zal me.i uit zodanige verbintenisfen met goede grond een talryk nakroost kunnen verwachten! De verdere oorzaaken der onvrugtbaarheid door onzenl Schryver in dit Hoofddeel opgenoemd, zyn in ons Vaderland! «ven als by meest alle de befchaafde Volken in eene meerder of minder maate te vinden , de hulpmiddelen hier tegen voor-f gefteld zyn der aandagt eenes Volksbeftierders , zoo wel als! van elk burger, wien het welzyn van zyn Vaderland ter harte gaat, overwaardig : de naauwkeurige aanteekening der onvragtbare huuwlyken , en derzelver vermoedelyke oorzaaken' §. 9-. zoude in dit ons Gemeenebest voorzeker groote , zo» geene onoverkoomelyke zwaarigheden ontmoeten , het is en1 blyft echter altoos de pligt, zoowel als het genoegen van elk Vaderlandminnaar , al wat in zyn vermogen is tot deszelfs! bloei en welvaard toe ta brengen. f Vutu'iin.' V t F? ;  Staatsregeling.. 361 4v YFDE HOOFDDEEL. ')f.m het Nadeel, het welk men uit r.ffïET verhinderen eener vrye keu- !|ze in het Huuwlyk voor den iej aanwas eener gezonde bevolking te wachten heeft. it 'Mponder de wederzydfche liefde der Echtgenooten jfoemodli het Huuwlyk op zyn best genomen niets meer, dan z0fdc^lt -'•eie onverfchillige fmaaklooze laamenwooning, het liefde der «l!\ik der voortteeling op zoo eene koelzinnige wyze mo'ï-n'tot "llernomen zal niet dan laffe vrugten, dan lustlooze ver~ krygen , 1 deren voortbrengen , dit poogde de goedgunftige eener geaiiuur voor te komen, door het vuur der liefde in den dllfzaa"JiZem der Echtgenooten te ontfteeken, en ik me "ak0~ meling- li waarlyk, zoo dikmaals my een traag, gemelyk jdap is. 'ïmfch voorkomt, niet nalaaten by my zelf te gisfen, zide ook de Vader half flaapend zynen huuwlyksr.ajt voldaan, zoude de Moeder ook ten ontyde gefest hebben: Zodanige kinderen, welke hun aanweeï 1 meer aan pligt, dan aan eene driftige opwelling c> wellust te danken hebben, fchynen hunnen rol op >]: toneel der waereld zeer onverfchilhg, even als - are het hen geen rechten ernst, af te fpeelen, zy (men meestendeels voor figuranten, om de ledige vak11 in het tooneel des leevens te vullen, flaa het oog eens  3Ó2 GENEESKUNDIGE Van de eens op de vrugten van zodanige huuwlyken, waaij, keuze in vaT> belang, of eerzucht den onverbreekbaaren bani Houw- fmeedden, daar onderlinge liefde den bruïlofts fakkel j lyk. niet aandak, men zal zich welhaast overtuigen kun|n nen, dat 'er eene zekere maate van liefdensvtiur ver*a eischt word, om menfehen voort te teelen, welfcrt{ zoo eene leevendige werkzaamheid bezitten, als tin het uitvoeren van zaaken van ■ aanbelang noodwcndigL vereischt word, en zonder welke men niets meer, dank een nutloos inwooner in de faamenleeving is. De Voortbrengfels der liefde , die helaas! grooten-L deels in onecht worden voortgebragt, munten doora gaans uit door hun leevendig uitzicht, én eene werk*, zaamen aart, welke men by de meeste echte afftamme-L Iingen vrugtloos zal zoeken, is het dtis niet den wèlA! meenende wensch van elk menfehenvriend, dat menl. by tyds trachte voor te koomen , dat het werk der E voortttelïng by echte lieden niet eindelyke geheel en E al werktuiglyk wórde. §. II. | DeOvcr* -K heid moet De Overheid houde voor al een waakzaam oog hier L bet huuw- . Tr . S' lyk van op, dat geen Vader van zyne magt ten nadeele derL dên'dieéi- maatfclia?Py misbruik maake, door zyne huuwbaaret tanderbe- kinderen tot een huuwlyk te noodzaaken, het welkj TracZen hun tegen de borst is, en hen geen andere denkbeel-L derenV°en den 5 dan van afkeer en ellende over laat;;niet dath *ven ais wilde,dat men der losbandige jeugd;den vryen teugel e. '"ykFrden zoude ~ vieren, door aan eene ongelukkige tof onbe- 1 tdn%n,- zonmn keuze den welftand eener gantfche familie op z»n>,. te offeren; maar nimmer moeten eigenzinnigheid, k terk.%,1- gierighaid , eerzucht of andere laage oogmerken de • .vér.,' '  Staatsregeling*: j«5g ijrbintenis verhinderen tusfchen perfoonen, by wien Van e» 0 onderling liefde-vimr in de aderen gloeit, en die J^^e iij ): het werk der voortteeling overeenkomftig de Wet- HrET ti der natuur en hunnes Vaderlands voor de maat- lïk. f appy van het grootfte nut zouden zyn. In Frankryk 1 eene wet, welke aan elke huuwbaare jonge dochter I'ftaat, ieder eerlyk man, die haar zyne hand aanlld , haar jawoord te geeven , wanneer men tegen lm niets onbetaamlyks kan inbrengen, en indien haar 1lder uit eigenzinnigheid zyn toeftemming weigert,- 2 3 kan zy tot drie reizen toe haar Vader tot het prtbrengen der redenen zyner weigering opeisfchen , \ ar na het haar vry ftaat ook zonder zyne toeftemi mg zich in het huuwlyk te begeeven; volgens eene ); de zwakke Esquimaux i .fYK. naauwlyks 4 voeten lang aan de Hudfons-baay waren onuitfpreeklyk verheugd, wanneer in 1747^ de > welgefchapen Engelfchcn de goedheid nadden kunne > hun aangeboden vrouwen yoor lief te nemen ( b ) , cn I deeze goedwilligheid der Engelfchen zal vóoi zeker I ten minden voor een tyd de uitwerking der koude op 1 de geringe geftalte van dit gastvry volk ecnigfints ver- > beterd hebben; de vermenging van den koolzwarten Neger met eene Lelyhlanke Europeaane brengt ijl i mers eene alleraanmerkelykfte verandering in de uit-B? wendige gedaante in de door haar yoortgebiagte 1 kinderen te weege. S- vi. ril Poorbeeli Men heeft dus uit dit halftarrig befiuit van fommi-1 "rn»tig-r §e Gemeenten , om zich met gten vreemd bloed te j Jie inruh- vermengen, niet dan allernadeehgfte gevolgen tc ver-!: Vrank'ryké wachten, en eene waakzaame Regeering kan het zelve \ niet ongemerkt laaten voorbygaan; het is dus met hètL grooefte recht dat het Parlement van Dyon uit eenek vaderlyke zorge voor het nut der bevolking, en del. openbaare veiligheid dit misbruik door eene merkwaar-L digc inrichting heeft getracht tegen te gaan , inhou-L dende, dat » „ Het Parlement door 's Konings Procureur Gene-L - ' ' ' ;3";:\," „rail (a) Idees d'un bounête homme i. part. p. 23. (t>) Der Pbitofopbifcbe Artz 4 Th. p. 107,  Staatsregeling 36*9 1. raai verwittigd zynde, dat federd eenigen tyd een Van de ',' misbruik was ingeflopen, het welk aanleiding tot ptizcj in ' veele ongeregeldheden gaf; dat de jongelingen op j^^r het land zich aanmatigden iets te vorderen van die Ets. , geenen , die zich in den Echt begaaven , vooral wanneer dit gefchiedde mét vreemde meisjens, dar, wanneer zy weigerden aan deeze onbiliyke eisfchen ' te voldoen , eene geheele bende met kneppels, ja zelf met Degens en Piffoolen gewapend, het huis der nieuwgehuuwden omringt, de deur open loopt, en : hen gedurende denganfehen nagt beleedigd: dat by | , zulke gelegenheden geweldadighcden gepleegd wori den, die niet zonder bloedftorten aüoopen , zoo dat hier by reeds in fommige Dorpen verfcheide perfoonen gcvaarlyk gewond zyn; dat zelf, wanneer de ; nieuwgehuuwden aan deezen eisch voldoen, dit de ' baldadigheden niet belet, daar gedurende het verteeren van het op deeze onbiliyke wyze verkreegen, dikwerf op nieuw meerder buitenfporigheden gepleegt worden, i .„ Dat de Gecstlykheid, bier tegen door heüzaame - vermaaningen niets vermoogende , haare klagten by de waereldlyke Overheid ingebragt had , om dus I : van het hof hier tegen krachtdadiger hulp tc erlangen. ; .„ Dat verder de Koninglyke Procureur Generaal voorgcfteld had, dat ingevolge dit verzoek ter on, ' derfteuning van den loilyken yver der Geestlykheili aan alle inwooners der Dorpen mogt verboden wbr■ den zich in baar Kerfpel by bruiloften te faamen te rotten, of, onder welk voorwcndfel dit ook zyn mooge, met eenige wapenen verfchynen, op ftraf, fe voor de eerfte reize van 50 Livres, voor de twee-. , de reize van aau den lyve te worden geftraft, dat Aa 4 n in  37 Geneeskundige vry* DE " in dezeIve ^^affe veryallen zullen zy, die yan nieuw- keuze pi „ gehuuwden, fchoon zelf met eene vreemde jongeI'. Huuw- " Dochter gehuuwd, iets het geringfte, zelf onder \ ?> wat voorwendfel zulks zoude nioogen zyn, of eis,, fchen, of aanneemen, en daar en boyen gehouden i „ zyn te vergoeden alle de fchaden door zodanige ; „ baldadigheden veroorzaakt zonder eenig appel, enz. „ Zoo heeft het Parlement goedgevonden in overeen^ I ,, komst met 's Konings Ordonnantiën deswegena ,, ia. Maart 1653. 3°- Maart 1688. 18. AugustJ ,, 1696. 24 Septemb. 1705. geftatueert, op nieuw ta ï „ beveeleu, dat ifï „ Op ftraffe eener daadlyke gevangenneeming Jk „ geldboete van 50. Livres , en andere zelf lig-»; „ haamlyke ftraffen, alle faamenrotting en het dra* ,, gen van wapenen by gelegenheid yan een huuw- k ,, lyk ten platten knde 'zal verboden zyn. fe» „ Zal het op de gemelde Lyfftraffe en boete van l „ 300 Livres verboden zyn van Nieuwgehuuw- P ,, den iets hoe gering ook te eisfchen, of als een p „ vrywdlig gefchenk , onder welk voorwendfel li „ dit ook möoge zyn, aan te neemen. '3. ,, De overtreeders deezer Ordonnantie zullen zon- * „ der uitzondering ter voldoening deezer boete I „ zonder eenig appel gedwongen worden. u ï. „ Aan dezelfde ftraffe zullen onderworpen zyn, ) „ die Herbergiers of Gasthoudérs, die hunne hui- f „ zen of Herbergen hier toe laaten gebruiken. „ Word bevoolen aan alle Overheden op de flip- K ,, te en onzydige nakooming van dit bevel een f „ waakzaam o©g te houden. ■ [ „ Dit bevel moet door den Procureur Generaal- L „ aan alle Gerechten gezonden, ter bekoorlyker f tyd f  Staatsregeling. 371 ■ , „ tyd en plaats voorgeleezen worden, en deeze Van os : I voorleezing moet ten minften eenmaal 's jaars keuze in : I ,, in alle Parochie - kerken des Zondags na de Pre- Hmrw- ,, dicatie herhaald worden. t*k. I L Gegeeven in het Parlement te Dion den 6. Auïjguft. 1718. :i j' G u'g t o n. f VII. * i '. :Het waare zeer te wenfchen, dat men deeze on- Menmoet tfftandige wrok, vooral die onder de Jongelingen van 'n Ml eene Dorp tegen die van het andere plaatsheeft, der Dir;or alle moogelyke middelen trachtte uit den weg tikande'" ;struimen, het is immers zeer natuurlyk, dat een '//J^'^ v/). i Pet beste my toefchynend middel zouden de Feest- voorjtag da- «n 4'na' ») Aeli anus Var. ffljlor. Lib. IV. C. ij Aa 5  »72 Geneeskundige, Ivf J5 r I i I 9 i X ! T •- A T q' Van de dagen zyn, op welke de jeugd der by elkander gelee» keuze in gen Dorpen onder het opzicht haarer Overheid me Houw- Gander eenige dagen in eene betaamlyke vrolykhek lyk. doorbragt , geen 'haat of jalouzy inoest hier geduk hy eïkan- worden, hy, wiens wreveligen aart hem tot een ver gZg°G?- ^00rer der algemeene rust en vrolykheid .maakte meent,n moest by de eerfte beweeging daar toe' uit het geza eikanJe"' ft'hap gebannen , en naar verdienften geftraft worde» 4*v?bm~ •L^us verzamelden onze Voorvaders hunne jeugd o| der lommerryke eiken, alwaar by hunne liefde wel kende, danfen ïncenig gelukkig huuwlyk geflote SHowIa w*ier.d , even gelyk' 'by ons op Kermisfen en Feest» den meenlg flukfche Jongeling het bloozend mcisM «->n iyejmeenende huuwlyks voorflaagen doet: men trad» te dus nimmer deeze openbaare landvermaakcn af ft **** ' fchaffen, om eenige ongeregeldheden, die zcer wm! konde voorgekomen worden': de Joodcn , ( een volk het welk zich in weerwil van alle onderdrukkinge»; beeft wecten ftaande te houden,) behouden zelf ondeln ons (in Duitschland) de gewoonte om op elke Feestti dag haare jeugd te doen .by elkander komen, en bljj moedig arm aan aan duor dc ftraatcu te doen wam delen." ■ M € VIII v i i i, . ■ fan het Nog eene omftandiglieid verdiend de opmerkinjji! $tft"nn ecner mcnschlicvcnde Overheid niet te ontgaan; 'el £nVender ?-/n riiannen , diehet zy uit goede , het zy uit kvyaift tuuwlyks- dé en onverfchoonlyke oogmerken, zich met meisjeni si ~^Zg°'., yerlooven zonder bepaaling van tyd, wanneer zy dee-1 ze hunne beloften vervullen zullen, — dus laaten e zy jaar op jaar voor by gaan, terwyl zy , of eer rvoorbaarjg en ongeoorloofd genot van hunne belofte ge- o ,i .0 .vi *1 ff* ■ ja  Staatsregeling. 273 len. of'zonder zich aan het verloofde meisje te bedeunen, ontrek, mmerd voort leeven , terwyl zy zich muZi W 1 dood toe kvveld, en eindelyk nog tot loon haarer ^vastigheid door haaren meineedigen minnaar ver- lyk, leti word; dus lyd niet flechts haare gezondheid een 01., (telbaar nadeel, daar eene geftadig te leur gdU■•2§ verwachting , haar in eene kwynende ziekte en laad fappigheid doet veivallen , maar tevuis verllptook dc tyd, waar in zy eene andere verbintenis llde kunnen aangaan, en voor haar zelve , haar ge-? :ht , en de maatfehappy zoude van nut kunnen sl i; terwyl intusi'chen de eerloozen vemater iu de oJaerj der ontucht, zyne gezondheid en het vermo- || om zyne voormaals aangegaane verbintenis te ■ vvullen, moedwillig verfpilt. illoo eene verlouving aan een huuwbaar meisje ge- x*°f^k_ ■.s:ven moast , wanneer dezelve binnen drie jaaren be 'd om in |t vervuld was, ophouden voor haar verbindende te f;*™stett Mn zonder dat zy hier door zoude vervallen zyn tyJ te be~ ' J , , paaien. .'m haaren eisch, om deswegens door den verlaater iJiadeloos gefield te| worden; het zy dat hy in den j gehuuwden ftaat bleef voort leeven, het zy dat hy ■ chts zich van dit tydvcrloop bedienen wilde, om p! zyn eerfte belofte ontflagen te worden, en aan me andere zyn hand aan te bieden: zelf onder de .'«:, timukken geniet de vrouwlyke Sexe eeniger maate :';|: voorrecht, daar 'er onder dit volk eene wet plaats . ;i eft, welke ftelt, dat een verloofd meisje niet tater isj| n met haar ao. Jaar in haar huuwlyk mag treden, |1 , wanneer hy, aan wien zy verloofd is, haar op dj'»tyd niet ter vrouwe neemt, na dat hy van haarent8 egen driemaalen gewaarfchuwd is, zoo mag zy met :eï aorkennis van den Nojoit'ÉUü een ander uitgci ■ ra r ë ' li huuw:  374 Geneeskundige Van be huuwlykt worden, de reeds ontfange huuw'yksgiftep keuze in mag de Vader der Bruid voor zich behouden. Huuw- ^en meLSje ls m de maatrchapjy eene waar, dit flechts voor een korten tyd kan bewaard worden, ha:»> re ingeichap n neiging, en de verleiding der manlyfep Kunne ftellen haare deugd daagly^s in gevaar, en déjp ze zelf ongefchonden blyvende , verliest zy weldrak wanneer den bloem der jeugd verwelkt, die hoed»-' mgheid , welk? haar voor de faamenleeving van eei P allergewenscht nut doet zyn, haar edelfte vrugtbaaJK heid; met welk recht zal derhalven een man, die on«k*' raaden , of zelf met flinkfche oogmerken, zich aai' een meisje verloofd heeft, en deeze zyne beloften bij p' nen een geruimen tyd niet kan of wil vervullen] f» niet welk recht zal zoo een man haar het aangaa!" eener andere verbintenis verhinderen kunnen,—"zjp een veel beloovend verleider, in weerwil van alle oÊm lyke wetten den bloem der maagdelyke jaaren ongel1'' fti aft afplukken en bederven, en dus de maatfehapp p Van het voordeel, het welk zy zich billyk uit baar i vrugtbaarheid belooven mogt, verfteeken, alleen 01 tl dat het hem ?oed dunkt zyne zwakkere natuurgenoot I» aan de vervulling zyner ongeregelde driften op t f offeren ? ' p Wanneer de verlooving tusfchen beide de gi fïr>cb !! ten op deeze voorwaarde gefchied , dat het me;sje «I indien dezelve binnen drie jaaren niet vervuld word t: zich geheel ontflagen kan rekenen , wanneer de man >' zoo by zich in deezen opzichte onredelyk, en met di $ll goede zeeden onbeftaanbaar gedraagt, voorzeker des6:; wegens eene rechtvaardige ftraffe te duchten heeft, ali P dan zal gewis de Jongeling, die "van zyn toekomenc f beftaan nog geheel onzeker is, dan zal de fcbnonÉ)1' K'iiïl  Staatsregeling. 375 Kme in het ontydig toeftaan haarer gunften aan den ^Van »s foonfchynende verleider veel behoedzaamer zyn. keuze u* i i;en tweede minnaar , zal zich met meer vertrou- htowM\ wegens de onfchuld der vorige verkeering, aanbiien ; die meisjens, welker eerfte hefdensonderhan■ ng na drie jaaren baares ondanks op niet is uitge-. oien, zullen veel eer vooronderfteld worden, haare rngdelyke kuischheid behouden te hebben, danzy, :3i in vol vertrouwen op de ftandvastigheid haares Minaars , die haar op eene onherrocpelyke wyze :nwbeloften had gegeeven, in een gerust vooruitziit cp de onfehenbaarheid haarer gelofte, veele jaaren W ter een als minnaar en minnares gekeft hadden. ?oo zich aan de andere zyde eene verloofde van kan haar toegeftaane vryheid niet wil bedienen, en Jen draalenden minnaar niet v>or een ander wil laaten ssren, zoo moet dit haar vryftaan , daar doch eene Ifvongen Echt, zoo wel voor de gezondheid der lierZydfche Echtgenooten, als voor eene gelukkige J Jking zeer nadeelig is; echter, daar de manlyke 5 e zich op deeze wyze van de fterker driften der ojiunlyke Kunne ingeplant, bedient, om derzelver ..non febynende beloften met een onfchuldig verI iwen te doen aanneemen, zoo is het de pligt der ,c£ :;rhcïd voor de nakooming deezer beloften op het sjêruklykst te zorgen, en de moedwillige verlaating Jff fchandelyk bedrogene op het ftrengst en wel J r maate des verboren tyds, tot vergoeding der be(liigde onfchuld, en van het in zyne billyke verwachJ ; te leur gefttlde vaderland te doen ftraffen, op dat .iZianige opmerkelyke voorbeelden andere van zulke „„c geregeldheden moogen affchrikken, en de maatfehapJ ihet voordeel der ongedwongen huuwlyken in den ."1 aart-  37^ G e n'e e s k u n d' i g s Van de aanwas haarer gezonde en gelukkige led;n, meer er v itfüZE in meer mooge ondervinden (*). HLy _ 1 . ■ Huuw- (*) De vrye keuze in het aangaan eener verbintenis vai j lrK* Zoo veel aanbelang , waar van het wezenlyk geluk van on J leeven grooten deels afhangt, is niet Hechts voor de weder iydfche Echtgenooten eene zaak van het uiterfte gewigt j; maar der Maatfehappy, het Vaderland ligt hier aan groote I lyks gelegen , zonder deeze kan men immers, volgens M F zeer gegronde aanmerking van onzen Schiyver , geene ge ! zonde aframmelingen van een gelukkigen Echt, geene nu«| ge werkzaime leden der Maatfehappy verwachten ; het 8! derhalven de pligt eener rechtgeaarte Regeering, den onbilfyi ken dwang van Ouders of Voogden paaien te ftellen ; hieroM moeten volgens de wetten van ons Vaderland , minderjaari; ge, wanneer zy in den Echt zullen treden, duchti e bewyzei | van hunner Ouderen of Voogden toettemming te voorfchyii brengen ; nimmer echter kan vuige gierigheid , trotsheid i haat of hardnekkige grilligheid, het huuwlyk van meerdeijuj; rige verhinderen; indien Ouders of V'oo.;den , als dan no hunne toeftemming hier toe blyven weigeren; moeten zy d j redenen van deeze hunne weigering der Overheid open lé| gen; dit niet ',d end? , of dezelve niet gewigti • genoeg bi vonden zynde, heefc het huuwlyk der verloofien voo tgangi zonder dat het ielve door ontaarte Ouders of onbiliyke Vooj J den kan verhinderd worden. Die jaloezy tusfchen nabuurige Dorpen , met opzicht tot he b uithuwen haarer huuwbaare Meisjens 5- 3- heeft by ons geen I zoo zorglyke gevolgen, en , fchoon voorzeker meenig flukfeh b boeren gast, met geen goede oogen aanziet, dat een zyri i' knappe buHrmeisjes, hem door eenen vreemden vryer voo' de neus weg gehaald w*ord , zeer zeldzaam echter fpruiten hi« Si eenige gewelddadigheden uit voort. Het uitftel in het volbrengen der trouwbeloften , of M l fchandelyk verlaaten van het onfchuldig meisje zyn ftrafwaai. dige misdaaden, die in ons Nederland meer dan te dikwejij' plaats hebben: het geen onzen Schrrver , §. 8. ter voorke i ming van derzelver rampzalige gevolgen voor de beminlyk Ij Runae , ter afkeering van het nadeel , hier door aan de Maal j. fchappy toegebragt , aanpryst, is voorzeker'enzen aandacb I ©verwaardig. ï i r i 1 4 11 s. j ZES!  S T A A T S I ïVïl'ï H G> 277 iO >0OO<»^C>C>C>^^ :esde hoofddeel. Vn de geschiktste middelen, o mt olwasse meisjens tot aanstaande rechtschape moiDEUS, te vormen. „ Par rextreme mollejfe des femmes commence ,, celle des hommes. Les femmes ne doivent „ pas être robuftes comme eux ; mais pour „ eux; pour que les hommes qui naitrmt „ cTelles, le foient aujji. J. J. Rousse au de VEducation. >■<■ s- i. i l e Natuur zelve vormt der menfehen uitwendige De $fd. iiarite tot het oogmerk, waar toe zy hen met 'er t,uur al~ . ■ ° 7 J leen vormt sy gefchikt heeft, en , wanneer men haar ongeftoort degezond% haar zelve overlaat, koomen uit haare handen by- ^5."*°*' 8 liet dan meesterftukken; zy laat het voor den i Isch over om van menfehen, dieren en boomen, *t eklyke dwergjes te vormen: de meeste volken, die I den fcheldnaam van wilden geeft, hebben eene .J kreflyké geftalte , de meisjens zyn vlug, en tot 00,il .verrichtingen haare Kunne eigen uitmuntend gein it , voor al tot het werk der voortteeling, het 1 t by hen ongelykgemaklykeren gelukkiger afloopt, 1 by ons j zoo dat volgens Graunt's waarneemin-  378 Geneeskundige Van be mingen in Araerica van de duizend kraamvrouwan >! lykea op- naauwlyks ééne fterft. voeding - L ■er. Doch- C. I J ters. 0 indaag- ^erieel anders, is het aldaar gefteld, waar de ge- 1 Jcbeopvoe- woone wyze van opvoeding, even als by ons, dc meis> P tZrdèbe- Jens> die flechts eenigflnts boven het laagfte gemeen,É wiking in en den boeren ftand verheeven denken te zvn, van f vet alge- _ t meen, en haare tederfte jeugd af tot haar huuwbaare jaaren toe,Pf \y'ie°s7xe P°ogt als het waare te verlammen , om eindclyk uit*1 in het hy- dezelve zoo een zwak en vertederd nakroost, als merrfr zonder »..,., ' ten hoeg- zien ichynt te willen verfchaffen', voort te teelen. P ^eeiig""' Eene vrouw, volgens dat geen , het welk men goe4! den fmaakheet, opgevoed, is in tegenoverftelling varf zoo eene, welke de natuur aan zich zelf overgelaaf ten voortbrengt, een ellendig en deerniswaardig fchep- F fel, zoo zy genoodzaakt is haare geringe krachten^ voor eenigen tyd in het werk te ftellen, weldra open f baaren zich by haar alle tekenen , welke men by eenei:u zieken waarneemt ; hartkloppingen , ademloosheidj! beven en vermoeidheid ; haar eeuwig duurend^zitten,!11 de onafgebrooken rust haarer fpieren veroorzaakt, datF de omloop haares bloeds zich niet verder befpeureri1^ laat, dan die vaaten, waarin de geringe krachten van1 het hart alleen, het zelve kunnen voortftooten, in |l die deelen, ter welker aanvulling deeze kracht niet f toereikende is, kan men naauwlyks eene beweging P der vochten gewaar worden , de doodskleur en opge- K blaazen aangezichten onzer aanzienlyke Stads fchoo-P nen zyn de gevolgen deezer byna ftilftaanden omloop £ der vochten; terwyl daar en tegen de bloozende wan-K gen onzer gezonde boerinnen j den gelukkigen over- |o vloed i  St'aatse.ëgèlïng. 37^ ikd van heilzaame vochten aantoont, uit welke wy vxn dê 1: fh :vige kroost onzer Landlieden te wachten heb- i.ykz op- VOE15ING DER. §. III; Dochters. :De invloed van Zoo eene opvoeding op het alge- zyhd» liene welzyn kan men met een opflag van het oog °^aahket ï peuren , dat allernadeeligst moet zyn ; hier in is' fterven ( «;entlyk de oplosfing gelegen dier fmertlyke waarnee- jng, dat de kinderen der aanzienlyken in veel groo- iersn' ij getal fterven,■ dan die der Landliedende leevens- jichten der zwakke verteederde moeder zyn niettoe- ikende om haare vrugt zodanig, en Zoo veel' v'oed- t toe te voeren, als- nodig is tot derzelver behoor- Le ontwikkeling , en ter best moogelyke volmaaking in alle derzelver deelen; men flaa het oog óp het ! | van zodanige moeders zelve: gn kit* Men zie de j- volgens deeze wyze Van opvoeding, opjwasfen vrouw, hoe fpocdig zy , terftond na haar i -fte of tweede kraambedde, al dé voorrechten, die : uit hoofde eener bevallige gedaante gehad mogt ! jben , op' eenmaal verliest, eü als het waare inftort, ;wyl dc flukfche, arbeidzaame boerin na eene ge\ tkige verlosfnig weldra het kraambed Verlaat, haar uk op het land vervat, en zonder in haar gezond hhaamsgeftel eenige meikclyke verandering' onder' an te hebben, op nieuw tot eene volgende zvvarigér- id gefchikt is. Ondanks alle de byftand, welke de Steden' voor are inwooner'esfen meer dan het platte land oplegen , daar de Vroedvrouwen in dezelve doorgaans jmdiger zynen veele gevaarlyke toevallen door de dige hulp van Genees- en Vroedkundige» gelukkig' Bb ifr  3go Geneeskundige Van dk afgewend kunnen worden, die Voor de hulpelooze boe- I ivke'ov- nn doorgaans doodlyk zyn, onaangezien alle deeze i voeding voordeden , is echter het kraambedde op het land t der Doch- van minder gevaar verzeld , dan in de Steden, niet ï xk.s. tegenftaande echter dikwyls de al te voorbaarige boe- , S; rin, door zich te vroeg uit het kraambedde, en aan Jt haare bezigheden te begeeven , of andere verwaark>a 61 ■ zing zich zelf om hals brengt; een gevaar, voor het 61 welk de vadzige Stadbewoonereslè geenfints bloot ligt. >m S- iv. dfrd dfr- ^an men n" ^eeze 200 §ew'gt]Se zaa^ met onver-iii taken fchilligheid over het hoofd zien ,• lt3n men toeftaan M t«Tdiglrg' dat elk burger zyne dochters, als in navolging der» verbett- Turkfcfie gewoonte opfluite, door een zittend leeven'<|: rWS' haar, in plaatfe van haar tot eene rechtfchapen moe-|| der van gezonde buigers te vormen, doet opwasfen Is tot een deerniswaardig fchepfel, waar uit niet dan nut- f looze doodeeters voor het Gemeenebest te verwach») I ten zyn? nrden, vinde ik het ten hoogften ongeraaden onze jerztWt. n üere liefde-panden in dezelve op te fluiten; veel lie-' iJ f zoude ik eene rechtftreeks tegenovergeftelde wyze M ■ 3 opvoeding aanraaden , wanneer het ons te doen i; om'de verwachting van het gezonde lighaamsgeftei J zer nakoomelingen op de ftevige en onbedorven' eJ zondheid hunner moeders te Vestigen.' . sei De zwakheid der Aüatifche volken is voorzeker jJl ten deele aan de byzondere wyze van opvoeding jj mner Dochters toe te fchryven, dewelke van allen Bb'j» $P £t Vr* J  382 Geneeskundige Van ds omgang met het geflacht der mannen 'afgezonderd in ,a %yk**opl het binnenfte hunner huizen worden opgefloten ; ja .. votwNG zeif geduurende haare reizen in van rondom befloten ^ Doch- rytuigen worden overgevoerd. Hoe hemelsbreed yerfchild hier van de opvoeding der \( teeiT'der aan^aande moeders, volgens de wetten van Lycurgus. ^ e oveiige Grieken, zegt Xenophon, houden e, noJtèrf •>■> het voor welvoeglyk, dat het geflacht der vrouwen | darnoe"' " z'ctl in a*le **'lte met het spinwiel bezig houde j l welke kinderen heeft men van zodanige moeders te |c „ verwachten ? I „ L;. curgus liet het wolfpinnen voorde dienstmaag- „ den over, de opvoeding der kinderen voor het Ge- ij „ menebest hield hy voor iets van het grootfte be- [ „ lang, en derhalven voor de waardigfte bezigheid st ,, van vrye burgeren; hy beval, dat het vrouwlyk 3, „ geflacht niet minder dan dat der mannen zich op de E/ „ lighaamsoeffeningen zoude toeleggen, hier toe ftel- ,| „ de hy zoo wel voor de eene als andere Kunne be-. \ paalde dagen, waarop zy zich in wedloopen en wor- \ „ ftelen moesten oeffenen; zyn vast gevoelen was, $ „ dat hoe fterker de moeder was , des te duurzaa- |( ,, mer en beter de gezondheid haarer kinderen zyn „ moet " (a ). By de Kalmucken is het vrouwvolk even vlug te* » paarde als de mannen, de jonge meisjens ryden met ti de jongelingen om den prys: (Z>) federd het invoe- ffi ren der Koetfen is in byna alle landen het te paarde ^ ryde der vrouwen in onbruik geraakt, voormaals re- j den ;t C«) De Rebus Laeedemtmitftttat  Staatsregeling. 303 :n de aanzienlykfte vrouwen in het gevolg haarer Van be J LTGFT\am- orftinnen ter Jagt en op de reize; deeze zoo nuttige LYK 0prhaamsoeffening is onder ons byna geheel vergeeten, ™™u"° i hetwaarete wenfchen, dat onze aanzienlyke vrou- Docaen door haar voorbeeld dezelve wederom poogde in rang te brengen. De Lighaamsoeffeningen in de vrye lucht zyn voor tonizaaide de geflachten hoogst noodzaakelyk, zy onderhou- der ugin den omloop der vochten, en het leevenwekkend fr™g°eT mr der zenuwen, zonder het welk niet dan zwakke, voor he» vrowwlyk chts ten halven leevende fchepfeltjens geboren geflacht, prden. Een ftaat, die met een onverfchillig oog de gebre:in in de opvoeding haarer aanftaande moeders aanet, verwaarloost tevens, ten koste der nakoomeling: aap, alle die voordeden eener ftevige gezondheid, ilke onze voorouders met zoo groot eene zorgvulIdieid zoo lang door eene geheel andere leevenswy.1 hebben weeten te behouden. Van welk nut doch zyn voor het Vaderland het' rduurwerk , de kostbaare kanten en manchetten, :t welkers vervaardiging zy eenen tyd verfpild hebn, die tot het verkrygen eener beftendigc gezondid en ftevig lighaamsgeftei had moeten befteed worin ? is niet het lot der landmeisjens, met opzicht : haaren welftand, zoo verre boven dat der Stads inooneresfen te verkiezen, als haare bezige opvoeding h die droomige opvoeding onzer Stedelingen veriiillend is. Eene burgerlievende Overheid moest derhalven door rftandige overreeding en eigen voorbeeld de natuurke geneigdheid tot eene'.vadzige ledigheid, de vrouen in de Steden zoo zeer eigen, trachten tegen te B 3 gaan,  $84 ÖENEESKUNTJlöS ^an bé gaan, en die gebreken, welke van tyd tot tyd in de >\ voeding der meisjens van aanzienlyke en middelmaa;' tige burgers zyn ingefloopen, op het krachtdadigst te Poch- verbeteren. $. VI. nff*c%'r. Men moest de geneigdheid tot de daaglykfche fpeeM1 fra-i e- partyen der vrouwen poogen tegen te gaan, en » ï*elch,"Pên p'aatfe hier van het vermaak der wandelingen trachte» ting^dër 'n te voeren ? het aanleggen van openbaare wandel* 'wamu-, wegen is derhalven een nuttig fieraad van groote Stpjfe den , de aandacht eener goede regeering ten hoogftei! waardig; en het zoude zeer nuttig zyn den fpeelge zelfchappen, waar by zich ook het manlyk geflacht be vind, eene bepaalde tyd te ftellen, boven dewelke z; zich niet aan de fpeeltafel mogen vinden laaten. §. VII. fertor-f ik zai niet onderzoeken in hoe verre de Schouwfpe %'fbete*- len, zoo als die thans zyn, tot de verbetering dj SclicJw- zeeden van het geflacht der vrouwen meedewerken Jgeln, 0f niet- dit is zeker, dat, daar voor deezen geen vJ opgevoedde ongehuuwde vrouw zich wegens de ge neigdheid der Spelers tot ergerlyke Idugten by eenig Schouwfpelen vertoonde, thans,federd het kuifche oo door dezelve niet meer geërgerd word, dit een de meest gezogtfte uitfpanningen geworden is: het agi doenlyk hart onzer meisjens, word dus vervuld me minnekozeryen, niet altoos op de leest der ftrengft zedekunde gefchoeid , haare verbeeldingskragt won gaande gemaakt, en in haar teder zenuwgcftel aarr doeningen verwekt, die nog voor den rust haarer zb len  Staatsregeling. 385 'tl. nog voor de gezondheid haares lighaams voor- Van t>% I ' ö d . lighaam» eelig kunnen zyn. lyke op- ! Maar het geen daar en boven onze byzondere aan- ™£DINtt acht verdiend, is den te langen duur onzer T -oneel- Dogh,3elen, hier door word de vrouwlyke Kunne meer en neer aan eene ledige, zittende leevenswyze gewoon, et langduurend verblyfin de bedompte Schouwburg , iet allerlei uitwaafemingen en fchadelyken kaars-damp ipgvvuld , is der gezondheid voorzeker zeer nadeeJg; men moest dus van wegen de Overheid een korITr tyd voor het tooneel bepaalen , en het zoude misbhit n van veel nuts zyn eenen dag ter weeke te be:emmen , waarop ter eere onzer ongehuwde vrou/en zodanige ftu'-ken vertoond wierden , die byzoner tot haare leering en verbetering gefchikt waaren, n van dewelke men zich op het gemoed onzer jonge )ochters eene gewenschte uitwerking kon belooven. S. VIII. Tot hier toe de lighaamsoeffeningen en beweeging r*tM*zx behoudenis en verbetering van der vrouwen ™*;cb™% ;ezondheid hebbende aangeprezen, moet ik nu oqk bet dansan de andere zyde aanmerken, dat deeze beweeging Jen' iet al te heevig zyn moet; de veelerlei dansfen zyn :oor fommige vrouwen , die op dit vermaak ten uiter:en verzot zyn, eene voornaame oorzaak van veele likten, zy beroemen zich verfcheide haarer dansge.booten, ten einde adem gedanst te hebben, en hoe J iuur komt haar dikwerf deezen roem te ftaan ! 'er ikyn weinige Steden, die geen voorbeelden opleveren ran zodanige Dans-heldinnen, die dit hun overgedreven vermaak met de dood hebben moeten boeten, Bb 4 vooral  385 Geneeskundigs ■Van de vooral zoo zy door deeze heevige beweging verbit, LTGHAAM— * i j * r lyke op- zien door eenen frisfchen dror.k poogen te verkoelen, voeding of zich onvoorzichtig aan de koude der nachtlucht bloot poen- ftellen. Dat foort van Dansfen , het welk eene foelie en aanhoudende beweging vordert, zet het bloed in eene gisting , die niet dan bezwaarlyk te dempen is, et aan de gevaarlykfte toevallen oorzaak geeven kan, en hoe dikwerf is de fchoone Sexe niet in eene toeftand^ die het gevaar van zoo eene heevige. beweging, tefl minfte verdubbelt. Zoude dus de Overheid het recht niet hebben, om % ten nutte der gezondheid haarer burgeren , den tyd der danspartyen te bepaalen , en tevens alle heevige danfen te verbieden. Zoude het niet pryzenswaardig zyn , dat zy aan Ouders of nabeftaanden verbood de meisjens aan baa-i re zorge toebetrouwd, zonder opzicht, vooral niet op zekere tyden, tot zoo heevige oeffeningen toegang te ■ geeven; dat zy bepaalde, dat geen dansgezelichap van pen mogt fcheiden voor ten minfte een half uur in ftilte gerust te hebben, cn ter verderen aandrang de gevaarlyke gevolgen eener te fterke verhitting opent-, lyk liet bekend maaken. De Magiftraat van Bazel, als meede die van hetCanton Solothurn verbooden, op eene boete van 50 ponden , dat foort van danfen, waarin eene geduun'ge heevig ronddraaijende beweeging gemaakt word (Walzetanzen.) §• IX. Madeit De Overheid moet verder zorgen, dat geene wyzen rtg/'tt'~ van kleeding ingevoerd, of van de Ouders nagevolgd l. wor- I  Staatsregeling. 38,7 | kirden, welke in ftaat zyn den groei der meisjens te JG^J£ •vthinderen, of haare gezondheid te benadeelen; op lyke op- eie andere plaats zal ik deswegens my verder uit- D"™IN0 llten; thans zegge ik alleen, dat het te wenfehen Dociivare, dat, even als ik met groot genoegen m net :: przichtige wyze gewaarfchuuwd is, by het onnozel ;M isjen eene hevige ontroering, die niet zelden dezeli ■ terftond wederom doet ophouden, en eene me- , '< i jte van moeilyke gevolgen nalaat , zy vervalt in J (ie kwaadfappigheid, eene verbasterde eetlust doet ilp de maag enj ingewanden met de onverteu-baarfte 'i j gezondfte ftoffen opvullen , eene zekere loomheid in \ : e de ledemaaten doet haar meer en meer tot rust M vastigheid overhellen, tot dat eindelyk de geheele ri, zondheid onder de voet geworpen is, en een kwy»>, ind leeven , onvrugtbaarheid, of ellendige deernisa' aardige afftammelmgen , de gevolgen deezer onkuni inde zyn; ter afwending van zoo veele en groote Ho^dee» iheilen moeten verftandige middelen in het werk ge- gen tegen a eld worden ; middelen , welke voor kinderlicvende *> gaan. \ iiiders , zoo zy hier van flechts onderricht zyn, « , et moeilyk zullen zyn aan te wenden. i|| De Ouders moeten hunne dochters, ten laatfte op li 2t einde van haar 13. Jaar, van de gewigtige veran- ering, welke haar te wachten ftaat, voorzichtig keuIs is geeven , en haar waarfchuwen zich wegens dessi' elfs eerfte verfchyning niet te ontftellen, maar haar v. crftond hier over raad te plegen , het gewigt van dit ü ydftip moeten zy hierop het ernftigst voorftefien; 1 haar  '300 GïHïïSKüSBl'ü Tan at haar waarfchuwen, zich als dan vooral naar de ftio 4JGHAAM- r . iyke op- ite regelen der zorvuldigheid te gedragen, zich var voeding al|e nadee]ige fpyzen en dranken te onthouden, ziel'( tjemH" zelven a,s dan eenc matige lighaamsoeffening in de ruit( me lucht te verfchaffen , en vooral moeten zy haar eet' vertrouwelyke openhartigheid jegens haar moeder oit! Geneesheer inboezemen, haar voor oogen ftellende ir dat het in de daad eene zwakheid en zeer fchadelyli vooroordeel is, wegens eene zo natuurlyke zaak eener verkeerde fchaamte te voeden, en hier over niet mef1 haare naastbeftaanden te durven raaddleegen , voor dat men zich door ftilzwygen reeds een ongemak heeft orfï den bals gehaalt. Men moest op zeer ftrenge ftraf de Kwakzalvers! f' Dorps - barbiers , Vroedvrouwenen bemoeizieke Doe-F toresfen , verbieden door aderlaten, of andere midde-11 len jonge meisjens, die haare ftonden of niet, of nieif dan zeer ongeregeld gehad hebben, te willen genee- J zen, dit tydftip is voor het vrouwelyk geflacht vaa[ te grooten aanbelang, om de zorge geduurende het F zelve aan onkundige handen over te laaten, het vori | derd eene veel grooter kunde, en men heeft dikwylsp het fchranderst doorzicht nodig om te beflisfen , dB men in dit geval eenige middelen in het werk moetff ftellen, dan niet. De Overheid moet met geen onverfchillig oog aan* zien , als een meisje in den bloei haarer jaaren een deer* niswaardig flachtoffer van verzuim en onkunde wordj dewelke door een verftandiger voorzorge eene vrugtbaa* re moeder van nuttige burgers had kunnen worden (V)*1 5- 00 Natura imperia gemimttt , turn funut adult* Virgitsis accurris. Jutenalis Sof. Liïi V. Sat. XV*  SliATSRÏflEUHl 391 r v t Van dk 5* Al. lighaamlyke op- l'oo veel de zwakheid van der vrouwen lighaams- ^£DINQ .'gtel in de post, haar als moeders opgelegt, hinder- DochBis, zoo nadeelig een invloed heeft men Van haare s' ■afe groote gevoeligheid te vreezen. t$$£u „ als dan beginnen de gebreken haarer eerfte opvoe- gen van . . . 7 .. . u- der vrou- dit zich in haare volle kragt te vertoonen, en mei wenziels_ 4«r veroorzaaken zy het zedelyk, zoo wel als het na- turlyk ongeluk haarer huisgezinnen. barheid t Eene aan toorn, onmatigheid en hevige driften zeer aar n ' oirgegeeven vrouw , is ter voortplanting van ons guacht even zeer onnut, als eene vrouw aan aan- „n kelyke lighaamsgebreken onderhevig. J iene omftandigheid, welkers verbetering niet zeer Verbete* t < t - u fine der Ml moeite zoude kosten, is deeze: dat men byna altegro9* 3 (ineen den kinderen toelaat voor verfcheide zaaken M byzonder afgryzen en vrees op te vatten, welke beid. M t de jaaren toeneemt, en eindelyk door geene ver,11 idige redeneeringen meer Uit te roeijen is; het aflieten van een geweer, de weerlicht, het onweder, . c e Spin, Slang, Padde, Muis en diergelyke, doordjigt dikwerf het zenuwgeftel eener vrouw met de . .hj'igfte ontfteltenis , die niet zelden van flaauwten H 'olgd word; hoe ligt kan haar zoo iets geduurende de ftonden, of zwangerheid voorkoomen, en dus tot J :e misdragt, of andere voor haar en haare vrugt alJ nadeeligfte gevolgen aanleiding geeven: men kan ,adhalven de Ouders niet genoeg aanraaden , om dit j raad in deszeis begin tegen te gaan, hunne doch11 Is met al diergelyke zaaken gemeenzaam te maaken, _| dus in haare eerfte jeugd deeze zoo fchadelyke joroordeelen af te fnyden, S. xn.  Gesïeskdhdiie Vam de §. X I I. tlGHAAM- voeding Daar het doch fchynen moet, als waare het vooi Dook- de Overheid veel te omflachdg om elk paar gehuuw- ters. den van hunne pligten te onderrichten , zoo zal ik ii fii Boe myne volgende Afdeeling de noodzaakelykheid & éP-verm moogelykheid van zodanig een onderricht trachten tel' sns» bcto°gen beitt aan- L gaan. T (*) De belangryke aanmerkingen door onzen Schryver in dit^i Hoofddeel voorgefteld, kannen wy voor het grootfte gedeel* p te op de opvoeding onzer meisjens, met het grootfte rechït, toepasfen , alleenlyk is de gewoonte om onze jonge Dochter»:: in Kloosters tc doen opvoeden , niet dan by eenige onzepdc ■ Roomschgezinde meedeburgers in gebruik; ik heb derhalve» r de wydlopiger verhandeling van den Heer Frank , dieiit. aangaande merkélyk bekort , integendeel , fchynt het m$:c toe van veel grooter nut te zyn, wanneer wy de Schooien)ta vooral de Kostfchoolen , waar in onze vrouwlyke Kunne va» de kindsheid af tot de huuwbaare jaaren toe word opgevoedBiic kortelyk in aanmerking nemen. Ig De Dochters snzer aanzienlyke en vermogende burgerki zyn naauwlyks de kindsheid ontwasfen , of eene meestal zitftc tende leevens.vyze word haar lot, men fcherpt haar weiter zorgvuldig in , dat het. haar nu niet meer voegt , zich mei:' fpringen en loopen te vermiaken , de kinderlykc leevendig k1 heid, die oraffcheidbaar ïs aan een jeugdig en gezond lighaams |r, geftel, moet nu plaats maaken voor eene gedwonge juffer t lyke bedaardheid ; in haare Schooien , of onder het opzichj Ithaarer Gouvernantes, flyten zy het grootfte en beste gedeeltt van den dag , om' van de vrye lucht, die balfem des kevens afgefloten, zich iri eene'zittende en gedwonge houding pj allerlei Jufferlyke' handwerken toe te leggen , zoo het haar a vry ftaat in een ruimer 'ucht adem te haa'en , het is niet A dan na zich in eene prangende kleedirg geftooken te het ben , en om met afgepaste fchreeden , en eene gedwonge jhonding «nder de vleugelen haarer fiouvernante ftaatig vooi m  Staatsregeli n g. 39$ !m>fte wyl om te wandelen , dit heet men lighaamsoèf- yAN DB ni , en hier meede meent men ter bewaaring van der kin- LIOHaam- ■ gezondheid alles iri het werk gefteld te hebben , wat 1YKB op" 5 7 , , voedins ■ l toevertrouwde post van ons eiscat; door ontydig, en Eer i ue onverftandige wyze het nog teder herfengeftel der DocHncen met eene meenigte van, ten minfce op die jaaren , ^ER-S, 'o lans nuttelooze kundigheden te willen opvullen , word Mrfden grondflag gelegd tot een zwak lighaamsgellel, en n4;irleger van fleepende kwaaien. Bviet aanwasfen haarer jaaren verbeterd geenfints haare viiing; de eerfte gronden dier nooóteaaklyk gefchatte kun'glilen , nu onder het ouderlyk oog genoegzaam gefteld n kan men niet afzyn van, ter verkry >ing van die hoeda'gsten, die men in een meisjen van haaren rang en middetti'/elker» opvoeding niet verwaarloosd is, voorzeker verad , onze dierbaare huuwlyks-panden, waarvan de Maatfj y zich gewenschte vrugten belooft, ain de zorge eener de toe te vertrouwen , eener vfeemde , die veelmaalen lÉ inboorlinge is van ons Vaderland , die dikwerf onge:ui zynde, nimmer den zielftreelenden naam van moeder' Jhihd heeft, nimmer het moedeilyk hart over het welzyn :ni beminde Dochter heeft voelen kloppen; — en waar : ekt zich doch haare zorge uit, om braave Vaderlandac laishoudfters, om ge?.onde vrouwen te vormen, van de9 men zich een talryk en wèlvaarend nakroost belooven iirfi nimmer is dit baa1- oogmerk, alle haare poogingen ftrek1 ich niet verder uit , dan om niet behulp der nodige .H:rs, haar die kundigheden te doen verk.ygen, die ijc •-ne in een vroov; van rarg en middelen r.uttig te zyn, M echter niet anders dan als fieraaden befchouwd moeten -olm, en de nimmer het wezendlyke van eene braave" foi ti des huisgezins uitmaaken; werd niet in zeer veele; il den , de hu's^oudings- kunst, het voernaamfte , het meest _ lit aakelyk voorwerp der vrouwlyke cpvoeding , als veel te m oo- vrouwen van aanzien en vermogen , volftrekte ylr H arloosd, den toegan" tot die gedeeltens van het huis, rêr i zy ter verkryging eener zoo noodrake yke kunde naaritg ehoorden te bezoeken, word haar volftrekt ve boden, effl irripkririg dee'-er'vertrekken zoude' voor haare bekoor,;A|lrlen nadeelig zyn; de bed'enden , die zich pligtshalvcn «f: aelve ophouden', tyn te rerre beneden, haar, dan'dat af ■' zy  394 Geneeskundige Van de zy eich.met hair byzyn bezoedelen zouden, en waartoe docli rv^f'opl ïouden haar dcze kundigheden dienen , zy , die , eenmaal Vokding zelve «n het beftaar eenea huïsgezins gefteld zynde, middelen der. genoeg zullen hebben, om zonder eenige kundigheid, door ^^,H~ de hier toe vereischte bedienden, alles te doen uitvoeren; vord dit niet in zeer veele Schooien zoo niet woordelyk, ten minfte door daaden onze beminJyke Kunne ingeprent. . t Wat de lighaamlyke opvoeding , de ter behoudenis der ge-pn zondheid zoo noodzaakelyke lighaamsoeffeningen , eene gezonde leevensregel, eene welvoegelyke en gefchikte kleedinj aanbelangt , nimmer is het verre de meeste onzer Schoolhoudfters in de gedachte gekomen , dat dit pointen waaren,' waar voor zy eenigflnts verantwoordelyk waaren ; in eene knellende en opgepronkte kleeding met eene ilaatige houding en langfaame fchreeden , nu en dan, paar aan paar, eeni-" ge ftraaten op en neder te wandelen , zie daar haares bedunkens eene genoegzaame lighaamsoefFening ,• ter vergoeding vai de zittende leevenswys, en de befloten vertrekken, waaraan haare leerlingen zich voor het overige van den dag , zei geduurende haare uitfpanningen moeten onderwerpen; wat dek' kleding aangaat, het is genoeg, dat dezelve naar de fmaakjfj gefatfoeneerd is, en het postuur op het allervoordeeligst ver*s toond, zy mooge voor het overige, ten uiterfte ongemakke-ï lyk zyn, zy mooge de borst knellen, en alle de ing .wanden] uit hunne plaatfen , en op elkander persfen , zy mooge al-l lerblykbaarfte oorzaak zyn, eener gebrekkige lpysverteering,fi en honderd andere , in het vervolg fomtyds doodlyke kwaa-f len; dit alles is geheel buiten haar, men moet zich ter ravolging der mode alle deeze ongemakken getroosten, en defe gewoonte zal dezelve welhaast draaglyk maaken; dit is alt den troost , die het klagend meisjen op haare jammerlyksl klagten van haar verwerven kan. Zie daar , eene geringe fchets van den toeftand onzer meestel Trouwlyke Kostfchoolen , alwaar zich onze meisjens veel al int het gewichtigst tydftip van haar leeven , dan, waneeer hea lighaam meest vatbair is , om door nadeelige houdingen voorl altoos bedorven , de ziel om door fchadelyke grond beginfen voor al haar leeven vergiftigd te worden, zich bevinden. Wilde ik hier rerder over uit weiden , het zoude nietl Bioeilyk te betoogen zyn , dat uit deeze Kweekfchoolen meeri «ieklyke, pronkziek.» , en verkwistende Qiqutttet, dan ge-I zond?}  Staatsregeling. 395" ói: , zedige en nattige huismoeders te eerwachten zyn. Van 153 Itgeen onzen Schryver J. 6. aanbeveelt, om namentlyk de "^-f**^ 1 die men aan de fpeeltafel mag belleden, door wetten te yQEDINjf" Jilen, dit is in ons Gemeenebest volftrekt onuitvoerlyk; der I kan echter der vrouwlyke Kunne niet te fterk waarbh/en van zich aan haare geneigdheid tot het fpel niet te 'ei over te geeven , en het aanleggen Van openbaare vvanle ege!1 7 Selvk by veelen onzer Steden reeds plaats heeft, s : ze bnrgerlieye-de Overheid ten hoogften aan te pryzen- l| het geduurig verblyf rn den SChouburg aangaat, §. 7. I .n niet ontkennen, dat dit voor veele vrouwen allernalegst zyn kan , hoewel dit nadeel meer uit den, door veeei 1 uitwasemingen befmtttetf dampkring, dan wel uit het and postuur is af te leiden; deeze uïtfpani.ing heeft dcch' iniit in de winter avonden plaats, en de uuren, die hier ia beftoed worden , zyn doorgaans ter wandeling niet geel t; de grootfte zorge zal derhalven moeten zyn , om den lotring in het gebouw zelve zooveel moge'yk is te vefbe'en en, indien 'er geen andere ftukken, dan die niet" Be ts onergerlyk, maar zelf leerzaam zyn , ten tooneele geve d worden, is deeze nitfpanning voorzeker niet te^vertfi en. V E R T A A L Ë Kil c 4 z &  396" Geneeskundige ZEVENDE HOOFDDEEL. Van de Noodzaakelykhteïd^ oivr hen e die zigh in den EcHT begeeven TT van de pligten des HüUWElyks te onderrichten. WW wlt'tt. *ïet is niet genoeg, dat men door heilzaame wet-hetmder- ten het huuwlyk van gezonde, en in jaaren met elgens de Kancier overeenkoomende pcriöonen tracht te bevordeTefykftT ren' men moet ook poogen de jonge Echtgenooten, piigten des by tyds van de pligten aan hunnen ftaat verbonden te over het onderrichten,•■ op veele plaatien is het in gebruik, dat hoofd ge- de jonge lieden, voor zyzich in den Echt verbinden, wegens hunne zedelykc pligten met hunnen Leeraar raadpleegen, dit onderricht is dikwyls zeer gebrekkig , de Geestlyke ftelt hun een geheeljregister voor van \ zonden , die tusfchen echte lieden wel eens gepleegd i worden, en waarfchuuwt hen van misdaaden, welker i denkbeeld misfchien nooit in hun hart zoude zyn opgekoomen; die omftandigheden, welke op het algemeen ne welzyn de naauwfte betrekking hebben , hoe de vrouw zich tot behoudenis van haar en haare vrugt gedurende haare zwangerheid gedragen moet , van deeze zaaken word geen melding gemaakt; dus blyft &et huuwlyk, die gewigtige ftaat, misfchien de eerót #1  Staatsregeling. 307 gftand, welke men zonder eenige voorbereiding of Nobnvirafgaand onderricht aanvaarden kan. lyk di s zeker, dat even gelyk de eerfte maanden voor mier en kind van het grootfte belang zyn, dus ook 1 öükldge ,': of ongelukkige uitflag der eerfte zwange eid en verlosfmg den grondflag legt tot de volgde,' . .  398 'Geneeskundige Nood- fc III. Zaak.- I LYKL ON- K' deriicht Wien past het meer deeze zoo nadeelige onkunrM, platen tegen te gaan , en den wortel Van zoo gewigtige mis-t Hauw- ftagen uit te roeijon, dan den getrouwen , den yve*, iyxs rigen Geestlyken ? hier toe moet hy door de Regee4 ' Van wie rina: aangefpoord worden , dus doen de vulleen varfc Tnirrlêt Siërra Leona hunne huuwbaare meisjens in een byzon*. verwacb- der huis, in elk hunner vlekken hier toe gefchikt■X door deugdzaame oude lieden in alles, wat op hetl welzyn vrm haare aanftaande ftand invloed hebbS kan, onderwyzen. Waarin ' Een menschhevend, getrouw Geestlyke, niet zoet,. holfiitaa- een' ^e door een onnatuurlyken dwang van een de* teiyk be- gewigtigfte oogmerken zynes aanwezens berooid , "moe", het vertrouwen zyner Meedeburgers in dit geval mis len moet, maar hy, die zelf een gelukkig Echtgeno< en waardig Vader zynde, zoo een billyk vertrouw* met recht eisfehen kan, zoo een moet de jonge Ecll genootenvermaanen tot eene ingetoogenheid, hen, voq al gedurendede zwangerheid, andereongefteldheden i het zoogen zoo noodzaakelyk, zoo welvoeglyk; en ftig mofct hy de aanftaande moeder voor oogen fti len de gewigtige verbintenis, die zy by het aanvaa: den van haaren nieuwen ftaat, op nieuw met haar V; derland aangaatmet welke eene zorgvuldigheid z zich zeiven moet in acht neemen , om het zwal ke beginfel, het welk zy door den fcheppende zegt des Almagtigen in haare baarmoeder ontfangen beef^ niet moedwillig wederom te vernietigen: in het alg« meen heeft men , gelyk ik hier na verder zal aantoi nen, een geheel verkeerd begrip wegens het oogei blik , wanneer het ontfangen vrugtje begint, te lei ven.  Staatsregeling. 399 in , en eene moeder ftelt geen belang , dan maar Hem* Jeen voor zoo verre het haar zelf betreft, by het be- .LY,< 0vjud haarer vrugt voor de helft haarer zwangcrlvid, fNERR^!iT ■kirende dc vyf eerde maanden, bekommert zy zich nwrtw -i:t wegens haaren gezegenden toelhmd, zy verzuimt huuw•!:t even gelyk te vooren danspartyen , allerlei plaifiei- LYltslljens en vermaakelykheden, fchoon van hevige lig;hms bewegingen verzeld , by te woonen; — zeld31111 pleegt zy met eenen Arts raad wegens toeval: 1, die eene aanftaande misdragt doen duchten , een pval, bet welk men echter dikwerf nog zoude kïïhir voorkoomen, indienmen eene vrugt van vier maarja eenigfints van meer waarde fchatte, dan de geJnne bloedklompjes, die tevens met dezelve geloosd f Arden ; terwyl echter volgens het £<-'r,igenis aller izcx hedcridaagfehe Geneeskundigen , en volgens t deswegens in het werk gefielde procfneemingen , 1 omloop der vochten cn gcvolglyk het dierlyk keil eener vrugt reeds inden eerften aanvang der zwanllheid een begin neemt. ■.De pligten der Echtgenooten jegens elkander, wani zx een van beide door eene ziekte wórd aangetast, I o wel niet opzicht tot hun eigen welzyn, als tot I gevolgen , die van den byflaap by zodanige omftanIfeeden te wachten zyn. I De pligt om de vrugten der huuwlykslicfde zelf te ■: pgen , en veele andere omftandigheden, overwaarh\; om door een mensch- en Vaderland - bevend Geest• : :e op het nadruldykst op de gemoederen der Echt> Itiooten te worden aangedrongen ; zodanig eene 1 :lmeenende en niet minder ernftige vermaaning kan ; jt nalaaten op het ligt bewogen gemoed der febooI Kunne eenen gewenschten indruk te maaken , ] Cc 3 te  ^oo Geneeskundige ftooD- te meer, daarzy zoo duidlyk haar eigen welzyn daal tYK on- meede verknogt ziet; en het zoude van de grootfM ?nrrj>e!T "uttigheid zyn, zoo een menschlievend Geneeskundfl pligten ge, ter handleiding dier Geestlyken een werkje verjf Huuw- vaardigde , het welk binnen weinige bladzyden bil ï,ïki. grepen was , en op eene duidlyke wyze een kort fÉÊ menftel bevatte van die drangredenen, van wefl men zich het heilzaamst gevolg op het gemoed del Echtgenooten belooven kan (*). . M C*) Onze achtenswaardige Geestlykheid zoude ook hier.igj de Maatfehappy, de gewigtigftc dienften kunnen bewyzea deeze mannen doch bezitten , uit hoofde van hun eerwaard ambt, eenen veel vermoogenden invloed in onze meeste hui gezinnen, hunne vermaaningen , met opzicht tot het gei onzen Schryver in dit Hoofddeel , en in verfcheide ande met zoo yeel recht heeft aangemerkt, zouden in veeier g moederen ligtelyk ingang vinden , en ten nutte des Vade lands heilzaame indrukken na zich laaten. Waardige Manne Oordeelt het niet beneden de pligten van uwe voortreflyke b lli diening , ook tot het tydlyk welzyn van uwe Nataurgena ten het uwe toe te brengen j zyn niet die pligteji, ter w< ker betrachting gy uwe Meedeburgcrs met de oveituigend drangredenen moet aanfpooren, .zyn niet deeze pligten 'i eene zuivere Zedekunde gegrondvest, cn volvoert gy du door den welvaard van uw Vaderland , den aanwas en g aondheid van deszelfs Inwooners te bevorderen, niet tcve . een voornaam gedeelte van, uw gewigtïg ambt, het bevord ' x-ea van Deugd cn Godvrucht! >•■■••■ • ' V u r a n t s, 't; ACIlJ  Staatsregeling. 401 DERDE AFDEELING. EERSTE HOOFDDEEL. Ian de Zwangerheid in het algeueen, deszelfs voorrechten, en . jdë noodzaakelyke voorzorgen 'j ter beveiliging d zr ZwANGE- è re Moeder en haare vrugt. §. I. T , .let Vrouwelvk Geflacht verdient voorzeker met w*ze*i- ... lyfewaar- : nting gehandeld te worden , wanneer zy zich 10 eenen ie emir lifta'nd bevinden, waardoor het menschlyk geflacht 1 j ftand gehouden, de welvaard der Gemeenebesten j (vorderd , en de geflachten vereeuwigd worden : eene j jede Regeering moet derhalven voor deeze zoo nuti te, zoo noodzaakelyke klasfe van menfehen zorgvul■ 1 waaken, en haar by haare rechten en vryheden : houden: zy pooge met allen yver alles, het welk op f, Ligerlei wyze aan de voortplanting onzes geflachts liderlyk kan zyn, uit den weg te ruimen, en dus i k met eene vaderlyke zorgvuldigheid alle gevaaren, 1 ilke moeder of kind dreigen, trachten af te wenden, e §. I I. ZWAN- ■ 'GERHEID. jt Alle befchaafdc Volken hebben gemcent in d;czen mr>ne Staat iets zoo achtenswaardigs te vinden , 'Jat zy dezdvZr'etee- ve met zekere voorrechten begibigd hebben , tentet zen jtaat. Zyn rje meesten deezer voorrechten reeds van tle oudfte Wetgeevers afkomftig, cn het is 'er verre va daan, dat men dezelve in laater tyden vermeerde* zonde hebben , de meeste derzelver zyn byna oveÊ , van tyd tot tyd in vergetelheid geraakt, zoo dat deel achtenswaardige Staat thans by dc meeste Volken zoflj der eenig onderfcheidend voorrecht onder de meenigte vermengd is. vryheid De Atheners droegen haare Burgercsfen , die zich in en voor- , „ ° jreehtendtr eenen gezegenden ftaat bevonden , zoo groot eene achting toe , dat een moordenaar, die in zyne vlugt eene Zwangere Vrouw bereiken kon, onder haare bfl fcherming veiligiwas (): de Jooden , welke, gelyk bekend iM hunne wetten zoo gtftrengelyk in acht bielden, fto« den hunne zwangere vrouwen , wanneer zy haare lJ ■ten niet konden overmeesteren, toe zich met £wyneï vleesch te verzadigen ( c ). Wanneer eik een te Rome, by de aannadering van een Magiftraatspcrfoon ? genoodzaakt was op het org ftuimig gefchreeuw der bondeldragers ruim baan té maaken, zoo was het nog eene gehuuwde vrouw, be- fa) GjiPV. bor.pr. lib. ii. e. iS. CO L. c. en Th. Bartholinus de puerperlo veterum p.2tk (O Maimonides de cibis vetitis c. xiv. p.ijfi.  Staatsregeling. 403 :vens haaren , nevens haar zittenden Echtgenoot, Van »e löoorloofd, voorby te ryden, op dat haar door eenig oerheld.. terïyk.geweld geen leed gefchiede ; de Aegypnaars bfagtei» geene zwangere vrouw ter dood, voor t zy verlost was (£): de Raad van Athecne beval, t men de doodftraffe eener vergifmengfter uit zoude Keft, tot na haare verlosfmg , op dat niet haare onluldige vrugt tevens met dc moeder geftraft wier(c); deeze bil lyke wet was ook by de Romeinen I gebruik, zv verboden zelfover eene zwangere vrouw n gerechtlyk onderzoek te houden (r/); de Joon al'ccn waaren zoo wreed, van in dit geval anders handelen , indien het waar is, het geen de Thalmud gt: „ wanneer eene dood fchuldige vrouw ter ftraf! fe gevoerd word, wachte men niet, zoo zy zwanger I is, tot zy gebaard heeft, zy zullen beide derven , : alhoewel het een eigendom des mans is; wanneer echter ccn kind in de geboorte ftaat, word het niet meer als een deel van des moeders lighaam, maar als een lighaam op zich zeiyen aangezien; zit zo1 danig eene reeds op den kraamftocl, als dan wachte 1 men zoo lang (j (f) Mifchnab V. D. Kadafcbin V. Arcfeb 2. c. 4. uitjaav* ■ n r A A B. Cc 5  404 Geneeskundige Tan ot door het onderzoek yan Geneeskundigen bevestigd \i ets-HEip. is C*0 J en de beflisfing der Vroedvrouwen en Artfen , i is zelf in dit geval tot op de helft der zwangerheid \ zeer onzeker; men ga derhalven met alle omzichtig-L heid te werke, op dat men, gelyk weleer te Parys ge* b fcln'ede, de zwangere vrouw niet tevens met haare L Vrugt om het leeven brenge (£); BartholinusI verhaald meede van eene vrouw, welke men, na dat \i zy gehangen was, van tweelingen zwanger bevond, en f in dit- geval kan het de Overigheid tot geene verent- f fchuldiging dienen, dat derzelver verantwoording niet p voor rekening van den Rechter, maar der Vroedvrouw v komt, gelyk Leyser zegt f»; zy doch is verft I pligt elke zwangere tegen wie het ook zyn mooge te fi befchermen , en mag derhalven eene doodfchuldige,'In die zich zegt zwanger te zyn, geen uitftel van rechts- jo pleeging weigeren , uit hoofde van het eenftemming m getuigenis der Vroedvrouwen , die haar voor onbe- jo, vrugt verklaaren. Gy , die over uwen meedemensch ft het doodvonnis moet uitfpreeken! acht doch het be- f[ richt van zodanige getuigen om 's Hemels wil niet onfeilbaar, en hecht meer geloof aan de uitfpraak onzer V ervarendfte Artfen en Vroedkundigen,die als uit éénen I mönd verklaaren , dat eene vrouw zich zwanger kan p bevinden, zonder dat zich in de eerfte maanden hier van kenbaare teekenen openbaaren, — de grootfte zwarigheid, die hier tegen ingebragt kan worden, en dit is ook de tegenwerping van Leyser, is, dat op C«) £• pragnantts 3. ff. pont. Paul. recept. Sent. S.-f. e. 12. §.y. (a) Paul Amman, IreninNumee. Pompil. cum Hippocrate p. 10&, CO Meditat. ad Sandit. Fel. 1. Spee. xiv. J. ix. p. 14$.  Staatsregeling. 40$ !t deeze wyze eene misdaadige met den Rechter den van ïs f t kan dryven , cn de itratbeffening doen uitftel- 1, . maar, dit toegedaan zynde, is het niet be- ti zich door eejie ongelukkige een paar maanden te l:en om den tuin leiden, dan eene onerkende zwan- f e vrouw ter dood te doen brengen, r wie is 'O geweetcnloos, dat hy het blucd des ongeboorne t; zich zal nemen ( «)? Wanneer eene misdaadige zich in de gevangenis laat Icwangeren, een geval, het welk in Engeland niet \ dzaam is, dan zelf is het biilyk baar het voorrecht |f haaren ftaat verknogt niet te weigeren, tot aan 1: einde haarer Zwangerheid : (z>) de Geesfcling iirdaan geene zwangere vrouw in het werk gefield, mineer zy over de helft gevorderd is , uit vreeze lor eene te vroege verlosfmg (c) indien zy nog niet i er de helft is , word deeze ftraffe op fommige plaat:i, hoewel minder geftrengaan haar volvoerd (^); fe$ vrouw, die op het punct haarer verlosfmg is, .:ig niet uit den lande gebannen worden, voordat zy : baard heeft, op dat haar den arbeid Biet op den weg ■ ervalle ( e), en echter word eene in onecht bcz wau- rd vrouwsperfoon io fommige landen op eene al- ;onmedogendfte wyze van het eene Dorp naar het ander Voort» ,i'j)8ill), ad, l, xi. ff. de Stat, bom. laf. i. relat.i. PfiTR, UtLER Traa. Jarid. de Jure pregnant, p. 32, ?3i'fc} Farinac p, 41. 2V. 48. Pabi. ZachIas Med. . lib, IV. T. 2. 6. Qa. A' 19- :t~) BechjWann de priviitgü: mttVtertm Tb. 5I. jTrf) Richter^», ï. dei. 7. «-3- *» f- "(O B RUNxnuN aél.xt. ie St.bvm. Maisiliuï j. ep- S'tuve JV. &,  4of5 -Geneeskundige Van de voortgejaagd;- eene bevrugte vrouw kort o-> de tvd ,^b.h£id- haarer verloshng zynde word nimmer tot het geeven, van getuignis oi' afleggen van eenen eed voor het Qm recht geroepen , maar indien dit onvermydlyk isf word een gemagtigde aan haar huis gezonden om hal den eed af tc neemen , dit heeft in fommige JandJ plaats, hoe wel het in andere, benevens verfcheidfe der zwangere vrouwen door de Romeinfche Wettel toegeftaane Vryheden, in onbruik geraakt is m Zrffon- Volgens een Koninglyk bevel van den 30. üctober wangen J536- en 28- Maart 1637. flaat het geen Fiscaal of r vnvvjcn Rechter vry een ongehuuwd vrouwsperfoon , het web f genteten . . [ fimmige ke zich heeft aangegecven zwanger tc' zyn, door rech- I Ten.r'ch' terlyk onderzoek te dwingen , dat zy of baare Ouders f .de Vader van haar kind openbaaren , indien zy vól- r hard dezelve te willen geheim houden. In Duitsch-F land mag in oorlogstyden geene zwangere vrouw be-f roofd, of geweld aangedaan worden; in den Artikel- I brief van Keizer Maximiliaan II. vind men: f „ Zwangere Vrouwen moeten de Kiygsknechten bè- | „ fchermen, en op geenerlej wyze beledigen; " het f Krygsrecht der Vcreenigde Nederlanden zegt: „ by B ,, aldien iemand eene zwangere vrouw flaan , llooten f ,, of dreigen mogt, hy zal «onder geld of pasnonrt | •„ afgedankt, en naar bevinding van zaaken arbitra- I „ lyk geflraft worden. " Die in de Oosterfche Lan: I den, zpe;t Ballexserd, „eene zwangere I „ vrouw beledigde, wierd als een ondier aangezien Mm „ het welk men verdelgen moest, en die haar niet de ï ■ ,9 te- I O) Arg. I. 2. J. 4. ff. I, ad peffonas 15. ff de Jurejur. MuivL e r /. e. T, 19.  Staatsregeling 407 Ibederharfigfte bclievingen bewees , wierd fchuldig van ös liereekend aan het i'ehenden van een godsdienftig G^£i, Igebruik, 't welk zy met de uiterfte zorgvuldigsheid deeden onderhouden " 3e Wet, van zich met geene zwangere vrouw te Van de . byflaap ge- \ mengen , was eertyds by de aanzienlykftc Natiën duurende c; Aardbodems in kragt, cn word nog by fommige (keft in acht genomen, en dit is wel een der vooi1 imfte oorzaaken der veclvvyvery ; in geheel Nigritn, is de byiiaap met eene zwangere vrouw een jfcnuwlyke daad: in het Koningryk Benin op de Éven-kust, by de volken , die tusfchen SierraLeo1 en de llivier Sestro , en die aan de Gambra woojja, is het niet Hechts eene gruwel zich met eene jrangere vrouw te vermengen , maar zelf haar met jt wellustig oogmerk aan| te raaken (£) : Mon'igne zegt te recht, dat dc byflaap met eene (Üngere vrouw, na de Piatonifche wyze, een foort i n menfehen moord is , en by de Oosterlche Vol,| en veele andere, als eene gruwelyke misdaad beïouwd wierd (c); de Secte der Esfeen onder de oden had hier van de grootfte afkeer ; de H. ieronimus zegt ook, „ die geenen , welke 1 voorgeeven, dat zy tot nut van 't algemeen, en 1 'van het menschlyk g.flacht zich in den echt bei geeven, en kinderen teelen , moeten ten minften het " a ) Beantivoording der vraage wegens de voomaamfie oorzaaken 1 bet overlyden van zoo veele Kinderen p. 20. i'i) Algem. Hifl. der Reizen. Dijert. fur la Relig. des Afriins p. 3- .>'■) Ejfais Liv. i. Cb. 19. p. 129. ' {d) FLA.Y1U5 JOS&fkiUS ft» hlh JiidWQ li't W. e. 7.  408 Geneeskundigs F Van de »j het voorbeeld der onvernuftige dieren volgen , erï f■ «rh£id- " wanneer hunne vrouwen zwanger zyn, de vrugt » „ niet wederom vernietigen, maar zy moeten zich p ,, met opzicht tot httnne vrouwen, veel meer als E „ Echtgenooten, dan als minnaars gedragen («). f De Kerkelyke Rechtsgeleerden verbieden eenftem* I mjg den byflaap met zwangere vrouwen , wanneet f eene te vroegtydige verlosfmg of miskraam hier van f te vreezeu is (b), gelyk by de zodanige, die tot dit toe- V val gefchikt zyn, zeer gemaklyk plaats kan hebben j I Zachias beweerd, dat eene zwangere vrouw met k bet hoogde recht allen echtelyken omgang aan haar m man kan weigeren ( O 5 Klinkosch ftaaft zyne ¥ redekaveling wegens het nadeel der omhelzing in dit I" tydgevvricht door het voorbeeld van eene gezonde 1£ vrouw, die reeds vyfinaal te vroeg verlost was, doch' I eindelykop zynaanraaden zich geduurende haare zwan* I gerheid van den byflaap onthoudende, was zy eene bly- f de moeder Van drie welgefchaapen en voldragen kin- f deren geworden; en het is zeer gemaklyk te begry- |; pen , dat eene zwangere baarmoeder , door deeze f drukking zeer kan benadeelt worden; het teder faa- I menweeffel der pas gevormde vrugt word ligtelyk we- I derom vernietigd, of ten minfte grootelyk befchadigd; \ door de toevloed der vochten worden de vaaten der v baarmoeder meer en meer uitgezet, en hier door oor- ' zaak tot derzelver verftopping en ontfteeking gegee- ) . ven, f f» Lib.l. Contr. Javmian. C. V. XXXII. Qu. 4. Origine»" | botnil- S.fvper Genef. 19. J. J. BBCK Biff. de canjag. debit. pree- ij Pal. f. zS. » (*) Paul Zachias Q, Leg, lib, VII, T, 3. K.VÉ 'f  Staatsregeling. 409 iri, of voor den aandrang des bloeds wykcnde, ont- Van di fci 'er gevaarlyke bloedftortiijgen uit de vaatcn der G^mïo, n moeder. len voornaam man verloor beide zyne eerfte Echtïjooten door dien hy op raad der vroedvrouw, zoo z;dacht ter bevordering der verlosfmg, haar op het si ie haarer zwangerheid omhelsde; eene zeer gezonisog ZAvafjgere vrouw begon kort na haares mans jielzing over zeer heevige pynen en zwelling in J buik te klaagen, weldra volgde hier op koorts en &; bloedftorting uit dc baarmoeder, zy verloste van :<|dood kind van ö maanden , en overleed op dert 3Hen dag na haare verlosfmg ; by de opening van ii • lyk wierd men duidlyke blyken eener ontfteeking ■ ie baarmoeder gewaar Iet is derhalven uit aanmerking van het hier voor gjegde de pligt eenes menschlievenden Geestlyken, dj - dit doch niet zoo zeer onder de zorge der Oyerb l valt , de jonge Echtgenooten dit gevaar voor oen te ftellen, en hen de intooming hunner vleesfcheI3: lusten geduurende de zwangerheid aan te beveell i Ftslus rariori ejusque eau/a p. 257. )) Van dit gevaar is niet a!le bijflaap met zwangere vrou«I < verzeld , gelijk uit de ondervinding duïdlijk blijkt, men wfchuwe echter de jenggehuuwden , de paaien der voorzkhti ,:ïd en matigheid niet te overtreeden , en vooral op het Ia der zwangerheid hunne driften in te toornen. ') De Reden, zegt Justi {aart der Wetten 8. Hoofdfl. %.!fd. j. 207. ) moet de begeerte tot de voortteeling bellieren; h is dus eene onwederfpreeklyke eigenfehap met den aart veesn Terfta^djg we>eissn9Y^eflB.kvorrievn4e< dat de man de *ro»V  '410 Geneeskundigs 'Van pe De Zwangere vrouwen zyn aan de geftrenge regc-i GERHiiü. len dcr vastun » in de Roomfche Kerk op fommigeI Verdere dagen inSewoerd5 niet verbonden, en zoo lang deezeI voorreg- haaren toeftand duurt genieten zy even zodanige vry- j zZange- heden als der zieken toegeftaan worden, r^w-ütf- £ene Zwangere Vrouwe kan zittend haar g-betffc doen, wanneer de andere leden der vergadering veiB pligt zyn zich op hunne knien te werpen; men is ge» \' woon niet ligt aan eene Zwangere Vrouw eene fpyze L te weigeren, waarop zy byzondjr gezet fchynt, ccnéfr gcdienlligheid , die haare gezondheid dikwyls bena-"| deelt; op veele plaatfcn in Duitschland zal een UoW venier, zoo hy maar kan, de gelegenheid zoeken , om dS eerfte vrugten van een nieuw geplanten boom eene be-[v vrugte vrouw aan te bieden, dewyl hy gelooft, dat-fc hy hier door de vrugtbaarheid van den boom be-i vorderd. $• IIL-ji vrouw niet meer bef!aapt, zo dra hij van haar zwanger zylM verzekerd is ; het oogmerk deezer dier'yke bedryven is doch'1 Voor een verftandig weezen de voortplanting van zyn geflachtH en niet de ftilling van zyn begeerten, de misdaad vaM Onan , en het vermengen met eene zwangere vrouw zyn in I1 den grond, en ten aanzien van de zeedelykheïd der zaalfl eenerlei , de natuur heeft de wyfjens van byna alle dieren I eenen afkeer voor de vermenging ingeplant, zoo fpoedig zyl ontfangen hebben, indien deeze onthouding geduurende de' I zwangerheid niet met de natuur der menfehen overeenkomt,1 [' zoo zoude het volgen , dat, daar de mensch niet tot de fchep^ t felen behoort, die alleen op zekere vast bepaalde tyden deeze'J drift ontwaar worden, de veelwyvery in de rechten der Na-V I tuur gegrond was. V e. r r a. a l s ar 1  Staatsweg- e l' i n g; 411 GJE&HEID. ',00 veele en aanzienlyke voorrechten zyn aan den Pltgten zingeren ftaat verknocht, zoo heilzaam zyn de voor- j,e zuian, fe iften haar, tot haarer en haaresvrugts welzyn, voorg:hreven, en de juitte grenzen, binnen welke men legd, hi-e viyheden op fommige plaatfen beperkt heeft; h is doch maar al te waar, het geen weleer de Frankfcfche Geneesheer J. S. CARLzeide, „Wanneer < ,. vy flechts het menfchelyk leven zelf in de baar„ noeder befchouwen , zoo bevinden wy, dat hetzelve , voornamentlyk by aanzienlyken, wyzen en I yken, dieduch doorgaans naar kinderen verlangen, I ven zoo veel aan moedwillige moord is blood gelieïd, als by de openbaare ligte kooi jen («). " )e Carthagimenfers verboden de nieuwgehnuwden h: gebruik des vvyns, op dat bet ongeboorne door hj' uit onftaane gebreken niet befmet wierde-(£). len vergunne haar nimmer den toegang tot fchrik v wekkende en afïchuuwlyke voorwerpen: het is in fomigc gedeelten van Lotharingen onder het geil me volk in gebruik, dat zy eene zwangere vrouw,' d 'van een of ander fchrikbaarend voorval Ooggetuige is uit loutere vriendfehap een flag in het aangezicht 'sven, om hier door de voorafgegaane indrukken te' ver- U) Medicina auiica p, 314- Zie meede s LE VoöTPIü S Dtjert. d-rimine abortus: Jena» 1705. QvlDlUS , zegt reeds ten zyne» t j Eleg. de Nuce Nunc uterum vitiat, quee vult formofa viderï Raraque in boe avo efi , qur zwangere WOU- cirheÜ». ren, zy neemen het noodlot eener geftorven kraamIrouw op het zeerst ter harten, even als waare het pne voorboode yan haar naderend fterflot, waar toe h door het luiden der doodklok ais voorbereid worden. I En vooral heeft dit plaats, wanneer eene doorgaanli gevaarlyke ziekte der kraamvrouwen heerscht; de jprt op elkander volgende fterfgevallen, w< kken dan I meer de aandacht en vrees der zwangere vrouwen lb, en het ontydig, nutloos doodgelui, geeft dikwyls |s' dan zonder eenige andere meede werkende oorzaak , elegenheid aan de gevaarlykfte toevallen, meer dan en voorbeeld zoude ik als ooggetuigen hier yan kunen bybrengen: voor eenige jaaren heerschte hier eene Lvaadaartige koorts der kraamvrouwen , het is ongefoflyk, met welk eene angst de zwangere vrouwen kt tydpunct haarer verlosfmg zagen naderen, de gejagftcn onpaslykheid veranderde by eene kraamvrouw, 30 dra het geluid der noodlottige klok haar in de aren klonk, in de allergevaarlykfte toeyallen , men oorde haar zich zeiven de dood aankondigen, daar f naauwlyks eenige ongefteldheid te befpeuren was , |i deeze voorzegging wierd maar al te dikwyls ver. uld; het is nu ik dit fchryve naauwlyks vier dagen feleeden, dat een beminnelyke Kraamvrouw ten gra■ e gedraagen wierd, welkers overlyden een allerfterkst ewys voor het vermogen eener ontfteïde verbeeldingsragt oplevert; deeze ongelukkige had voor een half ur, in het eerfte jaar van haar huuwlyk, een beminen echtgenoot verlooren ; toen haare verlosfmg aanaande was, voorfpelde zy, met een vast vertrouwen, haaren Biegtvaderhaar aanftaande dood, terwyl D d 4 zy i  418 GSNEÏSKUNBIG* Van be zy echter op dien tyd in een bloeijende gezondheid É: vumau, was5 zonder eenigen tegenfpoed wierd zy van eeni fchoon , gezond meisje verlost ; de vroedvrouw! toonde haar, haar als eene gelukkige moeder heilwerfll fchende, het welgefchapen wichtje, zy ziet het aangl ongelukkig kind, zegt zy , zonder Vader geboorenm weldra wierd zy van de hevigfte finerten in haare leefl den overvallen, het koude doodzweet brak haar uit, b: alles kondigde een aannaderend ftermur; Ach! zcgtl zy , myn zalige Echtgenoot! hy roept my, — wel « haast zal ik by hem zyn. In minder dan vier uuren at had zy dit fterflyk leven afgelegd; hier had noch her ït vige bloedftorting, noch eenig ander doodlyk toeval k plaats, de vcrbeeldingskragt alleen taste hier het aan- Ir. doenlyk zenuwgeftel aan, en fleepte dus in weinige li oogenblikken een gezonde, jonge, beminlyke moeder k ten grave. pt §. XIII. Inteeh Wat het vermogen der inbeelding op zwangere t iineskraet , r , .. .„ 7 derzwan- vrouwen aangaat, men heeft voorzeker de gewigtigfte I ge™ vre,- reedenen, om deszelfs invloed in twyffel te trekken M 'er zyn duid'yke oorzaaken genoeg voorhanden, wel- ü ke eene wanfchapenheid in de vrugt kunnen veroor- jg zaaken, zonder dat wy daarom genoodzaakt zyn tot 1 de herfcheppende kragt van der zwangere verbeeldings- i kragt den toevlugt te neemen; zonder my ter deezer f plaatfe in een wydloopiger bewys hier van in te laaten, Si zal men my wel toeflaan, dat eene zwangere vrouw 1 eene fterker, levendiger verbeeldingskragt toont te be- ji zitten, waar door de tedere vrugt aan veelerlei gevaa- 1 xen word bloot gefteld; dewyl elke hevige gemoeds- f , aan- [  Staatsregeling. 419 afdoening, vooral de fchrik, den geheelen omloop dj vochten in de war kan brengen, en hier door in öes.heid. h zwakke faamenweeflel der pas gevormde vrugt de jjotfte wanorde kan veroorzaakcn, hoe menig onvoldteen kind word hier door uit de baarmoeder gedreevi, de eens opgevatte denkbeelden hechten zich in de Vbeelding van zwangere vrouwen zoo vast, dat zy dr bezwaarlyk uitgeroeid kunnen worden ; hier van I ik binnen kort een fpreekend voorbeeld bygevnnd: een onzer vroedvrouwen wierd in het voor* ken jaar by eene boerin gehaaid, welke federd 4 daI in arbeid zat, deeze ongelukkige was in haare z iugerheid door een grooten bok allerhevigst ver» krikt, en kwelde zich van die tyd af aan by aanhoudheid met het onuitwisbaar denkbeeld , dat haar :kd met de gedaante van een bok ter waereld zoude kiaen ; toen de tyd der verlosfmg daar was, en de viedvrouw van die plaats, die zeb' ook niet vreemd 1 dit denkbeeld was, haar onderfloeg, fchreeuwde z uit, dat het geen de zwangere vrouw voorfpelt h , helaas, maar al te waar was ! en zy in het hoofd ivf het kind, het welk zich aanbood, zeer duidelyk d geftalte van een bok befpeurde, de baarenswecën • ■vuren zeer flap , nu en dan met flaauvvtens verzeld , >d ongelukkige vrouw begon door woorden en gebaarJ| zich onzinnig aan te ftellen , floot de beenen vast Ifaatnen, en zat in een gekromd, met een verward M ; het talryk gezelfchap van verfchrikte, doch tevens jlftWsgierige vriendinnen aan te ftaaren; op den vier1 c dag vroeg zy aan de vroedvrouw van V . . ., . c tóp dien dag daar by geroepen wierd, of zy nog i.J. kon geholpen worden? deeze vrouw fprak haar . Jed in, en ried haar het grootfte gedeelte der tahy.1 Dd 5 ke  ' 42. -Geneeskundige i van dé ke aanweezende weg te zenden, en een weinig op en ZwAN- , ... , , . 1 <5£K.ntJD. neder te wandelen; in verwarring vloog de ongduki kige op, greep op het onvoorzienst een Huk dreef de meenigte met Hagen ter deure'uit, de vroeftj vrouw haaren toeftand onderzoekende, bevond datni het hoofd, maar de knie van het kind zich aanbot» en de geboorte door het fruiten der voet tegen 9 rand van^het darmbeen vertraagd wierd, zy brattï weldra, by beide de voeten, een welgcfchapen levenM jongen ter waereld, op wiens gefchrei de weggejaagS getuigen met geweld ter kamer in kwamen ftofme^Bi om ooggetuigen te zyn van dat zeldzaame wangegi drocht, het welk nergens dan in haare ontftelde hersMi nen te vinden was; de moeder behield, .fchoon tÉi naauwernood, het leven. 'l'.l Dit geval, het welk in den geheelen omtrek zeeil ' veel gertichts gemaakt heeft , had gelukkiglyk geel» kwaade gevolgen , maar hier meede kan men zicjH niet altoos vlcijen ; ik herinner my meermaalen dejarJ| merlykfte gevolgen eener zoo hevige aandoening, hoMj ivel zonder eenig indruk op de geftalte der vrugt, ge-I zien te hebben. Maar wat kan de Overheid hier tegen' in het wcrkl; ftellen ? Zy kan voorzeker niet alles wat een ligt aan| |, gedaane vrouw een on verwachten fchrik ophetlyf kan) j jaagen van der menfehen wooningen verwydereh. Zi j, kan echter medewerken, om het vooroordeel aangaande; L de kragt der inbeelding uit te roeyen; zy kan te» ,, tweeden, de algemeene opvoeding der meisjens zoo j doen inrichten, dat zy met het geen haar afkeer o£ fchrik zoude kunnen veroorzaaken , meer bekend en| f gemeenzaamer wierden , zy kan der vrouwen eene dm . verfchrokkenheid doen inboezemen, en eindelyk kan, zy  Staatsregeling. 421 zldie voorwerpen, welke doorgaans fchrik en affchu- Van bk vil verwekken, poogen uit den weg.te ruimen, cn v\ alle opentlyke plaut!'-:i weeren. • Verminkte, zeer wanfchaapen, of met affchuwlyke laaien aan onbedekte deelen des lighaams bezogtepifopnen moeten derhalven van alle openbaare wcg| ," vooral van de kerkdeuren, alwaar zy zich, om rlielyden te verwekken, en aalmoefen op te zaameI, dikwerf plaatfen , zorgvuldig geweerd worden; il wierd eenmaal by eene zwangere vrouw geroepen , wke in de achtfte maand haarer zwangerheid door een li.nkzinnig meisjen nageloopen , op eene onbefuisdlwijze by de fchouders gepakt, en om een aalmoes aigefprooken wierd, wel dra wierd zy door ftuipagte weeën overvallen, zoo dat zy ter naauwer nood lire wooning bereikte, cn het was met de grootfte liéite, dat ik een ontydige verlosfmg voorkwam. : "lm elk Gemeenebest zyn openbaare gebouwen ge- mphtaa- len voqt : Icht, welke tot huisvestingen verzorging van arme Gebre,ki.. \ gelukkige perfoonen dienen , hier in worden ook I , die verminkt en gebrekkig zyn voor niet onderluden ; terwyl men den gegoeden burger de behoorke verzorging zyner nabeftaanden overlaat: De Spar- 1 anfche Wetgeever gebood dat men een kind,hetwelk • anfehapen ter waereld kwam, in eene byzondere af- I - legen plaats in de /lpothetas moest brengen, daar ' - wr zyne ongelukkige geftalte hem het leven noch : 1 attig voor het Gemeenebest, noch aangenaam voor 1 ifei zelf kon zyn. 1 'Un laater tyden heeft Frederik de vierde, Koning | . un Denemarken, op aanmaaning van den Bisfchop ' an Koppenhaagen, te Millerode een zodanig H >spiI lal gefticht voor zulke arme lieden, welke door hunne  422 Geneeskundige Zwan M af^cnuvv'y^e geftaite de Maatfehappy, vooral met op» GERjjEiD, zicht tot de zwangere vrouwen, tot last zouden zyn I: in Saxen, bericht ons Plaz dat meer zulke nutje tige {lichtingen voor handen zyn, door zulke inftelknpj gen zoude men van zulk omdwaalend gefpuis nog nuit> kunnen trekken, en meenig huisgezin zoude zeer v« verheugd zyn , wanneer hetzelve voor eene maat» prys haare gebrekkige op eene betaaiulyke wyze kft verzorgen. [s S- XIV. [ haaiende ^en ^oet net men^crjelyk geflacht voorwaar geenjul tydingen. dienst, wanneer men in de openlyke nieuwspapier» en tydfchriften, die elk een in handen koomen, enjB de meeste huishoudingen geleezen worden, uitvoeri-l ge befchryvingen van wangedrochtelyke geboorten, enl fchrikbaarende Voorvallen plaatst, deeze doch kunnepl by de ligt aangedaane zwangere vrouw van nadeelig»' gevolgen zyn, en doen geen nut hoe genaamd aan he«c algemeen; 'Voor den natuurkundige worden deeze he-r richten zelden met behoorlyke naauwkeurigheidaange-r teekend, en de andere leezers zullen die zeer gaarne! misfen. V xv. Die aan Het is, voornameiitlyk van weegen de zwangere;vrou- r ziekte m wen, te wenfehen, dat zy, die aan de vallende ziekte [ ■f™To»- onderhevig zyn, buiten alle openlyke vergaderingen! derheevig blyven, geen vreeslyker gezicht immers kan men zich lij zyn, moeten uit alle voor-i vergaderingen My W ven. I; O) Difert. de remmndis Jammis fublitet ebjiaculis Lipf. Z77A » 27. I  S t A A T S R fe G E t I 8 6. 4^2 ycrftellen, dan de toevallen deezer ellendige opleve- van ni re1: zelfs zy, die voor bezwymingen bloot liggen* rmsten verpligt zyn , of geheel en al uit de openbaare Gülsdienst - oeffeningen te blyven, of achter de overige ttjloorers zich eene plaats uit te kiezen, alwaar hunne tc/allen aan niemand kunnen hinderlyk zyn, dus wierd oi in de eerfte Christen kerken door de Bisfchoppi en Conciliën geboden, dat de Demoniaci niet anll dan in den tyd, dat zy vry van hunne aanvallen w ren, zich tot den Doop of het Avondmaal rnogten aibieden, dat zy met in gemeenfchap met het verza'mde-volk, maar van hetzelve afgezonderd, moesten b ien ( a }. J, XV L let ten toon ftellen derlyken, voornaamentlyk in Étttm j toonltellen 1 kerken, moest in die Landen, alwaar deeze nut- derLykendi ze plegtigheid nog in gebruik is, van weegen de ^r:eelige uitwerking, welke hier van op aandoenlyke bangere vrouwen te vreezen zyn, afgefchaft worden; . ein gelyk in het Öostenrykfche by eene Ordonnantie Isden 4den February 1756. gefchied is. Jesgelyks moeten vrouwen , die zich in deezen 1 iftand bevinden, van openbaare lyfftraffen, zwaare ] elkundige operatien, en diergelyke tooneelen ver. ilderd worden %. XVII. j Eene" byzondere aandacht verdienen zwangere vrou- Nadeel, J hetwelk wen, dmr harj I rydeit aars 10) Free Inquiry in to the miraculeus Powers. by C onger.S ;| FDDLETON Mifcellan: works vol. I. p. 21S. '*) Baumer. Fundamenta Politi* Medicte,  réa:M Geneeskundige r, van • be wen, met opzicht tot haare rüs't en lighaamsbeweeging ti h S&RHEID. welkers onmatigheid aan moeder en kind ten hoogftei eei 'f nadeelig zyn kan: Ryke, aanzienlyke vrouwen verooi t ITouwén zaaken dikwerf zich Zelf miskraamen door het vermaak* sfraglwïr- net we'k zy nebben in zelf op een ongelyke grona v. d>a. hard te ryden, zy ftellen 'er eene eer in elk een voorit by te rennen, het te paard ryden, waarin veele zm groot een vermaak fcheppen, dat zy zich tot ver* haare zwangerheid hier in tpegeeven, moet voorflj ■.. ker door het fchokken van het onaerlyf tot misdra ten aanleiding geeven, eene zwangere vrouw won dus in het rytuig niet dan langfaam en gemaklyk vooi jz, gevoerd, nimmer beftyge zy in deezé toeftand h ^ • rypaard.' §. XVIII/ | ■ zwem- I" den boerenftand, en by de arbeidslieden verplig <,. Swfn VmoT- de onverfchillige man zyne zwangere huisvrouw dik ten van; werftot den moeilykften arbeid, hy doet haar met dei , zwaaren , -• , ., ... , . . ,j ' arbeid hoogzwangeren buik op glibberige wegen, in eene fel ^ ™ordenld *e vvinter'wll^c«'zwaare lasten torfchen of voorttrel 1 ken, of in eene gebukte houding eenen arbeid verricht f ten, die haare kragten te bovengaat; hoe zeer ditift" haare omftandigheid van hoogstnadeelige gevolgen zyn|' kan, valt elk eén iri het oog; en het zoude derhall ven allernuttigst zyn, indien men dit misbruik vanl der mannen magt kon tegengaan, en geene vrouw i«K' de twee laatfte maanden haarer zwangerheid, doort. de kwaadaartigheid, gierigheid of luiheid van haarer»1'" man, tot[diergelyken zwaaren arbeid, vooral niet tot| het dorfchen, een werk, het welk ten platten Landel door vrouwen , zelf hoogzwangere, veelmaalen vewca richt word, kon genoodzaakt worden; nood echte».' breekt;!  STAATSKIGÏli!J6, ^1§' .wt hier veelmaalen de wet, een arm daglooner, Van be tul een huisgezin van kleine kinderen bel'aaden, kan gerheid* ■'.Ojler dc hulp zyner vrouw niet aan de kost koomen, mi genoodzaakt tot op het uiterst haarer zwanger: iej zich den' hai'dften arbeid te getrooften, zonder "ajhaaren man eenige hulp te kunnen verwachten, ; §. x i x. ! het gebied van Baden is eene merrie, in de laat- rai weeken haarer dragt, en 6 wceken na het wer- ^estgf- 'n, vry van werken, en haar eigenaar is niet ge- ^""""J^ qlzaakt haar gedurende die tijd tot heerendienften c. w.ckea e!:bruiken, en zou niet een arm landman, wan- ^"uws" e zyne vrouw haare verlosfmg elk ogenblik tc ge- §%d7netr~ nd ziet, vry zyn om van zyne wooning verwyderd, haare I flaaffchen hals onder bet juk der heerendienften l^Tèil^ k Ukken. VcmHee, renclten- 'ortom, elk Ingezeeten zy verantwoordelyk voor flen keb"^e.'evolgen eener onmatigen arbeid,' zyne zwangere 'h rw zonder noodzaak opgelegd , en zy, wegens M verwaarloozen van deeze zoo blykbaare pligten ;kmenschlykheid, ten ftrengften ftrafbaar. ": een zwangere vrouw ftclle zich zelf zonder nood% . in gevaar,- van door zwaaren arbeid, het draa\ van zwaare lasten, vallen of andere ongelukken, \\. zeiven en haar ongeboorne te benadeelen, deswe', '5 5 zy zy en haaren Echtgenoot aan de waakzaams Tfrheid verantwoording fchuldig.' :a : {. X X. vei • iecn zwangere vrouw worde tot openlyke danspar- Uitfpan- i _ , , ningen -utii, masqueraden , fledevaarten enz. . toegelaaten; vaor Zuc- ™anier*  Geneeskundige (Vanbe Zuckert was van gevoelen, dat het haar echter gÈrheÏd. geoorlofd moest zyn eene gematigde beweeging in wuwen, eene gemaklijke, en niet al te lang aanhoudende dans gevaariyk te neemen. Zoo zy reeds verre in haare zwan- 'baarver gerheid gevorderd is, zoo haare fterke drift tot het boden zyn. jansfen het haar moeilyk maakt zich binnen de paa^to len der maatigheid te houden, zal het beter zyijM mijns bedunkens, zodanige gez'elfchappen niet by fm woonen.- 5. XX L [ Zwan- Eene geftadig zittende levensvvyze is ten allen tyde'wt wen moe- nadeelig, voornamentlyk echter geduurende de zwan-h xitifndT ne^' alle bieren zyn geduurende haare dragt in be-fc. ieev,n$-_ weegiug, zoo lang den zwangeren buik het haar toe-I: 7t«f " 'aat: natuur heeft zelf aan de onvoldraagen vrugtr eene bevveeging meedegcdeelt, die voor de eerfte! helft der zwangerheid naauwlyks merkbaar, van maand* tot maand fterker word, en ter ontwikkeling der dee-' len volftrekt nodig is; het zwakke hart der vrugt fchynt, zonder eene vrye beweeging der moederlyke vochten', het door de navelftreng aangevoerde bloed met geene genoegzaame kragt tot in de einden der vaaten te kunnen voortdryven; de meefte kinderen van altoos zittende moeders fterven dus voor dat zy Voldraagen zyn, het is niet zoo zeer eene wezendlyke ziekte, dan wel eene ongelyke en traager omloop der vochten, die het ongeboorne wicht reeds in des moedert buik zyn graf doet -vinden; en het is niet flechts de zittende levenswijze, die hier al het nadeel veroorzaakt; in befloten, al te warme, met veelerlye dam? pen en üitwaasfemingen vervulde vertrekken, brengén veeier onzer aanzienlyke vrouwen den middag, avond* a  -Staatsregeling. 427 4nacht, zittende aan de fpeeltafel door; hier by komt Van m il, dat de zwangere vrouw in deeze gezelfchappen fi^iV,' rit verfchynen kan in eene kleeding, naar haaren tl ftand gefchikt, het ellendige in dén buik der zor- ^3oze moeder beflooten wichtje word dermaate in een -g erst, dat alle beweegingen voor hetzelve onmooge» I worden, en het uitren aan een in een en dezelfde hiding moet doorbrengen, en;is dit niét voor vol- vsfenen zelf eene wezenlyke pyniging, kan hier dir alleen een kind niet ziek, niet wanftaltig worden? I vochten, dus in hunne vrije beweeging verhinderd, ft >pen zich natuurlyker wyze op in die deelen, wel- li niet gekneld worden, en veroórzaaken dus eene crelyke voeding en groei in fommige gedeelten des 1 teams : even gelyk de gezondheid der moeders i >r deeze levenswyze van tyd tct tyd ondermynt \ rd, zoo moet ook voorzeker het lighaamsgeftei der i deren hier door een merklyk nadeel lyden, en het I derhalven geenünts te verwonderen, dat onder de • li deren der aanzienlyke zoo veele gebrekkige fchepi jens gevonden worden, en dat het getal der gef :ven onder dezelve zoo aanmcrklyk is-, te meer, Ihneer men hier by nagaat de nadeelige uitwerk- fels, 3) Alia bujusce modi modo mutilantur pueri, abi uteri lotus, i 0 mutilati fuirunt, anguflus fuirit, turn neceffe fit corpus% q '. angufto loco morttur, illic mutilum ficri; Non fetus as arb s, qus terra continentur, neque fatis amplum fpatium Baï,, fed, vel a lapide, vet alia quapiam re, detinentnr, cum 3H tiuntur tortuofe evadunt, aut par te «na craffa , alter» te- II U Sic cerie circa puerum contingit, Ji pars queedam ecrpci it iitera mgujiiore loco, quam ante* tmtintalur, Hippocra5 dt Genitura SeB. III. E e  4a8 Geneeskundige »k fels, welke men van de by de fpeeltafel zoo dikwerf •ERHEiDi ontftelde driften te wachten heeft. lt Geen nuttiger wet zoude derhalven kunnen uitgei^ dagt wordendan dat men de zwangere vrouwe™1 Verbood langer dan één uur aan de fpeeltafel door tf brengen, en het gezelfchap, zoo het vriendlyk voorf ftel van haaren moederlyken pligt de drift tot het fpelp niet kon beteugelen, moest liever voor die tyd hetf i fpel ftaaken, dan dulden, dat den avond en nacht inr het bederven der gezondheid van moeder en kind! wierd doorgebragt. Ê xxi t Mimend In die landen, alwaar de ruwer klasfe van mannen zwa»g™f zich van het bun toegelaaten recht bedienen, om hunfiaaZ lie vrouwen met flagen te kastyden, moet dit echter, evm gelyk in het Ooftenrykfche, geduurende d< zwangerheid verboden zyn, hier meede word immen de onfchuldige vrugt dikwerf benadeeld, en de zwaagere vrouw ftaat thans onder de onmiddelyke befcherming der Overheid, de Goddelyke wetten zeil verklaaren zich hier omtrent ten duidlykfte : Exod.1 ar, 11, 23. alwaar de Wétgeever zegt: „ hy die eenèf „ zwangere vrouw ftaat zoo dat haar de vrugt afgaatl; „ doch geen doodlyk verderf en zy, zoo zal hy zé-I „ kerlyk geftraft worden, gelyk als hem der vrou4 „ wen man oplegd, endc hy zal het geeven door dein „■ Rechteren; maar indien daar een doodlyk verderft „ zal zyn; zoo zult gy geeven ziele voor ziele, 'f Zy moet ook voorzeker tegen alle beledigingen, ook| van andere menfehen, beveiligd worden , het tergeni; fchelden, dreigen, alles wat haar tot toorn verwek-1  Staatsregeling. 429 fci kan, ftelt haar en haare vrugt voor de jammer- ^Vanf d* bfte gevolgen bloot.- _ Gtumm* lip gevallen, wanneer een kwaadaartig, hardnekkig V,f, die het geduld van een Socrates zelf ten einde zide helpen, ligtelyk oorzaak tot zoo eene kastydg zoude kunnen geeven, die der vrugt een blykIf nadeel moet toebrengen, in deeze gevallen moet eiter de man geftraft worden, naar maate van het nali aan moeder en kind te weeg gebragu §» XXIII. By lieden van eene laage klasfe, met behoeftigheid géfiig \ritelende, volgt dikwerf dc eene zwangerheid ter- bangere fndopde andere, eene gezonderlevenswyze, zeklaimer cchtclyke omhelzingen minder oorzaaken, die d pasgevormde vrugt wederom kunnen vernietigen ,1 men ons bier van tle waarfchynlyke redenen opleven, cn vermeerderen dus de gevallen,- waarin de knmerlykfte armoede dc beyrugte vrouw niet flechts' m alle dc aangenaamheden, maar zelf van de drin{ïfte noodwendigheden des levens berooft ; het is Nar, zy heeft even als alle behoeftigen eene biilyke Ijfpraak op de meedelydendc onderfteuning haarer j redeburgeren, maar hoe fpaade komt dikwerf deeze i eperfte'hulp, en de rampzalige moeder, die , zwan- ; j- zynde, te fterker na de verkwiklykheden des keus haakt, fmelt met haare vrugt weg door kommer- ; 1 e armoede. $, XXI V,- 3. m Frankryk is reeds in den Jaare 1679. op den P^tM li .- February, by eene Ordonnantie vastgefteld , dat 'f"y/t/an ' E e a wan-  43o Geneeskundigs Van de wanneer eene arme vrouwsperfoon, vooTal eene arme Srheid. dienstmeid, zich als zwanger aangeeft, die geen, welke zy voor vader van haare vrugt verklaart, cf zoo zy twee noemt,- met dewelke zy verkeering geii had heeft, by voorraad en tot nadere opheldering toe« hy, op wien het gegrondst vermoeden valt, haar vad de nodige leevensmiddelen moet verzorgen, en haar geduurende haar kraambedde onderhouden, dewyl mefl van de verwaarloozing van zodanige eene rampzaliw; allerlei kwaade gevolgen te duchten heeft. En waarom heeft men in elk Gemeenebest gefl wet , dat elke hoog zwangere, gehuuwde of ongel huuwde, zich in dringende armoede bevindende, het recht heeft om, zonder tot het meededoogen haare* meedeburgeren, welkers weigerend antwoord haat al| een fcherpe dolk door de ziel dringt-, toevlugt te neel men, zich tot haare Burgervaderen te vervoegen, ea van dezelve een dubbel deel tot onderhoud te vordel ren, zy is immers eene burgeres, zy kan noch dooi beedelen, noch door arbeid de kost verdienen, en beJ vind zich in eene toeftand die ter opbouw der Maatfehappy van het grootfte nut is. §. XXV. Kteediag De wyze van kleeding der zwangere vrouwen is van het gr00tll:e belang met opzicht tot haar en ha] *un. rer kinderen welvaard, en verdiend derhalven de waafcl zaame zorg der Overheid. Het is bekend, dat men in veele landen de geftalte] eener vrouw dan eerst voor fchoon , voor welgemaakt houd,* wanneer men haar middel gemaklyk omlpanl nen kan. •. M  Staatsregeling. 431 Iroswen , die gaarne voor aanzienlyk gehouden v^ v* w en zyn, neemen deeze mode nog getrouw in acht, auumD.d; zelf, wanneer zy hoog zwanger zyn, en ik kan ■ Üaaren meer dan eens metde grootfte ernst, als geen Inge nuttigheid van deeze gewoonte te hebben hoo1 bybrengen, dat door dezelve de onmaatigc wasda van het kind in dc baarmoeder verhinderd , en dl de verlosfmg gemaklyker gemaakt wierd; en dit ■ Jok de reden, waarom de vrouwen der Japonneez< dit gebruik geduurende haare zwangerheid getrouw licht neemen. O) Wel befchouwd zynde is dit ce volftrekte dwaasheid, eene dier onvernuftige re'1 kavelingen, die den mensch, welke zich beroemd liét verftand een uitfluitend recht te hebben, alleen ei ri zyn : Hoe! zoude de alweetende Formeerder niet ■gi :>rgt hebben, dat de grootte van een welgemaakt k t' aan de wytte van der vrouwen bekken evenredig |M en tevens in het lighaamsgeftei der vrouw die ; k ;ten gelegd hebben , om het hoofd des kinds , jn'di het nodig is, faamen tepersfen, en uit de hol'li eid des bekkens uit te dry ven. Leeds omtrent de derde maand der zwangerheid be- Jffg^ g: zich he". moederlyk lighaam in dikte en breedte u tc zetten, en dit neemt, gelyk bekend is, trapsI èé toe, tot omtrent het einde haarer zwangerheid, 1 b is dus overeenkom (tig aan de wetten dar natuur, I d zoo eene vrouw eene geftalte verkrygt , geheel ' t movergefteld aan die, welke de mode haar voorI ryft, en die door behulp der keurslyven ten fpyt 1 I der OJOS. C*,AS.SÏ. Jgpwejlfchs mrebtvgejchiibtsj.lv Ee S  '432 Geneeskundige Vav bs der natuur verkregen word, waar door de baarmneffckHeü». c^er en onderbuik yerhinderd worden zich verder uit te zetten ; haare vaaten worden gekneld, en elke pers* fing, zelf die des ademhaalens, drukt op de gekneld» vrugt, en veroorzaakt cindelyk eene miskraam of'È vroege geboorte; van dit middel bedienen zich meermaalen zy die buitenden echt bezwangerd zyn , en maat al te dikwyls bereiken zy hier door haar misdaadig oogmerk. Vooral *s dit keurslyf nog daar en boven met een yzeren der Plan- planchette voorzien, zoo zyn de nadeelen der druk.cbette. bovefifte en onderfte gedeelte van dit harnas nog veel aanmerkelyker, en men heeft voordbeelden van mismaakte kinderen, welke zeer duidelykr het merkteeken van het onderfte einde der plmchettif in het hoofd droegen («). DeF (a)J. J. Plat ner toont in Opufc. Tom. i. Dij. 3 de Tipraeibus 2. op het allerovertuigendst de nadeelen aan, welke voor moeder en vrugt van de keurslyven te wachten zyn: uit deeze zoq gewoone oorzaak leid hy de miskraamen, vangalligheden , zwak- en g»brekiykheden der kinderen ten duide. lykllenaf; daar doch door deeze kleedin;; rie vry e adem baaling merkélyk verhinderd word, kan het niet adders zyn, of dt 1 itikt worden, terwyl men , door zoo een onbezonnen Idryf, de natuur van onvoorzigtigheid befchuldigt, dat i ■ terftond met den aanvang der zwangerheid de fton\ invloed doet ophouden, om hier door de vrugt voed1 1 te bezorgen, en door deeze volbloedigheid het s enfchelyk ei in de hier door meer en meer verwarm* \ 1 baarmoeder als het waare uit te broeden O). De J_ _ —— O) TiN SWIBTKN T- IV. j- 1294j "97.  43s Geneeskundige ZwIn DK ^rvnreins van beroemde Mannen heeft reeds voorl' g-rheid. lang bevestigd, dat de meeste zwangere vrouwen, welke gedurende haare zwangerheid de ftondenvloJl behouden, zwakke bleeke kinderen ter waereld brfll gen, hoe veel te meer zullen dan zy, die in navolI ging' eener fchadelyke gewoonte haare vrugt moedwil [ lig van het voedend bloed berooven, uitgemergelde ellendige fchepfels voortbrengen, die het pas geöpcri oog wel dra voor het leevenslicht fluiten, en tot hü voorig niet'terug keeren ■ De in ontucht bezwangerde weet het zeer wel, (e hoe kan het de gehuuwde verborgen zyn ), dat het dik werf herhaalde aderlaaten niet zelden de vrugt afdryft eene vesting, door geen onverzaagde ftorm te verove . . ren, word wel door hongersnood tot overgaave gei dwongen, eene verzwakking der moeder fleept dus d( dood der tedere vrugt na zich, de nadeelige gevolgei van dit misbruik bepaalen zich zelf niet hier by, d verzwakte moeder wrord buiten ftaat gefteld in het ver: volg voldragen kinderen ter waereld te brengen, ei dan nog fchcnkt zy de Maatfehappy niet dan zwakfc uitgemergelde burgers, die dezelve meer tot last, dari tot nut zyn. Verbod Het moest dus geenen Barbier geoorloofd zyn, op aan de l ï Barbiers eigen goeddunken het aderlaaten eene zwangere vrouwe fereZZ'. aan te raaden => of °P haar eiSen begeerte in het weri ■we» zon- te ftellen, en dus voor een gering loon, ten koste' febriftvan der Maatfehappy, moeder en vrugt van de zoo nodige! Arts", un vocluen te berooven, maar het moest alle Barbiers, > zy in tyd Clli- I ï'*n nood , ader té ————————^—____ I laaten. ——^———_ | 0)D. G. Tebes i V s obf. de largiore fif repetita in gravi-m, dis V. S. infentim itnbecillinm eau/a Ephem. Nat. Cxr. T, x. j>. Sp, l'  Staatsie g e l ï n 5. 43? .örurgyns, Vroedmeesters en Vroedvrouwen verboè zyn, om, (ten zy in de hoogde noodzaaklykheid ervaar het uitftel met gevaar verzeld is,) zonder het «irfchrift van een geordend Geneesheer een aderlaa„ti; aan eene zwangere vrouw in het werk te ftellen: zmoesLen ook daar en boven verpligt zyn, naauwIrig aan te teekenen de dag en uur , wanneer, de Jnaam des Arts, op wiens aanraaden, zy aan een :,olndere vrouw, die hen toefcheen zwanger te zyn, eT ader geopend hebben, welkers naam zy tevens -.nesten aanteekenen. XXVIII. 'MTevens moest aan elk een, uitgenomen den Ge! Disheeren, verboden zyn aan eenige zwangere ge Juwd of ongehuuwd, onder welk voorwendfel het ci zy, eenige braak- of purgeermiddelen toe te diezin , en ten deezen opzichte houde men vooral het oog c de vroedvrouwen, die zich op haare'kunde en er•',Venheid in de ziekten der vrouwen veel laatende iorftaan, door zodanige ongepaste middelen meenig ' ae miskraam te veroorzaaken. _ De Apothekars moeten verpligt zyn het oorfprongj ; i voorfchrift met den naam des Arts, voor wie het Ij deveid is, en op welke dag, zorgvuldig aan te tee"' . nen, en te bewaaren. Van ï» Zwan- gerheid\ Verbod van bet toedienen vanbr aaken purgeermiddelen aam zwangere vrouwe». [Elk burger moet verpligt zyn * om terftond, zoo VepH' | eene meer dan gewoone ongefteldheid zich ty «»> ^ /ne zwangere huisvrouw openbaart, de nodige by- woum,n ftand door ziek-  '44ö Geneeskundig* Van ds ftand te zoeken, en moet Voor de gevolgen, welkefc öERHtiD een verzuim van deezen aart na zich fleepen kan, ver-L antwoordlyk zyn : een Man die zyne vrouw de nodigefci 'tast wfr- iui!P weigert, en dus meer genoegen in haar dood danl dende, jn ^t ieeven toont te fcheppen, verbeurd met het I' zorge te , dragen. grootfte recht al het geen, hetwelk zyn vrouw hem inp huuWlyk heeft aangebragt O), en is wegens het in gevaar ftellen van twee zyner onfchuldige medemen.li fchen ten hoogften ftrafbaar. Het gewoone voorwendfel „dat zy niet meenden,!; dat de ziekte hunner zwangere vrouw van eenig aaa-l belang was," kan tot geene verontfchuldiging dienen; ffi voor eerst, dewyl de gevaarlykfte ziektens in hunnenp aanvang dikwerf niet dan op het uiter'yk aanzien ge-li ringe toevallen hebben: ten tweede, om dat het zyn» zaak niet is over de meer of minder gevaarlykheid derk ziekte te oordeelen, ten derde, dewyl alle kwaaien,fe die eene zwangere vrouw treffen, (de gewoone onge-l makken deezer toeftand uitgezonderd) zoo veel t« meer oplettenheid verdienen , daar het leeven vanl; twee perfoonen hier door in gevaar is, en dus eenenI tydigen byftand vereisfchen, vooral in geval eener f> bloedftorting. h §. XXX. . pan de Ik heb reeds meermaalen aangemerkt, dat Zoo wel Li u^oeg%' oudtyds als heden ten dage het afdryven der onvoldra- k dfgen by- gen vrugt, zoo om het jeugdig fchoon en bevallige u o te ki O) L- r°- $• i. ff fil- matrim. I. 3.1. n en 12. ff de iedit\ ediSr. U 4. ff de agnofc. & alend. liber. vil. J. J. Mühlpfor.mI diff' Jurid. circa morbum 0 curam eegrotorum Argent. 16711- ft, C. 81. f. 2.  Staatsregeling. 441 ttoehouden, als (gelykwel by gebuuwden gefchied) Van b* q den last van het onderhoud veeier kinderen te ont- geiuieu» g]n, gepleegd wierd en nog word. Deeze verborgi misdaaden kan eene waakzaame Overheid niet alt«s voorkoomen , zy trachte echter door verbetering d. zeden en gemaklyker middelen tot onderhoud , dborzaaken van zoo eene gruweldaad uit den weg te ruien; zelf komt het my voor in onze wetten eene ftke aanleiding tot het pleegen van zoo eene misdaad - gkmden te hebben, ik bedoele die op veele plaat» I ingevoerde ftraffe des te vroegtydigen byflaaps, de ï vrjrbaarige liefde, die zich aan geene wetten onderin-pen wil, verdiend voorzeker door ftraf in toom aiouden te worden; op die plaatfen echter, alwaar rjze ftraffe met eene openlyke fchande verzeld word, k het vooruitzicht deezer onteerende boete annlei: dg geeven, om dezelve door het misdaadig afdryven it ö- vrugt te ontgaan. De openlyke beftraffing in de 1 Ik, welke op fommige plaatfen, als by voorbeeld « i geheel Hesfen • land, in gebruik is, kan, om van I e kwaade gevolgen, die het vooruitzicht derzelve op ii il ieder en kind hebben kan, niet te fpreeken, dikvls oorzaak zyn, dat de onvoorzichtige jonge dochi deeze haare openlyke onteering door het afdryven hrer vrugt poogt voor te koomen ( % ;a) Scmlevo GTlUï efiff. fur. de trimmt abortus Jen, I?oj. [»} Juriifrud, lib. I. tit, l, def, 18,  i ). Dit is ook in de Kerkelyke OrdonnanB in het Hertogdom Weimar ingevoerd. Ik laate het aan de befüsiing der Overheid over» of het nadeel, het welk door deeze vreeze voor fchafli* de veroorzaakt word, op kan weegen tegen de verbè* tering der zeden, die hier door te weeg gebragt wordaf en of 'er niet een middel te vinden zoude zyn, hei welk zonder zodanige fchadelyke gevolgen de ongel, bondenheid der verliefden kan intoomen. De Geestlykheid zoude buiten twyffel zeer veel hier tegen hebben in te brengen, het waare echter i wenfchen, dat zy, die het lot van zoo veele duizen de hunner meedemenfchen in handen hebben, het jü der vooroordeelen affchudden, en, in navolging vaj den wyzen Frederik, de door eene overdreevï ^ hei- ([a ) Sn rejponf. ad Senat. Hatlenf. ann. 1641. (*) Volpens het Eeht Reglement voor rle Steden en Dorpen H de Generaliteit, gearreftcerd £en iS Maart 16J6. art 48. vervallen die voor de trouw of ondertrouw als gehuuwden faamenge Woont hebben , jonge dochten of weduwen , die te voore jjedeflo ee^ öf bezwangerd zyn , in een boete van ƒ 40:0: Vektaalek. (*) P.,MüLL»K. 'dij*, de pcenit. Metlef. Jen. 167*.  S t a a t a e 6 n i n s. 443 heiighcid gekrenkte rechten der'rhenschheid iri hun- Vavbs nélefcherrning namen, e^Hti», §; XXX. aar nu'alles, wat deswegens tot hier toe gemeld is, 0^'fnaf 'iein acht genomen, daar de voorrechten der zwan- _ ireeid niet behoorlyk gchandhaaft,'of voor de zodaÈ de noodige zoige kan gedragen worden, wan- l'"^'* ae| het niet by tyds aan de Overheid woid bekend var. alle ... I , „ , . ... Jks.. r . vrouwen, ;èHakt, welke van haare inwooneresien t©t deeze üis over Mi vaderlyke waakzaamheid gerechtigd zyn, zoo 'eee ik het elk een , die niet,'door vooroordeelen ewangtr:/ellmd, eene zaak verwerpt alleen om dat dezelve Jp'rdJrd aiew , en buiten gebruik is, in bedenking, of het .k van het grootfte nut zoude zyn , overal eene ■iailwkeurige aanteekening te houden van die vrou■?v«, welke over dc helft haarer zwangerheid gevoriei zynde, zekere teekeiieh van haaren gezegenden ïta beipeuren. Marcus Antoninus beval, 'ialdke Romein, ook zy , die in andere Provinciën vcaden, de geboorte zyner kinderen binnen de der» : iglagen by den Prcefectus aefarii fchriftelyk zoude :1a aanteekenen, en van deeze aanteekening een afablft in eigen handen bewraarenterwyl een tweede id in het aerarium wierd weggelegd Wan"TÉ in China een zwangere vrouw gewaar word, dat ,.„ffieindperk haarer zwangerheid naderd, moet zy hier • vaaan haare oudftc nabeftaataden kennis geeven, en dan ^ j ) C K piTOLINUS Fid. Mare. Antonhi. C IX. HEINECCIj' ii . Rom, Jmsjjrud, SynPagm. Lib. I. Til. s$. Ff  444 Geneeskundig» Van be dan word in haare tegenwoordigheid een plegtig ge-I 6eIheÜ>' bed voor haare gelukkige verlosfmg uitgefprooken (« ) Jd dit gebed heeft veel ligt ten hoofd oogmerk de zwan-ï gerheid, of ten minfte op handen zynde verlosfmg 3 ter behoorlyker plaatfe bekend te maaken: en in dw1 daad, daar in fommige gewesten, by Voorbeeld in hjaf Badenfche (Volgens Ordonn. van den 4. Januarll ) alwaar men Vorstlyke ftoeteryen heeft aang# legd, elk onderdaan verpligt is, zoodra zyn merrjl een veulen werpt, ten zeiven dage hier van ter be* hoorlyker plaatfe kennis te geeven j zoude het niit van oneindig grooter aanbelang zyn, op den aanwJI1 zyner burgeren zoo een zorgvuldig oog te houdenlt door zoo eene aanteekening der zwangere vrouwen!! zoude men niet flechts van het juifte getal der aan* wezig zynde Inwooners op het naauwkeurigst bericnl lubben, maar tevens ook van de tedere uitfpruitfeM in den kweekhof des menschdoms, van de uitbottenf de hoop des Vaderlands verwittigd worden. Wit? Op zodanige lysten zoude men moeten aanteeke-f van zaaa- . tiig eene nen , de naam, rang en ouderdom der zwanger*1 "n%ek*~ v™üW> hoe lanS zy gehuuwd geweest is, hoe veel kinderen zy reeds voortgebragt heeft; of dezelve vo» dragen of niet, gezond of ongefteld, leevend of doo» ter waereld gekoomen zyn, en aan welke waarfchyA lyke oorzaaken men de ongelukkige gevallen moet toe»1 fchryven, van welke kunne het kind zy; of zy hel f zelve zoogt, of dat het door eene minne (en dooi f welke) word opgevoed, met zog of met ander voed F zei, als meede, of de moeder een gelukkige verlos( fint f (<0 Memoires dt- la Cime par le Pere le C«siff«  Staatueghisi. 44£ fljr gehad heeft, dan of zy voor of na de geboorte, ^^n» eidoor welke waarfchynlyke oorzaak het leven ver- gerheid, leren heeft. i luik eene aanteekening moest gefchieden door per- Jjj£gp ifJien, wien de geheimhouding was opgelegd, eene bM. . : v|er des huisgezins kon, of in eigenen perfoon , of bigefchrifte, of door iemand der zynen hen zyn benut doen toekoomen, en het geen de omftandig- ,h«en der verlosfmg aanging, moeften die geenen, wke de Vroedkunde beöeffenen, verpligt zyn, van Ket merkwaardige ter behcorlyker plaatfe opgaave :e»en, het nut van zodanig eene inrichting komtmy ver zeer uitgebreid te zyn. , bemand van hen, die zich de kennis der belangen eer Maatfehappy eenigfints hebben eigen gemaakt, :Zïontkennen, dat het van de grootfte nuttigheid is ;a het aantal der huuwlyken , derzelver vrugtbaaraé, als meede het getal der overleedenen, kortom , 1 alle de voorgemelde zaaken op het naauwkeurigst ;tpierricht te zyn. Lysten van het getal der ge- r-3.rnen en overleedenen treft men in de meefte lande aan, en zoude het niet zeer moogelyk zyn , om ■ ia eenige, door de Regeering hier toe aangeftelde, Jbonen, kennis te geeven van die geenen onzer \Hdeburgeresfen, die over de helft van haaren gezegden toeftand gevorderd zyn, zoo eene aangeeving Jdè voor niemand bezwaarlyk zyn, en van bet ;£i)tfte nut verzeld gaan; men konde als dan met vJtJtër oplettenheid de oorzaaken van het verlies van J veele ongeboorne burgers, waarop den Staat te [1 jeefs gehoopt had , gaade flaan en trachten te verjrren. ■ iy, die buiten echt bezwangerd waare», moeften I? f a naauw-"  446 Geneeskundige Yan ds naauwkeorig in het oog gehouden worden, om dus I g&jwb.- het afdryven en ombrengen van het onfchuldige onge- I boorne voortekoomen en te verhoeden, en deeze aan-11 teekening zoude, wanneer 'er een gerechtlyk onder-f zoek wegens eene afgedreeven misgeboorte plaatst' had, zeer veel kunnen toebrengen, om den ouder-1 dom der vrugt, welkers kenteekenen verre zyn van I onfeilbaar te zyn, juifter te bepaalen; de ligtzinnige " vrouw, welkers vrugt nu onder eene meer onmiddS I' lyke befcherming der Overheid ftaat, zoude hier do» terug gehouden worden, van zich toe te geeven j&f zodanige buitenfpoorigheden, die haar eene ontydijH verlosfitig kunnen op deH hals haaien; het bedroge» meisje, de ongebonde ligtekooi zal hier door afge-I fciirikt worden, om onder het oog eener waakzaainfl'1 Overheid, haar onfchuldige vrugt van onder het yskoujl de moeder-hart weg te dry ven. . Men kan dus niet ontkennen, dat zodanig eenef aangeeving der zwangere vrouwen , ten minfte meti* het einde der .vyfde maand, van wezendlyk nut moet I zyn; en men kan zich niet genoeg verwonderen» dat men tot nog toe het noodlot der ongebaornejB1 die zo gemaklyk en, helaas! zo dikwyls van het pa«' genooten leven beroofd worden, met zoo een onverff 1'chillig oog heeft aangezien. Hoe meenige vrotuÉff viert haar vermaak in heevig en langduurig dansfen^f1 alswaare zy een ongehuuwd meisje, den vryen teu-I gel, om, thuis koomende, zich met even weinig nabe-, E rouw en leedwezen van haare vermoorde vrugt teil ontlasten , als waare het een onwerktuiglyk bloed-j 1 klompje ? —— hoe veele vrouwen zyn 'er niet wienj f dit vier en vyfmaalen wedervaart, zonder dat meaj [ hier op eenige acht flaat ? «■•«- moet de Maatfchappil L zich f  Staatsregeling. 447 zkhier meede niet bemoeijen? zyn de onge- ZYV\NN°* Urne vrugten geen leden van den Staat ? — ver- gerhud. dien zy niet deszelfs befcherming, die zy zoo zeer loeven—? kan een kweekhof des menschlyken geflhts voor eene mensch- en burgerlievende Overheid o/erfchillig zyn? mit. . i"erik deeze afdeeling befluite moet ik nog aanmer- heidinbe, k , dat zoo eene aanteekening meede van het grootfte HrgrHyk n. zyn kan, wanneer het op bewys van afkomst, . g-oorte, ouderdom, naamen en rang der ouderen ; akomt, zaaken, die men voormaals en heden ten daJ, niet dan uit het doopboek bewyzen kan , het ver1 van zodanig een doopregister, of de gebrekkige . a teekening in hetzelve, kan tot de grootfte zwarig: hen aanleiding geeven, en dit heeft zoo ligt geen p lts, wanneer zodanig eene aanteekening onder het > \ der Overheid gefchied. De Romeinen waaren : 1 ds gewoon de naamen hunner kinderen en van bei. tide ouderen, de dag hunner geboorte, de Burge. refter, onder wiens regeering zy in de waereld geinen waaren, gerechtelyk te laaten aanfehryven O). ] t is dus in Frankryk door oude en nieuwe wet„; 1 \ ingevoerd , de doopregisters in de Koninglyke ', (iffie onder het oog der waereldlyke Overheid te \ lvaaren en het is door een Koninglyk Bevel van . ... —— ■ i L) X. r. Cf min. vel ma,, fe dixit H. linckin dife. - < :id. de lilteris natalil- Jen. 1677. ' 6) Dus luid de Wet: qu'il feroit fait par tbettm an deux ' i \fires , pour ecrire les bapte'mes, mariages &fepultures, dont l'un M ,iroit de minute & demeurereit entre les mains du curê ou du n aire , ff Vautre feroit porté a* greffe du fiege royal peur y fervtr i ■ groffe Ordonn. dAvril KS77. Titr. XX. art. 8. Het koi»r,glyk ' ■ «1 yan s. AprU ««■: » awa iam ^'"t Ff 3  44$ Geneeskundig* Zwan-be I4' I72A" °P nieUW 3311 elk een bev00- eBRHfiiD' len, hunne kinderen binnen de eerfte 24 uuren na 1 hunne geboorte te doen doopen, en de Fiscaalen ge- , last acht te geeven, dat de geboorten door de vroed? f vrouwen, of andere daarby tegenwoordig geweest f zynde perfoonen, terftond aan den Geestlyken wor- f den bekend gemaakt O). S- xxxi. Hier moet ik eindelyk gewagen van het treurigst [ noodlot, het welk eene zwangere vrouw kan te beur- \ te vallen, dat namentlyk, wanneer zy onder den air f beid voor haare verlosfing in eene doodlyke verzwak- j' king wegzinkt, en den Ieevensadem uitblaast, dit | bejammeren»-waardig geval verdiend, als zynde vanto een zeer groot aanbelang, in het volgend Hoofddeel! . naar verdienfte afzonderlyk behandelt te worden (*). I du Royaume deux regiflres qui feront reputes tous deux autbentiquet L dans ftx femaines au plus tard apres l'expiration de chaque amé'tki lts Curès , Pieaires, dejervans, ebapitres, Superieurs des cm- er munautêes ou adminifirateurs des hopitaux doivent porter ou fokt fc fort er un des deux rigiflres mentionnés au grefe du Baillage. \ f» -drg. I. 3. %-de Carh. Edia. [ (*) De achtenswaardige klasfe der zwangere vrouwen heeft E Voorzeker het grootfte recht op de vaderlyke zorge en kragtda- L dige befcherming eener burgerlievende Overheid, op de mensch-1 k( lievende hulp en onderileuning haarer Meedeburgeren, en de L tederfcartigfte zorge haarer Echtgenooten en Nabefflaandenj b maar zy zelf liggen ook onder eene duare verpligting, om Sa «Hes aan te wenden, wat tot behoud van haar en haare vrugt' te dienen kan , en alles te vermyden, wat aan een van beide1 ! fchadelyk zoude kunnen zyn Deeze nattige meedelede» * der Maatfehappy, genieten onder ons geene byzondere voor- \< rechten; hoe navolgenswaardig zy» eckter niet die blyJun |c VM 1  Staatsregeling. 449 Mi achting en vaderlyke zorge, welke zy, volgens onzen van di Siryver, by veele oude en hedendaagfche volken genieten; Zwavd zwangere moeder, die de hoop des Vaderlands onder het SERHEiD. Jt draagt, te beveiligen voor alles wat haar droefheid, fik en afgryzen kan verwekken, voor alles wat haar of hre vrugt beleedigen kan, integendeel alles by te brengen , 3; haar het leven kan veraangenamen, haar, zoo zy beIftig is, zoo zy ziek is, met al het nodige naar vermogen tlanderfteunen, zyn de aangenaame pligten van rechtfcha- I, Vaderen des Vaderlands. Elk lid der Maatfehappy b:houwe de zodanige met achting, en verleene haar met ee menschlievendj bereidwilligheid de nod ge hulpe, zónhechter haare fchadelyke grilligheden blindelings in te vol4l, integendeel, zoo zy zich aan haare drift voor een of ï Ier vermaak , voor eene lighaamsocffening , ten nadeele van Ik of haare vrugt , wilde over geeven, deeze drift moet It allen ernst tegen gegaan worden , en de aanwezige perflnen moeten veel eer zich zelve.i van zodanig een verïak, als by voorbeeld, het langduurig kaartfpel, het aanlide'nd danfen , vrywillig berooven, dan hier door gelegenjd te geeven tot die rampzalige gevolgen, die door het in-.gen van zoo eene drifc, voor de zwangere vrouw en haare < igt ontftaan zoude kunnen. Je rechtgeaarte Echtgenoot behandele zyne zwangere huisnaw met de tederhartigfte omzichtigheid, het is zyn pligt . or het behoud van haar en haare vrugt zorgvuldig te waa; n, hy zorge dat haar geene geneesmiddelen, dan door n'kundïgen, den ervaren Geneesheer voorgefchreven , ,rden toegediend, geene aderlaatingen, dan op zyn vooririft, in het werk gefteld worden , de onberedeneerde toeevenheid van hem en haare nabettaanden en vriendinnen, a echter niet zoo verre , dat zy alle haare lusten en gnlligiden involgen, of fchoon dezelve ten duidelykften blyken are gezondheid te benadeelen. De zwangere vrouw zelve is ten duarfte verpligt, naauwturige zorge voor zich en haare vrugt te draagen, het is et flechts het zelfbehoud, die in alle disriyke fciiepfelen -gefchapen drift, niet flechts de moederlyke tederl.arLigheul Bor het ongeboorne, die haar hier toe moet aanfpooren , een! als Mensch is zy verpligt het oogmerk des grooten tehepper*, de voortplanting des geflacht», niet te wederftree; Ff 4 yeh'  4£o Geneiskhsdisj Van de ven, a!s meedelid der Maatfehappy ligt zy onder de duuröe ftRrf'Yn verpligting-, de vooifpoéd yan haar Vaderland, welks wè£ '' ' vaard grtfotelyks in het aantal vari nuttige en gezonde burgers gelegen is, 'naar haar vermogen te bevorderen; zygeeye zicï dus nimmer We in lusten en grilligheden die der gezondheid naSi deelig zyn; rn haarenleevensregel houde zy altoos den welflanè van haar en haare vrugt in het oog : het misbruik Tan wynt Waar van onzen Schryver f. 25. gewaagd, heeft by ons ni<£ zoo zeer de overhand, maar integendeel , benadeelen zef ▼eele ónzer vróuwen zich zelf in den ftcrkften graad, dool het onmatig gebruik der wateragtige dranken, koffy en theel de fchadêlyke gevolgen hier van zyn te orer bekend, en I meermaalen aangetoond, dan dat ik verder hier over zoucM Uitweiden , ook zal onzen Schryver by eene volgende gelege* 'heid hier toe aanleiding geeven. Haare kleeding zy gefchikt naar haaren toeftand , en verhirl dere de zwangere baarmoeder niet zich tot den vereischte» omtrek uit te zetten; laat geene ontydige fchaamte haar del zwangeren buik in een knellend harnas doen inpersen , veel min zy eene fchandelyke Caqueticrït, eene misdaadige begeert! om, in weerwil van den uitgezette baarmoeder, een in haal oog welgemaakte geftalte te vertoonen , oorzaak, dat hel fchuldeloos ongeboorne, zoo niet geheel en al vernietigd, erü ontydig uitgedreeven , ten minfte verminkt en verzwakt 'ge J booren worde; De Heer Frank wilde alle deeze misbruiken door het ge-I sag der O verheid, door geftrenge wetten té keer gaan, deeJ ae weg ftaat in onze Republiekeinfche Regeeringsform bier toet fciet wel epen, gelyk ik meermaalen hebbe aangemrrkt; 'erl blyft dus niet anders over, dan onze Meedeburgcren en hunnil Echtgenooten op het ernftïgst de oplettende naleezing van heti door onzen Schryver Voörgeltelde aan te beveelen. Eene naauwkeurige Opteekening van de zwangere vrouwen * «00 drazy over de helft haarer zwangerheid gevorderd zyn' iri dier voege als de-Heer Frank 'J. ,0. met zoo vee! aanll drang Voorfteld , zal niemand ontkennen , dat voor het Ge) H .viljsr Kim. Pbyf. T. U. I. V.feit. I, p. 4ï-  4^4 Geneeskundige ■ i I Van het zoo ftout zyn j dat hy op eenen beflisfenden toon. i; wr^on- wegens eene vrouw, die hy na eenen fterken bloed- t vfrlost ft0rting koud en bleek vind, zonder te fchroomen, | cestor- ° i' vene eene gewigtigen misdag te begaan, onbefchroomd j beflist, of zy dood, dan leevendzy? gewis niemand. L Een zoo groot, zoo beroemd Ontleeder als Vesa- L Lius wierd eertyds wegens zodanig een voorbaan- l ge befiisiïng befchuldigd en geftraft(tf): hoe ligtelyk L zouden wy, die geen Vefaliusfen zyn, ons in ons oordeel, over het leven of de dood eener vrouw, in deeze omftandigheden, bedriegen; hoewel H e i s tsr. > twyffelt, of'er van de honderd duizend dier geenen, \ die door het gemeen voor dood gehouden worden, c wel een eenige weder in het leeven gekoomen is, en 'fi voorvast ftelde, dat nog geen eene zwangere fchytjr [ baar overleedene van onder het mes des ontleeders u weder leevend geworden is Men twyffeld met recht, of men in het verzamelen! van waarneemingen, die in dit geval beflisfend zullen zyn , wel de behoorlyke oplettenheid heeft gebruikt, en of men in het bekennen van deezen ongelukkigen misdag wel altoos der waarheid heeft hulde gedaan: vooral, om dat men in hedendaagfche aanteekeningén veelvuldige voorbeelden van zodanige fehynbaar geftorven, en echter wederom opgewekte perfoonen vind e te berde gebragt; is die afgryslyke gefchiedenis niet 1 waereldkundig, dat eene hoogzwangere vrouw, aan r welke men, na dat zy in eene bezwyming gevallen was, de Keizerlyke Sneede wilde in het werk ftellen, [• ge« ( Qa~) ADAMI U.feB. V. t. Xl%.f. 7ie>  gfliurende deeze verfchriklyke konstbewerking weder Vanhe? tczich zeiven kwam, hoewel zy door het verlies der on- VI bloed den geest moest geeven O). Teekend ^TL°*f S henkius niet aan, dat eene vrouw, niet zwan- vene g< zynde, na haaren vermeenden dood door een be- W£N.~ r>;MtfMcuu HaiuSis dti femmes griffes Cb. 33. ƒ>. 3*7.  Geneeskundigs Van het der vrugt alleen bepaald geweest te zyn, en een vonkbernon- je van bet leevensvuur onderhouden te hebben; verlost Eschenbach is van gevoelen, dat, daar een oestor- vene kind geen ogenblik leeven kan, zonder, het zy door wen!" 's moeders vochten, het zy door ademhaaling, onderhouden te worden, geen kind dus in de baarmoeder 1 zyn moeder overleeven kan, en dat, wanneer zoo eeri' kind leevend uitgefneeden word, de moeder flechts itf fchyn, niet in waarheid, overleeden is («): maar,' daar het bekend is, dat by eene vrugt zodanige we>" gen ter omloop der vochten voorhanden zyn, welke! de plaats der ademhaaling vervullen , en men zelf volwasfenen gezien heeft, by wien dit werktuiglyk'. geftel in eene meerder of minder maate nog plaats1 had, en die ingevolge hier van langer dan andere menfehen de ademhaaling ontbeeren konden, zoo is? deeze fluitreeden verre van onbetwistbaar te zyn, enkan tegen eene veelvuldige ondervinding in geenen? deele op weegen. Harveus verzekert, dat een kind nog geduurende verfcheide uuren leeven kan, na dat hetzelve in' de vliezen beflooten, en in derzelver water dryvend' uit de baarmoeder verlost is (£). Even dit bevestigd Schurigius(c), en eeneontwyffelbaare on-§, dervinding heeft my hier van overtuigd, daar volgens» veelvuldige berichten der Vroedkundigen, zodanige» geboorten meermaalen voorvallen, en men by dezelvëf de kinderen doorgaans fris en gezond aantreft. Indien'? de (e ) Obferv. Anat. Chirurg. Medica variora t)hf, az & 40. (6) Exercit. de gener. anim. p. 50T: CO Embryologie» fecr. 2, e. 3. f. 14.  Staatsregeling. a£? e inderen in de voorgemelde gevallen zich zwak- Vankeï 1 en als het vvaare flaauw bevonden, kunnen zy d^oncl:r, even gelyk verdronken en verflikten, na eene verloste cïnbaare dood, zelf nog na verfcheide uuren, door Vene ;qste middelen weder tot zich zelf gebragt worlei(*). 'Er zyn zelf in de gefchiedenis voorbeelden rohanden van kinderen, die na het overlyden hunie moeders niet flechts leevend uit het lighaam gein len zyn, maar zelf zonder hulp door de natuuryl weg gezond ter waereld gekoomen zyn; Valeis Maximüs verhaalt van eenen Georgius, dat ïyeeds voor zyne geboorte ter houtftapel gedra?ewas, daar hy gebooren wierd, toen men bezig wi zyns moeders lyk ter houtftapel te brengen ( «). Br-veus meld, even gelyk Heister, een geva waar van hy zelf getuigen was, dat een zwangere -ouw, des avonds geftorven zynde, en in het vertri alleen gelaaten zynde, men des morgens een id |, zonder eenige meedehulp der moeder gebooren, tus- i ) Boer ha ave meld in zyne PrceleB. Academ. een ge?a ioor Bohnius aangeteekend, het welk hier verdiend ge ld te worden. Een Meisje heimelyk gebaard hebbende , gilterflond, uit vrees van ontdekt te worden, haar kind, te l:lyk met de navelftreng, moederkoek en gebroken vliete onder de aarde delven; men kreeg weldra achterdocht w ens de onverwachte verdunning van haar buik, voor den R iter gebragt zynde , bekende zy haare misdaad , en wees diilaats aan , waar het kind, na eenige uuren begraaven gew it te ayn, nog leevend gevonden wierd. Vertaalbr, » £i*. L c.uU. P. Merula de legib. Roman. t. V'  458 Geneeskundig* Vanmet tusfchen haare dyen vond (*). Van Swiétën beTon- teekent- zelf een §eval aan ■> dat men uit de baarmoeverlost der eener, door haar man met veele wonden vermootf. vene de, vrouw, een kind, het welk in de baarmoeder zelf Vw.~ Sew»nd was, met dat gevolg heeft uitgefneeden, dat hetzelve nog een vierendeel uurs daarna geleeft heeft {¥): §• v; Men kan hieruit als gevolgtrekkingen afleiden: I. Dat men zeer ligtelyk in.dit geval zich bedriegen kan, en eene zwangere vrouw voor dood houl den, die nog leeft ; en men dus geen onbe| drieglyk kenteeken eenes zekeren doods kan vastftellen, voor 'er tweemaal 24. uuren na hef overlyden verloopen zyn. II. Dat een ongebooren kind wel doorgaans tevens met, of kort na de moeder derft, maar ook III. fornwylen dezelve nog eenen geruimen tyd' overleeft. Hier uit volgt derhalven, dat men a ) alles moet aanwenden, om het, misfchien nog; leevend kind, uit den moederlyken fchoat tel doen gebooren worden, maar, dat het niet even veel zy hoe zulks gefchiede ,:maar dat de voorzichtigheid beveelt zodanig eene kunstbewerking in het werk te ftellen , waardoor O) Dij. med. forenf. qua qflenditur, fctfum ex utero matris tnortuce maturc exfcindendum ejfe. Valerius dij. de psrte haminis poji mortem. O) Van Swuun « Caniia Mta Embrpl. Sier. Comtiï T. iv. 5. J3tó. T?  S ï a a t s r i g n i N (?. 459 door het leeven des kinds gered kan worden, J4™T zonder daar door de veelligt nog leevende m'oe i der een doodlyke wonde coe te brengen. etsTOR.-' VENE Vrod- §i V t. wem: len heeft reeds van oudsher het ten uiterfte nood- ' zaïeiyk gehouden, een kind, het welk men kon veror:rftellen in het" lighaam zyner geftorven móeder nc te leeven, ten allerfpoedigfte uit de baarmoedef vene vroÉ- teerlosfen; een oude Schryver heeft ons de Wet van wen biNma Pompilius meedegedeeld, welke ik aan he hoofd van dit hoofddeel geplaatst heb, die voorz^r de menschheïd tot eere ftrekt O). eeze zoo fchoone inftelling is nog onder de benaiing van de Koninglyke Wet (Lex Regia) O) bemd, en ftrekt niet flechts uit tot zodanige zwangf vrouwen, van welker bevfugt zyn men verze-" Il was , en welker vrugt reeds een zekeren ouderdn bereikt had, maar, gelyk Rothius te recht Imerkt (O» ook tot die geene, die onder verdenk \ van eene kort voorgegaane verlosfmg overleeden z , opdat hier door bekend worde, of diergelyke' p bonen in den arbeid, of door vergif, door ziek 1|; of door eene vreemde moórddaadige hand,- om het ,) PAUt. Merüia de legib. Rem. C. V. van deeie luitbewerking fpreeken zelfde oudfte Schryvsrs, LuciaNi in diologo Nepiuni & Mercurii. VlR'GiLfus Aen. 10. ft f Ovidiüs metatri. L. 2. v. 6iS'. O Dtgefl. i. xi. ut. vni. ■) Rothius dijj". jter. ie bominis m'ortui fepultura prMiraj  j,6o Geneeskundige van het het leeven gekoomen zyn. De Overheid moet vooral I OPt-JliN j - , , , . ^vi °f hy dringt met den grootften yver aan op ]c verlost het in het werk ftellen der opening van de zwangere „ GrsroR- , . , ' vene baarmoeder, en word hier aan gehoor gegeeven, zoo 0f, y^^" zal waarfchynlyk meenige zieltoogende vrouw, in haa- L, re laatfte oogenbhkken, deeze konstbewerking on- L dergaan. )( Noodzaa- Niets kon derhalven van grooter nut zyn, dan x dat de vaderlyke zorge eener menschlievende Regee- ja; d*ingiyXe r*n§ » de oude Koninglyke Wet in voorig aanzien L, poogde te herftellen , en maatregelen beraamde, wel- L ke de nadeelige gevolgen , zoo wel des voorbaarigeo yvers, als zorgelooze naïaatigheid trachtte voor te koo- men, en af te wenden; zonder deeze voorzorgen, i gaat in de meefte zwaare en tegennatuurlyke verlos- % fingen, alles in verwarring toe, moederen kind wor- (P den by gebrek van geregelde maatregelen, om hals ^ gebragt ; het is nodig, dat men aan zulke luiden, M, die van haare oude vooröordeelen niet af te brengen j, zyn , maar met eene driefte onkunde , die tot eene ! „, ftandvastige reegel van hun gedrag maaken, uit naam T der Overheid voorfchryft, hoe zy zich in zekere gevallen gedraagen moeten. * X- l r, Sicüi- Ten voorbedde eener zoo verftandige, ais mensck- j;, infliithg. üevende inftelling, zal ik hier te berde brengen, de ,j, Siciliaanfche vernieuwing der Koninglyke Wet, van ^ den Jaare 1749. ,, Wanneer iemand , dus luid dezel- ... „ ve : door list, geweld of naïaatigheid, de opening ^  Staatsregeling 463 ,der onverlost geftorven vrouwen, of de zogenaam- J^thet „le keizerlyke fneede, in gevallen, alwaar dezelve « er redding der vrugt vereischt word, verhinderd, GEST0R. likte lang uitfteld, hy zal voor moordenaar gehou- ««_ „len worden, en den Koninglyken ambtenaaren wen. ,.vord bevolen, de zodanige zonder oogluiking te „>ehandelen, hen gevangen te neemen, en volgens lle wetten des Ryks, naar de maate hunner misIfcrad en het gepleegde geweld, list of verzuim, liven gelyk andere moordenaars, te ftraffen. In de boftenrykfche landen is meede door eene Ordotv o^n,iantie van den 13. April 1757- het °Penen f1' Itwaflger geftorven vrouwen op het ernftigst be«v ooien. s- XI- ty , die by het.affterven van eene zwangere vrouw, ^ t enwoordigzyn, moeten het zich tot eene onverrdelyke pligt reekenen, voor het behoud der vrugt een/r tzorgen, en een Geestlyke moet alle de aanwezen- W c deeze hunne verpligting , vooral den echtgenoot gemv00r, nabeftaanden, op het nadruklykst herinneren , van "s 1 • In doch verwacht men eene welfpreekende voorfpraak c menscbheid, en in de daad, men treft nu en dan Ifce getrouwe en godvruchtige mannen aan , maar ] e word hunne aangewende moeite beloond , met ïHke hindernisfen dwarsboomt men niet hunne welbenende pogingen; een echtgenoot, de.nabeftaan\ deroverleedene, houden het voor een heiligfchen- ma* j het mes aan de geftorvene te ftellen, en alle zyne idfpreekenheid is niet in ftaat, die vooröordeelen zoo :oedig uit den weg te ruimen , dat deeze draaling ï het zwakke ongeboorne niet het leven koste. Gg 3 lH  464 Geneeskundige Van het In diergelyke zorglyke gevallen , pleeg men zich der on- op veele plaatfen van een ftukje houts te bedienen. g1"o°r- om de overleedene vrouw den mond open te houden' vmo °pc!at' 8tiyk men waande? het kind niet verftikkea zoudet van bet Het Keulfclie handboekje voor de Vroedvrouwen. fpaikbout- beval haar, op goedvinden van het, in den jaare 128»! ta'n Z"cn aldaar gehouden, Concilie, zich van dit middel te be: zich in ^ dienen. vaiun Hoe onfchuldig ook dit middel fchyne, zoo is het lldfeJen. echter van §evaar verzeld , uit hooftle- van het vertrouwen, het welk men door onkunde van het vrouwlyk lighaamsgeftei hier in fielt, en waar door mm verzuimt, de zoo noodzaakelyke hulpmiddelen, ter redding der vrugt op het fpoedigst in het werk I ftellen; terwyl men met deeze nuttelooze middelen den kostlyken tyd verfpilt, fterft het kind. vmfjol6. De 0verheid moest derhalven op zwaare ftraffe| ï#». hen, die zich by het overlyden eener zwangere tegc% woordig bevinden , gebieden, van dit voorval op het fpoedigst aan naastgeleegen Genees - of Heelmeefters kennis te geeven, zelf zoo het moogelyk was, nog voor het daadlyk afflerven der vrouw, die dit moedwillig verzuimt, of verhindert, moet voorzeker als fchuldig aan den dood des kinds gehouden worden; de echtgenoot, de vroedvrouw, moeten ten fpoedigfte de Geestlyke en Waereldlyke Overheid kennis geeven , van het gevaar, waar in de zwangere vrouw zich bevind, en of men tot het te hulp roepen eenes Vroedmeefters reeds de nodige maatregelen gal men heeft. Van wegen de Overheid moest een perfoon aange» fteld zyn, die in zulke gevallen zich ten fpoedigfle naai  Staatsregeling. 4°5 nr dc wooning der zwangere vrouw begaf, om alle jta™.et liernisfen, die door der overleedenen bloedverwan- der on- ■ ' 111-1 1 VER LOS tl tegen het openen van derzelver lyK in net wer.v GESTüE. g:eld bonden worden, voor te hoornen en te verydeI: de hoogjofifelyke Regeering der'vrye Ryksftad wen. I.m, heeft in het Jaar 1747- eenc aliernuttigfte \:t dien aangaande gegeeven,waarvan.den voornaaméa houd is: „ dat men in die gevallen, alwaar de lljwangere vrouw, of reeds overleeden is, of zich in ,.:ene volftrekt onherftelbaarcn toeftand bevind, cn Ijaen nrg teekenen van leeven by het kind befpeurt, , ppdat het by tyds door het openen der baarmoeder „ gered worde, het volgende in acht moet neemen ". L „ Dat men behalven den Geestlyken en den „ hiertoe gefchikten Heelmeefter, ook den „ Ambtman , of ander hiertoe gerhagtigd per„ foon moet roepen, die den Heelmeefter de „ nodige byftand cn befcherming verkenen , „ en wegens de konstbewerking getuignis „ geeven kan. J. ,, De Geestlyke moet den echtgenoot en ver„ dere aanweezende trachten te o verreeden, dat „ verre 'er van daan , dat hier door aan de „ vrouw eene wreede behandeling , of onno„ dige ftnerten aangedaan worden , het bun „ pligt is, het onfchuldig, moogelyk nog lee„ vend, wicht, zoo het doenlyk is, nog te „ redden, en ten minfte den Doop te doen gc„ nieten, en dat men dit nalaatende, zyn ge„ weeten op eene moedwillige wyze bezwaard. , Ingevalle echter de echtgenoot volftandig bleef „ weigeren, zyne huisvrouw te doen ope„ nen, zoo kan hy hier toe niet gedwongen G g 4 55 wor-  466 Geneeskundige Van het j, worden, daar doch doorgaans deeze kinde? der on- ■ j' ren zieltoogend , en de. beweegingen , die «estoür-e " men by dczelve befpeurd, doorgaans ftuip, pNE j> achtig zyn, en zy meeftendeels onder de jto^7 " konstbewerking fterven. Deeze oorzaak , om van de operatie af te zien, i komt my voor verre van toereikend te zyn ; moet een f Vader door eene halftarrige gehechtheid aan zyne fchadelyke vooröordeelen gerechtigd zyn , den hulpbie. denden arm zyner Overheid te rug te houden, en, in weerwil der meenigvuldige voorbeelden, van uit een dooden baarmoeder leevend geredde kinderen§1 zyn onfchuldig wichtje aan eenen zekeren dood ten tc prooije geeven. I JII. „ De Heelmeefters moeten in dit, geval met 1 », alle moogelykevoorzichtigheid tewerk gaan, il en vooraf ten fterkften overtuigd zyn, dat f « de moeder vyaarlyk dood is, en niet in eenefj f „ bezwyming ligt,- en Avanneer zy weezenlyk i „ geftorven is , wel acht geeven, of 'er aan |i „ het kind teekenen van leeven te befpeuren i „ zyn, en het zelve waarfchynlyk gered zoude. ' „ kunnen worden, als dan moet IV. „ De Heelmeefter, die zich zeiven tot zoo f „ eene gewigtige operatie in ftaat oordeeld,! I (zal niet elke baardfchrapper dit van zich zelf ie vertrouwen? en was het dus niet best, het opfll hun oordeel niet te laaten aankoomen, maar dat I de Overheid zelve mannen van bekende kunde \ hier toe aanftelde ? ) „ ten fpoedigfte den buik " ?, en baarmoeder der overleedenen openen , I „ de vrugt voorzichtiglyk op zoeken, en zo- ' „ danig uit neemen, dat dezelve hier door niet 1 „ gekwetst word. V. 1  Staatsregeling. 467 IV. .. Hv moet het kind terftond aan de vroed- Van hei j r • ,» » openen ,, vrouw overgeeven , die de navelltreng be- nER 0N. „ hoorlyk afbinden , het kind koefteren en ^™ „„ verfteiken , en zodra moogelyk den Doop vene " * VROÜ- „ moet doen genieten; waarna wen. Wl. het lighaam der overleedene weder te faamen ge„ hecht en ter aarde befteld moet worden O). Zodanig een, door de Overheid hiertoe'aangefteld jrfbon, moet de magt hebben , om den Heelmeefter, \nneer hy, na behoorlyk onderzoek, aangaande het iiven der vrouw, deeze konstbewerking in het werk fit, voor alle de aanvallen der kwaadaartigheid of ioröordeelen op het kragtdadigst te befchermen , aandien, welke den Heelmeefter in het vervullen van d:zen zynen pligt met gevaar zyns leevens dreigen; Jsister wierd door de Broeder eener zwangere cerleedenen, welkers leevend kind hy door het ope11 der baarmoeder redden wilde, met overgehaalden Ijh den dood gedreigd, zoo hy het lyk nog eene lireede naderde, het kind moest dus zonder byftand Ürven (£). Genoegzaam hetzelfde wedervoer Mauiceau, van eenen man, wiens dochter hyin een firtgelyk geval wilde openen (c). Zodanige geweldaadige verhinderingen moeten door ri Overheid kragtdaadig tegengegaan worden , deeze ; ), zoo is het echter niet;te verwachten, dat dit onder duizend gevallen eens plaats zoude hebben, en het openen der zwam . ger overleedenen , is op de meefte plaatfen eene loiv i tere vleesch-hakkery, zonder dat de moogelykheid. dat de zwangere vrouw weder by haar zeiven zoude kunnen koomen , byna ooit in aanmerking genoomen word. Veneti- ^m het ongeluk, door zoo eene ruuwe behandeling «sb/cA* kunnende ontftaan, voor te koomen, gaf de Raad van Ve- ( a ) Zie myne Obfervations de feSione fympbyjts ojium pubis ia Bpifiopatu Spirenft veraSa , in A3- Acad. EleS. Mogunt. 1782. (i) Mediaal ejfays and obferv. by a Sot. 0/ pbyfi, ia Sdirnhrg t, j. p. 1, art, 37 , 38, * * /  Staatsregeling. 473 ■tie eene zeer verftandigc Wet, waarby bevoölen Van hot K, „ dat men by het overlyden van zwangere ^ITon:,. jouwen, by welke men hoopt, het kind door het verlost tdpenen der baarmoeder nog leevend te zullen red- vene*"" Ün , deeze infnyding niet, gelyk doorgaans aan ^°u" i, (ken gefchied, met een kruisfneede, maar alleenk met eene regte, eenvoudige doorihyding in , t werk moet ftellen, opdat, wanneer tegen ver, oeden de moeder wederom tot zich zelf mogt , tomen, zy nog behouden en geneezen zoude kunl| worden. , J Dat bet Geneeskundig Genootfchap , aan den jfjiaad de naamen moest opgeeven van zodanige ■1 Jannen, welke zy tot het verrichten deezer Oj>e- , \tie het meest in ftaat oordeelden, en dat deeze Jjst opentlyk in elke Apotheek moest opgehangen «dorden,* opdat de verleegen burger in foortgelyke igevalien weeten zoude, werwaards hy zich wenJ fel moest om hulp te verkrygen («) ". a jDlgens dit voorbeeld, moest men niet flechts in ,15 Stad, maar zelf in eiken kleineren omtrek, een :'>f reer mannen r.anfteilen, die in ftaat waaren zoo gewigtige post wel uittevoeren: De Lands en .iris Hcelmeefters moeften kundig zyn in alles wat q iergelyke gevallen xr verrichten is, en zy zoo wel Js.e Stadsen Lands Geneesmeefters, die, witnneer ,;ei;een Vroedmef.ft.er tegenwoordig was, in die ge« y/atn moeften geraadpleegt worden, moeften gehou- k zyn, jaarlykfche berichten dien aangaande intelee-Tjen; te recht zegt van S wie ten , dat door dit mid* ''',]) Msfcuus lib. d» art. «bjt, Heister. /. t.  474 Geneeskundige van het middel de Heelmeefters zich bekwaam zouden maa-1 dernon- ^{ek5 om bv leevende vrouwen de Keizerlyke fneede [o verlost te verrichten* wanneer zy zich meermaalen geöeffend |i vene hadden, om deeze Operatie op doode lighaamen met [ai wev"" a^e n°dW voorzichtigheid in het werk te ftellen («). En daar en tegen moest het geen Geestlyken, L Vroedvrouw , of ander onkundige vry ftaan , deeze L konstbewerking te onderneemen, ten zy in zulke ge-1: vallen, wanneer eene zwangere vrouw of door zich § zelf, of door een ander op eene mootddaadige wyze om p hals gebragt is, en men tot het verrichten der opening. L van de baarmoeder niet fpoedig genoeg een Heelmee* ■ fter by de hand heeft. | Men zal my zeker tegenwerpen, dat door zoo een p verbod, wel eens hier en daar een leevend kind min- fc der uit de baarmoeder zal gefneeden worden , I maar daar en tegen zullen 'er ook minder moeders fc vermoord worden, die in bezwyming liggende, voor I dood gehouden, en met eene driefte onkunde om hal» | gebragt wierden. |t §. XV. r Set be- Die Wet, die beveelt met de uiterfte fpoed het kind js Schouwe» uit baarmoeder der geftorven vrouw te verlosfen, der tn- ö ' wendige_ moet, wanneer men hier toe tot de Keizerlyke fneede Kef- de den toevlugt heeft moeten neemen, tevens ook zeriyke beveelen, dat (van wegens de onzekerheid der tee- Jneiae, ' v a moet een kenen des [doods) alle verdere nafpeuringen en be«" Zlgeftefd fchouwingen der inwendige deelen , als waar door de morden, dood.  Staatsregeling. 475 oodlykheid der wonde ontwyffelbaar gemaakt word, Vanhe? por een tyd lang verboden worden; men moest ver- deiTonigt zyn , na het voorzichtig uithaalen' van het kind Y^*L°*T, t de nageboorte , een behoorlyk Verband met de vene footfte zorgvuldigheid aan te leggen, en ten minfben }.. uuren te vertoeven, eer men eenig nader onderbek der inwendige deelen in het werk ftelde; ziet ■en niet fornwylen zwaar gewonden, die, wegens nrlies van bloed, een zoo langen tijd als dood geleün hebben, echter wederom te regt koomen? men achte dus de misdagen door onkunde, verwaatenheid 11 dollen yver begaan , voor te koomen', en, daar de* |ke reeds begaan zyn , doe men den moorder, ia aarde van die misdaad met de aarde te bedekken, de ;:rdiende ftraf niet ontgaan («). 1 De Overheid bepaale tevens met eene Zorgvuldige nauwkeurigheid den tijd, binnen dewelke het niet jöorloofd is, het lyk eener zwangere vrouw, om itdere oogmerken, dan het te voorfchyn brengen van :t kind , te openen of te ontleeden , en ftelle dus in it zoo wel als in alle andere gevallen een billyk perk :n de diïefte hand des ondeeders. §. XVI, i Tevens bepaale men , of in het algemeen elke o°fm"> wanger geftorvene geopend moet worden , dan of zwanger \vx van uitgezonderd moeten zyn zy, die een ze- szfn~ :r tydperk der zwangerheid nog niet bereikt hebben. Paul ners miiefr 'a) Deventer, libr. de arte objlet. part. II. heister /.■ «. Jïl Swieten l. e. T. IV. J. 1316. Hh  476 Geneeskundigs oI*nÈnET Paul z A c H *A s, beweerde met de grootfte ver* |nz der om- zekerdheid , dat een foetus van 7 of 8. maanden ld gestlor- nooit leevend, door de Keizerlyke fneede, gered kon feut vTou- worden5 daar een tot volle rypheid gekoomen kind, L wen. niet dan zeldzaam door dezelve leevend verlost word, L ; dat deswegens ook een kind, op de zevende maand L leevend uit de baarmoeder gefneeden , voor geen par- Ltus vitalis gehouden, of hetzelve tot dezelfde voor-L rechten als zodanig een gewettigd kan worden en echter erkent deeze zelfde Geleerde , dat het ge- l; öorlooft is eene zwangere doodfchuldige , eer men L aan dezelve de doodftrafFe uitvoerde, op de zevende L maand leevend te openen, om het kind , het welk L men op die wyze zoude doen gebooren worden, den ticDoop te doen toedienen (bj. Aan welk eene gru- Lwelyke wreedheid kan het vooroordeel ons niet fchuldig L maaken ! ten huidigen dage, word zodanig een kind L. wel deegelyk voor een partus vitalis gehouden , en ge- L . niet alle de voorrechten, van leevend door den natuur- rj lyken weg gebooren kinderen (c). ... du\"or r Voor de eerfte hdft der zwa"gerbeid, wanneer de' ;r, i» eerfte moeder nog door geene voelbaare beweegingen van het J rfztat lecven haarer vrugt ten vollen verzekerd is, kan men n! Ivei'heien op het °Penen van zodanig eene vermoedelyk zwange- ij •»ƒ«. re niet aandringen (dj, het is niet waarfchynlyk, dat een L; (B ) Qu. med. leg. lib IX. q. unie. N. 13. (i) L. e. idcireo in eo ca/u concedi pof et, matrem noxiam Sp ultimo fu;plicio damnatam vivam fecandam n. 20. V. (» Chr. Gottl. Ludwig Jnfl. med. Forenf. f. III. Entpl. \ T. 3. jfvortement. (rf) Ubi gravida ante tempus geftalianis dimidiam moritur, ea \ impune tumulo infertur partu non exfedo G. A. Joachimi dij, ï,juf. de vMfepuJfiira, deliSo & pot na , Liff. 1732, f. 14.  Staatsregeling. 477 m zoo teeder wicht het zwakke leven zoo lang na Van hst il| dood zyner moeder behoud, dat men zonde kun- beTonjjn hoopen om hetzelve ,volgens het gebruik der Room- |^TL^ Jtie Kerk, te doopen, veel minder om het in het lee- vene ta te behouden; men Zoude derhalven eene operatie itloos te onderneemen, die van wegen de onzekerïid des doods ineeneoogenbliklyk geftorvene moeder, Kg altoos met eenig gevaar verzeld is. JiGeheel anders komt het my Voor gelegen te zyn |t haar, die op de zesde maand haarer zwangerheid die n'a'dj jjn weggerukt, als dan zyn de beweegingen der vrugt %safnd jjjrk en duidelyk genoeg om het leeven der vrugt onfyffelbaar te maaken, en ons te overtuigen, dat eene gejiotvhf t regter tyd , en door eene kundige hand volbragte xyn' lening met het gewenschtc gevolg bekroont kan wor,nn Qaj; my zyn echter geene voorbeelden hier van tiend ^ maar hoe Zelden ook word eene zwanger averil dene op die tyd geopend, en zoo dit al gefchied, wd deeze Operatie dikwerf zoo lang verfchooven ,■ I het zwakke leevensvuur der onrype vrugt reeds zoo |te geblust is, dat het onmoogelyk is, hetzelve wed-om te doen ontvonken ; — 'er zyn echter voorbeelI] voor handen van kinderen, welke kort na de eeri helft der zwangerheid gebooren, en door gepaste jrg in het leeven behouden zyn, en zodanig een kind lift door de drukking geduurende de verlosfmg meer tlydcn, dan wanneer het door eene fpoedige uitfnyc;g ter waereld gebragt was, hoe gemaklyk en kort ii duur de eerstgemelde ook zyn mooge.' Eene \a") Heister dijf. med. fbrenf. de fcetu ex aten metrif m*r~ A msturê exfcindende, 1 Hh 2  4/ 8 Geneeskundig-s Van het Eene voorafgegaane langdurige ziekte der moeder Ver* bernon- minderd wel de waarfchynlykheid van het duurzaam ter lost leeven der vrugt, men kan echter hier uit geen zeker gestor - ° ' ° vene befiuit opmaaken; zeer kranke vrouwen hebben meer* Vm~ maaien gezonde fterke kinderen ter waereld gebragt: men zal dus het voorfchrift eener verftandige mensch» lievendheid best in acht neemen, wanneer men alle de zwangere vrouwen, die, na het eindigen der vyfeerfte maanden haarer zwangerheid, overleeden zyn , en welker vrugten nog kort voor haaren dood teekenen van leeven gegeeven hebben , op eene voorzichtige wyzfc opend, en het leeven van zodanige kinderen zoekt te redden; Brcisset deelt ons een verhaal meede, van een kind op de vyfde maand leevend ter waereld gebragt, de oogen waaren geffooten, het gaf geen ander teeken van leeven, dan de warmte, eene zeer fiaauwe ademhaaling, en zeer geringe beweeging, en wierd met laauwe melk, dropsgewyze, gevoed, na verloop van vier maanden begon het ais het waare te lee« ven, en groeide zeer voorfpoedig ( a ); iets diergelyks word van den beroemden wysgeer Fortunatus Licetti verhaald (£), die echter 80. Jaaren bereikt heeft. S- XVII. By, die Daar die vrugten, welke leevend zich in eene doodt ïan'^o" baarmoeder beilooten vinden,, ongetwyffeld behoorea een onge- tOt haaren kind red , ___________ É meest "beloont r (*) £ffa' far l'Education medicinale des enfans p. 37. V/orden. (*) Baillet traite hifloriqne des Enfans divenus eeletra far Ituri etudes, en par leurs eerits p. 270.  Staatsregeling. 479 I dieklasfe van rampzaligen, die ongelukkiglyk aan J^J1* in oogfchynlyk doodsgevaar zyn bloot gefteld; zoo der. on: het ook biliyk, dat op hunne redding, even als gestor.- * die van andere ongelukkigen, eene openbaare beloo■lig gefteld worde; hy, die zoo een kind door een wen. h beftuurde en gelukkig uitgevoerde konstbewerking, ihet leeven behoud, verdiend, wegens de redding p een lid der Maatfehappy, zoo wel beloont te wor41, als hy, die eenen oogfchynlyk verdronkenen uit Jt water red, en leevend aan zyne vrienden weder ift; Maar aan de andere zyde moet men tevens verakerd zyn, dat hy niet, door eene ontydige Operatie, I het kind te redden , de moeder dermaate gewond Ift, dat zy, die flechts in fchyn en op het uiterlyk Üjizien overleeden was, hierdoor onherftelbaar verlooïi word; de gelukkige redding der vrugt zelve, kan In de verdiende ftraffe zyner roekeloosheid niet verfloonen , het is immers de pligt eener menschlievendOverheid voor de veiligheid van alle deszelfs burgen eene Vaderlyke zorge te dragen (*). *) Hoe beklagenswaardig is niet het noodlot eener onjjikkige , die, na de ongemakken der zwangerheid door geil i te hebben, nu zy het met zooveel zorg gedraagen u lit ter waereld aal brengen , nu zy dat gewigtig oogmerk hres aanwezens zal verrullen , en der Maatfehappy een niw lid zal fchenken, in die benaauwde oogenblikken eener n:ilyke verlosfmg bezwykt, en, even gelyk een moedig kgsman, in het volbrengen van haaren pligt, op het bed v eere fneuvelt. Zodanig een rampzalig ongeval voor te himen, en zoo het reeds plaats heeft, het ongelukkig ong oorne door eene gelukkige handgreep , of gepaste konstfe rerking eenen gewisfen dood te ontrukken , is voorzeker % wel de pligt, als het zielftreelend genoegtn van elk Hh 3 men"  4«o Genees kundig» - Van het menfchenvriend; het voorgeftelde van onzen Schryver ten Openen deezen einde , verdiend gewisfelyk de aandicht onzer BurVerlost" gervaderen, ter beraaming van zodanige maatregelen, waar- gestor- door dit heilryk oogmerk bereijtt kan worden. Dat zyf vene dïe de Genees- Heel- of Vroedkunde beöeffenen , hél Vr'ou— zelve met oplettenheid oveweegen, om van de hier in vei^ Vatte aanmerkingen, in deeze gevallen geroepen zynde, eeti gepast gebruik te maaken : Ja elk een onzer meedeburgeren, worde door dit vporftel opgewekt, om, verre van door ontydige beletfelen, den ervaaren Genees- Heel- of Vroedmeéfler, in het volbrengen van dit rnenschlievend oogmerk tt Verhinderen, alles wat in zyn vermogen is toe te brengen( grac ter redding van het ongeboorne wichtje dienen kan. Vkrtaalrr. DER-  Staatsregeling 481 3ERDE HOOFDDEEL. , Van de in elk Gemeenebest zoo ! nodige voorzorgen voor b a a- rende- en kraam-vrouwen. S- l .X ftaat eener zwangere vrouw, die tot het tyd- 'rfv^m rlit haarer verlosfmg naderd , deeze ftaat bezield voor- w,«wrr £] ° , , . , menen on- 2ter elk aandoenlyk hart met een zekeren eerbied, ze tederp Jdoet ons, in het noodlot van zoo eene, een wezend- zorselk deel neemen, wy zien haare ontbinding met eene afvallige bezorgdheid te gemoed, en haaren toeftand l;zemd ons eene teederheid voor dezelve in, die de s/yze Schepper den ongevoeligften barbaar zelf niet j»veigerd heeft, en zoo men den zwangeren ftaat, in r/. XIV,  STiiTUiauiMi!, 483 «uwen, die by de verlosfmg het leven hadden ver- zv^™ 1,,reD <»■ BaaLn3y de Rumeinen wierd de wooning van eene kraam- D£_ EN |üw met eene eerenkrans verfiert. vrou^" WfiN. . Foribus [ufpende coronam, Jam pater es (£> Niet voor den veertigften dag na de verlosfmg was hl, volgens de Romeinfche wetten, geöorloft, eene bfchuldigde vrouw op den pynbank te brengen (c), «deeze tyd is in fommige gevallen nog te kort (d), h| is my derhalven onbegryplyk , waarom Zachias djze nog verkort, en op 14 daagen gefteld heeft (O; njn befchouwe flechts wat de fchrik en vreeze alleen kjinen uitwerken, in een tyd. wanneer de natuur ni; bezig is met de geneezing der inwendige deelen , ede bevordering eener affcheiding, die wel na de 1: en 15 dagen niet zoo fterk, echter als dan by fcimige vrouwen nog overvloedig is. Ên zelf na den veertigften dag kon men haar de didftraffe niet doen ondergaan, ten zy men te voori, voor haar kind een zoogfter gevonden had (ƒ); vïens eene andere Wet wierd eene geesfeling tot na de a) Po TT BR. u« in Arebeeol. I. IV. (• 7i) JUVENAIIS fat. IX. ;) L. GllH fud. crim. c. 5- ramuft. 2. n. 40. P. MüLLIR di dt Jurt pregnant. i~) Tkichmeysr Ger- Arzn. Gel. , t) Qm fpoeden zich t'huiswaard, zoo dra zy verneemen dat hunne vrouwen in de kraam liggen, zy omwinden zich het hoofd, en gaan, even als of zy baarensweën, gehad hadden, te bedde liggen, en worden door hun»I negebuurenop de belagchelykfte wyze getroost (ƒ),! Bartholinus getuigd dit ook van andere vol» ken Cgj, §• III C«) PM. I 1. Inft. Eeel. 26. (£) Dij. Jur. Trajea. dl des menfchelyken geflachts was blootgefteld ; de ByzondeQgoden {Fauni) de Nagtmerrie (Incubi) waren ZnfZT rjls by de Romeinfche kraamvrouwen fchrikbaarende s™a*f yprwerpen, waar tegen zy zich op alle moogelyke vau bet vjzen poogden te beveiligen, en ten deezen einde bedlnden zy zich met het grootfte vertrouwen van eenen, rit kransten verfierden, ezelskop, die voor haare bedflie wierd opgehangen; heden ten dage neemt men rl* by de Kalmucken verfcheide plegtigheden in acht, ca den duivel van het kraambedde te weeren ('a); dier ons zelf heeft het bygeloof op het aandoenlyk jnoed der kraamvrouwen eenen allerfchadelykften in^ied, zy achten zich meer dan op een anderen tyd si den magt des duivels en der toverhexen blootheid; eene inbeelding, die haar dikwerf met fchrik < vreeze vervuld, en in deeze zoo zorglyke omftan1 dieden met de nadeeligfte gevolgen gepaard kan jan, die dus door alle moogelyke middelen , door een ltaamlyk vertrouwen op de zorge eener vaderlyke loorzienigheid , uit de gedachten der kraamvrouw ;oet uitgeroeid worden. s, iv. "Niet tegenftaande alle de blyken van achting, waar- Jf£m_ mee- vrouwe* overal ge- («) Pa.i-i.as reizen * Dief*  $6 Gekiisïünbisi Van di meede men eertyds de kraamvrouwen vereerde, zoo voor wierden zy echter byna overal, geduurende eenigen de-ren" tyd' voor onrein gehouden; volgens de Godlyke wet- Kraam- ten was eene vrouw, die een knechtje gebaard had, VROLT- . , ,. . . ' wen. veertig dagen , die een meisje ter waereld gebragt had, duwende tachtig dagen lang onrein, niets heiligs mogt zy aan» Zlre"n-d roeren5 in bet heiligdom mogt zy niet verfchynen, boudfn' t0t ^ de da^en baarer reiniging vervuld waren (a)i: by de Grieken was het aanraaken van eene kraamvrouw even zoo zeer verontreinigend, als het aanroeren van een dood lighaam O), een vrouw moest dus ook by hen , na het kraambedde, eene reiniging ondergaan; de Inwooners van Siam reinigen hunne kraamvrouwen: vier weeken lang, door den rook van een tamelyk groot vuur, waarvoor zy geplaatst zyn: de Peguanen leggen dezelve op een roofler van bamboes, geduurende vyf dagen, boven een vry fterk vuur(c): de Tartaren doen hunne kraamvrouwen over een groot' vuur fpringen; de Oude Perfen verboden hunne kraamvrouwen iemand te naderen , zy mogten het ftroomend water niet aanzien, noch haare opgen naar zon , maan of fterren opheffen; voor den acjten. dag mogten zy het hoofd en aangezicht niet wasfchen, voor den veertigften geen aarden of houten vaten aanraaken ; by de Bucharen is eene kraamvrouw 40. dagen onrein , zoo dat haar zelf het gewoonlyk gebed verboden is; de Kalmuckcn ftellen meede dit tydperk der onzuiverheid op 40. dagen. V. (a) Levifteus 13. 3. (i) Theophrastus Eth. Charaa. Cap. ij. nee tangen Sepulirum , nee pucrpere leBum. (O Ceremonies & coutumes religiën/es torn. XI, p. 73.  Staatsregeling. 40*7 . ,T Van bi > V. zorgen voor ;)it,-by zoo verfchillende volken zoo overeenftem- denmei*1 nid gebruik , is op deeze algemeene waarneeming y\^' g;rond, dat eene te vroege te rug keering tot haare wen.gvoone bezigheden de kraamvrouwen ten hoogften Waarop n ledig is : de verlosfmg, offchoon in alle land- g'r0^'ii, ti:eken niet even moeilyk, word echter overal gevgd van zodanige veranderingen in het lighaam der \ mwen , die het overtreeden deezer wyze inzettingi ten hoogften gevaarlyk maaken; het is my echter rt moogelyk te gisfen , welke de reeden zy, waarom c Wetgeever dtr Jooden, de tyd der reiniging na de tooorte van een meisje eens zoo lang gefteld heeft, ci na het ter waereld brengen van een manlyke f uit, ten zy men dezelve zoeken moet in zodanige 1 veegreedeneu, die op byzondere waarneemingen, a gaande den lighaamlyken welvaard der vrouwen, i die verafgelegen en ons zoo weinig bekende landdeken, gegrond zyn. §• VI. Wie is 'er, die niet deezen ftand met de gevoelig- Boe ,11 noodzate- 11 deelneeming befchouwd, eene ftand, aan dewelke lyk bet is ■r allen ons aanwezen verfchuldigd zyn, wie, van v™dtb<"^ ne vrouw gebooren, zal niet met de grootfte bereid- kraam- , 1 ,111 vrouwen 1 lügheid, alles aanwenden, om het noodlot der haaren- torgt te STOUW , op alle moogelyke wyze te veraangenaamen. draiettGeen dier is 'er, het welke in het ter waereld bren- De vrouw behoeft ;n haarer jongen, de hulp van anderen zoo zeer van doorgaans 'den heeft, als de mensch , de oorzaak hier van %J"S? :eft men, en niet,ten onrechte, gezogt in. de aan- mer- '  488 Geneeskundige Van be merkelyke grootte van de hoofden onzer kinderen, voor waarby men tevens met veel waarfchynlykheid voe. drn-en Sen ma& ' de meerdei' aandoenlykheid van ons ligKraam- haamsgefbl; de grofgefpierde boerin brengt met orjwen?" eindig minder moeite baar kind ter waereld, dan de waereld teedere gevoelige ftedelinge, het geen men uit reistr»jr befchryvingen , wegens die ongemeene gemaklyk-» heid, waar meede de vrouwen onder fommige wilde volken hunne kinderen ter waereld brengen, verhaalt,. is niet waarfchynlyk dat algemeen plaats heeft, of wy" moeten het tegengeftelde, het welk wy ondervinden, toefchryven, aan eene alleraanmerkelykfte ontaarting in het lighaamsgeftei onzer vrouwen, eene ontaarting, die een onvermydlyk gevolg is onzer verkeerde lej,' venswyze en gebrekkige opvoeding.0fde Brydone vermeende de oorzaak hier van in 'S'^F'j de meerder of mindere koude der lüchtftreek te kunnen Jieldbesa veel tot vinden ; in koude bergachtige landftreeken zyn de oprnMer verlosfingen zeer moeilyk, in laage warme landen daar ^uerhsjing en te§en gemaklyker , de koude lucht maakt in de doet? eerstgemelde de fpiervezelen harden onbuigzaam, daar een zachte lucht die in de laatstgenoemde leenig erj meegcevende maakt: in Sicilien zyn de verlosfingen over het algemeen zeer gemaklyk, zelden komf aldaar eene vrouw in het kraambedde om , integendeel fterft in Zwitferland en omtrent de Alpifche bergen byna de helft der vrouwen in het kraambedde;; (deeze reekening is voorzeker te fterk) en zy, die Jret doen kunnen, begeeven zich eenige weeken voor ;haare verlosfmg naar de laager landen, en vinden aldaar een gemaklyker verlosfmg (a), voorzeker doet de Ca) Reixe door Sicilië en Mailt a i Deel,  Staatsregeling. 4S9 ietenigheid der fpiervezelen zeer veel tot eene ge- van ra ris lyke verlosfmg, wanneer bejaarde vrouwen voor ïaeerst baaren moeten, gefchied dit doorgaans niet baaren- , , , den- en jojler groote moeilykheid ; echter komt het my kraamftj', dat men dit ruim zoo veel aan den vroegtydi- v/iE°u" je en al te zwaaren arbeid der bergbewooneresfen, •man de al te laate huuwlyken onder de landlieden , I wel aan den regtftreekfchen invloed der lüchtftreek tnjt toefchryven: de Siciliaanfche vrouwen begeeven m volgens verzekering van Brydone, zeer jong :n et huuwlyk, en dit kan wel een der voornaamfte re enen zyn, waarom zy gemaklyker baaren : over ie algemeen zyn de fteden der laager landen en de onggende dorpen , beter van Vroedvrouwen voor* ■ , dan die in het gebergte' gelegen zyn, en dit ka eene aanmerkelyke reeden zyn , waarom aldaar deverlosfingen van minder gevaar vergezeld zyn. Eloffchoon men tocftaat, gelyk het ook niet te ontkeien is, dat by fommige volken de vrouwen, wege; een gefchikter lighaamsgeftei, met eene gemakiylr verlosfmg bevoorrecht zyn, zoo is doch dit zc ;r , dat die moeilyke geboorten, welke uit eene te.nnatuurlyke ligging des kinds ontftaan, by haar evi zoo wel als by andere vrouwen voorkoomen , en da.n die gevallen geen voordeden eener gelukkige ge* fbiheid haar eene gemaklyke verlosfmg verfchaffen klnen, maar hier in moet de kunst te hulp koomen , erik kan geen reeden vinden, waarom dit by andere ISien minder dan by ons zoude waargenomen wordt,, ten zy men de knellende kleedingen als oorze :en wilde ftellen , die door de persfing der baarn: der rot zodanige fcheeve liggingen aanleiding kunh' geeven. 5. VII.  49Q Geneeskundigs Van de §. V I I. zorgen Baaren- Het menschlyk geflacht heeft dus, om gelukkig 'ter kraam- waereld te koomen, doorgaans den byftand zyner nu* Vrou- tuurgenooten nodig; eene tydige en door eene kundige Me 'nmoft hand aar>gebragte hulp, kan het gevaar, waar meede; derhahen de geboorte verzeld gaat, grootelyks verminderen. "deZiinden By de oudfte volken waaren het, gelyk thans nog d'ebeTJp- bv de wilde Americaanen plaats heeft (— een derde deel der ongelukkige verloslingen, is veelligt aan deeze nalatigheid dank. te weeten. Indien de vroedvrouw al tegenwoordig is, verhinderd haar nog by fommige vrouwen eene ontydige fchaara-  Staatsregeling 493 Aaamte, om zich by tyds door een noodzaakelyk on- Van bé dzoe)?, wegens den waaren toeftand en ligging van i baarmoeder en het kind te verzekeren, hier van baaren7 1 de - £n in my verfcheide voorbeelden bekend , waarin het kraam. l4d fcheef in het kleine bekken Was doorgezakt, of qnavelftreng met het hoofd tevens was doorgedron- Nadeei, h; gevallen, die de dood van het kind dikwerf ten %rgeonty~ g>olge hebben , en welke door de tydige hulp van W™™1^ C e ervaaren vroedvrouw , hadden kunnen worden rende, \ irgckoomen. I iet zoude dus voor het algemeene welzyn Zeer zyn a; te pryzen, dat men aan alle huisgezinnen , op Itare ltratïe beval, om by de eerfte teeltenen eener naderende verlosfmg, eene vroedvrouw te hulp te ri hulpzaame hand kunnen bieden ; op eene andere plaats zal ik de yraag trachten te befiisfen, „ of het nuttig „ is dat men , gelyk thans in veele groote Steden is „ Frankryk plaats heeft, het verlosfings-werk gebed „ en  Staatsregeling. 497 jen al aan de manlyke Sexe overlaate "; dit is ech- Van de f zekert dat wy het nimmer zoo ver zullen bren- voor^ i. dat wv de vroedvrouwen ten platten Lande die BaarenIndigheid zullen kunnen verfchaffen, die zy in alle kraamlorkoomende gelegenheden nodig hebben ; het geLik der werktuigen is reeds zederd lang, op goede ipnden, de vroedvrouwen verboden, en, moet men Ar bevelen , om by moeilyke en buitengewoone geilen de hulp eenes vroedmeefters te begeeren, zoo irge men vooral dat dit zoo nuttig bevel door geene Jrdnekkige onwilligheid der baarende vrouw, ofhaa.; r bloedverwanten verydeld worde; in de meefte ge- Waarom Hen word de vroedmeefter te laat geroepen, het zy mhe't adat de vroedvrouw te veel op haar eigen kunde gehoopte 1 nut doen. :rtrouwd, of dat men de aanmaaning tot het byroen van deeze hulpe in den wind flaat, en dit gebied uit fchaamte, eigenzinnigheid, of vreeze voor ivaare onkosten. Deeze verhinderingen trachte men door gepaste Hoe dee,aatregelen uit den weg te ruimen , ten deezen einde righeden" oet men de vroedvrouwen eenen bepaalden tyd ftel- ™f 'fn n, die zy tot het onderzoek van moeilyke verlosfm:n moogen befteeden. I Men trachte door verftandige voordellen , vooral ,)or middel der geestlyken , het vooroordeel tegen \ hulp der mannen in moeilyke verlosfingen, zoo ieel moogelyk uit te roeijen. ,iMen ftelle den vroedmeefteren eene billyke bcpaang, in het geen zy voor hunne dienften kunnen orderen, en verfchaffe den behoeftigen burger geigenheid, om door eenen hier toe aangeftelden, en an 's Lands of Stads wegen betaalde vroedmeefter, loor niet geholpen te worden. Ii 4 Zo»  4?.o Geneeskundigs Van de Zoo haast eene vroedvrouw of alleen, of met in« :voor.EN lemming der andere, zoo eene tweede hier by gede^en" roepen is' de hulp eetles vroedmeefèers nodig oorKraam- deelt, moet zy hier van tefftond, in tegenwoordig' ZI°h.~ heid van'een of twee getuigen, de naastbeftaande kennis geeven, en hierop aandringen; hier eenigen tegenftand ontmoetende, zal zy de byftand der geestlyken verzoeken, en dit niet baatende, de Overheid hier van kennis geeven, het lighaam van eene vrouw, in deeze omftandigheden dverleeden, moet geopend worden, opdat zy, die, door de verhindering eenef tydige hulp, aan de dood van vrouw of kind fchukJB bevonden worden, eene verdiende ftraffe niet ontgaan'. S- in. Me»moest Het vrouwlyk geflacht kan in verfcheide lighaams elk Ker-» i j- ° ™ Jpeieenof houdingen, met even dezelfde gemaklykheid baaren, wanneer de verlosfmg natuurlyk is; hierom hangen Jioeien te» deeze houdingen veelal van de gewoonte af: bv fom-1 algemeen.. ■ . ,,, • , . „ ne» ge- ""ge vólken gefchied de verlosfmg altoos op "een bed, h^kehoa' hy andere in hier toe gefchikte kraarhftoelen , by fom-1 mige ftaande, by andere knielend. Eenè web! gemaakte kraamftoel is echter een werktuig van zeer* veel nut, voornaameiulyk ten platten Lande, alwaar! men het geen tot eene gèmaklykë 'verlosfmg vereischt! word, zelden vind; zoo een ftóel moet zoo gemaakt! zyn, dat de vroedvrouw in het beÖefrenéii haarer' kunst niet verhinderd word, noch de uitgang van hets kind belemmerd, maar in tegendeel, dat alle de kragten der baarende vrodw, in de uitdfyving van hetzelve aangewend worden , terwyl zy tevens de gele-1 genheid heeft, om tusfchen de wèëen de verfpildei krag-I  Staatsregeling. 499 Igten, door rust en flaap te doen herftellen; dit J^J» 'és kan men in de gewoone kraamftoelen niet ver- voor. ichten. Men moest dus in elk Kerfpel een of twee p^^' iamftoelen bezitten, welke volgens deeze vereisch- kraamfj gemaakt waaren; men vind veele foorten van dee- wen. % werktuigen, de minstkostbaare en eenvoudigften l| voorzeker de besten, deeze kunnenligfer aangef aft, gemaklyker onderhouden en behandeld wortji ; zodanige zyn die, welke door Stein en ] li ede zyn uitgevonden, hoedanige ook in de Inden van Spiers overal zyn ingevoerd. §. X 11 Ei iDaar en boven moest men in elk Kerfpel, ten ge- Jjr*»*_ hike der Vroedvrouwen, zodanige werktuigen aan- gfn „„ iaffen, welke zy uit'hunne fobere inkomften niet linnen bekostigen, en die haar echter onöntbeerlyk'. verder . 0 .•" . ,n r . moet aan- aa; by voorbeeld, eene tinne clyfteerfpuit, de blaa- fcbaffen. 21, als het berften te veel onderhevig zynde, zyn ^1 zeer weinig nut; een kasje, waarin een ftompe 'baar, ter affnyding van de navelftreng, eenige impe kromme naalden, om dezelve te onderfchepji en af te binden, vooral in die gevallen, waarin' ]: kind in een of ander deel derzelver gewikkeld is: ii lang tinne fpuitje, welke by de Roomschgezinde h den Doop van het kind, of ook tot infpuitingen , j; de baarmoeder gebeezigd kan worden: twee ftrik] n, benevens een baleine ftaafje , tot het aanlegn derzelver: eikenzwam en aluin, tot bloedftemig: een flesje met fterken geest van ammoniachut of bartshoorn, om de moeder of het kind uit ae bezwyming op te wekken: daar en boven is het li 5 nood-  5 daadlyk krank. vrouM* ^ za* b'er van de noc%e verzorging van het pas ge» wen." booren kind niet fpreeken, hier over zal ik in het vervolg handelen: de toeftand der pas verloste moeder verdiend hier alle myne andacht, en ik bidde mynerr leezer, op het geen ik wegens de beveiligmg van eene zoo uitgebreide, zoo achting- en meedelydens - waart dige klasfe onzer natuurgenooten zal aanroeren, oplettend acht te geeven. Hoe men Is eene kraamvrouw door de moeilyke ligging van voorkooe-by haare vrugt, door eene langduurige verlosfmg, door zieken Virfcheide toevallen, of begaane misflagen zeer afge-' moet^ be- mat, heeft zy hierdoor veel geleeden, zoo vereisen! ehaare toeftand voorzeker eene vaardige hulpe, del echtgenoot, de bloedverwanten zyn onder eene dub* bele verpligting, om voor haar de tederfte zorge te dragen: de vroedvrouwen, op welker uitfpraak men zich in deeze gevallen veelmaalen verlaat , moeten van die kenteekenen, welke by eene kraamvrouw eenen ongelukkigen uitflag voorfpellen, grondig onderricht, en ambtshalven verpligt zyn, van dezelve ten fpoedigften aan den echtgenoot, de nabeftaande, de Geestlyke , en indien het nodig is ook der Overheid behoorJyke kennis te geeven. Geene vroedvrouw, of wie hy ook zy, indien hy geen geördent Genees- of Vroedmeester is, fta hetvry in zulke gevallen geneesmiddelen toe te dienen, daar doch, over het algemeen befchouwd, de ziekten van het kraambedde van zeer veel gewigt en moeilyk te geneezen zyn; men moet dus , wil men het keven der vrouw niet aan een oogfchynlyk gevaar bloot-  Staatsregeling. 503 bartellen, de tyd, die nog tot haare redding ge- JRAGNENM b ikt zoude kunnen worden, niet verzuimen, of door voor Baaren- h aanwenden van onvoldoende middelen nutloos ver- DE . Buil len; meer dan eenmaal heb ik gezien, dat de belifende uitfpraak eener domme gebuurin, (elk oud wen,vf dat eenige kinderen ter waereld gebragt heeft, is d:h in deeze gevallen by zich zelfs en haare gcbuuinen een onwederfpreeklyk orakel,) nopens de toeihd der kraamvrouw, de getrouwe waarfchouwinai der vroedvrouw, of anderen welmeenende verjïlde, de rampzalige kraamvrouw in weerwil van Lr eigengevoel in de gevaarlykfte omftandigheden jrust ftelde, en dus het te hulp roepen van een nog llige byftand verhinderde; dit valt meer maaien voor, nnneer 'er eene opftopping der kraamzuivering plaats hft, of wanneer men eene doodlyke inwendige ont> ieking, onderden fchyn der gewoone, fchoon eenigLts heeviger, naweeën, doed doorgaanen tegen weli toevallen weldra elke bestemoêr met Comynpapn, rosmaryn melk met faffraan , ja zelf met bitteren iandewyn te velde trekt, en dit doorgaans'met een deelig gevolg: 'Men onderwerpe dus zoo eene onbevoegde raadgeef:r aan eene geëevenreedigfte ftraffe, en fterft de on•lukkige kraamvrouw , na dat de vroedvrouw hier .n behoorlyk gewaarfchuuwd heeft, zoo zy de dood in dit rampzalig flagtoffer der driefte onkunde ter Larer verantwoording. : Maar ook in die gevallen, alwaar de verlosfmg zeer Hoe det- :lukkig en gemaklyk gegaan is, alwaar de kraam- ^/^r" :ouw zich genoegzaam welvaarend bevind, in die te keomm evallen moet men voor haar verder behoud bezorgd yn; of fchoon namentlyk het baaren eene natuurlyke  504 Geneeskundig! Van de verrichting, het kraambedde geene wezentlyke ziekte» w voor™ *s' moec men echter dezelve met T1 s s o t even als | dear kn" zwaar geVTO"den befchouwen , by dewelke eene gerin- m kraam- ge misllag de doodlyklle gevolgen hebben kan; daag- & wm?~ ^'cs z^et mcn ten platten lande, voorbeelden van vrou- |i wen, die by haare verlosfmg geen kragten fchyuen jt: verboren te hebben, maar reeds in de eerfte dagen p na dezelve het kraambedde verlaaten , en tot haare li huislyke bezigheden wederkeeren , een doorflaandf f bev\ ys, dat niet alle vrouwen by deeze verrichting even I veel lyden ;• de reisbefchryvingen leeren ons, dat by j| de wilde volken het vrouwlyk geflacht zich aan de ver- I losfing zeer weinig bekreund, maar terftond na de- r zelve zich ter reiniging van haar en haar kind in de' ■ naastby gelegen rivier begeeft, en terftond daarna' \i\ haare gewoone beezigheden wederom hervat. Eene Kalmuckfche kraamvrouw ftygt niet zelden1 jlt op den tweeden dag weder te paerde, en in dit ge- lp val vertoont zich vooral de verzwakking der lighaams- f, gefteldheid onzer Steedfche vrouwen, die doch naauw- n lyks in ftaat zyn de infpanning van zoo veele kragten, I als tot de verlosfmg nodig zyn , uitte ftaan zonder na li: dezdvein eene heete koorts, of geheele magtlódsheid I te vervallen , eene voornaame oorzaak der meerder I fterfgevallen onder de kraamvrouwen , in de ftedenW dan ten platten lande, offchoon aan de andere zyde' I de ftedelingen het voorrecht genieten van bekwaamer II vroedkundigen te bezitten; In allen gevallen is het j i aantal der, overleedenen onder de kraamvrouwen nog-M f veel te groot, dan dat men veronderftellen kan, dat ] 1 dit met de wyze fchikking des algoeden Scheppers' \\ overeenftemt, en de ondervinding der kundigfte Ge- j i nees- en Vroed-meesters bevestigt het, dat ten min- n fte  Staatsregeling. £05 tiwee derde gedeelten der rampzalig om hals ge- van öe ir te kraamvrouwen door eene gefcrnkter leevens- V°^EN ïtëe, of betere voorzorgen hadden kunnen behouden ■den; de waereidlyke Overheid kan de zoo gegron- kraamW:lagten der Genees- en Vrocdkundigen nimmer gem ter herte neemen, en haare onverfchilhgheid in ld:en opzichte behoort voorzeker onder de grootfte hjlryven door naïaatigheid. §j X V I. mder die misbruiken, welke op den toeftand der Xwaadt kjtmvrouw eenen allernadeeligften invloed hebben, zyn gde^"01r gjis de Doopmaalen, die op fommige plaatfen, en maa^edn v< ral" ten platten lande, nog maar al te veel in zwang Kraam^\ : men heeft ter beteugeling der verkwisting, wel- vr<"tw">ktay die gelegenheid den behocftigen landman uitrrigeld, hier cn daar door wyze wetten de onkoste, welke men als dan aanwenden , het getal der fotels, welke men de gasten voorzetten mag, voorzjitig bepaald; dus verbood de Regeering van Neuróurg by Ordonnantie van den 20. July 1619. de dipmaalen, als meede het zenden van fpyzen of wyn t\\ gefchenke aan de kraamvrouwen, op eene boete 1 tien gulden , dit verbod is in den jaare 1652. verlirwd; en in waarheid dit misbruik verdiend, uit btfde der alierfchadelykfte gevolgen voor de kraamyuwen, door geftrenge wetten ernftig verboden te llden; het is immers niets wonders de kraamvrouw 2 h by die gelegenheid by de gasten te zien aan tafel Mgen , zich even zoo wel als of zy volkoomen wel1 irend waffe, de maag met eene meenigte van fpy; 1 te zien overlaaden, en zich hier door aan de gevaar-  §o6 Geneeskundige Van be vaarlykfte toevallen bloot ftellen , van Swieten i zorgen zegtj dat hy meenige kraamvrouw gezien heeft, die, li dearenr we&ens het veelvuldig gebruik van wynfoppen, wei-jfc Kraam- nige uuren na de verlosfmg dronken was (a) , ik heb,» vroü- eene boerin ^ welke vier daagen te vooren van een kind !L: verlost was, en federd die tyd van een tweede in ar- f beid zat, volftrekt dronken verlost, men had haar ge- L duurende al die tyd tot verfterking met geestryke dran* f ken opgevuld. [ De zogenaamde doop- en kraammaalen beftaan door- |( gaans uit zeer verhittende toebereidzels, wyn of bier \f> met faffraan, caneel, foely, mufcaat-noot, kruidna- f gelen en diergelyke; de kraamvrouw, die buiten dien ^ tot koorts zeer ligt geneigd is, voelt na het gebruik f derzelven wel dra eene gloeijende hitte, en hier van P kan eene ontfteeking der baarmoeder, gevaarlyke koorts « der kraamvrouvyen, bloedftorting, of verflopping der $ kraamz ui vering, de noodlottige gevolgen zyn. f Het is derhalven billyk, dat men eene zoo fchade- F lyke gewoonte met alle magt pooge te weeren, ten' f deezen einde zyn in de Landen van Baden de doop-' \< maaien verboden, en door eene algemeen bevel van f zo. Augustus \6$£. aan alle Vroedvrouwen aangezegd,' P dat zy op ftrenge ftraffe gehouden zyn, alle overtree- ) dingen tegen dit bevel, en het houden van doopmaa- f len by haare Overheid aan te geeven; dit bevel kon I nog hier meede vermeerderd worden, dat elke vroed-' L vrouw gehouden zoude zyn de kraamvrouw tegen de % kwaade gevolgen van dit misbruik getrouw! yk te waar-Jl fchuwen, en in gevalle zy des niet tegenftaande zichjB moedwillig hier tegen verzette , of haar egtgenoot Ir haar !|i (<0 Commtnt. T. iv. §. 1314.  Staatsregeling, 507 air noodzaakte om, kort na de verlosfmg, zich tot die v^jt Dagheden te begeeven, welke haaren toeftand niet Voor ïfoogt, hier van ter behoorlyker plaatfe kennisfe te DE- EK gten. De G au ren bielden het voor eene gods- kraamiiffige pligt, dat eene kraamvrouw zich, noch in haar WSN, tfdzel, noch in haare overige leevenswyze te buiten g\r in die zaaken, die haar in haaren toeftand fchade- j hj zouden kunnen zyn («). I|eeze gastmaalen verilooren de rust des lighaams, ddie bedaardheid des gemoeds, die eene kraamvrouw dcezer zii nodig zyn, het overlaaden der maag is dus niet M eenigfte, zelfs niet het gewigtigfte, gevolg der- Xr*g* aren (b); bebalven eene, met veele menfehen en aieré uitwafemingen vervulden, dampkring, heeft meri vji het woelig gefchreeuw der mannen, het onop» hidelyk gekakel der wyven, die doorgaans beiden by zke gelegenheden dronken zyn , voor de rust. en llftand der kragtelooze vrouw niet dan de nadeeligfta \iwerking te wachten, en,'zoo zich eenig toeval voord:t, de Vroedvrouw bevind zich doorgaans binten Uit, om'eene gepaste hulp te wrleenen; daar deeze Isfe van menfehen zich veelmaalen in znlke gelejmeden bevinden, neemen veele haarer ook de ge^onte aan van zich te bezuipen , en dit is deeze f rt van vrouwen reeds voor lang verweeten. Lesbinm adduci Jubes ? Sane pol illa temulenta eft muiier & temeraria t ffecjaiit digna,cuicommittasprimo pariu mutitrent, ■Adducam: Importumtatem SpeEtaie ani'cu/ae (c)! $. XV1L 10) Difert. fur la Religion dts Verfes ?■ %%. rfr) Kniphoff Diff. de iucommido & periculo ex eonitvi» Bapi nali imminente Erfurt. 1756tóf Terentius in Andria As. I. Sc. 4. J K. k  508 Geneeskundige Van de S XVII zorgen 3' AVI l. voor ds-^en" Het is de der Overheid te zorgen, dat niemand kraam- eene kraamvrouw oorzaak tot fchrik, vreeze of droef-j ■wen.' lie^d geeve; de gevoeligheid der vrouwen is in deeze. omftandigheden zoo fterk, dat elk deezer aandoenin- Verdere , . . vozrzar- ge" naar in leevensgevaar brengen kan. gZtede,- De cerfte vraag der vrouw, zoo dra zy haar kind! Kraam- ter waereld gebragt heeft, is doorgaans of haar kind' vrouwen- 1 /- , .... „ welgefchaapen is; dikwerf zyn de Vroedvrouwen zoo Onvoor- . , . n jtltitigge- onvoorzichtig van met flechts een gebrek, indien zy zofomlïgT daniS een aan het kind befpeuren , onbewimpeld der Vroed- kraamvrouw te openbaaren, maar zelfs maaken zv de vrouwen. _ , , , J zaak doorgaans veel erger dan zy in de daad is, en jiagen dus de teedere kraamvrouw eenen, voor haar dikwerf doodlyken , fchrik op hetlyf ,dus verhaalt More a g n i van eene vrouw, die zeer naar het bezit van', een zoontje verlangende , een meisjen ter waereld' bragt, haar man had de onvoorzichtigheid haar dit on-j verhoeds bekend te maaken , wel dra overviel haar zoo] hevige benaauwdheden , dat zy kort daar na den g" est gaf: men beveele derhalven de Vroedvrouwen op het nadrtiklykst, geene gebreken van het pasgeboooren kind, zoo dezelve voor de moeder kunnen bedekt gehouden worden, aan haar op eene onvoorzichtige wyze, en zonder voorafgegaane voorbereiding door haare naastbeftaanden, te openbaaren , veel minder daarover eene luidruchtige alarmkreet aanteheffen; te meer dewyl Zeer veele van deeze gebreken of van zelf verdwynen, gelyk de indrukfelen in het hoofd enz. of door tydige en gepaste hulpmiddelen kunnen weggenomen worden, zoo als de kromte der beenen en diergelyken. Op  S T i A T U I S I 1 I N S, 509 Óp eene andere plaats heb ik door eene waarneeming ^«a I tracht te bewyzen van hoe groot eene noodzaakelyk- V00R | het is, dat de Vroedvrouw voor, geduurende en na | yerlosfing, katten en diergelyke fchadelyke dieren kraamitrwyderd, daar ik gezien heb, dat eene kraamvrouw in W£N> pensgevaar geraakte , doordien een kat, zonder haar S(had'tn eeten, onder dekraamftoel verborgen was, en zich, 1 dra de nageboorte tevoorl'chyn gebragt was, onge- Un moi. j imig op de fchaamdeelen wierp, dezelve zeer fterk be- «jj^' jhadigde, en eene opftopping der kraamvloed veroor- kraam- f takte: katten of jonge honden worden dik werf door de verwycitral i'armte uitgelokt om zich óp het kind te liggen, dus word wora™£ zwakke wichtje jammeilyk in de wieg gefmoord. | Ik heb hier boven reeds gefprooken van de fchade- JVW««l'ke uitwerking, welke het luyen van eene afzonder- %„"g 9an |e doodklok op het gemoed der kraamvrouwen heeft; ooral in die tyden, wanneer 'er onder de kraamvrouren eene aanmerkelyke fterfte plaats heeft, als dan %.aam. Ivenalle de kraamvrouwen in eenen getladigen angst, wntvm. e vreeze maakt haar ziek, of vermeerderd derzelver Ivaarlyke toevallen, zoo dra begint als dan niet de, ' oodlottige klok zieh te laaten hooren , of de beiingfte \ raam vrouw fiddert van fchrik, en poogt echter met lene angstvallige nieuwsgierigheid, de oorzaak van it geluy na te fpooren: zoude niet deeze reeden, al 'iraare 'er geene andere voorhanden, ten hoogften vollende zyn, om de affchaffing van zoo eene doodklok e weege te brengen. ■ Ten nutte der kraamvrouwen waare het te wen- V~J* Ibhen, dat men, zoo veel doenlyk is, dc al te veelvul- mktn. lige en talryke bezoeken overal affchafte: hetismoojrelyk , dat in fommige gelukkige luchtftreeken deeze xzoeken, zelf in de eerfte dagen van het kraambedde, Kk a *an  £to Geneeskundige Van de van geene nadeelige gevolgen vergezeld gaan, vooraï voor™ daar, alwaar men befchaafder inWoonders en eene züidearen" verer luchlftreek vind 00»maar dit al treft men ten platKraam- ten lande niet aan, de Wyven geeven by zodanige be-' weIT zoeken zoo weinig acht op den toeftand der kraamvrouw , zy fnappen met zoo groot eene luidruchtigheid over allerlei onderwerpen, vernaaien zoo veele gevallen en vieren haare hartstochten zoo zeer den ruimen teugel, dat het niet te verwonderen is, dat de kraamvrouw, die zich doorgaans in een laag en eng vertrek bevind, telkens, na het vertrek van dit zoo nadeelig gezelfchap , in erger, ja dikwerf in allergevaarlykfte omftandigheden gevonden word. Deeze Het is derhalven nodig, aan deeze zoo nadeelise moet men , , , , , , & trachtente aanloop by de kraamkamer paaien te ftellen, niet toe' verminde- te jaaten ? fa zich buiten noodzaakelykheid meer dan twee perfoonen tevens by de kraamvrouw ophouden , dit is ook een der articulen in de vernieuwde Ordonnantie der Magiflraat van Neurenberg, in dnto den i. September 1626. als meede van het 9. Art. def Ordonnantie van Nas/au Catzenellenbogen. De Vroedvrouwen moet bevolen worden, dat zy niet verzuimen haare kraamvrouwen te waarfchuwen van in de eerfte 4. of 6. dagen , geduurende dewelke zy het meest aan gevaarlyke toevallen zyn blootgefteld, zich zorgvuldig te wachten van alles wat gerucht maakt, alle bezoeken af te ffaan, en dus de kraambezoeken, zoo lang zy kunnen, trachten uit te ftellen. Mèntretcb. Alle gedruis moet in den omtrek der kraamkamer t.dar%Hei zorgvuldig vermyd worden, tot zoo eene oplettende zorg- — f - («JBrybonï, reize dow Steilten en Maltfa, ii. Dteh  Staatsregeling. S11 lorgvuldigheid is deeze achtenswaardiger! ftand gerech- fgd, het losbranden van fchietgeweer, geraas, ge- voor^. ^ lyf, gevecht, dansferyen, al wat de rust ftooren kan , de- en ;aoet op zwaare ftraffen van de nabuurfchap der kraam- kraamroiiw geweerd worden («). wen| 'Er zyn zelf voorbeelden dat het fchieten ; het trom- vatl de„ jettengefchalen diergelyke hardkhnkende geluiden, niet ' echts op de kiaamvrouw, maar zelf op het kind de mer te '■ iadeeligfte, ja doodelyke uitwerking gehad neeit. rcn_ Uit deeze zelfde oorzaak worde het ook ten fcherp:e verboden, dat iemand zich verftoutte op eemger- ^ouwxf jande wyze eene kraamvrouw te beledigen, of zich net dezelve in eenig krakeel in te laaten : vooral zy g~Haotet den Echtgenoot verboden, zyne vrouw geduurende i aar kraambedde met woorden of daaden te mishandehp, het welk niet zelden by eene laagere klasfe van .|ienfchen plaats heeft, de arbeidsman verlaat dikwerf yne vrouw, terwyl zy het bedde moet houden, moedwillig geheele dagen en nachten , en dus moet zy van ,11e hulp verftooken , zelf al haar werk verrichten, en ich nog gelukkig achten, zoo zy van haar drongen, t'huiskoomend man niet met woorden of daaden lermaate mishandeld word, dat hier uit, gelyk ik Kif-gezien hebbe, doodlyke gevolgen ontftaan; tei;en zodaanige misdryven moet de Overheid op het 'llerzorgvuldigst waaken, en dezelve met de allergeülrengfte ftrifte te keer gaan, hier van verhaalt Hei ster een merkwaardig voorbeeld Te ( A 1 A. voor Baaren- ^ de - en Het waare te wenfchen, dat de Vorften in oorlogsty- VrouI*" den °P'bet allergeftrengst 'bevalen de hulplooze kraam' wen. vrouwen tegen alle overlast 'en moedwil der ongevoe- zNakfle lige krvSslKden te befchermen, en alle mishandelin- vtr/JoÓ- èen vjr' de zodanige allernaauWkeurigst onderzogten, ÊLm7 en nlet allen'ernst ftraften: de yerpligting tot zoda- vrouwn nige voorzorgen zal het niet nodig zyn breedvoerig uit ?yden.r °£* de wetten der Natuur te bewyzen. §. X X. nnopzut Daar nU meeniSe kraamvrouw, uit hoofde van haatedir be- re deerniswaardige armoede, zich zelf in de deerlykfte 2tr«E- omftandigheden bevind, en van al het noodwendige vrouwent, verftooken is, zoo) is het een wezendlyk gebrek in se ragen. ^ ingericlite Regeering, indien dezelve naar geenemaatregelen, ter voorkooming van dit onheil,omziet; van Sonnenfïls wil, dat de vroedvrouw, of geestlyke, der Overheid kennis moet geeven, indien zy bevinden, dat eene kraamvrouw van haar noodwendig onderhoud ontbloot is, op dat in dit geval de Res-eering het kind na zich zoude kunnen neemen (V); deezen voorftag is zéér menschlievend, echter fchynt het my toe beter te zyn het kind by deszelfs moeder té laaten, tot dat het haare zorge minder behoefd, en veel liever aan haar erf haar kind, ten minfte geduurende haar kraambedde, en zoo lang zy niets verdienen O) L. c. J. 10».  Staats regeling.. 515 1 kan, zoo veel toe te leggen als zy en haar kind z™»* tc onderhoud nodig heeft; alleenlyk bh ft nu de vraa- voor . , ■ Baaren- giover; hoe dit met het meeste nut ten uitvoci DE_ EN liasts kra am- & irf&L • Vrou1 Parys heeft men tot dit einde voor eenige Jaaren eene WEn. iichting tot Hand gebragt: men huisvest in een ge- Jnril.ht!„g z 'd gedeelte der ftad, in het zogenaamde Hètel de San J£* ti alle vrouwen, welker verlosfmg op handen is, en arme b orgt dezelve voor zoo verre alleenlyk de verlosfmg vrouwen le agaat, wanneer zy arm zyn, voor niet: zy eg- ti, die meer vermogend zyn, betalen voor het ver- plaatfen. lt om in dit Hotel te bevallen, twaalf livres, indien z terftond na de verlosfmg wederom naar haare woo- v. gen terug gebragt worden; zy, die baar kraam- blde geduurende negen dagen aldaar willen houden, neten dertig, en zoo zy langer blyven voor elke dag t ee livres betaalen; men kan ook aldaar, wanneer r i voor eene kraamvrouw eene meer naauwkeurige oasfmg begeert, tegen betaaling van een hooger jktgetd naar genoegen geholpen worden (0). }it is voorzeker eene aüervoortreflykfte inrichting \ar een groote ftad: daar het doch altoos, zoo wel li menfchenliefde, als ter bevordering der belangen, ^eere der natie pryzenswaardig is, dat voor kranke Vemdelingen , voor zwangere vrouwen , welke op Ite reize door een vroegtydige verlosüng overvallen rrden, liefderyk gezorgd worde, daar de kostbaarlid, de woeligheid der herbergen dezelve tot zeer (gefchikte verblyfplaazen voor de zodanige maakt, is <0 Gazelle Salulatre 1776. N- xxiii. E/at de Medicjne 177*. Kk $  £l6 GENEESKUNDIGS zoIgenDI is het fticlïten van zodanige Hospitaalen in dezelve vaa Baaren ^ grootfte nuttigheid, maar vooral voor middelma» de^enn" xiS gegoede lieden; de geheele klasfe der volftrekt kraam- arme lieden word echter hier door niet geholpen, daar wen. doch de kraamvrouw terftond na haare verlosfmg deeze fchuilplaats wederom verlaaten moet, en zy dus. van allen byftand verftoken worden in die tyd, wan* neer zy dezelve het meest behoeven. In het groote Hotel-Dieu word voor een gedeelte behoeftige burgeresfen gezorgd, welke wegens armoe* de buiten ftaat zyn in haar verlosfmg en kraambedde het nodige te verkrygen: tot dat gevvigtig oogmerk zyn twee zaaien gefchikt, de eene den H. Jofeph, waarin 113. de andere der H. Margaretha gewyd, waarin ia. bedfteeden, de zwangere diend zich zelf, zonder eenige andere aanbeveeling, aan, ten aller uure by dag of nacht, worden daarin aangenoomen, en voor niet, geduurende eene behoorlyke tyd, opgepast, waartoe behalven andere oppasfers, ook verfcheide vroed-|j vrouwen voorhanden zyn, elk van dewelke na dat zy drie maanden in het Hotel-Dieu gediend heeft, door eene commisfie aangefteld word, en het recht van Meestresfe (Broit de Maitrife) verkrygt. In verfcheide andere plaatfen in Frankryk, Engeland, Duitschland en andere Landen vind men Kraamvrouwen-Hospitaalen, waarin gehuuwde en ongehuuwde zwangere vrouwen toegelaaten worden, en geduurende haare verlosfmg en kraambedde voor niet eene behoorlyke oppasling genieten, welke Geftichten ook tevens kweekfchoolen voor de vroedkunde zyn. SnlZol- 'Er zyn ondartusfchen zeer veel zwangere en kraam* étnd,. vrouwen, welke van de bovengemelde inrichtingen geen nut kunnen trekken: om nu niet van de inrichting zelve  vJvan diergelyke huizen, te fpreeken, die zelden het vanjw m der overleeden kraamvrouwen verminderen, daar V00R dj de omftandigheid der kraamvrouw zelve, tot de baarhwvfntreiniging des dampkrings, in die vertrekken, zeer kraamgi)te aanleiding geeft, en het eene buitengewoone WEN>" l'dichting zoude moeten zyn, welke in ftaat zoude z\ eene zoo nodige zindelykheid in dezelve te verfllffen; behalven deeze zoo gegronde zwaarigheid, 1 kan geene behoeftige vrouw, met verfcheide kleine ïftren belaaden , zich zelve, gedcmrende eenigen tyd, vi dezelve afzonderen en die van taat moederlyk opzbt verfteeken: geene arme kan befluiten zich in een kim-hospitaal te begeeven, het welk hoofdzaakelyk gehikt is voor onechte zwangere vrouwen, die, van eene \k woonplaats verftooken, ellendig heenen zwerven, iloe navolgenswaardig is de Inrichting door den Groot m,^ irtog -te Florence in den Jaare 1776. deswegens voorbaa. Vitgefteld, deeze wyze Menfchenvriend en teederhart1 Vader zyner Onderdaanen, door de ellende der befftige kraamvrouwen bewoogen, leide elk derzelve •Jzyne Refidentie - Stad, uit zyne byzondere inkomin, de fomme van zes livres toe, daarenboven zorg- by eene arme vrouw ge, voor roepen zynde, haar hulp niet te onttrekken; en in het w-K™~ Koninglyk hospitaal van S, Maria Nueva, worden vlov™~ aan alle arme kraamvrouwen voor niet zodanige noodw£n. druftigheden uitgedeelt, als zy in deeze haare omftan. digheid van noden hebben. Het waare te wenfchen, dat men in elk Gemeenebest de zaak der behoeftige kraamvrouwen in allen ernst ter harte naame , en niet voortging de droevige gevolgen der opentlyke vei waarloszing onzer zoo hulplooze , zoo achtenswaardige • meedeburgeresfen, met een zoo onverfchillig oog aan te zien: Hoe ligtelyk kan het niet gefchieden, dat eeneMoeder door zoo eene akelig vooruitzicht genoopt word-, haare vrugtbaarheid, zelf door deallerfchadelykfte mil delen, te beperken, en de pas gevormde vrugt ter baay-1 - ■ moeder heimelyk uit te dryven ? hoe veel wanbedry- { ven, hoe veele moorden gefchieden 'er niet jaarlyks uit deezen hoofde, die men met een weinig meer gevoel van menfchenliefde en meedelyden had kunnen voor-I koomen, hoe troostlyk zoude het niet voor eene arme zwangere vrouw zyn, wanneer het tydftip haarer verlosfmg naderd, dat zy van wegens haare menschüevende Overheid, geduurende den tyd van haar kraambedde, van alle haare nooddruftigheden zal verzorgd worden. 0*te- Het is waar men beveelt byna overal de vroedvrou- noegzaa- . me ■wn wen ■> dat zy met even zoo veel geduld en vriendelyk- ! VZd- hdd ^ arme als de ryke °y moet ftaan, dat zy nim- ' vrouwen, mer eene arme baarende vrouw verhaten moet, om eene ryke te gaan helpen. — Maar kan men denken, ! ■ dat het den zodanigen wetgeeveren ernst geweest zy, wanneer zy een arm wyf, het welk zy tot vroedvrouw hebben aangenomen, zodanig eene verpligting opleggen , zonder haar deswegens fchadeloos te ftellen, of kan  Staatsregeling 519 caèien verwachten, dat zy uit zuivere edelmoedigheid J^n db .leie'looning der ryke vcrwaarloozen zullen, om eene V0ÜR ad! voor niet te gaan helpen, terwyl intusfchen zy »AAR^ erie'haare te huis, van alle behoeften ontbloot zyn ; — krumM ziet trouwens ook dagelyks hoe gruwzaam deeze WEN<" elj dige voorwerpen verzuimd worden, hoe zy by alle gejjenheden aan ;ryker worden opgeofferd , of ten mille om de Verlofing te verhaasten , op de ruuwfte vwe behandeld worden. jfamer zal men zich ergens kunnen vleien dït.J™^_ -jDi'tük afgefchaft te hebben, zoo niet elk burger- gi». B;nde Overheid aan die vroedvrouwen, welke geen jj yksch vast inkoomen genieten, voor de verlosfmg vaeene arme vrouw, even dezelfde belooning toelegd, I zy voor het verlosfen eener middelmaatig gegoede bigeres, verwachten kunnen, dan eerst necft de ^* giraat het recht, om toe te zien, dat eene arme "viuw met dezelfde trouw en vaardigheid geholpen |rd, als eene ryke, dan eerst kan zy de overtreed djj deezer wet op het fcherpfte ftraffen. Voor den' Sat zouden deeze onkosten van zeer weinig aanbel$r zyn , daar het echter voor eene arme vroedvrouw Oecn gering dorp eene groote hardheid is, jaarlyks 8 a!3 verlosfingen voor niette moeten doen; en eert [f, waarin zy misfchien zichzelve, in het helpen van lèr gegoede, merkélyk kon bevoordeelen , te bel*den, om dagen achter een de verlosfmg eener arr vrouw af te wachten, terwyl intusfchen haai- bet :ftig huisgezin , voor het welk zy nu niets verdien kan, gebreklyd; de fomme, waarop eene betere i orzorg voor de kraamvrouwen het Vaderland jaarUs zoude te ftaan koomen, is, in vergelyk van het j t voor de bevolking, van zeer weinig aanbelang, en geen  £2,o Geneeskundige zTrgendï ^een volIc kan men onderice^en 200 van alk gevoel voor. ontbloot te zyn, dat het niet gewillig tot een zoo »&-"enn~ nuttig oogmerk het zyne zoude bybrengen, indien kraam- maar de verdeeling zoo gefchiede, dat de meer ver- Vrou- , wen\ mogende gemeenten de armer byftonden, en dus de behoeftige kraamvrouw eens armen dorps even zoo goed voor niet geholpen wierd, als de arme eener voornaame Stad, geen gunst, geen aanzien van perfoonen moest in ftaat zyn een gedeelte deezer zoo menschlievende ftichting te misbruiken, ten voordeek van zodanige, die deezen byftand niet behoeven. §. XXI. v,VuTen moederlyke pligt, om zoo het moogelyk is, zelf haar bder?nkizdf kmd te Z00Sen ' vooral dewyl de vervulling van deeze' u zoogen. pligt zoo eenen aanmerkelyken invloed heeft op den toeftand der kraamvrouw, deeze omftandigheid is van zooveel aanbelang, dat ik in een volgend deel hier toe een afzonderlyk hoofddeel gefchikt heb, het zal genoeg zyn hieraan te merken; dat geen zoogfter, zonder een byzonder verlof aangenoomen, of geen kind. zonder eene vergunning, op het land befteed moest worden: ten tweeden, dat van wegen de Overheid' alle Geneesmeefters, Vroedmeefters en Vroedvrouwen,' verpligt moeften zyn , aan alle kraamvrouwen het zoogen haarer kinderen op het fterkst aan te bevelen, en van het al of niet vervullen deezer pligt ter behoorly-ker plaats kennis te geeven, deeze aangeeving kon gevoeglyk door de Vroedvrouw of nabeftainde, te gelyk jnet het hier voor gemelde bericht, gefchieden. f. xx ik  Staatsregeling. 511 Van dï f XXII. ZORGEN »' " VOOR Baaren- 2iivooroordeel,bygeloovigheid,of kvvalyk geplaat- ^raamI rii :eederhartigheid, doet de moeder haar pas gebooren vrouvptje by zich in het bedde neemen, en ftelt hetzelve^ .us bloot aan het gevaar om dood gedrukt te vvor- Yègen^fi da, van dit misbruik en de voorzorgen hier tegen sain het volgend deel nader gehandeld worden. pas ge- teorne. §. X X ï I I; jfu nog een woord van het uitgaan der kraamvrou- walmen wi , en de tyd hier toe door verfcheide Wetgeevers ƒ gedd; men heeft namentlyk, gelyk hier voor §. 4. 8£™Jer s.' reeds gezegd is, oveial de kraamvrouwen, geduu- vrouwen rele eenigentyd, voor onrein gehouden, en haar ver- ^edef"%it9 brim met de gezonden eenigen naauweren omgang teiebbcn ; 40. dagen of zes wecken is de gewoonly te bepaaling, offchoon het zyn kan, dat dc plegtij aanneeming van een nieuw burger in de Maatfchappj dc dankbaare opdraging van het pas gebooren wicht dtr de handen zyner moeder aan het Opperwezen, eege aanleiding tot zoo eene Wet gegeeven hebben , z< moet men die echter grootendeels afleiden van de 01 ;inheid der kraamzuiveving. Iet eeflacht der vrouwen komt fpoediger of laater 'a sedaut- tovoorige kragten, naar maate het lighaams - geitel zaambeid filter of zwakker, de verlosfmg moeilykerof gemakly- dZamznik:geweest is: de kraamzuivering is by dat gedeelte vering. di vrouwen, die met haaren arbeid de kost winnen, d rgaans minder en van korter duur dan by onze v rnaame vrouwen, die ook doorgaans de ftonden over-  £22 Geneeskundige 2orgvenBE overvloediger hebben O); Hippocrates vond voor goed den duur der kraamzüivering, na de geboorte van Baaren- een meisje Qp ^ m de geboorte yan egn knechtje Qp> kraam- flegts 30. dagen vast te ftellen (£), zonder dat dee-. wen. ze bepaaling door de onderving van andere Geneeskun» dige bevestigd wierd; In het algemeen kan men vastftellen, dat dezelve by' de meefte Vrouwen vier of vyf weeken duurt, by zeer veelen komt de vloed, na dat die eenige dagen was opgehouden , wederom, tot dat zich eindelyk met de vierde week de Honden wederom vertoonen, en de inwendige deelen haaren vorigen ftand wederom verkreegen hebben < vrouwen, die niet zoogen neemt men waar, dat in het algemeen langer deeze ontlasting hebben , en daarenboven nog lang met de witten vloed geplaagd worden, hier van zyn Zoogende vrouwen doorgaans bevryd, de toevloed der vochten naar de' borften leid de overtollige vochten van de baarmoeder af O)." Toeftand Hier by kómt nóg dat het geflacht der vrouwen gei kZam- duurende den ganfchen tyd, dat haare Natuur bezig' is zich in haar vorigen ftaat te herftellen, ten uiterfte gevoelig is voor alles, wat haar ziel of ligchaam treft,' elke,anderfints geringen misflag, heeft als dan dubbele gevolgen,deeze toeftand is zoowel uit het verlies der" vochten , als van de fchok die het zenuwgeftel gelee-' den heeft, oorfpronglyk, en ftelt de vrouwen aan een, fchroom-' (a) Van Swi eten T. IV. j. 132^ O) De Nat. Putti. CO Ballexserd Difert. far l'Edueation Phyfime des ZM  Staatsregeling £23 flroomlyk aantal van rampen bloot, die niet dan Van dj j ]• Zorgen djirrust voorgekoomen kunnen worden, en dit was V00R 3 het oogmerk deezer wyze wetten: maar helaas! g^JJ" k flecht worden dezelve, vooral ten platten lande, kraam- iiacht genomen; meeftendeels ftaat het boerenwyf w*°"~ lis met den tweeden of derden dag na de verlos- ^ aj_ fi; van haar kraambedde op, cn neemt de huislyke g'™*™*'* bjigheden wederom op zich; reeds op den tienden "J1JI;, u Iwaalfden dag, ja zelf vroeger, laaten zich de mee- ^ntr 11 boerinnen door den geestlyken weder wyen, en Kraam- di, gelooven zy, is alles afgedaan, en zy belioeven wrmr_ zb met geene voorzorg te bekommeren: in de fte- di zyn niet alle vrouwen zoo voorbaarig , doch de zyn\ ljsfe onzer gemeene burgeresfen is niet voorzichtiger, di de boerinnen, zelden houden zy de helft haarer kamtyd uit» De ondervinding toont veelmaalen de Ipige vrugten deezer misdagen, de gevolgen eener Ijeftopte kraamvloed, maaken eene groote verwoe* f ig ten platten lande onder de gezondfte vrouwen; tr door ontftaan heete koortfen, gevaarlyk uitflag;, < zogverplaatftngen, vooral wanneer geduurende de 1 titer de koude en vochtige lucht het zoo flecht be- lutte onderlyf der vrouw aanraakt , en de yaaten I- baarmoeder eensklaps toefluit: hier uit orftftaan Vftoppingen, verzwaringen der borstklieren ; die aders ten platten lande, daar de moeders doorgaans hr eigen kinderen zoogen, veel zeldzaamer zouden i n; hier van ook, gelyk ik te' vooren reeds gemeld b, de uitzakkingen der baarmoeder; de vrouwen i f fchryven zeer veele toevallen, die haar haar leeven ]»g byblyven, en dikwyls niet ten onrechte, aan eert I ft behoorlyk in acht geflagen kraambedde toe ,de blee- 1 couleur alleen is een zichtbaar bewys van de zwak» LI hóéf  524 Geneeskundige Van de heid, waar in de vrouw zich na de verlosfmg bevind, eri voor™ toont dat het even gevaarlyk is in die omftandigheid de1RE£n" °P de kraSten te pogchen, als voor iemand, die uit kraam- eenige zwaare ziekte herfteld is; en niet ten onrechti '1s 'er bv de Katfdiinzifche Tartaren een wet of gebruik, die de kraamvrouwen het toebereiden van alle fpyzen, geduurende ten minfte tien dagen, ontzegd (>).• Hoe dit Men moest geftrengelyk de gewoonte in acht doen tZTeipm. neemen \ van eene vrouw nog eenigen tyd na haare verlosfmg van alle gezelfchappen te verwyderen, haaf zelf verbieden uit te gaan; het is pryfelyk, dat fommige Roomfche Geestlyken geen kraamvrouw wederom wyen, ten zy zy haaren kraamtyd volkoomen uitgehouden hebbe, en dit is het gefchiktfte middel om het ongeduld der onvoorzichtige kraamvrouw te beteugelen ; men moest als eene wet vastftellen, dat geene kraamvrouw in den winter voor de zesde, ia den zomer voor het einde der vierde week, haare bezigheden als gezond wederom aanvinge; in warme landen kan men het uitgaan vroeger toeftaan; de arme dagiooners vrouw kan haar kraambedde niet zoo lang uithouden , als haare gezondheid vereifchen zou* den, maar gegoede vrouwen, welker te vroegen uitgang alleen aan ongeduld is toe te fchryven, verdie. nen voorzeker deswegens ftraffe, zy moeten vooral zidanigen arbeid voor het einde der zesde week niet aanvangen , die haar nog niet ten voJien herftelde gezondheid wederom in een oogfchynlyk gevaar brengen kan; men ziet niet zelden 14 dagen na de verlosfmg een (0) Pallas 3.D. pag. 304.  Staatsregeling. 525 «1 boeren wyf tot aan de knien in het water ftaan, van ds ri den ganfchen dag met wasfen en uitwringen van ™GREN 1 tien doorbrengen, alhoewel zy tot diergelyken ar- ^AR™~ ïd, als meede het dorfchen, dragen van zwaare las- kraamto en diergelyke , niet volftrekt genoodzaakt zyn: y^£" ]ar het nu niet anders zyn kan, of diergelyke bui* tafporigheden moeten het vrugtbaar lighaamsgeftei li zoo veele gezonde vrouwen volftrekt bederven , ■\ het getal der zwakke en gebreklyken in de Maatf appy doen aangroeijen; en daar het zeker is, dat ï ruwe en harde behandeling der mannen hier van ^er dikwerf de oorzaak is, zoo moet de Regeejig zorge dragen , dat foortgclyke misdryvcn voorzoomen worden, en ten dien einde moet elke Huis* 'der, wegens het veroorzaaken of toelaaten derzelI, voor zyne Overigheid ter verantwoording geroe]n worden, op dat dus de wclvaard van het dierbaare jflacht der vrugtbaare vrouwen op alle moogelyke yze bevorderden beveiligd worde (*). *) Weik mensch, zo hy niet van alie gevoel, van a1]menfchenliefde beroofd is, zal niet eene zwangere vrouw , pral wanneer zy tot naby het tydftip haarer verlosfmg gelierd is, en gereed ftaat, om met gevaar van haar eigen i'en der Maatfehappy een meedelid , het Vaderland eenen 'rger te fchenken, wie, zegge ik , zal niet zoo eene vrouw :t achting behandelen, en het zich tot een genoegen reeken, al wat in zyn vermogen is toe te brengen, ten einde ar in het vervullen van deezen, dikwerf zoo moeilyken st, behulpzaam te zyn. Hy, op wiens fchouders de last der Regee ing gelegd is, . I aanfpreeklyk is wegens het gebruik, het welk hy van t vertrouwen zyner meedeburgeren gemaakt heeft, is wel LI 2 ze«-  ^6 Geneeskundige Zorgi-n^ zeker verantwoordelyk voor die onheilen zyner meedebur-é voor" geren , welke hy door hec daarftellen of handhaaven van wy, Baaren- ze wetten had kunnen voorkoomen of verbeteren. db - en jn (je eerfte pi^g komt hier in aanmerking de noodzaaké-1 A-KAAM- .j Vkou- Ivkheid, om zoo wel de lieden, als het platte land van bei W^n. kwaame Vroedmeefters en Vroedvrouwen te voorzien; deezr zyn immers de voornaame werktuigen eener gelukkige bs? Volking! wat de eerstgemelde aanbelangd, de gefchiktfte mi4*, delen om kundige Vroedmeefters te verkrygen, zyn- voorzeker de openbaare lesfen van ervaaren mannen in de Vroedkunde , en een Hospitaal voo,- kraamvrouwen, alwaaif de befchouwende kennis ter beöeffening gebragt word, en de leerl.ng der Vroedkunde, onder het opzicht zyner leeraaren, de hand aan het werk legt. Maar met innig leedweezen moet ik erkennen, dat in deaten opzichte ons Vaderland by alle deszelfs nabuurige landen verre te kort fchietj in fommige onzer hooge Schooien, or& ze voornaamfte zelf, woid de Vroedkunde , die fchoone Weetenfehap , waar aan zoo veele het dieihaar leven verfchul-, digd zyn, in veele Jaaren in het geheel niet geleeraart, en een kraamhospitaal , eene mensch'ievende fchuilplaats voor behoeftige vrouwen, die tot het einde haarer zwangerheid genaderd zyn , een oeffenfchoole der Verloskunde, is by qih nergens te vinden. Mogten de Beftuurders onzer Academïcn het zich tot een pligt reekenen te zorgen, dat de Vroedkundige lesfen op' eenen vasten voet gehouden worden; hy, die zich op de Genees- of Heel-kunde toelegt, ja elk beminnaar der Wee» tenfehappen , zal gaarne deeze zoo nuttige, zoo noodzaakeIvke lesfen bywoor.en , men zal dezeive ten minfte zoo nuttig houden , als het onderwys in het gebruik der Globen, in de Bovennatuurkunde, of andere enkel befchouwende Weetenfehappen; een Hospitaal, alwaar de zwangere vrouw verlost kon worden , en geduurende de tyd van haar kraambedde eene behoorlyke oppasfing genieten, alwaar tevens ook de Genees- Heel- en Vroedmeefters gevormd worden ; zoo een weldaadig, voor het Gemeenebest, ja voor het menschdom zoo allerwenfchelyUst gedicht, is zedert lang de vuurige begeer.e geweest van elk, die van deszelfs voordeel overtuigd is; zodanig een Hospitaa' is te Jena opgerecht, tot welke!  Staatsregeling. $27- j onderhoud en verzorging elk volwasfenen Inwooner J^J» sjrlyks eene gnsfcbe betaald; voorwaar eene geringe fom, voqr Inprgelyking van het nut voor den Staat in het algemeen, baarenteehoeftige zwangere vrouwen , en de Vroedkunde in het de-en_ bjfnderi Eene in onecht bezwangerde is van alle Kerkelyke Vrq[J_ erflvaereldlyke ftraffe bevryd, wanneer zy zich ter haarer wen. yisfing in dit Hospitaal begeeft: de kraamvrouwen genieten allr, onder het opzicht van de Heeren Loder en Starjci eene menschlievende verzorging. I kundigheid? onzer Vroedvrouwen zal voornaamelvk hier Viafhangen, dat ty een behoorlyk onderwys genieten, en nïrner in de Steden aangenomen, of gerechtigd worden a| als zodanige ten platten lande neder te zetten, dan na zfler eenige oogluikiug een aUerftrengst onderzoek onderJi, en hier in proeven van haare bekwaamheid gegeeven tliebben; in dit onderzoek zal het nodig zyn , dat zy, nf alleen wegens de gewoone en allernoodzakelykfte kundleden ondervraagd worden, maar men trachte vooral, en ïibaar onderwys, en in haare ondervraagmgen alles wat Kjelyk is aan te wenden , ter uitroeijing van die meenigte 4 vooröordeelen, die voornaamelyk deeze klasfe onaffcheidjrk aankleeft, en by dezelve, zoo veele jammerlyke on» gikken veroorzaakt: hoe zeer het billyk zy , dat zy, door lire ervarenheid het vertrouwen der kraamvrouw volkoomen gieten , zoo moet echter dit blinde vertrouwen niet zoo J-re gaan, dat zy zich verftouten, zonder voorafgaand voor«rift van een Geneeskundige, eenige inwendige, het zy aryvende , het zy rustmiddelen voortefchryven. Dit moet l,r nimmer vryftaan , en zoo hier uit kwaade gevolgen mogq. gebooren worden, moeten zy naar bevind van zaaken tswegens ten aUerftrengst geftraft worden, n de Ordonnantie op de Vroedvrouwen te Rstterdam , op «n 10. April 1759. geëmaneerd, word bevoolen, dat een i>edvrouw, gehaaid wordende, verpligt zal zyn ogenbliklyk irede te gaan, op eene boete van ƒ 2; : o : o. Geene vroedlww mag op gclyke boete, onder welk pratext cok , van : eene baarende vrouw naar de andere gaan, ten waare 1 de vrouw hier van te vooren gewaarfchuwd , en eene ildere, wel onderricht, in haar plaats gefteid had, voor 1 :lker gedrag zy echter verantwoordelyk blyfty eene vroedLI 3 V'°w*  4*8 Geneeskundige Staatsregeling. Van de vrouw moet in ftaat zyn een clytter te zetten , en het water. zorgen afte tappen. en uiCgehaaid zynde, mag zy zonder de hier Baaren- toe nodige inftrumenten Biet uitgaan , op verbeurte telkens be- en van ƒ10 : '0 : o de vroedvrouwen moeten van aile de kindeVroo-*~ ren' door haar gehaald, het zy dood of leevend , naauwwen* keurig boek houden, op boete van ƒ3:0:0 telkens ; de Stads Vroedvrouwen moogen van geen arme voor de verlos-, fing eenig loon eisfchen, op boete van ƒ 25 : o : o maar worden hier voor van Stads weege betaald. Zie daar de menschlievende voorfchriften van Rotterdams Burgervaderen , hoe venfchelyk waare het, dat deeze en diergelyke inrichtingen" in alle onze lieden en ten platten lande plaats hadden. Onder de voornaame reedenen, die den gemeenen manj) ja zelf den middelmatigen burger wederhouden, om by moeilyke en tegennatuurlyke verlosfingen den toevlugt tot de hulp eenes Vroedmeeftert te neemen, is voorzeker ook dej; buitenfpoorige belooning die fommige hunner, zelf by der« gemeenen man, vorderen , en van die benaauwde ogenblikken gebruik maakende, hen van het hart knevelen; de aanzienlyken, de gegoeden burger zal gaarne den behouder van het dierbaar leven van gade en kroost mildelyk beloonen, en dit is ten hoogften bülyk: de Regeerïng Helle de fchraapzucht der Vroedkundige paaien, door vast te ftellen hoeveel het loon zy, het welk hy van den geringen burger vorderen kan: de verlosfing van arme vrouwen moet van Stads of 'sLands wegen betaald worden; zie hier over de Verhandeling van onzen Schryver : eene Verhandeling , die in desaelfs geheel overwaardig is , om ook in dit ons Vaderland met de grootfte aandacht van elk een, het zy Regent, het zy burger , geleezen en overdacht te worden. Vertaaler. Einde van het. Eerfte Deel.