VERHANDELING
OVER DE ONGERYMDHEID
DER EERSTE VADERLANDSCHE
BLY - SPELLEN
E N
KLUGT-SPELLEN,
Welke in de voorige Eeuwe op den Amfieldamfchen Schouwburg vertoond wierden»
Te AMSTELDA Mt
By GERBRAND ROOS, Boekverkooper. udcgxcii,






co
X" dit Boek wordt gehandeld over de eerfte Blyfpelen, welke in ons Land op eene .behoorlyke en vafte plaecs vertoond wierden, dat is te zeggen, . by de opkomfte van den Amfterdamfchen Schouburg, welke wy vinden, dat in'tjaer 1637. voorviel (a> Het mag dus eene plaets verdienen by het Stuk van W. Kops over de Rederykers, 't welk ons in de Werken van de Maatfcliappyder Nederlandfche Letterkunde te Leyden (b) wordt aangeboden. Dat Stuk bevat vele zaken, vvaer uit het aengename der fraye Wetenfchappen, en behalven dat fnoer, waer aen zy alle andere na zich trekken, derzelver magtige invloed op de Zeden klaer genoeg te bewyzen is: en hier om moet het byzonder denWysgeer de rykfie ftoffen voor zyne befpiegelingen verfchaffen, en dus onder die Werken gefchikt worden, waer van het voorregt dubbel is, te vermaken, en nuttig te zyn. Dit Boek zal wat het onderwerp betreft .niemand van minder
be*
fa) \\tW*gin. inAmft, V. 18. (4) II. A



co
belang moeten voorkomen. Ik oordeelde het des te noodzakelyker, om, daer men zich in ftaat bevindt, om van de Italiaenfche, Spaenfche, en andere Toneelfpelen een grondig begrip te krygen, om over den Prelaet Treffi.no, de Autos Sacramentale!, Shakespear , Hardy de oordeelen van anderen en anderen met die van anderen te vergelyken, niemand een vreemdeling te laten in zulke zaken, welke hem voornamelyk moeten aengaen': vcor al zulken niet, die, te onbezorgd om 't geen hun 't naafte is, dat geen, 't welk van over zee komt, of uit het een*of ander Land, in hun oog de broedfter van wonderwerken, gelezen, herlezen, en dubbel onderzogt hebben.
Men moed zich egter niet verbeelden, dat ik daer in, op het voetfpoor van zodanige uitleggeren, verkeren zal, die, al behandelen zy een Gefchrift der flegtfteEeuwe, daer in niet dan fchoonheden vinden, alle ogenblikken deftig, keurig, roepen, het boven al wat beter is flellen, even als by de Roomfchen yder Heylig op zynea dag alle anderen te magtig is: Integendeel ftae ik toe, dat men hier zo iets vinden zal, 't geen, uit zyne eigen wellen voor den goeden fmaek niet voordeelig, in alle onderdeden geenszins om natevolgen zal voorgefchrevcn worden: want ik leide myne Lezers naer het begin van eene zaak, en die is daer in 't gemeen nooit zo volmaakt, als haer de voortgang



C 3 )
gang van tyd doet worden. Maar die misdagen, welke het fchoone, gelyk de mefthoop den diamant by den Fabeldigter, bevatten, zyn tegenwoordig zo zigtbaar, dat zy wel dienen kunnen om ons onze voetftappen van dezelve af te doen wenden, nooit om 'er te zeer door bekoord te worden. Het zyn, by voorbeeld, grondwetten voor het Toneel, en die het gezond verftand, niet om dat ze Arifioteles voorfchryft, maar om zich zeiven, altoos behouden zal, dat een tyd van twee uuren geenen van twee of drie Eeuwen bevatte, dat het eerftc bedryf niet in Galgala voorvalle, als het tweede op de heuvelen van AchiU la, het derde in Siceleg, het vierde in Hsbron, en het Iaetfte wederom ergens anders verbeeld wordt te zyn; hoedanig ook in de oude Romans deNoordfche Ridders telkens met weinige moeite uit Ysland in Jerufalem, Trebizondc, en de Maen vervoerd werden: dat 'er geen dubbele ftoffe verhandeld werde, te weeten, in dezelfde uitkomfte geen Pekelharing naer zynen aert een jonge vrouwe van een' ouden fuffer onderhoude, wanneer 'er in de volgende eene zaek van den grootften ernft, of droefheid zal vertoond worden, dat is als of het berugte ftuk uit den Katechismus van Poederoyen midden in een preek van Tülotfon te lezen ftond. En deze wetten nogtans overtrad men eertyds op
A 2 alle



C4 )
alle fchouburgen. A. Pels heeft daerom in zyne overzetting v n de Ars Poëtica, (d) gezegd :
Men bragt ook Saters in een Treur/pel om 't vermaak $ Gelykin defe tyt, een Hofnar, Schalk, of Snaak Op Italiaanfche, Spaanfche, enEngelfche Toneelen Sich mengt in 't Treurflof, enin Vorftelyke Speelen,
Van de oude Romeinen zegt Horatius op een andere plaats (b):
media inter carmina pofcimt Aut urfum aut pugiles: his nam plebecula gaudet.
By de onzen was het even zo gelegen: zo heeft men in den Roderick en Alphonfus van G. A. Bredero, een treurfpel, maer niets minder dan dat, zo me. nigmaal Niewenhaan en Griet Smeers te voorfchyn komen, fpreekende daerenboven over dingen, die hier geen kant noch wal raken. De tyd van dat ftuk had ook vooral korter moeten zyn. Want daerin komt voor, buiten die twee genoemden, het vei lieven van de Hoofdhelden, waar naer het fpel heet, en hoe zy van twee boezemvrienden om Elifabet, de Nigt van Koning Ferdinand, erge vyanden werden; eene aenkomft van Mooren, ook niet als vrienden, want zy werden overwonnen; vervolgens een Tournooy ftryd; dan de gewonde Roderick, en de dagelykfche vertrooftingen van
Eii-
0) bl. 19. v. 3. {b) II. Ep. I. i8y»



Cs)
Elifabet die hem boven Alphonfus beminde; daerna eene bende van Moorfche Roveren, welk gefpuis uit eenen hoek fpringt, en de Prinfes gevangen neemt, dan de dwaelende Alphonfus, die haer ontzet „ onderwylen verftaet den wackeren „ Rodderick fyn fwaer verlies, en komt ylings „ gewapent den nauwelycks levenden Alphonfo „ doorfloten. Elifabeth vlugt, hy bekendt fyn „ fchult aen den ftervenden, en valt op hem in „ fwym, fy nadert, ende hy bekomende, raeft „ met een alte groote onghebondentheydt. Dit „ lefte maeckt het heele treurfpel volkomen droc„ vigh" zegt de Dichter, maer daer volgt nog al meer. Een ander ftuk van hem is Griane, bevattende eenen tyd van meer dan twintig jaeren, waer in het kind Palmeryn gebooren, groot, en Ridder geflagen wordt. Onder de hoog aenzienlyke perfonen van Floremus, Prins van Macedonië, en de Princciïe Griane, Tarifius, Prins van Hongarye, den Keifer Remiclus, zynen zoon, en Vrouwe Kaniam, den Prins van Peere, Promtalion, Oudin, Hcrmide, Palmeryn, wie zou daar een Hollandfchen boer, en boerin, Bouwen Langh lyf en zyn Wyf Sinnelycke Nel van Gooswegen verwagten? En wat komen zy 'er anders doen, dan alleen om zich over en weer binnen Amfterdam uit te fchelden, of daer te vertellen, hoe zy de burgers foppen , en dus onverbonden uitkomften te geeven, terA 3 wyl



wyl de hoofdzaken in Konftantinopele en Hongarye voorvallen, en van eenen geheel anderen aert zyn. Het is zo, dat Bredero met die twintig jaeren verlegen was, en wel wift, dat door dezelven de waerfchynlykheid moeft weg genomen worden, (a) maar niettemin behouden wy *er een bewys uit van de beuzelingcn, met welke onze Voorouders te vermaken waren. Ik durve hier van niets fterkers zeggen, om dat men nog niet zo lang geleden op ons beroemdfte toneel diergelyke onagtfaemheid beging, fchoon lang te voren van Addi* fon befpot, omtrent de kleeding van eene Olympia, zodanige, namelyk, waar in men, zonder ouderwets te lyken, zo van den fchouburg naar 't aenzienlykfte bezoek mogt ryden. Dit is een onagtfaemheid van den tyd, maer men noemt ze een faut tegen de coftume. Een digter begaat die, wanneer hy in een Romeinfch ftuk van een flaand uurwerk gewaegt, en van een papier: Brutus en Cafar Mylord noemt, gelyk in denCcefar van Schakespcar: wie heeft ooit van eenen Mylord Ccefar, Mylord Brutus gedroomd! Onze zwakke navolger van Scaron deed zo met opzet. Regte inlandfche voorbeelden weet ik niet te herdenken, hoewel ik onzen landaert die eer niet geven durf, dat men ze vrugteloos by hem zoeken zal. De bedagte
mis-
(<0 iie de Voorr.



O )
miflag in de kleding is evenwel minder befpottelyk in eenen kreits, waar deze plaets op verre na zo veel niet in de zo genoemde letteren van beleefdheid beflift, of zo driftig gezogt wordt, als by dat volk, 't geen zich een ganfche week met look en brood en water voedt; om 's avonds te kunnen uitfluiten of toeklappen ; en onder dat kwam het eerfl, nog lang geen twintig jaren geleden, eener Clairon in gedagten, om de breede hoepelrokken naer de vliering te zenden, en yder volgens zyne eeuw en perfoon, die te verbeelden was, uit te doffen: daer toe raedplegende met de printverzamelingen, of andere gedenkftukken, die haer als kundige leidslieden voor ogen kwamen, (ö) Van gelyke foort. als het ontydig uitkomen, en weer weggaen van den boer en zyne Vrouwe, ofNieuwenhaan met Griet, zyn die onvermoeide gefprekken, welke, zonder iets tot de hoofdzaek te doen, of zonder dat de Digters zorgden, om die daer, gelyk men zegt, met de hairen by te trekken, in niet één ftuk gevonden worden. Van die langwyligheid is in de Klugt van Oene van Jan Vos het fomtyds koddig, maar door de bank wat te ver by een gezogt verhaal van al wie hy in eenen droom in de helle zag: en een ander van Ifaac de Vos in zyn
leid) zie Mem. Secr. p. ferv. a l'Hift. de la republ. des lettres enFrance van den zo genoemden Bachaumont* I. 3ü. 323.



(8)
lemant en Niemant over de kermisvermaeken en de fpelen of andere zeldzaemheden, die men daer gaet kyken, een ftuk van niet minder dan agt bladzyden. De deugden van een paerd uit S. Oosters Tewis de Boer en Menjuffer van Grevelinckliuyzen behooren hier ook toe. Men beminde namelyk zulke vertelzelen, die nu de toefchouwers verveelen moeten, hoe zeer zy ook niet fchaers in 't lezen aangenaem zyn, of op 't toneel eenen fchynvan mogelykheid voor zich hebben. Van welken aert ook is het verhael van de gantfche manier van leeven der Amfterdamfche wittebroodskinderen in het Moortje van Bredero, en de wintervermaeken van die ftad , in het zelfde; de natuurlyke zamenfpraak van een paer fnollen over de wyze, hoe zy tot haer flegt gedrag gekomen waren, in zynen Jerolimo. Breng 'er ook toe die ernftige aanfpraken, die in een ftuk van boert, 't geen niet zelden uitgelaten, ja ongeoorlofd boertig is, midden tuffchen twee ftofFen van eenen geheel anderen inhoud, voorkomen. De befchryving van de luiheid en haer nafleep uit de lemant en Niemant: de aenfpraek aen die Regteren, by wien het Regt een tak van koophandel uitmaekt; eene andere aen zulken, die niet in de kerk komen, om aendagtige toehoorders en yverige bidders te zyn, beide ook aldaer te vinden. Nooit egter heeft men zich in de Charakters door de
lang-



C9)
laflgdraedigheid zo zeer vergrepen, als L ÊoU gans in de Botre Kermis. Dat ftuk is overal niet even mooy, en even geeftig: door de bank al te omftandig, ten minften, ik wilde niet, dat hem de jonge boer , die op 't eerfte gezigt van eene to neelfpeelfter zo erbarmelyk verlieft werd, een ganfcbe lyft optelde van zyn erfgoed, even alsof hy ftaat en inventaris overgaf. Lees het hier. (a)
Jk heb een pillegift van Teuntje meu gekregen, Twee zilvre knoopèn, die ruim zeven gulden weegen; Noch heb ik in myn kifi een fulpe kap ge/paart, Deur moertje Zaliger wel veertig jaar bewaart, En drie paar hemden,dieze droeg met weitfche boorden, Een jak en ktrmisrok, bezet met groene koorden, Een kroplap, daar ze meegetreut is, van katoen; 'kWil al dat mooje goedt verfnoepen aan een zoen.
deze plaets is als het
Pojlerior nono cjl undecimoque prior,
van Ovidius (V) daar de Franfchen zo op uitvaren, Hy had den lobbes moeten befchryven naar het' oud Vaderlandfch fpreekwoord
Als een boer vryt ai ! K) Ito
Zoo ist dat hy ftoot of fmyt (<Q:
half
(«) II. 28. (*) T. t tl. fO. (O ZkmHeemsk, Are «dia. 18 ■ „ T



C io)
half dol van liefje-, ten minden-, dat hy ligt zo vele driften voelde, om dit alles met veel minder woorden te zeggen, 't Is natuurlyk genoeg, maar hier is het onnatuuriyk. Socrates zou miflehjen zo gefproken hebben, om door andere gedagten zyn' geplonderde zinnen te rug te bekomen. Mag ik zeggen, wat my in die kermis het mooyfle lykt? het is een Charakter van een wyf, dat den fchyn van Godsdienft heeft, maar daar van de kragt verlochent, van eene püaarbytjler, eene fyne.
Hoe heilig fchem ze in al heur handel en heurwerk; Enfondags zat ze veur de preêkfloel in de kerk. (a)
zoo goed is ook die man afgefchildert, die 't eerfte werk by Roel kreeg (b). Van ieder mag men zeggen, gelyk Bofman in eene Herders kout van Hooft, het is eeneperfe op een eik geënt. Men had nog een ander vermaek, om tot de langwyligheid te rug te keeren; namelyk een groote befchryving van iemants lelykheid te maken. Vrouw Anne van Teen. wis den boer is dus tot ons gekomen, en daer by zoongeoorlofd morsfig, dat zy voor niets goed is, als om te Enkhuizen voor keetmeit te dienen. Het oude fchepzel in Oene
Is noch zoojongh, dat m'er de oor en van 't hoofd fnee, ze zouwener van zelf weer aangroeyen.
Daer by het ze ien - gehoorzame mont, die as ze rmer lacht om ien truize luis, («) I. if- W I. 12. ym



C ii )
Van t iéne oor tot 'et aer loopt, en komt vm zelf weer f huis.
Dan volgt de befchryving der pimpelpaerfche wan» gen, en dan de kamoesde lipjes, de neus door zyn pokdalen de flory van Orfel en Valentyn te zien geevende: de rimpels van het voorhoofd maken eene tekening van 't beleg van Ooftende en de deJlrukzy van Troyen. Dit zal cok beveiligen de bejaarde waardin met de pyp in den mond, waer voor in het Arcadia van Heemskerk eene wyde plaets is ingeruimd, (a) De toneeldigters egter hadden reets Plautus daar in tot voorganger. (Jj~)
Dc Kameriften vertoonden 't meelt (lukken van Godsdienfr, om dat zy nergens zo goed van wisten te fpreeken. Dit kon naderhand zo op eene bof niet afgefchaft worden. Daerom laet Pafcal Vivas in de devotion de la Miffa van den Ridder Calderon eene mis doen om den Duyvel te beteu. gelen. Van even zulke onbedenkelyke dingen in Frankryk geeft Fontenelle (V) eenige ftaeltjes op, en van de Engelfchen mag men nog iet vreemder haelen. In ons Vaderland liet Joofi van den Vondel een kerslied en den lofzang Simeons zingen, en dit ftuk komt nog zo menigmaal op den Schouburg,
dat
f» bl. 9. (b) in Pfeudolo. IV. VII. (e) Hifi, du Theat. Eaitfois. III.
B 2



dat 'er haeft geen Amfterdammer zyn zal, die niet, als ik maer wil aanheffen, Het Hemelfche Geregt heeft zich . . . my het vervolg daer op zal uit den mond nemen. Brederoos het daget uit den Oofien is in de vergetelheid geraekt, dog zekerlyk niet om de Vigilie, welke daar in op de wyze van P/alm CXVT. gezongen wordt.
Wat boven over de Hofnarren uit Pels bedagt is, zal ieder werk haeft beveiligen, 't zy dat zy onder dien naem, 't zy van Hanffop, 't zy onder eenen anderen voorkomen. De Romeinen hadden zulken menfch in hunne zegenpralen, om' de overwonnen Koningen, en mindere vyanden befpottelyk te 'maken, en den overwinnaer door zyn kromme fprongen en gebaerden het trotich worden te beletten. Het eerfte is tot hunne fchande: maer 't laetfte beveiligt de woorden van den Koning van PruiiTen (a)
Lesfous font pour un fage, une lecon puijfante.
Tegens de latere eigenlyke hofnarren liet zich Voltaire gedurig, als het maer fchik had, ongunftig uit, (b) en kwam het niet te pas, dan wift hy het'er wel naer te drajen. 't Kan wezen, dat hem 't een of ander van zo iemand wedervaren
is
(a) Poefies diverfes. Ep. VII. (b) Zie de Preface Hifi. voor deCidte\iEsfaifyr ? Hifi* Generale II. XXV. 's f



C 13)
is. Ze zyn lang in gebruik gebleeven, en niet alleen aan Duitfche Hoven, of by kleine Prinsjes, welker middelen niet toereikend waren, om zich met koftbaerdcr vermaken op te houden, maer ook by zulken, van wien ten koften van den onderdaen niets gefpaerd wierd, en onder wier beftier men gemeenlyk gelooft, dat de goede fmaek zynen zetel herwon. Het verftaet zich, dat ik Koning Lodewyk den XIV. bedoel. Hy had zynen Angeli. Maar aangaende den Vorft van Monotapa is wat anders te zeggen; als het niet vergroot is, dat hy nooit met minder dan een halfduizend diergelyken buiten zyn Hof trad. CO Zy waren gewoonlyk in een zotspak, met eene kap met één of meerdere bellen op het hoofd, want wie zagh oit gekken zonder bel? vraagt Vondel O), en hoedanig men nog by plegtigheden den Muntjongen te Harderwyk zien kan. Ook hadden zy een Stoknar in de hand. Het woord Stoknar ging tegelyk onder den naam van polleken, fots-kolve, en Marot door. (c) Daer van zyn de. fpreekwoorden ze agtcr den mouw hebben, gelyk men nog fpreekt, en den gek afteggen, in den mouw houden, welke beiden in eenen brief van den Ridder Hooft aan C. Huygens (d) voorkomen. Al valt het zwaar den gek
ganfch
Ca) Lettr. de la Marq. de Pompad. III. VIII. m II. ïSf. (0 zie by Kihaax. W X.V1. B 3



C 14 )
ganfch af te leggen, 't is ten 'minflen myn tydt om hem m den mouw te leeren houden. En in zodanige dragt vindt men, dat Czar Pieter zyne Hovelingen, en zelfs de eerden van het ryk, als zy iets onbetamelyks bedreven hadden, loopen liet; (a) ten proeve, dat die Vord te veel oordeels had, om hunne geringe verdienden niet op den regten prys te dellen, en hen ergens anders toe te doen verdrekken, als Bafliani by den Grooten Fr ederik Want van beiden kunnen wy de les haelen, die Borat geeft, (c)
Difiinguons l'hommequi nous fert,
Du vil iouffon qui nous amufe.
Het Iykt zelfs, dat de Edele Vrouwen ook hare Sottinnen hadden; altans ik vind in eenen Inventaris van Philip van Bourgondie een tafreel van Neelken die Sottinne van myn Vrouw, (d) De dad van Utrecht hadt Pierken der Stat geck (V), die ook jaerlyks eenen tabhert ende gecks kovel kreeg.
De Rederykers namen groot genoegen in het geen van die narren verrigt werd, en het is te denken, dat uit hunne fchooi wel eens een tot zulk eene gund verheven geraekt is, dewyl men daer in eenen prys pleegde voor te dellen voor
„ die
■.Jfi ^netd- fur P'erre le Grand chez Voltaire. VU. 18 (è) (Pilati) Voyages en-diff. Pays de V Europe.l. VI (0 I.Fabl. III (d) by A.Mafth. Anal. I. 214, (e) A. Matth, de Nob. p. 1134.



( 15 )
„ die het onnofelyckfte ende belacchelykfte konde „ met woorden of wercken den Sot maken, fon« „ der fchimp ofte oneerbaerheit. Waer in dat „ wonderbaerlyck, fubtile, fcherpfinnige ende ge„ leerde cluchten bethoont werden vol beduidinge, ,, verftants ende wetenheit." (a) Niemant zal verder vraegen, van waer zy in de toneelfpelen gekomen zyn. Van de kappen met bellen hebben wy nog een overblyffel in de gaepers met zodanige kap, welke voornamelyk tot een uithangbord der Apotekeren dienen. Apotheca heet voorraed plaets en dus veeltyds wyn kelder (b), en hier van dragen de Kruidmengers hunnen naem, om dat zy in vroeger tyd, gelyk nog in fommige plaetzen van Duitschland, tegelyk gelaghouders waren, waerom dan by hen zodanig hoofd uithing tot een teken van vreugde, van een huis, waer men zich onder den wyn vermaeken konde. De Engel/dis SpeStator (V) had dus, by gelegenheid van dit hoofd, niet met ons moeten fchertzen, of liever ons de fchande aendoen, van te zeggen, dat wy veel meer vermaard zyn door onfe nyverheid en naarjiigheid dan door ons verjland; of hy moeit dat met alle volken doen, onder wien nog 't een of ander gebruik van hunne voorouders in weezen is. En hoe veel
van
(a) Em. v. Meteren in d. Ned. Oorl. N. I. en in de Schets v. W. Kops. (b) zie Bynkersb, Obs, J. H. UI. nu p. 228. O) I. mxv,



f
van dien aert zou hem dan zyn eigen eiland niet doen merken ? Twaelf regters ieder op eenen wolzak, hoe zoude hy dat genoemd hebben ? Dog eerder maekte hy zich zeiven onverftandig, door eene zaek te belachen, die hem onbekend was. Maer wy zullen onder nog een ander ftael van partydigheid vinden, en zouden, indien het iemand luften mogte, nog fterkere uit dat werk te berde kunnen brengen; die tevens zo veele getuigen zouden zyn van de zagtzinnigheid, welke onzen Engelberts, toen hy de Verdediging van de eer der Hollandfche natie fchreef, bezielde: maer daer by ook, dat zulken niet onder de onbevooroordeelde der Schryveren (a) te tellen zyn.
Onnatuurlyker voorwerpen voor 't toneel waren de fpooken, geeften, tovenaers. In Engeland had men 'er veel mede op (by Wy hebben eene Medea, Armida, en' diergelyken, waar van detoefchouwers uit tweederlei beroering aen 't gaepen raeken; doch 't getal van die dit uit opgetogenheid doen, heeft de overhand. In Gysbrecht van Amftel daelt Raphael uit de wolken neder. In Gee'raardt van Velzen komt een Geeft van zyn geflagt voor, en een ander, maer uit de Hel, en nog een zeker Timon toveraer, behalven den Twifi uit het diepfl der helfche graven opgedondert. Hooft deed dit niet zonder rede. In de Klucht van O ene . ,4yvmvS «i (ï) .v^H. ^ .v v-' '>. ... , js
(a) Zie bl. 29. (b) Zie den Spedat, V. xxxiu
i



C 17 )
is ook een toveraar, en vier bladen druks, om met die weetenfchap het ftukje te verlevendigen. De. laetften hadden niets van onwaerfchynlykheid tegen zich, wanneer men den tyd in overweeging neemt, (V) en zullen, wat de geeften belangt, hen de meefte ftemmen niet bekwaem houden, om zich zonder eenen mond te doen hooren en zonder'handen van zich afteflaan? Maer die in eene bectere kennifte zyn grootgemaekt, moeten hier de hculbloem tuffchen de rozen ruiken. Men deed nog eenen verderen ftap, met Meerminnen op te eifchen: zo is in Brederoos Griane.
Opborrelt uyt de gront ghy gladde Meerèminnen. doch zy komen evenwel niet. Iets van dien aert ftaen de kunftregters hedendaegfeh alleen maer toe aen zodanige fpelen, waer in men zich zingende van den vyand laet verflaen , met gezang zyne vrienden verlaet, en uit de wereld fcheidt, en met het fterkfte gefchreeuw de geheimfte zaken overlegt. Maer ook voor die is, geloof ik, nog veel te verrigten, eer zy uit de kindsheid zullen •opgetogen wezen. In de PolyeuSte van Corneille ftaet.
Un fonge en noftre efprit paffe pour ridicule.
11 ne nous laiffe efpoir, ny crainte, ny fcrupulé
Mais ü paffe dans Rome avec authorité
Poüf fidelle miroir de la fatalité.
tss.
' (a) Zie mv ad Kiüan. v. tPieerwoIf.
C



C 13 )
ten tyde van Vondel egter was het anders in ons land, of Badeloch heeft te vergeefs een onruftigen nacht gehad.
Voor de ontknoping der (lukken, had men in dien tyd ook de grootfte zorge niet: zynde het 'er telkens verre van daen, dat die door eenen zamenloop van verfchillende omftandigheden en onvoorziene toevallen, waeruit in ons die aengenaem(te gewaarwording van ongeruftheid, onzekerheid, nieuwsgierigheid, vrees of deelneeming ryft, zou gefchieden.
Dit zyn de hoofdfeilen, geringere zo wel als grovere, die in't oog loopen. Zy zyn zamen, als men het moet zéggen, genoeg om deze (tukken hunnen naem te verweigeren: egter mogen ook wederom zulke kryters, welke met de tegenwoordige regels zo veel op hebben, dat zy daervan niet in 't minde zouden durven afwyken , zonder zich naer hunne verbeeldinge aen gekwetlten fmaek fchuldig te maeken, met den Kardinael Graef Bernis gelooven, (¥) dat daer tegen die gelukkige kunlt van het nutte met het aangenaame te vereenigen, de kunlt van hairkloven, van knorven in biezen te zoeken, geworden is, en om alles aan den Geeft, niets aan de natuur te geeven: veiliger doende van daerin de vroegeren te volgen, waer zy niet van de oude eenvoudigheid, van het
ware
« Ep, r.



C 19)
ware edele, van den reg'ten jok, het Attifche zout, of het zout van Plautus afwyken: want hier van zullen wy ook in tegendeel niet een of twee fprenkels mogen ontdekken.
Ik moet eerft van de tael fpreken. Cicero zegt, dat die niet verfcheelt van de gewone, als dat het verfen zyn,%(a) en de fchriften zelfs van' de oude 'toneeldigters bewyzeu het: zo hebben die, behalvea de beftendige losheid van een ondigt, Sein, Satin, Mn, bonan fide, eccum, dixti, meritu's, gelyk de gemeene trant van fpreeken te Rome was; en moeft men zelfs, indien wy geloof flaen aen Ariftoteles, zulke verfen op den Schouburg geeven, die het minde naer verfen leeken, als zich aen het ondigt 't naefle voegende, gelyk de jamben, om dat men in die zonder voornemen ligter fpreken zal dan in hexameters, want de jamben (celeres iambi) fchielyk moetende gezongen worden, gelyk de Trochaifche verfen, die men daerom mogelyk het beft loopliederen zou noemen, moeften niets hebben, dat ftroef was, of den loop ftuitte. In deze ftukken zal men het een en ander zeer wel opgevolgd zien. Zo is, wat het eerfte beseft, telkens jet voor jy het, in hoor jet wel; het Jen voorheeft zy een; dat Jet voor dat zy het; fles
voor
(a) verg, les Refi. fur la poêjïe , par L. Rassns. II.
C 2



C 20 )
veorfiegts; as voor als; Gort voor God; Iget voor by God; Gerrit voor God (a)
't blyckt wel dattet Gerrit in al de werelt fchur
fpyt.
Sacrament wordt als Protheus in honderd gedaentens verdraeid. De gewoonde zyn Ackermenten, Slapperment; of ik 'er al meer geef, men heeft 'er niets aan. Dubbelduw voor Duyvel. (b)
De Dubbeld' uw noch de Schout en durven hum
niet vangen.
voorbeelden zich öp ieder blad by den Ridder Hooft voordoende, of by Bredero die van zynen tyd tot nu toe onze vaderlandfche Plautus hiet, en W. D. Hooft, S. Cofler, M. Voskuyl, Jan Vos, en Jfaac de Vos, fchryvers, waer van meer dan een reeds in hunne jeugd toonden, wat zy na hunnen dood weezen zouden, en waer uit ik voornamelyk myne Lezers hier in hoop bezig te houden. En even als het gadeflaen van deze enkele woorden, zo zal men den burger fpreektrant, geheel die werken door, zeer wel behouden vinden in die bewyzen, weke hier voor, of om iets anders te beveiligen, voortgebragt worden: ja zodanig zeker, dat als men de magt hadde van deze eeuw in de vorige te herfcheppen, wy geen een menfch anders zouden zien doen of hooren fpree-
ken.
(a) in IV D Hoofts Jan Saly. 38. (b) in G. A. hrederoos Griane,



C si )
ken. Waren zy met deftige woorden opgefchikt, de digters zouden om den naam van Digteren te verkrygen, dien van verftandigen en geeftigen verloren hebben, en alle hunne tafereelen gelyk zyn aen eenen aap in den ftyfften ftatie tabbert van onze hoogefchoolen: aen den weerhaan, die op 't bronze beeld van Jacobus den II ftaat. Het tegengeftelde heeft wederom in het treurfpel plaets, want die daerin dezen ftyl behield , werd gelyk aen Shake fpear , maar daer alleen in, waer over hy te berifpen valt. Hy is geheel verfchillend, en nog meer van hem de gedagten onzer digteren in die tyden; oordeeiende eene kerne van goeden fmaek te openbaren, als een opfchik van deftige woorden daar in zo te pas gebragt wierd dat wy nu het weinigfte eenen Gysbrecht of Èadeloch meenen te hooren, maar den digter zeiven. En aen dit evel waren 'er vry meer ziek, dan dien eenen, welken L. Rotgans in zyne Kermiffe (a) doorftrykt. P. Verhoek vooral om Karei den Stouten, een zamenknoopinge van Sesquipedalia verba, en een heerlyk model voor die genen, welke hunne brieven niets liever dan een Nademael, Byaldien of Alhoewel tot begin geeven. Men zal de verfcheidenheid van die twee ftylen beft leeren, uit een ftuk twee drie kwade verzen van anders
goe-
(*) II, 4:., enz.
C 3



t
C*0
goede digteren; wat zeg ik? der beften: waer in zy al te onbezonnen van het deftige in het laege vervallen zyn. Hoort Ruben over de droefheid, die hy zich verbeeldt, dat zyn Vader zou hebben door 't verlies van Jofeph. (leggen, MynGodt, ikfchrik, Och! wat een huis wil ginder Wanneer die logen boó den Vader aan hom /eggen, Hoe 't kleet gevonden fy op 't veldt en toon hem dat, Gefcheurt, gejleurt, gejleept, vanftof enbloet beklat.
dit is uit Vondels Jofeph in Dothan: Ca) en betreffende het twede deel van den eerften regel, een te burgerlyke fpreektrant, dus te zamen eene verhevenheid, die geene ziel ooit roeren zal, om dat zy niet tot hare volle rypheid gekomen is. Voor van Vaernewycks Spieghel zyn gelyk hy fpreekt,
Twee Balladen intricaet
D' half reghels goet, de gheheele quaet.
mag men ook niet zo iet van dit zeggen? Een erger voorbeeld ontmoet men in A. Moonens vaers op de verklaering van Paulus brief aan Titus door G. Outhof.
Voor twee paer jaeren fchonk zyn hant ons Obadias, Gods tolk, en 't oordeel, door Gods rechter, helt Meffiat
Streng uit te voeren in 't verbaftért Jodendom; Die ook de Heidenen zal zitten in de veeren, En in den leflen tyt zeeghaftigh triomfeeren,
lerwyl zyn heerfchappy zich uitbreidt om en om. O; bl. S3- dat



(23)
dat zitten in de veeren maakt ons de gedagten van eenen onbezuisden, eenen wildeman, en al het heerlyke wordt 'er door verflonden: des te erger op deze plaets om dat 'er van iemand gefproken wordt, van wien wy altyd met den grootften eerbied denken moeten. Het derde had eigenlyk voor dit moeten gaen, want het is van K. van Baerle op de Medea van Jan Vos.
Medea ftilt u toorn, laat Thamera vol gals Uyt bulderen voor 't volck, en liegen door haer hals. 'c laetfte fluit my 'er in; 't wil zeggen onbefchaemd liegen: men vind het veel in oude ftukken, als by den Heere van Sint Aldegonde in den Byen korf Ca) waer ook de fpreekwys is van een Ketter door zyn hals zyn, (b) en iets door zynen hals halen Cc) voot herroepen. Ambrofius foude wel wederomme door fynen hals moeten halen ofte met fout opeten.
Deze eenvoudigheid in de Klugtfpeelen ging zo verre by de ouden, dat Plautus zomtyds zyne pcrfoonen met opzet de zaken anders liet vertellen, dan zy gebeurd waren, (d) om hun chara&er te bewaren; dat is zo als de flegte herder by SföL gilius (e) naer den naem raedt, of by Moonen op den dood van Broekhuizen.
en wie ook d'oude lierman is Die 't wout en wilt gediert kofl door zyn fpeelen lokken.
' Van
O) bl. 41. (*) bl. f4. (O bl. 23, (O »e p. looy. ed, Taubm. (?) III, 40.



C 24 )
Van onze blyfpelen kan hier voor een aertig voorbeeld verfchaffen, hec kwalyk uitfpreeken of verftaen van fommige woorden, die niet alle dagen voorkomen: gelyk in de Quincampoix van P, Langendyk. (a)
G. Wat is dit nou veur volk; H. Het zyn de Aktionijlen.
G. Is 't meuglyk! Wat je zegt! zyn dit nou d' Atheiften 7
de regel die daer volgt, zal men, de plaets naflaende zien, dat lang zo fraei niet is, maer zelfs overfchiet. De beeldhouwers, die in de Tbr/been fchoon ftuk betreuren, mogen zich hier mede troosten. Zo zyn 'er meer dingen, die, als wy ze volledig hadden, miflchien over 't geheel verliezen zouden: althans ik voel de minfte begeerte niet, om by 't einde van Vellejus Paterculus, dat is te zeggen in dien koftelyken half verlooren wenfch, waar mede dat boek nu uitfcheidt, één woord meer te hebben; hoewel ik my moet voordellen, dat het vry beter zou zyn, dan de aanvullingen van Rhenanus en Voffvus. En zo, gelyk in dat van Langendyk zyn in de Morgenfpraak tuffchen Jaap en Kees over den val van Faëton door Jan vanElsland, Jaep Pol, Tewis, 'Zuipiter, Kannemelis en meer andere voor Apol, F'hoebus, Jupiter, Ganymedes. Dat misverftand van Kannemelis is het koddigfte; hoor Jaap en Kees.
Den
O) II. x,



C 25 )
Den keumt ien Jonge, 'k mien in 't rood en wit eklied. K. Wie was dat Jaep ? J. 'k loof dat hy Kannemelis hiet; Hy droeg in de iene hangd ien kan, in d' aere ien
glaesje.
en op die wyze zegt, in de Plaideurs, Petit Jean Lorains voor Romains, en verfpreeken zich de menfchen dikwils, die eene zaek of tael maer ten halven kennen. De oudfte Romeinen, toen by hen het Griekfch nog zo gemeen niet was, zeiden Alumento, voor Laomedonte; Melo voor Nilus; Catamitus voor Ganymedes; voor Alpheus Alphius. Ca) Wanneer J. Racine den eerften avond te Valence was, en voor zyn bed het gewoone ftuk huisraads eitchte, zette de meid hem een Konvoir daer voor „ vous pouvez vous imaginer les fuiter de ,, cette maudite aventure, & ce qui peut arriver „ k un homme endormi, qui fe fert d'un rechaut" (b). Van gelyken aert is het verhael uit 't Feuille fans tïtre Cc) 't geen te Luyk uit komt, en fomtyds grappig is. De toneelfpeclders van Befangon hadden Crebillons Rhadamifle vertoond. Toen men aan dat Vers kwam.
De quel front ofez-vous, foldat de Corbulon? riep een der toezienders, die het aan geen waenwysheid en onkunde ontbrak, zo als die veeltyds zamengaen , „;e moet zeggen Soldat deCrebülon. Ik
„ heb
(<a) Feflus. (h) III. 231. (O n. 27f.



(se;
,, heb het op het ainplakbriefje gezien"; ei tegen iemant die naeft hem flond , ztide hy, 't is ellendig dat die by troepen altoos zo de namen rabraken. Evenwel uit geen een van alle die voorbeelden kan het Drecketen, en de Drecketalen van Mamix (ei) verdedigd worden, en alzo weinig Iluydecopers woordenfpeeling van Kakolyn voor Klaas Kolyn, 't geen ik anders wel wilde, om dat ik my voorftel, dat die meer menfchen fluiten zullen. De eenvoudigheid van tael, en dat ongedwongene moet egter niet voor gemakkelyk opgenomen worden : integendeel het vereifcht ruim zo veel mccite, zyne perfoonen nauwkeurig, zonder dat daer iets vreemds onder raekt, hunne tael te doen houden, hun plat Amfterdamfch, zynde een fpraak daar alle man niet in uitgeleert is, gelyk Hooft in een brief fchryft, (b) als hun woorden in den mond te leggen, wel= ke alleen maer in de verbeelding plaets vinden, en daerom zullen wy meenig hoog gedigt in wat voor tael men ook wil, goed vinden tegens een enkel van lage eenvoudigheid, en altyd nader aen de Aeneade, ten minden aan het Arma Deus Ccefar van Propertius , dan aen de fobere herderskouten komen: dc beften zelfs van de latere Italianen, een Sannazarius, die 'er den naem van AStius om nam, Molfa, Amaltheus, Bembus, en de overigen, de Duitfcher Lotichius II, onze inlanders, hebben
niet
{a) R. Byenk.46. 41. O) LXV.



C27)
niet zelden hunne Veehoeders, of Viflèhersknaepen te goed laten fpreken; niet dat ik daer in eenig gekal verlange, maar ook geene te hooge verhevenheid, dieniet met de Arkadifche zeden (kookt. Hoe weinig Fabeldigters heeft ieder land? in 't onze is 'er geen één. De blyfpeldigters gingen daerom veeltyds met die lieden om, die zy wilden affchilderen, om zich derzelverfpraek en zeden eigen te maeken : even als de befte Franfche digter, wanneer hy eene edele verliefde rol zou bewerken, een uur of wat by zyne kuifche vrouwe doorbragt, en dan, geheel vol van die gevoelens, naer zyn vertrek ftoop, zich opftoot, en die in den mond van zyne Phedre lei (a). Van Breien verhaelt Wagenaer, (&) en wy zullen gelegenheid hebben, om het te befpeuren, dat hy veeltyds was op de vifch-en andere markten, om de keuzelaers en fnappcnde wyven het fpreeken afteluifteren; als zy aan 't kyven raekten, dan ontging hem niets, en hy bragt haer wonderlykfte woorden, de morfigfte ook, altyd in'zyn kluchten over. Zo is het getier van Tryn Smps in de Jerolimo. Die (tukken moogen wy daerom te recht als de befte voor verkrvging van taelkennifle gebruiken, zullende men zonder twyfel wel moeten (lagen met uit hun,
wan-
(a) Mem. fur la Vïe de J. Racïnt 7$". (b) in
Amft. XI. 3f7- n „
U 2



(28)
wanneer het te pas komt, zo eene te fcheppen, welke boven de gcmeene verheven, een iegelyks' ziel beroeren moet, of alle andere, die hoedanig onderwerp het ook zy, vereifcht: als den wkdom tot den eerften grondflag hebbende. Of moet men die in den kring van de aanzienlyke wereld leeren, aan de fpeeltafel, van haer
qua: vefti quotannis nomina inveniunt nova, Tunicamrallam, tunicamfpiffam, luteolum, caefidum Induflatam patagiatam, caltulam, aut crocotulam. by welke het derde deel van de woorden uitheemfch is? Ik erken ze voor alles gefchikt, by uitnemendheid voor de befchaving der zeden, maer voor de tael zal men in ééncn dag met Aert de Jongh meer op de bierbank tuflchen de Varensgezellen winnen, dan onder de andere zyn ganfche leven. Dit is Junius, van wien wy den Nomenclator bezitten, die om zyne verkeering een kwaden naem kreeg, altans hierom by den Kardinael Biflchop Sadoletus in misagting raekte, maer men wift niet, dat dit om een boek gefchiedde, 't geen de volgende eeuwen door van nut zou zyn: en hadden wy 't Leven van de Ruyter niet, welke meefters ftonden ons dan anders te kiezen? of zou Winfchote daer voor genoeg zyn? Ik geloof niet dat 'er iemant is, die dit denkt, fchoon hy veel! hgt meer met hem op kon hebben, dan ik. Cicero
die



(29)
die waerlyk zyn moederfpraek wel verftond, of niemant verftond die, liet zich ook van een' Schipper uit den dut helpen, of men fufiinere remos of inhibere zeggen moeft. Qa) De Vryheer van Paffenrode befchonk zyn foldaten voor ieder koddige fpreekwys, die zy op de wagt verzonnen, en die zyn nog onder zo vele, van anderen ontleend, in zyn fpelen te vinden. De Spanjaard Pintianus deed het zelfde omtrent zyne leerlingen, toen hy de Refranes vergaderde (b) Malherbe, Claude de r Etoile en de Vader van 't ware Franfche Blyfpel, namen het oordeel van hunne meiden in, (c) of van zulken, dien de kunftwoorden, welke te pas moeften komen, fchoon anders lang geen taelkundigen, bekend waeren. Zo gaf de Graef Soyecourt zyn jagt woorden voor de nieuwe rol in de Facheux, en wordt daer in nog afgebeeld, Qd) Brilhac aan Racine der Advocaten tael voor de Plaideurs. O) Vondel had om gene andere rede de lantluiden, timmerluiden, metzelaers, Schil, ders en ook Zeeluiden aan zynen moer. (ƒ) Ik ben ook altyd in dit begrip geweeft, doch voor
al,
(d) vergel yk G. H, Ayrer op Blackw. de pr. Claffic, auél. p. 29. fq, (b) zie A. Schottus in vita agter den Pomp, Mela van A. Gronov. p. 1080. O) Despreaux Refl. Critiq. fur Longin, I. (d) DiSiion. des Homm. Hl, II. f60. (e) Mem. fur la Vie de J, Racine p. 42. (ƒ) J, v. Vondels leven. 77.
D 3



C 30)
al, wanneer ik Jan Vos in myne acnteekeningen op Kiliaen aenhaelde, maer de Schryvers van de Algemeene Biblietheek (a) gifpten my hier over om dat Vos geen taelkenner was. Dit zeggen zy met recht, en men houde hem zelfs, als men wil, voor een geheel ongeletterd gaft. Men keure af, dat Hoogftraten, die hem 't meelt voor den grootften kinkel en loer bekend maekte, met hem op het woord Drift en andere voor den dag komt ff): ik zal 'er my niet voor roeren, maer daer tegen, al vond men een woord in het boek Die Eerfte fullen die laetfte, die laetfte die eerfte fyn, of in eene tael zo erg als het Boegeroens, zo dunkt my uit het gezegde, dat dat voor een bewys zou kunnen volitaen in ieder zin, als Vos is aengevoerd. Ik vind my daer nog met andere diergelyke bezwaeren benard, dog zy komen zelfs onder malkanderen niet over een (c)> en zouden voor de ontwikkeling te veel plaets beflaen.
Dus lat ic hier af nv die tale; Ic moet fpreken te defen male Van andren dingen (d).
De klugten dan moeten wy aennemen als de befte bewyzen der tael van de vorige eeuw, en
wy
(a) I. V. 689. (b) in deLyft der zelf ft. Naamw. \c) vergel. II. U. 24f-2j6. (d) L. v. Veltb. Sp. H. III. xxii.



C 31 )
wy zullen haer in alle deelen egt bevinden, wanneer wy ze toetzen, aan 't geen ons by het gemeen daer van, hoewel armer van woorden dan toen, egter lang zo berooid niet als wy, nog overig is: want zonder zulk een vergelyk zullen ons veele bevalligheden ontflippen, ja zelfs byster gedrongen voorkomen, die weezenlyk natuurïyk zyn; en het was te wenfchen, dat ieder boek in zulke omftandigheden geleezen wierd, als van den fchryver daer voor beftemd zyn, of in zulk eene plaets, die ons zyn egtheid moet voordellen. Men begrypt dus, wanneer men Tibul moet kezen, en dat 't IX Bafiim van Bonnefon ook geen te jonge of te oude jaerea toelaet. Indien u Toungs befte werk op uwe kamer bekoorde, gaet 'er dan s'avonds mede, als de bleeke maen opkomt, onder zodanig grot als Numaes Nimph bewoonde, of overdenk het in onze Veluwfche boffchen. Ik denk ook op Werther, maer hael dit niet verder uit; dan 't geen ik zo even fchrcef van de verarming der tael, en voeg 'er geruft by het verlies van veele haerer bekoorlykheden, is iets 't welk zo vlugtig niet mag voorby gegaen worden. Duizend woorden zyn verloren geraekt voor een enkel, dat daer roor in de plaets gekomen is: en eilieve, wat zyn die nieuwgefmeede woorden, of wien, mag men vragen, wierd het recht gegeeven om hen te doen gelden ? Wy hebben alleen maer
tak-



( 3* )
takken van onnoemelyk veele Hammen, die vergaen zyn. Bekoren, Geloven zyn ouderloze kinderen: maer waerom begin ik ze te noemen, daer hun getal het dikfte boek z0u bellacn? voor al als hier die genen bykwamen, van welken zo wy ons nu bedienden, men eene tael, die nog maer hoger op bekend is voor den dag zou brengen: en hier om beveel ik myn onderwerpen als zo veele betogers van 't geen ik tot hun lof meldde. In vorige tyden was het ook een gebruik van veele fpreekwyzen in zyne gefchriften te vermengen, om dat men veel lugtiger, op verre na zo ftyf niet fchreef als heden. Zulke fpreekwyzen zyn nu ongewoon, en gaen voor verraders door van eene flegte opvoeding, maer waerlyk is 'er iet, dat den geeft en het eigendommelyke van eene natie vertoont, dan zyn zy het. Lees alleen die werken, welke ik opnoemde, en gy zult genoeg hebben om een deel als dat van K. Tuinman voor den dag te brengen, maer een werk, dat duizendmael nuttiger moet zyn, om dat het op bewyzen fteunt, welker egtheid zodanig is, dat een wysgeer daer in zyn fchool neemen mag. Tuinman fchreef alles aen wat hem maer in 't hoofd kwam, en moet zyne uitleggingen daer op gemaekt hebben, als hy zich te ftomp gewerkt had, om wat goeds te doen. Die fpreekwyzen daerenboven beveiligen, hoe deze fchryvers van hun begin tot nu toe beroemd



C 33 )
roemd waren, want was het niet eene eer voor Hefiodus, dat zyn d' Eene ponebakker benydt den anderen by de Grieken en uitlanders aengenomen wierd, voor Corneille, dat van zyne fpreekwyzen uit de Menteur, (a) voor Moltere, dat zulk een grote hoop uit zyne ftukken van hunne landslieden en de geheele wereld door gebruikt wierden, en noch geenzins walglyk zyn? Of is het niet dezelfde gröote eer voor Bredero, dat zyn 't kan verkeeren nog zynen ftand behoudt ? Ik noem *er geen meer, om dat zy ons van zelve tegenkomen. Ondertuffchen hoe noodzakelyk de rykdom van tael zy voor 't onderhoud en de befchaving van een volk, is te zien uit het ongeluk, 't geen de Brabanders hebben door hunne bittere armoede, zynde nog niet verder gevorderd, dan zy ia den tyd der flegtfte Kameriften waren, veel flegter dan allen die voor 1561. leefden, O) bevragtende in hunne verzen fama met lof, zingende van 't fop der wcetenfchappen en aen Brutus een flaf van elpenbeen en diamant geevende. Wat eene mooje ftaf! Wat eenryke Brutus! En zeeker, zy mogen dit vonnis dan aan eenen Rambold Nothanker (c) toefchryten,of aan eengemelyker fchepzel, dan den Mark-
gra-
(d) zie la fttite du Mentenr I. III. en daer Voltaire. (b) vergelyk J3. Hmdecof. Pr.v.T. en D bl 61. 131. CO s<b' Notbanktr. IA. V. E



C34)
grave d'Argens, maer 't is, fchoon wel met zagter woorden te zeggen, evenwel niet tegen te fpreeken, 't geen Pere Jean in de domper e Matthieu O) over hunne tael en den invloed van de Univerfitas alma Lovanienfis daer op uitflaterd. Om diergelyk lot dan by ons te verhoeden, raekt het een ieder die middelen te gebruiken, die alleenig daer tegen in ilaet zyn, en dit is de weering van alle fmet, die op de tael fpat, het toezien, dat die eenvoudige dogter met geen klatergoud of geleende vederen voor fpot loope, maer in haere zuivere tooi blyve, in haere oude zindelykheid, en hier voor, noch eens en derker gezegd, waren de voornaemden van hun, waer over ik handel, gefchapen, lieden van gezag, leden van die Kamer, waer aen Nederland de uitmuntende mannen, welke de Vaderlandfche Digtkund ten hoogden top voerden, te danken heeft: (b) die met eenen Spiegel onzen Ennius, Korenhart, Plemp, ViJJcher, Ketel, Kamphuizen, Reaal, Vondel,
puik van fchryvers al te maal, (V)
daer voor niet zonder de grootde vrugt werkten, welke na noch rykelyk te oogden valt, en welke de voornaemden zyn, om ons te leeren van niet alleen niet kwalyk te letterploegen, maer goed,
dat
(a) I. XII, (i) W. Kops bl. 216. U) A. Pelt m Hor. Dhhtk. bl. 27.



(35)
dat is, met in agtneeminge van evenredigheid, en duidelykheid met fieraed, met zwier,- altyd temy- den al wat wanvoegelyk en oneigen is, eenen dan opgetooiden, gezwollen, en dan weer platten ftyl, zo te fchryven als een Wagtnaer uit hun leerde, deftig en ernfthaftig in den raed te fpreeken, op eene andere wyze deftig, en zonder pyniging van verftand, ons het wel leeven van den predikftoel voor te houden, aen de pleitbalye met gecne hortende, flyve, ftramme tael te komen, of met de aller ongewoonfte bafterd woorden en met duizendmaal meer dan die vereifcht. Ik zie op Hooft, Bredero, en Cofier: en deze genoemd hebbende, mag men dan daer van nog wel iet meer zeggen? Ik fprak boven van oude eenvoudigheid, het waere edele, den regten jok, het zout van Plautus. — Oordeelt, Lezers! uit de ftaalen zelve, die ik daer voor aanbiede, en ziet of 'er niet te weinig van my gezegd wierd:
Met de bankroetiers begin ik. Hoort tegens hen Breder» in den Jerolimo.
Hekje niet een banckjen elegt in Wejlphalen ?
lek wil zeggen datje deurginght fonder degoeluy te betalen,
En dan Het et noch datje om de fchrift geruijmd
hebt jou lant, 't Is de waerheidt, om de fchrift die in 't boeck
flaet of an de want,
B x Mm



(30
Maer Karolus Quintus die heeft daer tegen gefchreven,
Hoe dat men met fulke dieven behoort te leven, De brieven zyn met groote letteren in merckelyken druck,
Wil jyfe eens fien Andries Ciet-loghen, foogaet
op de nieuwe bruch, En fiet na de hooge noort an de Voollewyck daer
flaen jïaeken en Jiangen, Daer fulje de Brieven met haer Zegelen befcheye-
lyck fien hangen.
in de Klucht van de Koe fpreekt hy daer breder over.
Hoe Duyvel /ouwen /et maken met de Banckerottiers?
Die 't foo byfler en grof de Mienteman ontftellen, En om een haver-Jlroo eens haes-op na Kuylenburg /pelen.
DochKey/er Karei die fleldedaer teghencen keur; Dat men /ulcke Dieven /ou hanghen in haer ey° ghen deur.
Want wie kan hem voor /ulcke /chelmen wachten: En zyn/e dan oock veur gheen dieven te achten, Die eenige drooghe waren, of lichte/affraen, In een verdompte vochtige kelder laten flaen, Om dat het gewicht /ou vermeer en in 't verhopen? En de/e guit/che Wiffelaers die dus onder haer vieren loopen,
Dees



(37 )
Dees komen als ick met een degelyck kleedt onder 't volck:
En een is, askacks, een Franfehman, en'tan»
der is fyn Tolck. Daer hoort men met een duitfche dolck lufligh op
te beucken,
En die met Jleenen botten, of die de Kaart kreucken,
Of die met een greep fraytjes morfl en flenjl. Dat dunckt myn dat oock vry wat an de dievery grenfl.
He dat is maer een wenfl, fommighe hebben wel
ander parten. Kyck dat is klaveren, dat is ruyten, datisfchop-
pen en dat is harten. Of zoo veel witten of foo veelfwarten. En die een fpiegel achter fyn macker an dewangt,
fit,
En luypt dan onder fyn hoet, en fiet wat den ander in fyn hangt, het,
En die Boeklmwers foo wel oude als jonghe ghe. felltn,
Die 't heur Mee fiers ontfchryven, ontdraghen, onttellen.
Draegenfe allegaer bellen, menfou mercken dat
de loofte,
Oock fchuylen en woonen onder de aldergroofle.
£ 3 Men



( 38 )
Men moet by die plaetzen weeten, dat deze (lukken voornamelyk voor Amfterdammers gemaakt zyn, die door Bankroetiers de zwaarfle fchaede konden iyden, daerom vallen die digterszo dikwiïs op hen, want ik zou 'er noch meer kunnen by doen, en openbaeren alle bedrog voor zo ver het doenlyk is van den Koophandel, Uit dezelve inzigten lieten de Rederykers der Violieren te Antwerpen in 't jaar 1561 uitwerken.
Hoe oirboirlyck ons fyn die cloecke engienen Cooplieden, die rechtveerdich handelen eenpaar. (a)
Aen dit grenft het (lings handelen der kantoorbedienden met de goederen van hunne meeflers uit 't Moortje; doch eer ik het uitfchryf, wil ik noch eens bedingen van in gedagten te houden, voor wie deze (lukken gemaakt zyn, dewyl ik my onder in gevallen bevinden zal, waar ik het liever niet herhaelen zoude.
Ghedenckt u Koenraetwel, datick u dickmaels brocht. In ons Packhuys; daer ick u menichmael bedacht Met roockte Salmen, en met heele korven Vyghen, Met brooden Suyckers, en wat ik meer kon gekryghen:
En vulden ick u niet een anckertje met wyn Nu lejlent, doene wy tot uwentfouden zyn?
En
(*) IV. Kops. bl.



C3SO
En Jloockent in een mondt, die met hoy gedeckt was. Myn Vader peyldent, hy docht dat het gheleckt was.
Kreegh ick niet van 't Kantoor uyt doofen en uyt
laeden
Konfyten ingheleydt, en veelderley Suckade. het doene wy hier in is als ditte voor dit by Vondel in Virgilius (&)
behalven ditte Jlont Een marmere kapel van wylen haer getrouden In 't hof.
Het fchynt, dat die digters zich hebben toegelegd om alle bedrog en fchelmeryen die alleen in 't fnoodfle hart opkomen, meer openbaer te maeken, dan te beftraffen, om dat zy zeiven by die ze pleegt voor fchandelyk bekend zyn, en dit dus overtollig zou zyn, daar het andere voor eenvoudige opregte menfchen, een groot nut konde doen. Met dit oogmerk ontdekt Bredero miflchien, in 't zelve Moortje, dat de hoerewaerdinnen, een fervet in de kan floppen, en 'er dan op tappen, om de maet te befteelen: in zyne Griane, dat zo menige jonge dogter uit dienen gaat, of uit naeien, kraem bewaeren, of uit fchuuren, die haere bekoorlykheden voor eenen fteekpenning veil heeft, uitwyzende de herbergen, bordeelen, en de hoeken van de beurs, en die kinderen, die 'er altemet
00 IV. 4J7.



(4o)
met uit de heimelyke gemakken of het waeter worden opgehaeld, de welken hy dus daer voor ook tot getuigen roept. Men kan 'er mede vergelyken, 't geen op 't boek der Koningen in den Bybel van Uilen-fpiegel of Deux Aas gegeeven is. (c) In zynen Huisman en Barbier is vvéer wat anders, fchoon daer toe betrekkelyk. Een boer fpreekt.
Die Jlee klieken hebben fo gaern overwicht en botter die gheel is,
Sy weten niet van de gouds-bloemen, noch dat de boom van een dikke deel is,
En foo onfe koeyen heur verworghen, ofjleckzyn, fierven heur eyghen doodt.
Of heur zelv verdrincken, of fneuvelen enfmooren in de floot,
Daer maecken wy Tonne vleys of, dat koopen de Schippers.
van dezen aert zyn ook de fluikery ftreeken uit Jerolimo.
Behalven de koopluy die eerlyck willen fchynen, Die kelders verhuur en an Franfch en Rynfche wynen. En halen door een deur fomtydts een Vaetjen wyns, En flelen jaer op jaer alfoo den Heer het fyns. Soo daer de Magiftraet niet beter op wil letten, Soo fullen fy het Landt dapper ten achter fetten. Daer fyn Wynkopers die oock fetten een gelach En dragen Jloutelyck een heelen vacht en dach: ia) I. in. 16. En



C4i )
Ën hadden fommige haer handen reeht gehouwéfti Syfouwen in foo kort geen groote huyfen bouwen,.
Indien 'er onder myne Lezers zyn, welke in deze voorbeelden niets rtatuurlyks fraaj vinden, die zullen zonder mynert raed het boek wel aan een zyde leggen. Want het kon ligt wezen, dat zy maer weinigen fmaekten, en hoe zeer ik gaerne hadde, dat ieder een van hun het fchoone proefde, is het noghtans voor deze weinigen ■, dat ik de moeite neem van 'er nog eenige bladen mede te vullen, vertrouwende, dat ik hen niet met het minfte verzoek tot het lezen van die behoef te nodigen. Komt daer onder ook iets van dien aert voor, waer over het papier, wanneer het zich fchaemen konde 4 van kleur zou veranderen , zy zullen deze voorwerpen terftond met die der fchilders vergelyken, en alleen op de overeenkomfl: zien, waer door de boeren van eenen Brouwer of Ofiade zö zeer behaegen, als de fchoonfte vrouw van Douw, of de Leda van Arlaud (V): een Nartiffus en Antinous gelyk worden aan Therfites, Hipponax, Efopus of den deugdzamen man, dié zo wel op 'Sileen geleek. Ik hervat den draed weer met voorbeelden van verfcheide zoort van pfaetlult. Men zal 'er één vinden tegens de nieuws*
gie*
(a) Bibliothejue Britam, XXI. 37J". F



( 42 )
gierigheid, en waenvvysheid, en op dat flag van menfchen die by bekend en onbekend met allerhanden raed aenkomen, minder uit belang voor hunnen evennaeften dan om voor kundig door te gaen en de tong te roeren. Ik geef het eerfl: daer wordt over Marry Romflomps gefproken.
Opfiraet en mach haer niemant komen te moett D'efe niet ftil doet fiaen of die fy niet en groet. IJfet eenfoldaet, of een fnoeshaen, of een veger. Die vraeghtfe na wat nuws van de krygh of van 't leger.
En ist een jongetje, datpuntigh is en beknopt, Soo roeptfe wat heb ick jou wel duitjes uit jou billetjes eklopt.
En ist een.meisie dat na haer blieckfier fal gaen m buyte,
Daer heb jet, jou moer en ick, Heer dat waer fulcke kornuyte:
Wat het jou vaer en Petemoey wel ejlooft! En fietfe ymant met een fier bien, of een doeck om 't hooft,
Daer weetfe meer als Mr. Jan Smeertenborfl van
Delft te feggen: Dit feljer opfchraepen, en dit en dat, en dat en
dit faljer op leggen. Al de luy geeftfe voor de koorts kteck, briefjes en
raed,
En wiefe niet gebruyckt daer tegen blyftfe byfter quaat. Sy



(43)
Sy wjl de keren hoe fy haer landen füllen mefien en toe maken.
En de fnyer hoe hy 't profytelyckjl fal overleggen met het laken,
Den Apteker en de kruyenier hoe dat fy fullen flampen haer kruyt,
En hoe zyt uyt de vyfel met een hafepoot fullen vegen uyt.
ik geloof, dat de meeflen die dit leezen, zulk eene dergelyke als Marry wel by zich zeiven kunnen verbeelden. Zy komt voor in de Scheynheyligh. Even Mig moeten die wezen, die 't wyf van Bouwen in Griane Aagten.
myn fuflerlingh hettet al of elegt, Myn wyf wijl van Jluckje tot beetje het rechte befcheyt!
Lobrich feyde Lammert moejl veurgaen, myn wyf,
fey 't is niet waer, Lammert komt van fynWyfswcgen, myn man moet
daer gaen, waerom ? daerom, myn man is ien Ut naer.
Niets minder, maer te groot om uittefchryven, is het verhael van die Laryfiers Elsje Koocklekkers, Styn Snoeps, Lys Gors, en Wabbetje Klonters, waer van in de jfcrolimo flaet, dat zy zich ganfche dagen op 'c kerkhof neerzetten, om de begravenisfen te zien, en van die oude keuvelaers, die onder 'c uurwerk van de Nieuwe Kerk by één kwamen,
F 2



C44 )
men, en tegens malkander zaten te fnoeven, dat het alles te boven ging: maer de eerfte deden erger kwaed met zich aan ^vTteay^a-uin eenen fmaedluft, eene nieuwsgierigheid om alle flegte ftukken en ongelukken van haer evenmenfch te hooren, fchuldig te maeken. Een ander van dien aert is daer ook nog levendiger vertoond in het verichil tuftchen drie labbekakken aen 't fpinnewiel: waer by één uit de Klucht van Oene, twee bladzyden beflaende, mag gevoegd worden: en dit uit Waxenar.
Dat Jan onder de pels moet, en dat Kryn zyn Wyffmyt.
Dat Heimet jen een florting gehadt heeft, en
Dibberigh zwaer is. Wie dat de Wurp zal krygen, en wie dat de
vaer is.
Dat Jan onder de Pels moet wil zeggen, dat hy by zyne vrouw niets in te brengen heeft. Paffen, rode Ca) hiet dit nergens wat te zeggen hebben als daar de turf ligt, of in 't paradys waer de hoender haer meft maken; florting is miskraem. Hier op laet ik volgen een verhael aengaende den praet en fchend luft van de dienftboden, tufichen Tryn Jans en Aaltje Melis, waer in zy, gelyk wel meer gefchiedt, onder dit kwaed te veragten daer zelve aen fchuldig raeken.
(<s) in Hopm. Jjlrich. bl. 79.



I
(45 )
Je feght de fyne waerheydt, wy hebbender nou 't onfent ien,
Men dienter ftaagh wel na te gaan, en na de handen te fien,
Sulck een Bely Klonters iffet, hier Ugghen de luy-
ren, daer de doeken, Se dreumelt het goetje fo wech dat Jet Jelf niet weer
weet te Joecken Myn betielen fien der uyt as loot, en datje myn
koper werck Jaeght, Je Joud Jpuwen Joo rood ijl. Ick Jegh altemet Aeght Gaet nou wat vroegh te bed. ryft morghen vroegh
op en weeft zat kynt: Maer wat ijl, Jy blyft legghen en —■ — — Se het een uur werck eerjer kliet, Je komt of te
acht of te neghen, En Jeghje dan ien woordtje, Je durf ien menfch noch
wel qualyck bejegen, lek denck, abfolvat vuylvat, vuyl vind ickje, vuyl
laet ickje, al ben ick noch foo quaed, Want dat verfoorde volck draeght ien ander hiel
over de flraat. Als de dienfl-meysgens heur vrouwen of miejlers
uyt de Kerck halen, 't Isje niet te feggen watte Jlicken, datfe daer
vertalen.
Den ien feyt, fy kryght niet te drincken of te eten.
F 3 D'oo



D' ander feyt, myn miefter het gijleren fyn vrouw efmeten.
Onfe dochters vryer dat is fulcken goen knecht,
hy het me fo lief Hy gafme leftent een ftick van vieren om dat iek
bracht ien brief Aen fyn vryfler, en foo hy fe krycht, belooft hy
me een nieuwe bouwen. Jae feydt ien ander daer veel dochters binnen, daer bennen veel vrouwen. en zo loopt dit verder voort: gaende men de Wefi> faelfche meiden langs, maer die zyn te morffig; de Waterlandfche zyn wel zindelyk, maer die hebben te veel aenloop, dan van haeren Vader, dan van Moeder, dan van haere kenni/Ten: en die moeten ook ten minften drie of viermael in één jaer nae huis: eene dienftmeid, die zuinig en trouw is, wil te veel meêpraeten, en fpreekt men haer tegen, dan wordt het op de kinderen gewroken.
Men weet dickwilsniet waer om dat de kyeren lam z^n, En dat komt van die eerloofe feeckfen affe gram fyn.
't ftuk is uit de Meulenaer. Men ziet 'er uit, zo wel als uit de vorigen, hoe ervaren de digter was in dien trant van leven, en hoe hy trekken aenvoert, die yder ander over 't hoofd zou gezien hebben. Men kan niet zeggen, waer dat al zyne aendagt op geveftigd wierd : zie daer 'er weer
een



(47)
een voorbeeld van in iets dat al was het, dat 'er maer één mcnfch op viel, waerdig was, 'om op zulke wyze behandeld te worden, 't Is tegen die ongetrouwde vrouwen, beklaegelyke fchepzels,welke op oneetbaere fpyzen vallen,
Van boeckweyt, gort, en kryt, en watter te hope „ was. Nu gaet de goede Meyt, of'haer — — — Dan klaeghtfe voor haer hert, dan wyfte voor haer Borfl, Ach Moertje feyd fe lefl; daer leydtmyn fulckenhrd. Met vielfe op haer buyck en gaf drie groote kreeten: Doen fprackfe over luyt, 'k fal myn leven niet eten Dat ongefonde tuych van onbereyde fpys, Van rauwe Tarwe gr aen van Haver, Garft, of Rys. Vanfant, van turf, van as, van hole noch holjlruycken, Ick fal in alle dingh myn ouwers raet gebruychen, Ick kan der oock een diel die Hele groote Lappen Van wolle laecken uyt haer rock en huycken kappen: Vondenfe de fchuur manckt, met d'olye-doeken flaen , Hoe fou dat Volck dan wel in gras duynen gaen?
dit is uit het Moortje. Kort daer op volgt iets tegens een ander gebruik om ziek en ongelukkig te worden, maer 't geen men zich zeiven niet op den hals haelt.
De Miedcrs zyn wel fot die hare kleene Kind' ren Soorygen,dat fy haer liet waffen gants verminHren, En dringen 't teere wicht in een gebootfle lyf Van bliek of loodt benayt in harde Jleeckfel flyf:
Daer



C48)
Jbaer gaen de wichten in benepen en ge/pannen * En werden nimmermeer volwajje kloecke mannen. Wert hier een dochter nu wat poejlich vet en blos Die dunckt haer te zyn nut in 't Leger voor een Tros*
dit verhael wordt bewaerheid door de fchilderyen van dien tyd (a): en bewyft heel iets anders, dart 't geen van eenen der Oude Engelfchen in hun Spe£ta>tor aengaende de Schrandere Koopliandelaers van onzen landaert wordt opgefchreeven: namelyk dat zy 'er verre afwaeren van de fchoonheid by 't gewigt te waer deer en, gelyk men de boter doedt, en dat Mevrouw van Brisket naer alle waerfchynlykheid beter gaven moet gehadt hebben dan een half vats dikte, waerom zy ichooner dan Juffrouw Kr os gehouden wierdt (b). 't Kan anders ook wel weezen, dat die tedere Juffrouw Kros, dat hongerig geraamte, die fchim, die pyl'koker, die degen kling rood hair had, en hier door worden wy fchrandere koophandelaers op verre na zo niet bekoort, als zyne landslieden; ja zouden in zulk een geval heel dik wils eenen wolzak, Ledikant breeker, vleejch berg (c) niet als Mevrouw van Brisket maer zelfs als de befte van alle roogelyke genadige vrouwen van Tliunder-ten-tronck boven eene Juffrouw van de fynfte leeft ftellen; ik meen eene Engelfche, want
de
O») ïie le Fr. v. Berkhey Nat. H. V. Holh III. f43- 634- 63f. f» I. xxv. (O I. tui.



(40)
de Hollandfche en Brabandfche toch haélen vol. gens zyne fchael doorgaens honderd vyftig. Was dit zo, had hy dan nog regt van haer te befpotten om eene zaek waer in eene eigen wil het minste deel niet had? Ondertuflchen leeren wy hier uit, dar de verftandigfte menfchen, gelyk deze fchryvers dien naem waerlyk wel verdienen, dat wysgeeren zelfs , die voor alle ftaeten van den mentch met vrugt gewerkt hebben, raed nodig is, zo ras hen de haet overrompelt: met een woord gezegd, que
Tout homme efl homme (a).
Verder mag men elders zien, hoe het te Hellen Zy met eenen anderen Brit N. Wraxall Jun. welke in 1774 eene reis deed door het Noorden van ons Weereld-deel, en die by brieven in 't ligt gaf. Zy zyn ook in 't Franfch overgezet, en onlangs ging men ze voor ons vertaelen , fchoon zy naer myne gedagte niets van belang behelzen. Dat heb ik 'er uit onthouden, dat hy niet wift, wie St. Urful met de elfduizend maegden was, en dat in Rusland eene vrouw, die minnaers wil maeken, ten minften twee honderd pond haelen moet. Om St. Urful zal ik hem niet verbotmuilen, maer om de andere plaets weer op te zoeken kan ik niet
van
(a) Contts de h Fontaine II. vin. *■ G



C 50 )
van my verkrygen, want ik houde het met van Goens (a), en fchuwe voor de twede keer een boek in te zien, 't geen nationalen haet bevat: of het moet zo goed zyn als 't vorige, want aen Ad. difon heb ik verpligting: hy is my zo veel als Winckdnan waerdig, en tegens een yder der overigen zou Erafmtis miffchienook wel in bekoring gebragt zyn om Ora pro nubis! te roepen: Ik raek te veel aen 't praeten, en leg Roujfeau weer weg, dien ik anders voor my nam, om de regtvaerdige klagt van Bred-.ro nog fterker aen te dringen: een her tred, die 't belang van onzen evenmenfch, en voor al van dien fïaet verfchoonen zoude, te meer daer men eene kwade daed bedryft om goed te doen, daer die van zo eene veeltyds begaen wordt, by wie de grootfle fmert verging, toen zy haere vrugt in de eerfte ogenblikken van haer leven met kusjes mogt verwelkomen, die niet voor een gedeelte moeder willende zyn, haer tot het bloed toe van onder het hart Iaet zuigen, die nooit yveriger den hemel bid en dankt, dan wanneer zy daer voor bid en daer voor dankt. Dog was dit ook zo nodig? Want wat heeft men, dat zich niet tegens de gezonde rede zet, als het dat niet is? Een andere kwael, die ongelukkige kinderen, of de onaengenaemfte gevolgen in een huwelyk maekt, wordt in de Lucelle bedagt.
Hot
(«) Voorr.xaotFolktnans R. B. door Italië D. I.



C 51 )
Hoe komt dat? of hebben fy heur ayeren eerft uyU teleyt ?
Ghy hebter tentje en Dignum Fockels hetter iwietjes, En jou moers beftemoers moers fufterlincx recht fusterlincx
Af ter kynts kyntsMsutjcMarljes, petemoeys nichts dochter
Dtchter, Anne Komen Zyns hetter drietjes. Hét ghy 't famen foo oppefet? oft ijl gejlachts fchult?
zy is veeltyds het lot van die, zo als men zegt, van alle kermiflen t' huis zyn: ik laet daerom zulk een, om eene zekere orde in agt te nemen, hier op fluiten.
Hy leide foo garen een blatje een geeftempje, en
roemjleeckje, Een ticktackje, een verkeertje, een trocentje kon
hy uyt een eeckje, Hy tuyften, hy wedde, hy ruylde, hy fammel-
de hiel fray, Hywas een wild fchut, een doel heer, hyfchoot
oock na de Papegay, Hy quam by groot Hans, by kleyn Hans, by
Boeren en by Heeren.
een blatje leggen is de fpreekwys, zo is in de Luctlle: de eerfte plaets was uit de Klucht van de Koe. Hier blyckt
G 2 dat



dat gy een laceher bent op Jlraet en binnens huys een grimmer
hier blyckt, dat ghy altyt fondags jou geit verpoyt.
Cy bent garen op de Rederyckers kamer en 't huys ben je noo,
Gy legt garen een blaetje, dat kan ick uyt jou duymen fien.
in de Jerolimo heet het een troef jen leggen.
Hoe garen Jeyden hy in de Houttuynen en Gelders troefjen.
de digter zal die woorden in de herbergen betrapt hebben, gelyk nog de gedurige verkeerders daer van zich met eenen vloed van deze foort onderfcheiden: noemende geene gooi in 't verkeerbord als met een ongewoonen naem. Nu hiet men ze Koffyhuis aartigheden, en men wordt 'er verftandig mede en grappig en aenbiddelyk in zulke oogen, die voor 't eerft de wereld zien. Zodaenig is ook het ouwe geloov voor Delfs bier, m de Koe.
Haelt men eens van 't ouwe geloov. G. Wat is dat? O. Delfs.
met dat bier had men in dien tyd veel drokte: hier van de ipreekwys in Oene.



C J3 )
Hy doet hem op as Delfs Engels, en 't is noch
qualyk peuzelaer..
de befchryving van deze ftad zal dit het beft ophelderen (a). In Symen /onder Zoetigheid, weer een Klucht van Bredero, heet het kaertfpel, 't groole huisboek, de bybel van LH. blaaren, 't is om dezelfde rede. Zo is ook de witten uit doen voor betaelen, om dat men in de boere herbergen het boek met kryt op de kas houdt. Ik verftond dat op Kiliaens witte anders , maer verkeerd, gelyk my naderhand eene magc van andere voorbeelden leerde. Dat ik die hier niet overfchryf, moet zulken behaegen, welke in 't veelvuldig aenhaelen van fchryveren een ouderwetfchen, kwaden fmaek befpeuren, en hier om reeds genoeg, als ik myne noten over zie, op my verftoord zullen zyn. Geef hun gelyk, Lezer.' maer neem het met nauwere beperking aen. Zy werpen ons telkens onze onbedreevenheid in de wegen van vreemde en inlandfche letterkunde voor de fchenen: zy doen meer, zy leggen daer zelfs nieuwe wegen voor aen, en goede, (een kuil hier en daer, of oneffenheid moet niet bekeurd worden) maer zouden wy ze niet met mêer genoegen betreden, en eerder kennen, als 'er handwyzers op te vinden waren? — Dit in 't vporbygaen; het ftuk uit de
L-u-
G 3
(<0 bl. 64J-. enz.



(J4)
Lucelle zal men beft begrypen, als men weet, dat het van eene gelukzegfter gezegd werd: 't geen van de Rederykers kamer daer in komt, ziet meer op 't flempempen dan op wat goeds. Deze kamer had middelen, ten minden leden, die het wel ftellen konden; zy raekte, toen zy haere befte zuilen, waer onder Bredero, moeft miffchen, aen de zwier. In de Rodderick en Alphonfus komt Niewenhaen in een mooi kleed voor den dag; de een geeft hem na, dat hy het geleend heeft,
't Is wel te fien, feyt d'aer dat hy de Rederyckers te vrient het.
dien Niewcnliaen heeft rren beven voor iemand daer weinig aen gelegen was leeren kennen. Van deze kamer en de andere zal men 't befte licht uit ÏVagenatr (a) krygen: voor 't verpoyen van zyn geit fondags kan eene andere plaats opkomen uit de A'»e. Daer fpeeeke ccn waerd.
O datje hier feundaeghs waert, dan hebben wy
julcken hooveeringh, Ho 't is hier nou niemedallen, in de week is hier
gien neeringh Maer alle heylige daegs gaet hier de veel met de Fluyt.
Tegen deze ftel ik over een gierigen Cerrit met al zyne vonden. ^s (<*) Befeb. v. Amft. VIII. 721-769.



C J5)
Als ick myn hair laet fcheeren, ick gaer de keken terjlongt,
Want Mopfus de Ballemaker geeft me eenfcheU ling voor 't pongt,
De luijfige Barbiers jonges die vegen dat voor prullen uyt.
Maer wat doen ick? ick leef et enfoecket in de vulles-fchuyt,
En vynt ick daer fnipperlinghen van fpaens, vet
of droogh leer, Dat verkoop ick de fchoenlappers op 't alderduur-
Jle weer,
Ick fie nieuwers een hoopje, of ick feit kuurjoofi
deur foecken, Vyndt ick dan ouwe feylen, etterige of bloedige
doecken ,
Die wafch ick en blieck ick op de Cingel, op myn benier,
En ick ventfe an Tsbrangt, die maeckter van fyn
en grof papier, Wachtje veur myn: ick weet, en ick wil de koji
verdienen,
O doen ick dus groot was, doe focht ick karffen en
kriecke Jlienen, Alwarenfe fomtyts wat miffelyck, dat en was geen
noot,
Ick liet et my niet ontfuuren, d' Apteker gaf men een penning voort loot,
Twie



C 5ö)
Twie kleintjes maecken ien groot o ick wetet fo te ftreumelen,
Ick heb hier een fack daer kan ick myn out-yzer
in dreumelen, Wat yet wat is, dat houw ick te raedt, aft maer
wat dooght.
Ick heb daer Jiracks een Erfje met een emmer as ehooght,
En ick bracht 'er giftren op wel drie fchooten vol
cefter-fchelpen En myn wyf een Jlulp met goet, kyckt alle baeten
helpen.
As de oly flagers en vleys houwers s'avonts haer
vuylis hadden uitgekruyt Soo was ick daer fmorgens voor douw voor dagh
gauw by met myn ouwe fchuyt De luy verftaent er niet fy mienen dat wy binnen
geck,
Om dat ick myn lant vet meft met koemis, en myn
boomen met hennedreck, En myn varkens met borftel en menfche draf. Ick laetfe wat quaken, als ick maer wel den orber
fchaf.
En nou ick verflae dat de vutters ouwe pis kopen, Nou wil ick me water foo lichtveerdigh niet meer laten hopen.
't is uyt Jerolimo. De vrek Warenar by Hooft flopte s'avonds de blaesbalk
Op



C 57 )
Op avontuur of ze haer verzuimdes terwyl dat hy Jliep.
en toen hy heel ziek was, wilde hy op den raed van zyne oude Nigt den heeroom niet laeten komen, om dat die daer wel eenen daeler voor zou durven vraegen.
Gierige luy zouwen fparen, al metfeldenfe met drek, Een daelder liever te hebben as een hemelfch trocsjen!
'er is 'er die juift niet ftaende houden, dat Hooft geheel Roomfch was, doch beweeren, dat het nog lang niet uit gemaekt is, of hy volkome tot de Gereformeerden behoorde (a), zo zy evenwel hier in iets voor een van beiden vinden, mogen zy geruft na fterkere bewyzen zoeken. De vrouw uit Oene, die bloot op de ftoel zat, om de rokken niet te verflyten was ook niet fcheutig.
Dit zyn alle fchilderyen, die van de natuur zelve ontleend zyn, waer by zo wy de behandeling der overouden ons tot eenen regel voorftellen, het zekerlyk niet aan zulke meefters zal ontbreeken, van wien wy iets verwonderlyks en dat eeuwig duren zal, leeren kunnen. Zy zyn de eenigfte; die het elders zoeken, ploegen langs een onvruchtbaer ftrant. Zy zyn de thym van Hybla, waer
uit
Ca) J. Wagenaer in Amft. XI 297. H



CJ8 )
At de befte honig gezogen wordt. —- Die ^eeïl ier ouden fchynt overal met zuivere ftraalen dcor in de Warenar, en terecht daerom ftondt hy by eenen Huyg de Groot op zo hogen prys, het een translaet noemende, 't welk het origineel in veele deelen overtreft Qa): men zal 'er overal Plautus of Terentius ontdekken, of zulke verfen, die in dezen fmaek zyn; by voorbeeld, wie brengt zich niet dat van Catul (b) aan Camerius te binnen?
Te qucefivimus in minore campo, Te in circo in omnibus tabernis, Te in templo fuperi Jovis facrato, In magni fimul ambulalione.
als hy daer leeft
Daer heb ik ome Ritfert ezocht om fieind en om by.
Ten leflen zey my ien van zyn Speulnoots, hy
was in de Libry, Daer vond ik hem leggen mit de neus in de
boeken ;
Gants lyden Ritfert, zeid ik, hoe heb ik je 100pe zoeken,
Tot Peteweinen, tot Heermans, tot de waert
in de Luit. Op de dans kamer, op 't fchePmfchool; kaets-
baen in kaets-baen uit.
Het
(a) voor de Warenar. bl. 25-4. (}) LVI.



C 59 )
Het tax , tax van Plautus, 't geen ik op Kiliaen (a) by andere Hukken vergeleek, is by hem in dit, waer Warenar van zynen haen fpreekt.
Hy was daer in den vloer doende met zyn klaeuwen fchrap, fchrap.
in de Meulenaer heeft Bredero.
me dunckt dat de trommel dobbe dobbe dop gaet.
in de Tafereel van de Belacchende werelt door Adriaen van de Venne (Z>), eenen Digter, die ik anders wel beloven wil van nooit meer te zullen noemen, is
Lacchen moet ick, Lachhahacchen.
in Klugtfpeelen zyn zulke dingen geoorlofd, en veele andere, die in een heldendigt of vers van minder ernfr te wraeken zyn: zelfs de geestigheid van Gujlav Trollen, waer over in de Todten lifte von Nikolaus Mimen CO gehandeld wordt, en van hoedanige Trollens ons Land zo zeer als een ander vrugtbaer is. Die zou onder een hoofd horen met die Mimen, waer van de een den anderen niet wilde verftaen: fchoon hy hard genoeg Tullus Tullus en nog harder Tullus riep. — Hoe? — Jam
dixi
(a) op Bombommen. (O in het Voorbedayds. (4 zie G. W. Rabeners Satiren- L 222. tï 2



C60 )
dixi ter Tullus dicitur. Dus Tertullus («). De vryheden om 't rym horen hier ook toe; mogt Vondel mellen voor melden (b), Conftantyn Huygens op Jan Klad voor gelden geilen geeven (V), J. Westerbaen voor binden binnen (d). of die het hunne waer uit Mr. Z. H. Alewyn zyne Verdediging van de Voornaamfle JDichterlyke vryheden (e) opmaekte: dit ftond deze digteren althans nog meer vry. Voor al te vrypoftig egter wordt het fchrief voor fchryf van den J. V. D. V/ïbius Wibrandi in de Vaderlandfche Letteroefeningen (ƒ) uitgefchoten, en zeeker ik zie geen kans om het te behouden, ten zy het eenen Marionet wierd in den mond gelegd , maer de Menalippe is een blyeindend treur/pel. Ik kan de plaets wel uitfchryven.
Geef my dan hier den brief, Dog denk niet, dat ik hem ooit antwoord daar op fchrief
Meer voorbeelden van naevolging fpaerik, hoewel 'er alleen uit Pafenrode wel vyf en twintig te nemen waeren. Maer het is myn wecfch, dat eens zo iemand, die zelf hoogheid heeft, en een grondig gevoel van het fchoone, die zelden in ver. wondering raekt, maer dan ook fterker, wanneer het te pas komt (g), daer toe luit mag krygen,
om
(ƒ0 J. Capltolin. in Ar.tonino Philos. xxrx. (è) in Ovtd Herfch. xni. (0 ,u, (d) 4 (e) IV.v.d,
r'VifinV Leyden' '93-'ff• (ƒ) UI- xir. s76. (g) Aiopjtock -von der heiligen Poëfie voor der Mejfias.



(61 )
om de fchoonfte ftukken van dien Hooft (al is het, dat hy een der voornaemfte Mangrooten is) ten nutte van ons met zyne beoordeelingcn te verryken. En o dat dit van Eroukhuizen gelchied was! Wy zouden daer mede eenen fchat bezitten, die ons al het befte van de oude Letterkunde zou doen gevoelen, maer ook te gelyk hoe noodzakelyk het is, de nieuwe niet te veronagtzaemen. Door de nieuwe verftae ik den ganfehen kreits die zy voltrekt, maer, om dat ik van Hooft fprèék, in 't byzonder de Franfche, en Italiaenfche. Wy zullen daer ettelyke fpoorcn van vinden, al was het in de Granida alleen. De digter, die zo even gezongen hadt.
'tls hy, hy is 't alleen, die zorgh draaght voor ons allen,
Dit wreede vreemdeling ons niet koom overvallen.
Met yffelyken krygh, en fchennen in een uur, De draght vin meenigh jaar door 't yzer en het
VUUr.
zingt naderhand.
Dit vogelt jen, dat nu vlieght uit dm dennen, inDen boeke boom,enfchynt onmooglyk om vermakken, Dan uit den boekeboom weer in de myrte-takken, En hippelt queelende zoo licht, zoo wildt, zoo wuft, tFaar't van natuur begaaft met menfchelyk vernuft, H3 't



(52 )
*t Zouw zeggen; och! ick brand' van min, ik brand
van minne
'tjilpende door het woudt; maer wel brandt het van binne,
En zingt in zyne taal op lieffelycke maat, Dat het zyn zoete lief, zyn lieve lufi verftaat.
't eerfte is naer Virgilius en genoeg bekend, *é andere naer den Paftor van Guerini (o).
Qiiell' augellin, che canta
Si dolcemente, è lafcivetto vola
Hor da l' abete al faggio,
Et hor dal faggio al mirto,
S'havejfe humano fpirto.
Direbbe, ar do d'amore, ar do d'amort.
Ma ben arde nel core.
Et paria in fua favella,
Si che V intende il fuo dolce defio;
Et odi d punto Silvio,
11 fuo dolce defio,
Che gli refponde, ar do d'amore anchio.
zonder leefing inderdaed van fraje ftukken, hadden wy mogelyk maer eenen of geenen goeden digter. F. Vrfinus heeft de moeite genomen van Virgilius met de werken der Grieken te vergelyken, en 't is van alle kanten navolging. Egter wie was Virgilius? Moonen hadt dat ftuk, 't geen ik boven
O) I. i.



C°3)
ven te pas dragt (a) zondér hem niet gemaékt; ook niet zo veel anderen , die daer in zyn, of die fchoone gedagte
En boven onze Jleên het hooft zoo hoogh verheft Als 't Hunneper geboomte een bies bofch overtreft
Pondel, verheft hem zelden uit het oog. Poot haeft nooit zynen Vondel: en evenwel is ieder oorfpronkelyk, ieder uitmuntend, maer zo de een den anderen het zynen gelaeten hadde, hoe groot was hun verlies niet geweeft! Wy zouden niet hebben, om dat in de Palamedes (b) ftaet.
O Kracht van niemants magt 't ontvlien Gewelt, dat tuffchen uwe knien Beklemt den diamanten fpil Daer 't al op draeit naer uwen wil. het (V)
triumph! Kupido draeit De diamante fpil Der werelt naer zyn' wil.
ün zo ook dat fraye bidden niet van Abraham by Hoogvliet (d)
Verlos myn Wederhelf (het hangt aan uwen wil) Myn Eenzame! uit den muil van dezen Krokodil l
kon de Nyl Vorft beter genoemd worden? Hoe
wel
(<0 bl. 23. 00 W- *S' (O Poot 1.143. 00 I. 2f.



wel nam hy het daerom uit Pondels Jofeph in Egyp* ten (a) over.
Wat Schaamte niet vermag, vermoge 't medelyden, Met een d;e fierven moet, en kan om uwent wil. Ay msch myn tranen af. J. Doortrapte Krokodil Laet los, Laet los.
Ik noem juifl voorbeelden, die my 't eerfl in handen komen, daer zyn anders fierkere, maer zeg my, uit die of tot zodaenige navolging geen vindings vermogen behoort. Zy kan nooit goed gefchieden, als met op de minde trekken, die menig een zekerlyk voor by zoude zien, agt te geeven. Dit heeft zelfs plaets omtrent flegte Hukken wat den ftyl belangt, of Hukken van eenen kwaden fmaek, als die van Cats en Datheens Pfalm rym: want men moet geloven, dat 'er kunft behoorde tot het vers, 't geen voor de Datheniana ftaet, ja dat het van kenneren om verfcheide redenen ver boven al het andere daer in te waerdeeren is. De navolging van Vader Cats in eenen brief van Betje Wolff aen H. Pollenhoven op zyn huwelyk houde ik veel gelukkiger dan alles, wat zy ooit gemaekt heeft; van 't begin tot het einde nergens verliezen wy dien trant. Ik kryg he Huk om 'er een paer plaetzen uit te geeven, maer 't nog eens nalezende zie ik, dat het wel geheel zou dienen uitgefchreven te worden. Zulke egter
00 bl. 41.



( <5J )
ter zich voor oogen te houden, en gedurig te behandelen, die het minft berispelyk zyn, is boven alles te bevelen, ja boven de natuur, wanneer men deze alleen zonder inagtnceming van anderen bod vierde. Hier door teuikelde Jm Vos: (a) hy dagt als Ragotin, (b) dat een man als hy zelf inftaet was om regels voor te fchryven. Men ftelle by zich zeiven tegen hem die andere inzigten hadden, en hoe zy, met beide te eerbiedigen, alles heerlyk en natuurlyk verrigtten; ja fchooner dan ds Natuur, namelyk uit een ontelbaer getal fchoonheden, die zich daer in niet by één vertonen, zuivere fchoonheden zonder onreinheid vermengt. En dus werkte een Rafaè'l, toen hy zyne Galatêe fchilderde. Zy was zo fchoon, dat zich Galatée in Galatêe niet zou gekend hebben ; Als ik zeg dat Rafacl den grootften Schilder was, dan zeg ik niets ongehoords. Ja hy was het, en hy was tot dezen trap gekomen, met zig dag en nagt de aller hoogte gedagte van den trant der ouden meefler te maeken, met bewuftheid, dat men daer niet van kon afwyken zonder de edelheid en het rigtige te ontzenuwen, en dus zyn werk daer door de grootftc uitdrukking te benemen Vt pictura poëjis erit. — Nog één woord
voor
O) verg. JVaegenaer in Jmji. XI. 368. (b) Rf man Comique. I. X.



^ LU J
voor zulken, die miffchien van my'wilden weeten, of het niet mogelyk zy, dat twee verfcheiden digters de zelfde gedagte gehad hebben, zonder dat men dezen kan nageeven , dat de een die den anderen ontnomen hebbe: want 'er is 'er die hier eene foort van fchande in (tellen. Ik geloof met hun van ja, maer niet met opzicht van de opgegeven plaetzen. Een bewys zelf, dunkt my is te vinden in een werk van onzen tyd de Dichtlievende verluftigir.gen van B. de Bofch: waer in de goede digter dit hadr.
De alkoefterende zon verhard het vuile Jlyk En doet de zuivere fneeuw verfmelten.
dog dat naderhand in zyne onbermhartige aenmerkingen (a) dus veranderde
De alkoefterende zon verhard het vuile Jlyk En leenigt tevens 't wasch;
egter zou ik wel durven wedden, dat hem 't vers uit de Eclogce van Virgilius (V) niet te binnen kwam.
Limus ut hic durefcit £•? hcec ut cxra liquefcit
Uno eodemgue igni.
want anders was het daer. ook wel aengehaeld. Men moet dit befchouwen, als de overeenkomft der
woor-
(a) in de W. v. d. Maetfch. d. Ned, Letter. II. S6. S7- (*) VIII. 80.



(ö7 )
woorden in fommige taelen: Bara hiet men eenen
Beer in Egypteland, Hameleenen Hamel in't Arabifch (a), en hier uic kan men evenwel geen gevolg trekken, dat onze voorouders die woorden daer van daen gebragt hebben.
De toneeldigters hadden nog andere kunftvederen om het volk in bekoring te brengen. Zy waeren ook tegens zulken, voor wien zy willen, dat men zich niet te yverig in de bres zou ftellen, maer eerder , dat men daer gaerne wat kwaeds of belacchelyks cp hoorde, gelyk tog veelen het fchempen en fchieten een ridderlyke. hanteering dunkt. Ziet 'er hier een voorbeeld van uit Jeroiimo.
Wel wat duyvel liet hy te zeggen van myn
jongfie broer? Al ftaet hy na 't Beulfchap, hy doet 'et met
Godt en met eer en, Mdch hy alfoo wel als een aer niet een requejl
prefentéren ? Hy is een Burgers kint. Maer 't Hof gaet
'er foo wat mé deur, d!Eene vreemdelingh of d'ander, die gaet ah toos veur,
Draeght hy hem wel, het Dief-leyer-fchop dat fülenfe hem wel bef chicken.
Maer
(ét) 2ie J. J. Mauricius Onl. Ouderd. I. 9J. I 2



C 68 )
Maer hy moet eerft een netrlaegh doen, of een
maent vyf fes verklicken.
het heethoofd, dat wy horen, is te regt Tryn Snaps genoemd, zy is aen 't kyven met een ander vrouwmenfeh, en dit befchouwende, niet onvernuftig omtrent haer Charakttr vertoond: men mag 'er mede vergeiyken die kondfehappen van de Zee-Officieren Taalman cnSwaan tegens denEngelfchen Admirael Torrington, welke in het Leven van Willem de Darde (a) gevonden worden. Om dezelfde rede moe ft de Adel ook aenhouden. De Duytfche Barons worden van Ifaac de Vos (b) drie bladzyden agter één heftig gehavend. Jonker Barent in Teeuwis de Boer van Cofier is ook een Duitfcher: hy komt daer voor als een liefhebber van de jagt een ful en een groot fnoever, maer die het in den mond gefiagen was.
Een Edelman fegt men, wafi tegen ie kryg op,
as ien os tegen de byl Maer defe man houd garen een berfi-weering van
een myl.
alle die gebreken worden nog met srmcede bekroond, en daerom fnogt zyne meid Bsly zich wel eens te vry uitlaetrn over den elendigcn ftaet van zyn gefcheurd en cenig kked.
Wel
(*) II. 172. (b)\\\Jem*nt en Nier/tand bl. 21-23.



C«9)
Wel Meefler, as je lacht, fo lacchenal je Beer en.
dit is zeer geeftig gezegd. Maer Bely moeit ook weder van eenen anderen kant om zynen't wille verduwen.
't Is met jou recht op fyn kalen adels, dier,
foo wat nauwer ges bedropen, Buyten een provertgen een leurtgen, en onger 't
hembt vol knopen. Of met een blauwe draet t' famen geregen exce-
lent op zyn Hoofs:
dier is hier geen fcheldnaem, maer wil zeggen lieve, zo als het ettelyke ryzen in 't Arcadia van Heemskerk en by Cats en in alle fchriften van dien en eenen vroeger tyd voorkomt. Crejfa puella zet Valentyn in de Heldinne brieven insgelyks met Kretenfer dier over: maer Hoogflraten walgde dit, en het hadt daer zeker ook anders moeten zyn (a). Teeuwis de plompe Boer, die op zyne tafel eene groote fchotel vol moes gewoon was, fmaelt cp den Haeg en den Adel, om dat hy het daer anders vondt.
maer dat je ment dat de potten en pannen daer al ree jlaen
Om
O) voorr. voor Vondels verf. v. Ovid. Heldinneèr, bl. b. t. 13.
13



(70)
Om pankoecken te backen, neen feker, 't is daer
al kael,, Hof, K Hebber iens geweeft, doe liepter foo befuckt
fchrael,, of
Dat ick hongerich van tafel ging, 't iffer ner-
gens na foo bongt Se komen daer mit ien lecker beetjen ontwervele
je de mongt, 't Het niet te beduyen dan vragefe noch, fmaeckt
dat niet wel En 't mach een boer foo veel helpen als een boef
in de Hel.
in de Jerolimo krygen de Brabanders telkens hunne flagen, en om die zegt Robbeknol ook van de inlanders.
Ick fal (dat kenne God) geen Hof-Joncker fien fwerven,
Of ick fal dencken ftracks, wanneer hy my ontmoet Het gaet de Kalis alst myn arme meefler doet.
zynen armen meefler ging het flegter dan den Ridder van de droevige figure, flegter dan de Barnaloti te Venetië. De Brabanders in 't gemeen hadden veel uitteftaen. Zy waren als de Marquifen in Molière. De geheele Jerolimo is een fchimp op hun, hunne pragt, armoede, tael, Kameriflen, en nog meer. In W. D. Hotfts Jan Saly fpreekt Tanneke de Proe-rooerBrabandfchen Iryn Ratels tegen Katryntje.



bo Katryntjen woors doe galante bajinneke ïn weety niet wien ick meyn, dae Wooterlants
boerinneke, Dxege looftent van Warmer voor ou nam.
lus hetPlautus Puniefch fpreeken, (V) enGriekfch (b). Men hadt hun zo hard niet moeten handelen althans indien het waer is, 't geen L. Meyer in de Voorrede voor de overzetting van het Spoockend Weemvtje lchryft, dat van hun de Hollanders altydt voor Leermeeflers in de Tale en Dichtkonjl /onder tegen/preeken erkent geweeft zyn: maer hier ligt de knoop. Zy zullen dat waerfchynlyk niet gedaen hebben, want wat voor volk, wat ondcelbaer lid daer haelt van, is niet met zynen Teraphim het meefl ingenomen, en al te onwillig, om daer voor niet blind te zyn ? Loop alle Natiën langs, en zeg my dan, of gy 'er wel eene gevonden hebt, die niet zyne tael boven alle andere ftelde. Ons eige land zal 'er voorbeelden van geeven: te Amfterdam lacht men om de lempe Gelderfche fpraek, de Gelderfche weer lacchen met de Amfterdamfche en Haagfche n , in Overyflel is het Gelderfch beter dan het Hollandfch, maer zo goed niet, als het OveryiTelsch; en gaet men verder op, misfchien dat men ons zal ftaende houden, dat den Ilias van den zelfden nadruk zou zyn, als die in
de
(<0 in Voenulo V. II. (J>) in P/eudale I. v.



C 72 )
de tael van Slcnder Henke en Luckevent gefchreeven was. Zie daerom toe, of ik boven niet, met voor my zeiven te pleiten, ook zulle eene zwakheid beging.
Men kan zig licht voordellen, dat de fchimp op een anderen rang ook niet gefpaard wierd. Ik moet 'er egter voorbeelden van vertoonen. Van de twee eerde zullen nog veele eene innerlyke blydfchap voelen. Zy zyn uit Jerolimo en 't Moortje.
Al ben ick maer een flecht Burger, ick fouw noch
voor geen Haerlemer Juffen: Om d''eer van Amfterdam, daer Jouw ick al vry
wat om doen, Al Jouw ick — i— — — — —
Wy hebben hier oock noch volck die luftig drincken kennen,
Dat bleeck wel an dat uitgelejen vaendel van den Dam.
Dat met Jukken grooten eer van 't trotjche Wtrecht quam.
Ghelyck als onje maets met groote Jmaek vertellen: Siet daerom wy, Swygt Wtert, voor onje Doele Jlellen.
dit is de Kloveniers Docle: voor Swygt Wtert wil Waegenaer (o) Zwigt geleezen hebben, maer
het
(<0 ia Amft. H. 360.



C 73 3
het oude, dunkt my, kan insgelyks zeer wel vol- ■ flaen. In de plaets uit Jerolimo vertellen pwee hoeren haere lotgevallen, onder anderen komt daer in
En hy vereerde myn een goude Franfche Kroon. A. In dat veur niemendal? T. O dat kan jywcl dencken,
Wat de Haerlemers veur niet een vreemt menfeh Jouden fchenken.
P. Langendyk heeft in zyn Quincampoix (a) Kris■pyn laeten zeggen.
Dit is geen werkje van de keyen Noch 't graven door een lengte heyen.
"t ziet op 't voorgaende (&)■
Ik wil aen die Rivier die 't Sticht nu graaven zal Door 't midden van de Hei een zeer vetmaaklyk dal Verkiezen.
die digter heeft veel naer den levendigen aert der ouden gewerkt, en wy zien al was het maer alleenlyk uit den Spiegel der Vaderlandfche KoopVe.den, hoe meeflerlyk dat het hem lukte. Eene plaats is daer in, waeromtrent ik my niet bedwingen kan, om haer hier te rug te houden. Ligt-hart en Kwijl-goet zyn man en vrouw, en waren doör haer
ver-
00 II. x. O) I. ix.
IX



( 74)
verfpillen berooid geraekt. Hy zeide, dat het haere lchuld was, maer zy gooide deze weer op hem, en kwam met vraegen aanboord.
Durf jy geen hondert guldens lefteden als je een
nieuwe pruik hebben moet? Heb je niet een Atlas van drie duizend guldens g*-
kogt, die je nog maet betalen? Hebje geen Telescopen, Microscopen, en een Ca.
mera cbfcura laaten haaien?
dit zyn fchoonheden van belang, het is de natuur verraft.
Zelfs gaf men toe aen byzondere fcherts, met iemand zo te befchryven, dat men wel verftoudt, op wien dat het gemunt was. Men weet, hoe Ariflofanes den waerdigilen man vergruisde: maer wy mogen 'er altoos wel by onthouden 't geen daer over in d' Encyclopedie O) ftaet: on louc les grands hommes d* avoir êté; on ne leur pardonne pas d' etre. — In de Schyn-heyligh komt Doclor Lambartus Loscopius Amersfordius Stichtus Ultrajettivs: dit is een ftuk van Bredero. Hy verftondt geen Latyn, betuigende zelfs, (fc) van zeer wel te weeten, dat hy door onkunde der uitheemfcher letteren dickwyls tegen de maten en klancken der Latynfcher uitfpraaken heeft geftribbelt; en van die tael waer uit hy tog een ftuk overzette, heeft
(a) op 't w. Comedie. (b) in d' Opdr. v. Griane.



C 75 )
hy, dat hem maer een weinig kindts School-frans in 't hooft rammeid, (a) In de Klucht van Oene is een ander voorbeeld.
ik ging na Paracelfes in de bonte want. Bats ien DoEter die myn dienjlig zou wezen, die
helpter mier van kant As de beul van Haerlem, ja as de wreetfle der
tierannen
Daerom is 't wonder, datze hem niet buyten de vryheyt van Amjlerdam en bannen.
de Dotter uit de bonte want hiet Paracelfes, om dat Pbilippus Aureolus Tlieophrastus Paracelfus, Bomboft van Hohenheim de grootfte kwakzalver was, fchoon ook de kundigfte, die ooit, 't zy voor de vyftiende en feftiende eeuw, 't zy daer na, geboren werdt. Uit die zelfde Klugt neem ik het volgende.
Je hint al zoo loof waer dig, als d' Europeefche korant:
Die Nota, fpyt alle Koranten, goed en quaet zoo hy zelf zeit, op ien prik kan weten:
Daerom en twyffel ik 'er niet aen, of hy 'et mit Adam in d'appel ebeten.
Vos fpreekt by vergelykenis van hoedanige ook
Cam.'
(d) Rede voor het Moortje J K *



O )
Campo Weyemans werken overal grimme'en, maer lieden van fmaek, geloof ik niet, dat zy bevallen zullen, om dat ze meeft te gedwongen voorkomen: zo wel als zyne koddige fpreekwoorden, die al was het al, dat zy de eer van oorfprongelykhéid verdienden, nogthans altoos ftyf zouden zyn en ftyf blyven. Op Doedyns en Heinfius t alt ook niet veel te roemen , en ik zwyg liever hoe my de Mercurius van Bynkershoek bevalt. Een ander voorbeeld van byzondere fcherts geef ik uit het Moortje.
Gelyckt gebeurde laefl een feecker goede Heer, Die fyn Huys-vroutjc dwong fyn klieren uyt te fluyten;
En nam een hoopje gelts en ging' 'er meé na buyten.
Daer yevers in een kroech: daer hem de vreu van 't huys.
Wel blydelyck ontfingh met al heur fnoet gefpuys, Van laech-loopers, fpeel-hiy, van hoeren en van fnoeren.
verder volgt, wat hy daer verrigtte, en hoe zype vrouw gewaerfchuwd wierdt van de buren, en . y toen alles met haere meid voor de venfters ging opnemen. Nopens de hoerhuizen buiten de fted kan men licht krygen uit het geen Tryn Jans by zich zelve in de Meulenaer zegt.
Sieje



(77)
Sieje niet datter nau een degelicke herbergh buyten
de poort is Of 't zyn hoere-kotten en kufjens.
In & Coflers Teems den Boer gefchiedt een verhael van zekeren jongen heer, wiens Ouders dagten, dat hy in de Kerk was, en 'savonds niet t'huys komende, dat hy daer zekerlyk op eene bank in flaep zou zyn gevallen.
dan doe s'em 's morgens fochtent Pongenfe niemandt minder, as haer lieve feuntjen Maer haddenfe s' aerendaeghs noch gegaen tot fwar-
te Teuntjen Ginder op het Spuy —
Men moet in dien tyd ook wel geweeten hebben, waer het t'huis hoorde, 't geen onder den naem van Lekker in de Warenar werdt geopenbaerd.
Maer ik kom vyf hondert gulden an de kas te kort.
Die ik onnozel verloren heb. R. Lieght niet hoe? L. In de kaetsbaen. want anders zou ook in 't Moortje juift die fom en plaets niet bedagt worden.
Of ick gae foo liev in een Kaetsbaen, en hael een warm lyf
Dat komt fo nauw niet, al verfpeul-ick hondert gulden vier vyf.
K 3 De



C 7» )
De digters waren daerom fomtyds bevreefd van dit te ver gedrongen te hebben, en beloofden wel veranderingen, van 't een of ander, waer over men ïich geraekt mogt vinden. Op 't einde van Jerolimo gefchiedt dit eigenaertig.
Indien hier yemant is die meent dat wy hem raken, Wy fullen 't nae fyn fin veranderen en vermaken. Byfoo verr dat fyn jonft ons maer die vrientfehap doet.
Dat hyonsfeydt en fchryft hoe dat men'tjïellen moet.
in de Foorrede voor Waerenar ftaet.
Niemant trek hem iet an, 't zyn maar hoofdeloze praatjens.
en niet te min zyn zy fomtydts om hun al te vry fchryven in moeienis geraekt. Vondel moeit dit wel overkomen om zynen Palamedes, en wy durven niet zeggen, dat hem eene te zwaere ftraf wierdt opgelegd. O) Cofter hadt ook veel overlaft van de Kerkelyken om zyne Ifigenia: want het gezag der overheid wierdt daer in tegens hun beweerd, en dit namen Triglani en Badius zo ernftig op, dat zy 't hunne daer tegen van een pre. dikftoel uitbragten (&)• Ondertuffchen zulke ftuk-
kea
(a) mtenaer in Amft. IV. 367-370 W Wazeteat* Sn{Amfitl.&, iói.J.v.Mels Poexy. if. 430*



( 70 >
keft zyn het, waerom de andere allemael nodï leiden moeten, en by dezen en dien der Geeftelykheid de Schouwburg voor iets ongeoorlofds doorgaet. Daer komt by de ongebonde tael en handelwys, welke in deze klugtfpelen zo mild, als by Plautus voorkomen, en ook zoo verre gaende, dat men zelfs met eene vuilheid gekte, die de meeste menfchen met verbloemde woorden noemen, zo men al wil, dat die genoemd werde. Ik heb twee bewyzen hier voor, maer zou ik ze uitfchryven? — Voor het andere vraeg iK den beftendigften bordeelbrok, of hem ooit iets ergers in zyne nagtdwaelingen ontmoet is als in het daget uyt den Oojlen en de Klucht van de Koe voorkomt? En deze fpelen wilt gy, dat men lezen zal, moet iemant denken. Goede vriend! na my hier niet om, al is het, dat gebreken zo wel gefchikt zyn om ons zedelyke leeringen aan de hand te geeven, als deugden (a): maer gy zult op 't eind de rede zien, waerom ik zelf het volgende uit Rodderick en Alphonfus dog niet overal met de eige woorden, verhaelde. De rollen van Nieuwenhaen en JufFroti Griet Smeers daer in zyn onbetamelyk: zy verwyten malkanderen eerft al wat niet door den beugel kan, en fcheeren zich met eene ongemanierde en moeielyke ftuursheid, dat 'er 't bloed by neer loopt. Griet evénwel kan onder haere verftoordheid de liefde voor hem niet verbergen; dog op 't laetfte fcheidenzy met deze woorden Wel (a) W. EnfieldOm-xSt. Utf.



C8o)
Wel Grietje loopje wech? Hoort Grietje, Gvetje,
Griet
Geef me doch ierfl ien foen. G. Wel an, of ick wil of niet.
hier in is niets kwaeds, was het zo befchaefd als Donec gratus erarn, dan zou het ontydig zyn: maer nad°rhant komen zy weer te voorfchyn, en met een groot boha, waer in Nieuwenhaen zeer nadrukkelyk zich van haer getroffen verklaert, zo dat 'er eindelyk, of liever met na veel marren, het hoogs woord uitkomt.
laet ons ien hallif uurtje uyt ongs klieren gaan.
maer Griet heeft daer geen luit in althans zy wilde niet: een beetje daer na weer gaerne, doch toen haperde het aen hem. — Beter ook is de tael faiet van Bouwen Lang-lyf, en niets minder zal men in de Lucelle veragten. Jan Saly's nuwelyck worden, 't geen 't zelfde is, als deerlyk verliefd worden, en zyne volgende gefprekken met Martyntje zou W. D. Hooft zeekerlyk ook, hadt hy eenen goeden raedsman genomen, niet vertoond hebben. Die het ftuk gelezen heeft zegge my wat erger was het Vonnis van Paris met drie naekte Vrouwen te verbeelden, gelyk onder Lodewyk den XI in Vrankryk gefchiede (70, of dus te fpreken.
Voorts
00 ïie PEfpr. des Ufag. & Coutum. des Dijf. Pettples, par M. Demeuaier. II. 283.



( 8i )
Voorts noem ik ten dezen opzigte de Klucht van 'Oene, Teeuwis den Boer, Iemand en Niemand, den. Hopman Ulrich, Fdibert, niet zo zeer om dat de meeften daer van eene jonge Vrouw tot onderwerp hebben , die aen een oud man getrouwd is, en dien ontrouw wordt, maer om de vuyle loopjes en brits tael, waer mede zy befpekt zyn. Het ver» wyt in 't Moortje van die twee mannen, wie kan dat althans in zulke woorden dulden? ik zal doen als de ichryver van l'An deux mille quatre cent quirante (a), (het is Mercier) en het met de kostelyke woorden van Colardeau bewimpelen: zy zouden in den echt zyn.
Semblables a ces flambeaux a ces lugubres feux, Qui brulent prés des morts, fans echauffer leur
(cendre.
De befte 'verzen hebben gemeenlyk eene wyn* lucht by zich, zegt Horatius, maer zulke ruiken na jenever. Zodanige dingen nu bedroefden eenen Kerkelyken, en hoe veele anderen zouden 'er niet door geërgerd worden! men beftrafte de Schouwplaetfen van den predikftoel, en dit was een pligt met betrekking tot deeze ftukken: men voer 'er tegens uit in gefchrift, en te regt. Deze gefchriften zyn nog over, worden nog gelezen, om dat
zy
(4) XXII,
L



C82 )
zy van verfbndige mannen gefchreven zyn, men vertrouwt op dezelven om dat zy van die komen met welkers gevoelens men gaerne deze wereld zou veriaeten, en daer in zulk eene plaets verfoeyd wordende, vreeft men een toneelfpel in te zien, en dus kan men die gedagten niet verliezen, dat die zeiven vloek daer nog op drukken moet. Laet ik het maer terftond zeggen, men weet niet dat het voorname.'yk eene zael geworden is, waer op de Waerheit uit het diepfte van den put geftegen, zich in alle haere bekoorlykheden voorftelt, een zael, waar van men met vermaek te rug keert. Dit is niet flaeuw gezegd, want door vermaek verftac ik de deugd: maer ik geef het nog geen genoeg edelen naein. De deugd is de Hengel , het vermaek de bloem, die daer uit voortgroeit (a). Wy hebben een voorbeeld onder anderen in een Monarch , in Lodewyk den XIV van den indruk, die eene goede les uit zulk een ftuk op hem deed. Maer die zelve ingezien zynde, wil ik met drift vraegen, of 'er wel iets te veel van my gezegd wierdt. Op myne tafel, zie ik de Menilie van de la Harpe: ze is ook in 't Hollandfch door Kunfl word door arbeid verkreegen: 't is, geen ■ftuk van een algemeen nut, maer laeten het de Spanjaerds en Portugéezen vsrtoonen: d'Enfant, prodigue raekt ieder land, dat men den naem van
be-
(a) Tou»g. xvi.



( 83 )
befchaefd geeft; daar zyn 'er meer zulke goede , die ook voor onze Landslieden verkleed zyn, heerlyke, verrukkende werken, die de edelde haitstogten gaende maeken. Ondertuflchen hadt Geilen ook niet zo gedagt, wy zouden van hem zulke fpelen niet hebben: en wy alten willen immers wel een Geilen wezen? Ik verfterkmy met dit gezag, zeide Defcartes, om dat de merheit zo weinig wil zeggen als zy eenzaem gaet, en droeg zyn Boek aen de Sorbonne op; dezelfde woorden mag ik omtrent hem mee meer regt gebruiken: en God' dank, dat hy de Betfchvefter maekte. Onder die naem worden zulken die noch niet half zo ver als de Hofideèn hunne oogen in de hoogte heffen, maer eens zo veel tyd als die gemeenfehap voor hunne zondige gebeden vërkwiden, affchuwèlyk vertoond. De Tariufe (trekt daer ook toe, het is een fchatbaer ftuk, veel beter als de Bet/chwejler; ik mag dit in algemeene woorden zeggen, om dat het ieder een zien moet, maer in diergelyke gevallen komt het meer op den werkmeefter als op het werk aen; — Kortom de Tartuffe heeft geen vat op zulken by wien hy ingang moed hebben, goede eenvoudige Kridenen vergenoegen 'er zich niet mede om dat hy van Molière komt, maer Geilen overreedt om dat hy Gellert is. — Gaet dan voort Vaderlandfche Dichters, of begint met hier in iets oorfprongelyks te geven , ik wenfeh 'er u een L » Oar-



C84)
Garrick toe, die het met duizend guignes belone 0> En de Schouwburg van alle zyne overige kanten befchouwd, hoe veele voordeden heeft hy niet? doch ook hier in moet ik my thans niet begeven. Tot de Ifigenia dan wederkerende, die ontmoeting van Cojler fchynt de anderen zo zeer te hebben afgefchrikt, dat zy zich wel wagten van in dergelyke onderwerpen te ver van honk te gaen. Cojler was mogelyk een van die menfchen, die om beroemd te wezen, wel een zo genoemd Martelaer der Kerkelyken worden wilde, maer ieder een is daer niet nieuw na. Bredcro is, indien ik het wel heb, de eenigfte, die het waegt, om ook iets dergelyks te laeten zeggen, dog zo dat het hem niet deeren kon.
't Gaet foo wat heen, maer niet als 't Imrt,
het Lant is vol 'allarmen, Be een wil ons hier, en d'ander daer op 't lyf,
o dit is qnaet werc, Baer toe inlandfche twifl, en fcheuringh van
de Kerck.
Als de Kickvorfch en de Muys dus V/amen hasfe haffen
Soo mocht de kuycken dief wel fchielyck haer verrajfm,
't is uit Jerolimo. Andere gezindheden, de Room-
fche
Ca) Memhly Review- for. May 1762. p. 386.



C 85 )
fche in 't byzonder, wierd dikwils overbluft. In 't Moortje meent Kakkerlak, dat de Geuzen (dit was in dien tyd, ook nog geen fcheldnaem) Dayvel-jaegers moeten zyn, omdat zich noch Duyvel noch fpook meer lieten zien. Het fpotten over 't begraeven in ongeweide aerde van zulken, die 't laefte olyfel niet ontvangen hebben, vindt men in Het daget uyt den Ooften. De middelen van den Paus om aen geld te komen, zyn in Teeuwis den Boer openbaer gemaekt. Cojler verhaelt daer, hoe onze Voorouders met troepen na Vlaenderen, en Braband verreisden,
Om tegen PaeJJchen te biechten, en de vormdoeck te laten knoopen.
Och die fien dan foo devoot, dat jet U leven dagen niet gelooft,
Doe 'k het eerjl fagh meend ick, datfe allegaer met pyn in 't hooft
Wircn gequelt, daer nae begon ick beter te leer en.
Want ick hoorde van de luy, dat Heeroom dat het gaen praStifeeren,
Om 't volcks geit te krygenin zyn onverfadelyckeki/t.
Het fterkfte is in de Jerolimo: het was met Robbeknol zo verre verloopen, dat hy langs de huizen Evangelietjes moeft gaen leezen, gelyk de arme menfchen nog in de agterftraeten te Amfterdam en
el.
L3



C86)
elders doen: Tryn Snaps, die Roomfch was, hadt hem hier ook wat voor gegeven, en zo gaauw verpoosde hy niet een weinig, of zy begon te fchreeuwen.
Jefus, Marye, maer kyeren, Godt feghen ons,
is dat Godts woordt Ja wel Heer; ick word fchier aers, ick hebt
myn leven niet e hoort, Ick ken niet een A voor een B, myn Ouwers
lietent my noit lieren.
Ick ben mé Roomfch-katelyck, en ick gae wel in de preecken,
Maer wat ijl ? hier efeydt ick mach 'er myn
hooft niet mé breecken, Of daer een paep ftaet en praet in 't Latyn,
en haalet wel foo vart. Ick laet myn noch ftaen; maer dat hy 'er felver
in verwart,
Men hoort ons flecht en recht en eenvoudigh te letren.
Het vloeken van Tryn moet men hier billyken, om dat het gemeen van die Godsdienft daer mede bedoeld wordt: op andere plaetzen fluit het, gelyk in de Aran en Titus en de oude en jonge Hillebrand van Voskuyl; Fontenelle (a) heeft dit ook
in
O) Hifi. du Theatre III.



(87)
in de oude Franfche Blyfpeelen gevonden, en naer het getuigenis van Verville (V) was het oudtyds daer zeer gemeen onder lieden van zekeren rang: by die natie is nog de gewoonte om in aenroepingen den waeren God op den Schouwburg te noemen: Gellert deedt dit ook, en 't is algemeen in de Duitfche (lukken, de onlangs overgezette Graaf van Walltron van Maller bewyfl het beide, by ons wordt dit nu gemeid. Aertig is Ifaac de Vos in lemant en Niemant tegens de Inquijitie.
Mit begint 'er een droncke Brabanderke te roepen, hier hebt gy vroome burgers en burgers kinderen,
Een feecker nieuw lietke van eenen papegay.
Den welcke hay leer en klappen, her uyt munniky her uyt poop, gae wenken, dat fyn Gods geboden,
Waer over d' inquifify 'ent als een kottere lieten dooden^
dat 'em ziet, hoop ik, op de papegay. In Teeuwisde boer is ook een fchimp fchoot op de braflery der Kanunniken en Moniken, maer daer in (paerden de Roomfchen zich zeiven niet (b"). De onderdeelingen van onzen Godsdienft befpot Kakkerlak in 't Moortje.
Soo heb ik ook gedocht te voeren in de Secl
Van myn eygen naam, dats van de kackerlackiflenr
En waerom ick foo wel niet, als d'andere Secktijlen?
Want
(a) le Moyex de ParverAr, 1.2. {b) lïe Bcileau. S. IL



C 88 )
Want een yder die nu is een weynig wel befpraeckt; Een feckt, of aenhangh na fyn fantafye maeckt. Mits neuswys mis verjiantder menfchen derf le ooren Meefi altoos zyn beluflom fleets wat nieuws te hoor en.
Bredero fchynt 'er in 't geheel voor geweeft te zyn, om den ganfchen Kriftelyken Godsdienft in een fchip te laeten vaeren; ten minden zyne Elsje Kals heeft het hier op gezet in Jerolimo.
Jut je Jans, met oorlof, wat Jtnje Benijl, Papijl, Arminiaens, of Geus?
Wat iffer nu al te doen, niet waar? met geloof s faken ?
Dat het an ons drien Jlong wy fouden dat hylick wel maken.
voor de verdraegzaemheid, als ik niet mis zie, mag men het volgende uit Oene eene plaets geeven.
Daer by binje zoo wys, as Teunis, die zen vaer vraegde, of Jofeph ook Kattelyk was.
Ja jy bint zo arg as Miewis Tyfen in et Groenlandfche Traen vat.
Die wel dorjl wedden, dat Mozus in de Geuze Kerk egaen had.
de vraeg van Teunis werdt op rekening van den jongen Vondel verhaeld die klein van geejl was (a).
Dog
(a) Brant Leven v. J. v. V. bl. 61.



C*9)
Dog ik onthoude my van meer voorbeelden/ hoe gaerne ik ook wenfchte, dat die groote (lukken, waar van ik boven gewaegde, hier te gelyk beoordeeld wierden, en daer onder de befchryving van 't Knikker/pel, en de jongens, die om de knikkers knibbelen uit Jerolimo. Vida's Scachiet lufus., en 't ombre uit de rape of the lock zyn kun; dig, maer dit mag men vergelyken by 't Piquetten . uit deFacheux, en is even kundig door 't behouden charakter. Men zal zien, hoe veel Cats of Rotgans daer by te kort fchoten, en ook hoe wel men zich van Plautus bediende (a) : en, fchoon de opgegeven dukken voldoende zyn, daer uit en uit de anderen het mive, het verdandige, en de bckwaemheid van die fchryvers in 't raenfchelyke hart betoogd vinden, maer daer ook by, dat ik nog niet eens van alles het bede, en niet dan een gering getal fchoonheden uit den grooten hoop heb aengeroerd.
Die fpelen evenwel, al waren zy niet zo geedig, of voor andere genoemde zaeken nuttig, zouden om de oudheden, die zy bevatten, welverdienen geraedpleegd te worden: immers in dat opzigt moet eene dikke kruik met grof fedoenwerk van onfe voorouders gelyk daen aen een glad eenvoudig aschvat der Grieken en Romeinen, want die de oud-
he-
f» in 2yn* Curcxlio II. m.
M



( 90)
heden alleen voor hetkunftige gebruiken, vreesik, dat van veelen de naem van Oudheidkenners zal verweigerd worden: en vooral van zulken , dje hier uit den aert en zeeden van een volk opmae* ken. Den letterminnaeren is dit onderzoek nodig, ;Om alle overige takken van geleerdheid voor te lichten. Ik gae beiden kortelyk, en minder dan voor zo verre het myne voorwerpen toelaeten, hier mede voldoen.
Komt 'er iets in .voor, 't geen beuzelagtig lykt, men mag my dit tcegeeven, zo als het wel aen groote mannen gefchied is, of met Seneca (Y) denken, dat de een ligtelyk eenen haes zal vinden, waer een ander niet eens eenen fpringhaen ontdekken zal. Ik zje, wat my betreft, veelen van myn Leezers voor zo doorzigtig aen, en doe dit tot myne verfchooning {trekken, zo die al nodig mogt zyn. Die fpelen dan, om te beginnen, zyn de voornaemfte betogers van de ganfche manier van leeven der vorige eeuw. Het Moortjm beveel ik daer geheel voor aen; uit dat zal men ook de oude ligging van Amiterdam, niet zelden beter dan uit de kaerten , kunnen opmaeken : wy hebben 'er eene lyfte in van alle vafte plaetzen van de visch , hoender, beuling-en verkoopiters van andere waeren met haere gewoone tael daer by, welke hier voor byzonder nuttig is: men heeft 'er
zich
£*) Ep. lxxxiiii.



c 9ï y
zich daerom reets' van bediend. Wagenaar haelt haer meer dan eens aen, en bediende zich ook hier voor van de overige (lukken van Bredero-,- van Gysbrecht van Amftel, en Waerenar (a). Hy beklaegt zich ook, dat zy zo weinig bekend zyn, en wy ondervinden dit, onder anderen , in de deelen van BerkJiey, waer in de kleeding en zeden onfer voorouderen behandeld worden: want waeren daer de overige zo wel gebruikt geweeft als Jan Saly, of de voornaemfle (lukken van Bredero zo wel als zyne mindere, het een en 't ander dat hier nu volgen zal, zoude van my overgeflagen kunnen worden. Het is te denken dat die fchryver alles niet heeft kunnen krygen, wat hy wel wilde, en zo ging het my ook, maer wy kunnen ons trooften, dait dit van de tien haefl negen gebeurt. Ik zal ook met de kleeding beginnen. De aenfienlykfte dr agten waeren ontleend van de Brabanders, Franfchen en Engelfchen. Van de Brabanders heeft het die fchryver beweefen (b) met eene plaets, waer by geene beter komt, en men kan 'er de rede vaa uit het geen boven verhaeld is opmaeken: op de Franfche en Engelfche navolging paft dit uit de Schynheyligh.
De lieden die zyn hier, byfonder in liet Hof,
Soo verengeld en foo verfrand.
men
O) in Amft. VII. 89. 165-. VIII. 676. XI. 357 3f9' I- 99' 100, (J>) III. 1. j8a.
M ï



CS>2 )
men groette zelf* op zyn Franfch.
als Grandiffimo met vyf trien aen de hoet Dus een, twee, drie, vier, vyf, a Ia mode de France:
gelyk in 't Moortje ftaet: en van die dit deden, of die zo gekleed waren, zeide men, dat is op zyn parmafoys.
Heb ik ien reys, gort wous, an myn lyf iens wat moys.
Sy roepen 't over de buurt „kyck dat 's op zyn parmafoys.
uit Rodderick en Alphonfus: zyn wefen op zyn parmafoys beftieren is in Jan Saly. Voor dit alles kan fchoon dienen 't volgende uit Symen fonder foetigheydt.
lek ben gien Joncker al heb ick een weyts pack,, an Myn fluwiele hoet met myn fchoone Kameryckfche kraegh
En deufe blancke ramp uyt die iracgh ick alle daegh,
Myn bonte mantel is rufligh, wyt en onbekrompen, Kyckt hoe paft myn dit lyf, Hoe ruym is myn deufe Broeck, wat bin ick nou al mans!
Myn koufen zyn eployt foo aertigh op den Frans.
Berkhey (V) meent, dat die hoeden niet anders ge-
weefl;
fa)



C93 )
weeft zyu dan met een fluweelen boord daer om, ik mag om geen oude hoeden verfchillen: maer deze plaets, en de fwarten armozynen hoed, waermede Lamorael van Egmond het fchavot beklom (a), geeven aanleiding om het tegendeel te denken, en nog meêr eenige Franfche fluweele van de voorige Eeuw, en hoeden van ongefchoren fluweel, die Aitzema Toques hiet (b), welke naem nu alleen in ons land omtrent vrouwen-hoeden bekend is. Anders had men tyden, waer in de hoeden met een ftuk vier vyf fchuins - loopende fneden doorkorven wierden, waer men d3n zyde of andere ftrooken, en linten doortrok: die ftrooken ftaken door andere kleuren van het fwarte vilt af; men vindt ze in oude fchilderyen, en dikmaels in 't groote Muntboek van Mieris, dan eens met en dan zonder pluimen. Van de eerfte zoort was die van Egmond. 't Geen Berkliey van de geele en bonte klederen des adels zegt, zal men bewezen vinden in 't vervolg van den zo even aengehaelden Rodderink. Voor de fchoenen met rode hielen (V), ftrekt het nieu paer Laerfen met roo geverfde fooien uit lemant en niemant. — Maer die de oude kleding wel wil leeren kennen, die moet daer nae toe gaen, waer heen F. Burman ons elke reis, dog
met
O) tic E. v. Meeteren Ned. Hifi. fS. (b) Sak. #. St. en v. Oorl. I. 112,4- i>3a- (0 bl. J78' M 3



C 94 )
met zoo veele rede niet, voor de tael verzendt: nae Leuven om de dragten der Geleerden te zien, nae Bruggen de mutfen der Weesjongens, gelyk aen die van Viglius ab Aytta,. nae Antwerpen de kleding der Gildens in omdragten, in die fteden en te Gent de oude gebouwen en tombes befchouwen, te Bruffel onder veel meer de waepenkamer. Ons land, hoe eenvoudig ook in vergelyk van anderen, en hoe veel traeger ook, om, met het aller eerfte gezigt, algemeen een nieuwe uitvinding aentenemen, heeft daer niets meer van. Onfe gerigtshoven zyn maer ten deele in de oude dragten gebleven; de weesjongens ook maer ten deele; aen de fchippers en ftrandbewooners, ziet men zo veel niet, als aen die van het wingeweft Saintonge met de Cucullus Santonicus van Martialis op. De Predikanten hebben hunne modes onder malkanderen, maer niet die van den vorigen tyd, daer in tegenftellinge in deeze plaetzen nog de regte fpooren hier van te erkennen zyn; des te vreemder, om dat haere borgers den opfchik minnen, en zo na by Parys woonen, de eeuwige draikolk van onbeftendigheid: maer wat zeg ik.' ja bedenk dit zelf, als gy daer in 't Paleis de regters in hunne Gothifche zaelen met hunne mutzen zien zult, en in hunne tabberden, of den Koning in zyne praelkleding met de witte fchoenen aen.: en wilt gy ook oude egte gedenkftukken, befchouw in de Notre
Damt



Cflf )
Dame -Philips den Schonen: in haere Kapel van Trtnel des Urfnis hoe eertyds de beenfcheenen met twee riemen, waer van één over de kuit en de andere lager komt, vaftzaten: in d'oude Genevieve is de fteenen tombe van Clovis met zynen breeden baerd als van Jupiter, zo zy niet wat te lang was, let daer op zyne fchoenen; en gaet dan naer Sint Denis: gy zult 'er, onder zulk eene magt van opmerkenswaerdige zaken, ook leeren, dat het van deeze eeuw niet is, dat de vrouwen met eenen blooten hals gaen, trouwens die hier om de eerbaerheid van hunne voorouderen tot getuigen roepen, die hebben de althans zo verre egte afbeeldzels van Geertruyd van Saxen, Ada, Jacoba van Bey eren of Maria van Burgondie nooit te Haerlem gezien O), of de twee vrouwen van Jan Polanen op een gedenkftuk te Breda (by, en dat dit toen een gewoon gebruik was, blykt ook uit de penningen, welke de zelve Miria vertonen, en de vrouw van Carondelet, Anna de vrouw van Lodewyk den XII fchoon in weduwe kleederen, Ifabella van Spanje, en René van Bourbon (O- Esn laeter voorbeeld hier van is optemaeKen uit eenen brief van Paus Urbaen den VIII van 1635, waer mede hy zynen
Nun-
(a) Zie in Lnd. Smids Levensb. en Afb. der Gr. v Holl. (b) By v. Goor bl. 80. (V) by v. Mieris in de Hifi. derNed.VorJi. I. 104. af6. 308. Ifó. II, iy3.



Nuntius de Ceeflelyken in dit land doet vermae•oen om zulke ontbloote vrouwen noch tot de communie, noch tot de biegt, noch zelfs, was 't doenlyk, tot de Kerk toe te keten (a). De voorftanders van dit gebruik zullen 'er op denken, dat Urbaen in veele deelen zynen kwaeden fmaek beweezen heeft, en met Simon uit de Betfthwefter (b) zeggen, dat dit alles onfchuldige dingen zyn. — Es find Moden und Trachten, die weder fromm, noch boshaft machen. Was liegt der Tugend dar an? — Wem nur das Herz nicht eitel und narrisch ist ? maer zulke Simons zullen ook weêr haere Rkliardinnen vinden. Dit gaet evenwel vaft, dat die het wraeken te gelyk geloven moeten, dat de groote kraegen, welke men ook droeg, in hunnen oorfpror.g befchouwd, vry fchandelyker zyn, alzo onfe overgrootmoeders hier door zich verdagt fcheenen te maeken van een affchuwelyk ongemak, waer mede zy niet behebt waeren, eenen hals namelyk ftyf flaende van booze zweeren, want •daerom vondt men die alleenlyk in Spanje uit.
De groote balyne rokken zyn van de Haegfche Juffers 't eerfr. gedraegec: zo heeft Griane.
Ick fie vel dat is al van een Haagsche Juffer,
of hier uit de fladt. Die fulcke vervaerlycke wronge hebben ■
ee»
(*) Nieuwe Algem. Speüator Ne. 3. (b) II. t.



C97)
een bewys dat daer van toen reeds de finaek ge*
geeven wierdt.
Voor de borften van goud geflikt, of op eene andere wyze fierlyk, moet de fchoone plaets uit Waerenar bedagt worden.
Dit 's een nieuw werkjen, ik hebt eerjl met hout
kool gemorjl, Dat aer heeft Grietje Goojfens af, het is haer
bruitsborji
't Bloemtjen zal binnen 'gout wezen, en men zal 't om de rant groenen.
in de Jerolimo ftaet dat de Brabandfche hoeren die in 't bordeel droegen.
Borjlen van gouwt en zyd' geciert met gouwe knoopen,
En rocken van Sattyn, en Tabbaerts van flouweel,
Die dragen yder een: Ja de hoeren in Jt Bour. deel.
de rocken herinnert Berkliey (a) dat eertyds' dërj haèm van Kèiirs droegen, ik kan daar voor twee ■voorbeelden uit de verzen van Jan v. Dans opgeeven (b), waer by evenwel het Koers van Kil> aen niet moet vergeeten worden.
Voor
O») III. i. 614. (*) bl. 12. ija.
N



C 98 )
Voor de boerfche vrouwe kleeding fchryf ik dit uit Griane: maer dat het een besje van den Haerlemerdyk uitlegge.
O lydenl wat breeckt Mary Pieter Flooren myn
Petemuy nu al wynt, Om dat myn wyf heur Neus-doecken maeckt met
lommer flickjes Mit Jchuyntjes, met fpaensjis van drie bientjis ,
met roe quasjis, en zwarte Jlrikjis. Daer hangt er ientje over de Bedt-pan, hy ruycki
aers, noch aers als ien kruyt.
O't is ien Amouraeltje! _____ -
Myn wyf het fulke vervaerlycke hempjes, jyfouU
fe deur ien ringetje treckent Mit ien kleurde paerfe fpriet.
het bruidegoms hemd in de Meulenaer was rooi fcharlaken.
Mit men root fcharlaken hemd, daer ick de
bruygom in was.
hy was van den zelfden rang. De vrouw, die voor hem bedoeld wordt, is van die foort, welke men in de fchilderyen al tyd met eene huik op, en een mand aen de hand afgebeeld vindt: dit nam Bredero in het laetfte ftuk ook in agt.
gomt in moer, hangt je huyck op, en fet jou tnanckje neer.
en



CP9)
en zo zegt Tryn in Jan Saly toen zy uit" zou gaen.
Wel an wacht ien oogenblic 'k fel myn huyc met myn manckje kryge.
dit gebruik is nog niet geheel afgeichaft: van de huycken heeft men in het werk van Serkhey veel te lezen; die van Tryn Ratels de koppelaerfter in Jan Saly was.
van dat ouwe teftements laken, Dat dick en ftarck is gelycken ien eecke planck.
dus van geen
kranck flof dat wyt gaept en niet en byt.
gelyk daer verder ftaet. Anders waeren zy ook wel van fluweel; zo als in de Klucht van Oene het fpreekwoord voorkomt.
Buyre kykt uit de flok het ien huyck op, 't Var* ken het fyn fluwiel op fyn neus.
waer voor wy nu zeggen
Al draegt den aep een gouden ring Het is en blyft een leelyk ding.
de fake met een blaeuwe huycke om hangen, met een mder huyck overtoghen, van Aldegonde, (a) komen
daer
W *7« 38.



( IOO )
daer ook uit voort: het laetfte wil zo veel te kennen geeven, als 'er een groene faus op maken, welk hy ook wel gebruikt (a), want men zou dit boek, al was het alleenlyk om de gedurige fpreekwyzen, lezen.
Van de kleeren met andere mouwen afgezet Was het kajak in Waerenar.
'k Heb daer een grof'grein e kas jak leggen, met een paer verzette mouwen.
ik gae nog eenen flap laeger doen, met der bedelaers kleeding uit Teeuwis den Boer op te geeven. zy komt met de printen van Callot over een.
De kleederen gefchortj de middel gegort, en 't hooft gebongen
En elckien kryt-korf op de rugh, vol kale Jongen Wel wat mogen dit toch wefen voor gefellen, 't Sch'ynen wel Luycker Walen, die nou lopen ko~ kerel! en,
Die hier met ien krydt ben komen in 't Landt, En blyven ons voort al haer leven aen de handt. Ten is niet wonder, want fe fien hier het volcks
groot erbarmen, Over de behoeftigen, en by namen over de vremde
armen.
want tegen Vaflelavond kwam 'er eene magt van
deze
W *7-



( ioi )
deze foort in ons land, zynde het dan êen tyd, dien men overmatig in alle uitgelaetenheid doorbragt, gelyk ik op dit woord by Kiliaen toonde: daer toe hoort vervolgens uit dat zelfde ftuk.
Aenfiet eens defe kales-bend,, de vuyle bruyt flofféren ,
Sy hopen mommen oiibekent,, in omgekeerde kleeren.
Sy fpeelen op een roejle tangh
En drillen op 't gebom van 't fchot,, of rommelpoi.
Met berrevoetfche fangh.
Som rollen 't klootgen om de flad,, men fiet het turf gen rapen,
En drincken haer dan vol en fatj} fom kommender met apen,
Die brengen vreemde grillen voort,
Se kommen danffen op de maet as 't veeltgen gaet,
En buyilen om een koort.
voor de vremde armen fchynt men naderhand eenen zekeren dag in de week, zo al niet beftemd, althans in oogluiking toegeftaen te hebben: hier voor is nog in Arnhem de vrydag afgezonderd, en zo was het ook in dien tyd te Amflerdam: men moet daer voor het ftuk uit Jerolimo neemen.
Wat
N3



C 102 )
Wat komt 'er vrydaegs een gerit ter poort in drin* gen,
Van revelduytfche en van vreemde hommelingen, Algefonde Wyven, met befieckte doeken om, By hiele vaendels vol doch met een flille trom. De Nieuwe dyck langes en voort door alle flraten, Het volck is hier goed geefs, 't blyckt an haer karitaten,
Elck werpt zyn aelmoes wech, want is het niet van 't mal
Dat men lieden geeft die 't verkaetfen met de bil, Sundacghs 's morgens voor de poort, of daer yewers
buyten ?
Of verdobbelen, met rabauwen en met guyten ? Of vereven houtent of hutfelen met de kaert ? Of in 't kuyltje, of opfchieten, of lechtfeme daer?
O kon den Overtoom of de Kathuyfers fpreken, Of Sloterdyck wat fouwer een bommel uytbreeken.
by deze lyft van fpeelen voeg ik dat uit den Jloni'
men Ridder.
Ik wed by myn Jan Oom, dat fy 't famen fuU
len fpelen piek oli graef. Oft Symen de liever de lover de bock Hoe veel hoorens fiaender achter op.
en zende vervolgens den Lezer na 't geen boven om eene andere rede bedagt wierdt; die 'er ailes
niet



C 103 )
niet van begrypen, zullen met Junius of een oud woordenboek het verfte komen.
De voorgaende plaets is een bewys, dat men in dien tyd nog meer vreugde bedreef dan nu, want hoe naeder aan de Reformatie hoe meer losbandigheid. Men kan met weinig moeite het volk eenen anderen Godsdienft doen aenneemen, maer de feesten, en de vreugde van den eerflen lang zo ligt niet leeren afleggen: dit toonen de hiflorien. De Roomfche Godsdienft duldt duizend dingen meer, de feeftdaegen in uitgelaetenheid te flyten, althans dit doedt men in die landen, waer hy heerfcht. —
Denkt iemand, dat onfe voorzaeten niets dan eenvoudige fpyzen kenden, zo vergift hy zich zeer •• want men kan hem fchotels voorzetten, welke Apicius zelfs de tanden zouden doen waeteren. Zy wiften volgeus de Lucelle.
de Overtoomer hoeren Affe maer vis fchaften te befuckt elements te loeren.
daer worden ook haene kammen, podde floelen (dit zyn champignons^) ramsnieren, de fluyt van tenphafaen, en nog iets, dat ik overflae, bedagt: en wat zegt hy dan van deze plaets uit het zelfde ftuk?
Ghy verflaet jou immers wel Op de fouffen van eenfaujfys, of van een moye friekedel
Ge-



C 104 )
Gefrikaffeert inde bruyne brandeGraef mouwens. Of op een fnipje met zyn dreekje ? alfoo wel denck
ick als Louweris. Op de vreemde Compoften en fopjes van de voffen
dans ?
Van de Almangie quataert, van een vette Gans? V%n de ftruyven en tatrten van galliaerde Spaen-
ien?
V%n de fincke pas óver 't gebraen ? van appelen
van Oraenien? Vm de Bergomaskes ende maskarades van een hoen?
Vm hét droopen én de capriolen van een kappoen ? Van de bifarde grimaften van de Artifocken? Vantoekruyt, van gekoockte falm, en Engelfche boeken ?
Over clepafleyen, metfla van puins parlement? Ik gis datje de quaterbrane, la vagotte, en pech in de ton wel kent.
hoe fchoon zou dit in eene voorrede voor de Gelderfche Keukenmeid gevoegd hebben! maer ik ken my niet bekwaem om het uitteleggen. En wat hadt men eene verfcheïdenheid van Marcepeinen? Een weet ik, dat van 't Spier van Capuynen ende Velthoenderen met f'uycker ende Amandelen bereyt wierdt (a). Dit befchouwende en de opgehoopte fchotels
daer
f» Aldegonde in de R. B. C. bl. 16,



C ioj >
^aer mede, is het dan wel in 't Moortje te hoog opgegeeven, dat men op een burger maeltyd wel zo veel kon ver te eren, dat men 'er
't oude Minnen Gajlhuys mee fou komen jioffêren. en wat het drinken betreft, daer van hoef ik niets te zeggen (Ja).
Dan wajl mei een Benijie boortje, en dan met een Rongeeltje,
Dan van de Santé, van de Matres, dan een kla>
verblad met een Jleeltje, Dan Konfloribus, dan met een ooghje, en dan met
een fnaers.
dit had in de Dlsplegtigheden van Alkemade te pas moeten komen, 't is ook uit het Moortje: in Waernar (b) heet dit eigenaertig Duyts wee/en: Jonker SiJJinga van Groninga was dan regt Duytfch, toen hy dien grooten hen/a in eene teug ledig maekte (c). Men danfte daer na, maer of overal de Hajfemedia en Clementia, die ook al in 't Moortje bedagt worden, te pas kwamen, zou ik niet durven verzekeren.
Andere oudheidszaeken laet ik, als zo veel ginds *n daer verfpreide brokken, volgen: die het eens
lus-
(a) vergelyk A, v Slichtcnh. Geld. Gefch. u. O) bl. 272. (cj zieE. Beninga Hifi. v. ÖofïfriefL bl. 17 f. J J J
O



lullen mogte, om de Vader landfche oudheden ia eene geregelde orde te brengen, en hoe gelukkig waeren wy, als dit reeds behoorlyk gefchied was! die mag, wat hem daer uit te pas komt, dan ook fchikken.
Nu een reys vierkanckt, nu rechts om, Jlinght
om, arrier twee fimpels, nu Spits Nu op zyn Duyts in 't rond.
dit is eene oude exercitie uit het Moortje.
Wapen! Wapenl moort! moort! moort! moort!
brant ! brant! Helpme! wapen
dit zullen indien men 't niet weet, die ik op Ku liaens Wapen wapen roepen voorleide, ophelderen: 't was uit Jerolimo. Van de luye vrouwen ftaet in den Schynheiligh, dat zy
een heele tyt voorde traly fitten of op 't plancier,
in dien tyd waren alle huizen met luifels en tralies, maer het eene anders dan het andere, daerom zegt Jan Saly
Hier kom ik by 't huys ik kent noch an deufe traly.
Men rookte de tabak in byzondere huizen, welke tabak huif en genoemd wierden: zo is in de Griane. Loopt in de Tabackhuyfen, wiljy taback leggen en drincke a *<*"



( io7 )
tabak drinken zeide men akyd, gelyk nog in 'c Latyn (a). In de Liieelle is eens fpreekwys
Dat hy Sint Teunis verekens op had, hy mocht niet meer knorren.
men zal haer verftaen, uit 't geen de geleerde van Wachendorff in 't Genoodfchap van Dulces ante omnia Mufce over deze dieren ingaf (h); wat men heden te Napels omtrent die in agt neemt, deelt de fchryver van de Voyages en differens Pays de l'Europe mede (V)» het is Pilati. Eertyds was het de manier niet, dat vrouwen op 't toneel kwamen, maer de mannen wierden ook voor derzelver rollen gebruikt. Dit leerde ik uit Jemant en Niemant.
Wy hebben een dochtertje, dat non parelje ageert,
ick bid, Jiet eens hoe dat jou haer ge/peel fmaeckt Jafeyd ick, 't waer veel beter, dat je Je by go*
luy bejlede, eer dat fe in een bordeel raeckt. Hadje een reys gejien, wat eenpaer blieken, dat dit
kerel opjloeg, mit dat ick dat woortfprack, k' Wed hy wel gedocht het, jou honsvot, ick wod,
dat je de moort jlack. Wel, feyd hy, fou men om 't fpelens halven, een
eerlycke dochter voor lichtveerdig fchouwen?
Neen
(a) verg. de Nat. Hifi. v. Holl. III. nu (*) I. 174-181. (O H. xvm.



( io8 )
Neenfeyd ik, maer de mans hebben 't quaet genoeg, datje haer eer bewaren, k' laet flaen de fwacke
(vrouwen.
Wel antwoorden hy de Franfen fpeelen wel met vrouluy gelyckje felver fiet.
Ja, fey ick, flopt daer de luy 'er mont mee. dit ziet op den Engelfchen troep, die in dien tyd in ons land was, en veel volks trok, om dat 'er twee of drie onder waeren, die goed fpeelden, en om dat zy ook danffers hadden, welke op onze fchouburgen nog ontbraken. Bredero benydt hen daerom in 't Moortje, en vraegt onder anderen in zyn Geeft lufl. „ Seght eens, ghy voor-
ftanders van de vreemde Landtloopers, wat „ deugdelyke Zedigheid hebt ghy oyt an haer ge„ fpeurt?" eene vraeg, die ik te bedenken geef, met wat regt zy van hem konde gcfchieden, daer wy boven ook zo veel, 't geen van de deugdelyke zedigheid afwykt, in hem openbaer vonden: ik weet wel, dat hy hiei voor in de voorrede voor Jerolimo cn Rodderick verfchooning bybrcngt met te zeggen, dat gy daer „ niet onbehoorlycx inne „ vinden zult, als gy wilt overleggen, dattet voor „ de Ghemeente en ,t flegte volck ghefpeelt is, ,, die meefïendeelmeer met boefachtige ipotterny„ en, als met geeftige Poëteryen zyn vermaackt. „ Ten anderen, foo ghy wil aanfien dat Dienft„ knechts enMaartens, anders fpreeken als deEde-



C 109 )
„ le Heeren en groote Juffrouwen." Maer wat is dit voor eene verdediging! op gelyke wyze mag men de daden van Cartouche, Shepart, Jaco bewimpelen, en met P. Crinitus en L. Torrentius den lof van Lamponiana en Balthafar Gerards zingen. Ik heb nergens anders om die onhebbelyke plaetzen, die Rabelais tael, uit de Kiugtfpelen aengcweezn, dan om tevens myne Landgenoten den verkeerden waen te beneemen, dat de zeden van onze voorouderen beter waeren, dan de tegenwoordige , nu zeg ik zelfs, dat men die te kort doedt wanneer men daer op het zeggen van Nepos (3) zou willen toe paffen quod fi quis Ulorum legat faèïa, paria horum cognoscat: neque rem ullam nifi tempus interejje judicet. Tot zodaenig een vergelyk nogtans willen de minften komen1, maer in tegendeel men tragt 'er ons zelfs mede te befchaemen van den predikftoel. Ik wil niet onderzoeken, welke thans de heerfchende fauten zyn: wy hoorcn die telkens, en op eenen beftemden dag elk jaer, ons in de Kerk voorhouden; maer ik neem aen, zelfs die van zulk eenen geftrengen tugtmeefter, die door heilige yver al te verre uitvaert, worden opgedrongen, die uit deugd een menfchen-haeter is, om dat hy die bemint, doch dat alles overwogen hebbende, kan daer dan
nog
(V) in Eumerte VIII.
03



rog wel het andere mede in evenwigt raeken? Die Eeuw was ruwer dan de hedendaegfche: duizenden van fcheldwoorden vindt men in haer fchriften, daer 'er nu geen één meer van bekend is: een vroegere was nog ruwer, haere kleding ontugtiger dan dat men naekt liep. Herdenk de fwantshuiskens op munten en aen de Hollandfche Graeven en Renier Camminga by Winfemius Qa): ontugtiger, gelyk de fonteinen te BruiTel en Antwerpen leeren, gelyk de faters aen de huifen van Marten van RoJJem beveiligen. Ik wil niet vertellen wat Pilati fchryft, dat te voren op den predikfloel van Straetsburg te zien was CO- In 1403 hadt men hoerhuifen by openbaer verlof beveiligd CO- 1° 14°9 nroefl men keuren tegens de weelde maeken (d), ja al in 1309 C0: en die eeuw was reeds door grove fpeelders onteerd (f), toen moeft ons land ook zulke luie buiken mesten, die de fwakke gelofte deden van nooit menfchen te zyn, en alle gemeenzaemheid verbroken met die dit waeren , eane driefte kloofler kudde , die op malkander opgehoopt binnenlandfche
twis-
(a) Chr. v. Vriejl. 186. vergel. ook /' Efprit des Ujages Jü5 des Coutum. des diff. peut. II. lSf.
(*) I. 11. (0 C. Bmm. Utr. J. B. I. 56. 37.
{d) aldaer I. 95-. 96. («•) by v. Ooften de Br. i* de Befch. v. Hanrlem. I. 167. Alkem. Displ. I. 243. (ƒ) aldaer I. 176.



(III)
twiften broeiden, en alles moeiten hebben door 't zweet van een ander. Voor eene groote eeuw zondt men misdadigers tot ftraf 't zy na Sint Adriaen in Vlaenderen, 't zy na Sint Pieter en Pauwel te Rome, om vry te zyn, als zy met een dugtige blyk weerom kwamen f» Wat kon dit anders wezen, dan hun nog meer bedorven te rug te ontfangen? De vreugde bedryven waeren koftbaer en woeft, het heeten Speelen, zy heeten SpeéIers (Speulres (T) ) als de een den anderen dood flak, of uit het zael wierp, of van 't gezigt beroofde. En welke grillen vongen de Rederyke?» niet aen (je)? Het papegay fchieten, op verre na toen overal geene Satans dicnft genoemd Qd), kaetfen, ganstrekken, kneppel fpeelen, de Kol veniers en andere Schutters wat willen die nu zeggen ? wat de andere doelens vermaeken? wat zyn deGildens? waer viert men den verloren maendag (e~) of dertienden van louwmaend, anders ook raes maendag genoemd, die eertyds zo berugt was (f)? waer danfl: men thans haeft om den geplanten meyboom, die Hebbes van de Proceffien van Priapus afleidt (g), dan in den Haeg(/0? Waer viert menden Vallen avond als
voor
(a) G. Boomkamp in de befch v. Alkm. 84,
(b) Utr. J. B. I. 203. (c) Zie by J. de Rtemer in s'Hage. II. f86. (d) Trotz de J. Agrar. II. 486-488. (?) M. Bale in de befch. v. Dordr, 612. 62f. (ƒ) Kiliacn en my aldaer. (g) Levta. than, XLV. {b) Bale in Dordr. 631.



C 112 )
«cor dezen, fint Martens, drie-koningen-dag, Palm fondag, Paefchen en Pinxteren, twee losbandige dagen, dié nog door een fpreekwoord, en een veroudert van tujjchen Paejfchen en Pinxteren vry. en de onfalige Qa), berugt zyn. Teert en fineert men nu meer onder malkanderen? wie weet, zo de rekeningen vergeleken wierden, welke de grootfte zou zyn! 't Gerecht gaf zelfs maeltyden als iemand ter dood gebragt wierdt (b): de ftraffen wierden geoeffend om 't gemeen te vermaeken. Dit zyn geen Brachmanen fprookjes, want men zag den fcherprigter op hoog bevel den misdadiger met één oor aen den gcefiel-pael klinken, en dan den dief zo lang trekken. tot het los was (c): ik beroep my ook op de dril-kouwen, wy hebben 'er nog, voor al in de kleine fteden waer de nieuwsgierigheid met niets beters te voldoen is, maer daer zy weg zyn, zal men waerfchynlyk geene nieuwen weer toefiellen. En wat was het Ordalium? al verwerpt men dat met H. de Groot niet geheel (d). Welk een begrip was dat waer door de waerheit ineen twee-gevegt beflift werdt, waer door dit als een Gcds-dienftig werk gehouden werdt? Of, liever moet ik vraegen, wat was
dat
O) ïie 't II. D. van 't mergh. d. Neder! Pas' fpreuke» L. T. (b) zie my in dijf. Inaug. de Carnifice. p. 42 (0 Decifien van den H, v. Holl. (d)de V- R. Cbr. I. §. 17.



( H3 )
dat voor eene wet die daer toe noodzaekte (_a)1 en wat die waer naer de manflag met geld werdt afgekogt (&) ? was de naeuwkeurigheid omtrent de boete van een dolg (leedflange en nageldiepe wond) pryflelyk? De fchraepluft alleen moet ja zeggen, maer een ander voor die winden danken, die zodanige befmettingen van onfe kuiten voerden. Op
dergelyke wyze verituifd het bygeloof, en de
onverdraegzaemheid in Godsdienft zaeken Ja
maer men is thans evenwel veel trotfcher, want eenen Penfionaris Vrouwe heette Joffer, en wie noemt men nu niet al Mevrouw? Dit is een van de zwakke bewyzen, en men heeft 'er hondert andere, maer zo het waerdig is, dat men 'er half ernftig op andwoort, dan is dit nu eene Vrouwe faut, daer het te voren die van ons was; althans ik heb brieven voor my aan den Erentfejle, wel geleerde, feer voorftenige ende befcheyden Heer, of aan den Eer waar digen, hooggeleerden, vromen, feer difcreten Heer A. Buchell Rechtsgeleerde en uytnemende Hiftorifchryver: en die wierden hem van Ampzing en Schriverius gezonden, die beide wel wiften wat iemand toe kwam. — Klim ik in de hiftorien hoger op, my komen de Chevallerie de
Lec-
(d) Brmquel. H. J. V. §. 2. W ^allca, I. 61. Bajuar. II. I. §. 4- Siecama ad LL. tris, XIX. de Parrkidio. zo. de Mcrdrito. Scbotau. Lè> V. Friesl. 193. 201. 233.^



C 114 )
Letïures, en Milites Clerici te gemoed (Y). —» wilde ik van de kruisvaerten gewaegen, hoe zouden zulken, die daer nooit iets van gelezen hadden , de handen te zamen flaen. —Men vergenoege zich dus, dat van my niet meer herrinnertwordt. Het is tog ook ftofs genoeg, om 'er een altaer voor dwaelingcn en de ergfle dwaesheid van opterigten. Ook verzoek ik myne Lezers, dat zy al 't geen ik uit die toneelfpelen te berdegebragt heb, zamen voegen, en daer uit den aert van de vorige Eeuw opmaclccn, want van my zou dit met zonder herhaeling kunnen gefchieden. Maer kom aen , ik ftae toe, dat de zeden van dien tyd daer mede niet overeenkomen, als men dan maer gelieft te herdenken, dat zulke fpelcn met verlof vertoond wierden, daer nu het minfle daer van niet zoa toegclaeten worden. En wat zullen hier die op antwoorden, welke het zeggen van Huydecoper (F) niet gewigtig agtcn, dat de Nederlandfche oor en tegenwoor&g meerder dan eertyds aan kuifche fchriftcn gewend zyn ? — Liefhebbers van mottoos ziet daerom , of voor dit fluk niet zeer wel zou gevoegd hebben, 't geen, ik weet niet van welk eenen vervalfcher van oude opfchriften, in fteen is naegelaeten (O- F&
(ei) Robertfon Hifi. of the R. of the Emp. Charles V. I. EE. (b) Opdr. v. Horat. XlH. CO by Crutcr. Infer.fp. XVII. 6. Reinef. V. 1.



FELIX. NIMIVM. PRIOR. AETAS
OMNIS. AETAS DE. SVO. TEMPORE. CONQVESTA EST.
En hier mede een einde maekende, zo befluic ik, dat. men nu beter leeft, dan te voren, en dat 'er na deeze Eeuw nog eene die befchaefder is wezen zal, waer in ernfh'ge zaken ernftig zuilen behandeld worden; de wetten daer zy tog zo heilig worden uitgevoerd, meer gezuiverd wezen; al wat daer in niet meer te pas komt overgeflagen zal worden,* gebruiken, die oudtyds plaets moesten hebben, maer heden niet, afgefchaft zullen
zyn; ik trek niet gaern Jlre-
pen in de plaets van woorden, doch hier kan ik my niet anders uitdrukken (a). — Mogt dan de Dvvingelandy der weelde ten onder gebragt zynde onfe koophandel in zynen vorigen luifter fchitteren! de landbouw bloeien! door die beiden de weetenfchappen en kunften voortgezet worden! die der fchilders te rug komen, der beeldhouwers in plaets van zich 't meeft omtrent eene tabaks-pop te-bepaelen, of kwakzalvers beeltenilïe, of eene enkele Flora, ftukken leveren aen die van Pigale, Goujon, Girardon, Bernini, Algardi, Miehei An~
gek
(*) ( Gothe) D. leiden i des junge» Werthers. II. XXII,
P a



( "O
gelo geJyk ! Mogelyk, dat de geleerde genoodichappen haer zullen voordeeltg zyn, met in plaets van een overlade penning, een eenvoudig marmer borftbeeld of basreliev van die, welke in eene nuttige ftoffe zich 't beft gekweeten zal hebben te laeten vervaerdigen.
Dan zouden ook met onze helden onze ftaetsmannen die de hooge poften, welke zy bekleedden meer luifter gaven, als zy daer van ontvingen; aen welkers harnas of ftatie tabberden nimmer een Vlok van eigenbaet hegten mogt, in onze haevens en opene plaetzen, of de raedzaelen geëerbiedigd worden: en zo veele beelden van geleerden, die wel eer als orakels van wysheit te pryk zaten, of nog overig zyn met het Rotterdamfche voor eerefpooren ftrekken. Hier door zou de goede fmaek ingevoerd worden, en men een onderfcheid zien tuflchen den jipollo van 't Vatikaen en een Roelands-klomp, daer de meefte nu die nog boven den anderen zullen ftellen, om dat hy naekt is. De Chineefche wanorde en Engelfche tuinen zouden voor de herftelde kunft van le Notre wyken. Men zou alleen fchoon noemen 't geen volgens voorfchriften van gezond vernuft, die zig op de natuur der zaek en ondervinding gronden, fchoon is. Dan zoudt gy, o nageflagtl eerft zien wat burgerlykc bouwkunde, en wie uw Bramante is; maer ook u verheugen, hoe gy van ons de andere



C«7>
re deelen daer van leeren konde. Dan zouden onze kruiers en zakkedragers in plaets van laffe teem als de Venetiaenfche Gondeliers wat beters zingen.
Ik gun u dan ook Handels, Piccini's (a), maer geene ontmanden; Garricken, Previlles, Oorvers, Spanjfteren, Sjermeszen, die Fraciujfen fcheppen, en veele Catoos die vreemde geleerden met zig brengen; Middletons, Gresham, Viners, die een loflyk gebruik van hunne fchatten maken. Maer byzonder gun ik, dat dit een goeden invloed op den redelyken Godsdienft hebben mag. Ik zeg, dat ik dit gun, maer daer is gelukkig niets, waer door ik belet zoude worden om het met Riedel en van Alphen (b) te voorfpellen. Dat boek wierd my eerft gebragt toen dit reeds by den drukker was; — Ik fpreek 'er dus van:
i
de Maen voltreckt haer ronden Wel twalcfmael in 't jaer, aen haer gety gebonden: De goude zon rolt eens in 't jaer den ronden kloot Des hemels om: maer hoe doordringende, hoe groot Is haere hitte en glans, by flaeuwe maene fchynen Qc) !
Wat ik bidden mag, leeft het myne tydgenooten, leeft het God-gewyde lippen, en gaet 'er my uit voor om dit alles te verhaeften.
Ca) Montesquieu de l. Espr, des Loix IV. Viri. (b) Theorie der fch. k. I. Inl. LXIX.H.O0 Vondel in Joannes. I. 397.