OUDE en HEDENDAAGSCHE
ALGEMEENE
WERELDLTKR
GESCHIEDENIS.
TWAALFDE DEEL.






oude en hedendaagsche
ALGEMEENE WERELDLYKE>
GESCHIEDENIS.
van den heer
Abt MILLOT,
Lid van de Academie der Wetenfchappen van Lions en Nanci,
VERVOLGD
i , door
W. E. CHRISTIANI,
Hoogleeraar in de Wyslegeerte, Welfpreekenheid en Gefchiedkunde te Kiel.
TWAALFDE DEEL.
HEDENDAAGSCHE GESCHIEDENIS.
Te HAARLEM,x
By J. L O O S e¥ E S, Ps, MDCCXCIII.
De aparte Titel beginnende Nieuwe algemene IVaereld Cefchiedenis weg te fnyden, by V gebruik van deezen titel.






HEDENDXAAGSCHE
ALGE MEENE WERELDLTKE
GESCHIEDENIS.
TWEEDE TYDPERK.
Van het begin des zevenjaarigen oorlogs * tot den vrede te Hubertsburg en Parys.
Fan het jaar 1756 tot 1763.
De Koning van Pruis/en was, geduürende den voorfpoed van de wapenen zyner Bondgenooten, bedacht, om den veldtogt te openen, zodra het faizoen zulks zoude toelaaten. Ter onderfteuning van zyne onderneemingen diende een nieuw verdrag met Engeland, te Londen geteekend, waardoor dit Hof aannam, den Koning van Pruisfen 670,000 ponden fterlings te bezorgen en ieder van hen zich verpligtte, buiten den anderen, geen vrede, te fluiten*
A De
II.
Tyopekk.
D:n 1 \de van Grasmaand,'s Konings van Pruisfen verdrag van onderftand met Engeland»



1
ALGEMEENE
li.
TYDPtRK,
In Lente maand.
Beleg van
Schweid-
tiiiz.
In den nacht van ade en ^de van Gras maand.
Storm op een Sterkte van de Vesting.
De veldtogc der Pruisfen zou een begin neemen mee het beleg van Schweidnitz, het welk den geheelen winter was ingeflooten geweest. In Breslau had men de beste fchikkingen gemaakt; maar de Generaal thierheim, door de Oostenrykers met een bezetting van 8000 man in Schweidnüz gelegd, was niet alleen overvloedig voorzien van alles, wat verëischt wordt, om een langduurige belegering uittehouden , maar had ook de Werken meer verfterkt en daardoor de plaats vaster gemaakt. De Koning rukte met zyne armée derwaards. De bende, tot het beleg gefchikt, beftond uit 5,932 man voetvolk en 3,769 man ruitery, allen bekwaam in den dienst. De loopgraven werden, byzonder tegen een Sterkte, geopend, en de Batteryen opgeworpen. Doch het altoos nog aanhoudend ruuw weer vertraagde het werk zodanig, dat de Artülery niet voor den 8/2e van Grasmaand kon beginnen te fpeelen. Het beleg fcheen derhalven zeer langduurig te zullen worden. De troepen leeden geweldig door de menigvuldige regens , en den Koning lag 'er zeer veel aan gelegen, de Vesting fpoedig te herwinnen. By deeze gefteldheid van zaaken maakte de Ingenieur, Kolonel balby, een ontwerp, om de Sterkte ftormenderhand inteneemen, en daardoor den Kommandant tot de overgaave te noodzaaken. De Koning gaf zyne toeftemming. De nacht tusfehen den 15de en 16de van Grasmaand werd ter uitvoering van dit voornee-



GESCHIEDENIS. %
neemen bepaald. Des morgens te twee uuren gaven 3 bommen het lein tot den ftorm en nog binnen den tyd van een half uur hadden de Pruisflfche Grenadiers met een gering verlies van 10 dooden, en 4 Officiers met 44 Gemeenen gekwetsten de Sterkte bemagtigd. De Kommandant kapituleerde nog denzelfden dag en gaf zich met zyne geheele bezetting krysgevangen over.
Geheel Silefiën was nu wederom in de handen van den Koning van Pruisfen. Het ftond aan hem, om zich, terwyl hy Silefiën en Saxen dekte, alleenlyk te bepaalen tot de verdeediging van zyne landen , of den veldtogt van nieuws met eenen inval in de O.istenrykfche landen te opmen. Een vreesachtige verdeediging voegde niet voor den onderneemenden geest van fredrik II. Indien de Koning daartoe had kunnen befluiten, zouden zyne vyanden voor de hand niets ondernoomen, cn dan eerst, wanneer zy zich volkomen in itaaC hadden gefield, zyne landen overftroomd hebben. Ondertusichen hadden de Oostenrykfche Provinciën niets geleden, en SiUfeën had alleen den last des 00; logs draagen , de Koning zyne magazyntn leêgen, en uit zyne kas alle de kosten des oorlogs goed maaken moeten. Over 't algemeen kon hy by een enkele ver weering nimmer iets winnen, maar wel zeer veel verliezen. Het verlies van eenen veldflag in Silefiën zoude van meerder nadeelige gevolgen voor hem geweest zyn, A 2 dan
II.
TydperS.
Den 16de van Grasmaand.
Sch'-V'idnitz gaat by verdrag over.



«
ALGEMEENE
ir. Tydperk.
j ] ] ( ]
dan wanneer hy by Weenen de geheele neerlaag had gekreegen.
Deeze befpiegelingen waren voldoende, om den Koning de voortzetting van eenen aanvallenden oorlog aanteraaden. Hy nam voor, om Moraviën tot een tooneel des oorlogs te maaken. Onder alle de Provinciën van het Huis van Oostenryk was geen één, die zyne onderneemingen meer kon begunftigen , dan Moraviën. Dit vruchtbaar land had , even als het aangrenfend' Oostenryksch Silefiën- in den tegenwoordigen oorlog, niet het minfte geleeden. Wanneer de voorraad in den winter verminderd was, dan naderde nu de tyd, dat 'er op het veld voerage kon opgehaald worden. En indien de armee zich tot den oogsttyd handhaafde , dan waren alle zwaarigheden weggenoomen. De ligging deezer Provincie maakte het gemakkelyker , den oorlog tot het binnenst gedeelte der Oostenrykfche Provinciën overtebrengen. Had de Koning het geluk gehad, eenen grooten veldflag te winnen , het zou moeijelyk gevallen zyn , Dm den weg naar Weenen voor hem te [luiten. En in dit geval zou, by den ivaarfchynelyken hertred der Oostenryk' rche armée naar den kant van den Donauïroom , Bohemen zonder alle befcherming ;ebleeven zyn. Doch ingevalle de Koling den flag verloor, kon hy veel genakkelyker naar Silefiën terug trekken, lan wanneer hy denzelven in Bohemen tad verlooren.
Ter-



GESCHIEDENIS. 5
Terwyl het fcheen , alöf hy 't op Bohemen had gemunt, trok hy de oplettendheid zyns vyands van de waare voorwerpen af, en viel door ecne zeer verhaaste marsen met zyne Hoofd armée in Moraviën. By deeze onderneeming vonden zyne ontwerpen den grootften tegénftand in Olmutz, een Vesting, die uit hoofde van haare voordeelige ligging en de uitgeftrektheid van haare Werken niet dan door een groote armée kan ingeflooren worden. In het vaste voorneemen om dezelve te belegeren , had hy geduurende den winter in alle de Vestingen van Silefiën tocftel daartoe gemaakt. De grootfte hinderpaal, de verre togt van 30 mylen, welken de Koning moest afleggen , vóór dat de Veld-Marfchaik d\un, die, om de Vesting te dekken, flegts 16 mylen had af te doen, waardoor zyne bedoeling kon verydeld worden, hem voorkwam, was uit den weg geruimd. Olmutz werd berend. De toeftel, om het beleg te beginnen, was gemaakt en de loopgraven werden geopend.
De Veld-Marfchalk daun, die een ontwerp van dien aart langen tyd ongelooflik geoordeeld en altoos nog gemeend had, dat het op Bohemen gemunt was, kreeg zodra geen bericht, dat de armée, voor de belegering gefchikt, met het vereischté gefchut en overige behoeften voor Olmutz was aangekomen , of hy kwam den Koning nader op de hielen , en nam zodanig eenen ftand, die hem in ftaat A 3' ftel-
II.
TVDPtRK.
De Koning van Pi nisfen valt in Moraviën.
In 't begin van Moeial aan d.
Beleg vaa Olmutz.
In den nachr Mislenen den ijftc en 28/?? van Bloeimaand.



II. Tydferk.
Het beleg fchytu liugduurlg te bullen worden.
6 ALGEMEENE
ftelde , de Vesting te hulp te komen. De Generaal marschall , Kommandant van Olmutz, deed de voorlieden gedeeltelyk flegten, gedeeltelyk afbranden, de Werken verbeteren , de nuttelooze inwoonert de Had ruimen en dezelve van vee en mondbehoefte overvloedig voorzien, en droeg over 't algemeen zorg voor alles, en wel met zo veel beleid, dat hy altoos van de goedkeuring zyner Meesteresfe en van de hoogachting des vyands verzekerd weezen kon, hy mogt nu de plaats behouden , of eindelyk genoodzaakt worden , om dezelve met roem te moeten overgeeven.
Alle deeze ornirandigbcden verzwaarden het beleg buitengemeen. Daarby kwam nog, dat 's Konings troepen en uitgeftelde posten van tyd tot tyd werden aangetast in veele kleine gevechten, die, fchoon de krygskans afwisfelde , nogthans altoos de maatregelen der belegeraais Hoorden; dat de ligte en meestal getrouwe troepen der Ooslenryk"rs, als een veilig Bolwerk, de tloof-armée omringden, het dcferteeren, als mede hetrecognosceeren der Pruis. Jen beletteden, en , terwyl zy nimmer iland hielden, en verjaagd wordende fpoedig wederkeerden, moeijelyk te verdry ven waren; dat de Pruisjifche armée het noodige voor haare bakkery , toevoer en oorlogsbehoeften van verre en altoos met moeite en gevaar komen laaten, als mede de ruitery van afgelegen plaatfen opnaaien en daardoor zeer verzwakken
moest;



GESCHIEDENIS 7
moest; dat de Veld-Marfchalk daun van alle deeze omftandigheden het beste ge- J bruik wist te maaken; dat de Koning alle de konstgreepen van een groot Legerhoofd vruchteloos te werk ftelde , om hem tot een gevecht te beweegen; dat de Graaf volftrekt niet genegen fcheen, om zyn zeker fpel tegen een onzeker te verruilen; en dat om alle deeze redenen de belegering van een langen duur worden zou.
Ondertusfchen waren ook de overige vyanden der Pruisfen niet werkeloos. De Ryks-armée , welke de zwaare wonden, by Rosbach ontvangen, geduurende den winter had zoeken te geneezen , begon zich wederom te beweegen. Zy had haare kwartieren genoomen in de Bisdommen Bamberg en" Wurtzburg, in de Vorftendommen Bayreuth en Jnfpach, als mede in de Opper-Palts. Men had alles gedaan wat mogelyk was, om zich wederom tot den dienst bekwaam te maaken. Het Keizerlyke Hof, beducht voor eenen inval in Bohemen van den kant van Saxen, oordeelde het noodzaakelyk, om zyne by de Franfche armée dienende troepen, gelyk ook de geheele Ryks-armée naar Bohemen te doen trekken, welke laatfte thans onder de bevélen van Hertog fredrik van Palts-Tweebrugge ftond, na dat de Prins van Hildburghaufen, te vreden met de eerlaurieren, in den voorigen veldtogt door hem verworven, het kommando had neêrcelecd. Den iQde van Grasmaand betrok h b A.4 de
u.
'YDl'ERK.
Nieuwe bevveegingen der Ryks-armee.



ALGEMEENE
Hl
Ti'DPEKK.
Den lUe van Bloei maand.
Gedrag van Prins;
HÏNDRJJt
omtrent de Ryksarmüe en onderaeemingen in Franken. Den 24/?e van Grasmaand.
Bamberg gaat over den 31 [Ie van Bloeimaand.
de armée het leger by Bayreuth, brak den 15de van Bloeimaand op naar Bohemen, en floeg zich eerst neder by Eger en ver. ■ volgens by Saatz. De Hertog van Tweebrugge , nu ook het kommando over de Oostenrykers in Bohemen overneemende, had een armée van 43 bataillons, 41 Grenadiers-kompagniën en 39 kompagniën Kroaten , 64 esquadrons Kurasfiers en Dragonders, en 15 esquadrons Hufaaren onder zyn bevél. Deeze overmagt kon Prins. Hendrik van Pruisfen, die het bevél voerde over 's Konings armée in Saxen , niet -ongerust maaken. Had hy by de eerfte beweegingen der Ryks-armée, zelfs onder haare oogen, 2200 geweeren, in Suhla gemaakt, door den Generaal meyer laaten wegneemen , hy verzuimde , na eenige verfterking bekomen te hebben, ook geen gelegenheid, om den vyand alle mogelyke afbreuk te doen. Bekend met de grondbeginfelen van 's vyands Generaals, befloot hy voordeel te doen met de gelegenheid , die' de vyand hem aan den kant van Franken daartoe aan de hand gaf; doch vooral het groote magazyn in Bamberg, gedekt door eenige Ryks-troepen , wegteneemen of te vernielen , en de Bisdommen Bamberg en Wurtzburg , door zwaare brandschattingen , zo veel zy konden opbrengen, de oorlogskosten mede te doen draagen. Hy liet door den Generaal driesen Bamberg opëifchen , dat zich wel dapper verdeedigde, maar nogthans weldra by verdrag
over?



GESCHIEDENIS. 9
overging. Men haalde zo veel brandfchatting op, als men krygen kon, en deed zich voor de rest gyzelaars geeven. De geheele voorraad van meel en voeragie werd mede genoomen, of prys gegeeven of bedorven. Het platte land moest zwaare geldfommen betaalen en de ftrooperyën der Pruisfifche ligte troepen verfpreidden een algemeenen fchrik over den Frankifchen Kreits.
In Bohemen werden 's vyands troepen, waar zy zich ook maar vertoonden , door de benden, die Prins hendrik uitzond, in veele kleine gevechten mede ontrust. Ondertusfchen bleef de armée van den Hertog van Tweebrugge , gerust in haar leger by Saatz ftaan, lcheen vast beflooten te hebben , zich alleen tot de verdeediging van Bohemen te bepaaïen , en de hoop te koesteren, dat de inval der Rusfin in 's Konings Duitfche Staaten baar gelegenheid geeven zou, laurieren te plukken, zonder daarby de handen met bloed te bevlekken.
Aan de andere zyde vluchtten de Franfchen nog al geduurig voor Hertog ferprNAND, Dit zo fchrander als onderneemende Legerhoofd was wel buiten ftaat, om hen den hertred over den Rhyn aftefnyden, maar volgde hen op de hielen en maakte zich gereed, om insgelyks deeze rivjer overtetrekken. Zyn oogmerk was, den oorlog al meer en meer van Duitschland te verwyderen, denzelven nader aan de Franfche grenzen overteA 5 bren,
it.
ÏYUPERK,
Zyne bedryven in Bohsmen.
1
Onderneemingenvan Hertog
FERD1NANIJ
tegen de Franfc 'icn,



II.
Tydperk.
In den nacht tu5fchen den ïfte en irte van Zomer, maand.
Overtogt der voor hoede van Hertog
ferdinand
over den Rhyn%
10 ALGEMEENE
brengen en tevens den Prins van Soubtse in een onderneeming tegen Hesftn-Casfel te keer te gaan.
Den Graaf van clermont fcheen de overtogt over een zo breed en diep water, als de iRhyn was, zo veele zwaarigheden in te hebben, en zyne fchikkingen, den vyiind alle diergelyke onderneemingen te beletten , zo voldoende , dat hy by het bericht van 's Hertogs optogt en deszelfs verfchyning by Emmerik, niet eens noodig oordeelde, zyne troepen in groote benden byëen te trekken, maar zich alleen vergenoegde met de aan den oever uitgeftelde posten te verfterken, Zyne troepen kantoneerden in de fteden Cleef, Calkar enXanten, neemende al het mogelyk gemak, zonder in 't minfte voor eenen overval beducht te weezen. Kleine posten Paarde- en Voetvolk moesten de beweegingen des vyands befpieden. De voorhoede der verëenigde armée rukte voort tot aan het Tolhuis. De Erfprins van Brunswyk trok , om den overtogt te dekken, met eenige 100 vrywilligers van de Infantery en vier Hukken kanon in fchuiten den Rhyn-ftrooom over; 300 vrywilligers van de Pruisfifche Dragonders en Hufaaren volgden hem. De posten van den vyand werden overhoop geworpen en terug gedreeven. Ondertusfehen werd de overtogt voortgezet, en tegens den middag was de geheele armée aan den overkant van de rivier. De Hertog van Holftein trok met de
Pruis-



GESCHIEDENIS. n
Pruisfifche Dragonders en Hufaaren tot by Cleef. De Erfprins drong al verder door; en de Franfche Generaal villemur zag zich genoodzaakt Cleef te verlaaten en tot by Calkar terug te trekken.
De brug by Herren was nu tegens den ] avond mede gereed, en de armée onder ' het bevél van Hertog ferdtnand , die 1 tot nu flegts met vaartuigen had kunnen | overgezet worden, ging nog in den nacht \ met gefchut en pakkaadje over. De brug werd afgebrooken en den ftroom op, naar Rees gebragt, ten einde een nader gemeenfchap te onderhouden met de troepen aan den rechter oever des RhynJlrooms. De armée trok al verder op. De Graaf van clermont, dan eerst bedacht op middelen , om een volflaagen neêrlaag afteweeren , wanneer hy de gevolgen van zyne zorgloosheid reeds ondervond, zond bevél op bevél aan zyne tusfchen de Maas en den Bovenrhyn ftaande troepen , om yoorwaards te marfcheeren ; doch alles was vruchteloos. Niets was in ftaat, om Hertog ferdinand tegen te houden, wiens overige benden, zo veel daartoe bevél hadden, nu ook den Rhyn overtrokken. Gekweld door geduurige bekommeringen en befluiteloos, veranderde Graaf clermont van (rand, verloor eenen voordeeligen post by Klooster Kempen, welken hy echter niet behouden kon , trok met veel haast naar Mbtrs en van daar over Creyeld en Urdingen naar Nays terug. p „ Met
II.
'ydpeük.
)en 2de 'anZomernaand.)vertogt Ier arm de ran Herog ff.rdi<and over Jen Rhyn.
Den i \de vanZomermaand.Hertred van Graaf
clbrmont
tot by Nuys.



ia
ALGEMEENE
li.
Tydpeuk,
Hy rukt
wederom
voor.
waards.
Den 19de vanZomermaand.
Hertog
F£RI)II\'AND
trekt hem te gemoet.
Graaf
ólermónt
verkiest nu 's vyands aanval af i tewachten.
„ Met verbaazing (aldus drukt zich een „ uitmuntende fchryver uit over ferdi„ nand's overtogt over den Rhyn,) zag „ de vuige vleyër by een voorig geflacht „ den onbelemmerden overtogt van den „ Franfchen Monarch over den Rhyn,
aan het hoofd van een magtige armée. „ Wy zagen den overtogt van Frankryk's j, vyanden in het gezicht eener armée „ deezer Natie 50,000 man fterk. Dit j, was een daad, die door geen welfpree-
kendheid behoeft opgeveizeld te wor„ den."
Eindelyk begreep Graaf clermont wel, dat het geduurige terug trekken , dat de verdeediging alleen den vyand niet konden keeren , en befloot derhalven tegen den vyand optetrekken. Graaf st. germain moest met io,oco man tot by Cre■feld voortrukken. De geheele armée volgde hem en legerde zich achter eenen zwaaren en hoogen wal , aan wederszyden door breede en diepe gragten ingeilooten , tusfchen Vicheln en Anradt.
Hertog ferdinand zulks verneemende, trok terftond den Graaf te gemoet, om hem te toonen , hoe genegen hy was, de zaak af te doen. Hy trok met zyn leger op en floeg zich neder tusfchen Kempen en Hulfm, recht in het gezicht ier Franfche armée
Deeze onverwachte vertooning maakte 30 den Graaf van clermont denzelfden ndruk, welken, volgens het verdichtfel ier ouden, het hoofd van Medufa maakte



GESCHIEDENIS 13
te op alle de genen , die hetzelve aanfchouwden. Hy was als verftyfd en roereloos , gaf alle gedachten op eenen aanval geheel op, riep den Graaf st. germain terug, en wilde den vyrind ftaande inwachten. In dit voomeemen werd hy geftyfd door zynen goeden ftand, die hem in het denkbeeld bragt, dat de Hertog hem volftrekt niet kon aantasten , zonder een volflaagen neerlaag te krygen. En het was wezenlyk zo, dat niet alleen de evengenoemde wal, maar ook zyn ftandphatshem zeer veel veiligheid toebragt. Want tusfchen Creveld en den wal was maar een enkele vlakte, alwaar het kanon kon gebruikt worden, en was voor het overige als bezaaid met gragten, tuinen , haagen , enkele huizen , kreupelhout en andere hinderpaalen , die het indringen ten uiterfte moeijelyk maakten. Alle deeze natuurlyke beletfllen had de Franfche Bevelhebber door verhouwingen, fchanlen en gefchut vermeerderd. Het fcheen niet mogelyk , de armée in het front aantetasten ; alzo de rechter flank door een groot moeras, en de linker door bosfchaadje en moerasfen gedekt was. De Graaf van clermont , overtuigd van de onmogelykheid in de flank aangevallen te kunnen worden, dacht, dat 'er de Hertog ook van moest overtuigd weezen.
Deeze Vorst verwachtte nu indedaad aangetast te zullen worden; doch bemerkende , dat de vyanden daartoe niet genegen fcheenen, befloot hy, in fpyt van
hun-
IL
Tydperk.
Hertog
FERDINAND
neemt1 het beOuitvden vyand aantetasten.



*4
ALGEMEENE
li.
TYDPEliK.
Veldflag by Oei cld den 2}fie van Zomer maand, en groote overwin der Geallieerden.
hunnen voordeeligen ftand , op hen aan. tevallen. De i^fte van Zomermaand werd tot dit groote Tremfpel bepaald. De Hertog verdeelde zyne armée in drie af. zonderlyke benden. De eerfte, of den rechter vleugel voerde hy zelf aan, hebbende den Erfprins van Brunswyk en den Hertog van Holftein by zich. 'De tweede of het midden ftond onder de bevelen van Generaal oberg , en de derde bende, of de linker vleugel werd aangevoerd door den Generaal spörke.v. De eerfte zoude het hoofdplan van den Hertog uitvoeren met de linker flank van den vyand te omcingelen en hem vervolgens in deeze flank en in den rug aantetasten. De twee overige benden zouden ten deele deezen aanval onderfteunen , ten deele ook 's vyands oplettendheid daarvan aftrekken.
Vry lang rukten de Geallieerden, bedekt door bosfcha'adje en boerfchappen, ongemerkt voorwaards. Het w.is reeds tien uuren des morgens, toen Graaf CLtRmont ontwaarde, dat de vyünd in aantogt was. Hy deed terftond de armée onder het geweer komen , en fchaarde dezelve in flagörde. De marsch des Hertogs, op" Anradt gericht, ontmoette oneindig veeie zwaarigheden : bosfcbaadjen, waarïn flegts vier man in front konden marfcheeren, plaatfen, alwaar het volk één voor één door de deuren der huizen en hutten kruipen , gragten en heiningen, waar de Ruiters overfpringen',
on-



GESCHIEDENIS. 15
ongebaande wegen , die de Artilleristen eerst met fpaden en houweelen effen maaken moesten, en eindelyk nog een enge weg , daar de geheele armée man voor man moest doorgaan. Doch alle deeze zwaarigheden werden overwonnen en tef gens den middag was de armée by Jnrad en joeg den vyand het dorp uit.
Met verwondering merkte de Graaf nu eindelyk, waar het wezenlyk op gemunt was, en zond 15 bataillons af, om het bosch aan de linker flank te bezetten, en 30 esquadrons om het voetvolk te onderfteunen. 't Begin van het gevecht werd. gemaakt met een fterk en welgere. geld kanon-vuur , en tegelyk rukten de Generaals oberg en spörken tegen den vyand aan. Doch de ftand der Franfchen in het bosch maakte eenen naderen aanval noodzaakelyk. De Erfprins van Brunswyk drong, aan het hoofd van het voetvolk met eenen onbezweeken moed het bosch in. De vyand deed by eenen zeer voordeeligen ftand een dappere en hardnekkige tegenweer. Drie uuren vuurde men uit het zwaar gefchut en klein geweer onafgebrooken, vóór de vyand uit het bosch kon verdreeven worden. Toen hy eindelyk begon terug te deinzen, gaf de Hertog bevél aan zyne Ruitery, om doortebreeken en de Franfche Kavallery aantetasten, die in -vollen galop aanrukte, om haar geflaagen voetvolk te ontvangen. Tevens ontbood hy drie bataillons Hannoverfchen van den rechter vleugel
II.
Tydferk.



15
ALGEMEENE
H.
Tydpeuk.
i
gel herwaards, om de Ruitery te onderfteunen.en den vluchtenden vyand in de flank te vallen. De Kolonel van bandemer wierp met drie esquadrons Dragonders, den engen weg door getrokken zynde, eenige esquadrons van den vyand overhoop. Doch het gevecht was te ongelyk. De vyand van zynen fchrik eenigzins bedaard, dreef de Dragonders met veel verlies wederom terug. Intusfchen waren 'er ook drie, bataillons Hannoverfchen aangekomen, die in de vlakte aanrukten, om de Dragonders by te fpringen. De Franfche Karabiniers kwamen in vollen galop aan, om op dezelven in te houwen. De bataillons lieten dezelven met een verwonderenswaardige bedaardheid tot op twintig flappen naderen, en vuurden 'er zo ysfelyk op , dat zy over eikanderen vielen en met de grootfte wanorde de vlucht namen. Een esquadron brak door , maar het moest zulks duur betaalen. Het werd, bebalven eenige weinigen, geheel vernield. Geduurende dit gevecht was de overige Ruitery der verëenigde armée mede den engen weg door getrokken en ging op de Franfche Kavallery met zuik eene woede los, dat deeze in één oogenblik genoegzaam overhoop geworpen en geheel verftrooid werd. De Graaf gisor deed alles , wat hy kon, om de orde te herftellen; doch vruchteloos. Hy werd zelfs het flagtofter van zynen moed en doodelyk gewond.
1 De



GESCHIEDENIS. 17
De Infantery der verëenigde Armée den vyand uit het bosch verjaagd, en zich wederom berfteld hebbende trok op, om op 's vyands voetvolk aan te vallen, dat ter onderfteuning aangerukt was. De Generaal oberg was mede by Hukesmey voortgerukt, en de Generaal spqrken hield 's vyands rechter vleugel door een zwaar en welbeftierd kanon-vuur in bedwang en werkloosheid. Nu verlieten de Franfchen, van vooren door oberg en in den rug en in de flank door de bende van den Hertog aangetast, hunnen post. Des avonds tegen 6 uuren rukte eindelyk de verëenigde Armée nog verder voort, om den vyand den laatften flag toe te brengen. De Graaf van clermont, die zyn voetvolk geflaagen en in de grootfte wanorde terug deinzen , zyne Ruitery verftrooid en vernield zag, vond niet geraaden, om het uiterfte af te wachten, maar .trok tegen den avond naar Nuys en van daar naar Wohringen terug. De gealliëerde Armée was. door den bezwaarlyken marsch en het langduurig gevecht te vermoeid, om den vyand met nadruk te kunnen vervolgen. De Hertog gaf hem nog eenige kagen uit zyne Artillery mede op weg, en de Armée nam haare legerplaats op het flagveld, het welk zy na zo veele hinderpaalen met onvermoeide dapperheid had bevochten.
Het verlies der Franfchen bedroeg 7000 man, waaronder een groot gedeelte van hunne beste troepen was. Doch het al B Ier-
II.
Tydpekk.
Graaf
clermont
trekt terug.
Groot verlies der Fraiil'chen



i8 ALGEMEENE
li.
Tydpekk.
vooral ook door den dood van Graaf gi-
sor. ~~
lerbitterst en voor Frankryk, ja zelfs voor den vyand aandoenlykst verlies, was dat van den Graaf van gisor. Deeze jonge man, eenige zoon des Hertogs van belle-isle, nog niet boven 26 jaaren oud, de laatfte fpruit van een der edelfle gedachten, opgevoed met eene zorgvuldigheid, welke een tedere, braave en kundige Vader befteeden kan aan eenen zoon van buitengewoone begaafdheden, alleen gefchikt en bekwaam, om de eer van zyne familie te handhaven, verëenigde met de fynfte zeden de zuiverfte zedelyke grondbeginfelen, waardoor hy de hoogachting van het Hof, van de Armée en het Vaderland wegdroeg. Hy kende en beminde alle takken van konften en weetenfchappen en was zeer bedreeven in de Staat- en Krygskunde. Hy had alle de dcelen van Europa gezien, en, wars van de gewoone vvaanwysheid en vooröordeelen zyner Natie, Hoven en Natiën met een oordeelkundig oog onderzocht. En alzo hem, om aan de verwachting zyns Vaderlands te beantwoorden , niets ontbrak, van beoefenende kundigheden en ondervindingen in de Krygskunde: onttrok hy zich aan de armen van eene beminnelyke gade, erfgenaame van eender voornaamfte Huizen, waarmede hy onlangs eerst gehuuwd was, betrad de loopbaan van eer en gevaar, en werd in zynen eerften veldtogt, aan het hoofd van zyn Regiment, 't welk hy door zyn eigen voorbeeld met eenen ongeloofFelyken
moed



GESCHIEDENIS. 19
moed bezielde, doodelyk gewond. Hj overleed kort daarna te Nuys in de armer van den Erfprins van Brunswyk, die hen op zyne reizen had leeren kennen en zeer veel achting voor hem had. Deeze jonge Held, aangedaan over zyn treurig lot3 weende by zyn graf als by het graf eens broeders. De ongelukkige Vader zag zyne huisfelyke droefenis met de openbaare 'rampen verëenigd, en de traanen van zyne familie vermengden zich met de traanen zyns Vaderlands.
Naar het oordeel van een krygskundig Schryver was het denkbeeld des Hertogs, om met drie onderfcheiden en verre van elkander verwyderde benden op den vyand aan te vallen, niet alleen nieuw en ftout, maar ook overëenkomftig met de grondbeginfelen des oorlogs en der voorzichtigheid, en een van de fterkfte trekken in het karakter van deezen Held. Ook was de keer, welken het gevecht telkens neemen kon, zo duidelyk voorzien, alle de verrichtingen der afzonderlyke deelen zo naauwkeurig bepaald, alle beweegingen zo gepast, en met zo veele'eenftemmigheid en orde uitgevoerd, dat de Armée geleek naar een Machine, die tot de kleinfte deelen toe in de uiterfte volmaaktheid bewerkt was. Het geluk vond geen gelegenheid, aan zyne grilligheid een offer te brengen, en de overwinning verklaarde zich voor de party, die wysheid by de fchikking, met moed én bekwaamheid by het uitvoeren paarde.
B 2 Dee-
II.
Tydperk.
1
Wyze maatregelen desllertogs in den ilag by CV evf/ifen derzei ver voortretfelyke uitvoering. ..



2o ALGEMEENE
li.
Tydpeuk.
Den i%fle van Zomermaand. Ruremondegaat over.
Als mede
Dmfel-
dorp.
Deeze overwinning, hoe luisterryk ook, was evenwel niet beflisfend, zo lang als We/el nog in de magt der Franfchen was, te! meer, omdat de Franfche Armée, op de grenfen van haar land, zeer fpoedig kon verfterkt worden. Ondertusfchen verzuimde de Hertog niet, van de behaalde voordeden gebruik te maaken. De Erfprins van Brunswyk ging voor Ruremonde. De Bezetting werd een vryë aftogt toegeftaan en zy gaf de plaats over met alle de magazynen. Dusfeldorp werd mede ingeflooten en befchooten. DeKeurpaltfifche Gouverneur deezer ftad, de Baron isselbach, die buiten de toeftemming van zynen Meester de ftad niet onder de voeten wilde laaten fchieten, verzocht aan zyn Hof om bevelen, hoe zich te gedraagen, en gaf de ftad by verdrag over op de voorwaarde van een vryën aftogt der Bezetting, doch met achterlaating van alle ter verdeediging van de vesting behoorende Artillery, geweer, oorlogs-behoeften en magazynen. Deeze verovering was van veel belang niet zo zeer wegens de fterkte van de plaats, als wel veel meer, omdat zy den Hertog de gemeenfchap met beide de oevers van den Rhyn bezorgde, en een groote hinderpaal was voor de Franfchen, indien hy, door eenen ommekeer van krygsgeluk, tot een hcrtred zou genoodzaakt worden. Indedaad deed hy ook We/el, waarin 4500 Franfchen lagen, door een bende van eenige duizend man berennen.
Het



GESCHIEDENIS 21
Het verlies van het gevecht by Creveh was van dit gevolg, dat het Franfcht Hof den Graaf van clermont terug riep, en het kommando over de Armée aan den Marquis van contades opdroeg. Den 7de van Hooimaand nam de Graaf affcheid van de Armée, vertrok naar Parys, werd een voorwerp van befpotting in deeze ftad, door rymelaars (*) en bleef in de gunst van den Koning.
Geduurende de gelukkig geflaagde onderneemingen van Hertog ferdinand had de Koning van Pruisfen de belegering van Olmutz, in weerwil van alle hinderpaalen, ftandvastig voortgezet. De VeldMarfchalk daun oordeelde 's Konings oogmerk niet beter te kunnen verydelen, dan door hem den toevoer af te fnyden. Hy had vernoomen, dat 'er 3 tot 4000 wagens, onder welke alleen 818 met ammunitie en andere behoeften voor de Artillery, en de overigen met leeftogt, monteeringen en geld gelaaden waren, onder een ftcrke bedekking uit Silefiën komen zouden. De Generaal lauoon moest zich derhalven langs eenen omweg overMwglitz met den Kolonel lanius verëenigen en de wagens inwachten; aan de andere zyde moest de Generaal ziskowitz de Mo. ' '*ó*'* *'* •.: - ra-
(*) By voorbeeld:
Moitié cafque, moitii rabat, Clermont en vaat bicn un autre. 11 prcche comn.e un Soldat, Et fe bat comme tin apótre.
B 3
! ir.
Tydperk.
DeMarquis van contades neemt het kommandoover in plaats van Graaf
clermont.
DeOosten-
rykers lig-
ten een.
zwaar
Pruisflsch
transport
op.



22 ALGEMEEN E
ii. i
TrDPdRit. i
Den i6/?e van Zomermaand.
Den i8y7^ van Zomermaand.
■awa overtrekken, zich by«Prerau by den 3eneraal st. ignon voegen, en vervolgens in het boschachtig -gebergte by AltLiebe zo lang fchuil houden, tot dat hy gelegenheid vinden zoude, den toevoer :e overvallen. Ondertusfchen poogde de Veld-Marfchalk door allerlei geveinsde fchikkingen, alsöf hy den Koning flag wilde leveren, en door andere bowecgingen de marsch van den Generaal ziskowitz te verbergen, en den Koning door de vrees van aangetast te zullen worden, te beletten , om het verwacht Transport meerder troepen te gemoet te zenden.
Het gehecle Transport by Troppau vergaderd zyndc, bcgoÊ de Kolonel van mosf.l, die hetzelve geleidde, de marsch, die uit hoofde van de zeef flegte, door de menigvuldige rytuigen uitgeholde en van den regen bedorven wegen zeer bezwaarlyk was en niet fpoedig voortging. De Kolonel moest derhalven den ijjie van Zomermaand halte houden, om de terug geblecven rest in te wachten en evenwei was het niet mpgelyk, om meer, dan twee derde gedeelten van den geheelen trein onder zyn geleide te brengen. Den volgenden morgen floeg hy wederom op weg zonder naar de achtergebleeven wagens te kunnen wachten. Inmiddels was de Generaal laudon voortgerukt en had alle de hoogtens, van waar hy den engen weg tusfchen Bautsch en Alt-Liebe bereiken kon , bezet; en deezen weg moest dc trein noodzaakelyk door. De Kolonel
mo-



GESCHIEDENIS. 23
mosel ontdekte den vyand, befloot denzelven aan te tasten, drong, in weerwil van het fterke Kanon-vuur, den engen weg door, verdreef de Kroaten en de Hongaarfche Infantery uit het bosch, veroverde een fterke Battery, door den vyand op een hoogte opgeworpen, en noodzaakte door een hardnekkig hevig gevecht den Generaal laudon, met verlies van eenige ftukken Kanon en 500 man aan dooden, gekwetften en gevangenen, naar Bahrn terug te trekken. De Kolonel mosel kon den vyand niet vervolgen, maar had werks genoeg, om de wanorde te verhelpen, waarin de trein geduurende het gevecht geraakt was, terwyl de boeren op den eerften Kanon-fchoot reeds het baazepad hadden gekoozen.
De Koning had evenwel den Generaal zïethen, met een aanzienelyke bende, het Transport te gemoet gezonden, die zich denzelfden avond nog met den Kolonel mosel verëenigde; doch de wanorde en verftrooijing van den trein en de knechten noodzaakten hem, den geheelen volgenden dag ftil te blyven liggen, tot dat door uitgezonden Hufaaren alles wederom byëen gebragt en herfteld was. Deeze vertraaging begunftigde de oogmerken der Oostenrykers. De Generaal ziskowitz won daardoor tyd,- nader aan te rukken en zyne bende in dè bosfehaadje ■tusfchen de ftad Liebe en ï)orpftddfel te verbergen. Met het aanbreeken van den dag floeg de trein weder op marsch naar B 4 ' Dom-
II. .
Tydferk.
/
Den ?,o[le van Zomermaand.



24 ALGE M EENE
ii.
Tydpêrk.
Dornftiidfel. Naauwlyks waren 'er 120 wagens den engen weg door getrokken, toen de vyand voor den dag kwam, een hevig vuur uit zyne Artillery op den ingang maakte, eenige paarden dood fchoot en den geheelen trein daardoor den voortgang belettede. Generaal ziethen viel oogenblikkelyk op den vyand aan;' het gevecht fcheen in den beginne een voor hem gelukkigen keer te willen neemen : doch de Saxifche Dragonders, de bosfchen uit komende, bcfprongen de Pruisfen van agteren en van vooren. De Generaal zisKowlTz fchoot met zyne geheele magt toe en vuurde op de Wagenburgs der Pruisfen. De Generaal laudon kwam mede wederom te voorfchyn en tastte het Transport van de andere zyde aan. Het gevecht was hardnekkig. De Pruisfen verweerden zich dapper; en evenwel werd de Generaal zrETHENafgefneedenen moest, onder een geftadig vechten, naar Troppau terug trekken. Het grootfte gedeelte der wagens viel in de handen der vyanden. Gelukkig had de Generaal ziethen de wagens met geld laaten vooruit ryden, die derhalven nog behouden bleeven. Van den moed, die de Pruisfifche troepen bezielde, getuigt onder anderen ook het gedrag der nieuw aangeworvenen van het Regiment van Prins fekdinand, die nog nooit den vyand onder de oogen hadden gezien. Nimmer vochten de Spartaanen en oude Romeinen met meerder onvertzaagdheid voor hun Vaderland, dan deeze
bloei-



GESCHIEDENIS. 25
bloeijendc jongelingen van 17 tot 2ojaaren. Vast beflooten hebbende van zich toe hun laatfte oogenblik toe te verweeren , namen zy meestal benevens hunnen aanvoerder, den Kapitein pirCh, hunne behaalde laurieren op de plaats mede in het graf. Van 900 man werden flegts 65 gevangen, en eenige weinige gekwetften kwamen terug te Troppau; alle de overigen lagen dood in hunne gelederen. Zy hadden met zekeren Spanjaard na den flag by Rocroi op de vraag: hoe fterk zy geweest waren? kunnen antwoorden: zo veel als 'er dood en gevangen zyn. Volftrekt was dit verlies niet door eenen misflag der Pruisfifche benden en hunner Bevelhebberen veroorzaakt; maar de overmagt der vyanden was te groot, en de omftandigheden te ongunftig, dan dat zy een goeden uitflag konden verwachten , zelfs al hadden zy niet tegen Legerhoofden , gelyk laudon en ziskowiïz waren, behoeven te vechten.
Middelerwyl was daun , niet buiten vrees, dat de aanflag wel kon mislukken, nader op Olmutz aangerukt. De Koning van Pruisfen kreeg wel tyding van het eerfte gelukkig gevecht en van de komst der Transport-wagens tot op den halven weg tusfchen Bautsch en Darmftadfel ,• doch hy vond zich ook in zyne hoop, dat de geheele toevoer nu onverhinderd by de Armée zou aankomen , welhaast te leur gefteld, toen hem het bericht van het laatfte ongelukkig geval gebragt werd.
B 5 Hei
11.
Tydperk.



11.
Tydpekk. De Koning neemt het befliiit,om het beleg vanÖ/mutz op te breeken, en naar Bohemen terug te trekken.
i t ] 1 1 ] I c i
J
<
d
26 ALGEMEENE
Het onmiddelyk gevolg daarvan was zyn befluit, om het beleg van Olmutz op te breeken. De hertred was noodzaakelvk, maar gepaard met verbaazende zwaarte! heden. De Armée, belaaden met den geheelen trein van gefchuc en krygsbeholften, met alle de wagens, die zy voor den leeftogt noodig had, en met een menigte van pakkaadje, kon geen anderen weg neemen, dan over hooge gebergtens en een keten van enge pasten. In het land, dat zy moest door trekken, was geen magazyn, de voorraad by het beleg van 01 mutz meest verteerd en aan den kant van Opper-Silcfiën ftond de vyand zo voordeehg geposteerd, dat haar moed haar fle<rts een onvermydelyken ondergang zoude berokkend hebben. Doch de Koning, die, selfs in den hagchelykften toeftand, nimmer zyne tegenwoordigheid van geest verloor, ontdekte door zyne gewoone tehranerheid welhaast eenen misflag, welken ie Veld-Martehalk daun by alle deszelfs bekwaamheid had begaan, te weeten, dat le weg naar Bohemen geheel open en het and zonder alle verdeediging was. Hy >efloot derhalven naar Bohemen terug te rekken, aldaar op 's vyands kosten te eeven, en verder zyne maatregelen te 'eraamen naar den keer, welken de onerneemingen van zyne overige Armeeën i P ommeren en Saxen zouden neemen )oor deezen ftouten ftap onthefte hy •tuften van den Jast des oorlogs, veran. erde alle de ontwerpen der vyahdelyke
Ge-



GESCHIEDENIS. 27
Generaals in droomen der verbeelding?kracht, ontwrong hen de vrucht van allen hunnen moeijelyken arbeid, en vernederde hen daardoor, dat zy ,. by alle hunne behaalde voordeden, den roem, de landen van hunne Meesteresfe van den vyand te bevryden, met de Rusfen moesten deelen. *
Den dag vóór het opbreeken van het I beleg van Olmutz kanonneerden de Pruis- v fen fterker dan ooit, en deeden daardoor fc niets minder, dan een fpoedigen aftogt c vermoeden. Maar in den nacht floeg de c geheele Armée naar Bohemen op weg, en J won de Oostenrykers .eene geheele j marsch af. De Koning rukte, in fpyt , van de uiterfte poogingen der vyanden, 1 om hem te achterhaalen en op zyne | marsch te ontrusten, in Bohemen, bemag- : tigde hyeen groot magazyn te Leutomifchel, . verfloeg eenige Oostenrykfche benden, die hem wilden tegenhouden, en kwam eindelyk met alle zyne zieken en gekwetften, met alle de pakkaadje, met al het zwaar gefchut en de geheele oorlogsbehoefte te Koningsgratz, èen der gewigtigfte plaatfen in Bohemen aan. Hoewel 'er nu verfcheidene fchermutzelingen voorvielen , en eindelyk de Pruisfifche en Oostenrykfche Arméeën zo kort by elkander ftonden, dat de Pruisfen in hun leger de Compagnie-ftraaten der Oostenrykers onderfcheiden konden, was het evenwel niet mogelyk, den Veld-Marfchalk daun tot een gevecht te beweegen. De Koning
zou
II.
i.'DP£RK.
ien ifle an Hooilaand.Heteleg van Hmutz pgebrooen tus:hen den fte en ide an Hooinaand.tfarsch der 'ruisfen iaar Bohefien.Jen 5de ?an Hooi. naand.
Den 11de van Hooimaand.De Koning kan daun tot geen gevecht beweegen en zyn vast leger niet aantasten. Hy neemt



2 8
ALGE MEENE
II.
Tydperk. het befluit om Bohemen te ver laaten en tegen de Rusfen or. te trekken,
Den i6fte van Hooimaand. Hy breekt op, en trekt naar Silefiën.
Sterkte der Rusfen onder fermor.
1758.
De Pruisfen houden Straalfond en Rugen ingeQooten.
Den e^de van Louwmaand. < 175».
zou hem gaarne, onaangezien de groote overmagt, aangetast hebben, zo niet zyn > ftand alle de hoop op de overwinning verydeld had. De legerplaats van daun, door de natuur reeds onöverwinneiyk gemaakt , was door de werkzaamheid van zynen Generaal - kwartiermeester lascy een vesting geworden. Vermits nu de Koning, na het zorgvuldigst onderzoek, bevond, dat hy 'er volftrekt niets tegen onderneeraen kon, en 'er ook berichten kwamen van den inval en verwoestingen der Rusfen in de Nieuw-Mark, befloot hy Bohemen te verlaaten. Hy brak met zyne Armée op, en trok met dezelve, hoewel overal van den vyand verzeld en ontrust, naar Silefiën, om van daar zynen togt tegen de Rusfen te aanvaarden.
De Rusfifche Armée, die reeds in Louwmaand onder de bevelen van Generaal fermor in Pruisfen gerukt was, en nu ook 's Konings duitfche Staaten zoude bezoeken , was ten minften 70,000 man fterk, en in Sprokkelmaand voor 't grootfte gedeelte reeds byëen. De Pruisfifche Armée in Pommeren, onder Generaal lehwald had haare Winter-kwartieren in Zweedsch-Pommeren tot aan de poorten van Straalfond, en hield de Zweeden in deeze ftad en op het eiland Rugen zo goed als seleegerd. De Pruisfifche troepen nadien de fcbans by het veer van Anklam by /erdrag ingenomen. De Hertog van Hollein breidde zich uit in het Meklenburgche, belegerde Rostok en JVismar, en
floot



GESCHIEDENIS 29
floot schwerin in, tot dat hy zich met zyne troepen by de verëenigde Armée voegde. Het land moest zwaare krygsfchattingen en leveringen opbrengen. De Pruisfen en Zweeden bleeven den geheelen winter zo gerust, dat 'er zelfs geen kleine gevechten voorvielen. Het beleg en de verovering der Pernamunder-fchans en een aanflag der Zweeden, om deeze fchans te overrompelen, die in begin van Grasmaand ondernoomen, doch mislukt was, zyn de eenigfte gevallen, die waardig zyn, verhaald te worden. By het beleg muntte de Zweedfche Bezetting zeeluit. Door een gloeijende kogel geraakte het dak van hun Kruid-magazyn in brand; en terwyl men fchikking maakte, om te blusfchen, liepen de Zweeden in den kelder, haalden de kruidvaten daar uit en wierpen ze in 't water.
Graaf dohna, die het kommando over de Pruisfifche Armée in Pommeren had overgenomen, nadat lehwald hetzelve wegens zynen ouderdom en ziekelyke ligchaamsgefteldheid, in 't begin van Lentemaand had neergelegd, hield de Zweedfche Armée tot in het midden van Zomermaand ingeflooten. Doch eindelyk werd hy door den aantogt der Rusfen, en het gevaar , dat de Nieitw-Mark en Pommeren van hen te vrezen hadden, genoodzaakt, om het beleg op te breeken. Door zynen aftogt kreegen de Zweeden volkomen vryheid, de Pruisfifche landen te bezoeken. De geheele Zomermaand
ver-
II.
rYDPERK.
Den 13de van Lentemaand.
Het beleg
v&nStraalfond opgebrooiten.Den i$de van Hooimaand.



30 ALGEMEENE
li.
Tydperk,
Den ijle van Hooimaand.
Den zapte van Hooimaand.
In het midden van Hooimaand.
De Zweeden veroveren de Pematnunderfchans den zjfte van Hooim.
verliep zonder dat de Rusfen een begin van hunne onderneemingen maaken konden, omdat het aanleggen van Magazynen en de toevoer van leeftogt zulks vertraagde. De Generaal fermor nam zyn legerplaats by Pofen en leide een Rusfifche Bezetting in de ftad, na dat Poolfche troepen dezelve in ftilte hadden verlaakten. Men was langen tyd onzeker, of zy het op de Mark, dan op Silefiën hadden gemunt. Uit de beweeging van hunne hgte troepen'kon men niets opmaaken. Want deeze verfpreidden overal dood en verwoesting tot aan de oevers van den Oderftroom en de voorlieden van Glogau. Dan zy fcheenen zelfs met de menfeheïyke natuur te oorlogen, kenden krygstucht noch orde , en toonden weinig achting voor de bevelen van hunne aanvoerders. Eindelyk kreeg Graaf dohna bericht, dat de Rusfifche Hoofd-armde fcheen naar Frankfort te zullen marfcheeren.
Terwyl de Rusfen voortrukten, en de verfterkte Pruisfifche Armée hen trachtte tegen te houden, kwamen de Zweeden ook wederom op de beenen. De teruggeroepene Generaal rosen, die federt het begin van 't jaar het kommando had gevoerd, had hetzelve den 6de van Hooimaand aan den Generaal hamilton overgegeeven. Deeze liet door den Generaal ehrenswerd de Pernamunder-fchans belegeren. De Commandant was genoodzaakt, zich met de Bezetting, 300 man fterk, krygsgevangen over te geeven.
Ge-



GESCHIEDENIS. 31
Generaal fermor ging de Wartha over, rukte nader op Kustrin aan, en liet door een afzonderlyke bende deeze vesting met brand-grenaden en eenhoornen bombardeeren en met het kanon befchieten. De belegerden antwoordden met een evenzo fterk vuur uit het zwaar gefchut. - Doch by de derde brand-grenade des vyands ftonden 'er reeds eenige huizen in brand. De ontfteltenis was by de inwooners zo groot, dat niemand aan het blusfchen ging. Des morgens te 9 uuren ftond de geheele ftad reeds in volle vlam, en des nademiddags lag alles, behalven de fchool, de guarnizoens-kerk en de hoofdwacht, in de asch. Van de ongelukkige inwooners werden eenigen door de vlammen verteerd, anderen onder de puinhoopen begraaven, anderen verpletterd door de kogels, die gelyk bagelfteenen in de ftraaten vielen. Zy, die in 't leven bleeven, lieten alles wat zy hadden in den loop en vluchteden , veelen zelfs half naakt, aan de zyde, daar geen vyand was, de ftad uit. Nimmer zag men een akeliger fchouwfpel en men wist niet, wien men meer moest beklaagen, de gefneuvelden of de vluchtelingen. Niet vóór den 17de liet de Rusfifche Bevelhebber den Commandant ter overgaave der ftad opëifchen met de bygevoegde bedreiging, dat in geval van weigering, de ftad beftormd worden, en men de geheele Bezetting over de kling doen fpringen zoude. Deeze eisch maakte
II.
Tydperk.
Den 10de van Oogstmaand.
Den \$de van Oogstmaand.Kustrin wordt door de Rusfen in de asch gelegd; doch niet veroverd.



3*
ALGEMEENE
li.
Tydperk.
Be Koning trekt de Rusfen te gemoet, den i ide van Oogstmaand.
Den 237?« van Oogstmaand.
FERMOR
breekt het beleg van Kustrinop, en legert zich voor Zorndorf.
Aandoenelyke ontmoetingvoor den Koning van Pruisfen.
te op den Commandant, fchoon de magazynen verbrand waren, te minder indruk , dewyl hy wel wist, dat de Generaal fermor van de noodwendigheden, tot een formeele belegering verëischt wordende, niet voorzien en een ftorm in 't geheel niet mogelyk was. Het antwoord was derhalven, dat hy zich tot op den laatllen man zoude verweeren. fermor's bedreigingen verdweenen in rook; en hy vond zich kort daarna genoodzaakt, andere maatregelen te neemen.
De Koning van Pruisfen werd zelve de Befcherm-engel en wreeker der zynen. Hy was met eene bende van zyne troepen van Landshut opgebrooken, kwam door eene fnelle marsch reeds den lofte van Oogstmaand te Frankfort en den volgenden dag by de Armée van Graaf dohna aan, trok onbelemmerd de Oder over, geheel tegen de verwachting van den Generaal fermor , die nu ook het beleg van Kustrin opbrak, zich met nog meerder troepen zocht te verfterken, en zyn leger voor Zorndorf nam. De Koning na zynen overtogt over de rivier op een hoogte halte houdende, werd omringd door de landlieden, vooral van de boeren, vrouwen en kinderen uit het dorp Gustebife, die hem hunnen Vader, hunnen Verlosfer noemden, en zodanig op hem aandrongen , om zynen rok te kusfen, dat zy elkander byna omver liepen. Een aandoenelyke ontmoeting voor hem, die in
de



GESCHIEDENIS. 33
de uitftortingen der vreugde van deeze braave, goedaartige menfchen, een wezenlyk genoegen vond.
De voortgezette marsch des Konings bewoog den Generaal fermor, zyne Armée tusfchen Oitartfchen en Zicher in een vierhoek met Tut- en inloopende hoeken te plaatfen. Ruitery en pakkaadje was in deszelfs midden, maar de Kofakken buiten hetzelve geplaatst. Den volgenden morgen te half 4 uuren brak de Koning, die tusfchen Neuèndan en Darmutzel zyn leger had genomen, met de Armée op. Zyn eerfte plan was, de Rusfen in de rechter flank aan te vallen, in de moerasfen by Qjiartfchen te jaagen en den hertred mar^Landsberg af te fnyden. Doch bemerkende, dat de moerasfige grond zulks ondoenelyk maakte, befloot hy, den rechter hoek "van het vyandelyk vierkant aan te tasten. De Armée trok op. De linker vleugel ftond achter Zorndorf, de rechter breidde zich uit tot byna Willendorf, en de tusfchenruimte was opgevuld met Dragonders en Hufaaren. De geheele overige Ruitery ftond op den linker vleugel. Op ieder vleugel was een battery van twaalfponders opgeworpen. De overige Artillery was voor de front van het eerfte Treffen in verfcheiden batteryëa verdeeld.
Des morgens te 9 uuren begonnen de Pruisfen het gevecht met een hevig kanon-vuur. De Rusfen bleeven niets fchuldig. Doch het Pruisfisch vuur was van C veel
II.
rYDPERK.
[n den lacht tuschen den iJSffle en 25/?e van Oogstmaand.
Den 257?^ van Oogstmaand.
Veldflagby Zoi ndorf.



34
ALGEMEENE
n.
TlDPERK.
veel meerder uitwerking, omdat alle de fchooten zich op den rechter vleugel der Rusfen verëenigden. Hunne bagaadje geraakte daardoor in de grootfte wanorde, en de Generaal fermor vond zich genoodzaakt , deeze en de Ruitery achter het vierkant te plaatfen.
De .linker vleugel der Pruisfifche voorhoede rukte verder op, doch werd door den linker vleugel van het eerfte Treffen minder onderfteund, dan volgens het ontwerp en de bevelen des Konings had moeten gefchieden. De vyand, met welken de voorhoede zich in het vuur uit het klein geweer- inliet, bemerkte terftond deezen misflag en viel met zyne Ruitery op de Battaillons aan , die dezelve tot aan Zorndorf terug dreef. Op bevél van den Generaal fermor brak nu de rechter vleugel van zyn voetvolk het vierkant en begon met een geweldig zege-fchreeuw de wykende Pruisfen te vervolgen.
De Generaal seidlitz, het terug deinzen der Pruisfifche voorhoede ontwaarenrende, rukte met de Ruitery voorwaards en. wierp de Rusfifche Kavallery overhoop; vervolgens vielen zy de Rusfifche Infantery in de flank, in den rug en de front, en rechtten een afgryfelyk bloedbad aan. 't Geen zy begonnen, voltooiden andere Pruisfifche Kavallery-Regimenten. In laater' tyden is 'er weLgeen veldflag gehouden , waarin de Ruitery met meerder dapperheid en verbittering gevochten en de vyand zich hardnekkiger
ver-



GESCHIEDENIS. 35
verweerd heeft, dan deeze. Het fcheen, alsöf beide partyën voorgenoomen hadden, geen kwartier te geeven. De Hufaaren van ziethen floegen zich meerraaalen door de Rusfifche Infantery heenen, waarvan zy omcingeld waren, en de Kurasfiers fcheenen zelfs door de groote flagting nieuwe krachten te vergaderen. Zo doende werd de geheele Rusfifche rechter vleugel tot aan den zo genaamden galgen-grond toe, ten deele neer gehouwen , ten deele ook in de moerasfen by Qjiartfchen gejaagd. De verwarring by de Rusfifche Armée was buitengemeen, en de ftof, door de Ruitery veroorzaakt, vermeerderde dezelve zodanig, dat het achterftc Treffen zonder onderfcheid op vriend en vyand vuurde. De wanorde rees ten top, toen een gedeelte der vluchtende vyanden onder de bagaadje geraakte en verfcheiden wagens met brandewyn gelaaden , aantrof. Deeze bemagtigden zy en de brandewyn werd beestachtig gezoopen. Vergeefsch floegen de Officiers de vaten in ftukken, de Soldaat wierp zich op den grond en flurpte nog den brandewyn uit het ftof in. Dk volk floeg nu geen acht meer op de bevelen hunner Officieren; maar vermoordde eenigen van hen, en fchoot zonder onderfcheid op alles , wat hen voorkwam , plunderde de bagaadje, liep als raazend op het veld rond, zonder te weeten , wat hen te doen ftond. Alle moeite van Generaals en Officieren , om ze eenigszins tot ftaan te C 2 bren-
Tyijpehk.



36 . ALGEMEENE
li.
Tydpekk.
i
brengen, was vruchteloos; en zy zei ven waren gedwongen, den ftroom te volgen.
Hoewel nu het eigenlyk plan des Konings min of meer verydeld werd, herftelden evenwel de gefchikte daaden van seidhtz en de buitengewoone dapperheid der Ruitery niet alleen alles weder, maar vervulden ook 's Konings bedoeling , door den rechter vleugel van den vyand overhoop te werpen, volkomen. Het was omtrent één uur, toen de flag zodanigen keer nam, en de Ruitery, vermoeid van het moorden, tot Zorndorf terug trok, om zich wederom te formeeren en tot de volgende aanvallen nieuwe krachten te vergaderen. De Koning deed nu ook de Brigaden van den rechter vleugel, die tot nu toe nog niet van de plaats Waren gekomen , aanrukken, om den vyandelyken linker vleugel aan te tasten. Met deeze zoude de Pruisfifche linker vleugel, nadat dezelve herfteld zou weezen , zich in ééne linie fchaaren en met hen tegelyk voortrukken. Nadat het vuur wederom begonnen was, trachtte de Rusfifche Ruitery de .batteryën weg te neemen; en het gelukte haar ook één van dezelven te bemagtigen: doch de Pruisfen herwonnen ze, joegen den vyand door Zicher in de noerasfen , zodat het grootfte gedeelte daarin bleef fteeken. Op de vlucht ftaleu de Kofakken Zicher in brand. Doch 3e Pruisfen omcingelden het dorp, hieuwen alles, wat 'er uit kwam, neer en een nenigte, die zich in de huizen verfchuild
had,



GESCHIEDENIS. 37
had, werd een prooi der vlammen. Ondertusfchen rokte de rechter vleugel al meer aan en ftond met den vyand in 't volle vuur, toen de Rusfifche Ruitery nu ook tegen den linker vleugel optrok en de voor dezelve opgeworpen battery aantastte. De Pruisfifche Infanteiy op deezen vleugel, die by Groot-Jagemdorf met zo veel dapperheid gevochten en in de voorige oorlogen de fterkfte blyken van llandvastigheid gegeeven had, week onder het oog van haaren Koning, die zich aan haar hoofd aan alle oorlogs-gevaaren bloot ftelde en haar door zyn eigen voorbeeld aanvuurde, in de grootfte wanorde, voor eenige weinige Esquadrons en de reeds half gebrooken Bataillons der Rusfen , tot Wilkersdorp terug, en alle de aanmoediging van haare Generaals en de overige Officieren was niet in ftaat, om haar weder tot ftaan te brengen. Het fchynt alsof het de Ruitery alleen is voorbehouden geweest, om in dit gevecht te toonen , wat zy doen kan , wanneer zy braaf handelen wil en bekwaame Bevelhebbers aan het hoofd heeft. Generaal setdlitz, wiens uitmuntend oog by het grootfte gevaar het fcherpfte zag, kwam 'er met de Ruitery van den linker vleugel op af vliegen , vulde de opening byna weder in hetzelfde oogenblik , waarïn zy ontftaan was, en viel met zulk eene woede op de vyandelyke Ruitery aan, dat hy ze verre buiten het flagveld in de moerasfen van Ouartfchen joeg. Dit gefchiedde juist, ~ C 3 toer
II.
Tyupkrk.



3S
ALGEMEENE
n.
Tvi'l'JïRK.
toen de Infantery van den rechter vleu. gel, die in den eigenlyken zin voor vaderland en haardftede vocht (want deeze Regimenten moesten uit de landfchappen voltallig gemaakt worden, die meest voor den aanval der Rusfen bloot ftonden), en de voetfpooren der vyandelyke verwoesting voor haare oogen had, den Rusfifchen linker vleugel door brak en denzelven de Ruitery in de hand dreef, die zich zwenkte en in weerwil van het ysfelyke vuur op de nog in den galgen-grond ftaande Rusfifche Infantery inhieuw. Nu geraakte alles onder elkander verward, vriend en vyand, Ruitery en Voetvolk. Het vuur hield op, en men floeg zich flegts met bajonetten, fabels en kolven om de ooren met een woede, waarvan de gefchiedenis der oorlogen van laatere tyden mogelyk geen voorbeeld opleevert. De wanorde was nu by beide partyën algemeen en geen één Battaillon vocht meer in de linie. De htbbelykheid in den wapenhandel en de vaardigheid, om zich te formeeren, verfchafte aan de Pruisfen het voordeel, dat zy over het geheel meer in orde bleeven, dan de vyand, die, na de dapperfte en hardnekkigste tegenweer eindelyk naar, Zorndorf en Quartfchen gel jaagd werd. Twee Pruisfifche Regimenten ontmoeteden in het voortrukken de Rusfifche Bagaadje, krygskas en den trein der Artillery, die in het moeras was blyven fteeken, en maakten het grootfte gedeelte daarvan buit.
De



GESCHIEDENIS. 39
De magteloosheid van beide partyën maakte een einde van deeze flagting. De Pruisfifche Ruitery trok tegens Zorndorf op, om het flagveld te dekken, waarop de Kofakken rond zworven en de weerlooze gekwetften op een onmenfchelyke wyze van kant holpen. Alle de Rusfen fnelden in ongereegelde hoopen naar de bruggen over de Mutzel, die echter afgebrooken waren; niets fchoot 'er derhalven voor hen over, dan zich te verweeren of te verdrinken. Hunne Generaals vonden ook middel, eenige duizend man van de verftrooide benden, en Artillery byëen te brengen, die aan de Pruisfen gelegenheid gaven, hen met eenige Regimenten van nieuws aan te tasten. Men vocht over en weer met veel dapperheid tot den nacht toe. Sommige Pruisfifche Bataillons moesten, meer dan eens, voor het vyandelyk kanon-vuur terug wyken; doch dit gevecht was over 't algemeen by een afwisfelend geluk, zonder gevolg, zo dat de Koning zyne nog vegtende troepen bevel gaf, zich in flagörde te fchaaren , en de Armée tusfchen Oriartfchen er Zorndorf formeerde. In deezen ftand bleeven zy den geheelen nacht onder het geweer, terwyl de Koning zich in een tent, voor het front opgeflaagen, begaf. Mid delerwyl werden de verftrooide Battaillon: wederom vergaderd en de orde, zo goec als mogelyk, herfteld.
Hetzelfde deeden de Rusfen, die zie! in ongereegelde hoopen, van Voetvoll C 4 el
II. ~
Tydperk.
i
l 1



4© ALGEMEENE
li.
Tydpekk.
Den v6fte van Oogst maand. .
De Rusfifche Gene raai verzoektvruchteloos om ten vvrpenftilftand,ter begraaving der lyken.
i I < I I
en Ruitery, Hufaaren en Kofakken door elkander achter Qjiartfchen legerden en nog verfcheiden dorpen afbrandden. Met ■ het aanbreeken van den dag begonnen zy wederom Regimenten te formeeren, waarin zy voor zo verre flaagden , dat zy hunne Armée tegenover de Pruisfifche in flagörde fchaarden. De Generaal fermor verzocht den Generaal dohna om eenen ftilftand van wapenen, onder het voorwendfel van de dooden te begraaven, doch wezenlyk om tyd te winnen, en de Armée weder in orde te brengen, weshalven dit aanzoek van de hand werd geweezen.
De Koning van Pruisfen liet zyne Armée in flagörde opmarfcheeren. De Rusfifche Generaals, die gaarne den naam wilden hebben, alsof zy bet veld hadden behouden , maakten een kleine beweeging tegens Zorndorf en begonnen uit hunne geheele Artillery te vuuren. Doch zulks even zo fterk van de Pruisfen beantwoord wordende, vonden zy niet raadzaam, om zich op een nieuw gevecht in te laaten. Het kanonneeren duurde evenwel tot ii uuren, toen de Rusfifche Armée wat verder terug trok. Alles bleef nu ftil tot tekens den avond. Te drie uuren lloeg de Pruisfifche Armée haare tenten op. Misschien was het dien dag nog tot een ;rnftig gevecht gekomen, zo niet ge>rek aan ammunitie en de vermoeidheid Ier Pruisfifche Ruitery, die met een onlavolgbaare dapperheid en infnanning had evochten, zulks verhinderd had.
De



GESCHIEDENIS. 41
De Rusfifche Armée was vóór dat de flag begon 50,000, en de Pruisfifche flegts 30,000 man fterk. Het verlies van de èerften aan dooden , gekwetften en gevangenen bedroeg 21,529, en van de laatften 11,300 man. De Pruisfen hadden 103 ftukken kanon, 27 vaandels, een paar keteltrommen, een menigte bagaadje en het grootfte gedeelte der krygskas, maar de Rusfen 26 ftukken gefchut en eenige vaandels veroverd.
Het groot verlies des Rusfifche Armée kon fermor niet wederhouden van zich de overwinning toe te fchryven, omdat even als de Pruisfifche Armée, een gedeelte van de zyne, hoewel in verftrooide benden, den nacht op het flagveld had doorgebragt. Hy zond zelfs Couriers naar St. Petersburg, Weenen en Parys, als mede aan de Armeeën van de twee laatstgenoemde Hoven met de tyding van zyne overwinning. Intusfchen genooten de Pruisfen alle de vruchten van een volmaakte en beflisfende overwinning, en konden daarvan de fterkfte blyken toonen. De verovering van een verbaazende Artillery en der krygskas; een menigte gevangenen , -waaronder verfcheiden Generaals van den eerften rang waren; de aftogt der Rusfen op den anderen en volgende dagen; het aanzoek van hunnen Generaal om een wapen ftilftand en vergunning de dooden te mogen begraaven ; hun onvermogen, om van nieuws iets te kunnen onderneemen; 's Konings C 5 on-
11.
Tydperk. Verlies by beide Armeeën.
De Pruisfen waren ongetwyfeld overwinnaars.



42 ALGEMEENE
li.
TVDPERK.
In den nacht tusfchen den uófle en 2-fte van Oogstm.
Aftogt dei Rusfen.
De Koning gaat op marsch naar Saxen den idevan Ilerfstm.
ongeftoorde onderneemingen tegen andere vyanden : dit alles levert het duidelykst bewys op van een behaalde volmaakte overwinning der Pruisfen.
Eindelyk ging de Rusfifche Armée op marsch, om nader by de zwaare bagaadje en mondbehoefte te weezen, die fermor naar Kamin had gezonden. Gelukkig was het voor hem, dat zulks den Koning onbekend was gebleeven, die hen, terwyl zy daarvan afgefneeden waren, dit alles had kunnen ontneemen, in welk geval de Rusfifche Armée door gebrek had moeten vergaan vóór zy haare magazynen bereiken kon. De Koning liet niet na, hen op hunnen aftogt te ontrusten en te y^o'gen; doch verneemende, dat de Veld-Marfchalk daun met de geheele Armée in Saxen gerukt was, en eenen aanllag op Dresden fcheen te maaken, brakhy op, om na den eenen vyand verjaagd te hebben , den anderen te gemoet te gaan, en Het een bende onder Graaf dohna terug, om de beweegingen der Rusfen, die tot by Landsberg terug trokken, waar te neemen.
Vóór wy nu het oog flaan op de groote veranderingen, die in Saxen ftonden te gebeuren, oordeel' ik noodzaakelyk, eerst nog de voorvallen by de Franfche sn Verëenigde Armeeën gade te flaan. Hertog ferdinand hoopte altoos nog, dat de Prins van ysenburg, die het bevél 3ver de troepen in Hes/en voerde, den mns van soubise, die zich in het Hanau-
fche



GESCHIEDENIS. 43
fche begeeven, en zyn volk wederom voltallig gemaakt had, voor eenen tyd lang alle handen vol te doen zou geeven. Zyn pl^n v, - , om het oorlogs-tooneel in üids land over te brengen, de Franfchen van den Rhyn af te trekken en misIcbicn den Prins van soubise te noodzaaken, de Hoofd-armée onder de bevelen van den Marquis "van contades te hulp te fpocden, die het geluk had van onderfteund te worden, door de verftandige maatregelen van den waardigen even zo oorlogs- als flaatkundigen en vaderlandlievenden Hertog van belle-isle , dien Frankryk eindelyk eens aan het hoofd van het krygsdepartement zag. De wonden, die de Franfche Armée by Creveld had ontvangen, werden zeer fchielyk geneezen; want de Marquis vond zich aan het hoofd van 80,000 man. De Krygs-Minister vergat ook de Armée van soubise niet, die door een diverfie in Hes/en de Hoofd-armée lucht zou verfchaffen. En de Marquis van contades, die federt den flag by Panna 1734, waarïn hy als Kolonel diende, alle de veldtogten der Franfchen bygewoond en gelegenheid gehac had, om zich in de krygskunde te volmaaken, gaf aan zyne Natie het recht van .hem te verwachten, dat hy de eei van Frankryk, door zyne voorgangers ver duisterd , door fchittereride daaden her ftellen zou. Men moet echter ook be kennen , dat dit Legerhoofd niet flegti rnet den vyand in het veld, maar ooi
me
11.
Tydperk.
Toeftand der Franfche Armée onder den jYIarquis van contades en
den Prins van soubise.



44
ALGE M EENE
ii.
Tydperk.
De Prins van ysen-
BURG
wordt by Sandershaufen geflaagen,den 23^ van Hooimaand.
De Britiche Hulpbendente Enibden ontlcheept, in bet laatfte van Hooi- en begin van Üogstm.
met eene nog magtiger tegenparty, te weeten, met de Hof-kabaal te ftrvden had.
Hy fcheen van het ftelfel zyner voorgangeren in zo verre af te wyken, dat hy befloot, den Hertog te gemoet te gaan, alhoewel hy een gevecht zorgvuldig zoude zoeken te myden. Zulks kon echter den Hertog ferdinand niet van zyn plan aftrekken, die ondertusfchen een tyding kreeg, welke alle zyne maatregelen verydelde. De Hertog van broglio, die de voorhoede der verfterkte Armée van soubise kommandeerde, tastte met een groote overmagt, beftaande in 9000 man , den Prins van ysenburg , die omtrent 5000 man onder zyn bevél had, by Sandershaufen aan en floeg hem. Dit geval bezorgde den Franfchen het bezit van de Wefer, van geheel Hesfenland, en konden, zo zy van hunne overwinning een recht gebruik wisten te maaken, tot in het Hannoverfche en in Westphalen, van welke zyde zy maar wilden, doordringen. Zy waren daarenboven in ftaat, om de Britfche troepen, die de verëenigde Armée zouden verfterken , af te fnyden. Deeze beftonden in 6000 man der beste troepen. Hun Opper-bevelhebber , de Hertog van marlbouough, had de Generaals sackville en granby onder zich. Zy werden te Embden ontfcheept, en gingen op marsch, om zich by de Armée te voegen.
Hertog ferdinand vond zich, na het
ge-



GESCHIEDENIS. 45
gevecht, by Sandershaufen voorgevallen , genoodzaakt of de Franfchen flag te Ieveren, of over den Rhyn terug te gaan. Het eerfte mydden de Franfchen zeer zorgvuldig, en het laatfte was zeer bezwaarlyk. De wegen waren door den aanhoudenden regen byna niet te pasfeeren, en de rivier was zo hoog opgeloopen, dat de brug by Rees federt eenigert tyd onbruikbaar was geworden.
De Marquis van contades befloot met deeze omftandigheden, zo hagchelyk voor den Hertog, het hoogstmogelyke voordeel te doen, en fmeedde een plan, waardoor, was het uitgevoerd geworden, de verëenigde Armée aan het grootfte gevaar zou bloot gefteld geweest zyn. De Generaal imhof ftond met een kleine bende by Mehr, om de brug by Rees, het groot magazyn in deeze ftad, een gedeelte van de krygskas en het hospitaal te dekken , de Bezetting van Wezel in bedwang te houden en de gemeenfchap met de Engelfche hulpbenden en de Hoofd-armée te onderhouden. De Lieutenant- Generaal chevert, een der bekwaamfte Franfche Generaals, werd afgezonden, om deeze bende aan te tasten, het magazyn en de krygskas te bemagtigen, de brug by Rees te vernielen, en daardoor tevens de verëeniging der Engelfche hulpbenden met de verëenigde Armée onmogelyk te maaken. Om dit te werk te Hellen brak hy op, marfcheerde tot Dusfeldorp, trok den Rhyn over, om, zo hetfcheen, deeze
II.
TYDI'ËRK.
Aanfladder Franfchen tegen de bende van Generaal imhof by Mehr.
Den 3oy?i? van Hooimaand.



4S
ALGE M EENE
ii.
TVDPEKK.
Den 14^1? van Oogstmaand.Hertog
FERDINAND
verydelt de oogmerken van het Franfche Legerhoofd.
Den ïde van Oogstmaand.
Den i'le van Oogs maand.
De verëenigde Armee jaagt de Franfchen uit TVachten/'donk en trekt de A'/mover.
ze ftad te belegeren. Doch by brak andermaal op en kwam te Wezel aan.
Ondertusfchen trachtte de Marquis van contades den Hertog aan de Maas te benaauwen, hem te beletten, aan Generaal imhof -een verfterking te zenden, door het affnyden van alle leeftogt en voeraadje, te noodzaaken , de Maas over te trekken, en hem vervolgens van den Rhyn geheel af te fnyden. Doch de waakzaamheid en kloekmoedigheid van Hertog ferdinand verydelde alle deeze ontwerpen. Hy kwam zynen vyand voor, terwyl hy, na een gelukkig gevecht van den Erfprins vap Bnmswyk met een Franfche bende onder den Graaf chabot, zyne legerplaats nam aan den oever van de Niersy een kleine rivier, welke de verëenigde Armee noodzaakeiyk moest pasfeeren, om aan den Rhyn te komen. De Hertog kon, wat hy ook deed, <len Franfchen Veldheer niet tot een gevecht brengen; om nu flegts geen tyd meer te verliezen. befloot hy, zonder uitftel den Rhyn té naderen. Fegens den middag brak de Voorhoede onder den Erfprins van JBrunswyk 3p en trok regelrecht op Wachtendonk af. De Armée volgde terftond en de Hertog i'an Holftein maakte met de Jigte troepen ;n de Pruisfifche Ruitery de achterhoede lit. Wachtendonk is een kleine ftad op ïen ei/and, dat door de- Niers gevormd vordt. Zy was niet bevestigd; kon echer, wegens haare moeijelyke toegangen, net opzicht tot den hertred der Armée,
een



GESCHIEDENIS. 47
een plaats van veel gewigt worden, indien dezelve door een genoegzaam aantal troepen verdeedigd werd. De Franfchen hadden het fteedje flegts met 500 man bezet. Vermits hier de brug lag, over welke de Armée over de Niers trekken kon, werd de Erfprins gelast, om de plaats met de Voorhoede aan te tasten. Daar komende vond hy de brug opgehaald. Dewyl hy nu wel zag, dat, terwyl hy zou poogen dezelve wederom neêrtehaalen, de vyand tyd winnen zoude, om te vergaderen, fprong hy in de rivier, zyne Grenadiers fprongen hem na, tastten den vyand met verwoedheid aan, en verdreeven denzelven binnen den tyd van eenige minuuten uit zynen post. Daarop trok de Armée in het vallen van den avond de brug over, en met het aanbreeken van den dag was het zwaar gefchut, pakkaadje en alles aan de overzyde der rivier. De Armée vervolgde haare marsch tot Rheinsbergen: Dit welberaamde manoeuvre verloste den Hertog eensklaps uit alle varlegcnheid, verzekerde hem de gemeenfchap met den Rhyn en met zyne magazynen te Emmerik en Rees, fneed de Franfche Armée van Wezel af en toonde klaar, hoe veel hy zynen vyand had afgewonnen.
Inmiddels was de Heer van chevert door een gedeelte der Bezetting van Wezel verfterkt geworden en maakte toeftel, om zyn ontwerp uit te voeren. Gelukkig werd de Generaal van imhof vroeg-
ty-
II.
Tyupüuk.
De verëenigde Armee trekt tot Rheirisberger, den /[de van Oogstm.



48 'ALGEMEENE
ii.
TYDPtRK.
Den 5de van Oogstmaand.Gevecht by Mehr tusfchen Generaal imhof en den Heer vancneVF.iiï ten nadeele van den laatstee noemden.
tydig genoeg van deszelfs aantogt verwittigd. De aanflag van den Heer van chevert, om den Generaal imhof by het aanbrteken van den dag met zyne 10,000 man te overvallen, werd door den omweg, dien hy te neemen genoodzaakt was, en door de bezwaarlyke wegen zeer gedwarsboomd. Want hy kwam eerst te 8 uuren aan ter plaatfe, alwaar zyn vyand ftond. Doch dit, noch ook de gansch niet voordeelige ftand, kon hem niet wederhouden van zyne troepen in dagorde te fchaaren en den vyand aan te tasten. Generaal imhof, op het hoogst 3000 man fterk , kon wegens het opzwellen van den Rhyn geen hulp van den Hertog ferdinand verwachten. Zyne geheele hoop berustte op zyne eigene bekwaamheid en op de dapperheid zyner troepen. Hy bedacht, dat, niet tegenftaande de post, welken hy bezet had, al vry fterk was, de vyand evenwel, wanneer hy buiten zyn leger om trok, zich meester van Rees maaken en de hoofdzaak van deszelfs plan uitvoeren kon; hy befefte het groot onderfcheid tusfchen aan te vallen en aangevallen te worden; hy overleï, dat een onverwachte aanval by den vyand van een geweldige uitwerking zyn kon : en befloot zynen post te verlaaten en kloekmoedig op den vyand los te gaan. Bemerkende, dat de Franfchen langs eenen zeer flegten weg moesten marfcheeren, aarfelde hy geen oogenblik, om het gevecht te beginnen. Hy gelastte een kleine



GESCHIEDENIS. 49
iie bende een bosch om te gaan, de linker flank van den vyand, die zonder alle bedekking was, aan te tastenden bepaalde dit vuur tot een fein, om met geweld het bosch in te dringen en met de opgeplante bajonet den aanval te doen. De Franfchen geraakten door deezen onverwachten aanval in wanorde, en de wysheid en moed van hun Generaal werd zeer flegt door hunne dapperheid onderfteunch Naauwlyks hielden zy een half uurtje ftand , en namen in de uiterfte verwarring de vlucht. Hun verlies was aan^ merkelyk. Elf ftukken kanon werden buit gemaakt, 24 Officiers en 384 Onderofficiers en Gemeenen gevangen genoomen en even zo groot was ook het getal der dooden en gekwetften. De troep der verëenigde Armée zou waarfchynelyk nog grooter voordeden behaald hebben, zo de flegte grond hunne Ruitery niét had verhinderd, 'den vyand by te komen en te vervolgen.
Met dit alles was de toeftand van Generaal imhof altoos nog hagchelyk, Hier^ öm droeg de Hertog niet alleen zorg voor zyne fpoedige verfterking; maar brak ook zelve met de Armée uit het leger by Rheinsbergen op en trok in de volgende dagen tot Griethuizen voort. Alzo men wegens de overftrooming niet aan de brug by Rees komen kon , werd dezelven afgebrooken en by Spiek, beneden Emmerik een nieuwe van 100, en een andere by Griethuizen van 28 fchepen over de rivier D ge
11»
Den (Ui van Oogstmaand.
Den %jlé van OogSÉ* maand.



ir.
Tydpekk.
FERDJf
jmand's terugtogt over den Rhyn den ode en i ode van Oogstmaand.
Den 8y7; van Oogst maand.
Den ïhde van Oogstmaand.
Verëeniging der Briifche Hulpbenden met de verëenigde Armee. Den 11 de van Oogstmaand.Den iifle van Oogstmaand.De RyksArméeruktin Saxen, . het welk
Prins HENDRIK dekt.
50 ALGEMEENE
gelegd. De overtogt gefchiedde ongeftoord in de beste orde en den 11de ftond de Armee met al het grof gefchut, de bakkery en al het overige op de hoogtens van Eken. De bruggen werden afgebrooken, en de vaartuigen, die men aan den vyand niet wilde overlaaten, onbruikbaar gemaakt. De Generaal hardenberg verbet.Dusfeldorp en trok met de Bezetting naar Lipftad, om deeze vesting tegen de Franfchen te beveiligen.
Nadat de aanfiag van den Heer chevert mislukt was, vond de Marquis van contades niet geraaden, om den Hertog zynen terugtogc te verzwaaren. Hy verliet de landftreek van Erkekns, nam de plaatfen , door de verëenigde troepen ontruimd, in bezit, trok met de Armée den Rhyn over en legerde zich aan den oever der Lippe.
Na het gelukkig gevecht by Mehr bediende zich Hertog ferdinand van den Generaal imhof en andere Bevelhebbers, om de verëeniging met de Engelfche Hulpbenden te bewerken. De Armée nam haare legerplaats by Miltingen. By Boekfolt voegden zich 2000 man Engelfche xoepen by haar, en zy verëenigde zich net die by Koesfeld.
^ Terwyl alle deeze veranderingen tuschen de benden der verëenigde en Franche Armeeën voorvielen , waren de zaaren in Saxen, alwaar Prins hendrik van °ruisfen kommandeerde, en van zyne uitnuntende krygskunde het beste gebruik
maak-



GESCHIEDENIS. 51
maakte, grootelyks veranderd. Dit, dat de zaaken van het Weener Hof in Mora- ' viën een gunftiger keer namen , en de Koning van Pruisfen zyn oogmerk vestigen moest niet alleen op de Oostenrykers en op Silefiën en Saxen, maar ook op de Rusfen , gaf de Ryks-Armée aanleiding, om met ernst te denken op de herovering van Saxen en de onderneemingen der Oostenrykers te onderfteunen. Zy was den zojte van Hooimaand uit het leger by Saatz opgebrooken. Prins hendrik, diedeniiï* van Oogstmaand met de Voorhoede zyn leger by Dippolswalds had genoomen, zocht een zo groot gedeelte van Saxen te dekken , als de toeftand van zyne Armée toeliet. De vyandelyke Generaals waren bedacht, zich meester te maaken van beide oevers der Elve, de Armée van den Prins naauwer in te fluiten, Pitna en den Sonnenftein onbelemmerd te naderen, om eerlang dc gemeenfchap met de Armée van den Veld-Marfchalk daun te kunnen bewerken. Verfcheidene fchikkingen en beweegingen, die zy maakten, deeden Prins hendrik befluiten , zyn legerplaats den zofie van Oogstmaand by Groot-Sedlitz te neemen. De aannadering der Oostenrykfche Armée onder den Vèld-Marfchalk daun, die denzelfden dag reeds in het leger by Gbrlitz gekomen was, begunftigde de bedoelingen der Ryks-Armée. Het fcheen ajsöf het groote ontwerp van haare verëeniging met de Oostenrykers, die met den ondergang der Armée van Prins
D 2 hen-
II.
fïDPtRS.



52
ALGEMEENE
ii.
Tyüperk.
Prins hen drik neem, zyn leger by Ga mich.
In den ra cru tusfchen den 3 ifte van Oogstmaand en den ifte van Herfstmaand.
De Sotmenftein gaat over.
Den 5«te van Herfstmaand regens den avond.
hendrik zou bekroond worden , thans fpoedig zoude uitgevoerd worden. De Ryks-armée betrok den zjfie van Oogstmaand het leger by Pirna. Prins hendrik, die reeds den %%fte van Oogstmaand door eenen Courier bericht van 's Konings overwinning by Zorndorf ontvangen en door Sp;öns vernoomen had, dat daun de Elve naderde, en voorneemens was, by Meisfen deeze rivier over te trekken, nam het befluic, om een voordeeliger ftahdplaats te verkiezen en achter Muglitz ■ by Gamich zyn leger te neemen, en voerde zulks met even zo veel geluk als beleid uit. Hierop trachtte de Hertog van Tweeb/uggèh den Sonnenflein te overmeesteren. De Generaal maquire kreeg bevél, om het beleg te onderneemen, terwyl de Generaals, die de Jigte troepen onder hunne bevelen hadden, al verder optrokken, om deeze belegering te dekken. De vesting, van alle kanten ingeflooten, werd opgeëischt, maar de Commandant, de Kolonel grape antwoordde: dat hy dezelve tot op den laatften man zou verdeedigen. Doch hy was geen man van zyn woord. Want naauwlyks had de vyand eenige uuren van zyne Batteryën de vesting befchoten, of hy begon ook reeds op een verdrag te denken, deed de chamade flaan en gaf zich met een Bezetting van 1442 man krygsgevangen over. De Sonnenftbin is wel geen plaats van veel gewigt; evenwel had de Commandant wegens de nabyheid van Prins hendrik, by
de



GESCHIEDENIS. 53
de hoop op 's Konings fpoedige komst, met een fterke Bezetting, overvloedig voorzien van gefchut, krygsbehoeftens ,en levensmiddelen, zich gemakkelyk agc dagen kunnen houden. Men zegt wel, dat de menigte Saxifche inboorlingen hem genoodzaakt hadden te kapituleeren; doch men vindt niet dat de Saxen de poorten hebben geopend. Over 't algemeen zou 't hem geenszins tot onëcr verftrekt hebben , wanneer hy door muitelingen in 's vyands handen gevallen was.
Na de overgaave van deeze vesting rukte de Ryks-armée verder voort, en betrok hetzelfde leger, 't welk de Saxen 1756 genoomen hadden. Ondertusfchen nam Prins hendrik de beste maatregelen tot zyne veiligheid,- ingevalle de VeldMarfchalk daun de Elve zoude overtrekken ; doch hy vernam welhaast, dat dezelve van voorneemen veranderd was.
Dit Legerhoofd had niet alleen, zodra de Koning Bohemen had verlaaten, den Generaal laudon met een fterke bende naar de Opper-Laufitz laaten trekken, maar de Armée zelve was den derden dag daarna opgebrooken en had haar leger by Zittau betrokken. De Generaal harsch, met de Generaals kalnoki en janus bleeven met een bende van 10 tot 12,000 man aan de grens van Silefiën ftaan ; en de Generaal de ville hield reeds zints den 4de van Oogstmaand Neisfe ingefiooten, een grens-vesting, die wegens den verren afftand geen byftand van den KoD 3 nin£
n.
Tydperk.
\
De Ryksarmée betrekt bet leger, 't ' welk de Saxen 1756 hadden.
daun
breekt op naar de Opper-Laufiiz den -jde van Oogstrnaan d. Den \~de van Oogstmaand.
/Vm/ï-zints den4.de van Oogsim. ingefluoten.



54 ALGEMEENE
li.
TjfDPERU.
Markgraaf
KAKI-.L
rifciiu zyne fian.ipiaats aan de grens van Saxen tn Sihji'én.
Den iofie van Oojist maand.
Den 2\fte van Oogstmaand.
Groot, doch fnel Verydeld pntwerp Van daun , die naar Sax: n marfcheert.
mng verwachten kon, en welker belegering door den toevoer van kryg«. en mondbehoefte uit de Keizerlyke Koninglyke landen gemakkelyk kon onderfteund worden. De beweegingen van Graaf daun noodzaakten den Markgraaf karel, die Silefiën befchermen zoude, een ftandplaats te neemen aan de grens van Saxen en SU lefiën, om den vyand uit deeze Provincie te weeren. ' Na 's Markgraaven aftogt rukte de Generaal fouquet in het vaste leger by Landshut, om Silefiën van dien kant, zo veel mogelyk, tegen den Generaal harsch te dekken,
Intusfchen had de Veld-Marfchalk daun het leger by Zittau verlaaten en een ander by Görlitz achter de Neisfe betrokken , niet om van deezen kant in Silefiën in te dringen, maar om de diverfie te'begunftigen, die de Generaal laudon ten voordeele der Rusfen in de Mark maaken zou. Om dit laatfte te verydelcn nam de Pruisfifche Generaal ziethen eenen ftand, waardoor de Mark volkomen gedekt werd. Daartegen was de Veld-Marfchalk daun met ernst bedacht op de uitvoering van het plan, om verëenigd met de Ryks-armée , door een ftoute en onverwachte daad eensflags van de zaak een einde te maaken. Hy wilde by Meisfin de Elve overtrekken , daardoor de gemeenfehap met Bresden en Leipzig en overige plaatfen, die in de handen der Pruisfen waren , eensklaps affnyden en dan Prins hendrik in zyn leger by Groot-Sedlitz iq den
ma



GESCHIEDENIS 55
rug aantasten, terwyl de Ryks-armée hem van vooren zoude befpringen. Nadat hy de noodige maatregelen had genoomen, om zyne magazynen en de grenzen van Bohemen te dekken, en over 't algemeen zyn voorneemen te begunftigen, brak hy met de Armée uit het leger by Görlitz op , trok regelrecht op Meisfen af, en kwam den ifte van Herfstmaand by Neder-Rödern aan, alwaar hy flegts twee mylen van Meisfen zynde, een allervoordeeligst leger in Saxen op hoogtens betrok. Terwyl hy zyne Armée, die in 7 dagen Ï3i myl had afgelegd, hier eenige rust wilde laaten genieten, om nieuwe krachten tot het voorgenoomen groote werk te vergaderen, kwamen 'er berigten, die hem bewoogen, om den ftap, welken hy doen wilde, nog eens in ernftige overweeging te neemen. De Generaal laudon meldde, dat niet alleen de Generaal ziethen tegen hem over ftond ; maar dat ook een van den Koning afgezonden bende zyne afgezonden partyën verdreeven had, 'en dat men vast verzekerde, dat de Rusfen door den Koning gefiaagen waren, en hy derhalven genoodzaakt zyn zou, om .terug te trekken. Van den Prins van Dut lach, die by Sckönberg gebleeven was, om de Boheemfche greofen te . dekken , ontving hy de tyding, dat de PruisfifcheSilefifche Armée langs den Bober naar Sa. gan optrok; en van de Ryks-armée, dat Prins hendrik zvn leger by Gamich had genoomen. De Veld-Marfchalk begreep D 4 nu
11.
Tydpêuk.
Den i6lie van Oogstmaand.
daun legert zich twee myle i van Meisfen.
Hy ontmoet by de uitvoering van zyn plan onverwachte'7. A-aarigheden.



S6 ALGEMEENE
ir.
TVDPERK.
Hy geeft zyn plan op.
Ben jde van Herfstmaand.
Den $de van Herfstmaand.
De Koning breekt op en trekt ptaxSaxen.
nu we], dat, al ging hy by Meisfen over de Elve, hy nogthans den Prins niet beletten kon, by Dresden deeze rivier over te trekken en zynen ftand aan de overzyde te neemen , dat bygevolg het ontwerp, om hem in de verëeniging met de Ryksarmée, aan te tasten, niet- uitgevoerd worden kon, en het geheele voordeel, dat hy van zynen overtogt te verwachten had, alleen beftaan zou in Dresden aan de linker zyde der rivier in te fluiten , dat een formeele belegering deezer ftad, al was hy ook voorzien van alles, wat daartoe verëischt werd, zo lang Prins hendrik zo naby was , onmogelyk, en het denkbeeld, dezelve by verrasfching in te neemen, niets dan een harsfenfchim weezen zoude. Hy kende de werkzaamheid , het ftout beftaan en de fnelheid des Konings, en twyfelde derhal ven niet, dat dezelve welhaast naby hem zyn zoude.
Hy fcheen dan zyn eerfte ontwerp geheel opgegeeven te hebben, en verwittigde den Hertog van Tweebruggen van de verandering des plans door den Generaal lascy, die tevens wegens nieuwe onderneemingen affpraak met hem neemen en den ftand van Prins hendrik befpieden zoude. Na de terugkomst van den Generaal las' cy brak de Veld-Marfchalk met de Armée op, en nam een ongenaakbaare legerplaats by Stolpen. Een marsch, die volkomen naar een hertrcd geleek.
's Konings onvoorbeeldige werkzaamheid en grootheid van geest was het, waardoor



GESCHIEDENIS. 57
door hy binnen den tyd van 15 dagen een groote overmagt aan het een einde van zyne Staaten flocg en vernielde, en aan het ander einde de oogmerken van een even zo groote overmagt verydelde. De Monarch was den $de van Herfstmaand van Kustrin opgebrooken en zo fnel voortgetrokken, dat hy den ode reeds over Grosfenhayn by Groot- Dobritz aankwam en aldaar zyn leger opfloeg , na eenen weg van 23 mylen afgelegd te hebben. Den ode van Herfstmaand kwam ook de Generaal ztethen , en in denzelfden nacht de Markgraaf kakel met de Armée uit Silefiën by Grosfenhayn aan, hebbende de laatstgenoemde den Generaal laudon voor zich heen gedreeven, en verfcheiden voordeden op denzelven behaald. Den 10de van Herfstmaand floegen de Pruisfen hun leger op by Reichenberg. Den 1 ide hield de Koning een mondgefprek met zynen broeder, Prins hendrik , wiens leger by Gamich hy den 15de bezichtigde. De verhaastte aftogt van Generaal laudon verydelde 's Konings oogmerk, om denzelven den volgenden dag aan te tasten. De Veld-Marfchalk daun was tot geen gevecht te beweegen, en naar zyn voorbeeld bleef de Ryks-armée gerust in haar leger by Pima. Niet, dan nadat de Koning , 'die den Generaal laudon andermaal tot den aftogt'noodzaakte, zyne legerplaats by Rammenau nam, en door den Generaal retzow den voordeeligen post by Rauzen had laaten w'egneemcn , befloot D 5 de
TI.
Tydperk,
Den iKtfs van Herfstmaand.
De Gener,
RETZOW^



II.
TVDPERH
neem: d voordeel gen post! Bauzen weg. Den 5de van Wyn maand. Den 7de van Wynmaand.
De VeldMarfcbalkDAUNlegei zich by
Kittlitz e Hochkirch
Den \ode van Wynmaand.
De Konin! legert ziel by Hochkirch.
rwuN's fterke en voordeeüge ftand.
58 ALGEMEENE
de Veld-Marfchalk daun, zynen ftand te verlaaten en naar de Opper-Laufitz te trekn ken. Hy brak met zyne Armée op, werd ,y op zynen marsch door den Koning ontrust, en betrok een leger by Kittlitz, niet verre van Lbbau, het welk de Armée in den rug had, terwyl de rechter vleugel achter den Stromberg, door Generaal weh' la met 300 Kroaten 'bezet, en de linker achter boomryke hoogtens by Hochkirch te ltaan kwam.
De Koning trok eerst tot Bauzen en vervolgens m vier kolommen naar Hoch<■ hrch, waartoe hy befloot op de tydin?, x dat de vyand zyn leger achter Lbbau had . genoomen. Met de Voorhoede by Hcch, hrch aangekomen en de nevel, die het gezicht belettede, gevallen zynde, zag men de Oostenrykfche Armée in 't geweer : voor hunne legerplaats op de hoogtens aan de andere zyde van het dorp, alwaar men de geheele landftreek overzien kon. Doch zulks kon den Koning niet afichrikken van zyne legerplaats te neemen in het aangezicht van den vyand, ichoon dezelve vuurde op de genen, die het zouden affteeken.
\'s Vyands leger, tegen over den Koning, had behalven de overige natuurly, lyke voordeden, nog dit, dat men 's Komngs geheel leger van de hoogtens belchieten kon. De Stromberg was fterk bezet met troepen en gefchut, het leger omringd van ligte troepen, en verfterkt door verfchanftngen.
De



GESCHIEDENIS 59
De Koning was zeer misnoegd, dat de Generaal retzow den Stromberg niet bezet had. Was dit gefchied, en de Generaal bad zich tot 's Konings komst kunnen houden, de Veld-Marfchalk daun had zyn leger hier niet kunnen neemen. Gelyk een kleinigheid dikwerf de oorzaak is van de gewigtigfte gebeurtenisfen en veranderingen, was ook deeze misflag van zeer treurige gevolgen. De Koning wilde deezen berg wel wegneemen; maar vermits de troepen, die denzelven bezet hadden, door de geheele vyandelyke Armée onderfteund werden, bleef dit plan onuitgevoerd.
Nimmer ftonden wel twee Armeeën in de legerplaatfen elkander nader, dan die der Oostenrykers en Pruisfen by Hochkirch, waarby tevens de omftandigheden aan den éénen kant zo voordeelig, als aan den anderen kant nadeelig waren. daun, hoe behoedzaam anderszins ook, befloot den Koning te overvallen. De geduurige aanvallen der ligte troepen, waarvan de Oostenrykfche Armée in overvloed voorzien was, konden de uitvoering van dit plan gemakkelyker maaken. De rechter vleugel van 's Konings-Armée was flegts een kanonfchoot van het Oos, tenrykfche leger af. De Pruisfifche voorposten der Ruitery konden niet verre van de veldwachten der Infantery uitgezet worden. De Kroaten, die de bosfeher op de tegenover liggende hoogtens bezet hadden, kwamen dagelyks 's morgens tus-
fcher
ir.
Tydpekk.
Treurige gevolgen van het niet bezetten van den Stromberg door den Generaal Retzow.
Nabyheid van beide vyandelyke legers.



6o>
ALGEMEENE
n.
Tydpekk.
's Konings van Pruisfen nadeelige ftand, welken hy veranderen wil.
Den !3</i? van Wynmaand.
fchen 4 en 5 uuren de Pruisfen ontrusten, maar trokken, zodra 'er mét kanon op gevuurd werd, wederom terug. De Pruisfifche Soldaat, eindelyk aan deeze niets beduidende aanvallen gewoon, kon ligtelyk eenen ernftigen aanval by deszelfs begin voor een onwigtigen houden. Daar te boven waren de Pruisfen meer gewoon, om aan te vallen, dan aangevallen te worden. En de Veld-Marfchalk daun, wiens angstvallige behoedzaamheid bekend was, voedde door verfchanfingen en verbouwingen rondom zyn legerplaats, by zynen vyand opzettelyk het denkbeeld, dat hy vooral thans geen voorneemen had van aan te vallen.
De Koning kende inmiddels zynen nadeeligen Itand zeer wel; oordeelde echter het gevaar niet dringend genoeg, om terug te trekken. „ Indien, zeide de Veld„ Marfchalk keith, de Oostenrykers ons „ in deeze legerplaats ongemoeid laaten , dan verdienen zy opgehangen te wor„ den." De Koning antwoordde: ,, Wy „ moeten hoopen , dat zy meer voor ons, „ dan voor de galg vreezen." Eindelyk evenwel befloot hy van legerplaats te veranderen, zodra de Armée op nieuws van meel en brood voorzien zou weezen. Om deezen toevoer te verhaasten zond hy troepen en brood-wagens af. De nacht tusfchen den 14de en 15de van Wynmaand was vast gelTeld om 'op te breeken. En nu berustte de uitflag van den geheelen veldtogt en het leven van veele
dui- ,



GESCHIEDENIS. 61
duizenden op het klein verfchil van éénen dag.
De Veld-Marfchald daun deed by aanhoudendheid door zyne gemaakte fchikkingen vermoeden, dat hy zich flegts wilde verweeren , liet tegen het midden van 's Konings Armée een Battery opwerpen, en in het leger zodanige maatregelen neemen, die eenen aftogt fcheenen te voorfpellen. Doch na zonnen ondergang verliet de geheele Oostenrykfche Armée in verfcheiden kolonnen haare legerplaats, om onder begunftiging van den nacht op hunne bepaalde posten te komen. De tenten bleeven ftaan en de gewoone wachtvuuren werden door de achtergebleeven manfchap zorgvuldig onderhouden. De hoofd-aanval zou op 's Konings rechter flank gefchieden. Om nu de marsch, zo veel mogelyk, te verbergen, moest een menigte werklieden, den geheelen nacht door boomen vellen, elkander toeroepen en zingen, ten einde de Pruisfifche Voorposten te beletten, het gedruis te hooren, 't welk door de marsch van veeIe kolonnen en zwaar gefchut veroorzaakt wordt. Alles werd ft.il uitgevoerd en in zulk een orde volbragt, die de Oostenrykfche Generaals en overige Officiers, die zeer genegen waren, de wyze maatregelen van hunnen Veld-Marfchalk met moed en yver te voltrekken, eer aandoet. Ieder kolonne en ieder bende bereikte in den nacht gelukkig den aangeweezen post, zonder dat men in 's Konings
li.
Tydpsrk.
daun's ge-, veinsde fchikkingen, om zich flegts te verweeren.
Den \^dt van Wynmaand.



9 '■ v '' ' II. Tydperk.
Hy overvalt den Koning in zyn leger by Hockkirch.
62 ALGEMEENE
nings leger het minfte daarvan ontdekte (•>.
De dag was nog niet aangebrooken en het floeg in het dorp Hochkirch 5 uuren, wanneer de vyand voor de Pruisfifche legerplaats verfcheen. ',Men hoorde eenige fchooten by de Vry-battaillons, die in de bosfchen voor de flank ftonden. Men begreep, dat zulks een gewoone aanval der ligte troepen, misfchien van Kroaten of Pandoeren was, en floeg 'er geen acht op. Doch vermits het vuur telkens fterker en aanhoudender werd, wekte zulks de oplettendheid van eenige Grenadierbataillons, die, zodra zy gekleed waren, de tenten uit fprongen, het geweer opvatteden en den vyand te gemoet rukten.
Doch
(*) Het tegendeel beweert de kundige arciienHoltz. „ Evenwel, zegt hy, ontdekten de waa'c„ zaame Pruufüfche Hufaaren 's vyiinds bevveegingen, „ en gaven 'er den Koning terftond bericht van. In
den beginne trok hy deeze beweegingen zelf in ,, twyfel; maar toen herhaalde berichten de'.elven be-
vestigden, vermoedde hy alle andere redenen van „ dezelven, maar in 't geheel niet eenen formeelen ,, aanval, seidlitz en zietiien bevonden zich juist „ by den Koning en belteedden alle hunne welfpree* „ kendheid, om zyne twyfelingen in dit oogenblik „ te beftryden; 'zy bragten het ook zo verre, dat 'er „ bevél gezonden werd aan eenige Brigaden, om op „ te flaan, waarby verfcheiden Regimenten Kavallery „ hunne paarden moesten zadelen. Doch die bevél „ werd regens den morgen weder ingetrokken, en „ de thans geheel onbezorgde Soldaat'gaf zich zon„ der bedenking aan den (laap over." Zie abcheniioltz Gefchiedenis van den zevinjaut igen oorlog ijle Deel blsdz. 120.



GESCHIEDENIS. 63
Doch zy hadden zich naauwlyks gefchaard, of werden reeds van vooren en van achteren aangevallen. Niets fchoot 'er voor hen over, dan door den vyünd heen te flaan, 't welk zy met alle mogelyke kloekmoedigheid deeden, hoewel zy meestal gedood, gekwetst of gevangen genoomen werden, vooral toen op den aftogt eenige Esquadrons van de Oostenryfche Ruitery op hen inhieuwen. Nu kwam het geheele leger op de been. Voetvolk en Ruitery vatten het geweer en fnelden naar de gelederen. En evenwel hield men het geheele geval alleen nog flegts voor een gevecht met de Kroaten, 't welk van geen gevolgen kon weezen.
Het Regiment forcade , ftaande achter Hochlirch op den rechter vleugel, was het eerfte in 't geweer en rukte voorwaards naar de plaats, alwaar het gevecht het zwaarfte fcheen en ontmoette den vyand zeer fchielyk. Alles, wat hetzelve voorkwam, wierp het overhoop, en joeg eenige Battaillons terug. Doch het zag zich weldra, even gelyk de Grenadiers, van vooren en van achteren aangevallen en van alle kanten bloot gefteld aan een hevig vuur uit kanon en klein geweer, 't welk het wel beantwoorden, maar niet tot zwygen brengen kon. Tegelyk verfcheen een Regiment vyiindelyke Dragonders, die dreigden van achteren op hetzelve in te houwen, weshalven het tot achter Hochkirch moest terug trekken. De Hufaaren van ziethen, en de Dragonders
ir.
Tydperk.
Kloekmoedige , doch vruchtelooze poogingen der Pruisfen, om den vyand af te liaan, en groote neerlaag.



64 ALGEMEENE
ir.
Tvdpeuk.
ders van czettritz, die, uit hoofde van 's vyands nabyheid , de voorzichtigheid gebruikt hadden, gekleed en gezadeld te blyven, werden ook wel overvallen; doch leeden niets, maar trokken in een zo goede orde, als by eenen overval en by de duisternis van den nacht mogelyk is, terug, en verwachtten flegts den dag, om den misdag te verbetéren.
's VySnds linker vleugel, door den VeldMarlchalk zeiven aangevoerd, had derhalven by den eerften aanval de hoogte van Hochkirch gewonnen, en de bende van Generaal laudon de hoogten van Steindbrfel, die 's Konings Armée in den rug lagen. De Generaals hadden weinig tyds noodig, om de troepen, die eenigszins in wanorde geraakt waren, wederom te herftellen. Hierop werd de Pruii-fifche Battery van 10 zwaare twaalfponders aangetast , die het eerfte Battaiilon van Markgraaf karel dekte. Het Battaiilon werd omcingeld en na de dapperfte tegenweer genoodzaakt, deezen post en de geheele Battery aan den vyand over te laaten.
Nu begon het allengs dag te worden; maar de zwaare mist belette de Pruisfen nog$ om vriend en vyand te onderfcheiden en de magt en fchikkingen van den vyand te beöordeelen. De Koning had by het eerfte alarm zyn paard beklommen en bevond zich by het Regiment van wedel, toen hem reeds het verlies der Battery op den rechter vleugel en de neerlaag der Grenadiers geboodfchapt werd.
Ter-



GESCHIEDENIS. ö~5
Terftond gaf hy aan Prins frans vah Brunswyk bevél, om den vyand van de hoogtens te verdryven.
Eenige Pruisfifche troepen vervoegden zich naby Hochkirnh, anderen tastten den vyand op de verloorehe groote Battery met de grootfte woede aan. Doch de,ver* fterkte vyand dreef ze terug. De VeldMarfchalk keith nam een Regiment, met het volk, dat zich van de terug gedreeven Battaillons herfteld had, liet het dorp rechterhand liggen, en rukte tegen den vyand aan. In den beginne floeg hy den vyand terug. Doch het Regiment werd welhaast van alle kanten omeingeld, en moest met de bajonet door de vyandelyke Grenadiers heen dringen, om zich weder by de Armée te voegen. Op deezen aftogt werd de Veld-Marfchalk keith naby het dorp dood gefchooten. Dees uitmuntende man was een gebooren Schot. Hy had benevens zynen broeder, den Lord marschal 5 deel genoomen aan den oproer van 1715. Genoodzaakt zynde zyn vaderland te verlaaten, ging hy in Spaanfchen en vervolgens in Rusfifchen dienst. Hier behaalde hy in de oorlogen tegen de Turken en Zweeden even zo veel roem, als waarmede hy in vredestyden deeze kroon door verfcheiden gezantfehappen diende. Zich niet genoeg beloond achtende, ging hy over in Pruisfifchen dienst, en vond na zo veele roemryke en fchitterende daaden in deezen ys* felyken flag den dood, die wel zynen belE den-
II.
TV0P£.(l!£(
De VeldMarfcbalK
KEITH
wordt doad gefchooten»



II.
TYDP£RK.
j
t
< t
r
£ \
1 v
\; ï e n \
66 ALGE M EENE
denroera bekroonde, doch een groot verlies voor zynen Koning was.
Afzonderlyke Regimenten Pruisfifche Hulaaien, Dragonders en Kurasfiers deeden wonderen van dapperheid en rechtten onder de vyandelyke Grenadiers een groot bloedbad aan. Plet Regiment van êchoneich wierp alleen een geheele linie Oostenrykfche Infantery overhoop, zonder vuur en bajonetje ontzien. De Ruitery nam 500 man gevangen, en meer dan duizend van de vyanden wierpen het geweer weg en deferteerden. Doch deeze afzonderlyke, fchoon gelukkige gevech ten konden op het geheel van weinig invloed weezen. Want vermits de Koning Jen vyand reeds te veel in den rug bad, idioot er telkens meerder vyandelyke iuitery toe, viel de Regimenten in de iank en in den -rug, en noodzaakte dee:e, hunne behaalde voordeden weder oo e geeven. F Het gevecht werd nu van oogenblik tot )ogenblik heviger en bloediger. De Oosenrykers plaatften nog meerder Infantey op de hoogtens en befteedden hunne rootfte magt aan Hochkircb, van welks erövering de overwinning fcheen af te angen. Dit dorp ftond nu, men weet niet waardoor, in volle vlam. Nogthans verkeerde zich het tweede Bataillon van het rmsfifche Regiment Markgraaf karel, 3 ten laatfte zelfs nog op het kerkhof, iet de grootfte onvertzaagdheid. De eld-Marfchalk daun, die volftrekt meester



GESCHIEDENIS. 6?
ter van het dorp wilde weezen, liet het een Regiment na het ander aanrukken ter onderiteuning der Grenadiers, die byna geheel vernield waren. Nadat eindelyk de Bezetting op het kerkhof alle haare patroonen verfchooten had, befloot de Majoor lange , Bevelhebber van het Bataillon, om door den vyand heen te flaan. De flagting was afgrysfelyk. Een gedeelte der Bezetting kwam 'er gelukkig dooien voegde zich by de Armée; doch het grootfte gedeelte ineuvelde met den Majoor , of werd gekwetst of gevangen. Ündertusfchen nam de vyand het kerkhof en het geheele dorp in bezit.
Van 's Konings Armée waren tot hier toe nog niet meer, dan 9 Bataillons en omtrent 4 Regimenten Ruitery Haags geweest. Nu kwamen 'er.nog ee,nige andere Regimenten Ruitery by, ais mede de Brigade van Prins frans van Brunswyk, a\e°, behalven dien Prins, ook nog den Markgraaf karel en Vorst mauritz aan het hoofd had. Ook geraakten eenige Regimenten weder aan den gang, die reeds .hevige aanvallen gedaan en flegts voor de overmagt van den vyand hadden moeten wyken. Deeze weinige Bataillons waren in den beginne gelukkig genoeg. De vyand werd het dorp uit en terug gedreeven. De Pruisfifche Ruitery ging op de vyandelyke Infantery los' en joeg de Ruitery terug. Doch de Oostenrykers hadden reeds te veele voordeelen, en wanneer een gedeelte hunner E 2 troe-
11.
iYDrEKK.



II.
Tyd perk. Prins
füans van
Brunsuiyk
fneuvelt.
Vorst mauRitz wordt doodelyk gekwetst en gevangen genoomen.
i / (
i
68 ALGE M EENE
troepen overhoop werd geworpen, waren terftond anderen in gereedheid , die de Pruwfifche Bataillons in den rug kwamen. De Pruisfifche Kavallery werd derhalven wederom terug gedreeven, en kon niet beletten, dat de vyandelyke op eenige" van haare Regimenten voetvolk inhieuw. Mochkitch werd dan van de Pruisfen we derom verlaaten en op nieuw door de Oostenrykers bezet. Prins fhans van Bmnswyk fneuvelde, en eindigde in het zeven en twintigfte jaar zyns ouderdoms een leven, dat, reeds zeer ryk aan verdienften en roem, nog heerlyker eerlaurieren beloofde. Vorst mauuitz, bveen zwaaren nevel tot op 20 flappen 's vyands Infantery genaderd zynde, omdat hy niets onderkennen kon, werd met twee kogels door het lyf gefchooten en doodelyk ge wond. Toen hy zich naar Bautzen liet brengen, werd hy door een troep Kroa ten gevangen genoomen en kwalyk behandeld Een Oostenrykfche HufaarenUfficier dreigde alle oogenblikken , hem te zullen doodfchieten, tot 'er eindelyk een ander kwam, die hem in zyne beIcherming nam en zelf naar Bautzen bragt Hierop nam de Koning van Pruisfen jelt eenige Regimenten en voerde dezelren tegen den vyand aan. Deeze dappere krygsheden rukten rechterhand Hoekiirch tegen de hoogtens op en floegen fen vyand terug. En mogelyk had deeze ianval alles beflist, zo niet de vyandelv■e Ruitery hen, even als de overigen,
in



GESCHIEDENIS. 69
in de flank en in den rug aangetast en aan het wyken gebragt had.
Nu was het volkomen dag, de nevel verdween, en de Pruisfen konden hunnen vyand op de hoogtens by Hochkirch duidelyk onderkennen en zien, dat de Generaals hezig waren, tusfchen Hochkirch en Steindörfel verfcheiden liniën van hun voetvolk te herftellen, die in groote hoopen ongeregeld rondzworven. De Koning van Pruisfen, die overal tegènwoorwas, vergaderde insgelyks zyne geflaagen Bataillons en ftelde ze wederom in flagorde. Het derde Bataillon van de Guarde, gekommandeerd door den Majoor van möllendorf, thans Lieutenant-Generaal, werd gelast, de hoogtens by Drefa te bezetten, van welke men de geheele landftreek tusfchen Belgern en Klein-Bautzen overzien kan. Zulks werd juist nog ter rechter tyd te werk gefteld. Want de vyand ftond op het punt, om dezelven te bezetten, ten einde de Armée des Konings den hertred door den engen weg by Drefa af te fnyden, welken zy volftrekl door moest. Deeze post werd ook gelukkig gehandhaafd. Middelerwyl hadder de geflaagene Pruisfifche Bataillons tyd ge had, zich wederom te herftellen. De Ko ning formeerde uit het voetvolk een nieu we linie, die van Drefa af, achter Pom meritz heen, tot de hoogtens van Kupriti voortliep. Een gedeelte der Ruitery ftoni achter deeze linie in het tweede Treffei en met het overig gedeelte nam de Ge E 3 ne
11.
Tydperk.
J
1
i
1



7o ALGE M EENE
- N.
TVDPtRK.
. i
neraal seidlitz zynen ftand in de vlakte by Belgern, om de Oostenrykiche Ruite. ry terug te dryven, die zich daar vertoonde en nog eenen kans fcheen te willen waagen. In deezen ftand werd 'er fterk met de Artillery op den vyand gevuurd, en de Koning verwachtte flegts de bende onder de bevelen van den Generaal retzow, om weder op den vyand aan te vallen. Doch deeze Generaal ontmoette te veel tegenftand, en was niet dan by het einde van het gevecht in ftaat, om de verëeniging van zyne bende met de overige troepen des Konings te kunnen bewerken.
De Veld-Marfchalk oaun moest zyne bevochten voordeden alleenlyk aan de verrasfehing, aan het denkbeeld, alsof de lanval flegts door de ligte troepen gedaan werd,en aan den nevel toefebryven. Thans sag hy voor zyne oogen een Armée, die, ioewel geflaagen, hem met koelen bloele verwachtte en altoos nog het voorleemen fcheen te hebben, hem de over-, vinning uit de handen te wringen. Hy >ordeelde niet raadzaam, verder vooraards te rukken, maar deed halte houlen en plaatfte zynen rechter vleugel aan '-lockkirch. Van daar liep de linie, voor>y Stdndörfel, tot op de hoogtens ter linkerhand van dit dorp. De Ruitery nam iaaren ftand op den linker vleugel in de 'lakte tusfchen Steindörfel en Jenkwitz, m 's Konings Armée op haaren hertred 3 ontrusten. In deezen ftand verwachtte



GESCHIEDENIS. 71
te hy bericht, wat de Hertog van aremberg met zynen aanval op 's Komngs linker vleugel, en de Prins van Durlachtegen het korps van retzow by freisfenburg hadden uitgevoerd.
De Hertog, door den Veld-Marfchalk daun zeer verfterkt, deed een pooging. om den engen weg by Koditz te pasfee ren; doch zulks mislukte. Het Bataillo van kleist maakte zulk een hevig Arti ■ lery-vuur, dat de vyandelyke Ko onne hall moest houden. De tweede Kolonne on der den Hertog van ursel was gelukki ger Zy verdreef de Jagers uit Lausch te en noodzaakte hen, tot by het Batail Ion van kleist terug te trekken. Ui zoude zo gemakkelyk niet gegaan hebbei zonder een krygslist, waarvan de Ooster rykers zich bedienden, daarin beftaande dat 'er even voor het aanbreeken van de dag , verfcheiden van hunne Grenadier by de posten der Jagers kwamen en zie voor Deferteurs uitgaven. Zy werdc door gelaaten en by de hoofd-post dt Tagers op het kerkhof gebragt. Dee2 Deferteurs vermeerderden binnen eene korten tyd zodanig, dat hun getal gro< ter was, dan dat der Jagers Een Oo tenryksch Grenadier, oordeelende, dat: nu fterk genoeg waren, vneg aan e< Pruisfisch Officier, met eenen witteii ma tel omhangen, dien hy voor een Ooste ryker aanzag, zeer trouwhartig: „ My „ heer de Lieutenapt! zullen wy ma „ op de Jagers aanvallen ?' De Urne
II.
Tydperk.
[
* \
t 1
»
n s h n
t
e n )-
s- ■
;y
m
n-
n-
n-
ar'
er
iet



ALGEMEENE
IT.
TVDPERK.
I
< (
f t 2
i v
V
ftiet hem den degen door het lyfenriep;
,, Jagers! wy zyn verraaden, Vuur!"
Waarop deeze, na verfcheiden van deeze gewaande Deferteurs gedood te hebben, in de beste orde terug trokken, omdat de overmagt te groot was. Voor het overige vond de Hertog van ursel met zyne Kolonne by zynen aanval, door verfcheiden in de flank en van achteren aangevallen Bataillons, zodanige tegenweer, die hem verbaasde.
Intusfchen brak de Hertog van aremBErg, nog door eenige Bataillons verfterkt zynde, eindelyk by Koditz door en tastte den post aan, welken het Bataillon van kleist met nog twee Kompagniën, als mede de Jagers en de Hufaaren van putkammer bezet hadden, Het Regiment Dragonders van krokow fnelde derwaards, om ze te onderfteunen. De Hufaaren wonnen daardoor tyd en gelegenheid, om n de beste orde terug te trekken. Doch ie Grenadiers, omringd van den vyand, geraakten na een dappere tegenweer en :enige vruchtelooze poogingen, om 'er loor heen te flaan, eindelyk gevangen.
Maar de Jagers te voet ontkwamen, in veêrwil van de groote overmagt der vy« nden, dit noodlot. Zy waren maar 80 dan fterk, en moesten derhalven trachen met orde en ftandvastigheid af te deinen. Wanneer de Ruitery op hen wilde i hou wen, dan gaf de één helft een zo rel afgemikt vuur op deze]ven, dat haar erlies haar .den lust benam 3 terwyl de
twee.



GESCHIEDIENS. 73
tweede helft terftond wederom aanlei, om te vuuren. Deeze kloekmoedigheid deed hen hunne vryheid behouden en den roem behaalen, zich ook hier als braave Pruisfen gekweeten te hebben.
Nadat nu de Oostenrykfche troepen onder den Hertog van aremberg, die den linkervleugel der Pruisfen aantastten, ook hier hun oogmerk bereikt hadden, vielen zy nu met hunne geheele overmagt aan op de twee Grenadier-Bataillons van Wangenheim en heiden, waarvan het eerfte ftond op een groote Battery van 22 ftukken kanon, die opgeworpen was, om het tweede te dekken. Deeze, denwelken de Oostenrykers reeds te vooren, door eenen misfchien te zeer verhaasten hertred van twee andere Bataillons, in den rug gekomen waren, zagen, dat eindelyk toch alle tegenftand vruchteloos zyn zou. Zy trokken derhalven onder een geftadig vuur terug en voegden zich achter het dorp Rodewitz, by de ovengen, die zich daar herfteld hadden. De groote Battery kon onmogelyk behouden worden ; de vyand werd 'er meester
van. [ , ,
Hier was nu de eindpaal van deeze zyde, gelyk die van daun de verovering van Hochkirch. De Hertog van aremberg formeerde zich op de hoogte, de voorige ftandplaats van 's Konings linker vleugel; doch hy vond niet geraaden, om zyne voordeden verder te vervolgen , maar hield zich voldaan met een aanE 5 fchou-
II.
ryDPERK,
Einde van het ge» vecht.



II.
Tydperk.
's Konings verwonderenswaardige aftogt in het aangezicht der zegepraalende Armee.
i
] ] \ ( i
\
\
i
74 ALGE M EENE
fchouwer van 's Konings meesterüchtigen hertred te weezen. 6
Tot deezen aftogt gaf de Koning bevél zodra hy, na een verwoed gevecht van vyr uuren, zyne dappere ftryders wederom byeengebragt en zyne Armée, voornaamelyk ook door de verëeniging met de bende van Generaal retzow, herfteld had; en hy volbragt denzelven in het aangezicht eener zegepraalende Armée, in zulk een geregelde orde, dat de vyandelyke Generaals zich niet genoeg konden verwonderen. Beide Armeeën waren niet verder, dan een kanon-fchoot van elkander af; en evenwel dorst de Veld-Marichalk daun het niet waagen , hem in zynen hertred te ftooren, fchoon de Hertog van aremberg hem reeds in den rug Itond Ondertusfchen was de OostenrykIche Armée in dit fchrikkelyk gevecht nede in wanorde geraakt. Haare Gene. raaIs hadden zo veel werks, om ze te hertellen, dat zy by voorraad op niets aniers konden denken, dan op de handhaving van de verkreegen voordeelen. De honing dekte zynen aftogt door de geicele Ruitery, die by groote tusfchenvydtens in de vlakte tusfchen Krechwitz n Belgem haaren ftand neemen moest ichter dezelve trok de Infantery en baadje den engen weg by Drefa door, de •lakte over , pasfeerde de dorpen Bursch>eitzen Klein-Bautzen en nam eenen nieuwen «and op de zo genaamde Spitzbergen. Vervolgens trok de Pruisfifche Ruitery,
in



GESCHIEDENIS. 75
in het aangezicht der veel talryker Oostenrykfche Kavallery, in de beste orde, 1 dezelfde dorpen door, die de Koning zo lang door eenige troepen had laaten bezetten , die dan eindelyk ook terug trokken en de achterhoede der geheele Armee uitmaakten. Alles werd met zo veel bedaardheid uitgevoerd, en maakte zodanigen indruk op den vyand, dat'er zelfs niet één Hufaar te voorfchyn kwam, om de Pruisfen te ftooren, en de geheele Armée bereikte ongemoeid het leger.
De Koning ging ook niet verre. Op ! de zo genaamde Spitsbergen, een halve ; myl van het flagveld, was het, dat hy zich neder floeg. De ftand was wel voordeelig, maar de Armée had het grootfte gedeelte van haare tenten en pakkaadje verlooren', zelfs hadden zy geen kruid en kogels meer. Om zich te verdedigen had zy derhal ven niets dan degen en bajonet, en om zich tegen het ruuwe jaargetyde te dekken, niets, dan het korte rokje. En nogthans had de Veld-Marfchalk daun niet moeds genoeg, met zynezegepraalende Armée op het flagveld te blyven; maar trok met dezelve weder in zyn voorige legerplaats by Kittlitz, laatende flegts eenige weinige troepen op het flagveld.
De Pruisfifche Armée verloor op deezen noodlottigen dag 9000 man , meer dan 100 ftukken kanon, 28 vaandels en 2 ftandaarden, byna het geheele leger met alle de tenten en het grootfte gedeelte der bagaadje. De zegepraalende Armée moest ö haa-
II.
'ydpekk.
iy trekt legts een ïalve myl jan het lagveld terug-
Vei lies van beide Armeeën.



II.
Tydperk.
De Koning van Pruis fen verfchynt na zyne nederlaaggrooter, dan na zy ne roemruchtigfteoverwinningen.
j
1 < \ ] 1
v
f(
76 ALGEME ENE
haare overwinning ook duur koopen; want zy verloor 8000 man.
Wanneer de Pruisfifche Monarch onvoorzichtig fchynt geweest te zyn , door zich in zyn leger te laaten overvallen : dan moet men in aanmerking neemen , dat een groote Geest, boven alle vrees verheven , dikwerf by hem omringende gevaaren ten minfte vreest; dat het gevoel van zyne meerderheid en fterk te , het denkbeeld van gevaar verdooft ; dat de bewustheid van altoos by zich-zelven middelen ter behoudenis te vinden, denzelven weinig acht doet flaan op -kleine omftandigheden, die een gemeen verftand van alle bedaardheid berooven; en dat de misflag, welken hy beging of fcheen te begaan , de misflag van een groot man was. Doch het Jydt geen tegenfpraak, dat fredrik in en na zyne nederlaag grooter verfchynt, dan na zyne roemruchtig[te overwinningen. In het onvoorziene rnoordgewoel zyne dappere krygsbenden faamenraapen; de grootfte verwarring poedig in eenftemmigheid herfcheppen • n de hagchelykfte oogenblikken elk mo;elyk middel ter behoudenis verkiezen ; ie minfte voordeelige omftandigheid niet rerwaarloozen; zyn leven en zyne vryïeid aan het grootfte gevaar bloot ftelen (*_)} den vyand meer, dan eens terug
dry,
(*) De Koning had zich in het fterkfte vuur ge'aagd; een paard werd hem onder het lyf weggehooten, en twee Paadjen vielen dood aan zyne / zy-



GESCHIEDENIS. 77
dryven; niet dan door de overmagt en vermoeidheid overweldigd , ongeftoord 1 zynen aftogt neemen; geilaagen, zonder gefchut, krygsbehoeften, tenten en pakkaadje van het zegepraalend heir nog gevreesd worden, en gelyk het vervolg deezer Gefchiedenis toonen zal, met een verwonderenswaardige fnelheid, in het aangezicht van den magtigen vyand, tot nieuwe daaden heenen vliegen; aan de uiterfte grens van Silefiën een lang ingeflootene en belegerde vesting ontzetten; en daarby niets verzuimen van 't geen ter befcherming en verlosfing van zyne overal aangevallen Staaten en Bezittingen, dienftig en mogelyk was: trouwens dit gaat alles te boven, wat wy in de jaarboeken der Helden en gebeurtenisfen der waereld door alle eeuwen heenen, ter verwondering en hoogachting opgetekend vinden.
's Konings aftogt naar Saxen na den flag by Zorndorf gaf den Zweeden en Rusfen gelegenheid tot nieuwe beweegingen. De Zweeden, die alle de Provinciën van de Mark voor zich geopend zagen, hadden zich daarin uitbreiden , zich krygsfchattingen en leeftogt verfchaffen, tot Berlyn doordringen en deeze hoofdftad
be-
zyde neder. Hy was in het grootfte gevaar, om gevangen te worden; de vyanden hadden hem reeds by het dorp Hochkirch omringd; doch hy ontkwam het door de dapperheid der Hufaaren, die hem verzeldeu. Zie archecmioltz L, c. i Deel bladz. 12Ö.
II.
'ydperk.
Nieuwe poogingen der Zweeden en Rusfen na 's Konings aftogt naar Saxen.



78 ALGE M EENE
ii.
T yd perk.
Den 6de van Herfstmaand.De Zweedfche Armée trekt naar Prentzlau.
bemagtigen kunnen, waarïn zy den fchat, de kanongietery, de geweer - fabrieken , kruidmoolens en het magazvn van de geheele monteering als mede van alle overige behoeften voor een Armée zouden gevonden hebben. Doch, behalven dat de bevelen van den Ryks-Raad altoos dubbelzinnig waren, en alle kwaade gevolgen aan de verantwoording der Generaals fcheenen te laaten, waardoor deeze den Ryks-Raad niet konden vertrouwen, ontbrak het de Armée aan alles, wat tot den oorlog verëischt wordt. De paarden, voor de Artillery en pakkaadje uit Zweeden gezonden, warén voor het grootfte gedeelte de transport-kosten niet waardig. Alje overige krygsbehoeften waren ellendig, de geweeren en vooral de floten zo flegt, dat zelfs by de Excercitie de minften los brandden. En het geld voor den Soldaat en de overige krygskosten werd zeer fchaars gezonden.
Evenwel brak de Armée van Straalfond op en trok naar Prentzlau. Haar bovengemelde flegte toeftand was de oorzaak, dat zy zo langzaam voortrukte, fchoon 'er in de geheele Ukermark geen één Soldaat was, die zich tegen haar had kunnen verzetten. De Marquis van montalembert, die by de Armée was, prees den Zweedfchen Generaals den weg over Templin naar Zodenik en vervolgens langs de Havel naar Ëerlyn aan. Doch de Krygsraad volgde het wanbegrip van den Generaal liewen, die de marsch naar Rup-
pin



GESCHIEDENIS. 79
fin bekwaamer oordeelde. De Armée trok tot Rheinsberg toe. Graaf liewen rukte met 3000 man voort tot Nieuw-Ruppin, en Jeide in Fehrbeïlin een Bezetting van 400 man.
Ondanks alle de zwakheid en het gebrek handhaafden de Zweeden in verfcheiden kleine gevechten den ouden Helden-roem hunner Natie. De Koning van Pruisfen had den Generaal wedel met eenige troepen afgezonden, om de Zweeden te keeren en de Refidentie-plaats te dekken. Deeze verhaastte zyne marsch en kwam reeds den wofte van Herfstmaand, met zyne geheele bende te Berlyn aan. Graaf liewen, meenende in eenige Pruisfifche Hufaaren , die zich by Fehrbeïlin vertoonden, de Voorhoede van een veel grooter Armée, dan de zyne, te zien, gaf den Generaal hamilton kennis van het gevaar, waarïn hy waande zich te bevinden. Ingevolge het befluit van den Krygsraad trok de Armée naar Ruppin. De Generaal wedel vervolgde zyne marsch over Oraniënburg tot Fehrbeïlin, en verneemende, dat een kleine bende Zweeden over Fehrbeïlin voortgerukt was, om in Dechtow en andere dorpen te gaan voerageeren, trok hy met eenige Pruisfifche Hufaaren en Dragonders in vollen draf twee mylen verre tot Tarnow, alwaar de Referve der Zweedfche bedekking opgetrokken was, die uit roo Ruiters en 200 voetknechten beftond. De eerften rukten vol moed op de Pruisfilche Hufaaren aan; doch zy werden om-
cin-
11.
Tydperk.
Den iSde van Herfstmaand.
Den 1/j.de van Herfstmaand.
Zy trekt naar Ruppin.
Den i<ifte van Herfstmaand.
Den 257?!? van Herfstmaand.
Dapperheid der Zweeden in een gevecht by Tarnow.



8d ALGEMEENE
tt.
TvnPKRK.
Als mede by en in
Fehrbeïlin.
cingeld en ten deele gedood, te deele géi vangen genoomen. De Infantery formeerde hierop een Quarrée, en trok met zo veel bedaardheid en orde terug, dat de Pruisfifche Dragonders en Hufaaren, die hetzelve verwoed aantastten, en tot Fehrbeïlin Vervolgden, niet in ftaat waren , om 'er in te breeken en hetzelve te verftrooijen. De Dragonders van plettenberg ftortten als wilde menfchen op de bajonetten in. Een Onderofficier van dit Regiment trok een Zweedsch Officier by zyn ftaart uit het gelid; en evenwei werden zy terug geflaagen. De vyand wist zyn vuur zo wél te regelen, dat één Lieutenant-Kolonel en 24 man, als mede 30 paarden gedood, en een Majoor met 80 man en paarden gekwetst werden. De Hufaaren van möhring, met geweld op het Quarrée willende inhouwen, hadden hetzelfde lot. De voorften, die aanvielen , doodden indedaad eenig volk in de gelederen der vyandelyke Infantery; doch vonden ook hunnen dood op de bajonet. Hun Majoor werd door en door gefchooten, en over 't algemeen verlooren zy 2 Officiers, 21 man en 30 paarden aan dooden en gekwetften.
Met een evengelyken moed en roem, als deeze braave Infantery, die verdiend had, onder eenen gustavus adolfus of karel XII te vechten , verdedigden de Zweeden hunnen post by en in Fehrbeïlin, toen de Generaal wedel hen deeze ftad wilde doen ontruimen. Zulks kon hen
ech-



GESCHIEDENIS. 8r
echter weinig baaten, hoe klein ook het getal der Pruisfifche troepen was, waarmede zy ftryden moesten. Terwyl de Zweedfche Armée tusfchen Ruppin en Fehrbeïlin ftond, zond de Hertog van bevern van Stettin een bende Voetknechten en Hufaaren, af, die de Peene overtrok , de Zweedfche ftad Loitz en met dezelve een magazyn bemagtigde, en de kleine Bezetting, beftaande in i Officier en omtrent 60 man, gevangen maakte. Zulks was van dit gevolg, dat de Zweeden Anklam en Demmin ontruimden , en naar Straalfund weeken, 't welk lucht gaf aan de Pruisfifche troepen, die ftroopten tot voor de poorten deezer ftad, en door geheel Zweedsch Pommeren brandfchatting ophaalden. Aan de andere zyde zworven de Hufaaren van möhring rondom de Zweedfche Armée, kaapten alle haare toevoer en ontnamen haar mondbehoefte en voeraadje. Zo doende hadden de Zweeden byna aan alles gebrek. De Soldaat kreeg niet half zo veel brood, als hy tot z>n onderhoud noodig had. Zints eenige dagen moest hy het zout derven, waarvan geen grein in 't leger was. De toeftand van deeze braave troepen, die een beter lot verdienden, was zeer treurig. De honger, dien zy moesten lyden, ging ook gepaard met gebrek aan de noodige kleeding. De Soldaat had geen kousfen of fchoenen meer aan de beenen. In de Ar. mée waren over 3000 zieken, die voor het grootfte gedeelte, by gebrek aan het F noo
11.
TYDl'aRft.
Eén bende Pruisfen,, de Peene overtrekkende,doetde Zweeden in Pompieren afbreuk, en noodzr.akc hen, Anklam en Demmin te verhaten, en de wyk te neemen naa Straalfund.
Ellendige ftaat der Z>veedfehe Armée.



32
ALGEMEENE
li.
Tydpürk.
noodige, reeds kinderen des doods waren. De paarden waren zo flegt, dat zy op één myl 5 of 6 uuren doorbragten, fchoon zy geen bergen noch kwaade wegen hadden te pasfeeren. Ondanks dit alles wilde men in Zweeden , dat de Armée groote veroveringen maaken zoude. Zy heeft, zeide men, kruid, kogels en Bajonetten, dit is genoeg; even alsöf de Soldaat ook daarvan leeven, alsöf een Armée zonder pontons, zonder bakkery, zonder eenen genoegzaamen voorraad, van meel en zonder geld trekken kon, waar men haar heenen zond.
Inmiddels bleef de Zweedfche Armée tot den 11de van Wynmaand by Ruppin, en de Generaal wedel in het leger by Bechtow tegen haar over, ftand houden. Zodra de eerften van Ruppin opbraken, volgde wedel hen op de hielen en was den 14de van Wynmaand tot Templin voortgerukt. Nadat de Zweeden den 1 Ue van Wynmaand tot by Prentzlow waren getrokken, marfcheerde hy den volgenden dag naar Suckow, een myl van deeze ftad. Hier was het, dat hy na den ongelükkigen flag by Hochkirch, 's Konings bevél ontving, naar Saxen op marsch te gaan, 't welk hy ook den 2$fte begon ter uitvoer te bréngen.
Aan de andere zyde was de Rusfifche Armée in haar leger by Landsberg gerust blyven ftaan, hebbende verlcheiden verfterkingen aan zich getrokken , om het geleden verlies te vergoeden en in deezen
veld-



GESCHIEDENIS. 83
veldtogt nog eenige onderneemingen te waagen. De Generaal dohna ftond in het leger by Bloemberg.
De werkeloosheid van Generaal fermor kon na de berichten, welke hy aan zyne Meesteresfe en aan de Hoven van haare Bondgenooten van zyne overwinning by Zorndorf had 'gezonden , welëens verdenking verwekken, alsöf zyne tropheeën wel zo luisterryk niet waren, als hy 'er van geroemd had. Deeze ongegronde gevolgtrekking meende hy niet beter te kunnen wederleggen, dan door een ftoute onderneeming; en daartoe had hy Colberg beftemd.
Deeze kleine ftad, alleenlyk gewigtig wegens haare ligging en haven, had flegts vcstings-werken , naar de oude manier , dat is, zeer gebrekkig, aangelegd. Doch de fterke wallen, de diepe en breede gragten en de moerasfige met kanaaien doorfneedcn landftreek, waarvan zy omringd was, en die meestal onder water kon gezet worden, vergoedde de gebreken der konst. Haare werken waren ook eenigszins verbeterd, en zy had eenen goeden voorraad aan gefchut, krygsbehoefcen en leeftogt. De Bezetting beftond maar uit 700 man meest Invalieden, maar dappere Soldaaten, bereidvaardig, om voor het Vaderland te fterven. De Commandant, de Majoor heiden ,was een zeer kloekmoedig man, die onder de wapenen gryg geworden, wel niet in vauuan's of koeiioorn's fchool gevormd, maar echter beF % gun-
§
/
11.
Tydperk.
Generaal
fermor
neemt het befluit,oin Colberg ts belegeren.



84 ALGEMEENE
li.
Tydi'ehk.
Den <iofle van Herfst maand.
Den i%fle van Herfstmaand.
Den 3o/?<? van Herfstmaand.
Generaal
PALMBACH
trekt naar Colberg.
Den 3 Je van Wyn maand.
gunftigd was met een krygskunde, die, gepaard met een, onbezweeken moed en trouw jegens zynen Koning, dit gebrek volkomen vergoedde.
De Generaal fermor , wegens de zwakheid der Armée onder Generaal dohna, op het hoogst 12 of 14000 man fterk, op een gelukkig gevolg hoopende, brak met de Armée van Landsberg op, en marfcheerde naar Pirüz. De Rusfifche Generaal palmbach trok met een bende van 3000 man, 14 ftukken kanon en 6 Eenhoornen , het leger uit, om Colberg te belegeren. De Hoofd-armée der Rusfen brak andermaal op en trok in het voordeelige leger by Stargard, om het beleg te dekken; doch het korps onder den Generaal romanzow bleef by Paskruge ftaan. By de nadering van Graaf dohna , die de onderneemingen der Rusfen, was 't mogelyk, wilde te keer gaan, ontftond 'er tusfchen zyne Voorhoede onder Generaal manteufel en de bende van romanzow een fterke kanonade, die echter zonder uitwerking was. Graaf dohna legerde zich met zyne kleine Armée by Pirüz.
De Generaal palmbach kwam op de hoogte van Selnow, een vierde van een myl van Colberg, aan. Hy cischte de ftad op , verkreeg weigerend antwoord, liet eenige grenaden naar de ftad werpen, die echter, wegens den verren afftand, de voorftad niet eens bereikten, en begreep nu wel, dat de gewoonte der Rusfifche Legerhoofden, om de vestingen ter overga-



GESCHIEDENIS. 85
gave te noodzaaken door dezelven in de asch te leggen , hier geen plaats zoude hebben, maar dat 'er een formeel beleg zou verëischt worden.
Intusfchen nam de Commandant de noodige maatregelen tot een dappere tegenweer. By de zwakheid van de Bezetting werd de Burgery mede ter hulp opgeroepen, die zich bereidvaardig toonde, om op de wallen en by het gefchut krygsdien. ften te verrichten. Vóór dat de Rusfifche Generaal de loopgraven deed openen, poogde hy den Commandant en de Burgers door een zwaar bombardement fchrik aan te jaagen; doch deeze zonden nog eens zo veel kogels en bommen terug, dan hy grenaden in de ftad had geworpen. De ftad werd andermaal onder zwaare dreigementen opgeëischt, doch wederom geweigerd. Eindelyk werden de loopgraven geopend, en de ftad uit twee Eenhoornen en drie twaalfponders beNfchooten. Doch de belegerden bleeven het antwoord niet fchuldig en maakten een vuur, dat nog tienmaal fterker was, waardoor de Rusfen veel volk verlooren. Eindelyk kreeg de Generaal palmbach het onverwacht bevél, om het beleg op te breeken. Hy zond echter, alëer hy zulks te werk ftelde, nog eenen Majoor aan den Commandant, en liet hem het beste verdrag aanbieden, met de bygevoegde bedreiging, dat, in geval van weigering , de geheele Bezetting over de kling zou fpringen. Maar ook dit wees F 3 de
11.
Tydperk.
De Pruisfïfclie Commandantmaakt toeftel tot een duppere tegen weer.
Den \de van Wynmaand.
De loopgravenworden geopend , en een begin met het beleg gemaakt.
Den Sfie van Wynmaand.



86 ALGE ME-ENE
ii.
Tydpekk.
Generaal
palmbach
breekt ha beleg op 's morgens vroeg den iWf van V/ynm. i ie, vat hetzelve.Den ude van Wynmaand.
Generaal doh;va tracht de ftad te ontzetten , of de Bezet ting te verfterlten.
Den 25/?<? van Wyn maand.
de dappere Bevelhebber met een edele verontwaardiging, van de hand, en liet den Rusfifchen Majoor ongeblinddoekt terug leiden , ten einde dezelve de Werken zien en zynen Generaal van. de goede maatregelen ter verdediging verwittigen kon. Hierop liet de Generaal palmbach den geheelen nacht door fterk op de ftad vuuren, brak het beleg op, ging één en een halve myl terug, kreeg eene hem toegezondene verfterking met bevél, om het beleg met geweld voort te zetten. Hy volgde dit bevél zonder uitftel op, bemagtigde, ondanks alle de zwarigheden, den bedekten weg, en vond evenwel den Commandant met de Bezetting en de Burgery bezield met het vast belluit, om zich tot op den laatften man te verweeren. Vermits echter van de Hoofd-armée, die den 22jie van Wynmaand tot Dramburg was terug getrokken, geduurig al meerder troepen ter verfterking der belegeraars aanrukten, was de Generaal dohna be* ducht, dat de ftad eindelyk toch voorde magt des vyands zou moeten bukken. Uit dien hoofde befloot hy, of de plaats te ontzetten, of 'er ten minften eene verfterking in te werpen. Dit werk werd aan den Generaal wopersnow opgedraagen, die met 5 Bataillons, een Regiment Dragonders en 400 Hufaaren van Stargard opbrak, op zynen togt 300 Rusfen o/erviel, en ten deele gevangen nam, ten deele verjoeg, en zo met zyne Infantery tot Gulzlofshagcn, maar met de Ruitery



GESCHIEDENIS r>7
ry tot Spie voortrukte. Na een gevecht van deeze kleine bende met de Rusfifche Infantery en de Kofakken, die het dorp bezet hadden, verbeeldde zich de Generaal palmbach, dat de geheele Armée van dohna in aantogt was, brak het beleg op, deed in den volgenden nacht vergeeffche poogingen, om de ftad te overrompelen, en deinsde eindelyk af naar de Rusfifche Hoofd-armée. #
By de Bondgenooten des Konings van Pruisfen, of de verëenigde Armée was zyn wensch niet in alle opzichten vervuld , noch de bedoeling van haaren grooten Aanvoerder bereikt. De Marquis van contades, die zyn leger, hoe fterk ook, nog te zwak oordeelde, wendde alle zyne poogingen aan, om een gemeenfchap van hetzelve met de Armée onder de bevelen van den Prins van soubise te bewerken. Hy brak uit zyne legerplaats by Wefel op, trok de Lippe over en floeg zyn leger by Recklingshaufen op. De Prins van soubise, die nog gerust by Kasfel ftond, kreeg bevél, om door het Paderbornfche de Armée te naderen, en tot Lippftad voort te rukken. Hertog ferdinand, van deeze beweegingen verwittigd, trok met zyne Armée tot Lette. Zodra de Prins van soueise voorwaards begon te rukken, zond Hertog ferdinand den Generaal oberg met 7 Regimenten Infantery en 6 Esquadrons Ruiters, om Lippftad te dekken, en den vyand te beletten, verder door te dringen" De Prins van ysenburg F 4 had
11.
Tydperk.
Den 2 8/?<? van Wynmaand.
palm'jach
hreekt het beleg op in den nacht tusfchen den agflt en 3O//0 van Wynmaand.Hy trekt terug, den \fle van Slagtm.
Nieuwe beweegingen der Franfche en verëenigde Armeeën.Den \<)de van Oogstmaand.
Den iyfle van Oogstmaand.
Den \fle van Herfstmaand.



88 ALGEMEENE
ir.
TtfDPERK.
Den yde van Herfstmaand.
Stand van bfide de PJoüfd-arnieten.
Verfterking der Fra.ifche Armée Co r een bende Saxen on der Prins
XaVERIUS.
Den 11 de van Herfsïmaand.
had na een verfterking ontvangen te hebben, Göttingen weder bezet, en rukte met zyne geheele bende van Eimbeck voort tot Mohringen. ,
De Hoofd-armeeën onder Hertog ferdinand en den Marquis van contades begluurden elkander aan de oevers der Lip. pe, die een natuurlyke fcheiding tusfchen beiden was. Alleenlyk de ligte troepen onder den Majpor scheiter en den Lieutenant - Kolonel luckner zochten den vyand door ftoute onderneemingen afbreuk te doen. De Franfche Armée werd aanzienlyk verfterkt door een bende Saxen onder de aanvoering van Prins xaverius, opgericht uit de van de Pruisfifche Armée gedeferteerde Saxifche inboorlingen, ftaande in Franfche foldy, 8 of io^ooo man fterk, waarvan de Franfchen in 't vervolg de beste dienften hebben gehad, fchoon zy, dikwyls zeer ten onrechte, de fchuld van een kwaad gevolg hebben moe, ten draagen.
De Prins van soubise zag af van het ontwerp, om zich door het Bisdom Paderborn met den Marfchalk van contades (*) te verëenigen, omdat hy vreesde al te veel tegenftand te zullen ontmoe:en. Daartegen befloot hy eenen nieuwen inval in de Hannoverfche landen te ioen. Doch, behalven zyne pooging,
om
(*) Hy ontving den Marfchalks-ftaf in het leger >y Recklinghaufen van zyn Hof, wel meer, zo hej cfeyiu, tut aanmoediging, dan ter beloonmg.



GESCHIEDENIS. 89
om den Prins van ysenburg te overrompelen, die echter mislukte, ftond hy onbeweeglyk by Nordheim, en deed alleen]yk den Kolonel fischer tot voor de poor- ( ten van Hannover zwerven en brandfchat- , tingen ophaaien. Hertog ferdinand ont- , dekte den misflag, door den Prins van soubise begaan, met Kas/el zonder bedekking te laaten, vermits, zodra een fterke bende van ter zyden op Hesfen aanrukte, de vyïnd oogenblikkelyk wederom terug moest trekken, zo hy niet afgefneeden worden en gevaar loopen Wilde van met deeze ftad alle zyne bagaadje en magazynen te verliezen. De Generaal oberg werd gelast, om de Hesfifche grens te naderen , brak van Lippftad op, kwam by Warburg aan en vond den weg naar Kasfel open. Twee marfchen en misfchien één verhaaste zouden hem voor de poorten van deeze ftad gebragt hebben, waarin toen maar een zwakke Bezetting lag. Doch hy ondernam zulks niet, rukte langzaam voorwaards, kwam eerst den lèfte van Herfstmaand by Harlhaufen voor Kasfel aan, en waagde niet eens een kans tegen het leger, voor den Prins van soubise by Kasfel afgeftooken, fchoon 'er nog hoe genaamd geen ziel van de Armée in te vinden was. Het fchynt, dat de Generaal oberg zich niet fterk genoeg geoordeeld, en derhalven de verëeniging met den Prins van ysenburg afgewacht heeft, welke den iifte van Herfstmaand gcfchiedde.
F 5 Zo-
II.
ryuPERK. frucfrteooze poo;ing van
OUBI"E,
>m in de Hannover che landen :e vallen.
Den nofte van Herfstmaand.
Generaal uBtKu verzuimt een waarfchynelyk gelukkigekans op Kasfel.



II.
TvDPEUK
De Prins van soub se marfcliecrtnaarKasfe, Den 2/7?a enzS/le va Ilerfstrn.
Den ide van Wynmaand.
In den nacht tusfchen den 6de en 7de van Wynmaand.
Den tjde van Wynmaand.
FERDINAND
verydelt een onderneemingvan contades op Lippftad. Verfcheiden beweegingen en flanriplaatfen van de bende on- . der Gene- ! raai oberg en van de 1
90 ALGE M EENE
Zodra de Prins van soubise deeze bewegingen der verëenigde troepen had vernoomen, brak hy met de Armée van Gbu tmgen op verhaastte zyne marsch en floeg zyn ]eger by Kasfd y ^n
. met alleen door verfchanfingen oneenaakbaar maakte. e°J™£
1 ook nog een verfterking aan troepen van den Maarfcbalk van contades, 5ie hem den Lieutenant-Generaal chevert en den Hertog van fitzjames met 3I Bataillons en 34 Esquadrons toezond, waarby het grootfte gedeelte der voorgemelde Sax*
De Maifchalk van contades zelf brak van Keckhngslmufen.op, trok naar Hamm in t graaffchap Afar*, en liet den Hertog van chevreuse met een fterke bende zich by Soest nederflaan. Hy fcheen het op Lipt ftad gemunt te hebben. Doch Hertog fer dinand begreep in één oogenblik wat hy bedoelde, legerde zich by Munfier, on nam eenen ftand, waardoor, het geheele plan verydeld en de verëeniging met de Armee van soubise zeer verzwaard werd Alles fcheen nu aftehangen van den keer , welken de zaaken der Franfchen in Hes/en zouden neemen. Generaal oberg, den kans om den vyand eenen gevoelisen Rag toe te brengen, verwaarloosd hebbende, wilde hem nu noodzaaken, Kasfel e verhaten en de Hannoverfche landen eheel te ontruimen. Vermits zulks nu net wel zonder eenen veldflag kon beverse worden, en het Franfche leger aan
dee-



GESCHIEDENIS. 91
deezen kant tegen alle aanvallen beveiligd r was, trachtte hy hem op een ander flagveld te leiden. Tot dat einde brak hy j den 3de van Wynmaand op, trok de Ful- , de over en nam zyn leger achter Sanders- t haufen, byna op dezelfde plaats, alwaar j de Prins van ysenburg den van 1
Hooimaand had geftaan. De Franfchen 1 leiden hem niet veel hinderpaalen in den weg. De Prins van soubise verwachtte de verfterking van contades in zyn leger. Zodra de eerfte kolonne van dezelve was aangekomen, deed hy de Armée in 5 kolonnen de Fulde overtrekken en recht tegenover de Geallieerden het leger neemen , 't welk met den rechter vleugel aan Neder-Kaufungen, en met den linker aan Kasfel grenfte; denzelfden dag kwam ook de tweede kolonne van de verfterking
aan- , • n. A
Na verfcheiden veranderingen van ltand
zo wel van de bende van Generaal oberg, als ook van de Armée van soubise, kwam het eindelyk den 10de van Wynmaand tot een hevig gevecht by Lutternberg , alwaar Generaal oberg zyne bende in flagörde ftelde en eenige Bataillons van den rechter vleugel tot by LandwershagenWzt voortrukken en de vyandelyke Grenadiers terug dryven. Tegelyk zond hy den Generaal zastrow met twee Bataillons en de Hannoverfche Jagers af, om de boschryke hoogtens by Siegelftein te bezetten en zyne linker flank te dekken; doch was zyn linker vleugel, hoe voordeelig zyn ftanc
ool
II.
'yiiperk. Lrmée oner Prins an soubi-
E..
)en $de 'an Wyunaand.
Den 9de van Wynmaand.
Generaal
oberg
neemt zynen ftand by Lui' ternbcrg.



92 ALGEMEENE
li.
Tydpsrk.
's Morgens te 10 uuren.
's Nade-
rniddags te 3 uuren. Gevecht by Lutternberg.
\ 1
( i
e
ook mogt weezen, altoos nog aan veel gevaar bloot gefield.
De Voorhoede van den Heer van chevert, het woud by Siegelfiein intrekkende , werd wel door de Hannoverfche Jagers terug geflaagen, maar nadat de Armee van den Prins van soubise tusfchen Benderode en Landwershagen in flagörde gefchaard ftond, kreeg de Heer van chevert bevél, aan de rechter zyde het bosch m te trekken, en van daar den eerften aanval te doen. De overige troepen zouden hem gedeeltelyk onderfteunen, gedeeltelyk ook den vyand in de front aantasten, en het gevecht algemeen maaken.
De Heer van chevert marfcheerde met zyne bende op. Generaal oberg , 's vyands oogmerk ontdekkende zond zonder tydverzuim nog eenige troepen aan Ruitery en Voetvolk af, om den Generaal zastrow te verfterken en te beletten, dat dezelve niet verrascht werd. Maar de Heer van chevert trok al rechterhand op, en deed zyne Ruitery aan den rechter vleugel marfcheeren, alwaar zy een :errain vond, daar zy met voordeel werien kon. Nu begon de aanval van deelen kant met een hevig kanon-vuur. Verbolgens rukte de Infantery van chevert's echter vleugel uit. Zyne Ruitery viel net zeer veel dapperheid op die der Geiliiëerden aan, wierp dezelve, uithoof. Ie van haare groote overmagt, overhoop, neuw op twee Regimenten Infantery in n bragt die aan het wyken. Tevens
tast-



GESCHIEDENIS 93
tastte ook de Saxifche Infantery den Generaal zastrow op den zo genaamden Stolberg achter Siegelftein aan, noodzaakte hem na een hardnekkig gevecht, deezen post te verhaten en befliste de overwinning.
Zodra men uit het vuur van de Artillery en het klein geweer bemerken kon, dat de Heer van chevert den aanval had begonnen, rukten ook de Hertog van fitz-james en de Prins van soubise zeiven uit, om aan te vallen; doch alle deeze troepen kwamen niet aan 't vechten. Generaal oberg, ziende, dat zyn linker vleugel geflaagen was, trok naar Munden terug. De invallende nacht gaf de Geallieerden tyd, om de Werra zonder tydverzuim over te trekken. Het verlies beftond in 1210 man aan dooden, gekwetften en gevangenen, 28 ftukken kanon, 5 vaandels, 3 ftandaarden, 2 paar keteltrommen en verfcheiden wagens met krygsbehoeften. De Franfchen gaven voor, niet meer dan 600 man, verlooren te hebben.
Na dit gevecht ontving de Prins van soubise den Marfchalks-ftaf van zyn Hof, en wysgeerige komplimenten van voltaire, ter vergoeding voor de onbefchofdheid der Paryfenaaren , die het naauwlyks der moeite waardig oordeelden, van deeze overwinning te fpreeken.
Vóór wy de gevolgen van deeze veranderingen by de Geallieerde en Franfche Armeeën nafpooren, zullen wy nu eerst
on-
11.
rYDPERK.
De Franchen beïaalen de jverwinïing.
Verlies van beide Armeeën.
Gevolgeu van den veldllag by Hochkirch.



94
ALGEMEENE
m
Tydpekk.
Den 15de van VVynmaand.
daun
maakt geen gebruik van de be-
onze oplettendheid vestigen op die van den flag by Hochkirch. „daun, zeide de Koning den dag na den overval , i, heeft ons uit den Schach gelaaten, het „ ibel is nog niet verlooren, wy zullen „ ons hier eenige dagen verkwikken en j, dan naar Silefiën opbreeken, om Neis„ fe te verlosfen." Zyn eerfte zorg was, het geleeden verlies op de best mogelyke wyze te herftellen. Prins hendrik moest zich met 8 Bataillons, 5 Esquadrons Huiaaren^en 12 zwaare ftukken gefchut benevens een grooten voorraad van krygsbehoefte by hem voegen.
De Veld-Marfchalk daun befteedde deezen en de volgende dagen met Couriers naar Wzenen en aan alle met dit Hof verbondene Hoven met de tyding van zyne behaalde overwinning te zenden, het Te Deum te laaten opdeunen, zyne zegetekenen ten toon te ftellen en viétorie te fchieten. Deeze tyding was de KeizerinKoning des te aangenaamer , dewy] de overwinning juist op haaren naamdag bevochten was. De Veld-Marfchalk ontving een fchryven van haare eigene hand in de gunftigfte bewoordingen opgefteld, en van den Paus een gewyden hoed en degen, zo wonderdaadig in derzelver uitwerkingen , dat hy naderhand in deezen geheelen oorlog nooit meer eenen flag tegen de ketters — won.
Doch terwyl de Veldheer zich met deeze vreugdebedry ven bezig hield, verzuimde hy gebruik te maaken van de behaalde
voor-



GESCHIEDENIS. 95
voordeelen, liet een grooten voorraad van meel, onder een zwakke bedekking, onverhinderd in Bautzen aankomen, gaf nooit meer, dan nu zynen ftelregel te kennen , dat men den vluchtenden vyand gouden bruggen moest bouwen, brak niet vóór den ijde van Wynmaand uit zyn legerplaats by Kittlitz op, betrok een nieuwe tegen over den Koning tusfchen Belgern en den engen weg van Genkowitz, bevestigde dezelve met alles wat de bevestigingskunde oplevert, fchoon zy van natuur reeds ongenaakbaar was, en belette niet, dat Prins hendrik met zyne troepen , gefchut en krygsbehoeften in 's Konings leger aankwam. Alleenlyk had hy terftond na den veldflag eenen Officier aan den Generaal harsch gezonden, die hem de tyding van de overwinning en tevens het bevél overbrengen moest, om het beleg van Neisfe met den grootften yver voort te zetten. Deeze Generaal had de ftad ook reeds van alle zyden ingeflooten, zyn legerplaats bevestigd, zich van alles, wat tot een beleg verëischt wordt, voorzien, zag. zich geduurig met nieuwe troepen verfterkt, en verwachtte dagelyksch den laatften trein van zwaar gefchut, om de loopgraven te kunnen openen.
De verovering van deeze ftad zou den Oostenrykers geheel Opper-Silefiën, en mogelyk nog in hetzelfde jaar Kofel in de handen geleverd hebben. Hierom was de Koning, overtuigd van hoe veel gewigt
het
II.
Tyüperk, vochten voordeelen.
Den ijde van Wynmaand.
Prins hekdrik komt met troepen en krygsbehoeften by denKoning aan.
Den 2\Jïe van Wynmaand.
Zwaarigheden by de maatregelen , die de Koning neemen



96 ALGEMEENE
ii.
Tyi)Pg.RK. moest > maardiehy gelukkig weet te boven te komen.
i
I
t
i
het ontzet van Neisfe was, zeer genegen, om zulks te werk te ftellen, 't welk echter met veele zwaarigheden gepaard ging. De Veld-Marfchalk daun had met zyne zegepraalende Armée niets meer te doen, dan 's Konings Armée den pas af te fnyden. Den Veld-Marfchalk flag te leveren was eene netelige zaak, en evenwel moeijelyk te vermyden, en al zou het de Koning ook vermyden, moest by evenwel vreezen, op zyne marsch veel door geduurige vyandelyke aanvallen te lyden. Daar te boven begreep de Koning zeer wel, dat hy door zynen aftogt, Saxen, waarï'n bovendien nog maar een klein getal troepen ter verdeediging lag, byna geheel ontblooten en deeze belangryke bezitting uit hoofde van derzelver zwakke befcherming, aan de geweldige magt van twee groote Armeeën overlaaten moest. Niets fcheen derhalven natuurlyker, dan de verovering van Dresden en het verlies van Saxen, zo hy Neisfe ontzetten, en aet verlies van Neisfe, zo hy Saxen beïouden wilde.
Deeze zwaarigheden, in ftaat, om een gemeen verftand moedeloos te maaken, varen by den Koning van die uitwerking, lat zyn befluit oogenblikkelyk genoomen ;n zyn yver ontvlamd werd, om hetzelve ïit te voeren. Zyn fcherpziend oog overlag het geheele plan, 't welk zyne vyanlen konden ontwerpen, en de middelen, )m hetzelve te werk te ftellen, welke zy vezenlyk in handen hadden; maar hy begreep



GESCHIEDENIS. 97
greep ook aan den anderen kant de mogelykheid, om dit plan te verydelen, ondanks alle zwaarigheden, die zich daarby opdeeden. Deeze mogelykheid was gevestigd op dekennis van het karakter, de grondbeginfelen, de omzichtigheid en traage behoedzaamheid van den Veld-Marfchalk daun, en op de fnelheid van beweegingen, waaraan 's Konings Armée gewoon was. Hy mogt zich vleien met de hoop, dat Dresden, alzo de kleine Armée des noods zich in de ftad kon werpen, het beleg ten minften drie weeken konde uithouden; want langer tyd had hy niet noodig, om van Bautzen tot Neisfe te komen, en van daar naar Dresden weder te keeren. * Om nu zyne marsch ,gemakkelyk te maaken, moest hy zyne zieken in veiligheid brengen. Het .leger was vol zieken , en in Bautzen lagen nog alle de ge~ kwetften van den flag by Hochkirch. üp zo veele wagens, als 'er maar te krygen waren, werden alle de gekwetften geladen , die het ryden verdraagen konden. Zy die zwaar gekwetst waren zouden aan 's vyands edelmoedigheid overgelaaten worden. De trein, die den ïifte van Wynmaand tegens den avond onder een bedekking vertrok , zou naar Dresden gaan. Doch een Oostenrykfche bende, die tot Koningsgratz voortgerukt was. noodzaakte den Bevelhebber van deezer trein, die zulks den volgenden dag te Ka mentz ontdekte, den Koning daarvan be G rich
II.
Tydperk.
De Koning brengt zy* ne zieken in veiligheid.
i



93
ALGEMEENS
H.
Tydpkrk.
Hy voorziet zyne Armée van leeftogt.
Aanvaardt zyne marsch naar Stiefelt.
Den i^fle van Wynmaand by nacht.
Den i6fle van Wynmaand.
De Koning komt by Görlitz a;:u.
richt te geeven, die nu belastte, dat de trein zonder tydverlies in den nacht opbreeken en eerst naar Hoymwerda, maar van daar naar Glogau gaan'zoude, het welk ook gelukkig ter uitvoer werd gebrast
Vervolgens droeg de Koning zorg,0dat de Armee van brood en leeftogt voorzien werd. Want de Armée kon haare magazynen in Silefiën zo fchielyk niet bereiden. Alle proviand-wagens, de bakkery en andere noodzaakelyke behoeften vertrokken den 23fie des avonds, langs den linkeroever der %ee.naar Kummerau en pasleerden hier de rivier.
De weg, welken de beide kolonnen namen, deed den Oostenrykfchen Veldheer denken, dat de Koning zelve den we naar Glogau zou inllaan. Deeze gedachte was voorzeker de oorzaak van de onverIchilhgheid en rust, waarmede de VeldMarfchalk daun 's Konings aftogt toeliet Want niemand kon gelooven , dat de narsch over Görlitz langs eenen weg naar nlefien zou gaan, die met Oostenrykers >ezet was.
En evenwel floeg de Koning deezen veg m, brak met zyne Armée uit het Ie[er op, nam, omdat de naaste weg bezet vas, eenen omweg en kwam gelukkig en mverhinderd in de vlakten by Görlitzlan. 'V ant een bende Oostenrykers, door daun Ie isfte van Wynmaand afgezonden , om e marsch des Konings te befpieden, ^erd met veel verlies terug gedreeven.
Door



GESCHIEDENIS. 99
Door deeze fnelle en ftoute marsch gingen alle voordeden van den zo zorgvuldig verkooren ftand des Veld-Mar- 1 fchalks, en alle de vruchten van zyne j overwinning, by Hochkirch bevochten, verlooren. En de weg naar Silefiën ftond voor den Koning opeu. Tot den zsfte van Wynmaand bleef de Oostenrykfche Veldheer gerust in zyn leger, en ftond verbaasd toen hy des nade-niddags de geheele Pruisfifche Armée achter zich en in het volkomen bezit van den weg naar Görlitz en Silefiën vond, zonder hoop van dezelve regen te kunnen houden; en in deeze verlegenheid moest hy allen mogelyken fpoed maaken , om niet zelf van zyn magazyn in Zittau afgefneeden te worden. Niet vóór den tófte van Wynmaand vroeg te 4 uuren brak hy op, kwam tegens den avond by Görlitz aan, floeg zyn leger op in een plaats, die tegen alle aanvallen veilig was. Te befchroomd, den Koning flag te leveren, vleide hy zich met de hoop , dat Neisfe door den Generaal harsch zou veroverd weezen, aleer de Koning de ftad kon ontzetten, en zond ter onderfteuning van het beleg, nog een fterke bende der waards. Hy zelf befioot, zodra de Koning zyne mar.sch vervolgen zou, naar Dresden terug te fpoeden, en te beproeven, of hy deeze ftad ook door een krygsüst zou kunnen bemagtigen. Maar laudon werd met een fterke bende afgezonden, om den Koning te vervolgen.
G 2 Dee
II.
r/YDPERK»
5ewigtig«
■evolgen fan deeze' helle en toute marsch.
De VeldMarfchalk
DAUN VOlgC
denKoning
loiGfolitz,
zonder
hem te
kunnen te?
genhou-
den.



ir.
Tydpsrk
Generaal
L/\ui>oN
ontrust dc
Koning o
zyne
marsch
zonder
merkelyke
gevolgen.
Beleg vnn Neisfe.
In den nacht tusfchen den 31 fte van Wynm. en ifte van Siagtm.
D?n 5de. vanStagtm.
Het beleg van Neisfe wordt by 's Konings aannade ring opgebrooken.
's Na demiddag te 2 uuren.
100 ALGEMEENE
> Deeze werkzaame Generaal ontrustte s Konings achterhoede geduurig; doch de Koning zette zyne marsch voort, zonn der z'ch °P te houden, en liet aan Gep neraal laudon liever'menio- gering voordeel over, dan dat hy zith aan kleinigheden ltoorde,én daardoor een ontwerp aan het gevaar van verydeld te worden, bloot itelde, t welk het lot van den geheelen veldtogt bellisfen moest.
Intusfchen had de Generaal harsch de loopgraven tegen het fort Pruisfen geopend, en hetzelve, geJyfc mede de ftad, iedere den i6fte van Wvnmaand fterk belcnooten. Op de tyding van 's Konings marsch naar Silefiën nam hv het zwaar gefchut van de batteryën en'zond hetzelve met veel pakkaadje naar'Zuckmantel. Hy hield echter de loopgraven nog fterk bezet en bleef onbeweeglyk in zyn'leger. Doch nadat de verfterking, door den Veld-Marfchalk afgezonden, zich by hem gevoegd had, veranderde by van legerplaats, alsöf by 's Konings komst wilde inwachten , die zich met de bende van Generaal fouquet verëenigde en tusfchen Jvimptsch en Reichenbach ftond. De Generaal harsch was nu 30,000 man fterk en evenwel maakte hy toeftel, om het beleg op te breeken. Een gedeelte van zyn Armee trok reeds denzelfden morgen de Neisfe over, terwyl het overig Gedeelte gereed ftond te volgen. De'loopgraven nog bezet zynde deed de Commandant de Lieutenant - Generaal treskow
eenen



GESCHIEDENIS. ioi
eenen uitval niet het beste gevolg. Ein- , dclyk verliet de Generaal harsch de loopgraven en trok met de Armée de Neisfe ■ over, en begaf zich over Ziegenhals en Zuck- , mantel naar Moraviën. Generaal laudon , trok met zyne bende naar Ldhn terug, en vergenoegde zich met in de landftreek van Hirschberg en Kupferberg brandlchattingen op te haaien.
De Koning, tot by Munfterberg voortgerukt zynde nam zyn Hoofd-kwartier in Groot-Nosfen, alwaar hy bericht ontving, dat het beleg van Neisfe opgebrooken,, de Generaal harsch naar Moraviën en de Generaal de ville naar Troppau getrokken was. Hy liet de Armée rustdag houden, begaf zich den volgenden dag naar Neisfe en keerde des avonds weder. Generaal fouquet werd gelast, om de bewecgingen van de Generaals harsch en de ville waar te neemen. Op de tyding van 's Konings komst werd mede het beleg van Kofel Opgebrooken, het welk federt het laatfte van Hooimaand geduurd had. Dit alles bewerkte de Koning zonder flag of ftoot, alleenlyk door zyne aannadering en tegenwoordigheid. En naauwlyks had hy Silefiën van vyanden gezuiverd, of hv keerde langs denzelfden weg, dien hy gekomen was, met dezelfde fneïherd weder, om Saxen te verlosfeh. ^
Het Hof van Weenen zag nu de hoop, om Silefiën te overmeesteren, wederom verflénfen, die na den flag by Hochkirch zo fchoon ontlooken was. Alles waarop G 3 hei
li.
ii Hen lacht tuscnen-den\de en 6de ranSlagim.
Den 6de vanSlagtm.
De Kon'ng komt te • Neisfe. Den 7de vanSlagtm.
Het,beleg van Kofel wordt opgebrooken.
Groote uitwerkingvan 's Konings bloote aaunadering.



II.
TïDPiRK*.
daun trek naarSaxen om Dres den te ver överen en Saxen te bevryden.
Den jde van Slagtmaand.
De Ryksarmce legert zich by Freyberg.
Den 8/le van Slagtmaand.
tot A L G EMEENE
het nu zyn hoop kon vestigen, waren de voordeelen, die de Veld-Marfchalk daun , by de groote yerwydering des Konings in Saxen mogelyk zou behaalen. Inde! daad was ook zyn oogmerk, zodra hy be-
ferPc-ie?- K°ning in z?nen bellen loop t naar Silefiën niet te kunnen tegenhouden > om het eens reeds mislukt ontwerp, Dres den te overrompelen en vervolgens Saxen te bevryden, nu uit te voeren. Hv nam tot dat einde affpraak met den Hertog van Iweebruggen, om tot dit plan mede te werken fcheen nog den 3de van Slagtmaand den Koning te willen volgen en trok den 4de met de geheele Armée naar Bautzen. Den 6de marfcheerde hy tot Dittersbach, ging den volgenden dag by Pirna over de A/vc, en floeg zich by Lockwitz neder. IJe Ryks armée, die reeds den i4de van Wynmaand van Pirna opgebrooken was, betrok het leger by Freyberg.
De Pruisfifche Generaals in Saxen, ttzenplitz en hulsen en de Generaal-Majoor fins C), Hy Plauënaunde, veinsden naar Meisfen te willen trekken. Doch het was maar alleen, om het Oostenryklche Legerhoofd daardoor in zynen toeItel ter belegering achteloos te maaken,
al-
(*) De Koning had fink gelast, om wezenlyk deel te neemen aan het kommando in Saxen. De twee eerften, fchoon ouder Generaals, waren edelmoed.g genoeg, om alle jaloezy te onderdrukken, en den wil van hunnen Koning eerbiedigende, in gen goede verftsndhoudïng met hem te leeven



GESCHIEDENIS. 103
a]zo hy in dit geval niet veele zwaarigheden zou denken te ontmoeten. Want net was van veel belang eenige dagen tydl te winnen, vermits men wist, dat de PruisSe Generaals dohna en wedel bevel hadden uit de Mark en Pommeren naar sSn te Veden, en dat de Koning^ aantoet was. Den volgenden dag zag D Sï Armée van daun zich beweegen J en kort daarna werd het Pruisfifche Viy- d Bataillon van meycr in den grooter, tuin K en de groene beemde aangetast. Gene- l raai fink deed het leger afbreeken en de h Praisfilche Armée door Dresden trekken. De Generaal meyöt verweerde zich ondertusfehen dapper, tot dat de overmagt hem noodzaakte, z.ch naar de vooiftad te beeeeven. De Kroaien, onderfteund door Grenadiers drongen met hem binnen en bemaetigden de buitenfte huizen, tot dat de Commandant door het vuur van de wallen hen noodzaakte, de vlucht te neemen De Generaal MEYëR had bevel, om zich in de voorfteden te handhaven , en byaldien de vyand dezelven met geweld zou willen bemagtigen, dan, na de inwooners alvorens gewaarfchuuwcte hebben, de voorfteden af te branden; doch omdat de vyand naar den grooten tuin terug trok, werd dit bevel nog met voltrokken. , . ,r, n
Reeds by de eerfte aannadenng dei Oos tenrykers en der Ryks-armee in Herfstmaand gaf de Generaal schmettau de koninglyke Poolfche Familie, die zich nog G 4 tfc
li.
n Slagtaann'snajiniddags2 uuren. eweeginy de Arlée van
AUN.
De PruisfiI'ehe Commandant in Dresden laat de



II.
Tydperk.
Voorfteden afbranden.
Den gde vunSJjgtra
104 ALGEMEENS
rLf?^ °Phieid' d°°r Graaf "OS.,
maar de Burgery door den Magiftraat kennis, dat, byaldien de vyÉind de ftad zou
fT^6"' h>' Zich in de keurige noodzaakelykheid zou gebragt zien d» Voorfteden af te branin, 1 deed' tot dat einde in de hu.zen, het naast aan den wa gelegen, brandbaare ftoffen brengen. Het Hof, de Burgers en de Landftanden fmeekten om ontferming. Doch hy verKlaarde, dat hunne veiligheid alleenlvk van hen zeiven en van den Veld-Marfchalk daun afhing. Konden zy deezen
d?Vonerflbreeget]' °m ft" te houden, de -Voorfteden zou hoe genaamd geen leed gefchieden; doch zodra dezelvl verder voortrukte, zouden de pligt jegens zv nen Koning en zyne eer hem noodzal' ken, regelrecht tegen zyn menfchelyk gevoel te handelen. Inmiddels werd het af branden der Voorfteden het Hof door Oraaf bose en den Magiftraat door den Lommandant zeiven tegens den midda^ indermaal aangekondigd, en zy van het reigend gevaar verwittigd. Te middernacht gaf de Generaal MeySr kennis, dat iet fcheen, alsöf de vyand batteryën aaneide. Deeze toebereidfelen en 't geen te 'ooren gebeurd was, gaven duidelvk te ennen, dat de vyand by het aanbreeken an den dag de Voorfteden zou zoeken e bemagtigen. En ingevalle hy dezelven eroverde, moest wegens de hoogte der uizen van zes tot zeven verdiepingen 'aarvan men de wallen befchieten kon,
de



GESCHIEDENIS. 105
•de verovering der ftad daarvan een onvermydelyk gevolg weezen. De Commandant kon derhalven niet anders, dan naar krygsgebruik, de voordeden zyns Konings en zyn eigen eer en pligt behartigen. Het fein werd gegeeven, om de brandbaare ftoffen aan te fteeken, en in één oogenblik ftonden in de Pirnafche Voorftad de meeste en alle de overige langs de gragt ftaande huizen in volle vlammen , die een plaats vernielden , welke nog onlangs de zetel van geryflykheden en weelde was, een plaats, die door koophandel , manufaktuuren en konst bloeide. Hoe fchrikkelyk nu deeze ellende ook was, veroorzaakte echter deeze brand zo weinige onheilen, als haar de omftandigheden van zaaken mogelyk was. Niet meer, dan. vier menfchen fchooten 'er het leven, maar veelen alles, wat zy hadden, by in. De Pruisfifche troepen verlieren de brandende Voorfteden en trokken de ftad in.
Dg Veld-Marfchalk daun, fchoon niet onkundig van het krygsgebruik, liet den Generaal schmettau door eenen Kolonel vraagen: of men wezenlyk bevél had gehad, om een Refidentie ftad op zulk een wyze, ongehoord onder Christenen, ce behandelen ? En ten einde hem van het verder gebruik van zodanig middel, zo hinderlyk aan de oogmerken der belegeraars, af te fchrikken, gaf hy hem te verftaan, dat hy voor zyne genoomene maatregelen in perfoon zou inftaan. schmetG 5 tau
H.
Tydperk.
Den xodg vanSlagtm. 's morgens te 3 uuren.
Vruchtelooze dreigementenvan den Veld-Marfchalk
daun.



to6 ALGEMEENE
li.
Tydperk
Keur Saxifchë bezwaaren bj de Ryks• vergadering over het afbranden der Voorlieden van Dresden , en bet Pruis lisch antwoord.
sciimet-
tau be wyst, dat 'er maar 280 huizen al'uebiand zya.
tau antwoordde onverfchrokken : hy had bevél, de ftad tot op den Jaatften man te verdedigen, hy zou voor alles wat hy deed inftaan, en niet alleen de nog overgebleeyene Voorfteden in brand fteeken, indien de vyand dezelven zoude naderen, maar ook de ftad ftraat voor ftraat, en eindelyk, zo hy zich zo verre gebragt zoude zien, het kasteel,den Keurvorftelyken zetel, tot het uiterfte toe verdedigen, daun ftelde hem niet op de proef, begreep de onmogelykheid van de ftad te veroveren, verklaarde , dat hy alleen uit achting voor de koninglyke Familie van zyn voorneemen zou afzien en bleef ftil in zyn leger.
De Keur-Saxifche Gevolmagtigde by de Ryks-vergadering te Regensburg bragt over deeze handelwyze bezwaaren in, waardoor niet alleen een onderneeming, door het krygsgebruik en het recht der verdediging in geval van noodzaakelykheid gewettigd, voor ongehoord uirgekreeten , maar ook van een menigte van gepleegde wreedheden, moorden en ontmenschtheden gewag gemaakt werden. Doch de Keur-Brandenburgfche Gevolmagtigde wederlei zulks oogenblikkelyk, en de Geneneraal schmettau bewees door een getuigfchrift van den Magiftraat te Dresden, dat 'er maar 280 huizen afgebrand, niet meer, dan vier menfchtn om het leven geraakt, en alle voorgewende gruweldaaden en wreedheden verdicht waren.
Mid-



GESCHIEDENIS. 107
Middelerwyl waren ook op 's Konings bevél de Generaals dohna en wedel de Saxifche grenfen genaderd. De Ryks-armée ftond nog in haar leger by Freyberg. Generaal haddik werd gelast, Torgau weg te neemen, een ftad, die weinig of niet bevestigd was, maar waarïn een van de fterkfte Pruisfifche magazynen en twee Bataillons benevens eenige Hufaaren lagen. Om zyn voomeemen te ontveinzen floeg hy eerst den weg naar Leipzig in; maar eindelyk trok hy óp Torgau af. Den volgenden dag ontmoette een bende Pruisfifche Hufaaren, door Generaal wedel vooraf gezonden, de Voorhoede van Generaal haddik. De Kolonel grollman, Commandant van Torgau, was in de grootfte verlegenheid, dewyl de overmagtige vyand zo naby, en de Generaal wedel nog drie mylen van de ftad was. Doch hy nam een ftout befluit, 't welk, gelyk dikwyls in den oorlog gebeurt, het gevolg wettigde, fchoon het een afwykin^ van den regel was. Hy nam van zyne zwakke Bezetting 300 man en één kanon rukte tegen den vyand aan, en fchoot zc fterk op deszelfs Hufaaren, als het mei één kanon gefchieden- kon. Generaa haddtk, zich niet kunnende verbeelden dat een Bevelhebber, die naauwlyks voll genoeg had, om de ftad en de verfchan fing één man hoog te bezetten, vermete genoeg zyn kon, om tegen hem aan t rukken, dacht hier een krygslist te ont dekken, geloofde, dat de bende van Ge
ne
11.
Tyoperk. iiaddik's mislukte aanilag' op Toigau.
Den nde vaiiSlagtm. Den 12de vanSlagtm.
1
i 1



io8 'ALGEMEEN E
ir.
Tyüperk
Mislukte swllag der Hyk«-artaiee op Ltipzig.
Den \ ~de vanSlagtm
Dén \\de vanSia-tin
*s Konings
foelie
ma'>; h uit Silefiën
neraal wedel mogelyk reeds was aangekomen , en deed halte houden, om de zaak nader te onderzoeken. Door dit uitftel won de Generaal wedel tyd, om ter plaatfe te komen. De Oostenrykfche Generaal trok terug, floeg zich by Eulenhurg neêr, en zond den Prins van uchienstein met een bende van 1500 man naar Leipzig, om te beletten, dat 'er geen verfterking binnen de ftad komen kon.
Generaal wedel nam zyn legerplaats voor de ftad. Kort daarna kwam ook de bende onder Generaal dohna by Torgau aan. In het plan van den Veld-Marfchalk daun was nog mede begreepen de verovering van Leipzig, tocgefchikt aan de Ryksarmée, die op denzelfden dag, toen haddik zich van Torgau moest verwyderen, de legerplaats by Freyberg verliet, en naar Kolditz trok, om het beleg van Leipzig, dat reeds ingeflooten was, met ernst te undernecmen. Doch nu kwam niet alleen Je tyding van haddik's mislukte onderteeming op Torgau, maar de Generaals1 dohna en wedel kwamen ook tot ontzet Ier ftad opdaagen, het welk de bende? jefchikt tot de belegering, noopte, om n alleryl op. te breeken. Daarenboven jegreepen ook de Generaals der Ryks-arnée, dat het beter was, op de winterkwartieren, dan op veroveringen te denken. _ Ondertusfchen was de Koning van Pruis'en terftond na het ontzet van Neisfe weLeröm opgebrooken en zo fpoedig voorttrokken, dat hy den i$de van Slagt-
maand



GESCHIEDENIS. 109
maand reeds b'y"' Lauban aankwam. De Veld-Marfchalk daun brak het beleg van Dresden op en trok tot by Pirna terug. Zo doende bevrydde de.Koning nu Dresden ook, even als Neisfe, alleenlyk door zyne aannadering, en verfcheen nu met 8 Bataillons en eenige Regimenten van de Ruitery in perfoon te Dresden. Op de tyding, dat de Veld-Marfchalk daun de vestings-wcrken van den Sonnenftein had doen flegten en naar Bohemen, gelyk de Ryks-armée van Chemnitz naar Zwikkau, opgebrooken was, befloot de Koning, zyne Armée in Saxen en in Silefiën de winterkwartieren te laaten betrekken. De Oostenrykers gingen in Bohemen' en de Ryks-armée in den Frankifchen Kreits den winter doorbrengen. Na een kort verblyf verliet de Koning Dresden en kwam te Bresiau aan.
Op deeze wyze eindigde de veldtogt, meer dan eens voor den Koning van Pruisfen zeer noodlottig, zoo voordeelig als roemryk voor hem. Zes belegeringen, die van Colberg onder den Rusfifchen Generaal palmbach, van Neisfe onder den Oostenrykfchen Generaal harsch , van Kofel onder den Lieutenant-Kolonel kadinek, van Dresden onder den Veld-Marfchalk daun, van Torgau onder haddik, van -Leipzig onder den Hertog van '1 weebruggen, waren verydeld. De Rusfifche Armée onder Generaal fermor trok, na het mislukte beleg van Colberg, naar Poolen in de Winter-kwartiercn.
De
ii;
Den 8//<? vanSlagtm.'
Het beleg; van Dresden worde opgebrooken.
Den 16 de vanSlagtm.' De Koning komt in Dresden aan.
Den zefte vanSlagtm. Gaat weder naar Bresiau.
Den lojfe van Win-. téftn^antP. Den 14de derzelver maand. Voordeelig einde van den veldtogt voor den Koning van Pruisfen.
Den ^de vanSlagtm.
De Rusfen beirekken de winterkwartieren.



iio ALGEMEENE
n.
Tydperk. De Zweeden worden toe
Straalfund terug gedreeven. Anklam en Demmin gaan over.
Den ttsfie van Win maand.
1759-
Den -ijle van Louwmaand.Den ij de van Louwmaand.Den zxjle van Louwmaand.De Pruisfen betrekken
De Generaal manteufel was alleen tegen de Zweeden terug gebleeven , toen wedel naar Saxen moest optrekken. Hoewel hy nu veel te zwak was, om ze met geweld te verdryven, vond hy echter een magtige hulp in de flegte maatregelen, door den Zweedfchen Raad genoomen, in de verlegenheid der Armée door het aanhoudend gebrek aan alle behoeften , en in den algemeenen afkeer der Natie van deezen oorlog. Want dit is de oorzaak, dat dezelfde Natie, die in de voorige eeuw het lot van Europa voldong, op het tooneel van deezen oorlog een zo flegte rol fpeelde. Reeds in Slagtmaand en in 't begin van Wintermaand vond de Zweedfche Armée zich genoodzaakt, om wegens gebrek terug te trekken, wordende geduurig door den Generaal manteufel vervolgd. ■ Nadat Generaal dohna met zyne Armée in het Meklenburglche aangekomen was, en de Zweeden van achteren zocht te befpringen ; trok de Generaal lanïinghausen, die den Generaal hamilfon in het bevél over de Zweedfche Armée opgevolgd was, met dezelve naar Straalfond en nam hier en op Rugen de winter-kwartieren, waardoor Anklam en Demmin aan hun noodlot werden overgelaaten. Het eerfte gaf zich met een Bezetting van 1275 en het laatftemet 1411 man irygsgevangen over. De Pruisfifche troeDen betrokken nu ook de winter-kwartie•en in Meklenburg in in Zweedsch Pomme■en. . Het Hoofd-kwartier was in Rostok.
Her-



GESCHIEDENIS, in
Hertog ferdinand droeg by de verëenigde Armée door waakzaamheid en kunde zorg, dat de Franfchen de vruchten hunner overwinning niet konden inöog ften. Door verfcheiden gepaste beweegingen en wel-gekoozen ftandplaatfen verydelde hy alle hunne oogmerken. Een aanflag op Munfter, welken de Hertog van armentieres dacht uit te voeren, mislukte. En Hertog ferdinand nam deeze plaats, zo belangryk voor hem, in bezit, toen hy 'er met de geheele Armée aankwam. De Marfchalk van contades leï zyne troepen tusfchen de Maas en den Rhyn in de winter-kwartieren, ferdinand, dit voorbeeld volgende, nam de zynen in de Bisdommen Munfter, Raderbom en Osnabrug, in het-Keulsch-Soerland en achterwaards tot aan de Wefer. Het Hoofd-kwartier was in Munfter. De Prins van soubise, buiten ftaat, om zich in het Hannoverfche uit te breiden , ontruimde Kasfel, trok met de Armée terug naar Hanau en leï zyne troepen langs de oevers van den Rhyn- en Mayn-ftroom in de kwartieren. Doch won hy de ftad St. Godr, als mede Gewershaufen tusfchen Mentz en Koblentz en de daarby gelegen kleine berg-kasteelen de Katz en NieuwKatzen-Ellebogen by verrasfching, en de Hesfifche vesting Rhynfeld by verdrag.
De Prins van ysenburg rukte na den aftogt der Franfchen wederom voorwaards, lei Bezettingen tri alle de fteden , door den vyand verlaaten, en betrok met zyne troepen
li.
Tydperk. de winter-
kwarr'eren in Meklenburg en ZwtedschPanimeren.
Slot van den veldtogt der Franfchen en Geallieerden in 'tjaari758. Den ijftevinWyam.Den 2 \fte vanWynm. Den iSde vanSlagtm.
Den i^fte vanSlagtm.
Den \He van Wintermaand.



ii2, ALGEMEENE
n.
TvDFitRK.
Dood van den Hertog van MAitL-
BOROUGH.
Den i\fle van Wynmaand.
Gewigtig befluit der Kuangdiiche RyksStanden ter vernieii-
pen de winter-kwartieren in Hes/en en bet gebied van Mentz, neemende zyn Hoofdkwartier te Fritzlar.
De Britfche hulpbenden hadden in dit jaar nog geen gelegenheid gehad, hunne dapperheid tè toonen. Doch leed de Natie buiten veldflagen een zeer groot verlies. De Hertog van marlbouruugh , Bevelhebber van deeze troepen , overleed te Munfter aan een koorts, door de lastigheden van den veldtogt veroorzaakt. ,, Nimmer, (aldus drukt zich een Engel-, fche Schryver uit) verloor de Natie in ,, één man een zo oprecht en welmeenend
gemoed, zulk een beminnenswaardig ,, en openhartig karakter, een zo oud-
engelfche braafheid, een zo verheeven ,, edelmoedigheid, zulk een warm en aan,, doenelyk hart. - Hy verkoor al het ge,, luk te derven, 't welk een aanzienelyk ,, vermogen en hooge rang in de oogen „ des volks, elke zachter' deugd, elkë ,, neiging om anderen gelukkig te maa,, ken, en elke vatbaarheid voor het ge,, not van waar geluk in het huisfelyke ,, leven hem verfchaffen kon; hy verliet ,, dit alles, om het Vaderland te dienen, ,, en ftierf by deszelfs verdediging, ge-
lyk hy in zyn leven hetzelve tot roem „ verftrekte."
Daar de Koning van Pruisfen en zyne Bondgenooten hunne magt en gezag in deezen geheelen veldtogt volkomen hadden gehandhaafd, moest het voorzeker vreemd voorkomen, dat in het laatst van het
jaar



GESCHIEDIENS. 113
jaar 1758 de vraag: „ of de Koning, als „ Keurvorst van Brandenburg, wegens het „ ftooren van den landvrede, niet moest „ in den ryksban gedaan worden?" by de drie Ryks-kollegien in overweeging zou genoomen worden; te meer nog, dewyl, volgens de nieuwfte keizerlyke verkiezings-kapitulatie, de geheele vraag, vóór dat de volle Ryks-vergadering daarover uitfpraak doen kon, eerst nog door Gevolmagtigden uit de drie Ryks-kollegien, moest onderzocht worden. Om deeze verordening in ftand te houden nam het Ligchaam der Euangelifche Ryksftanden op de Ryksvergadering te Regemburg het befluit: „ dat 'er, ingevalle deeze vraag „ geopperd worden en mogelyk door „ meerderheid van ftemmen ingewilligd „ worden zou, een fcheiding van beide „ Godsdienst-partyën zou plaats hebben." Deeze fcheiding is, gelyk men weet, van dit gevolg, dat zy de meerderheid der itemmen krachteloos maakt. Dit befluit fielden de Euangelifche ftanden niet alleen vast, maar zy wisten hetzelve ook te handhaaven, in fpyt van alle daartegen gedaane poogingen, en zelfs van een fcherp keizerlyk decreet,
In hetzelfde jaar, waarin het oorloge vuur op het vaste land van Europa woedde, vlamde hetzelve ook nog by aanhoudendheid op de zee en in de overige waereld-deelen. In Engeland was men van oordeel, dat aanvallen, nu aan deeze, dan aan gene zyde op de Franfche kusH ten
ir.
Tydperk.
ging van den Ryksban , tegen denKoi mg van Pi uisfen op het tapyt.
Den
vanSlagtm.
Vervolg van den zee oorlog tusfchen Engeland en Frankryk.



H4 ALGEMEENE
H.
Tydpekk.
Den \(le van Zomer maand.
Twee BritfcheEsqnaders gaan in zee.
Landing der Engel fchen op St. Malo.
ten gedaan, deeze Natie aanhoudend ontrusten, en haar zo wel noodzaaken zoude, door een aanzienelyk gedeelte van haare landmagt terug te houden , den oorlog in Duitschland met minder nadruk te voeren, als men ook meerder kans zag, om de Franfche zeemagt te fnuiken. Men rustte "in Engeland twee Esquaders uit, het grootfte onder het bevél van Lord anson, het kleinfte onder den Bevelhebber howe, gefchikt, om de Transporticheepen, de landing en het weder-infcheepen te dekken. De land-troepen beftonden uit 16 Bataillons en 9 Esquadrons ligte Ruitery onder de bevelen van denzelfden. Hertog van marlborouoh, van wiens dood wy reeds gewag hebben gemaakt. Zy vertrokken van, Portsmouth; doch het Esquader onder Lord anson fcheidde van de overige fchepen en zette koers naar de baai van Biskaya, om den fchrik nog verder te verfpreiden, en het Franfche Esquader te Br est in het oog te houden; maar het Esquader onder den Bevelhebber howe kwam met de Transport-fcbepen in de baai van Cancalle, niet verre van St. Malo, aan. Hier landden de troepen zonder tegenftand te ontmoeten. Na een post by Cancalle, door de natuur ter verdediging gefchikt, bevestigd te hebben, trokken zy op St. Malo af. Doch zy begreepen weldra, dat deeze ftad wegens haare • ligging zeer vast en tegen eenen overval volkomen beveiligd, ook, het getal van hunne troepen niet groot
ge-



GESCHIEDENIS, itj
genoeg noch van genoegzaam gefchut tot zulk een onderneeming voorzien was, Zy vergenoegden zich derhalven met omtrent honderd fchepen, meestal Kapers, onder het kanon van de ftad liggende, en verlcheiden magazynen, met fcheeps-behoeften gevuld, in brand te ileeken. De fchade, daardoor veroorzaakt, was aanzienelyk, en evenwel komt het zeer vreemd voor, dat de Franfchen niet éénen fchoot deeden op de troepen, die de vernieling der fchepen te werk fielden. Vermits zy nu hier verder niets konden uitvoeren, gingen zy even zo ongeftoord wederom aan boord, als zy geland waren.
De vloot ftevende naar Cherbourg, en maakte allen toeftel, om naby deeze plaats te landen. Doch een zwaare ftorm, die de landing gevaarlyk maakte, gebrek aan leeftogt en ziektens onder de Soldaaten, noodzaakten haar, terug te keeren. Zy kwam te St. Helena aan.
Het gevolg van deeze onderneeming, zo nadeelig voor de Franfchen, zonder dat de Britten iets van belang daarby lieten zitten, beantwoordde wel volkomen aan de uitrusting, maar geenszins aan de al te groote verwachting der Engelfchen. Inmiddels herleefde de hoop, toen de onderneeming op de kusten van Frankryk wederom hervat werd, Generaal bligh volgde in het kommando over de troepen op de vloot, den Hertog van marlboürgH op, die nu het bevél over de Britfche troepen in 'Duitschland aanvaardde. De H 2 En*
il.
't Verbrart* den van Framche fctaepen.
Den %fte
vanZpmef*
maund.
Den \idè van Zomermaand.
De vloot keert terug.
Den 2p/?« van Zonietmaand.
Nieuwe onderneéming op zee.



iiö ALGEMEENK
IL
TYDPEflK.
Den \fte van Oogstmaand.
Den (\dc van Oogstmaand.De Engel l'chen landen by Cherbourg, en vernielende werken , by de haven aan gelegd.
Engelfche Prins euuard befloot, deeze onderneeming by te woonen, en zich onder een zo dapper als kundig Legerhoofd, gelyk howe was, voor den dienst des Vaderlands bekwaam te maaken. Het voorbeeld van deezen jongen dapperen Prins, die alle de trappen van een Zee-officier doorliep, moest den moed der Zeelieden en Soldaaten ongemeen aanvuuren.
De vloot vertrok van St. Helena en kwam binnen weinige dagen by Cherbourg voor anker. De Franfchen hadden aan de kust een linie en fchanfen aangelegd, en dezelven met troepen bezet. Doch de Britfche Bevelhebber piaatfte zyn volk zo voordeelig en vuurde zo hevig op den vyand, dat de landing in de beste orde en met zeer weinig verlies bewerkt werd. De Franfchen verlieten hunne fchanfen en liniën aan de kust en lieten de Engelfchen, fchoon niet eens 6000 man fterk, den dag na de landing ongeftoord binnen Cherbourg, trekken.
Cherbourg is een open' ftad en heeft een haven, die op zich-zelve flegt is. Doch de plaats ligt, midden in het Kanaal, zeer voordeelig, om den Franfchen handel te beveiligen en den Engelfchen te benadeelen, misfchien zelfs ook eene landing in Engeland te begunftigen. De vermaarde Ingenieur belidor had het gewigt der plaats aangetoond. Men had volgens zyn plan, van uitmuntende floffaadje en met zwaare kosten eenen dyk opgehaald, een groote kom gegraavenfiuizen en andere
wer-



GESCHIEDENIS. 117
werken ter verbetering en beveiliging der ^ haven aangelegd. Door de onderneeming r der Engelfchen werd nu dit konftig werk, de vrucht van zo veel arbeid en kosten, geheel vernield, en de Engelfche Natie verlost van een voorwerp, 't welk voor haar gevaarlyk worden kon. Doch het is bekend, dat men zints eenige jaaren wederom aan de veiligheid der reede van Cherbourg gewerkt heeft.
Nadat men de verwoesting volbragt, alle fchepen in de haven verbrand en voor de gevorderde brandfchatting gyfelaars mede genoomen had, gingen de troepen met zeer veel haast, nogthans veilig en geregeld wederom fcheep, na tien dagen ongeftoord in Frankryk doorgebragt te hebben. De Natie betoonde haare blydfchap over dit voordeel. Men verzuimde ook niet, om al vry wat ophefs van de zaak te maaken, ten einde het volk, dat zq, veele lasten des oorlogs moest draagen, in een goede luim te houden. De ftukken kanon en mortiers, te Cherbourg veroverd, werden met zeer veel ftaatfy, vercierd met vlaggen en wimpels, onder krygsmuzyk door geheel Londen van Kenfington naar den Tower gebragt.
Van Cherbourg zeilde de vloot naar de Engelfche kust, doch de troepen werden niet ontfcheept. Men befloot de kust van Frankryk by aanhoudendheid te ontrusten. Zy ftevenden naar Si. Malo en landden in de baai van Si. Lunar naby de ftad Si. Malo. Dit, gelyk het geheele gedrag der H 3 En-
11.
'ydperk.
Oen nde iran Oogstnaand.
Den \6de van Herfstmaand.
Den \de
van Herfstmaand.



II.
Tydp.err. Tweede ^ doch onge lukkige proef van eeu landin; op Si. Ma lo.
De vloot fcheidt var de landtroepen er zeilt naar St. Cast.
Den 9fle
van Herfst
maand.
De land
troepen
dringen
dieper
land waards in«
Zy moeten terug trek-
ken.
118 ALGEMEENE
Engelfchen was voor alle de genen on. begrypelyk, die zich herinnerden, om welke redenen men nog onlangs de onderneermng tegen deeze plaats geftaakt had. De één- Bevelhebber gaf den anderen de fchuld. Terwyl men onmiddelyk na de landing, de zwaarigheden by een onderneeming tegen St. Malo klaar voor pogen had, en raadpleegde over een plan van onderneeming, was de vloot in het grootfte gevaar. De baai van St. Lunar is vol klippen en de ondervinding van s lands inwooneren zo wel, als 't geen de Engelfche Bevelhebber zelf met oogen zag, overtuigde hem, hier niet langer te moeten vertoeven. Hy liep derhalven drie mylen westwaards de baai van St, Cast in.
De vloot was wel van de landtroepen gefcheiden; maar nogthans kon de gemeenfchap tusfchen beiden gemakkelyk onderhouden worden. Vermits zy nog voor geenen aanval vreesden, trokken zy dieper landwaards in. Kleine troepen van den vyand, die nu en dan op hunne flank afkwamen, verdweenen terftond, zodra men dezelven in fcharmutfelingen' kloekmoedig onder de oogen zag. ln deezen tyd was de Hertog van aYguili.on, Gouverneur van Bretagne, met een fterke bende Ruiters en Voetknechten, de Engellche Armée tot op zes Engeh'che mylen genaderd. Dit bepaalde den Krygs. raad, om terug te trekken. Zy hadden maar drié mylen te marfcheerep naar de
baai



GESCHIEDENIS. 119
baai van St. Cast; doch op deezen kleinen togt bragten zy eenen geruimen tyd door, vóór zy volkomen konden ingefcheept worden. Eéne vry fteile he.hng vormde een foort van Amphiteater rondom de baai van St. Cast, alwaar het inicheepen gefchiedde. Maar voor nog het laatfte gedeelte der Armée het land verlaaten kon, waren de Franlchen door eenen hollen weg deeze hoogte afgemarfcheerd, en formeerden een lange linie tegen de weinige nog overige Engelfche troepen. In deezen nood was er niets anders op, dan zich onverschrokken te toonen en kloekmoedig op de Franlchen aan te vallen. De dapperheid der Engelfche troepen verdiende een beter lot. De Schepen en Fregatten onderfteunden dezelven door een hevig vuur; doch alles was vruchteloos. Hun voorraad van krygsbehoeften was fchielyk uitgeput. De overmagt der "vyanden behaalde de overwinning De kleine hoop der Engelfchen trachtte terug te trekken, maar geraakte in wanorde. Daarop volgde een ysielyke flagting. Veelen fprongen in zee, en vonden hunnen dood in dit element. De kust was met doode ligchaamen als bezaaid. Generaal Drury verdronk. Verfcheiden Officiers, mannen van vermogen en aanzien fneuvelden. Eindelyk hielden de * regatten op met vuuren, en de tranicher iaven terftond kwartier. Omtrent 4°< man werden gevangen genoomen, en 60c gedood of gekwetst.
11.
'YDPURK.
De achterhoede der Engelfche landtroepen krygt by het wederinfcheepen de neerlaag.



Tydperk Kloekmo dikheid v! den l'ievt hebber hi WE.
Den lyte van Sprok kelniaand. Onderneemingen der Engelfchen in 4 ipei ika, vooral op Cap-Brt.ion.
iao ALGEMEENE
Te midden van dit bloedbad en van een • vuur, 't welk de braaffte Soldaaten, die jj de booten voortroeiden, den moed beu nam, gat de Bevelhebber howe een edel„ moedig voorbeeld van dapperheid en ftandvastigheid met zich-zelven in zyn eigen boot door het hevigfte vuur te laaten heen roeijen, om de genen, die met infcheepen bezig waren , moed in het lyf te fpreeken, en zo veel volk, als hy in den boot bergen kon, te redden.
Eigenlyk hadden de Franfchen flegts de achterhoede overvallen en afgefneeden ! en evenwel ftreelde zulks hunnen hoogmoed zo zeer, als het volk in Enseland daardoor neerflagtig werd gemaakt. Doch al hadden de Engelfchen op de kust van Frankryk gelukkig in hun voorneemen geflaagd; het zoude hun zo veel genoegen niet veroorzaakt hebben, dan hun voorfpoed in Amerika. Zints langen tyd reeds gewoon, uit dit waerelddeel van niets dan rampen te booren, fcheen de geest, die de Britten thans bezielde, zich door alle de waerelddeelen, waarby zy eenig belang hadden , uit te breiden, en alle hunne on, derneemingen te begunftigen.
De Admiraal boscawen zakte met een magtige vloot van oorJogSren eenige transport-fchepen van Engeland naar Halifax af. Hy had het hoofd-kommando by de onderneeming tegen Louisburg, en byzonder by de onderneemingen ter zee. Ge, neraal amherst, die voldeed aan de verwachting, welke men van zyn karakter
had j



GESCHIEDENIS. 121
had, zou het bevél over de landtroepen voeren. Deeze waren 14,000 man fterk. De geheele vloot, beftaande uit 151 fchepen, verfcheen den 2de van Zomermaand voor Louisburg. De geweldige branding vertraagde de landing der troepen , die daarënboven nog door de verfchanfingen en batteryën der vyanden, zeer moeijelyk gemaakt werd, zes dagen. Want zy liep zo hoog, dat 'er volftrekt geen boot naderen kon. Zodra dezelve eemgszins bedaarde, ondernamen.de Generaal en Admiraal de landing. Zy maakten de beste fchikkingen. Zy lieten hunne Fregat, ten rechts en links op den vyand aan zeilen, om hem van ter zyde aan te vallen. De landing gefchiedde in drie verdeehngen. Die ter linkerhand, onder den Generaal wolfe, zou den eigenlyken, maaide overigen flegts geveinsde aanvallen doen. Nadat de Fregatten een kwartieruurs gevuurd hadden, naderde deeze verdeeling den wal. Niet vóór dat de booten kort aan het ftrand waren, vuurde de vyand uit zyn zwaar gefchut en klein geweer. De branding begunftigde zyn vuur. Verlcheiden booten floegen om, anderen werden verpletterd. Het volk fprong in het water, eenigen werden gedood anderen verdronken. De overigen, gerugfteund en aangevuurd door het voorbeeld van hunnen dapperen Aanvoerder, Generaal wolfe, bereikten den oever, vielen op den vyand aan en floegen hem ïr de vlucht, Nu landden ook de overige H 5 ver
11.
Tyoperk.
Den %fte van Zomermaand.Landing by Louisburg.



II.
Tydperk.
Beleg vsn Louisburg,
Den \ide Tan Zomermaand.
Den 25/?!? van Zomermaand.
Den nfte van Hooimaand.
's Admiraals ftoute en gelukkige onderneeming.
Den 257?!? J van Hooi j maand.
122 ALGEMEENE
verdeelingen, hoewel niet dan met veel tydverlies en ongemak, nogthans in de beste orde en met weinig verlies van volk.
Het beleg werd vertraagd door de zwaarigheden , om de Artillery en Krygsbehoeften, by de verbaazende branding, aan den wal te brengen, en door de hardnekkige tegenweer der Bezetting De franlchen hadden 5 Schepen van linie in de haven , waarvan zy de Engelfche troepen by derzelver aannadering befchieten konden. Generaal wolfe bemagtigde eene gewigtige battery, waarvan men de Schepen en batteryën aan de andere zyde van de haven bereiken kon; zyn vuur deed een battery op het eiland zwygen: doch de Schepen vuurden zo lang op hem, tot dat 'er een van in de lucht vloog, en twee anderen door dit vuur geraakt werden, welke welhaast tot op het water afbrandden. Nu rukten de liniën der belegeraars nader op den bedekten weg aan. Het vuur der Franfchen was merkelyk verflaauwd. De ftad en de Werken hadden veel geleeden. Doch vermits de vyand nog aarfelde, zich over te geeven, belfond de Admiraal, een ftoute daad, om meester van de haven te worden. Zeshonderd zeelieden zouden in booten de twee overige fchepen van linie neemen 3f verbranden, en indien dit gelukte, zou iy den volgenden dag eenige van zyne groote fchepen laaten binnen loopen, om le ftad van den kant van de haven te bechieten. Dit welberaamd plan werd met
zo



GESCHIEDENIS. 123
zo veel moed als geluk door den Kapitein laforey uitgevoerd. In weêrwïl van het vuur der fchepen en batteryën fleepte hy het één mede , en ftak het ander in brand.
Deeze daad was voldingend. De ftad r gaf zich over. De Bezetting, alles in al- * les 5637 man bedraagende, werd krygs- gevangen gemaakt. v De verovering van Louisburg was voor \ alle de Engelfche volkplantingen zeer ( voordeelig. De Franfchen verlooren een , bekwaame wykplaats voor hunne Kapers, < de eenigfte plaats, van waar zy op den 1 ftokvisch-vangst uitloopen en de onderfteuning, hen uit Europa toegezonden, gemakkelyk ontvangen konden. MetLouisburg gingen tevens des eilanden St. Jan, en alle overige posten'van minder belang, echter noodzaakelyk voor hunne visfchery, tot Gaspefie en de baai de Chaleurs toe, verlooren, welke de Engelfche fchepen' binnen eenen korten tyd vernielden. Een zeer gelukkig geval , gunflig voor den krygsroem der Britten, en van zeer veel invloed op hunne en der Bondgenooten wezenlyke voordeden.
De Engelfchen hadden nog twee gewigtige voorwerpen in het oog. Het eerfte was, om de Franfchen uit Ticonderoga en Crown-Point te verdryven; en dit moest hen eenen bekwaamen weg baanen tot het hart der Franfche volkplantingen in Canada. Het tweede was de verovering van de fterkte Du Quesne; gelukte dit, dan waren zy volkomen meester van den Ohib,
er
it.
YDPERK.
'en zójie an Hoo!inand.erövering an Louisurg.
ïroote oordeelen leezer verSvering.
Andere oogmerken der Ëngel» fclien.



124 ALGEMEENE
ii.
Tydperk
Den 5de van rloo maand.
Ondernee mingen va Generaal ■abercrom
b1e.
Gevecht, waarin Lord howe fneuvelde.
Den %fle van Hooimaand.
Verlies der Engelfchen voor Ticonderoga.
en fheeden de gemeenfchap tusfchen Ca. ■ nada en Louifiana af.
Generaal abercrombie , Opperbevelhebber der Engelfche troepen in Amerika, '• gmg ter uitvoering van het eerfte ontwerp, met omtrent 16,000 man op de Zee George aan boord, kwam den volgen> den dag gelukkig aan en ontmoette by de . Janding niet den minften tegenftand Op de marsch verdwaalden de troepen in dit ongebaand boschachtig land. De gevluch te Voorposten der Franfchen, die mede verdwaald waren, werden met de Britfche troepen handgemeen, en in een fcharmutfehng met verlies van 300 dooden en 148 gevangenen weldra uit het veld geflaagen. Het verlies der Engelfchen was wel klein in 't getal, doch gewigtig, omdat Lord howe in het gevecht fneuvelde Len dapper, van ieder bemind Legerhoofd, die als een gemeen Soldaat leefde en teerde, en de eerfte was, om het gevaar te trotfeeren en honger en ongemakken te draagen; hy was ftreng in zvne krygstucht, doch minzaam in de verkeering.
Dit verlies kon de Engelfchen niet we. derhouden, van welhaast voor Ticondero. ga te verfchynen. Dit Fort, door zyne ligging reeds zeer fterk, was door verichanfingen , verbouwingen en uitgeftelde troepen der Franfchen nog meer beveiligd. En nogthans nam de Generaal het ongelukkig befluit, om den vyand aan te tasten, Zonder het zwaar gefchut af te
wach-



GESCHIEDENIS. 125
wachten, 't welk op den ongebaanden grond moeijelyk over weg was te brengen. De troepen vochten met eenen onbefchryflyken moed; doch de tegenftand was zo fterk, dat de Generaal, nadat zy langer, dan vier uuren het hevigfte vuur hadden doorgeftaan, noodzaakelyk oordeelde, af te deinzen. Omtrent «2000 man waren gefneuveld, gekwetst en gevangen. De aftogt was zo overhaast, als de aanval. De Armée betrok den volgenden i avond reeds haare voorige legerplaats aan j de zuidzyde van de Zee Geörge.
Om deeze bloedige neerlaag te vergoeden , zond de Generaal abercrombie den Kolonel bradstreet met 3000 man landtroepen op de fterkte Frontenak af. De Kolonel trok met de troepen, na veele zwaarigheden overwonnen te hebben, naar Öswego, alwaar hy op de zee Ontariö fcheep ging. Hy kwam voor Frontenak aan. Dit Fort ligt aan de plaats, alwaar de zee Ontariö zich met den Lorentz-ftroom verëenigt, en kan in zekeren opzichte den mond van deeze rivier befchieten; doch was flegt bevestigd en had een kleine Bezetting. Het werd zonder verlies van één man door de Engelfchen bemagtigd. De Bezetting van 130 man werd krygsgevangen gemaakt. Negen gewapende floepen werden genoomen en verbrand, en een aanzienelyke voorraad van mondbehoefte vernield. De fterkte werd geflegt, en de Kolonel bradstreet
keerde terug. -
Dooi
Et;
'ïDPERK.
)en ode 'an Hooi- . caand.
Den 25,?? van Oogstmaand.Gelukkige onderneeming der Engelfchen tegen Frori' tenak. Den 2jfle van Oogstmaand.



II.
Tydpèrk. De Engel fchen bemagtigende (lerkte DuOuesne,
Den 24/?<? VanSlagtm.
Britfche veroveringen in Afrika.
12ö ALGEMEEN-E
Door deeze onderneeming werd een andere onder Generaal forbes begunftigd. Hy had eene langduurige en lastige marsch door een ongebaand land , en werd geduurig door de vyandelyke Wilden aartgerand. De Voorhoede van deeze troepen , 800 man fterk, ftaande onder de bevelen van den Majoor grant, was op een onbeprypelyke wyze tot kort onder het Fort Du Qiiesne voortgerukt, om, zo het fchynt, hetzelve by overrompeling te bemagtigen. Doch de Bezetting deed eenen uitval, floeg deeze bende, doodde veelen, nam veele gevangen en verftrooide de overigen. Maar de Hoofd-armée, met meerder beleid aangevoerd, verydelde alle haare onderneemingen. De Franfchen , die begreepen, geenen regelmaatigen aanval te kunnen uithouden, verlieten de plaats, nadat zy de werken hadden geflegt, en,zakten vervolgens, 4 tot 5000 man fterk, den Ohiö-Jlroom af naar hunne zuidelyke bezittingen. De Generaal forbes ftak op nieuws de Engelfche vlag uit in het Fort Du Quesne. En de Engelfchen-maakten zich in het derde jaar, na het uitberlten van den oorlog, meester van deeze vesting, waardoor de vlammen van zuïk eenen algemeen-verderffe. lyken kryg eerst ontftooken waren. Men noemde de plaats thans Pütsburg.
Twee fchepen van linie werden met eenige Fregatten, in het begin der lente, naar Afrika gezonden, liepen de rivierSenegal in , en dwongen het Franfche
Fort,



GESCHIEDENIS. 127
Fort, 't welk de rivier dekt, om zich over te geeven. De Bevelhebber keppel bemagtigde met hulp van eenige troepen J onder den Lieutenant-Kolonel worge , J het eiland Gore met deszelfs fterkte, terwyl de Bezetting zich aan het Britfche Esquader op befcheidenheid overgaf. Daardoor verlooren de Franfchen een der gewigtigfte takken van hunnen koophandel.
In Oostïndiën hadden de Engelfchen verre wech de overmagt over de Franfchen niet, zoo als in Amerika. De Franfchen fcheenen daar hunne krachten zo zeer in te fpannen, dat zy hun verlies in andere gewesten eenigszins hoopten te vergoeden. Zy hadden in deeze zeeën een lterk Esquader onder de bevelen van Graaf d'achee. De Graaf van lally, een Generaal hooger van rang en aanzien , dan men gemeenlyk naar deeze gewesten had gezonden, kommandeerde een bende van 2000 Europeërs, een groote Armée in een land, alwaar alleen de naam van Europeer reeds geducht maakt. In den beginne fcheen ook hun geluk aan hunne magt te beantwoorden. Zy bemagtigden de fterkte en de ftad St. Davids. Doch welhaast begon ook hier een booze geest zynen fchadelyken invloed tegen Frankryk te openbaaren. De Graaf van achee werd in twee zee-gevechten geflaagen, en vioor het overig gedeelte van den veldtogt buiten ftaat gefield, om de landmagt te hulp te fpoeden. En was de moed en de verftandige aanvoering van Admiraal poco-
Kfij
ii.
rYüPEKIC.
)en 9de ran Lentepaand.3en ifle /an Bloeimaand.Den zrijte ,ran Wintermaand,staat der Franfche sn Engelfche zaalten in Oostïndïtn.
De Franfchen veroveren het Fort St. Davids. Den ide vanZomer* maand. De Graaf van achee wordt in twee zeegevechtengeOaagen.



tft8 ALGEMEENE
ft.
Tyüferk,
Geld-gebrek der Franfchen in Oostïndiën.
Graaf lally, die om denKoning Van Tanjour geld af te pers fen, deszelfs
Hoofdfiad belegert, moet onverrichtterzaak wederom aftrekken.
De Fran fchen belegeren Madras en St. Ceörge. In Wintermaand1758.
ke, dié na den dood van Admiraal wat* son het kommando in deeze zeeën had overgenoomen, van alle zyne Kapiteins even goed onderfteund, de Franfche zeemagt zoude waarfchynelyk ook hier geheel vernield zyn geworden.
De Graaf van lally, by alle de onheilen , de Franfche vloot overgekomen , nog gansch niet ongeneegen , een nieuwe kans te waagen, vond een nog veel grooter hinderpaal in het volflaagen gel 1 gebrek» De Koning van Tanjour, een Vorst van 't land, fcheen nog zyne eenigfte toevlucht te weezen. Hy verzocht denzelven om een aanzienelyke fomme gelds, die hem echter rondüit geweigerd werd. Hierop viel hy in het gebied van deezen Prins en belegerde deszelfs Hoofdiflad. Nadat hy reeds een groote bres had gemaakt , werd hy door de bekwaamheid van eenige Engelfche Artilleristen, door gebrek aan mond- en krygs-behoefte, en door de ongeregeldheden, welke in zyne Armée heerschten, genoodzaakt, zonder geld en met de vernedering van een op indiaanfche manier flegts bevestigde plaats afgeflaagen te zyn, wederom af te deinzen.
Wanneer vervolgens de Franfchen een Hollandsch vaartuig , hebbende eenen grooten fchat aan boord (men wil wel zeggen, met deszelfs bewilliging) bemagtigd hadden , begonnen zy eindelyk Madras en de fterkte St. Ge'órge te belegeren.
In



GESCHIEDENIS. 120
In 't midden van dit zelfde jaar, door de bloedigfte oorlogen zo gekenfchetst, rustte de Koning van Denemarken zich toe, met zes fchepen van linie en vier Fregatten van Kopenhagen onder zeil te hiaten gaan, en in het Hertogdom Holftein een Armée' van 24,000 man byëen te laaten trekken en kantoneeren. Dit laatfte gefchiedde, volgens de openlyke verklaaring van den oppérften Bevelhebber deezer troepen, geenszins om de één of andere buitenlandfche magt aan te vallen, maar alleen om de koninglyke landen te befchermen. Eigenlyk fcheen de aannadering der Rusfifche Armée, die tot in de Duitfche Staaten des Konings van Pruisfen doordrong, de oorzaak daarvan te weezen. De Koning van Denemarken had wel, zo lang de Keizerin elisabeth leefde, van Rusland niets te vreezen; doch ingevalle dezelve deezer waereld zou komen te overlyden, kon hy wel verwachten , dat haar Opvolger des tyds Grootvorst en Hertog van Holftein-Gottorp, wegens de oude gefchillen tusfchen hem en den Koning van Denemarken over liet Hertogdom Sleswig, zich ter onderfteuning van zyne aanfptaak van deeze troepen zoude bedienen;
Twee merkwaardige fterfgevallen, in dit oorlogs-jaar gebeurd, mogen hier niet met ftilzwygen voorby gegaan worden; De Pruisfifche Staaten verlooren hunnen Troons-opvolger, den Prins van Pruisfen , august willem, 's Konings oudften BroeI den
II.
Tydperk. De Koning van Denemarkenrust zich toe.
Den iS/té vanZomertnaand.
Den ao/?# van Hooimaand.



II.
Tydperk* Dood vi.n den Prins van Pruisfen, AUGUST WILLEM, den iade van Zomerm.
Dood van
Paus BENEdictus
XIV. den 3de van Bloeira.
130 ALGEMEENE
der. Deeze Prins, die van zynen koning, lyken Broeder openlyb de getuigenis van een dappere verdediging des Vaderlands, van een edelmoedige bedaardheid, van bet braaffte en tederfte hart ontving, terwyl dezelve hem op zyne veldtogten verzeld had en deelgenoot van zyne overwinningen was geweest, verliet in Oogstmaand 1757 de Armée, uit hoofde van zyn zwakke ligchaams gefteldheid, werd te Leipzig van een zwaare ziekte overvallen en kwam den 17de van Slagtmaand in Berlyn: By zyn verblyf op Oranjenburg verergerde de ziekte, waarvan hy nog niet volkomen herfteld was. Hy zelf bemerkte zynen naderenden dood, welken hy met een christelyke ftandvastigheid verwachtte, en overleed in het 36/^ jaar zyns ouderdoms den 12de van Zomermaand 's morgens vroeg te 4 uuren, en baande daardoor zynen oudften Prins fredrik willem den weg tot den troon.
Het tweede gewigtig fterfgeval trof de roomfche kerk. Paus benedictus XIV. overleed nadat hy 83 jaaren geleefd en 18 jaaren de Pausfelyke waardigheid bekleed had. Zonder den yver voor zyne kerk te verzaaken, welken zy van haar Opperhoofd verwachten kon, was hy verdraagzaamer en zachtmoediger jegens andere gezintheden, dan de Pausfen wel doorgaands zyn, en wegens zyne liefde tot konften en weetenfchappen, ftond hy by derzelver vrienden in groote achting. Hem volgde de Kerdinaal rezzonico op,
die



GESCHIEDENIS. 131
die zich clemens XIII. noemde. Een van deszelfs eerfte Pausfelyke verrichtingen was, dat hy de Keizerin-Koningin, als Koningin van Hongaryën den titel van Apostolifche Koningin gaf.
Zyn kerkelyk peftier was van den beginne af met veele onaangenaamheden verzeld, die in 't vervolg door zyne denken geheele handelwyze nog vermeerderden. Eenige onlusten waren 'er reeds in de laatfte dagen van den voorigen Paus gereezen, en wel in een ryk, het welk anders de roomfche Hiërarchie meest had begunftigd. De Koning van Portugal vond goed, de magt der Inquifitie in zyne Staaten te fnuiken. Deeze - geduchte rechtbank werd gelast niemand langer, dan vier dagen in de gevangenis te houden, 't en zy met voorkennis van den grooten Raad en na de bekendmaaking van de misdaad. Niemand mogt ook in 't vervolg door deeze rechtbank wegens kettery of het Jodendom met den dood geltrafd worden , of hèt halsftraffelyk rechtsgeding met de gedugtige bewyzen van befchuldiging moesten alvoorens in den grooten Raad onderzocht, en het doodvonnis dooiden Koning eigenhandig onderteekend zyn. De uitwerking daarvan bleek welhaast by het Auto da Fe te Lisfabon, 't welk zonder de gewóone plegtigheden, buiten 's Konings byzyn en zonder éénen misdaadiger ten vuure te doemen, gehouden werd. Daarenboven had de Koning nog by den voorigen Paus weeten te be.
I 2 wer-
tl.
TvDPi-RK.
Den 257?*? van Oogstmaand.
De Inquifitie wordt beperkt en de Jefuiten. gekortwiekt.
Den iffte van Oogstmaand.



132 ALGEMEENE
li.
TVDPERK.
Den 3de van Herfstmaand.
werken, dat de Patriarch te Lisfabon tot her* vormer van de Orde der Jefuken werd aangefteld. Ingevolge van dien gelastte de Patriarch de Vaders op ftraffe van den kerkelyken ban, binnen drie maal 24 uuren naauwkeurig opga(ave te doen van hunne vaste goederen en kapitaliën; de fleutels van hunne magazynen en pakhuizen met aantooning van alle daarin bewaarde goederen, benevens de komtoorboeken en de lyst van de loopende wisfelbrieven af te geeven. Hetzelfde zou ook gefchieden in Brafiliën en Portugeesch Indien. Ook werd hun het biegt-hooren en andere ampts-verrichtingen verbooden, als mede het opzicht over de latynfche fchoolen ontnoomen. Weldenkende onderdaanen des Konings verheugden zich in deeze inrichtingen; maar zy, die zich daardoor gekortwiekt zangen , voedden eenen haat tegen hem, welke gevaarlyke gevolgen deed vreezen.
Byzonder werden de Jefuiten befchuldigd, oorzaak en bewerkers geweest te zyn van een gruweldaad, die de geheele Staats-gefteldbeid den ondergang dreigde. Het was een fchrikkelyk geval, 't welk men na 's Konings dood geheel anders heeft opgegeeven , dan het destyds in openbaare ftaats- en gerechtelyke papieren verhaald werd. Het volgende is 'er in dien tyd van bekend gemaakt.
De Koning keerde 's avonds te elf uuren van een koninglyk landhuis, en wel zonder zich van iemand te laaten verzeilen,
ge-



GESCHIEDENIS. 133
gelyk hy wel meer gewoon was, naar zyn niet verre van daar gelegen paleis terug. Een menigte verraderlyke moordenaars loerden op hem in afzonderlyke benden. De eerfte was het hoofd der zamenzweering jan van mascavenhas , Hertog van aveiro, die zich met zyn knecht jan miguel en nog één medepligtige onder een gewelf fchuil had gehouden , maar, terwyl 's Konings rytuig om den noorderhoek van het landhuis draaide, toefchoot, om den koetfier van zyne zitplaats te fchieten; doch zyn geweer weigerde. De koetfier, bemerkende wat'er gaande was, zette de muilezels aan, dat zy met de koets zeer fterk voort liepen. Daardoor werden twee gehuurde moordenaars, weleer kamerdienaars van den Hertog van aveiro, antony alvarez ferreira en zyn Schoonbroeder joseph policarpio van azevedo, die wat verder op by een afgebrooken muur te paard op den Koning pasten, belet met hun geweer behoorlyk op den Koning te mikken, en genood, zaakt achter den wagen in te ryden en hun geweer, met fchroot geladen , op 's Konings rytuig af te fchieten. De Koning , door het fchokken van den wagen op de linker zyde geworpen, werd in de rechter fchouder , den rechter arm en aan het vleesch onder den -arm, doch niet doodelyk gewond. De Koning was niet zodanig door den fchrik bevangen, of hy kon wel befeffen, dat de reis naar het paleis hem van zynen voornaamften I 3 Wond-
II.
Tydperk. Berigten van de zamenzweeringin Portugal, destyds open]yk bekend gemaakt.



134 ALGEMEENE
li.
TïDPlIRK.
's Konings geneezing.
Ï7S9Den i$de van Louwmaand.
Oorzaaken, die den Hertog van aveiro hebben be woogen, om zich mede in de zatnenzweeringin te laaien.
Andereme-
depligti-
gen.
J.JelYIarquifinne van tavora; haar man; haar oudfte zooii; haar dochters-
Wondheeler, te Junqueira woonende, nog meer vervvyderen zoude. Hy belastte den koetfier, om te keeren en langs den weg van Jjeda zo fpoedig, alsmogelyk, naar bet huis van den Wondheeler te ryden. Daar komende ontbood hy eenen Priester , biegtte, dankte God voor zyn behoud, liet zich verbinden en nog vóór het aanbreeken van den dag naar zyn paleis brengen. Hy werd, wel niet zonder veel pyn, maar echter volkomen geneezen, zo dat hy zich openlyk aan het volk vertoonen kon.
De voornaamfte van de zamenzweerders, de Hertog van aveiro uit het huis van mascarenhas, afftammeling van johan II, Koning van Portugal, had door zynen Oom, den Franciskaan gaspard, in de laatfte jaaren van Koning johannes, zeer veel invloed en gezag in de Staatsbezigheden gehad, welken hy onder de regeering van joseph 1. verloor. De vernedering en befnoeijing, die hy nu moest ondergaan , zal zyn misnoegen verwekt en zodanig vermeerderd hebben, dat.hy zich eindelyk mede in de zamenzweering tegen den Koning inliet.
Buiten hem was de Marquifinne van tavora, Donna eeonora, mede een van de voornaamften der misnoegden. Zy was met even zo veel en onbepaalde eerzucht bezield, als haar Schoonbroeder, de Hertog van aveiro, met welken zy in een onverzoenlyke vyandfchap leefde, tot dat sindelyk de Jefuiten niet alleen eene verzag-



GESCHIEDENIS. 135
zoening, maar zelfs een naauwe vriendfchap tusfchen beiden wisten te bewerken. De Marquifinne werd nu het twee- * de Hoofd der zamenzweering, haar huis M ftond open voor alle de genen, die er j( deel aan namen, en gaf aanzienelyke ge- z fchenken ter betaaling der Konings-moor- n ders. Het onbepaald gezag, dat zy over j haare nabeftaanden wist te handhaaven, 1 fleepte ze allen mede in de zamenzwee- n ring. Haar egtgenoot, frans van as- i sis, Marquis van tavora; haar oudlte ( zoon lodewyk bernard , Marquis van i tavora; haar dochters-man hieronymus , van ataide, Graaf van antouguia, en 2 de Gravin zyne gemaalin; haar jongite j zoon joseph maria van tavora , de Ge- ( neraal-Adjudant van zynen vader bras joseph romeiro, Ritmeester onder het Kavallery-Regiment van den Marquis lodewyk bernard van tavora en opziender over deszelfs huis; deeze namen allen deel aan de zamenzweering. Daarby kwamen nog de twee gehuurde moordenaars anthony alvarez ferrèira , en joseph policarpio van azevedo , eindelyk ook nog de broeder van den eerstgenoemden
manuel alvarez ferrèira en jan mi-
guel, knecht van den Hertog, die zeer in zyne gunst ftond.
Van alle deeze ontkwam alleen joseph policarpio van azevedo door de vlucht. De overigen fchynen door de ftilte in het koninglyk paleis en door de geheimhouding van het geheel geval zeker gewor6 I 4 den
11.
ydperk.
an en zya
;tgenoo; haar inglte aon; als lede bras
)seph ro-
eiuo; an-
HOr«Y alAREZFER.-
f.ira; jo-
EPII POLI-
:arpio van
,ZEVEDO; IANÜEL LVAREZ ehre1ra ;
:n jan MlÏUEL.
Slechts één ontkomt door de vlucht.



Ï36 ALGEMEENE
li.
Ti'DPERK.
De overige worden in hegtenis genoomen, den 13de van Wintermaand.
En gevonnisd.
I750Den 12de van Louwmaand.
1 ] ]
den te zyn. Men zeide, de Koning was in den tuin van eenige trappen gevallen, aan den rechter arm gekwetst en in gevaar van te zullen fterven. Allen, die by het voorval en by het leggen van 't eerfte verband tegenwoordig waren geweest, moesten onder een naauwkeurig opzicht in het paleis blyven, opdat 'er niets kon uitlekken. Ondertusfchen nam de Staatsdienaar carvalho zyne maatregelen. Eindelyk werden op éénen dag de Hertog van aveiro en alle de bovengenoemde perfoonen in hegtenis genoomen. Eenige uitdrukkingen in het vonnis fchynen te kennen te geeven', dat de Hertog naar den troon heeft geftaan. Dit vonnis werd welhaast uitgefprooken. Het was van den volgenden inhoud: De Hertog van aveiro zou van alle eer en waardigheden ontzet, zyne goederen, verbeurd verklaard, zyne paleizen en wooningen tot den grond toe gefloopt, hem zeiven zouden levend armen en beenen aan ftukken geflaagen en hy vervolgends op het rad gelegd worden. Hetzelfde lot zou 3ok de oude Marquis van tavora onderdaan , en niemand mogt deezen naam meer voeren. De twee moordenaars anthony
fVLVAREZ ferreira en joseph policarpio
van azevedo, zouden aan een paal, de ierfte levend en de laatfte in beeldtenis /erbrand worden. Op het hoofd van den aatften werd een groote fomme gelds <*e:et en openlyk uitgeloofd. De twee zooien van den Marquis lodewyk beknard
en



GESCHIEDENIS. 137
en JOSEPH maria van TAVORA, de doch-
ters-man hieronymus van atoide, als mede bras joseph romeiro, joan miguel
en manuel alvarez ferreira , ZOuden
insgelyks geraebraakt, doch alvoorens gewurgd worden. De Marquifinne donna leonora van tavora zou met het zwaard ter dood gebragt worden. Dit vonnis werd terftond den volgenden dag voltrokken. Den ouden Marquis van tavora werd alleen de gunst beweezen, dat hy, nadat zyn één arm en één been door vier llagen gebrooken waren, twee flagen op de borst kreeg, die hem oogenblikkelyk fcheenen te dooden. Het langst werd de Hertog van aveiro gemarteld. Eindelyk werd de één moordenaar, die op den Koning gefchooten had levend, de gevluchte in beeldtenis, en met dezelven de ligchaamen van alle misdaadigers verbrand, en de asch in de zee geworpen. In het dood-vonnis werden de Jefuiten hefchuldigd van de zamenzweering bevorderd , onderfteund en beweerd te hebben, dat de moordenaar, die den Koning dooden zoude, zich niet eens aan een vergeeflyke zonde kon fchuldig oordeelen. Hierom trof hun ook het lot, dat verfcheiden van hen, en vooral de meest fchuldige vaders, malagrida, joan van matras en joan aeexander in de gevangenis werden gezet. De eisch van het Pausfelykt Hof, om de geestelyke misdaadigers naai j^omen uitgeleverd te hebben, veröor zaakte een hevig gefchil tusfchen den hei I 5 W
II.
TïDPtRK.
Het vonni$ wordt voltrokken1759 den l$dé van Louwm.
Het doodvonnis bcfchuldigtde Jefuiten van de zamenzweering bevorderd te hebben.
i Gevangenneemingvan verfcheidenJefuiten,



II.
Tydperk, Gefchil met den Paus wegens het uitleveren der geeste lyke misdaadigers.Gevangenneemingvan andere befchuldigden.
De Staatsminister
carvalho
fchynt niet vry te weezen van een wreede itaatltunde.
Volgens laatere, maar niet onverdachte berichten zal de Staats-minister carvalho, naderhandMarquis van po.mbal, degeheele zamenzweering verdacht heb- ben. y
138 ALGEMEENE
ligen Vader en het Portugeesch Hof, waarby vervolgens nog andere onëenighe' den opkwamen. Hun lot werd eerst in de volgende jaaren nader bepaald en belust.
Behalven de terecbtgeftelde misdaadigers waren nog meerder van hunne nabeltaanden m hegtenis genoomen. De Dames werden in kloosters der boetdoende Nonnen geplaatst, en de Heeren moesten een wreede gevangenis-ftraffe ondergaan. Men had hen niet kunnen bewyzen, dat zy deel aan den Konings-moord hadden gehad. En indedaad fchynt toch de Staats-minister carvalho, by alle zyne verdienften, zeer onder de verdenking te hggen van een wreede ftaatkunde, die hem aanfpoorde, om perfoonen, die hy vreesde, dat zich op hem zouden wreeken, van hunne vryheid te berooven
Andere berichten, regelrecht ftrydie tegen deeze, zyn na 's Konings dood en bv den val van den Staats-minister carvalho, naderhand Marquis van pombal, bekend gemaakt. De verklaaring van het Hof onder de regeering der tegenwoordige Koningin wegens deeze zaak, zal het vervolg deezer Gefchiedenis opleverendoch het volgende bericht, 't welk aan het geval een geheel andere gedaante geeft, -nag hier niet met flilzwygen voorby ge ?aan worden. De huizen tavora en weiro lagen met den Staatsdienaar carmlho, wegens zyn trotsch gedrag en 'erfcheiden ten hunnen nadeele genoomen'



GESCHIEDENIS. 139
men' maatregelen, overhoop, en hadden zich zynen haat op den hals gehaald. De Koning had eenen Kamerdienaar, pieter texeira , daar hy zeer veel van hield, en van wien hy zich by zyne geheime minnaryën en daardoor veroorzaakte briefwisfeling bediende. Zodanigen minnehandel had de Koning met de Gemalin des Hertogs van aveiro en met de jonge Marquifinne van tavora onderhouden. Hoe zeer zulks de familiën van aveiro en tavora ook tegen de borst friet, verkropten zy nogthans hun verdriet. Eens hac texeira in een hevige„woordenwisfelint den trots van den Hertog van aveiro be ledigd, en moest derhalven deszelfs wraali vreezen. Texeira , den Koning altoos bj zyne nacht-bezoeken moetende verzeilen was ook alleen by hem in het rytuig, toei hy in den nacht van den 3den van Herfst maand de jonge Marquifinne van tavor/ een bezoek wilde geeven ; en zelfs wa het texeira's koets, waarvan de Koninj zich bediende, om onbekend te blyven De Koning, van dit bezoek terug keerer de, werd door drie mannen te paard aar gevallen. Een van hen, die men zegt dat de Hertog van aveiro zal geweej zyn, fchoot op den koetfier, de twee ov( rigen, die men meent, dat zyne bedier den waïen, fchooten van achteren doe de koets. De dood van texeira zal a leen bedoeld geweest zyn; omdat, zodi de koetfier riep : „ Wat doet gy ? de K« „ ninp is 'er in," de gewapenden terftor ^ <
II. Tydperk.
I
L
5 r
>
1-
>r 1a)dle



14© ALGEMEENE
ii.
Tydperic.
I
i
j I
]
« ï <
c r I
f
b
&
fl k h
de vlucht namen. De Koning was boven aan den rechter arm gekwetst, carvalho bediende zich van deeze gelegenheid, om de twee groote huizen, waarvan hy een vyand was, te doen vallen, verdicht, te een zamenzweering, liet alle de bovengemelde aanzienlyke lieden in de gevangenis werpen, behandelde hen met de uiterfte wreedheid, en wist het zo verre te brengen, dat zy veroordeeld en ter dood
gebragt werden. Dit verhaal verliest
daardoor ongemeen veel van deszelfs geloofwaardigheid, dat de opfteller een Exjefuit en derhalven een vyand van den Staatsdienaar carvalho was.
Dit is het voornaamfte, 't welk uit ?penlyk bekend gemaakte berichten, van ieeze zaak kan gezegd worden. De on?unst van het Portugeefche Hof en de iaat ten minften van een gedeelte der Naie, die na 's Konings dood den Staatsmnister troffen, hebben by alle zyne weenlyke verdienften met opzicht tot den Itaat, die uit het vervolg deezer Gefchielenis blykenzal, zyn karakter in zulk een adeehg licht doen fchynen, dat de waae toedragt van zaaken by het geheele :hrikkelyk geval al vry duister is. Voor et overige had Portugal zo weinig als panje tot nog toe deel aan de oorlogen ïnoomen, hoewel Spanje in zodanige omandigheden was, waarüit wel een geheeomkeering in Europa's ftaatsgefteldheid ad kunnen gebooren worden. Koning ïrdinand II droeg zyne Gemaaün ma-
RIA.



GESCHIEDENIS. 141
rta barbara,, zuster des Konings van t Portugal, zodanige tedere en vuunge liefde toe, als men zelden op troonen vinden zal. Haare ziekelyke ligchaams-gefteldheid verergerde door den fchnk wegens eenen brand te Aranjuez, zodanig» dat zy niet lang daarna overleed. Haar dood dompelde den Koning in een zwaarmoedigheid, die zyn naderend einde voorfpelde. In dit geval was zyn ftiefbroeder don carlos , Koning van Napels, de naaste erfgenaam van de Spaanfche kroon. En dan moesten , volgens den vrede te Aken, de Hertogdommen Parma, Piacenza en Guajialla, aan 's Konings tweeden Broeder don philip overgelaaten, aan het huis van Oostenryk vervallen, onder de voorwaarde, dat don philip Napels en Siciliën hebben zoude. De Koning van Napels, dit artikel van den Akenfchen vrede als een inbreuk op zyne rechten befchouwende, ftemde hetzelve nimmer toe, In dit geval fcheen derhalven de- oorlog tusfchen hem en de Keizerin-Koningin onvermydelyk. De Koning kwam te fterven en don carlos beklom den Spaan fchen troon. Doch wel verre van zynen broeder don philip beide Siciliën af te ftaan, verklaarde hy zynen derden zoon don ferdinand voor Koning van deeze ryken. Want zynen oudften zoon verklaarde hy voor krankzinnig en den tweeden voor Prins van Asturiën. Doch de gevreesde onlusten vonden geen plaats. De Keizerin-Koningin en haar Bondgenoot;
H.
[■ydperk.
Dood der Koningin w.nSpanjet 1758 den syfte van Herfstmaand , die denKoning in een doodelykezwaarrnoeheid dompelt.
Onlusten, die zyn dood na zich kon fleepen.
's Konings dood 1759 den i&de van Bloeimaand.Zyn derde zoon don
fekuinand
wordt Koning van beide Siciliën.



II.
Tydperk.
I759De verandering ver öorzaakt de verwachte onlusten niet. Ongefloorde winterkwartierender Armeeën in Bohemen en Silefiën.
142 ALGEMEENE
noot, de Koning van Frankryk, hadden alle handen vol met den Duitfchen oorlog; zo dat Italiën van het geduchte oorlogs-vuur vry bleef.
De Oostenrykfcbe en Pruisfifche Armeeën lagen in Bohemen en Silefiën ongehoord in de winterkwartieren. Men was overeen gekomen, vóór den 16de van lentemaand elkander niet te ontrusten. De Koning van Pruisfen zag dit koningryk en en IVestfaalfche provinciën wel in de handen zyner vyanden ; maar daarentegen was hy meester van Saxen, van Zweedsch. hommeren tot de poorten van Straalfund toe, als mede van Meklenburg. De Geallieerden onder Hertog ferdinand hadden de Bisdommen Munfter, Osnabfug, Pa. derborn en Hildesheim, ook het grootfte gedeelte van het hertogdom Westfaalen in bezit. De brandfchattingen en leveringen van manfchap, welke deeze landen moesten opbrengen, ftelden de Armée in eenen zeer goeden ftaat. De Koning van Pruisfen kon zyne legerbenden van buit en geld voorzien in de gewesten der Ryks-ftanden, die zich tegen hem verklaard hadden. Hy vond zich in ftaat, om temidden van den oorlog nieuwe Regimenten op te richten. De Armée van Prins hendrik in Saxen was voltallig. De Koning had ter herftelling van de zyne omtrent 30,000 man noodig, die de vyandelyke landen en Polen hem leveren moesten; 2n de Oostenrykfcbe Armée kon, hoe voordeelig zy ook in het voorige jaar had ge-
vog-



GESCHIEDENIS. 143
vogten , met niet minder , dan 36,000 man voltallig gemaakt worden. Engeland onderfteunde by aanhoudendheid den Koning van Pruisfen met aanzienelyke fommen en vernieuwde het verbond met Hesfen, 't welk aannam, zyne 12,000 man in Engelfche foldy te laaten, en met nog 7000 man te vermeerderen. De geallieerde Armée kon derhalven , de Regimenten voltallig zynde, den veldtogt openen met over 60,000 man.
De overige troepen genoten in hunne winter-kwartieren zodanige rust niet. De Prins van soubise bemagtigde de Ryksftad Frankfort door eenen ftap, meer verfchoonbaar door de noodzaakelykheid, dan door de wetten van rechtvaardigheid en billykheid. Hy deed by den Magiftraat aanzoek om eenen vryën doortogt voor het Regiment Nasfau, 't welk hem toegeftaan werd. Het was zo dra niet binnen gerukt, of hy maakte zich meester van de poorten, van de hoofdwacht, de wallen, het gefchut en openbaare plaatfen. Kort daarna moest de ftad nog tien battaillons bezetting inneemen. Deeze bezitneeming verfchafte aan de Franfchen en hunne Bondgenooten groote voordeelen, een voortreffelyke wapenplaats, een veilige en vryë gemeenfchap met de Ryksarmée in Frankenland, als mede met de Oostenrykfche en hunne eigene Hoofd-armée, ftelde de Geallieerden buiten ftaat. om zwaare bra-ndfchattingen te vorderen en maakte het den Prins van soubise ge
mak
ir.
Tydperk.
De Prins
van soubise bemagtigt de ftad Frankfort aan den Main.
1759 Den zdc van Louwmaand.



144 ALGEMEENÉ
II.
Tydperk;
De Hertog van broglio neemt het kom* mando over in plaats van
soubise.
den ltiJe van Sprokkelmaand.
De Pruisfen neemen Erfurt in.
Den iyfte van Sprokkelmaand.
makkelyker, om op Hes/en aan te rukken, en de Hannoverfche landen in te dringen. Doch de Prins werd terug geroepen, tot Staatsminister benoemd, en de Hertog van broglio volgde hem in hetkommando op.
Deeze verandering by de Franfche Armée, verfcheiden beweegingen en de ftand der Ryks-troepen wekten de oplettendheid van Hertog ferdinand. Hy zond den Erfprins van Brunswyk met 3 tot 4000 man in het Eichsfeld tot aan de grenfen van Saxen en Thuringen, om zich van de Werra te verzekeren. Ten zelfden tyde trok de Prins van yzenburg eenige Regimenten van zyn Corps byëen, rukte nader aan de Fulda en de Werra, nam zyn Hoofd-kwartier in Homburg, ten einde de verfterking van 's Hertogs Armée, uit het Osnabrugfche afgezonden, in te wachten.
Aan de andere zyde befloot Prins hendrik den vyand uit Thuringen te verdryven. Op zyn bevél trok de Generaal knobloch met eenen troep van eenige Battaillons en Esquadrons en met weinige Artillery in ftilte naar Erfurt, om deri vyiind deeze ftad wederom te ontwringen , en hy flaagde gelukkig." De Generaal guasko, die in Erfurt het bevél voerde, verbeeldde zich, dat de voorhoeden van knobloch's Corps, op de hoogten voor de ftad in één gelid gefchaard, en veele wachtvuuren ontftooken hebbende, de voorhoede was van een aanzienelyke bende, welke hy ten minfteh op eenige
dui.



GESCHIEDENIS. 145
duizend man fchattede, daar zy nogthans flegts eenige honderd man fterk was. Hy werd in dit denkbeeld nog meer bevestigd door de vrypostigheid, waarmede een Officier, tegens den avond door Generaal knobloch met eenen Trompetter afgezonden, de ftad opëischte. Hy kapituleerde, en aan de bezetting werd een vryë aftogt toegeftaan. De Pietersberg of het Kasteel moest onzydig bly ven , zo lang de Pruisfifche troepen in de ftad waren. Den volgenden morgen namen de Pruis, fen de ftad in bezit, die een brandfchatting van 100,000 duitfche Daalders moest betaalen.
De Prins van yzenburg deed Friedewald, Hirschfeld en andere plaatfen zuiveren van de Oostenrykers en Ryks-troe pen, die zich aldaar hadden uitgebreid. De Pruisfen beiden bezetting in Eifenach en Fulda. Na de brandfchattingen ingevorderd te hebben, werden deeze plaatfen , als mede Erfurt, wederom verlaaten; doch bragt men het grootfte gedeelte van het aldaar gevonden magazyn over naar Naumburg.
Terwyl zulks op de grenfen van Thuringen en het land van Hesfen voorviel^ trachtte de Koning de Rusfen, door hunne magazynen te vernielen, zo lang als mogelyk, van zyne grenfen af te weeren. De Generaal wobersnow werd uit Silefiën afgezonden, om hun magazyn in Pofen te vernielen, en bereikte zyn oogmerk volkomen. Polen intrekkende gaf hy aan K de
II.
Tydpekk. Generaal
guasco
geeft zich over onder de voorwaarde van een vrycn aftogt. Den züfte van Sprokkelmaand.Onderneeming van den Prins van YZENBURG.
Den ifte en ide van Lentem. Den 1 id.e van Lentemaand.Erfurt en andere plaatfen worden van de Pruisfen wedeiöm ontruimd. De Pruisfen vernielen de RusfifWie magazynen.



146 ALGEMEENE
li.
Tydperk.
Den 28)?? van Sprok. kelmaand.
Nieuwe onderneemiugen dei Ryks- en Oostenrykfcbe troepen.
Den 12^1? van Lentemaand., Den \§de van ten te maand.
fertmn ain]
neemt voor, een kans te ■ vraagen, om de Franfchen van den Mayn te verjaagen. De verëenigde Ar¬
de Republiek redenen van zyne komst, en verklaarde haar niet als vyand te zullen behandelen.^ Doch de Vorst sulkowsky, die, in weerwil van de onzydigheid, de" Rusfen in alle opzichten begunftigde, werd gevangen naar Glogau gebragt (*). Andere Pruisfifche troepen vernielden nog meerder magazynen der Rusfen.
De Ryks-troepen rukten op nieuws in Erfurt. De Generaal aujjerg, de RyksArmée verëenigd met een bende Oostenrykers Onderfteunende,trok wederom over Eichsfeld, Sleufingen en Meinungen tegen de Hesfifche landen op en verdreef'de Hesfen uit ■ Vacha. De Generaal kolb rukte in Smalkalden, De Kolonel wersey overviel Hirschfeld en bemagtigde aldaar een klein magazyn. Het geheele Bisdom Fulda werd door Oostenrykers en Ryks-troepen in bezit genoomen, die daardoor de gemeenfchap met de Franfche Armée onder de bevelen van broglio, bewerkten.
Onder deeze omftandigheden befloot Hertog ferdinand, terwyl de Marfchalk van contades niet by zyne Armée was, en de Generaals, die zyne plaats vervingen , onkundig waren van het plan zyner onderneemingen, een kans te waagen, om de Franfchen van den Mayn te verjaagen.
Tot dat einde zond hy een bevél aan de troepen, die onder den Hertog van Holftein in West]"aaien en onder den Erfprins
(*) Zie archekholtz , Gefchiedenis van den zevenjaarigcn oorlog, l Deel bladz. 165, 166.



GESCHIEDIENS. 147
prins van Brunswyk in het Bisdom Paderborn in de winter-kwarneren lagen, om op te breeken en zich by het Corps van den Prins van yzenburg in Hes/en te voegen. ferdinand kwam te Casfel. De troepen rukten meer voorwaards. De voorhoede marfcheerde tot Melfungen. Den volgenden morgen trok de geheele Armée in twee Corpfen op. Het één onder den Hertog van Holftein ging los op Marpurg, door de Franfchen nog met 4 of 500 man bezet. Het tweede, door Hertog ferdinand aangevoerd, volgde de voorhoede. Deeze trok naar Fulda, door de Hannoverfche jagers reeds ingenoomen, alwaar zy tot den $ofte van Lentemaand vertoefde, en vervolgens, nadat de Armée onder ferdinand's bevél ftaande aangekomen was, nog. tot Gersfeld voortrukte.
Ter uitvoering van dit ontwerp oordeelde de Hertog het noodzaakelyk, om de Oostenrykfche en Rykstroepen , die wederom tot aan de grenfen van Hesfen voorwaards gerukt waren , van daar te verjaagen. Om dit oogmerk des. te beter en fpoediger te bereiken, verzocht hy Prins hendrik , hem uit Saxen te onderfteunen. hendrik belastte de Generaals knobloch en lïndstet, om de vyandelyke posten te Saalfeld en Hofxan te tasten , en wel in denzelfden tyd, dat de Hertog de Rykstroepen aan den kant van HesJen zoude aanvallen. Beiden voerden deeze bevelen uit, fchoon zy niet fterk ge. noeg waren, om zich in deeze posten te K 4 hand-
II.
Tydperk. mée breekt op en ruia al meer voorwaards.Den i\jle van Lentemaand.
Den 25fie van Lentemaand.
Den 28y7* van Lentemaand.
ferdinand
verdry ft de Oostenrykfche en Rykstroepen van de Hespfche grenfen.
Van den 24/?-' tot den 317?* van Lentemaand.



148 ALGEMEENE
ir.
Tydperk.
Den zifte van Lentemaand.
Marsch der Geallieerden.
handhaaven tegen eenen vyand, die, gelyk zy wel verwachten konden , met meerder manfchap zou opkomen.
Aan den kant van Hes/en rukte de Erfprins van Brunswyk met zyne bende tot Ostheim. De Generaal schulenburg , die het bevél voerde over de voorhoede, deed door den Kolonel freytag Meinungen opëifchen, waarïn 2 battaillons en een afgezonden Corps Ruiters lagen. De Bevelhebber gaf zig met zyn volk krygsgevangen over. fkeytag trok denzelfden dag nog tot Wafungen , en noodzaakte een aldaar geposteerd Regiment, het geweer neer te leggen.
Na deeze wél-gedaagde pooging ging de Erfprins op Smalkalden af. ' Vruchteloos meende de Generaal arberg met zyne 6000 man, Meinungen en Wafungen te ontzetten. Hy ontdekte, dat beiden reeds over waren, en trok naar Smalkalden terug. De Erfprins volgde hem, tusfchen wiens voorhoede en 's vyands achterhoede verfcheiden fcharmutzelingen voorvielen. Nadat eindelyk de vyand naar Bamberg terug was getrokken, keerde de Erfprins ook weder terug, en voegde zich by Hertog ferdtnand , nadat hy by deeze korte en gelukkige onderneeming 2000 man'gevangen had genoomen.
Ondertusfchen begluurde de Hertog van eroolio alle de frappen van ferdinand. By zynen wezenlyk hagchclyken toeftand was de Marquis van armentjeres bedacht, om hem een aanzienelyke verfterking van
10,000



GESCHIEDENIS. 149
10,000 man te zenden onder het bevél van den Graaf van st. germatn. ferdinand , de komst deezer Hulp-benden niet willende afwachten , rukte al nader op den vyand aan. ' Nadat hy het vaste berg. kasteel Ulrichjlein had laaten veroveren, brak de Armée van Fulda op, trok den volgenden dag tot Budingen toe, en-kwam 's anderendags by Windeken aan.
De Hertog van brqglio had de voorzichtigheid gebruikt, op eenen afftand van agt of negen mylen zyne ligte troepen zodanig te plaatfen, dat hy vroegtydig genoeg van alle de beweegingen des vyands bericht kon bekomen. Hy ontdekte derhalven niet zodra, dat dezelve in aantogt was, of hy droeg zorg voorde veiligheid zyner magazynen, belastte zyne troepen naar de algemeene vergaderplaats tusfchen Bergen en Wilbel te marfcheeren , en ingevalle zy buiten verwagting tot den hertred zouden genoodzaakt worden , het grof gefchut in Frankfort op de wallen te brengen; ook liet hy naast de glacis een brug over den Maynftromn flaan.
De ftand, welken brogi.io verkooren had, om de verëenigde Armée te verwachten, was zeer voordeelig. Het dorp Bergen, naast het welk zyn rechter vleugel ftond, ligt aan de helling van een rei gedeeltelyk zeer fteile hoogten. Vóór en aan de linke zyde van het dorp is een vryë vlakte tot het bosch van Wiibel toe, doorfneeden van een hollen weg. Het is met een muur en rondom dezelve met hoK 3 ver
II.
Tydperk.
Den R/7<f van Grasmaand.
Den \ide van Grasmaand.
Maatregelen van den Hertog van
BROGLIO.
l>»n 1 \de vnn Grasmaand.
Zyn (land
by Bergen.'



i5o ALGE M EENE
li.
Tydperk.
D.m 13de van Grasmaand.
Veldflngby Bergen.
's Morgens te 10 uuren.
ven omringd, die binnen heggen ingeflooten zyn. Vóór deeze heggen ftonden nog vruchrboomen, die men kapte, om den ■ vyand den doorpas te beletten. Het dorp werd fterk bezet. Ook werden 'er troepen uitgefteld om den vyand in de flank te vallen, broglio maakte mede gebruik van de overige voordeelen der landftreek, om zynen linker vleugel, zyne overige troepen en zyn gefchut wél te plaatfen. De geheele ftand was zodanig, dat de yyjind denzelven nog niet kon ontdekken in het oogenblik, dat hy zich reeds gereed maakte, om den aanval te doen.
De geallieerde Armée, die in vyf kolonnen regelrecht op Bergen los trok, was tusfchen 8 en 9 uur tegenover den vyand aangekomen en formeerde zich achter de zacht-hellende hoogten, die van Bisfchopsheim naar Wilbel afloopen, zo, dat zy geheel bedekt was. ferdinand zag wel, dat de post van Bergen alleen, met een gelukkig gevolg kon aangetast worden. Hy was wel fterk bezet, maar echter niet onöverwinnelyk. En de voordeelen ingeval van overwinning waren te groot, dan dat hy niet een kans meende te moeten waagen. Hy wilde echter het lot van den seheelen veldtogt daar by geenszins in de weegfchaal ftellen.
De Armée rukte in een rechte front op de hoogte. De kanonade begon van wederszyde. De Prins van yzeneurg >ing, op verkreegen bevél, aan het hoofd ran de Hesfifche Grenadiers op Bergen los,
en



GESCHIEDENIS. 151
en de Erfprins van Brunswyk hield zich gereed, om den aanval met zyn Corps te onderfteunen.
De Hertog van broglio deed een'ge Regimenten, door nog anderen onderfteund, aanrukken. De Hesfifche Grenadiers vielen hevig op dezelven aan. De Franfchen, alle voordeelen van den grond aan hunne zyde hebbende, handhaafden hunnen post met een meer dan gewoone ftandvastigbeid; terwyl de Hesfen niet alleen tegen den vyand, maar ook tegen zeer veele natuurlyke hinderpaalen moesten ftryden. Holle wegen , tuinen en heg gen, daar zy over moesten klouteren, ver moeiden het volk. Ondertusfchen vochl men van wederzyde met de uiterfte hardnekkigheid tot de patroonen verfchooter waren, waardoor de overwinning onbeflist bleef.
Ondertusfchen rukte de Erfprins mei zyne manfchap mede aan; doch bemerkende, dat de aanval op* het front var het dorp met al te veel zwaarigheder zou verzeld gaan: trok hy rechts af, ter einde op de linke flank van de Franfcha Bataillons aan te vallen. De Hesfen, on der het bevél van den Prins van yzen burg, bemoedigd door de komst van ver fche troepen, vielen met vernieuwe krach ten op den vyand aan. En terwyl de Erf prins van de zyde eenen geweldigen aan val deed, weeken de Franfchen terug.
In dit gevaarlyk en beflisfend oogen blik toonde de Hertog van broglio ee: K 4 kur
11.
Tydperk.
i



152 ALGEMEENE
ii.
Tydperk
Dood van den Prins van VZEN
burg. .
kundig Legerhoofd te weezen. Zodra hy den Erfprins zag opkomen, deed hy het Regiment Rohan ter linkerhand van het dorp langs de tuinen trekken, om de Brigade van den Erfprins in de rechte flank te vallen, en tegelyk moest het Regiment Beauvoifis door het dorp marfcheeren , om de reeds deinzende troepen te onderfteunen. En terwyl de Ridder pelletier met de Franfche Artillery tevens tegen den Erfprins voorwaards rukte ; was deeze aanval der Franfchen voor hen van het gelukkigst gevolg. De verëenigde troepen hadden geen patroonen meer. De Prins van yzenbürg fneuvelde , waardoor zy een der beste Legerhoofden verlooren. Zy werden derhalven genoodzaakt, terug te trekken en alle voordeden, door hen reeds bevochten, te laaten vaaren. De vyand, die de voimaaktfte overwinning meende behaald te hebben, begon, verleid door een onberaaden drift, de terug deinzende troepen te vervolgen. Van deeze gelegenheid maakte de Ruitery der Geéiiliëerden gebruik, en rechtte een groot bloedbad aan onder de Regimenten Rohan ?n Beauvoifis. Dit onheil haalden zy zichzelven op den hals door de bevelen niet op te volgen van den Hertog van broglio, die hen uitdrukkclyk verboden had, hunnen voordeeligcn grónd te verlaaten. Zy zouden geheel vernield zyn geworden, zo deeze verftandige Aanvoerder niet Ruitery en gefchut had doen aanrukken, welke de Geallieerden in het oog moesten
hou-



GESCHIEDENIS. 153
houden, om niet in de flank aangevallen te worden.
Het gevecht zodanigen keer genoomen hebbende, oordeelde Hertog ferdinand, dat de Franfchen by zo veele natuurlyke voordeelen, hoe dapper deszelfs troepen zich ook kweeten, eindelyk toch de Overwinning zouden behaalen. Inmiddels fchynt hy het oogmerk gehad te hebben , om den vyand uit zynen voordeeligen post te lokken. Want hy trok met de geheele Armée terug achter de hoogte, alwaar zy zich in den beginne geformeerd had. De Artillery zweeg, en het fcheen, alsöf de Armée zoude aftrekken. Eenige Franfche Generaals waren derhalven ook van gevoelen, den vyand te vervolgen. Doch broglio bleef by zyn befluit, om alleen zynen post te zullen handhaaven. Hy had ook wel degelyk gelyk. Want korten tyd daarna kwam de verëenigde Armée op de hoogte wederom te voorfchyn. De kanonade werd op nieuws hervat. Ferdinand deed nog eenige Bataillons van den linke vleugel tegen Bergen a-anrukken, terwyl de rechte vleugel op het bosch van Wilbd aftrok en de Hannoverfche en Hesfifche Jagers het bosch indrongen , om de Franfche vrywilligers daaruit te verjaagen. Doch broglio had zyne maatregelen zo goed genoomen . dat alles vruchteloos was. Hertog ferdinand zag wel, dat de vyand onbeweeglyk in zynen post bleef ftaan, en beflool nu van zyn voorneemen af te zien. Hei K 5 bleel
H.
Tydperk. Hertog
ferdinand
tracht vruchteloos den vyand uit zynen voordeeügen post te lokken.



Ï54
ALGEMEENE
ii.
Tydperk.
De Gealliëerds Armée trekt terug.
De Hertog van broglio verkrygt een verfterking.
Hy Iaat allecnlyk de Geallieerden door eenige dui zend man op bunnen
bleef derhalven alleen by de kanonade, die van wederszyden tot in den nacht toe aanhield, en by een gevecht van de ligte troepen verlooren de Saxen hunnen Generaal dyherrn, die door een kanonkogel gekwetst werd. In den nacht brak de verëenigde Armée op, en trok zonder vervolgd te -worden terug tot Windeken, alwaar zy den geheelen dag bleef ftaan.
Den dag na het treffen kwam de Graaf st. germain met zyne bende in het leger by Bergen aan, waardoor de Armée van broglio tot 35,000 man aangroeide, en zo doende de overmagt bad boven die der Geallieerden, die na het gevecht niet fierker dan 30,000 zyn kon. Evenwel kon zulks den Hertog van broglio niet beweegen , om de Geallieerden te vervolgen , hoe zeer hy ook door eenige heethoofden, die van niets, dan veroveringen droomden, daartoe werd aangezet. Een gedrag, het welk dit Legerhoofd tot eer verftrekt en toont, dat hy naar waare ^rondbeginfelen handelde. Want de maat■egelen van ferdinand maakten het zeer vaarfchynelyk, dat hy niets meer wensch:e, dan de Franfche Armée uit haaren /oordeeligen post in een plaats te lokken, ilwaar hy dezelve met voordeel kon aan:asten. Doch broglio bleef een bedaarIe aanfehouwer van alle deeze beweegin»en. Hy vergenoegde zich met de verenigde Armée door een Corps van 2 tot ?ooo man op haaren aftogt te ontrusten, iie met dit alles haare marsch, zonder
mer-



GESCHIEDENIS. 155
merkelyk verlies, vervolgde en de kantoneerings-kwartieren betrok, waarin de groote ferdinand de troepen eenigen tyd liet rusten. Hy zelf verkoor in Ziegenhayn zyn boofd-kwartier te neemen. Het Franfche Legerhoofd liet zyne troepen tusfchen Hanau, Friedberg en langs de Lahn kantoneeren.
In het midden van Lentemaand verlieten de Pruisfifche en Oostenrykfche Armeeën in Silefiën en Bohemen de winter-kwartieren en begonnen de kantoneerings-kwartieren te betrekken. Behalven eenige kleine gevechten, kon 'er, uit hoofde van het flegte weêr, niets van belang ondernoomen worden. De Koning van Pruisfen, wel weetende, hoe zeer een Armée door de vernieling van haare magazynen, vooral in het begin van den veldtogt, in haare werkzaamheid belemmerd wordt, befloot, zulks, was het mogelyk, te werk te ftellen. De Generaal fouquet werd gelast, om de Oostenrykfche magazynen in Moraviën te vernielen; en aan Prins hendrik droeg de Koning op, om de magazynen der Oostenrykers aan de Elve te bederven.
De eerstgenoemde ontmoette op zyner togt naar Moraviën zo veel hinderpaaler en zodanigen tegenftand, dat hyeindelyl van zyn voorneemen moest afzien. Prini hendrik Haagde gelukkiger. De Oosten rykers fchynen zich verbeeld te hebben dat de keten van bergen, welke Bohemei van Saxen fcheidt, het ruuwe faizoen
ei
11.
Tydperk.
aftogt ontrusten , dia echter gelukkig de kantoneerings-kwartieren betrekken.
De Armeeën in Silefiën en Bohemen beginnen te kantoneeren.
I > 1



i5ö ALGEMEENE
ii.
Tydpere
Prfjs HEN dkik vernielt de Oostenrykfche magazynen in Bohemen.
Den <2sfte van Grasmaand.
Den i2fle van Grasmaand.
en de wegen in het gebergte, door ver■ hakkingen onbruikbaar gemaakt, hunne magazynen volkomen beveiligen en hec Pruisfisch Legerhoofd van elke gedachte op zodanige onderneeming aftrekken zouden , daar zy immers in drie achtereenvolgende veldtogten ondervonden hadden, dat de Pruisfifche troepen gewoon waren, de grootfte hinderpaalen niet te achten, dat gebergten, hoe hoog ook, ongebaande wegen, en een ruuw jaarfaizoen hunne onderneemingen wei vertraagen, maar niet geheel beletten konden. En evenwel meenden zy de geheele landftreek van Eger tot aan de Elve, alwaar zy hunne magazynen hadden , door een klein Corps onder het bevél van den Generaal gemmijxgen te dekken.
Prins hendrik had een ontwerp gemaakt, om den 15de van Grasmaand op twee plaatfen tegelyk in Bohemen te vallen en door de fnelheid van zyne beweegingen den vyand geen tyd telaaten, om den noodigen toeftel tot zyne verdediging te maaken. Het ééne Corps, door hem zeiven gecommandeerd, drong over Pieterswalde door tot Leutmeritz en Budin, bereikte zyn oogmerk, overwon allen tegenftand, vernielde de magazynen, deed den vyand alle mogelyke afbreuk en keerde naar Saxen terug. Het tweede Corps onder het bevél van den Generaal hulsen deed hetzelfde in de aangeweezen plaatfen en was na verloop van omtrent agt dagen wederom in zyne oude kwartieren.
Het



GESCHIEDENIS. 157
Het verlies der Pruisfen op deezen dubbelen togt was van weinig belang; maar des te grooter waren de nadeelen, welke zy den Oostenrykers toevoegden. Hun verlies beftond in 35,846 tonnen meel, 73,400 brooden, ieder van vier pond, 136,000 fchepels haver, 86,300 ratiöns hooi, ieder ratiön van agt pond. Een Armée van 50,000 man zou van het meel alleen voor vyf maanden van brood, en 25,000 man Ruitery een geheele maand van voeraadje hebben kunnen voorzien worden. Deeze geheele verbaazende voorraad werd bedorven. Daarenboven had het Corps van den Generaal gemminoen door deeze onderneeming wel tweeduizend man verlooren.
De Veldmarfchalk daun fchrikte niet weinig over deezen onverwachten inval, vreezende, dat dezelve nog wel van gewigtiger' gevolgen weezen kon; doch het bericht van de wederkeering der Pruisfen naar Saxen ftelde hem wederom gerust. De Oostenrykfche Generaal de ville wilde iets tegen fouquet onderneenen, doch vruchteloos. Gelukkig ontdook hy door eenen fnellen aftogt het net, dat de Koning voor hem had gefteld. Eindelyk betrok de Oostenrykfche Armée een leger aan de Elve. Ook deed de Koning eenige Bataillons by Liehau in het leger rukken.
Volgens het algemeen plan , door 's Konings vyanden by deezen veldtogt beraamd, zou de Ryks-Armée, verëèhigd met een Corps Oostenrykers onder de Ge-
ne-
II.
Tydpekk.
De Armeeën in Baht men en Saxen beginnen in lier, veld ie rukken.
Den ijle van Bloeimaand.
Den 40V' dan bloeimaand.
-759-
Plan van 's Konings vyanden en zyne



158 ALGEMEENE
n.
Tydperk. fchikkingen 'daarte gen.
De Ryks Armée trekt by. ëen.
1
neraals macquire en haddik, Prins hendriic in Saxen in het oog houden, en beletten, dat de Koning de onder de beve• len van deezen Prins ftaande troepen niet tegen de Rusfen met de Armée van dohna kon vereenigen. Hoe ernftig de bevelen van het Hof van Petersburg ook waren om deezen veldtog vroegtydig te openen ' ontmoetten echter de Rusfifche krygsbenden zo veele zwaarigheden, dat zy niet voor het midden van den zomer in het ftrydperk treeden konden, 's Konings oogmerk was, om dezelven door eenen beflisfenden veldflag buiten ftaat te ftellen, van eenen merkelyken invloed in deezen veldtogt te hebben. De Armée van dohna was te zwak, om zulks te bewerken. Uit dien hoofde was het grootfte gedeelte van het Corps in Saxen beltemd, om dezelve te verfterken, zodra de Rusfen de grenfen van de Mark of Silefien zouden naderen. Doch alzo de Ryks-Armée daardoor ruime handen zou verkrygen, moest deeze alvorens buiten ftaat gefteld worden, om, geduurende den tyd, dat dit land van Pruisfifche troepen zoude bloot zyn, iets van gewikt te onderneemen.
Zodra de Hertog van Tweebruggen, die het bevél over de Ryks-Armée voerde, van Weenen, alwaar hy met de Oostenrykrche Generaals de fchikkingen van deezen /eldtogt beraamd had, by de Armée was langekomen, deed hy de troepen zonder litftel nader byëen trekken. De Oosten-
ryk-



GESCHIEDENIS. 159
rykfche manichap, die by de Ryks-Armée was, werd verdeeld. Een Corps onder den Generaal haddik betrok met eenige Regimenten van de Ryks-Armée in het laatfte van Grasmaand een vast leger by Monniksberg; het tweede nam zyne ftandplaats by Asch niet verre van Eger, onder den Generaal macquire ; het derde Corps van de Ryks-troepen, gecommandeerd door den Markgraaf van Baden-Durlach, nam zyn legerplaats by Steinach; en de Hertog van Tweebruggen trok met de rest uit Bamberg en nam zyn Hoofd kwartier te Cnlmbach. Het hoofd-magazyn, waaruit allen van het noodige voorzien werden , was in Bamberg.
Prins hendrik wilde de Ryks-Armée in haar leger by Monniksberg van drie zyden aantasten. Van twee daartoe afgezonderde Corpfen had het één den Generaal knobeoch en het tweede den Generaal fink aan het hoofd; het derde, zynde het Hoofd corps werd door Prins hendrik zeiven gecommandeerd. De twee eerften braken den 4de en de Prins zelf den 6de van Bloeimaand op. Het Corps van den Generaal fink ging los op den Generaal macquire, die by Asch ftond, en verdreef denzelven na eenige kleine gevechten en na een kortduurende kanonade uit zyn post. Andere daarop volgende fcharmutzelingen voldongen het lot van Frankenland ten eenemaa!. De RyksArmée verliet haare vaste legerplaats by Monniksberg, trok op het naderen van de
Pruis-
ii.
Tydperk.
Den nde van Bloeimaand.
Den /[de van Bloeimaand.
Onderneemingen van Prins henDRIK tegen de RyksArmée in Frankenland.
Den Sfle van Bloeimaand.



ioo ALGEMEENE
ii.
Tydperk.
Den 16de van Bloeimaand.
: i i
< J
1 I
li V
g h
Pruisfen terug, en liet de ryke Bisdommen Bamberg en IVurtzburg in derzelver handen , om zich aanzienelyke brandfchattingen te laaten betaalen, en haare magazynen of buit te maaken of te vernielen. Toen de Pruisfifche troepen by Bamberg aankwamen, ontltond 'er een gevecht tusfchen een gedeelte der voorhoede van de bende van knobloch en de Kroaten als mede eenig voetvolk, dat nog van het Corps van den Generaal ried was achtergebleeven. De laatften werden door de ftad terug gejaagd. De arme inwooners werden door het fchieten op de ftraaten, door het getier der Hufaren en door het gefchreeuw der indringende Pruisfen zodanig met fchrik bevangen, dat zy hunne deuren flooten en zich in de kelders verfchuilden. Dit was van dat gevolg, dat ie Soldaat baldaadigheden pleegde, waarde hy zich te meer bevoegd oordeelde, iewyl hy geen mensch op de ftraat vond ïn de ftad geheel fcheen uitgeltorven te :yn. Zulks gaf aanleiding, tot het plunieren van eenige kraamen op de markt taande en van haare bezitters verlaaten, Is mede van eenige winkels, die niet gelooten waren. Zodra de Generaal knob. och zelf in de ftad kwam, nam hy de rachtigfte maatregelen, om deeze wanoeglykheden, regelregt ftrydig met de teenwoordige menfchelyke manier van oorlogen, te keer te gaan (*). Doch de
ftad
(*) Andere Schryvers verzekeren, dat 'er juist toen
men



GESCHIEDENIS. 161
ftad moest zwaare brandfchattingen betaalen en van de fom, welke zy niet in gereede penningen kon opbrengen, wisfels afgeeven, die naderhand door den Keizer wel voor nul en van geener waarde verklaard werden, maar echter voldaan moesten worden uit vrees van door de Pruisfen by nader gelegenheid nog harder behandeld te zullen worden. Het magazyn bad de vyand voor het grootfte gedeelte zelf vernield. Evenwel vond men in de ftad nog zo veel, dat de Armée, zo lang zy in Frankenland ftond, daaruit van het noodige kon voorzien, en eenige duizend fchepels haver nog in den Mainftroom geworpen moesten worden.
Prins hendrik had bet voornaamfte ftuk van zyn ontwerp uitgevoerd, de RyksArmée tot achter Neurenberg terug gedreeven, en den Frankifchen Kreitz voor een groot gedeelte de magt benoomen, om haar hulp toe te brengen. Het overige , naamelyk om de Ryks-Armée tot eenen veldflag te beweegen, had hy niet kunnen uitvoeren, omdat zy geduurig terug week. Het was niet raadzaam, haar in het wel verfchansd en zelfs door de groote ftad Neurenberg gedekt leger aan te tasten. Ook was het onzeker, of zy daar nog wel ftand zoude gehouden hebben.
men op het punt ftond om te kapttuleeren, 'een gevecht ontdaan, en de ttad op bevél van de Pruisfifche Bevelhebbers twee dagen met de grootfte buitenfpoorigheden geplunderd was.
II.
Tydpérk.
Prins hemiuk's aftogt rtaar Saxen.



II.
Tydpekk.
Den $de
vanZomer
maand.
Den $de
vanZomer
maand.
Den lode van Grasmaand.
In begin van fiiceimaand.
162 ALGËMEENE
ben. Daaar te boven ftond de weg door de Opper- Laufitz naar de Mark voor de Oostenrykers open en Dresden liep gevaar De Prins befloot derhalven met zyne Armee naar Saxen weder te keeren, gelyk hy deed, terwyl hy zyn Hoofd-kwartier in het Kasteel te Planitz by Zwikau nam , en de troepen in de omliggende landftreek de kantoneerings-kwartieren deed betrekken, nadat hy alvorens de Oostenrykfche troepen uit het Ertzgehergte had Jaaten verdry ven, die zich geduurende zyne onderneeming op Frankenland, daarin trachtten te bevestigen. De Ryks-Armée, die na den aftogt der Pruisfen wederom te voorfchyn kwam, betrok den 22fle van Zomermaand het leger by Forchheim. Prins hendrik zond den Generaal hulsen met tien Battaillons en vier Regimenten Ruitery af, om zich te voegen by de Armée van Graaf dohna, die gelast was, om tegen de Rusfen op te trekken.
De Armée van dohna had in 'Pommeren de Pernamunderfchans veroverd, vervolgens haare kwartieren verlaaten en by Grypswalde de kantonneerings-kwartieren betrokken. Ten zelfden tyde brak de Rusfifche Armee ook op, en naderde zonder veel haast te maaken den WeichfeU (troom. De ftad Pofen werd verkooren tot een verzamelplaats van hunne noodige beboeften, het magazyn wederom gevuld, en langs de Waffha werden verfcheiden kleine magazynen aangelegd. De Koning van Pruisfen bdïoot derhalven te beproeven ,



GESCHIEDENIS. 163
ven, om dezelven andermaal te vernielen. Doch de tyding, dat een fterk Corps Oostenrykers fcheen in de Mark te willen indringen, en zelfs eenige beweegingen by hunne troepen , diexdaaröp doelden , noodzaakten den Koning, om het Corps, tot dit oogmerk gefchikt, ter verydeling van de bovengemelde bedoelingen der Oostenrykers te gebruiken. Even zo werd hy dooreen gerucht, alsöf de Veld-Marfchalk daun door zyn Hof gelast was, wat het ook kosten mogt, in Silefiën te vallen, en verfcheiden' daarmede overëenftemmende ïchikkingen, alsmede de fchyn, alsöf de-vyand het Graaffchap Glatz zou zoeken te bemagtigen, bewoogen krachtige maatregelen daartegen te neemen. Doch de Veld-Marfchalk daun oordeelde het zyn tyd nog niet te weezèn. Hy bleef gerust in zynen post, en de Koning in den zynen by Landshut.
Middelerwyl was in Polen de Rusfifche Armée onder het bevél van Generaal fermor in de landftreek van Munfterwalde by Mariënwerder byëen gerukt. Haare voorhoede legerde zich in 't begin van Zomermaand by Pofen. Het ander gedeelte der Armée naderde tot her midden van Zomermaand allengs meer de landen des Konings van Pruisfen. Haare ligte troepen deeden reeds verfcheiden verwoestende invallen in Pommeren, in de Nieuwmark en in de naaste dorpen van Silefiën, en pleegden, volgens hunne gewoonte, L % gtoo-
II.
Tydperk.
Verfcheiden bevveegingen der Pruisfen en Oostenrykers.
Tot tegen het einde van Zomermaand.
Den i/7<?
vanZomer-
maand.
De Rusfen naderen de Pruisfifche landen.



16*4 ALGEMEENE
ii. ■
Tydperk.
In Bloeim
Den 4de vanZomer. maand. Graaf oohr>'A trekt te gen üeJUms fen op De;; i 2de vanZomerDiHflnd.
Dr- Pruis/7 fictie' Armée is te zwak.
Gr-;af sot.: i'.o\v verl-ryjt het opperhevél over de Rusfifche tiu"pen.
groote buitenfpoorigheden, zonder dat de Pruisfen zulks konden te keer gaan. ti By het naderen van de groote Rusfifche Armée , begonnen de Zweeden , die in Straaljund en op het eiland Rugen zo goed als opgeflooten waren, wederom ruimer . adem te fcheppen. De Pruisfifche Generaal mantgufel posteerde de troepen zodanig, dat het Pruisfisch-Pommeren zo veel mogelyk gedekt was. Niet lang daarna nam Graaf dohna het kommando over de Armée, die tegen de Rusfen optrok en haare legerplaats by Landsberg aan de Wartha had.
Had de Pruisfifche Armée eenige mogelykheid gezien, om haare marsch in Polen terftond voort te zetten en regelrecht op Pofen los te gaan; zy zoude misfchien tot nadeel der Rusfen het magazyn, dat zy aldaar hadden , bemagtigd hebben Doch zy fchynt te zwak en niet boven j 8,000 man fterk geweest te zyn. En de verfterking , die Generaal hulsen den Graaf dohna uit Saxen toevoerde, kwam eerst den igde van Zomermaand aan. Dit gaf den Generaal fermor tyd, om zyne troepen by Pofen byëen te doen trekken, by welke ftad zyne eerfte divifie den zafte van Zomermaand het leger betrok. Den zelfden dag kwam Graaf soltikow aan om het opperbevél over alle de Rusfifche troepen over te neemen, nadat Generaal fermor verzocht had het opper-kommando te mogen nederleggen en onder zynen opvolger te dienen.
Ge-



GESCHIEDENIS. 165
Generaal dohna trok met de Armée de Wartha over. Zyn oogmerk was den vyand flag te leveren en het magazyn in Pofen te vernielen. Noch het één noch het ander was voor hem doenelyk. Hy vergenoegde zich derhalven met den kleinen voorraad te bederven, welken de vyand tusfchen Thorn en Pofen in Bromberg, Rogosno, Zein enz. had opgedaan. By de moeijelykheid van zyne Armée van leeftogt te voorzien, ging hy over de Wartha wederom terug.
In de eerlte zes maanden van het jaar 1759, die alle deeze oorlogs bedryven in Europa opleverden, werd ook de oorlog in de Westïndiën tusfchen de Engelfchen en Franfchen voortgezet. Grootbrittanje had reeds in Slagtmaand 1758 zes fchepen van linie en zestig transportschepen, zes Regimenten voetvolk aan boord hebbende , afgezonden, om de Franfche Karaïbifche eilanden aan te tasten en te bemagtigen. Generaal hopson was aan het Hoofd der land troepen; en de vloot zou door den Commandore moore, die des tyds in Amerika was, gecommandeerd worden.
Het was eerst gemunt op Martinique, het gewigtigfte van de Franfche Karaïbi fche eilanden, de zetel der Regeering, het middelpunt van den geheelen Koophandel, welken Frankryk met deeze eilanden dryft, en door natuur pn kunst bevestigd. De verovering van dit eiland werd zeer verzwaard door een aanme'r. kelyk getal van reguliere troepen , die L 3 zich
ir.
Tydi-'Ekk.
Den 26fie vanZoiuermaand.Graaf nonna gaat over de Wmr'tM weder terug.
In begin van i lootmaand.Oorlogsverrichtingen :\nt Engelfchen en Franfchen in de Westïndiën.
Onderneeming der Engelfchen tegen Mat ilftique.



II.
Tydperk,
Vruchtelooze poo
gingen dei Engelfchet tegen Port Royal. Den 6de van Louwmaand.
Als me.le tegen St. Pierre. Den \f)de vanZomerjnaand.
166 ALGE M EENE
zich toen op Martinique bevonden Daar te boven konden de Franfchen ook een talryke welgewaapende en geoefende landmilitie, als mede een groote bende Negers in het veld brengen, die den wapenhandel verftonden. F
De twee hoofd-plaatfen op het eiland zyn St. Pierre en Port Royal, beiden zeer aanzienelyke fteden wegers haare grootteKoophandel en fterkte. By de laatfte deeden de Engelfchen een landing aan de westkant van de haven, nadat de oorlogfche pen den vyand van zyne batteryën en uit de verfchanfingen verdreeven hadden. iJocn zy vonden welhaast in de gefteld beid des lands meerder hinderpaalen, dan door de magt des vyands. De diepe flooten, met fteile oevers, die het land overal doorfnyden, en waarïn het water in den regen-tyd geweldig afflroomt, maakten het hun byna onmogelyk, om hunne troepen regelmaatig te laaten marfcheeren en het zwaar gefchut voort te brengen Dit ahes was de oorzaak, dat de troepen op denzelfden dag, dat zy geland waren, wederom ingefcbeept werden.
In de verbeelding van voor St. Pierre beterde zullen flaagen, ftevenden de Bevelhebbers met het volk derwaards- ZV vonden echter ook hier zo veele zwaa.i/. heden, dat zy de verovering van het fort zonoer aan volk en vloot de grootfte na' dee en toe te brengen, ondoenelyk oorfl \ Vermïts zy ™ de fchande niet bilden hebben in het vaderland weder te
kee-



GESCHIEDENIS. 167
keeren zonder iets uitgevoerd te hebben, ( beilooten zy los te gaan op Guadèloupe, het welk niet zo goed bevestigd noch van veel volk voorzien was. Zy voeren derhalven derwaards.
Eigenlyk beftaat Guadèloupe uit twee eilanden , door eenen fmallen arm der zee van elkander afgezonderd, het één Grand Terre en het tweede Guadèloupe genaamd. Het eerfte heeft byna altoos gebrek aan versch water en is niet behoorlyk bebouwd. Geheel anders is het gelegen met het eigenlyke Guadèloupe. In de geheele waereld is geen plaats van meerder en beter water voorzien. Vyftig rivieren in deezen kleinen omtrek ontlasten zich in de zee. Daarby levert hetzelve eenen overvloed van de gewoone Westïndifche voortbrengfelen uit, en men vind alles, wat het leven gemakkelyk maaken en veraangenaamen kan. f _
De vloot verfcheen voor Basje lerre, de hoofd-ftad van het eiland, gedekt door een Kasteel. Vier oorlog-fchepen befchooten dit Kasteel; de overigen vuurden op de ftad en de Batteryën, welke de landing konden beletten. Het vuur duurde van 's morgens 9 uuren af tot den nacht toe, wanneer het Kasteel en de Batteryën tot. zwygen gebragt werden. De bomben, die als 't ware in de ftad regenden, veroorzaakten op verfcheiden plaatfen een zwaaren brand, die omifgebrooken den geheelen volgenden dag voortduurde en bvna de geheele ftad in eenen aschhoop 3 L 4 ver"
n.
rYDPERlC.
Befchry*fng van puadelou-
Den 23/?.? van Louwmaand.Verovering van Guadèloupe en andere eilanden.



i68 ALGEMEENE
ft.
Tydperk.
Den 24/fe van Louwmaand.
Den 27/?£ van Sprokkelmaand.
i
1
] I i
Den \fle 1 van Bloei- 1 maand. |-
1
r e u
veranderde. Het verlies was aanmerkelyk uit hoofde van de menigte pakhuizén, opgevuld met kostelyke of brandbaare ftoffen
In dit hardnekkig gevecht was het verlies van de Engeljchen niet groot. Den volgenden dag ftapten de troepen zonder tegenftand aan land, en namen de ftad en het kasteel in bezit. Met dit alles was het eiland op verre na nog niet bemagtigd. Het land is ruuw, bergachtig en vol holle wegen. De inwooners waren met hunne Negers in het gebergte getrokken, en fcheenen zich tot op den laatften man te zullen verdeedigen.
Generaal hopson overleed en Generaal barrington volgde hem on. Hy vermeesterde byna geheel Grand Terre, en ftelde hetzelve buiten ftaat, het overig gedeelte van het eiland de minfte hulp te kunnen >ieden.
Op Guadèloupe moest men zich eenen veg baanen tot Capes Terre, het aangelaamfte en vruchtbaarfte gedeelte van het mand. Dit viel zeer moeijelyk, het geukte evenwel, en de inwooners, die benepen, dat het best gedeelte des lands ;evaar liep, door vuur en zwaard verhoest te worden, draaiden by en kapituüerden. Men liet hen in het bezit van unne goederen en van hunne burgerlye en godsdienltige vryheid. De kleine eilanden by Guadèloupe, Defi. zde, Santos en Petite Terre, gaven zich ïnige dagen daarna op dezelfde vooraarden over.
Ng-



GESCHIEDENIS. 169
Nadat de kapitulatie reeds geflooten was, verfcheen de kleine Franfche vloot onder bevél van bompart en loste te M. Anna op Grand Terre volk en krygsbehoeften. Was zulks één dag vroeger gebeurd, de geheele Britfche onderneeming zou mogelyk vruchteloos afgeloopen zyn.
De Engelfche troepen toonden by deeze gelegenheid eene ftandvastigheid en1 eenen onbezweeken moed, die verdient m de j aarboeken aangetekend te worden Men moet echter ook niet onopgemerkt laaten, dat veelen van 's lands ingezetenen met de edelfte dapperheid vochten. Zeker Dame ducherney, die aanzienelyke plantagiën bezat, muntte voornaamelyk uit Deeze Amazone ftelde zich aan het hoofd van haare bedienden en flaaven, en gedroeg zich zodanig, dat zelfs de dapperfte mannen zich zulks met behoefden te fchaamen. , . ., ,
Kort daarna bukte ook het kleine eiland Marïê Galante. Deeze verovering was van veel belang, alzo de Franfchen daardoor alle de eilanden onder den wind verlooren. Dit alles was een gelukkig begin van den Engelfchen veldtogt in het ]aar 17 co in dit waereld-deel. Voor wy nu de overige krygs-verrichtingen der Engelfchen in deeze gewesten verhaalen, zullen wy terug keeren tot de genen, waardoor zy en hunne Bondgenooten hunne magtige vyanden trachtten te overwinnen.
De Marfchalk van contades was noj L 5 t(
11.
'ydperk.
)apperieid van de 5ngelchen, van je invvooïeren op 'Juadeloube , en van sen Franfche Dame.
Marië Galante geeft zich mede over.
t
; De Mar[ fchalk van



ii.
Tydperb
contade
vertrekt van Pary naar de A mée.
Generaal
JMHOF
blyft in hei iand van
Hesfen,am her zelve te dekken. Plan der Franfche onderneemingen.
1 i c f
. • ï
z
170 ALGEMEENE
te Paps, toen men aldaar bericht antvmn • van de overwinning rÏ. , ? inS 5 door den Hertog "an fJoT*F*™1*9 f alle gezelfehappe'n Sn^riV^ -. verwondering en Inf nj . p , an
de Marfchalk met 's Knl ve™°&"*
^W«rfi, alwaar by zich tot den 20% van dezelfde maand ophield J n
ten^eh,-flukteuhem' F£^rNAND's 0p!9t-
ï^'ïr gene^ imhof alleen ff6 n ' j 2,,00° man fay ^-'*2&flr bleef
o ' T dlC ,and te dekken.
Het Ministerie te Parys befloot in
befchermen, over de //^/terug te trek
s metrIen ? ^S ™
Msdom £ ff PS Va." 25'°°° man het Bisdom Jtfa«/?er zou bemagtigen. Een «er goed ontworpen plan. ë ? Wel verre van alle afzonderlyke ftandlaa fen en beweegingen van beide Ar. I vL eV °Ptegee^n, zullen wy flegts e voornaamfte veranderingen hier aan ippen. Door het voortrukken 0er Fr al ^ troepen WAs Generaal imhof genoodMto, terug te trekken, liet van -het maga-



GESCHIEDENIS. 171
gazyn in Mwniera, zo veel hy kon, naar
ïfamf/n overbrengen, marfcheerde naar *
Warburg en verëenigde zich vervolgens »
met het Corps van Generaal wurtgenaïj z
by Buren. . ,
Niets ftond thans de Franfchen in den D weg , zich van Caï/è" meester te maaken. # Den ioie van Zomermaand kwam reeds ft hunne voorhoede, en eenige dagen daar- d na de Hertog van broglio by Casfel aan, die opgebrooken was, om de verëenigde I Armée aan te tasten. Geen tegenftand, J hoe genoemd, meer vindende moest.zyne v achterhoede zonder uitftel tot Muntten t voorwaards rukken. De Franfchen namen , deeze ftad terftond in bezit en vonden j nog een aanzienelyk gedeelte van het ma- < gazyn. Door deeze marsch alleen waren de Franfchen meester van het geheele Hesfenland en van den fleutel tot de Hannoverfche en Brunswykfche provinciën.
Zoras de Marfchalk van contades wist, dat Casfel en Munden bezet waren, ondernam hy, de zeer naauwe en bezwaarlyke wegen by Stadtberg over te trekken, dewelke door den Generaal wutgenau, die niet verre van daar by Buren ftond, niet bezet waren, en nam zyn legerplaats zo dat het front door,deeze ftad en de Diemei gedekt was. Den volgenden dag trok de Armée de Diemei over en legerde zich by Meerhab.
Middelerwyl was Hertog ferdinand opgebrooken, had zich by Soest met de Generaals spörken en sackwille veree-
nigd;
li.
fDPERK.
:n yde en de van )merm.
e Franken beitten Casl enMun>.n.
ien wde anZomerïaandoor den liddag. )en 12de anZoraernaand.
Den \lde
v-anZomer-
maand.
CONTADES
trekt de Diemei over.
Den \i,de vanZomermaand.
Den wde van Zomermaand.



HL Tydperk. Den j^de vanZotnermaand.
Hertog
ferdinand
betrekt het leger by Buren. Voor- en nadeel van de (landplaats der Geallieerden.
1 ] 1 ï I 2 l
ri z il n
di d< al m M
171 ALGEMEENE
nigd, betrok het leger by Buren, alwaar hy z.ch by de Generaals imhof èn wutgenau voegde, zo dat de geheele ma ex der Geallieerden byëen was, behalven hit Corps onder Generaal wangenheim ,'t welk tusfchen Duimen en Halterntèrug bleef om den Marquis van armentiere! in het oog te houden.
Terwyl beide Armeeën elkander zo naby waren , kon zelfs de landftreek den Marfchalk van contades wel tot den aan val beweegen. Want hier was het a waar omtrent duizend jaaren geleden, karel de Groote zo gelukkig tegen de hei denfche Saxen had gevochten. Niets zou zynen naam roemruchtiger gemaakt hébJen , dan wanneer hy de gedachtenis van feezen oorlogsheld zo vermaard £ SS Franfche jaarboeken, door een overwin-
TJh°l nZf,e plaatS he™euwd had. Joch de ftandpiaats van den Hertog was e voordeelig dan dat hy met een geluk! ■ig gevolg had kunnen aangetast worden loewel het ook zeer nadeelig voor den elven was, dat hy over Paderborn de K/er niet konde naderen, zonder de geleenfchap te verbeuren met Lipftadt. met jne magazynen tusfchen deeze plaats en lunfter, als mede met het Corps van Geïraal wangenheim, terwyl in dit geval 2 tranjchen, zo zy het behoorlyk aanleim, hem al meer en meer van de Wefer trekken en hem zelfs de gemeenfchap ~t Minden en Hameln affnyden konden aar hy trachtte zo lang als mogelyk
mees-



GESCHIEDENIS. 173
meester te blyven van Munfter en voor- ^ naamelyk van Lipftadt.
Daarentegen had het Franfche Leger- 1 hoofd het grootfte belang in hem vanidee- | ze plaatfen te ver wy deren. Zodra de bran- f fck troepen voorwaards rukten, om hem de gemeenfchap met Lipftadt af te fnyden, deed hy het zwaar gefchut en de pakkaadie naar Lipftadt overbrengen, volgde zelt met de Armée, trok de Lippe over en legerde zich by Rütberg. Doch zoras hy het oogmerk van zynen vyand ontdekte, om hem van Minden af te fnyden, hem tot Munfter terug te doen trekken, en vervolgens het groot magazyn te Osnabrug te bemagtigen, brak hy terftond^ op en nam zyn legerplaat? by Manenfeld. Up de beweeging der Franfche Armée, die naar Bielefeld trok, marfcheerde de Hertog naar Disfum, niet verre van Ravensberg, ?an de grens van het Bisdom Osnabn%. Ten zelfden tyde naderde ook de Generaal wangenheim en betrok een leger in het Graaffchap Tecklenburg tusfchen Munfter en Osnabrug, ten einde zich alle oogenblikken by de verëenigde Armee te kunnen voegen. Door deezen ftand dekte de Hertog zyn magazyn te Osnabrug, en behield de gemeenfchap met Minden.
Door deezen aftogt der Gealliëerden gina het Bisdom Munfter eenen tyd lang verlooren, en de Franfche Generaals bereikten door hunne wei-beraamde maatregelen gedeeltelyk hun oogmerk, te weeten , de gemeenfchap met de Armée aan 5 0 der
II.
'ydperk.
)e Geallierdenrekken teug.
Den mfie /anZomernaand.
Den 3o/?e vanZomermaand.
Den nde van Hooimaand.In den nacht van den o.de en 3de van Hooim.
Munfter wordt ingeflooterj.



II.
Tywerk,
Den gde van Hooimaand.
Den jde ven Hooimaand.
Den gde van Hooimaand.
174 ALGEMEENE
den Neder.Rhyn, en vryë handen, om Munfter en Lipftadt te belegeren. De Marquis van armentieres, die den 16de van Zomermaand door Wefel den Rhyn over getrokken was en zyne legerplaats by Schermbeek had genoomen, brak den 5de van Hooimaand van daar op naar Munfter, het de ftad den 7de reeds opëifchen, en, dezelve na een weigerend antwoord influiten.
De Franfchen leeden wel eenig verlies in de gevechten met de verëenigde troepen ; zulks kon echter de Hoofd armée niet beletten, om zich langs den linken oever van den Weferflrmn al verder uit te breiden. Het Corps onder broglio ftond reeds nader by Minden, dan de Armée der Gealliëerden. Hy was meester van den weg, die derwaards loopt en van de naauwe wegen, die de fleutel van de vlakten deezer ftad zyn. Hy trok met een aanzienelyk gedeelte van zyn Corps en twaalf zwaare ftukken kanón naar Engern. ferdinand, die den rechten weg naar Minden niet kon inflaan zonder gevaar te loopen, door contades omringd f worden, en daar te boven hoopen kon, le ftad Minden, die zich nog wel eenige Jagen houden konde, langs eenen omweg e hulp te fpoeden, trok over Iburg naar Osnabrug. Van deeze verwydering van 'Erdinand bediende zich de Hertog van sROGLio met een werkzaamheid, welke iem eer aandeed. Hy verfcheen voor de >oorten- van Minden en eischte de ftad op
Het



GESCHIEDENIS. 175
Het antwoord van den Kommandant was: ik heb kruid, geweer en Soldaaten; zo lang ik daarvan nog voorzien ben, kan ik op geen verdrag denken. De Franfchen richtten een battery op en maakten een hevig vuur op de ftad tot den avond toe, 't welk echter op den Kommandant geen indruk maakte.
De grootfte zwaarigheid was nu over de rivier te komen, om het hoornwerk, als het zwakfte gedeelte der vesting, waardoor naar de zyde van Hannover de fteenen brug over de Wefer gedekt was, aan te tasten. Nergens vond men brug noch ondiepte; en de Kommandant had alle vaartuigen binnen de ftad laaten brengen. Eindelyk deed zich een verraaderlyke boer op, die den Hertog van broglio een groote fchuit ontdekte en een ondiepte, om de Ruitery de rivier door te laaten trekken. Eenige troepen , vooral het grootite gedeelte van het Corps van fisscher werd in den nacht onder het bevél van Graaf broglio, 's Hertogs broeder, door middel van de fchuit overgevoerd. De Ruitery kwam door de ondiepte aan de overzyde der rivier.
Ondertusfchen had de Hertog van broglio een battery laaten opwerpen, waarvan het hoornwerk van achteren en de geheele brug over de Wefer werd befchoo ten. De bezetting, zich aan alle kanten aangevallen ziende, trok in dé*ftad en floot de poort aan de brug. De vyand, thans meester van bet hoornwerk, floeg
. dc
II.
I\ Dl'ERK.
Minden door broglio opgeè'ischt en belegerd.
Een verraaderlykeboer toont
broglio
een groote fchuit en ondiepte in de Wefer.
De Franfchen vermeesterenhet hoornwerk, (laan eui poort open en dringen de ftad in.



ij6 ALGEMEENE
H.
Tydperk
broglio komt met zyn volk door een andere poort de ftad in.
Schrikkelyke plundering en baldaadigheid der sigte troepen.
de poort open, liep de ftad in en hieuw alles ter neer wat zich verweerde. De Generaal zastrow, de wallen, alwaar hy den aanval verwachtte, bezet hebbende, en het fchieten op de markt en in alle ftraaten verneemende, zond, om den vyand de ftad uit te jaagen, zo veel volk af, als hy ontbeeren kon. Doch de vyand had zich reeds te verre uitgebreid, en liep naar de poorten, om ze te openen, ten einde de Hertog van broglio met zyn volk mede de ftad kon indringen. Deeze ftond reeds met zyne Grenadiers voor een der ftads-poorten en riep de Hannoverfche Wacht toe, dat zy dezelve openen moest. De Wacht antwoordde met het klein geweer op hem los te branden. Kort daarna werd zy van achteren aangevallen en moest voor de overmagt wyken. De poort werd geopend. De Hertog van broglio rukte met zyne troepen binnen. Generaal zastrow, die zich met eenige honderd man nog dapper verweerde, moest zich eindelyk aan de willekeur des vyands overgeeven. Intusfchen pleegden de ligte troepen de fchrikkelykfte baldaadigheden, floegen deuren en venfters in, plunderden, roofden alles wat zy mede fleepen konden en vernielden het overige. Het gefchreeuw op de ftraaten, het vuuren met het klein geweer, gepaard met het gekerm der arme burgers , veroorzaakte by de ftilte van den nacht zulk een woest gedruis, dat men zich geen grooter ysfelykheden kan voor-
ftel-



GÈSCHIEDIENS. 177
ftellen, dan men hier zag en hoorde, broglio deed wel alles wat hy kon, om dit fchriktooneel te doen eindigen; doch hec woedende ligte krygsvolk, aan geen ftrenge tucht en orde gewoon, gehoorzaamde niet, tot dat de Jagers, Hufaaren en de Vrywilligers van fisscher, door een genoegzaam getal geregelde troepen met geweld de ftad uitgejaagd werden.
By deeze ftoute en gelukkig uitgevoerde daad namen de Franfchen den Generaal zastrow, 27 andere Officiers, en omtrent i4ooOnderöfficiersenGemeenen gevangen. Daarenboven vonden zy nog 22 zwaare ftukken gefchut en de rest van het magazyn , waarvan het meeste reeds lang naar Verden was overgebragt. De roem van broglio werd daardoor nog glansryker. Hy had zich indedaad ook by deezen geheelen veldtogt als een voortreffelyk Legerhoofd gekweeten. Dat hy benyd werd
• was niets anders, dan een gewoon gevolg van groote verdienften.
Aan den kant van Bohemen en Silefiën was alles ftil, tot het Hof van Weenen met eenige zekerheid bepaalen kon, wanneer
■ de Rusfen zouden beginnen tegen Silefiën en de Mark iets te onderneemen. Daarop werd de VeJd-Marfchalk daun gelast, voorwaards te rukken, hy brak met de groate Armée op en floeg zyn leger op by Marklisfa. De Koning van Pruisfen floeg mede van Landshut, welken post hy door fouquet deed bezetten, op marsch , en betrok eindelyk met zyne geheele ArM mee
it.
Tydperk;
Getnl der gevangenen en kanonuen,die den Franfchen in handen vielen.
Voorvallen aan dö grens van
Silefiën en in Saxen. .
Den 4%!lé
vanZomer-
maand.
Den 6dé van Hooimaand.
Den $di van Hooimaand»



II.
Tydperk.
Den 10de van Hooi maand.
Den 12de van Hooi maand.
Den ïSde van Hooimaand.
Den 10 de 'van Hooimaand.
Den 2o/?i? van Hooimaand.
178 ALGEMEENE
mée een voordeelige legerplaats op de hoogte by Smotfeifsn.
In het Oostenrykfche leger by Marklisfa kwam de Kolonel batta aan met bericht, dat de Rusfen nog by de Wartha ftonden , en door den Generaal dohna belet werden , hunne onderneemingen tegen Silefiën met vrucht voort te zetten, dat de Generaal soltikow fpoedig een verfterking van de Oostenrykfche Armée verwachtte , omdat hy zich buiten dezelve te zwak oordeelde, om iets van belang uit te voeren. Hierom befloot de Veld-Marfchalk daun, een Corps van in de 30,000 man, onder de Generaals haddik, gemmingen en laudon langs de Spree en de Neisfe te laaten optrekken, om zich vervolgens met de Rusfen te verëenigen. Door het gevaar, t welk de Mark en Berlyn daardoor zoude loopen, hoopte hy den Koning uit zynen voordeeligen ftand by Smotfeifen te lokken, waardoor geheel Silefiën gedekt was Generaal haddik ging by Leutmentz de Elve over, marfcheerde al verder op en trok de overige Corpfen aan zich, zo dat zyne Armée tot 40,000 man aangroeide. Prms hendrik had ondertusichen zynen ftand in het Ertsgebergte verhaten , was met zyne Armée by Dresden aangekomen, vernam, dat haddik in aanmarsch was, trok naar Bautzen en floeg zyn leger op by Groot-Naufelitz. Door dee! zen ftand werden het ontwerp van daun groote zwaarigheden in den weg gelegd, welke niet dan door eenen veldflag konden



GESCHIEDENIS. i/9
den te boven gekomen' worden. Prins 'hendrik voerde het bevel over 22,000 man, die fterk genoeg fcheenen den vyand het hoofd te bieden, alzo de Generaal haddik zyne manfchappen in verfcheiden Corpfen verdeeld had. Daar te boven vond de Veld-Marfchalk daun weinig leeftogt in het uitgemergeld gewest, 't welk in den tyd, dat de landman zynen akker moest bezorgen, het tooneel van oorlog was geweest. Hy moest geduurig toevoer uit Bohemen hebben. Niets fchoot 'er derhalven voor hem over, dan den oorlog naar Silefiën over te brengen. En vermits zulks niet kon gefchieden zonder den Koning aan te tasten, had hy eindelyk tot deezen ftap moeten befluiten. Uit deeze verlegenheid werd hy boven verwachting gered door het geluk der Rusfifche wapenen.
Generaal dohna had het indringen der Rusfen in de Nieuwe Mark niet kunnen beletten. Hy moest niet alleen den vyand bevechten , maar ook met gebrek aan leeftogt worftelen. De marsch der troepen was bezwaarlyker en moeijelyker, dan de Pruisfifche legermagt in den geheelen oorlog nog gedaan bad. Water en brood was haare^dagelykfche kost en evenwel droegen zy deezen last met geduld en ftandvastigheid. By het aanhoudende voorwaards rukken der Rusfifche legermagt, veel fterker, dan de zyne * vond hy zich eindelyk genoodzaakt, om zyne legerplaats op de hoogten by Zul3 Ma li
li.
Tydferr.
De Rusjen vallen in de Nieuwe Mark.



II.
TynrERK.
Den nfte van Hooi maand. DeKoning, misnoegd over dohna, draagt aan den Generaal wedel bet kommando op.
Den 21fte van Hooimaand.
. Den 13fte 'van Hooimaand.
] ) 1 ( <
/
180 ALGE M EENE
lichau te neemen. Ten zelfden dage betrok de Rusfifche Armée een zeer voordeelig leger tusfchen Langmeil en Smóllen aan de Obre.
De Koning, gansch niet voldaan over het gedrag van Generaal dohna , verkeerde in het denkbeeld, dat de Rusfen de grenfen van Silefiën zo fpoedig niet zouden bereikt hebben , indien hy zich by eenige gelegenheden beter had gekvveeten. De Generaal-Lieutenant wedel moest op 's Konings bevél den Generaal dohna aflosfen op denzelfden dag, dat deeze laatstgemelde aanzoek deed, om het kommando neer te leggen ter herftelling van, zy. ne kwynende gezondheid.
De Generaal wedel befpiedde de Rusfifche Armée. Maar hy zag deszelfs terug gebleeven achterhoede voor den linke vleugel aan, zich verbeeldende, dat de Armée gerust in haar leger ftond, daar zy echter reeds vroegtydig opgebrooken was en op Nickem en Paltzig aftrok Want de Rusfifche Veldheer maakte fpoedj om zich met de Oostenrykers te verëenigen, den Generaal wedel en de koninglyke legermagt in Silefiën van de Mark af :e fnyden, en het gebrek aan leeftogt, t welk hy voorzag, te ontduiken. Tekens den middag had men den vyand reeds n 't gezicht en de Kofakken kwamen zo laby, dat men dezelven met het kanon >ereiken kon. Generaal wedel was van jen Koning gelast, om zonder vertoeven Ie Rusfen aan te tasten, indien hy der-
zei-



GESCHIEDENIS. 181
zeiver verëeniging met de Oostenrykers op geen andere wyze verhinderen kon. Hy aarzelde derhalven geen oogenblik en trok op den vyand los, om hem aan te grypen. Eén gedeelte der Armée marfcbeerde naar Kai en het ander naar Mofe. Van Kai loopt een kleine beek, die een moolen dryft en zich in den Oderftroom ontlast. De oevers van deeze beek zyn moerasfig. Nergens, dan alleen by de moolen, kon men de beek overkomen , en evenwel was de weg, welken de troepen moesten pasfeeren, zeer naauw en aan beide zyden met moerasfen omringd. De troepen marfcheerden den engen weg door, 'vielen naar maate zy 'er door waren, op den vyand aan, floegen hem meer, dan eens terug, en moesten evenwel eindelyk voor de geweldige overmagt der vyanden bukken. Hun drift was ook te groot. Enkele Bataillons tastten den vyand aan zonder de volgenden af te wachten. Een verwoed kartetfchen - vuur noodzaakte eenige Pruisfifche Bataillons, met veel verlies af te deinzen, die wel door anderen, zo als zy den engen weg door kwamen, vervangen werden , welke mede den vyand met veel dapperheid aanvielen. Doch de afzonderlyk - aanrukkende Bataillons werden overweldigd, het één na het ander geflaagen en moesten derhalven naar Kai terug trekken. De Pruisfifche Ruitery viel wel op het Rusfisch voetvolk aai), moest echter de reeds behaalde voordeelen wederom laaten vaaren , omdat de aanval M 3 van
II.
Tydpürk.
Veld (lag by Paltzig of Kai.
De Pruisfen worden geflaagen.



ii.
TVJDPMttó
Aanzienélyk verlies van beide Armeeën.
Aftogt der Pruisfen.
Den nfte van Hooimaand.
Ps Rusfen bezetten Cresfen den 25/?£ van Hooimaand,De Koning belluit,zelf in perfoon tegen de Rusfen te veld te trekken.
182 ALGEMEENE
van de Infantery van geen gelukkig ge. volg was.
Deeze geduurig herhaalde aanvallen hadden van vier uuren 's nademiddags tot zonnen.ondergang toe geduurd. De Rusfifche Armée was in de uiterfte wanorde; doch de Pruisfifche niet minder, die aan dooden, gekwetften en gevangens 6000 man had verlooren en in ongeregelde hoopen by de Kaier moolen ftond. De geflaagen Armée trok in den nacht door den engen weg terug en den volgenden dag de Oder over , zonder door de Rusfen vervolgd te worden, die misfchien meer nog hadden verlooren, dan de Pruisfen. Het fchynt voor den Generaal wedel zeer nadeelig geweest te zyn, dat hy geen tyds genoeg had, om den grond te onderzoeken , en zyne maatregelen daarnaar te neemen. Ondertusfchen nam een Corps onder den Prins wolkonskoy bezit van Crosfen.
Tot hier toe had de Koning van Pruisfen zints het begin des oorlogs geen voordeel, hoe genoemd, behaald, waar hy niet in perfoon was by geweest. Zyne tegenwoordigheid werd thans meer, dan ooit noodzaakelyk. Na den flag by Kai waren de Rusfen diep in zyne bezittingen doorgedrongen. Hy gaf den Generaal wedel het bevél , om den vyand den overtogt te verzwaaren , en zodanige maatregelen te rteemen, dat hy zich op den eerften wenk met Prins hendrik kon verëenigen, die op Sagan aftrok, om zich
hy



GESCHIEDENIS. 183
by den Prins van Wurtenberg te voegen, t 't welk kort daarna werd te werk gefield. De Koning zelf kwam den volgenden nacht in Sagan aan.
De Veld-Marfchalk daun had onder de Generaals haddik en laudon twee Corp fen, te famen 36,000 man, afgezonden, met het oogmerk, dat laudon zich met de Rusfen zoude verëenigen, terwyl haddik het Corps van laudon moest dekken. Deeze Generaals kwaamen door gepaste beweegingen alle zwaarigheden te boven, en laudon kwam te Frankfort aan den Oder, door den Rusfifchen Generaal villebois den 31/re van Hooimaand reeds bezet.
Ondertusfchen was de Koning met zyne legermagt van Sagan opgebrooken, zettede zyne marsch onbelemmerd voort, noodzaakte haddik zyne ontwerpen te veranderen, veroverde als ter loops een gedeelte van zyn pakkaadje, verëenigde zich met den Generaal wedel by Muhlroze, en betrok den volgenden dag een leger tusfchen Boosfen en Wulkau.
Prins hendrik was naar Smotfeifen vertrokken, om het bevél over -s Konings Armée over te neemen. De Hertog van Tweebruggen, reeds zints den 13de van Hooimaand door Thuringen naar Saxen marfcheerende, vernam zodra niet, dat een gedeelte der Armée van Prins hendrik tegen de Rusfen en naar Sagan in aanmarsch was, of hy trok op tot Auerftadt, en de ligté troepen hadden reeds Halles Borna> Pegau, Querfurt en MerM 4 fe¬
il.
rydperk.
3en 29/le fan Hooimaand.jAudon /erëenigt zich met de Ruifen.
Den 3de van Oogstmaand.
Den 3de van Oogstmaand.
De Koning verè'enigt zich mee Genetaal
wedel.
Den 6de van Oogstmaand.Den jde maand. De RyksArméevczkiSaxen in.
Den 3i/7* van Hooimaand.



II.
Tydperk.
Generaal fink verëtfnigt zich met den Koning. Den 3«fc van Oogstmaand.
Dén
van Oogstmaand.
Hagchelyke toedand der Geallieerden. \
y
I ]
1 I
184 ALGEMEENE
feburg bezet. Nimmer nog waren de ornftandigheden , om Saxen te heroveren, zo gunftig geweest, dan nu, terwyl het byna van alle Pruisfifche troepen ontbloot was.
Generaal fink, gelast om de onderneemingen der Ryks-Armée tegen te houden, trok indedaad tegen haar op en kwam te Torgau aan. Doch eensflags bragt een Veldjager het bevél, dat dit Corps zich zonder uiftel by 's Konings Armée moest voegen, om de Rusfen, door de vetëeniging met laudon te groot in overmagt, met des te meerder nadruk te keer te kunnen gaan. fink floeg den volgenden dag op marsch , en verëenigde zich kort daar- x na met 's Konings legermagt.
Terwyl de zaaken des Konings niet zeer voordeelig Monden, namen die der Geallieerden een gunftiger' keer. Hunne omftandigheden lebeenen, weliswaar, na de verovering van Minden zeer gevaarlyk, en de duitfche landen des Konings van Groot-Rriitanje en zyner Bondgeriooopen te liggen voor de Franfchen, die niet meer hoopten, maar volkomen meenden verzekerd te kunnen weezen , de Hannoverrche landen te zullen bemagtigen. De Franrche- Oorlogs-minister eelle-isle fpreekt n zyne brieven aan den Marfchalk van :ontades (die na den veldflag by Minden n handen der Geallieerden vielen en in Engeland gedrukt werden) flegts Van de mddelen, om de gedaane veroveringen e bewaaren, en flaat daartoe de wreedfle
en



GESCHIEDENIS. 185
en onverantwoordelykfte middelen voor. Vermits 'er echter eerst nog flag moest geleeverd worden, vóór deeze droomen konden vervuld worden, fcheenen de Franfchen, verheugd over den gelukkigen uitflag hunner wapenen, te gelooven, dat zy de overwinning reeds in handen hadden, ,
By dit alles bezweek de moed van ferdinand niet, hy bleef by alle deeze wederwaardigheden even bedaard, trok in den beginne met veel overleg terug, om welhaast magtiger wederom te voorfchyn te komen. Op het bericht, dat Minden in 's vyands handen was, verliet hy het leger by Osnabrug en marfcheerde tot Stoltzenau aan de Wefer.
De Geallieerden thans geen plaats van belang aan de Wefer hebbende , om magazynen te kunnen aanleggen en waar zy des noods toevlucht neemen konden: werd aan den Generaal drewes gelast, om Bremen te bemagtigen. Nadat deeze in alle ftilte met een kleinen hoop Hesfen een der buitenwerken had vermeesterd, liet hy door eenen Kapitein een doortogt naar de burgt verzoeken. Schoon nu de wachthebbende Officier zulks weigerde . had hy echter de beleefdheid, op verzoek van den Kapitein buiten de poort te ko men zonder de brug te laaten ophaalen Oogenblikkelyk drong de Kapitein me zyn volk de ftad in, nam de Wacht ge vangen, de overige troepen volgden, ei te zes uuren ftond het geheele Corps o< M 5 d
11.
TïDPERK.
Hertred van Hertog
FERDINAND.
In den nacht tusfchen den \ode en 1 ide van Hooim, v Den \\de van Hooimaand.Den i$de van Hooimaand met het krieken van den dagDe Geallieerden tóet zetten de Ryksflad Bremen.
■ \
l
)
9



II.
Tydpeke
C0NTADE
legert zii by Minden; der i$de van Hooirn.
Hertog
PERDINANr
trekt voorwaardsnaar Minden.In den nacht tusfchen den 15de 'en 16de van Hooim. Hy biedt de Franfchenvruchteloos een veldflag Sin.
186 AL GE MEE NE
de Dom-plaats gefchaard, en de ftad was ; in handen der Geallieerden. De Mar-
* Ï tT r^NTADEs deed groote ma. E OwaW ,n bezit neemen en floeg zyn leger by Minden op. De Her jj, v^ broglio trok naar Buckeburg' Andere Corpfen werden in verfcheiden oorden geplaatst, om de gemeenfchap der ^r0ePe" ,te;onderhouden, de beweegingen der Geallieerden waar te neemen, of derzeiver onderneemingen te beletten
le vergeefsch verwachtten de Fran^ Generaals, dat ferdinand of zelf de ^ overtrekken, of ten minften een lterk Corps dezelve zoude laaten passeren, om te beletten, dat het Corps van broglio de Hoofdftad Hannover bemagt" gen , of toch de Geallieerden daarvan aflnyden mogt. Deeze verftandige Veldheer volgde beter' grondbeginfelen, en wilde den vyand liever aan den rechter kant van de Wefer eenige voordeelen toeltaan, dan zich door verdeden van zvn volk verzwakken. Hy trok veel meer zyne geheele magt byëen, om met meerder nadruk werkzaam te kunnen zyn, brak m;tde.Armée op, floeg den weg naar Mmdenxn en nam zyne legerplaats achter Ftetershagen aan de Wefer.
Hy bood den vyand eenen veldflag aan, en het tot dat einde den Erfprins van Brumwyk met het Corps van Generaal wangenheim en den Prins van Bevern voorwaards rukken, en ftelde ze voor de dorpen lonhuizen, Kuttenhuizen en Hem-
mem



GESCHIEDENIS. 187
mem in flagörde. De Armée volgde de voorhoede in 9 kolonnen. Hoewel nu * contades daardoor oplettend werd ge- g maakt, de Armée in 't geweer deed ko- m men en het Corps van broglio aan zich trok, wilde hy echter geen aanval waaCen En ferdinand, wél befpeurende, dat de vyand zich niet uit zynen post zou laaten lokken, betrok wederom zyn leger. Het Corps van broglio ging terug de We- 1 fer over, en nam zyn ftandplaats naby J Minden,
Inmiddels trachtte ferdinand meer en f meer meester te worden van de vlakten J van Minden, bezette verfcheiden dorpen 1 en liet het Corps van wangenheim ver- , der voorwaards rukken. De verëenigde • legermagt breidde zich nu uit van de We- ' rer af tot aan een moeras, zo dat het ' fcheen, alsöf zy de Franfche Armée regt eigenlyk wilde belegeren.
Geduurende het beloop van deeze zaaken had armentieres het beleg van Afan(ier met zo veel yver voortgezet, dat de Kommandant genoodzaakt werd, om zich met de bezetting krygsgevangen over te ' neeven. Het bericht van deeze verovering bewoog ferdinand, een toeleg op 's vyands magazynen te maaken,. Generaal drewes van Bremen wederkeerende, moest op Osnabrug los gaan, en kwam onverwachts 's morgens vroeg voor de ftad aan. Zeshonderd Franfche Vrywilligers moesten met verlies van vyftsg dooden en gekwetften de ftad ontruimen er
:n 17 de n Hooiland.
Nadeiddags te uuren.
ERDINAND
acht zich ïeester te raaken an de daktens ran MinUn.
3en iifte
,'an Hooi-
naand.
Munfter
gaat aan de
franfchen
over.
Den 237?£_ van Hooimaand.
Den 28./?* van Hooimaand.De Geallié'erden herwinnen üinabrug.



II.
Tydper
Den 2py van Ho maand.
ferdina]
legert zi tusfchen Uille en Friedewald.
wangenheim won eenigzins van de A mee afgezonderd.
contades
neemt he befluit,on flag te leve ren en ge raakte in de val.dooi den Hertog voor hem gelegd.
Aanmarsch der Franfche Armée.
Den 31 fte van Hooimaand.
188 ALGEMEENE
^ het magazyn, van alles rykelyk voorzien, aan den overwinnaar overlaaten. Ver
l Y°te«is voegde Generaal drewes zich by den Erfprins van Brunswyk
JD Denzelfden dag verliet ferdinand zyn
;h leger by Pietenhagen en nam zyn ftandplaats tusfchen Hille en Friedewald. Het Corps van wangenheim rukte , om de aanmarsch der Armée te dekken, voorwaards, en marfcheerde op achter de ver-
,t fchanfingen, welke de Graaf van Buktburg voor Tonhuizen had laaten aanleg-
- gen, waardoor hetzelve op eenen merke-
werd" de ArméS vervvyderd
Deeze fchikking en ftand van Hertog , feRDINand kwam de Franfche Generaals voor tegen de krygskunde aan teloopen, en de Marfchalk van contades oordeelde, zulk een gunftige gelegenheid, om den vyand aan te tasten, niet te moeten verzuimen. Hy liet zich daardoor lokken in de val, welke de Hertog voor hem gelegd had. Wangenheim, te verre ver wyderd, dan dat hy fpoedig kon onderfteund worden, zoude eerst aangetast en overhoop geworpen, en vervolgens de aanval op de linke flank van ferdinand gedaan worden, waartoe men den ifte van Oogstmaand bepaald had.
De Franfche legermagt brak na zonnenondergang op, en kwam te middernacht aan de plaats van haare beftemming. Den volgenden morgen te 6 uuren was de geieele verëenigde Armée ook reeds opge-
trok-



GESCHIEDENIS. 189
trokken en floot zich met den linken vleu- r gel aan het Corps van wangenheim. De ' Ruitery zou op beide vleugels flaan; doch 1 de Engelfche op den rechten vleugel werd, ^ door de hoofdigheid van Generaal sackville, opgehouden, dat zy niet vroegty- , dig genoeg op haaren post kwam. < De Franfche Generaals waren met hun- ' ne dagorden niet voor agt uuren gereed, 1 behalven het Corps van den Hertog van 1 broglio, hetwelk reeds te vyf uur op zynen post was, en de bende van Generaal wangenheim met een hevige kanonade aantastte. Drie uuren lang bleef het Artillery-vuur aanhouden, het welk even zo hevig door de Geallieerden werd beantwoord.
Nu trok ook de verëenigde Armée op, om op den vyand aan te vallen, die zyne liniën nog niet volkomen in orde gefchaard had. De Ruitery alleen ftond in het midden in dagorde. Deeze ftand, die volgens het oordeel der krygskundigen een misdag was, omdat daardoor de gemeenfchap van het voetvolk gebrooken en de geheele Armée verzwakt werd, gaf ferdinand gelegenheid, het Engelfche voetvolk, de Hannoverfche Garden, het Regiment van hardenberg en het overige voetvolk te laaten aanrukken. De Ruitery der Franfchen, de magtigfte fteun van hunne wapenen, tastede dezelve terftond van alle kanten aan. Doch zy ftonden by den tot viermaalen toe herhaalden aanval pal met een verwonderenswaardige
ftand-
H.
'ydperk. )en ijle ■an Oogstnaand.Aanmarsch Ier Geallieerden,/eldflag >y Minien.
Den ijle /an Oogstnaand.
De Verëenigden(laan den aanval der Franfchen met flandvastigheid



ipo ALGEMEENÊ
n.
TVDFERK.
door en liaan ze ii de vlucht.
Lord sack ville luis tert niet tiaar de bevelen van
I'ERMNAND ,
en houdt de Engel fche Ruitery buiten den flag.
De overige geallieerde troepen gaan voort meteen gelukkig ge volg te vechten.
ftandvastigheid, ontvingen den vyand met een verbaazend vuur en dreeven denzel* , ven °P de vlucht. By den vierden aanval fnelde de Generaal urf met eenige Ruitery der verëenigde legermagt het Engeljche voetvolk te hulp, viel de vyande. Jyke Ruitery in de flank en wierp ze ?eheel overhoop.
De Franfche Ruitery en het middengedeelte der Armée was nu geheel verflaagen. Ten einde nu de neerlaag volkomen te maaken, zond ferdinand bevél op bevél aan Lord sackville, om met de Engelfche Ruitery, die op den rechten vleugel ftond, mede aan te vallen. Doch de Lord gehoorzaamde niet. Ondertusfchen trok Lord graney met het tweede treffen der Engelfche Ruitery op 's Hertogs bevél op; maar Lord sackville beval hen, halte te houden; en granby en alle de Officiers en Soldaaten moesten, hoewel tot hun grootfte verdriet, dit bevél opvolgen. Schoon zelfs Lord sackville in perfoon hetzelfde bevél van ferdinand ontving, hield hy evenwel de En. gelfche Ruitery buiten het bereik van het zwaar gefchut, waardoor de waarfchyneJyke geheele vernieling der Franfche legermagt in Duitschland verhinderd werd* Inmiddels vervolgde het Engelfche voetvolk de aanvallen , ontweldigde den vyand een Battery van agt ftukken kanon, en bragt de Saxifche troepen onder de bevelen van den Graaf van lausitz aan het, ivyken. Andere benden der Geallieerden
dree-



GESCHIEDENIS. 191
dreeven mede den vyand op verfcheiden plaatfen terug.
Terwyl dit op den rechten vleugel der Geallieerden gebeurde, rukte de linke vleugel in een even goede orde en met even zo veel geluk voorwaards. De Pruisfifche, Hannoverfche en Hesfifche Ruitery hieuw op de Grenadiers de Frame en Royaux in, vielen de Brigaden Touraine en Rovergne in de regte flank, en nam byna de geheele Brigade Rovergne gevangen. Andere voorwaards rukkende Brigaden werden mede terug gejaagd.
De Hertog van broglio fchoot nog by aanhoudendheid op het Corps van wangenheim, 't welk zynen post ftandvastig handhaafde. Zyn voetvolk rukte wel wat voorwaards; doch kon niet tot vuuren uit het klein geweer komen. De Ruitery wilde den rechten vleugel der Armée onder den Marfchalk van contades, dat door het Hannoverfche Regiment Hammerftein geweldig leed, te hulp fpoeden; doch werd van de Pruisfifche Dragonders van Holftein. zo zaaklyk ontvangen, dat zy fchielyk de vlucht moest neemen. Het Regiment Marine gaf, om haar lucht te doen fcheppen, vuur op het Regiment Holftein; doch dit zwenkte, hieuw op het vyandeiyk voetvolk in, veroverde tien kanonnen en twee vaandels, en nam vier Bataillons gevangen.
Tegens elf uur was de geheele Franfche Armée volkomen geflaagen. Het Corps van broglio alleen, dat niet mede handge-
11.
YDPËRK.
De Franfche legermagt is ge-



iQ2 ALGEMEENE
rf.
Tydperk. heel geflaagen.
Aanmerkelyk verlies van dezelve.
De Erfprins van
Brunswyk flaat den Hertog van
brissak
mede den ifte van Oogjtm.
gemeen was geweest, trok in een vry goede orde terug naar Minden en trachtte den aftogt der Armée te dekken, ferdinand vervolgde den vyand met de En. gelfche Artillery, die een hevig vuur maakte. De verëenigde Armée) bleef op het flagveld ftaan.
De Franfche Armée had over 7000 man aan dooden, gekwetften en gevangenen, 25 kanonnen en veele ftandaarden en vaandels verlooren. Zy was echter in haare legerplaats terug getrokken, en nog fterk genoeg, om eenen nieuwen flag te onderneemen. 't Geen nu de overwinning volkomen maakte, was nog een andere, welke de Erfprins van Brunswyk denzelfden dag behaalde over den Hertog van brissak, die met 7 of 8000 man naar Goofeld gezonden was, om de gemeenfchap met Hervorden te dekken. De Erfprins tastte hem aan, floeg en noodzaakte hem, door een groot verlies van manfchap en gefchut tot den hertred, waardoor de vyand niet alleen de gemeenfchap met zyne magazynen verloor , maar de iftogt van zyne Hoofd-Armée werd daarioor zeer moeijelyk gemaakt. De Marfchalk van contades ontving bericht van lit geval, als een kwaad vóórteken in het )ogenblik, dat de Engelfche voetknechten net hem flaags waren geraakt. De vyand ;elf moest het wel-uitgevoerde bedryf, waaronder hy bezweek , bewonderen, /erbaasd wegens een zo ftoute als vertandige daad kon hy zyne rechtmaatige
toe-



GESCHIEDENIS. 193
toejuiching niet weigeren aan eenen Generaal, die zulk een groot Corps van zyne legermagt verzenden kon juist toen ny op het punt ftond, eenen vyand aan te vallen, die hem aan manfchap verre te boven ging. Twee dagen daarna vie nog een aanzienlyk gedeelte van de pakkaadje, het geheele veldgereedfchap van den Marfchalk van contades, van den Hertog van brissak, van Graaf st. germain, van Prins conti, van den Graaf van de lausitz, en van byna alle de Generaa s, als een ryken buit, in handen der GealU-
' Den' dag na den veldflag gaf de Bevel- ] hebber van Minden zich met een bezet- ] ting van 308 man, benevens alle zieken en gekwetften, zonder flag of ftoot, krygseevangen over. 's Dags te vooren in den nademiddag hadden de Geallieerden hem opgeëischt, wanneer hem deeze opëifching zeer vreemd voorkwam. Comment, zeide hy, vous nous croyez donc defaits? ce fera toujóurs d recommèncer pour demain, fi nous avons recu aujourd'hui quelque échec. En nu gaf hy zich over zonder de minfte tegenweer te doen.
Hertog ferdinand liet door zynen Generaal-Adjudant alle Generaals en alle Regimenten voor hun dapper en edel gedrag fn de vriendelykfte bewoordingen, zynen dank betuigen. De Regimenten, die boven anderen in dapperheid hadden uitgemunt, kreegen aanzienelyke gefchenken. Lord sackville alleen was daarvan uitN ge¬
il.
ydperk»
)ert ide ?an Oogst» naand. Minden iaat aan da Geallieerden over.
Loffpraa. ken en belooningenvan FERDinasnd aan zyne troe« pen verleend.



II.
Tydperk.
Generaal
sackville
wegens piigtverzuim ge flrafd.
Oordeel over deezen veldflag by Minden.
*H ALGEMEENE
gezonderd, hebbende zulks door zyn pligtverzuim wel verdiend. Daarentegen liet de Hertog den Lord granby verzekeren, wel overtuigd te weezen, dat de overl winning nog veel volmaakter zou geweest zyn, mgevalle hy het geluk had mogen hebben, hem aan het hoofd der Britfche Ruitery te zien. Daarover was Generaal sackville zodanig gebelgd, dat hy het kommando neerlei, en naar Londen terug keerde Doch de Hertog was hem met zyne kiagte over pligtverzuim reeds vóórgekomen. Hy werd terftond van alle zyne bedieningen ontzet. En wanneer hy vrypostig genoeg was, om eenen krygsraad te verzoeken, werd hy doordenzelven fchuldig en onbekwaam verklaard om zynen Koning verder te dienen. Daarna werd het bevelhebberschap over alle de Britfche troepen in Duitschland aan Lord granby opgedraagen. . Volgens het oordeel der' krygskundigen is deeze veldflag een der merkwaardigften van alle, waarvan de Gefchiedenis gewag maakt, vooral wegens de toebereidfelen tot denzei ven, als mede uit hoofde van het gedrag der Legerhoofden en troepen geduurende dit gevecht. Hertog feroinand komt hier voor als een Generaal, die de geheimfte grondbeginfelen der krygskunde kent, en 'er met een buiten?ewoone bekwaamheid gebruik van weet :e maaken. Men kan den Marfchalk van :ontades met van eenen misflag befchulugen, omdat hy befloot flag te leveren;
dit



GESCHIEDENIS. 195
dit flegts kan als een bezwaar tegen hem ingebragt worden, dat hy zich niet genoeg bekend maakte met het karakter van zyne Party, want anders had hy uit den ftand van den Hertog moeten opmaaken, dat dezelve geheime bedoelingen had. Trouwens! de kennis van het karakter en de denkwyze van de Party geeft eenen Generaal den fleutel tot deszelfs geheimfte onderneemingen.
Toen een Adjudant van Hertog ferdinand den Koning van Pruisfen in het lener by Boosfen het berigt overbragt van deeze neêrlaag, zeide de Koning tegens hem: „ Terwyl ik zo op het punt fta, , de Rusfen aan te tasten, verzoek ik u, hier zo lang te bly ven, tot dat ik u het tegen-kompliment kan mede gee" ven " Hy had indedaad reeds' toeftcl daartoe gemaakt met bruggen over den Oderftroom te flaan, die de voetknechten overtrokken, terwyl de Ruitery door de rivier reed. 's Middags te één uur kwam de Armée by Bisfchops-zee aan, alwaar de Koning zyne legerplaats nam. Het Corps van fink ftond op de hoogten achter 'frettin. De Koning deelde zyne Generaals twee plans tot den aanval op den vyand mede; het één ingevalle de vyand in zynen post blyven, het tweede indien hy van ftand veranderen zoude.
De Rusfen posteerden hunnen rechten vleugel op de 'Joodenbergen, zynde hoogten by het zogenoemde Jooden kerkhof; den linken 00 de zogenoemde MoolenberN 2 ge»
li.
["ydperk.
Den 11 de v"an Oogstmaand.De Koning vaa Pruisfen trekt den Oderftroom o\>er, om de Rusfen aan te tasten.
Stand der Rusfen.
»



II.
Tydperk.
Den ix de van Oogstmaand.
Den 12de van Oogstmaand.De Koning rukt voorwaards.
Slag by
Knnners-
dorp.
106 ALGEMEENE
gen, een keten van bergen niet verre van Kunnersdorp. By bet leger en de verfchanbngen hadden groove gebreken plaats. INog onverantwoordelyker en zo wel tegen de tnenscblievendheid als krygsbeleid ftrydende was het, dat de Rusfen, zodra de Koning den Oderftroom was overgetrokken , Kunnersdorp afbrandden. Zulks hadden zy des noods altoos nog kunnen doen. Maar nu ruimden zy voor hunnen vyand een zwaangheid uit den weg, die aanmerkelyk groot was. Zo ras de Koning by Risfchops-zee aankwam, nam Generaal laudon met de Oostenrykfche hulp-benden zynen ftand in eene laagte, alwaar de ¥00. denbergen eindigen , en bleef den geheelen nacht met zyne troepen onder het geweer Hy ichynt het gevolg van de volgende bedryven wél overdacht en reeds als by voorraad het plan ontworpen te hebben om hen te hulp te fpoeden, ingevalle zy zouden geflaagen worden.
Des morgens te drie uuren trok de Koning met de Armée links af. Hy fchynt het oogmerk gehad te hebben, om den vyand van vooren, in de flank en in den rug aan te tasten. Doch hy kende de landltreek te weinig en wist waarfchyneyk niet, dat hy door een menigte van kleine meiren ter rechterhand wan Kunnersdorp daarin zoude verhinderd worden. De Armée trok derhalven eenige uuren 'links af, tot zy eindelyk, met den linken vleugel aan de meiren in het bosch komende, met zonder veel bezwaarlykheid weder
rechts-



GESCHIEDENIS. 197
rechtsom keeren moest. Eindelyk trok zy te tien uur in het bosch op en tegen de Rusfen aan. Op den rechten vleugel werd een zwaare Battery opgeworpen.
De Koning had zes Grenadier-Bataillons en het Regiment Bredow tot den eerften aanval op de verfchanfingen gefchikt. Achter deeze ftond de geheele Infantery in twee treffen; maar de geheele Ruitery achter den linken vleugel, omdat 'er op den rechten vleugel geen ruimte genoeg voor dezelve was, uitgezonderd eenige Dragonders, die op den vyand zouden in houwen.
Te half twaalf begon de kanonade van de Battery op den rechten vleugel, wordende onderfteund door twee andere Batteryën. De laatften waren te verre afgelegen. Doch de werking van de eerfte was allerj^sfelykst. De Rusfen hadden op hunnen linken vleugel byna honderd ftukken kanon en houwitzers en beantwoordden het Pruisfifche vuur met een vuur, dat nog driemaal fterker was. De Rusfen trachtten een verhakking in brand te fteeken, wierpen een menigte grenaden, en bereikten ook eenigzins hun oogmerk. Het gekraak van de fpringende grenaden, en het vallen der gebrooken takken, gepaard met den weergalm in het bosch, veroorzaakte een fchrikbaarend geraas. Dit vuur werd van wederszyden een half uur lang met een evengelyke hevigheid onderhouden , maar nu gaf de Koning bevél aan de Grenadiers, om 's vyands BatN 3 te-
11.
[YDPEHK.
De Koning ast de ver"chanfiujen der Rusfen lan.
Ysfelyke kanonade.
De PruisfifcheGrenadiers be(lormen en



193 ALGEMEENE
li.
Tydperk.' veroveren de Rusfifche Hatte ryè'u en verfchan fingen.
De linke vleugel der Rusfen neenic de viucht.
teryën te beftormen en te veroveren. Zy rukten aan in een orde, die zelfs op de exerceer-plaats lof zoude verdiend hebben. In den beginne leëden zy weinig door het vuur van den vyand, alzo de Rusfifche verfcbanfingen zo flegt waren aangelegd , dat de kogels hen over het hoofd vloogen. Maar nadat zy de hoogte bereikt hadden , en niet veel meer, dan honderd flappen van de verfchanfingen af waren, kreegen zy geheele laagen van kartetfchen-kogels, die door het kléin geweer verfterkt werden. De Grenadiers lieten zich daardoor niet uit hunne bedaardheid brengen. Zy velden het geweer en verdubbelden hunne fchreden, om des te eerder met den vyand handgemeen te worden. Zy hadden van de ftandvastigheid der Rusfen eenen zwaaren tegenftand verwacht, maar vonden denzelven niet. Vóór nog dat de Grenadiers de verfcbanfingen bereikten , gaven zy den vyand een paar goede en treffende laagen, waardoor de Bataillons reeds begonnen in wanorde te geraaken. Eindelyk fprongen zy in de gragten en verfchanfingen, verjaagden den vyiind door vuur en bajonet, bragten hem in de uiterfte verwarring, en veroverden in eenen tyd van omtrent tien minuuten in de ze. ventig ftukken kanon. De geheele Rusfifche linke vleugel nam de vlucht. Wat moeite de Rusfifche Generaals ook deeden, zy konden de wykende troepen niet wederom tot ftaan brengen. Het geheele
veld



GESCHIEDENIS. 199
veld tusfchen de Moolenbergen en Kunners dorp was bedekt met ongeregelde hoopen ZfZ en op veele plaatfen ftonden zy wel honderd man hoog verward door plk-
aninrdit gelukkig tydftip van het gevecht ' fchreef de Koning van Prutsfin aan de f Koningin het volgend handbriefje: ,, Me- (
vrouw! wy hebben de Rusfen uit hunï ne verfchanfingen verdreeven. Ver, wacht binnen twee uuren de tyding van een luisterryke overwinning. Deeze tyding kwam even vóór het afgaan van de Post te -Berlyn. 's Konings vrienden juichten over eene zekere beflisfende overwinning. Doch het wisfelvallig krygs,-geluk veranderde eensklaps ten nadeele des Konings. . „ . m
Het ontbrak den Pruisfen aan Ruitery, die by ongeluk op den linken vleugel ftond; daar te boven kon het gefchut de voorwaards rukkende Bataillons niet fpoedig genoeg volgen. Daardoor gingen de voprdeelen verlooren, welke men uit het beklimmen der Rusfifche verfchanfingen, met zo veel moed en dapperheid te werk gefteld, had kunnen behaalen. _
Ondertusfchen deed de Koning den rechten vleugel mede aanrukken, om defcrenadiers te onderfteunen. Daardoor, dat de eenigzins in wanorde geraakte Grenadiers voor eenen korten poos moester halte houden, om zich te herftellen, hadden de Rusfifche Generaals tyd gewonnen om hunne geflaagene troepen achter D ^4 waard
m
^Dl'ERK.
! Konings :hryven an zyne ïemaalin.
1
De Pvui*ftfche Ru*tery en het gefchut zyn nietby de hand, om de behaaldevoordeelen te handhaaven.Eenige wederom aanrukkende troepen der Rusfen worden terug gedree) ven.
g



ir.
TVDPEltK
De Rusfei hebben tyd, om zich te her ftellen en het gevechtwordt hervat.
De Rusfen geraakt-n. andermaal ' in wanorde.
i
1
200 ALGEMEENE
waards te laaten trekken en eenige Ba■ taillons aan deeze zyde van Kunnersdorp voorwaads te doen rukken en het gevecht te hervatten Eigenlyk waren het eenige
?nh§eregelue.hoopen blaave mannen, die fcheenen beflooten te hebben om te overwinnen of te fterven. Nadat de PruisfiJche Grenadiers zich wederom herfteld hadden, en de eerfte kolonne tweehonderd flappen verre achter zich, maar den Koning, die juist aan kwam ryden, by zich zageni, gingen zy van nieuws op den vyand los en wierpen hem overhoop ' Terwyl het aanrukken der Pruisfen door eenige gewigtige moeijelykheden vertraagd werd, bedienden de Rusfifche Generaals zich van deezen tusfchentyd, om de geflaagen benden door nieuwe Regimenten te laaten vervangen, een menigte gefchut van den rechten na den linken vleugel te trekken, en verfcheiden hoogten met voetvolk- en gefchut te bezetten. Middeler wyl was ook het Pruisfisch gefchut nader gebragt -en op de hoogten geplant. Het kanonvuur begon wederom met de uiterfte hevigheid te woeden. De Koning van Pruisjen ftelde zich zeiven aan het hoofd van de eerfte kolonne en voerde dezelve tegen den Vy3nd aan, die, hoewel hv thans wat beter ftand hield dan te voo ren , nogthans achter Kunnersdorp terug trok, toen het Corps van fink dreigde iem in den rug te vallen. De Rusfifche roepen geraakten daardoor Wederom in vanorde, die zo algemeen werd, dat de / Ge-



GESCHIEDENIS, aoi
Generaal laudon met fnelle fchreden toe- . fchoot, om aan den éénen kant den zo- ■ genaamden Koegrond by Kunnersdorp, die ] in deezen flag van veel gewigts was, te , bezetten.
In dit oogenblik verliet het geluk de Pruisfifche vaandels; eenige Bataillons, die zo lang met een onbezweeken moed hadden gevochten, verlieten hunnen Koning, die aan hun hoofd zich aan alle gevaaren van een gemeen Soldaat blootftelde, en keerden den vyand den rug toe. Hoewel nu nog de tweede kolonne, het Corps van fink , de Grenadiers en nu ook de genaderde linke vleugel gereed Honden, konde nogthans de laatfte wegens de menigvuldige meiren niet voorwaards rukken. Toen de Koning zag, dat het gevecht op den rechten vleugel geftremd was, liet hy de Ruitery aan den linken vleugel optrekken en op den vyand aanvallen , het welk zy met zeer veel moed te werk ftelde. Doch het Rusfisch kartetfchen-vuur bragt haar aan het wyken. En terwyl eenige Rusfifche en Oostenrykfche Ruitery van den rechten vleugel kwamen opdagen en de linke flank van de Pruisfifche Ruitery dreigde, kwam deeze laatfte in wanorde en nam de vlucht. Het Pruisfifche voetvolk rukte met een buitengemeene dapperheid tegen den Spitsberg op , een aanzienelyke hoogte omtrent iooc fchreden aan deeze zyde van het dorp. welke de Rusfen bezet hadden, en weikei verovering de overwinning in één oogenN 5 bh!
II.
'yopeuk. Jeneraal
.AUDON
Lomt hen e hulp. -Iet geluk irerlaat de Pruisfifche wapenen, in de Pruisfen keeren den vyand den rug toe.
Veele dappere poogingen der Pruisfen zyn vruchteloos.



ir.
Tï'DPERI
De Koning tracht geduurig zyn volk we-
202 ALGEMEENE
blik ten voordeele des Konings zoude be-
: SfA613^- Hy kwam zelf aan ryden, fprak de troepen moed in, toonde eenige kleine heuvels, waarvan zy met veel voordeel gebruik konden maaken, en fnelde wederom terug naar den rechten vleugel Het gevecht werd met de uiterfte woedê hervat. Het Corps van fink trok op! om den vyand van de hoogte te verdrvven, die van tyd tot tyd meerder Regimenten van zynen rechten vleugel den Spfberg deed optrekken. De Koning ze f kidde de Bataillons in het vuur, om den Koegrond over te komen. Want alles hing er nu van af, den vyand uit denzeiven te verjaagen. Deeze grond is omturnt 400 fchreden lang, 15 voeten diep en 50 of 60 fchreden breed. De Pruis. ^ voetknechten fprongen 'er kloekmoedig in, en trachtten tegen de hoogte aan de overzyde op te klonteren, welke laudon met zyne Grenadiers en he- Regiment Baden Baden bezet had. Het was onmogelyk deeze hoogte te beklimmen, en wien het gelukte met de grootfte infpannrng van krachten tegen deeze fteile hoogte op te arbeiden, vond daar zynen dood or werd van boven neer geftooten. De ilagting was aan wederszyden verbaazend, om dat de troepen op verfcheiden plaatlen geen 50 fchreden van elkander afftonden En evenwel verloor de Koning nog met alle hoop. Hy verzamelde geduurig van de terug geweekenen braave lieden, en het dezelven van nieuws aanrukken.
Doch



GESCHIEDENIS. 203
Doch ook deeze werden voor het grootfle gedeelte gedood, of gekwetst, of terug geflaagen. Even zo weinig kon het g Corps van FiNKUiitvoeren, als mede de v linke vleugel, die alle moeite deed, om t den Spitsberg te veroveren. De Rusfen geraakten ook hier en daar wel in wanorde: maar hun groot getal van manfchap ftelde hun in ftaat, om de plaats der verflaagenen door nieuwe troepen te vervullen , welke zy zonder gevaar van hunnen rechten vleugel konden afneemeri. In dit hagchelyk tydftip belastte de Koning zyne Ruitery , naar den rechten vleugel te trekken, en op de Rusfifche Infantery in te dringen. De Prins van Wurtenberg was aan het hoofd en galoppeerde vooruit. In den beginne volgde zy hem; doch toen hv zo naby den vyand kwam, dat hy denzelven met zyne geheele Ruitery den zwaarften flag meende toe te brengen, werd hy gewond. Hy zag om en vond zich verhaten, alzo de geheele Ruitery zich door het vyandelyk vuur had laaten affchrikken en terug was gebleeven. Generaal putkammer rukte nog met zyne Hufaaren voorwaards, om eenen aanval te waagen; doch ook dit liep vruchteloos af, en hy zelf fneuvelde.
Het gevecht had byna zes uuren ge. duurd. De troepen waren door de zwaa re hitte van deezen dag afgemat en de krachten door de herhaalde aanvallen uit geput. Meer dan 18,000 man waren ge
n.
YDPKKK.
itöra in et ge echt te rengen.
2yne Ruiery zou op ie Rusfifche Infantery zoeken in te dringen; maar verbat haaren bevelhebber, den Prms van JVur tenberg.
1



II.
Tydperk
Groote
verwarrin
en onge.
regelde
vlucht di
Pruisfen.
Groot verlies der
Pruisfen en der overvvinnende Rusfen.
:
l
204 ALGEMEENE
dood of gekwetst; een getal, het welk • voorzeker de halve Pruisfifche Armée uitmaakte. Doch nu week ook alles terug. g AIhewel de Koning moeite deed, om nog eenige Bataillons tot ftaan te brenx gen, was er toch niemand die zyne be velen gehoorzaamde. De geheele leger magt was met fchrik bevangen. De wan orde was algemeen. Alles liep naar de bruggen by de moolens, en dewyl de één den anderen drong, en ieder de eerfte wilde weezen, bleef het grootfte gedeelte van het zwaar gefchut ftaan, waarby de Koning 165 ftukken kanon verloor De vyand was zeer fiaauw in de Pruisfen te
IZV°\f u 'uGn 7as wel te vreden met het llagveld behouden te hebben. Ondertusfchen was de Pruisfifche legermagt nimmer m zodanigen toeftand geweest
Het verlies der Pruisfen in dit bloedig gevecht, de gevangenen en wegloopers mede gereekend, bedroeg omtrent 20,000 man; terwyl dat der Rusfen vooral niet minder was. In eenen brief van Generaal soltikow aan de Keizerin fchatte hy zelf het verlies aan de zyde der Rusfen 0p 16,000 man, daarby voegende: ,, Uwe „ Majefteit zal zulks niet vreemd voor" f,ome"- °y weet, dat de Koning van „ Irmsfen zyne neêrlaagen altoos zeer ,, duur verkoopt." Hy zeide ook na den Ja§' gelyk pyrrhus na zyne eerfte over vinning over de Romeinen behaald: wan* jeer ik nog een zodanige overwinning
be-



GESCHIEDENIS. 205
behaal, zal ik alleen met den wandelftok in de hand het bericht daaarvan moeten overbrengen.
In deezen veldflag verloor Duitschland een van zyne grootfte Dichters, den PruisJifchen Majoor ewald christiaan van kletst. Hy had met zyn Bataillon reeds 3 Batteryën helpen veroveren, en daarby meer, dan 12 zwaare kwetfuuren ontvangen; ook werd zyne rechte hand gewond, 't welk hem noodzaakte, den degen in de linke hand te neemert. Zyn post als Majoor verpligtte hem eigenlyk achter het front te blyven; doch dit koh hem niet beletten, voorüit teryden, toen hy den kommandeerenden Officier niet meer aan het hoofd van het Bataillon zag. Hy trok met hetzelve onder een hevig kanon-vuur der vyanden tegen een Rusfifche Battery op, riep de vaandels van zyn Regiment by zich, en nam zelf een Vaandrig aan den arm, toen hy in den linken arm zo zwaar gekwetst werd, dat hy den degen met den duim en de twee achterfte vingeren wederom in de rechte hanc neemen moest. Kort daarna werd zyr rechter been door een kartetfchen-fchooi verbryzeld. Dit deed hem vallen. Hj poogde evenwel nog door de hulp var anderen het paard wederom te beklimmen Doch zyne krachten begaaven hem en h; viel flaauw neder. Een Heelmeester, be zig met hem te verbinden, werd in he hoofd gefchootem De Heer van kleis: maakte nog een beweeging, om zynei
n.
Tydperk.
Heldendood van den Dichter kleist.
[
: l
r t 1



II.
Tydperi
Den a^fte van Oogstmaand.
20f5 ALGEMEENE
gewondden Heelmeester te helpen, die - echter dood by hem neerviel. Hy werd in eenen kuil gedraagen en aan zyn lot overgelaaten. Hier ontnamen de Kofakken hem alles, zelfs hembd, hoed en paruik. Vermoeid door de fterke beweeging viel hy tegens den avond ir> flaap, waaruit hem in den nacht eenige Rusfifche Hutaaren wakker maakten, die hem aan hun wachtvuur droegen, op ftro neër leiden, met eenen mantel bedekten en hem wat brood en water gaven, welk laatfte hem ongemeen verkwikte. Een van hen wilde hem een halven gulden fchenken; maar toen hy weigerde, dit geld aan te neemen, wierp de Hufaar hetzelve met het edel misnoegen eens krygsmans op den mantel, waarmede men hem bedekt had, en reed weg. De Kofakken kwamen andermaal en ontnamen hem alles wat de goedhartige Hufaaren hem gegeeven hadden. Hy lag derhalven wederom naakt op de aarde, tot dat 's voormiddag te 10 uur een Rüsfisch Officier, aan wien hy zich ontdekte, hem met een wagen naar Frankfort liet brengen. Schoon nu zyne wonden op zich zeiven niet doodlyk waren, hadden evenwel de omftandigheden, waarïn hy zich had bevonden, dezelven doodlyk gemaakt. Hy ftierf by volkomen verftand met den moed van een Soldaat en met de onderwerping van een Christen, onder het gebed van den Hoogleeraar nicolai, die hem de oogen toedrukte. By zyne plegtige begraafnis, zo
edel-



GESCHIEDENIS. 207
edelmoedig door de Rusfifche Bevelhebbers befchikt, was 'er geen Officiers-degen, welken men gewoon is op de doodkist te leggen. Maar een Rusfisch Staf-officier, die zulks ontdekte , leende den zynen daartoe, zeggende: zulk een waardig Officier moet niet zonder dit eerteken begraaven worden. En over 't algemeen gedroegen de Rusfifche Officiers zich in dit geval zeer edelmoedig. ' Veelen verkeeren in het denkbeeld, dat de Koning wél zou gedaan hebben, wanneer hy na de verovering van het vyandelyk gefchut op den Moolenberg en na het geheele veld by Kunnersdorp van Rusfen gezuiverd te hebben, zyne verdere poogingen geftaakt, en zich vergenoegd had met de behaalde voordeelen. Doch het fchynt wat te veel gevergd, dat de Koning zich in hetzelfde oogenblik ftil zoude houden , wanneer het allerwaarfchynelykst was, een alles beflisfende overwinning te zullen bevechten, een overwinning, die hem langen tyd zoude verlost hebben van eenen vyand, die hem in den geheelen oorlog het meest gedrukt had.
De Koning zond, het flagveld hebbende moeten ruimen, een tweeden renbode aan de Koningin met het volgend handbriefje: ,, Verlaat benevens de Koning„ lyke Familie Berlyn. Laat de Archie „ ven naar Potsdam overbrengen. De ftac „ mag maar terftond met den vyand ka. ,, pituleeren." Het kan wel weezen, dai hy deeze maatregelen voorgefchreevei
heeft
11.
Tydperk.
Of de Koning mee de by Kunnersdorpbehaalde voordeelen te vreden had moeten zyn.
's Konings tweede fchryven aan zyne Gemaalin.
1 »



208 ALGEMEENE
ii.
Tydperk.
Zyne bedaardheidin het grootlie gevaar.
Grootheid des Konings in zyn bellier na de neerlaag by Kunnersdorp.
heeft, om 'er in geval van noodzaakelykheid gebruik van te kunnen maaken; doch, naar zyne kennis van de denkwyze zyner vyanden, begreep hy den morgen na den veldflag wél, dat 't geen zo veelen meenden te kunnen voorzien, te weeten, de marsch der verëenigde legermagt, de uitbreiding der Armée van daun in Silefiën, de ontruiming van Saxen, het beleg van Maagdenburg, Stettyn enz. vast geen plaats zoude hebben. Uit dien hoofde kon hy ook met zyne gewoone kalmte, te midden van het grootfte gevaar tegens den Officier, die hem het bericht van de overwinning by Minden had gebragt, zeggen: „ Het doet my leed, dat ik geen beter „ antwoord op zulk een goede tyding heb „ kunnen geeven. Indien gy 'er echter ,, met dit al op uwe terugreis nog wel „ afkomt, en daun niet reeds in Berlyn „ en contades in Maagdenburg vindt, „ dan kunt gy den Hertog ferdinand „ uit myn naam verzekeren, dat 'er nog ,, niet veel verlooren is."
Na deezen veldflag by Kunnersdorp toonde de Koning zich wederom in zyne geheele grootheid. Den nacht tusfchen den i'ide en 13de van Oogstmaand en den volgenden morgen befteedde hy , om zyne troepen wederom byëen te verzamelen. Tegens den middag waren de Regimenten geformeerd en de Armée ftond in flagörde gefchaard onder het geweer. Te vier uuren trok zy den Oderftroom over. Generaal kleist , die by Anklam de Zweeden
in



GESCHIEDENIS. 200
in het oog hield, werd gelast, zich met zyn Corps van 6 Bataillons en 7 Esquadrons by den Koning te voegen. In Ber]yn en Kustrin' werden maatregelen beraamd , om het gebrek aan gefchut en krygsbehoeften ten fpoedigite te vergoeden. Binnen weinig dagen .was de Armée van alles voorzien en voor den vyand, naar maate van haare fterkte, even zó geducht als te vooren. Den 16de toog de Koning in drie kolonnen tot Modlitz. Denzelfden dag ging de vyandelyke Armée ook den Oderjlroom over. Den i$dè marfcheerde de Koning 's nademiddags mede in drie kolonnen naar Furftenwalde, en legerde zich tusfchen deeze ftad en Tempelberg. In deezen ftand bleef zyne Armée tot het einde van de maand, en de verëenigde Rusfifche en Oostenrykfche legermagt tusfchen Tempelberg en Muhlrofe. De laatften bepaalden hunne onderneemingen alleen tot het vernielen der Huizen aan het Fredrik Willems- Kanaal, die de twee rivieren Oder en Spree verëenigt, gelyk dezelven ook binnen eenen korten tyd vernield werden.
Geduurende deeze tegenfpoeden, welke den Koning aan deezen kant troffen , maakte de Ryks-Armée in Saxen van tyd tot tot meerder vorderingen. Den \de van Oogstmaand had Generaal hausen , die het bevél in Leipzig voerde, de ftad, die zich niet lang houden kon, aan de Rykstroepen overgegeeven, onder de voorwaarde van eenen vryën aftogt voor zyne O be-
ir.
rYDPERK»



210
ALGEMEENE
li.
Tydperk.
Den nfie van Oogst maand. De RyksArmée legert zich byLeipzig.
Den Ijle van Oogstmaand.Den iade en \%de van Oogstmaand.
Torgau geeft zich na een dappere tegenweer op een goed verdrag over.
bezetting. De Rykstroepen namen hunne legerplaats by Leipzig, en lieten een Corps van 4 of 5000 man tegen Torgau aanrukken. Het gedrag der Pruisfifche troepen in Torgau is een blyk, dat de moedeloosheid, die in den veldflag by Kunnersdorp fcheen te heerfchen , geenzins algemeen, en dat de heldengeest nog niet van hen geweeken was. Generaal klefeld, Bevelhebber van dit Corps der Ryks-Armée, eischte den Kolonel wolfersdorf op, om de ftad over te geeven, met bedreiging, dat in geval van weigering Halle, Halberftad en Qiiedlinburg zouden geplunderd en in brand geftoken worden. De Kommandant wees het van de hand en verkreeg kort daarna een kleine verfterking uit Wiltenberg. Doch de vyand werd nog meer verfterkt door een Corps onder den Prins van Stolberg. \De aanval gefchiedde verfcheidenmaalen en nu en dan zelfs ftormenderhand. Doch de Kommandant en de Bezetting, beftaande in niet meer, dan 5 Bataillons, verweerden zich zo dapper en deeden zulke gelukkige uitvallen, dat eindelyk de Prins van Stolberg den Kommandant een zeer deftig verdrag aanbood. Aan de bezetting werd een yryë aftogt met al het zwaar gefchut toegeftaan. In 't byzonder kwam men nog overeen, dat, zo lang zy nog de ftad en de fchans buiten de Elvepoort niet waren uitgetrokken , aan wederszyden geen overlooper zou aangenoomen worden. De bezetting marfcheerde
met



GESCHIEDENIS, aii
friet klinkend fpel en vliegende vaandels Uit. De Prins van Stolberg en Generaal klefeld ftonden met een talryk gevolg van Officieren voor de Schans. Toen het Bataillon Grollman kwam, riepen de Generaal-Adjudant van den Prins van Stolberg en andere Officieren: „ Wie een braave „ Saxifche inboorling, of voor den Keizer of van de Ryks-Armée is, die ko„ me tot ons over. Zyn Doorluchtig„ heid belooft hem befcherming." Zulks was van dat gevolg, dat byna het geheele Bataillon, voor het grootfte gedeelte beftaande uit Saxifche inboorlingen en overloopers, uit elkander liep en zich verfchuilde waar het niaar kon. De Kolonel wolfersdorf riep de Soldaaten toé, dat zy in hunne gelederen zouden bly'ven, of hy zou ze op de plaats laaten doodfchieten, gelyk hy dan ook zelf een man voor het hoofd fchoot, en de troepen gelastte zyn voorbeeld te volgen. De Prins van Stolberg, die zulks zeer kwaalyk nam, zeide tegens den Kolonel, hy mogt zich daarvan onthouden, of het zou niet wel afloopen. Doch de Kolonel was de man niet, die zich ligtelyk liet affchrikken. Hy riep oogenblikkelyk een juist voorby marfcheerend Bataillon toe: „ Het geheele „ Bataillon halt! front! gereed!" en zond zynen Adjudant aan een ander Regiment met last, om zich mede tot een gevecht gereedste houden. Vervolgens zeide hy tegens den Prins: „ Vermits Uw Hoog}} heid het verdrag niet gelieft natekoO 2 ,j menj
li.
TYdperic; Den i$de van Oogstmaand's morgens te 8 uur. Kloekmoedigheidvan den Pruisfifchèn Kolonel Wob-
FERSDORP
by den aftogt der troepen, eti de maatregelen van den Prins van Sioi- ' berg.



aia ALGEMEENE
li.
TYüPgRK.
Den i(de van Oogstmaand.
„ men, ben ik 'er ook niet aan verbon„ den. Ik zal u derhalven met uw ge„ volg gevangen neemen, in de ftad te„ rug keeren en op nieuws beginnen my ,, te verweeren. Ryd maar oogenblikke„ lyk in de Schans, of ik zal laaten aan„ leggen en vuur geeven." Deeze kloekmoedigheid bragt den Prins van Stolberg in verlegenheid, te meer nog, daar hy de Pruisfen eenig volk zag doodfchieten of neêrhouwen, en anderen wederom naar den wal trekken. Het gedruis was zo fterk, dat de Generaal ltjzinsky fpoedig toefchoot om te verneemen, waarom de bezetting zo eensflags halte had gehouden; Na de oorzaak ontdekt te hebben, zeide hy met een ernftig gelaat tegens den Prins: ,, men moet het verdrag in allen ,, deele nakomen." Dit bragt den Prins tot andere gedachten. Alle overloopers werden wederom uitgeleverd en moesten in hunne gelederen treeden. De Kolonel wolfersdorf begeerde, en het werd hem toegeftaan, dat de Keizerlyke bedekking, die de bezetting naar Wittenberg moest verzeilen, van zyn bevél afhangen en op den marsch altoos 2000 fchreeden zydwaards blyven zou. By zyne komst in Wittenberg vond hy een bevél van den Koning om naar Potsdam te marfcheeren, alwaar hy ook met zyn kleine bende gelukkig aankwam,, terwyl de eer, van een fchitterend voorbeeld van verdediging en gedrag gegeevën te hebben, hem voorging en verzelde.
Wit-



GESCHIEDENIS. 213
Wittenberg deed minder tegenftand, fchoon hetzelve eenigzins als een vesting kan aangemerkt worden. Want de bezetting beftond meestal uit overloopers en Saxifche gevangenen, die Generaal horn, Kommandant der ftad, niet vertrouwen kon. Uit dien hoofde befloot hy het verdrag met den Kolonel lozy aan te neemen, waardoor hem een vryë aftogt werd toegeftaan, om naar Potsdam te marfcheeren.
Door "deeze gemakkelyke veroveringen aangemoedigd wilde de Ryks-Armé,e nog eens beproeven, om Dresden te bemagtigen. Zy brak op en kwam by Meisfen aan. De Generaal van st. andree bleef met 10 of 12,000 man by Leipzig ftaan om de veroveringen te dekken. Vermits nu de Ryks-Armée tot 15,000 man verminderd werd, verzocht de Hertog den Veld-Marfchalk daun om verfterking, die deeze laatfte des te liever bewilligde, dewyl hy niets yveriger wenschte, dan de verovering van Dresden, om de tegenspoeden des Konings daardoor nog bitterer maaken. Generaal macquire verfcheen met zyn Corps van omtrent 6 of Öooo man, door nog eenige Regimenten verfterkt, op de hoogten voor de Nieuwftad van Dresden. De Pruisfifche Bevelhebber in Dresden nam alle mogelyke maatregelen tot een ernftige tegenweer, deed, wegens zyne zwakke bezetting, buiten ftaat, om de werken van zo veel uitgeftrektheid te kunnen bezetten, all' O 3 het
II.
Tydperk. Wittenberg gaat over.
Den i\fle van Oogstmaand.
De RyksArméeheeft hét opDresden gemunt. Den i\jis van Oogstmaand.Den 27/le van Oogstmaand.Ontvangt verfterking door een fterk Corps Oostenrykers.
Den o.6Jïe van Oogstmaand.
Maarregelen van den Pruisfi-



II.
Tydperk. fchen Her velhebber InDresden.
Pen i6fte van Oogsisnaand.
!Be!eg van Djesdiïi.
214 ALGEMEEN E
het gefchut van de Nieuwe naar de Oude ftad overbrengen, om de eerfte te verhaten, ten einde de laatfte des te krachtiger te kunnen verdeedigen., Den 14de van Oogstmaand ontving by van zynen Koning een fchryven, waarïn hem hec verlies van den veldflag by Kunnersdorp gemeld en hy tevens gelast werd, om in geval van beleg zyne maatregelen zodanig te neemen, dat hy, indien hy zou genoodzaakt zyn zich over te geeven , trachten mogt , een zo voordeelig verdrag als mooglyk was te bedingen , en Vooral de Koninglyke kas te behouden , omdat het zeer moeijelyk vallen zoude de ftad te ontzetten.
De eerfte aanval van den vyand werd afgeflaagen. Te 7 uuren liet de Hertog ■van Tweebriiggen de ftad opëifchen onder bedreiging, dat, indien de Kommandant eenen ernftigen aanval zou willen afwachten , de geheele bezetting over de kling zou moeten fpringen. De Kommandant antwoordde: dat hy vast beflooten had, de voorfteden af te branden, en zich toe op den laatften.man te verweeren. En in de overtuiging, dat de Hertog van Tweebriiggen en de geheele waereld aan dappere en braave mannen haare hoogachting niet kon weigeren, zou hy naar geen verding luisteren, tot hy in het koninglyk kasteel terug gedreeven was, en'zich daarin zo lang, als mogelyk, gehandhaafd had. De Kommandant gaf daarop aan het gedeelte van het Koninglyk-Poblfche
Hof,



GESCHIEDENIS. 215
Hof, dat zich nog in Dresden bevond, kennis, dat men op den eerften kanonfchoot, welken de vyand van dien kant zou doen, de Nieuwe ftad in brand fteeken zoude. Den 29/re van Oogstmaand brak de Ryks-Armée naar Korbitz op, en liet by Ubigau een brug over de Elve leggen. Den volgenden dag rukten eenige Bataillons Krodten in de Ooster-voorftad, tot aan de brug over de Weiferitz, die door de Pruisfen bezet was. De Kommandant liet het Hof waarfchouwen, dat hy de voorfteden oogenblikkelyk zoude doen afbranden , zo de Krodten niet terug trokken. Hetzelfde liet hy-aan den Hertog van Tweebruggen zeggen met by voeging, dat de voorfteden reeds zouden in brand geftooken worden, ingevalle de Krodten, geduurende den tyd, dat deeze boodfchap aan den Hertog gedaan werd, zelfs maar eenen ftap voorwaards zouden doen. Men ziet, dat de Kommandant alle middelen te werk ftelde, om tyd te winnen en den vyand op te houden. De Hertog van Tweebruggen antwoordde, dat hy in dit geval de geheele bezetting necrhouwen, Berlyn en Halle uitplunderen, en 's Konings landen geheellyk verwoesten laaten zoude. Deeze verklaaring was van dit gevolg, dat de voorfteden zonder uitftel in brand geftooken werden. De twee volgende dagen fchoot men uit de ftad hevig op de belegeraars, die een menigte zwaar gefchut kreegen. Vervolgens deed het Hof aan de Generaals der belegeraars O 4 het
II.
rVDPERK.
Den zofle van Oogstmaand.
De Bevelhebber laat de voorlieden in brand freeken.
Den ide van Herfstmaand.



%\6 ALGEMEENE
u.
Tydperk.
's Namiddags te 4 uuren. Onderhandelingenover etn verdrag.
Den %de van Ikrfi.f maand.
het voorftel , om een verdrag voor te flaan, ten einde den geheelen ondergang der ftad af te.weèren. De Generaal macquire begeerde een gefprek met den Kommandant, het welk hem toegeftaan werd, Hy bood in hetzelve een zeer deftige kapitulatie aaq. De Kommandant verklaarde de ftad nimmer te zullen overgeeven, dan onder de voorwaarde, dat hy alles, wat den Koning en deszelfs onderdaanen toekwam, mede mogt neemen. Men floot eenen ftilftand van wapenen voor 24 uuren. Den volgenden dag werden de onderhandelingen hervat , echter zonder vrucht. En te 6 uur des avonds vuurde men wederom hevig op de vyandelyke arbeiders. Te 10 uur kwam Generaal guasko aan de brug, en begeerde den Kommandant te fpreeken, dreigde ook de ftad zonder verwyl door 13 kanonnen en 5 Batteryën met mortieren beplant, te zullen befchieten, ingevalle men hem geen gehoor wilde geeven. De Kommandant liet hem eenen goeden avond wenfchen en zeggen: hy zoude hem met 100 ftukken kanon antwoorden , gelyk hy dan ook bevél gaf den geheelen nacht met vuuren van den wal voort te gaan. De Generaal guasko was zodra niet weg gegaan, of hy kwam ook reeds weêröm met verzoek, dat de Kommandant hem de ftukken die den inhoud van het verdrag uitmaakten, nog eens mogt ter hand ftellen. Men gaf ze hem, echter met de verzekering, dat'men 'er in het minfte niet
van



GESCHIEDENIS. 217
van zou afwyken. Doch de ftilftand van wapenen, waarom de Generaal guasko verzocht, werd geweigerd.
Deeze infchikkelykheid werd veroorzaakt door de gelukkige onderneemingen van Generaal wunsch, die op het punt ftond, om alle de ontwerpen der belegeraars te verydelen. Den 21 fte van Oogstmaand had de Koning hem, met nog eenige troepen verfterkt , reeds gezonden , om Torgau en Wittenberg te herneemen en vervolgens Dresden te ontzetten. Indien Generaal wunsch regelregt naar Dresden had mogen trekken, het ontwerp van deeze ftad te veroveren zou waarfchynelyk ook thans verydeld zyn geworden. Dit geval alleen zou het geheel verlies van den Koning vergoed en deezen anderszins voor hem noodlottigen veldtogt evenwel ten zynen voordeele beflist hebben. De Generaal wunsch hadden iifle van Oogstmaand Wittenberg en den ^ofle Torgau ingenoomen, ontving den ide van Herfstmaand nog eenig gefchut van Maagdenburg, brak den $de van dezelfde maand op, en trok den 4de tot Grosfenhayn. De Kolonel wolfersdorf trok met 200 Hufaaren langs de Elve, om den toeftand van Dresden te onderzoeken. Toen hy vernam, dat 'er een Voorpost van 50 Oostenrykfche Hufaaren in de nabyheid was, marfcheerde hy met 32 wel bei eden Hufaaren vooruit en beval, dat de overigen hemlangzaamerhand zouden volgen. Maat jn plaats van 50 vond hy ico Hufaaren.
O 5 d»
II. ,
rYDPERK.
Het geluk /an Gen.
WUNSCH,
die Torgau en Wittenberg veroverd had, en op hec punt ftond, om Dresden te ontzetten , beweegt de Belegeraars het verdrag te verhaasten.



ai8 ALGEMEENE
ir.
TlDPERK.
Kloekmoe digheid van den Kolonel
WOLFERSDORF.
Den ,\de van Herfstmaand.
Het verdrag wordt geflooten.
die den weg naar Dresden opgetrokken waren. Het was onmogelyk terug te trek• ken; weshalven hy befloot, den vyand in weerwil van deszelfs overmagt aan te tasten. Maar om denzelven te verfchalken nep hy overluid: „ Grenadier, marsch! „ Dragonder, rechts zwenkt u! Hufaa„ ren, voorüit, marsch!" De vyand was bedremmeld en keerde, na éénen fchoot gedaan te hebben eensklaps weerom. De 1 ruisfifche Hufaaren maakten gebruik van zyne wanorde en namen 68 Oostenrykers op de vlucht gevangen. De overigen fnelden naar Dresden, en bragten in het leger de tyding van den aanmarsch van een Fruisftsch Corps 12,000 man fterk, daar zy toch flegts eenige Hufaaren gezien hadden.
Daardoor werd de Hertog van Tweebruggen, als mede Graaf schmettau, Kommandant van Dresden door het waarfchynelyk denkbeeld, geen ontzet te kunnen verwachten, bewoogen het verdrag te fluiten, en wel van den volgenden inhoud: de bezetting zou met alle krygsëer, met boven- en onder-geweer, met alle koninglykekasfen, gefchut, geweer, oorlogsbehoeften, bagaadjen, monteeringen, pontons, alles wat de Pruisfifche onderdaanen toekwam, naar Berlyn marfcheeren , ook zou geen overlooper van de Keizerlyke en Rykstroepen aangenoomen worien.
De Generaals der belegeraars ontgingen loor deeze doelmaatige infchikkelykheid,
een



GESCHIEDENIS. 219
een verlegenheid, waarin een uitftel van 24 uuren hen zoude gebragt hebben. Naauwlyks was het verdrag geflooten, of de Generaal wunsch brak op met het D voorneemen, om Dresden te ontzetten, het « mogt ook kosten wat het wilde. , 's Mor- 1 gens te 9 uur floeg hy een vyandelyk Corps * terug, wilde de Nieuwe ftad beftormen, h deed den Generaal macquire opëifchen, d maakte zich gereed, om eenen ernftigea la aanval te doen, beantwoordde het hevige vuur uit het leger der Ryks-Armée kloekmoedig', floeg nog een Corps van aanrukkende vyanden en hield geen halte, dan toen de invallende nacht en de vermoeidheid der troepen , die den geheelen dag gevochten hadden, hem daartoe noodzaakten. Vermits hy nu geenen kanonfehoot hoorde, begreep hy wel, dat de Kommandant zich had overgegeeven. Op het bericht, dat Torgau gevaar liep, ' brak hy terftond op, trok naar Grosfenhayn, floeg zyn leger by deze ftad op en liet zyne troepen eenige rust genieten, nadat zy in den tyd van 24 uuren onder een geftaadig gevecht byna niets genuttigd hadden, 's Avonds te 6 uuren kwam een renbode van den Kolonel groi.lman, Kommandant in Torgau by hem , die hulp begeerde, terwyl de Generaal van st. anoree met een fterk Corps voor Torgau lag, en de ftad ook reeds opgeëischt had. Met het krieken van den dag brak de Generaal wunsch met een gedeelte van zyne troepen op, bevelende den Kolonel
wol'
H.
'DPURK.
211 $de n Herfstaand.
UNSCH
>mt tot ;t ontzet, )ch te at.
["rekt naar
forgau, ■ jm de ftad :e helpen. Den 6de van Herfstmaand.
Den 7de van Herfstinuand.



220 ALGEMEENE
ii.
Tydpekk. Den Sfie van Herfstmaand.
Gelukkig gevecht der Pruisfen met het veel talryker Corps van Generaal ST. ANDREE.
Deszelfs gewigt.
Edele karaktertrek' van Generaal ST. AN EREE.
wolferdorf hem met de overigen te volgen. De Kolonel was den volgenden morgen te 10 uuren reeds by de Schans voor de brug, die over de Elve lag. Het Corps trok door de ftad. Generaal wunsch liet aan ieder Bataillon een vat wyn tot ververfching geeven. By het dorp Zinna, alwaar de Generaal st. andree zyn legerplaats had, kwam het tot een gevecht, waarin de Generaal wunsch met zyn Corps van 4000 man, 10,000 vyanden floeg enhem leger, veldgereedfchap, ranfels en valiezen ontnam.
Dit gevecht behoort'wel niet tot de groote oorlogsbedry ven; maar het werd door deszelfs gevolgen zo belangryk, als de grootfte overwinning. Het verfchafte de Pruisfifche troepen de achting weder, welke eenigzins verminderd was. Het wande den Koning den weg, om Saxen e herwinnen, zelfs Dresden niet uitgezonderd, daar integendeel het verlies van üt gevecht de Ryks-Armée wederom in iet bezit van Torgau en Wittenberg zoule gefield, meester van de Elve gemaakt m den Pruisfen alle middelen benoomen lebben, om magazynen aan te leggen.
Een merkmaardige karaktertrek van Geeraal st. andree kan hier niet overgeaagen worden. Een Pruisftsch Dragoner, van het Regiment van plettenberg, rong zo diep in de vyandelyke Batail)ns, tot dat hy doodlyk gewond van zyn ven zo zwaar gewond paard viel. Eeni; Soldaaten ftonden op het punt, om
hem



GESCHIEDENIS. 221
hem de rest te geeven, wanneer de Gest. andree toefchoot en hen tegenhield met deeze woorden: „ zulk een braaf man „ van zulk een braaf Regiment moet men „ trachten te behouden." Hy het hem in veiligheid brengen, en alles te werk ftellen, om hem te geneezen. Zodra hy herfteld was, fchonk de Generaal hem eenig geld en zond hem, zonder rantzoen, naar zyn Regiment terug.
Na het gevecht betrok wunsch met 1 zyn Corps een leger by Zinna. Dat van i den vyand werd den Soldaaten prys ge- , geeven, die hunnen buit openbaar aan , de meestbiedende verkochten. De Offi- j ciers van het Regiment plettenberg, dat byzonder uitgemunt had, ontvingen aanzienelyke gefchenken in geld.
Na den aftogt van den Koning van Pruisfen was de Veld-Marfchalk daun tot Pribus voorwaards gerukt, alwaar hy het bericht ontving van de overwinning der Rusfen by Kunnersdorp, vleiende zich met de hoop, den Koning in deezen veldtogt nog geheel te onder te brengen. Hy zond den Generaal lascy tot den Generaal soltikow, om met denzelven de volgende onderneemingen te bepaalen. Het Hof van Weenen trachtte door gefchenken alle zwaarigheden weg te neemen ; de Graaf van choiseul Franfche gezant aan het Keizerlyke Hof, verzocht den Marquis van montalembert , die den veldtogt onder de Rusfifche Armée bywoonde, om alle zyne welfpreekendheid
en
II.
ydperk.
.egerlaats,ruit enbeooningIer Pruisen. ,
De Veld-
Vlarfchalk oaun Haar. jy Pribus. Den I3<afe van Oogstmaand.
Het Franfche Hof geeft dt;n raad, om de vyandelyke landen te vernielea.



II.
Tydp£hk.
soi.Trkow's misnoegenover de werkloosheid van het OostenrykfcheLegerhoofd.
i
< 1 \
t
^22 ALGEMEENE
en gezag by de Rusfen aan te wenden, ten einde hen over te haaien, dat zy den Oder overtrekken, en den Koning van Pruisfen vervolgen, hem altoos in het oog houden mogten, waarby hy der, troepen de plundering van Berlyn en van de geheele Mark Brandenburg als in 't verfchiet moest toonen. Doch dit alles maakte geen indruk op den Veld-Marfchalk soltikow. lascv kwam onverrichterzaak weder terug<. montalembert verfpilde alle de kunst zyner welfpreekendheid vruchteloos. De Rusfifche Veldheer verklaarde : zyne Armée had genoeg gedaan. En indien de Veld-Marfchalk daun dezelve niet geheellyk dacht op te offeren, moest hy zo veel zwaarigheid niet maaken, om den Koning van Pruisfen te vervolgen en met zyne nog verfche troepen het begonnen werk voltooijen. Kortom hy had beflooten, de overblyffelen van de braave troepen te behouden, die by Paltzig en Frankfort zich zo dapper gekweeten hadden.
Deeze bezwaaren van het Rusfisch Legerhoofd waren geenzins van grond ontboot. De Rusfen hadden in deezen veld:ogt den geheelen last des oorlogs alleen 'edraagen en hunne lauwrieren met de >porfenng van een aanzienelyk gedeelte Ier beste troepen gekocht. Daarentegen ladden de Oostenrykers, het kleine Corps 'an laudon alleen uitgezonderd, nog
're!\ ™ ne°,ftaP van belang gedaan. De 'eld-Marfchalk daun, fchoon zyne en
de



GESCHIEDENIS. 223
de Ryks-Armée te faamen ten minften 100,000 man fterk waren, was altoos nog J bezield met vrees voor den Koning. Hierom zou de Rusfifche Armée den Koning beletten , een afgezonderd Corps naar Saxen te zenden. Na de verovering van Dresden wilde daun 20,000 man by de Ryks-Armée voegen, terwyl 12,000 Zweeden de Elve naderen en zich ook met de Ryks-Armée verëenigen zouden. Vervolgens was zyn voorneemen, om tegelyk met de Rusfen in Silefiën te vallen, Prins hendrik tot onder het kanon van Bresiau of Schweidnitz terug te dry ven, en Neisfe of een andere vesting te veroveren , ten einde de Rusfen hunne winterkwartieren in Silefiën neemen konden. Om het ongenoegen van soltikow weg te neemen, verzocht hy een mondgefprek met denzelven te Guben, en trok," om nader by de Rusfifche Armée te weezen, met 30,000 man van Pribus naar Tribel.
In dit mondgefprek beloofde de Rusfifche Veldheer, in de Pruisfifche landen aan de flinker zyde van den Oder te blyven, indien de Veld-Marfchalk daun de Rusfifche legermagt van brood en voeraadjen voorzien zoude. Zy hadden beiden voorgenoomen naar Silefiën te marfcheeren om aldaar de winter-kwartieren te betrekken , in de onderftelling dat de Oostenrykfche Veldheer in het beleg van Neisfe, 't welk hy nog wilde onderneemen , gelukkig flaagen zou. Door de verpligting van zorg te draagen voor het onder° houc
II.
'ydperk.
daün marfcheertnaar Tribel.
Den \%de van Oogstmaand.Den izfte van Oogstmaand.Hy heefteen mondgefprekmet soltikow, en neemt aan voor de Rusfifche Armée het npodige te bezorgen.
[



224 ALGEMEENE
ir.
Tydperk.
Zints den i§de van üogstm.
Prins hendrik
breekt op.
Den 2777(7 van Oogstmaand.Den 287?? van Oogst, maand. Den 3q/?£? van Oogstmaand.Maatregelen van
daun.
Den njfte van Oogstmaand.
boud van de Rusfifche Armée, had de Veld-Marfchalk daun meer op zich genoomen , dan hy in ftaat was te doen. Een zaak, die alleen het geheele plan een ongelukkige keer kon doen neemen.
Ondertusfchen kwam Prins hendrik, wiens Corps thans omtrent 38,000 man fterk was, van tyd tot tyd meer van 's Konings neerlaag ter ooren. Hy begreep, dat de uitflag van deezen veldtogt, dat de roem der Pruisfifche wapenen, en de herftelling van het evenwigt voor het meeste gedeelte van zyne maatregelen zoude afhangen. Hy moest vooral twee hoofdbedoelingen in het oog houden, te weeten: de verëenigde Rusfifche en Oostenrykfche troepen te beletten, Glogau te kunnen belegeren, en vervolgens de gemeenfchap met 's Konings Armée wederom te herftellen. Nadat hy een gedeelte van het Corps onder het bevél van Generaal fouquet aan zich had getrokken, gaf hy aan denzelven het kommando over dat Corps, 't welk hy by Smotfeiffen had terug gelaaten, brak op en marfcheerde naar Spnttau en den volgenden dag naar Sagan, terwyl Generaal ziethen, die den 28/re van Oogstmaand Sagan van vyanden verlost had, zich by Sorau legerde.
De Veld-Marfchalk daun deed de kleine vesting Peitz veroveren, welke met omtrent 100 Invaliden bezet was, en zich op de voorwaarde van eenen vryën aftogt overgaf. Verlegen by het bericht van den aanmarsch van Prins hendrik, trok
hy



GESCHIEDENIS. 22$
hv tot Moska achter de Neisfe terug, kort daarna tot Eulau, ora zyn magazyn e G«fcn te befchermen. Maar bemerkende u< dat Generaal ziethen by Sorau en luns m. hendrik by Sfliïfln bleeven ftaan, betro. D hy wederom zyiïe oude legerplaats by Zne* vr
^ Deeze fpoedige terugtpgt fchynt mede J door de beweegingen der üw/en bewerkt „ te zvn Hun Legerhoofd befloot einde- B lvk in'de verwachting, dat zyn volk be- g ter en ruimer zou bezorgd worden, in Saxen te rukken, brak uit het leger by l Lasfow op, marfcheerde naar Lieberofe en J floeg aldaar zyn leger op. Generaal had- , dik dekte deezen togt, en laudon, de , achterhoede uitmaakende, voegde zicnby 1
de Armée. 1 De pooging van daun,. om de bende i van den Generaal ziethen by Sorau te j overvallen, mislukte, omdat de laatstge- . noemde vroegtydig genoeg daarvan werd verwittigd, om naar Sagan terug te kunnen trekken, en zich met het Corps van Prins hendrik te verëenigen. De VeldMarfchalk daun marfcheerde nu naar 00-
mZoras de Koning den aftogt der Rusfen had vernoomen, verliet hy zyn leger by Furftenwalde, en betrok den volgenden dag een ander by Waldau.
Daun zond op de tyding van de verovering van Dresden, terftond den Oeneraal haddik met deszelfs Corps naar Dresden, om de Ryks-Armee te verfter-
11.
DPEWt*
tl %oJlé 1 Oogstand.:n 31/te n Oogsctand.;n ijle x\ Herfstaand.eweegtn;n der usfen.
len <i$fte an Oogstïaand.len 3o/?e an Oogstmaand.
)en zdc ran Herfstnaand.
)aun's
/ruchteooze pooling, orn jietuen te verrasfchen.Den 3<sfe van Herfstmaand.De Koning breekt op. Den z°fte van Oogstmaand.Den 3t/fe van Oogstmaand.



II.
Tydperk
d\VN
zendt ma dik naar Dresden. Van den 6de tot de ïode van Herfstm. Geneiail fink, die
wunsch
zal verfrer ken, komi te laat.
Den fde van Herfstmaand.
Den \ode van Herfstmaand.
226 ALGEM. GESCHIEDENIS. . !^nen dG behaalde voordeelen te bevei-
>mfne,Koni"^ «ie den 7de van Herfst maand van de verovering van Dres fa „n* mets, maar wel de herwinning wTwitten berg en Torgau door den Generaal «T - te werk gefield, vernoomen , 7nToï hoopte, dat Dresden het nog tot de komst van den Generaal wunsch 2011 kuS houden, zond ter onderfteuning van den laatstgenoemden een aanzienelyke verfter king derwaards. De Generaal nm% let bevel daarover voerde, zou teven* de vereenigmg van haddik met de Ryks Aimee beletten. Hy brak met zyn Corps op; doch op zyne marsch het verlies van Dresden en de komst van haddik by dee ze ftad verneemende, kon hy niet beter" doen, dan zich met den Generaal wunsch
Rvkesenif n' T d%vrd^"itbreid™de^ Ryks7 en Oostenrykfche troepen te verhin
Pcrfau, Hy marItheerde d-halven naa"