479 E-9
UITGEZOGTE
VERHANDELINGEN
over
ONDERWERPEN
tot den
GODSDIENST, de HEILIGE SCHRIFT, ZEDEKUNDE
èn andere dergelyke stoffen betrek ly k,
'uit de aanmerkdykjie Schriften BUITENLANDSCHE
inzonderheid
HOOGDUITSCHE GELEERDEN »
In 't Nederduitsch vertaald en uitgegeven door een Genootfchap van Beminnaaren van Vry en Vreedzaam Onderzoek.,
Te AusTaBA
By de Wed. J. D O L U MDCCLXXX1L



—— Tntegra nobis efr ju.b'candt poteftas ; ncque ut Oinnia, quai prafcripta & qu:is imp'erata fint, defendamas gecesfitate ulla cogimur. Nam ceteri pri num ante re.ie.itur adi'tricti, quam, quid esfet optimum, judicare p uu^iu t: rieindi innrmisfimotempoie £etatis, am obfefiri aii ito cuk'am, aui una aliGujus, quem primum audierurt, "ratione capti, de rebusinc ignitis juclicarrt , & ndquarncuvrquefuntdisciplinam qunsi tempestate delati, ad eam,tanqüam ad faxum, adruerescunt.
Cicero. Acad. Lib. II. cap. 3.



p OORREDE,
f'Vy hebben den Gelerden Leezer , by de uitgaave dezer Verhandelingen, weinig te zéggen. Het eerjte Vertoog van deze kleine verzameling is doo- ons verl-ooren tot eene algemeene VOORREDE. Voor >t overige dient tot bericht, dat we van tyd tot tyd dergelyke verzame'ing van Godgeleerde Verhandelingen uit de hejle Schryveren van andere landen - voor iiaamlyk Hoogduitfeben, aan onze Land en Taalgenoot en zullen tragten mede te deelen, opdat de kennis van onzen Allerheiligflen Godsdienst zinverer en uitgebreider , de Overtuiging van deszelfs Waarheid en Goddelykhcid Jierker en levendiger, en zyn Invloed op onze harten en zeden kragtiger en volmaakter worden*
Dit is ons oogmerk j doch de Leezer gelieve zelf te overweegen den inhoud der Verhandelingen, welken wy geenszins altoos en in alle opzigten als overeen, komf. ig met onze eigene gevoelens erkennen; Jchoon we oor deelen, dat zy met veel nut kunnen overwoogen
wor-



VOORREDE.
veerden, en door ons ten dien einde clleenlyk worden gemten gemaakt.
Wy zu lenze daar om ok uitgeevin zonder de tiaamen tan derzelverfcbryveren, voor alsnog, te noemen; opdat ze des te onzydiger overwogen mogen worden. In V vervolg zullen we waarjcbyneljk die naamen melden* voor zo verre dezelven ons bekend zyn. Voor 'tovertSe; Betragt de waarheid in Liefde ; Beproeft alle dingen , en Behoudt het Goede!



CHRISTLYKE VOORZIGTIGIIEID,
VRYHEIDen VERDRAAGZAAMHEID
aangepreezen;
Jn dc Voorrede voor de Iaatfte Hoogduitfche Uitgaave van
A. F. ÏF. S A C K S
Het Geloope der Christenen verdedigd,
a nneer ik deeze voor meer dan vyf-en twintig jaarcn gefchrceven Verdediging des Christlykcn Geloofs nu eerst moest vervaardigen, zoude ik dezelve , veelligt, volgens een gantsch ander plan, en in eencn anderen ftyl ichryven, overeenkomftig met die meerdere kennis, welke wy zedert in de Godgeleerdheid verkreegen hebben. Nogtans heb ik goede redenen, waarom ik haar, behalven weinige veranderingen en byvoegfelen, ook nu zolaate, als zy het eerst uit mync pen gevloeid is; voornaamlyk omdat myne overtuiging, ten aanzien der hoofdzaake, nog fteeds dezelfde is. Het zeggen des Heilands: Ik nebbe u nog veel te zeggen, maar gy kunt het nu nog niet draagen; moet ten allen tyde voor een iegelyk leeraar des Euangeliums de heilige regel van zyn gedrag zya en blyven. Alle waarheden zyn A niet



Vryheid en
niet voor allen. 'Er kunnen zekere ophelderingen gegeven worden, welken» wanneer her. daar op aankomt, noodzaaklyk bekend gemaakt moeten worden , om eenen welmeenenden twyfelaar veele aanftootelykheden en bedenkingen te beneemen en hem te overtuigen van de Godlykheid der Zendinge en Leere van onzen Heere Jezus Christus: uitleggingen nogtans van dien aart, dat zy alleenlyk gefchikt zyn voor verlichte verftandcn, maar die aan anderen, zonder eenig nadeel of gevaar hunnes geJoofs, zeer wel onbekend kunnen blyven. Niet allen begrypen deeze ftelling: tlat men deeze en gene verklaaringen der Heilige Scbriftuure en de daarop gebouwde leer/lellingen vry kan verwerpen, en met dat alles nogtans den eigenlyken grond des ChrisU lyken geloofs ongefchonden en onbeweegelyk bewaaren. Doch den Minsten zeiven mag ik geene ergernis geven.
Ook zoude ik niet gaarne onmiddellyk deel willen neemen aan de hevige twisten, welken zedert eeaige jaarcn onder de Godgeleerden ontftaan zyn. Ik wil dien flryd liever geheel ongemerkt van verre aanfchouwen, en in ftilte afwagten, welke der ftrydende partyen ten laatften het veld zal behouden. Immers zullen deeze vcrfchillen, onder de wyze beuiering der Godlyke Voorzienigheid, die alles regeert, niet geheel zonder eenige nuttigheid blyven vooi' het Christendom. Daardoor kan voor
hunj



Virdraagzaamheid. 3
hun, die dorsten naar de zuivere waarheid, veel hinderlyk fchuim en veele fchaadelyke onreinigheid worden uitgerooid en weggeworpen. Want hoe weinig ik ook de Chrisfclyke Weereld, voor zo verre ik ze kenne, zelfs in deezen tyd, voor verlicht genoeg kan houden, om alles te kunnen draagen; nogtans kan ik haar ook niet meer voor zo _ onweetend en blind houden, dat zy niet allengskens verfcheidene, zonder onderzoek aangenomen, meeningen zoude vaarwel zeggen, en betere onderngtingen toelaaten, van waar of door welke hand ze ook aangebooden mogten worden. Veelligt zal het 'Protestantfche DuitSchland eens een grootcr licht en een zuivercr Christendom te danken hebben juist aan dat oord, het welk een valfche godsdienst-yver zo mildelyk met Athéfttén, Naturalisten, Indifferentisten, Pelagiaanen , 'en andere Ketteren van deergfte foort waant bevolkt te wezen. En dit zoude ook waarlyk het eerfte voorbeeld niet zyn in de Kerkelyke Gefchiedenisfen, dat eigenlyk zy, welken men als de gevaarlykfte dwaalleeraars veroordeeld hadc, in den grond de beste Christenen en de eerlykfte en naauwgezetfle Eefchermvoogdea der verfiootene reden en waarheid geweest waren. Het eenige, dat ik met alle regtfehaapen Christenen, welken de Godlyke Leere van hunnen Heiland en de verdere voortgang van waare deugd ter harte gaan, op het allerernftigfte wenfche, is, dat men A a -vaa



4 Vryhetd en
van beide zyden noch de Waarheid noch de Liefde uit het oog verlieze.
Van hun,die zig uit christlyke grootmoedigheid toeleggen om het Euangelie verder van alle ingelaste leeringen van menfehen te reinigen , en daartoe de noodigc verftandlyke vermogens en de vereischte opregtheid des harten bezittten; van de zodanigen kan men met grond hoopen, ja men kan niet regt van hun verwagten, dat zy in deeze zo gewigtige, als in onze dagen fteeds meer en meer noodig wordende onderneeming, naar ryp beraad en de grootfte behoedzaamheid te werke gaan, en niet zullen afvvyken noch van de voorzigtigheid der Hangen, noch van de opregtheid der duiven. De God der waarheid en der liefde fla hun by met eenen geest van Apostolifche Onderfcheidinge, opdat zy het woord regt deelen, en , terwyl zy dezulken voor Christus zoeken te gewinnen, die naar wysheid vraagen, niet die genen verliezen, welken tekenen en wonderen begeeren. Alle bewysgronden zyn voor allen niet even inlichtende en overtuigende. Wy moeten altyd met verfchooning, ja met agting, behandelen de van kindsbeen af ingezoogen vooroordeelen van kwaalyk onderweezen, doch tevens wehneenende, Christenen; zo maar die vooroordeelen geene fchaadelyke uitwerking hebben op hunne godzaligheid. By eenigen
kun-



Verdraagzaamheid. s
kunnen zelfs valfche voortellingen met de waarheid zodanig verbonden zyn, dat wanneer men hun van deezen verlosfen wilde, men gevaar zoude loopen, hun ook gene te beneemen. Mogelyk is de middenweg nergens moeilyker te vinden, dan in godgeleerde onderzoekingen; en daarom, is het niet onmogelyk, dat men niet altyd de waarheid volkomen behoude , wanneer men de dwaalingen het meest tragt te vermyden. In godgeleerde gefchillen , .daar de een zwart,de ander wit ziet, ligt de waarheid meestal in het midden.
Verder wenfche ik allen voorftanderee eener vrye onderzoekinge en verdere verbeteringe der Christlyke leere eenen zagtmoedigen en geduldigen, .doch tevens onverfchrokken en ftandvastigen geest, die zig doorniets laat ter neder liaan noch vermocijen, hoedanig zy ook behandeld mogen worden door hen, die geene verbetering kunnen dulden, maar die het wankelend Samenftel hunner vaderen uit al hun vermogen tragten te onderfleunen en ftaande te houden. Zy allen houden wel deleerbegrippen, die eenmaal in hunne kerk zyn aangenomen, voor het eenige waare geloove , maar verdedigen dezelven niet op dezelfde wyze. Eenigen doen het met een zo zigtbaar eerlyk hart, het welk van alle driften en zydelingfche oogmerken vry is, en daarenboven met een zo befcheidec yver, die noch A 3 yer«



6
Vrjheid en
verbittert noch kwetst, dat zy met alle hunne tegenkantingen, klagten en befchuldigingen nog fteeds onze hartelykfte liefde en hoogagting waardig blyven. Maar anderen doen het op eenen zo zigtbaaren toon van hevige drift en bitterheid en te gelyk zo vol van eigenliefde en verwaandheid, dat zy beter voegen zouden op den banblikfemenden zetel van Rome,dan op eenen Protestantfchen Predikfloel. Maar deezen laate men met alle meedoogen, en zonder een woord met hun te verliezen, over aan het onzydig oordeel der verftandigen, en aan het gevoel der waarheid, dat niet voor altoos onderdrukt kan worden.
En ik vinde my in g^moede verpligt om met alle vrymocdigheid, die der waarheid fteeds eigen is , alhier openlyk te betuigen: dat zo lang het gewce'ten der leeraaren nog gehouden zyn zal om de fymbollCcke boeken te bezwecren, dat ook zo langde Apostolifche regel: beproeft alles, en behoudt het 'goede, van geen gebruik altoos zal wezen (*) En
zo
- (_*) Met droefheid over de magt der verblindinge in het fluk van den godsdiens:, komt my nog lt;eds te binnen liet antwoord van zekeren Roomfclien geleerden , die een Wysgcer was en tevens een Wiskundige. Myne verwondering te kennen gegeven hebbende, hoe hy toch deeze en gene licrltelii;:gen zyner Kerke hadt kunnen iantaèfcmenen «elooven, kreeg ik ten antwoordt dat .hem dit in oen beginne wel ze r bezwaarlyk geweest was; maar na dat hy geleerd hadde te getaoven, dtc tot de verootmoediging des menfehen voor God de



Verdraagzaamheid. 7
zo lang een onzalige partyzugt niet ophoudt, de gemoederen der Protestanten tegen eikanderen te verbitteren, zo lang zal ook zekerlyk de waarheid in ongeregtigheid ondergehouden worden, en zo lang zal het Christendom nooit in die gedaante verichynen , waarin Reden en Menschlievendheid het gaarne wenschten te aanfchouwen. Zal dan die tyd niet eenmaal komen, waarin de openbaare Leeraars van den godsdienst, de Profesioren op de Akademien, en de Predikers op den kanfel, zullen begrypen en toeftaan, dat 'er tusfchen de eigenlyke Leer van Jezus Christus ei>zyne Apostelen, en tusfchen de leerfteffels der menfehen, waarin die goddelyfce Leerzig heeft moeten laaten bcfluiten, een zeergroot onderfcheidis, endatzydielecrftelfelsniet behoeft, om regt geloofd te worden ? Het zuivere Euangelie kan ten allen tyde het fcherpfte onderzoek der verlichte reden doorfiaan , en het zal 'er zelfs altyd by winnen. Maar de leeringen van menfehen en hunne bepaalingen des geloofs, zullen altoos zeer veel van haar aanzien en waarde verliezen by ieder opregt onderzoeker, die waarheid en gronden navorscht. Maar deeze onderzoekers der waarheid, wier zielen wy toch niet mogen gering agten noch verwaarloozen,
zul-
geheele opoffering des verftands behoort, en nadat hy eerst geJeerri hadde de Transfubltamiaiie te verduwen, dat alle het overige t«ea zeer gemtklyk was geworden.
A 4



Vryheïd en
zullen wy van het geloof der Christenen geheel afkeerig maaken, wanneer wy hun die geloof verzwaaren , en onder de bedreiging eener eeuwige verdoemenisfe, tevens aan hun verfland willen opdringen- het gene wy wel voor waarheid houden, maar waarvoor zy het niet kunnen erkennen, omdat zy onze o gen niet hebben en onze brillen niet gebruiken. Laat ons, bidde ik u, myne broeders en medearbeiders in het woord de . Heeren, indien het waar is, dat de uitbreiding van Christus koningryk ons ter
harte gaat, om dien heiligen eerbieds wille,
we'ke #y aan Jezus Openbaaring, ons door God
gefchonfeen, verfchuldigd zyn , laat ohs toch
met vreezen en beeven bedenken, welke groote hinderpaalen wy haar in den weg leggen, wanneer wy voortgaan aldus onbedagtzaam te beweeren, dat alle en een ieder iecring van ons Samenflcl, zo als die daar begreepen en voorgemeld is, tot het wezen van Jezus godsdienst behoort, zodanig dat dezelve daarmede üa of valle. Begrypen wy dan niet, dat de vrygeesten en fpotters met ons zeer gewillig een gemeene zaak maaken in deeze zo ftoute a's losfc verzekering; want alsdan 'kunnen zy het zo zeer verbasterd geloof der Christenen, ter verleidinge van cnbedagtzaamen, met des te grooter ingang beflrydcn, en juist daarom zullen zy zig zeer gaarne met ons vereenigen tegen eenen iegelyk, die dit ge'oof tot deszelfs eerfte eenvoudigheid en zuiverheid tragt te rug te brengen, omdat zy anders
niets



Verdraagzaamheid.
y
niets meer met grond tegen hetzelve zouden kunnen voortbrengen. Welke verblinding! om in dit tuk, met de op.nbaare vyanden van Christus, eenerlei taal te voeren, en hun alzo de wapenen tegen ons zelvcn in de handen te geeven.
Godgeleerden, gy die u zei ven alleen voor regtzinnigen houdt! 'er is niemant, die uw aanzien, dat gy by den volke hebt, in net minne verlangt te verminderen, noch uw regt te betwisten om te yveren voor het gene gy voor waarheid houdt; maar ziet wel toe , dat gy daarby de grenzen der Christlyke gemaatigdheid en liefde niet te buiten gaat, en in de hitte van den ftryd niet leert uw eigen hart te verzaaken. Het zoude droevig , en voor u, om der toekomende gevolgen wille, allergcvaarlykst wezen , wanneer gy , in de meening , datge allccnlyk itrydt voor de eer van God en voor de waarheid , in den grond nogtans alleenlyk uwe eigen eer en uwe eigen belangens voorftondt. Verdedigt fteeds de byzondere leerftellingen uwer Kerke , zo goed en zo fterk , als gy wilt en kunt; maar verbindt daaraan de zaligheid der Christenen niet. Bant hem, die anders denkt dan gy, wel uit iitoê kerke; maar fluit hem niet buiten de kerk van Christus, waartoe hy even zo wel, en mogelyk veel meer behooren zal , dan gy zeiven. Maar wie zyt gv ? die Uwen broeder zo bcflisfend oordeelt; cie u tegen A 5 al-



lo ' Vryheid en
alle beproeving ter verdere hervorminge met zo bitteren yver aankant, en tot heeschwordens toe niet anders dan gevaar, gevaar! fchreeuwt, daar in
der waarheid geen. gevaar is. Wie zyt gy?
dat gy mannen, met welken gy niets te fchaffen hebt, zo onbehouwen aantast, en hen, als waren zy vyanden des Euangeliums, zoekr. verdagt te maaken; hen, die opregtlyk in Christus als den Verlosser der menfehen gelooven, en die hunne yverigfte poogingen daartoe aanwenden, dat allen, die met hun in den zelfden Heer en Zaligmaaker gelooven, hem ook van gantfeher harte gehoorzaam en alzo door hem zalig mogen worden: hen, die zig daarenboven door het openbaaren der waarheid en door hun onberispelyk gedrag in het geweeten van alle menfehen
en by God verdedigen. Wie zyt gy? dac
gy u verftouten durft, om zulke mannen door uwe lasteringen by hunne gemeenten alle agting te doen verliezen, en hen en hunnen arbeid zo veel mogelyk is, nutteloos te maaken in de Kerk des Heeren. Weet, dat deeze de geest van Christus niet is, en dat gy door zulken gedrag der zaake zynes Euangelies meer benadeelt, dan gy, in de hevigheid van uwen yver, zelfs kunt begrypen. Door U worden de verftandigen geërgerd, en het geweeten der eenvoudigen in onzekerheid gebragt. Doo? U wordt de breuk van Sion fteeds ongeneeslyker, het land beroerd en verdeeld , en de geest van zagtmoedigheid en verdraagzaamheid verdoofd, Ja J gy
zyt



/ 'erdraagzaamhcid
zyt de oorzaak, dat de naam van Christus gelasterd wordt by de ongeloovigen; dat zyn heerlyk Euangelie by de kinderen deezer weereld veragt wordt, en dat het zo weinig vrugten voortbrengt by hen, die het volgens uwe onderrigtingen gelooven. Gy zyt de oorzaak, dat veele godvreezende Naturalisten (*) een afkeer hebben van het geloof der Christenen, en van geene openbaaring willen hooren, dewyl gy dezelve door uwe byvoegfelen en verklaaringen, gefchoeid op den leest uwer fymbolifche boeken, geheel verduisterd en voor hun verftand aanflootelyk gemaakt hebt. Gy zyt de oorzaak dat onze orde fteeds meer en meer van haare waardigheid en agting verliest, en dat wy dat nut in de gezelfchappen niet doen kunnen, het welk men
toch anders met regt van ons verwagten kon.
Wat my aangaat: houdt u zeiven fteeds voor moedige verdedigers der zuivere leere, voor wagters op de muuren en voor pylaaren van het euangeliesch Sion, en laat ook anderen u daar voor houden, en -als zodanig ootmoedig eerbiedigen, pryzen en verdedigen. Mynentwege. -— Maar myne ziel kome nimmer in uwen raad.
Naar-
(*) Hiermede bedoel ik geen fpottcnden Voltaire, die zig em godsdienft noch deugd bekreunde! ook niet dezulken onder ons, die hem, ichoon met alte Hompen vernuft , willen ca? aapen.



Fryheid en
Na ar dien ik nu den laatflen trap des menschlyken ouderdoms bereikt liebbe, of liever van daar tot myn graf nederdaale, zy dit weinige myn zwaanenzang. Godezydank! datfik niet alleen gerust, maar ook met eene blyde verwagting naar hetzelve , in zyne tegenwoordigheid kan verfchyncn. Ik fta dus aan de poort der eeuwigheid, en moet dagelyks, meer dan ooit, verwagten, dat zy zig voor my zal openen Wat zoude my dan nu langer weerhouden hebben, om [zekere] waarheden openlyk te belyden, welken duizend anderen met my wel erkennen , maar die of te weinig moeds hebben, of te veel zwaarigheden maaken, om openlyk daarvoor uit te komen ? En wat anders kan ik, (taande aan de grenzen eener andere we«reld , wenfchen, dan dat ik de tegenwoordige verlaate met die hoop, dat het licht des Euangelies fteeds helderer fchynen , de nevelen der dwaalinge en der twyfeling geheele verdwynen,en de tegenwoordige gisting ónder de godgeleerden, met den tyd, in 'meer waaren godsdienst en christlyke deugd eindigen mogeav
Van het algemeene geloof der Christenen, zonder menige bepaaling en byge voegde begrippen van het een of ander godgeleerd zamenftel, van dit zeer eenvoudige geloof: 1er h een God, tHto Voorzienigheid', een Verlosfer en een Eeuwig Leuven; ben ik zedert myne jaareü van kennis en onderfcheid , fteeds ten



Verdraagzaamheid. *3
vollen overtuigd geweest , en dcszelfs godlyke kragt heb ik altyd ondervonden, in alle de veranderingen en omftandigheden mynes leevcns. Op mynen weg was het voor my altyd licht en onderfteuning; in myne bekommernisfen raad en gerustftelling; in myne wederwaardigheden en beproevingen fterkte en troost; by het gevoel myner gebreken en feilen wel diepe verootmoediging voor God, maar tevens een opbeurend kinderlyk vertrouwen op zyne vaderlyke barmhartigheid en genade. En tot dit alles verftrekt het my vooral tegenwoordig, daar ik aan het einde myner vremdelingfchap gekomen ben. Daaruit fcheppe ik de beste verkwikking voor myne laatfte dagen, en den kragtigften troost voor mynen daalenden ouderdom. Het blyde vooruitzigt na een beter weereld , die zig aan my , hoe meer ik haar nadere, in een grooter klaarheid vertoont, geeft myner ziele een jeugdig leeven, en eene verfterkende opbeuring in de menigvuldige fmerten en afmattingen van myn ten grave daalend lighaam. Nu, daar alle aardfche dingen; myn arbeid en myne bezigheden; myne zorgen en myne bekommernisfen; myne verbintenisfen en kennisfen, en daarmede ook de beoordeeling der menfehen, 't zy lof of berisping, — nu, daar dit alles voor myne oogen van lieverlee verdwynt, en 'er voor my niets meer van ge wig t zyn kan dan God en de Eeuwigheid; nu bevinde ik het des temeer, dat ik myter verfterking myner hoope en van den vrede myner ziele.



14
Vryheid en
le, aan niets houden kan, dan aan het geloof des zuiveren Euangeliums, waarin ik alles vinde, niet alleen het gene my kan opbeuren, en alle de verfchrikkingen des doods verdry ven, maar dat my ook met de blymoedigfle verwagtingen kan vervullen. Met deezen ftaf en (leun wil ik dan verder wel te moede voortwandelen tot aan het einde my ^er pelgrïmaadje, en dan zal ik nog in de laatfte oogenblikken mynes leevens, zo ik dan het gebruik myner fpraake nog hebbe, luid en vrolyk betuigen: het Christlyke geloof alleen is waare vVysbegeei're. waare wysheid en troost in leeven, cn waare wysheid cn troost in ftervenl
God, de barmhartige Vader der menfehen , die in de laat/ie dagen tot ons gefproken heef door zynen Zoon, geeve, dat de waarheid, die daar is in Je-, zus Christus, eindeJyk over alle ongeloof en over al' le wangeloof een volkomen zege behaale. IJy laate, ten dien einde, het woord zvner godlyke predikinge, dat onze zielen kan behouden, overal, niet meer als het woord van menfehen, maar, gelyk het in waarheid is, als het woord van God, onvervalscht en zuiver verkondigd worden ; opdat het zyne heiligmaakende en vertroostende werking moge voortbren£en by allen, die gelooven1. Amen\
II. VEK.«



Verdraagzaamheid.
II.
VERHANDELING
OVER DE HEILIGE SCHRIFTUUR EN HAARE INGEEVINGE.
D e heilige Schriften des ouden en nieuwen Verbonds zyn, van de vroegfle tyden af, aangezien als de algemeene bron der Christlyke kennisfe, en als een zekere regel van geloof en leeven. En hoewel men reeds zeer vroeg veel agt begon te geeven op mondelinge overleveringen, en zig daarop~beriep, dat dit of dat de egte Apostolifche leer ware; waarover men zig niet behoeft te verwonderen, dewyl het mondelyk onderwys vroeger fland greep dan het fchriftlyk, hetwelk flegts by gelegenheid gegeven werdt: nogtans heeft men de boeken des Ouden Verbonds, en de fcbriften der Euangelisten en Apostelen voor waaragtig en godlyk gehouden, of als zodanige ftukken aangezien, waarin de leer van den Christlyken godsdienst befchreeven was. Ten aanzien van de boeken des Ouden Verbonds ging dit gevoelen uit de Joodfche Kerk over tot de Christlyke maatfchappy , wordende het godlyk gezag dier fchriften door de Apostelen bekragtigd ,
het



16 Vnhtid en
het welk ook te vooren reeds door den Heerc Christus gefchied was. Het gezag van de boeken des nieuwen Verbonds, of van de fchriften der Euangelistcn cn Apostelen was gegrond op de wonderwerken, met de welken Jezus leerlingen hunne leer als godlyk bevestigden; cn dewyl men hen erkende voor godlyke afgezanten , die van Christus zelven de belofte ontvangen hadden, dat hy met hun zys, hun zynen geest geeven, en hen in alle waarheid leiden zoude, kon niemant natuurlykcr wyze daaraan twyfelen, dat hunne fchrifdyke opflcllen, even zo wel als hun mondelyk onderrigt, godlyke waarheid behelsden, welke alle Christenen yerpligt zyn in alles te volgen, wat tot het geloof cn de godzaligheid betrekkelyk is. Iren.-eus zegt daarom in de tweede eeuvve : De orde onzes hei Is hebien wy door geene anderen gekend, dan juist door hen , door welken het Euangelie tot ons gekomen is; door hen, die het in den beginne gepredikt, en naderhand door den wil van God aan ons in gefchrifte hebben overgeleverd, opdat het de grond en het fondament onzes geloofs zyn zoude (*)• Op dezelfde wyze oordeelden reeds vóór hem Jgnatiu.s en Poi.ykarpus, en alle de leeraars der kerke in alle volgende tyden ; en over het geheel zien allen, die voor Christenen willen gehouden worden, zo niet alle , ten minden de voornaamfte dcezer
hei-
(*) IRENVEUS advers. Fl-crc?. Lib. III. Caf- J»



17
en baars Ingtevmg. heilige boeken aan als den bron van alle Christlyke weecenfchap en kennisfe.
Dan hoe zeker dit zyn moge, zo is het ook aan den anderen kant gewis , dat alle Christenen van deeze boeken niets minder dan de zelfde gedagten hebben, of dat men in het algemeen daarover altyd zodanig niet gedagt heeft, als het; gcwoonlyk wordt voorgefield. Van hen, die aanhangen gemaakt, en zig van de algemeene kerke afgezonderd hebben, of door haar zyn uitgeflooten , willen wy hier niet fpreeken. Men weet, dat de Gnostiken grooiendeels niet alleen de boeken des Ouden Verbonds verwierpen, maar ook dat zy niet gunstiger dagten over vecle fchriften des Nieuwen Verbonds, en andere, door hen zelfs verdigte,of naar hunne begrip^ pen opgeftelde, boeken in de plaats der egrc fchi\f< ten fielden. Ik fpreeke alleen van de zulken, die niet tot dergelyke aanhangen, maar tot de algemeene, zo genoemde regtzinnige, Kerk behoorden, en niet zo zeer blootelyk medeleden, als wel leeraaren derzelve waren. Hoe moest, by voorbeeld, O ri genes denken over de fchriften van Mozes, naardien hy de gantfche gefchiedenis der Scheppinge, zo als dezelve door Mozes verhaald wordt, voor verdigt en onverdraagelyk verklaart, zo men ze niet geheel en al in eenen allegorlefchen zin wil opvatten ? Welk verfhndig mensch , zegt hy , zal gelooven, dat die dingen in diervoege gebeurd zyn , als zy U ver-



iS Over de H. Schriftuur
verhaald worden, dat 'er naamlyk een eerfte, tweede , derde dag geweest is, die ieder hunnen avond en morgen hadden, zonder dat 'er zon, maan of ft er ren waren? Welk rnensch is eenvoudig genoeg om te gelooven, dat God, als een hovenier, een tuin ïn het oosten geplant heeft; dat de boom des leevens wezealyk een boom is geweest, wiens vragt de kragt hadt om het leeven te behouden C*}? dat zelfde boek verklaart hy zig zeer ten nadeele van de Mozaïfche wet, zeggende; dat wanneer men haar in een woordIyken zin neemt en niet door allegorïen verklaart, ("want dit was zyn lief bebbery) dan kon men niet, zooder rood te worden, fiaande houden, dat God dergeiyke geboden zou gegeven hebben, daar de wetten der Romeinen en Athencren ongelyk billyker waren; ja zelfs dat onder de Mozaïfche wettere eenigen onredelyk en onmogelyk waren (f). Wy verwerpen den brief van Baraabas als oacgt, omdat hy daarin van foramige dieren zodanig fpreekt, als geen mensch fpreeken kan, dien, al wat hy fchryft door eene Godlyke Inblaazïrig is ingegeven. Maar O R iCEN. S maakt dezelfde tegenwerping ten aanzien van Mozes'. want de fleenbok en de vogelgryp, van welken, volgens de Grïekfchc overzetting, in de Mozaifcae wetten gefproken wordt, zyn, gelyfc
Ori-
(«) Oricenes m Pbitoc. p. 12. (f) ld. ibïi. p. ij.



en haart Ingeev'tng.
f9
Origenes zegt, zulke dieren, die in het geheel niet beftaan, en waarvan geen gefchiedfchryver immer gezegd heeft, dat zy ergens in de handen van eenig mensch geweest zyn (*). Even dnguhfflg oordeelt hy van de gefchiedenisfen, die in de boeken des Ouden Verbonds voorkomen. Welke fligting, zfcgc hy, kunnen wy, by voorbeeld, daaruit rftbbenj .wanneer wy leezen , dat Abraham by Abimelech loogf en tevens zyne vrouw ten prooi overgaf? Dit mogen de Jooden goed maaken , die voorftandersr zyn der letter , en niet des gecstes. (f) — Men zoude hier wel kunnen zeggen, dat de groote geneigdheid van deezen Kerkvader voor de allegnriefche verklaaringen, aan deeze mecningen het grootfte deel hadden, en dat deeze zyne pooging, om de boeken des Ouden Verbonds door zodanige uitleggingen van alle zwaarigheden en tegenwerpingen te redden, een bewys van zyne eerbied voor dezelven is. Maar dit is, dunkt my, een zeer ïlegte wyze van verdediging. Wat kan een fchryver oordeelen van een boek, het welk hy voor onverdraagelyk houdt, zo men het niet door figuurlyke verklaaringen te hulpe komt? En hoe zeer Origenes geneigd ware tot het allegorizeeren , verwierp hy nogtans niet geheel en al den letterlyken zin , maar geloofde, dat de gebeurtenisfen, hoezeer hy daarin nog eenen
yer-
(•) Ouio. de Pritirip. Liu. IV. (t) ld. HouilU VI. in Ceneün.
6 2



a0
Over de H. Schriftuur
verborgenen zin zogt egter werklyk waren voorgevallen, zo als ze verhaald worden, en datze ook daarvoor te houden zyn (*) Ook zoude men nog kunnen zeggen, dat dit tot de Ketteryen van Origenes behoort. Doch zekerlyk is hy de eenigfte niet onder de Kerkvaders , die aldus gedagt hebben. Reeds vóór hem ftelde Klhmens* Alexandrytier de openbaaring onder het oude verbond niet alleen in een zeer gelyken rang met de heidenfche wysbegeerte, maar hy beweerde ook te gelyk, dat de heidenfche wysgeeren hun gevoelen over de eeuwigheid der (toffe, oorfprongklyk uit Mozes gehaald, hadden (f)- Ja Augustinus zelfs geefc in zyne twisten met de Manichëers ten laatften de hoop geheel op, om de drie eerde hoofddukken van Mozes eerde boek van de 'tegenwerpingen zyner partyen te kunnen bevryden, zolang men by den letterleken zin blyven wilde (j).
Het is onmogelyk- dat men de gevoelens deezer mannen, hoewel zy leeraars der Kerke zyn geweest, kan goedkeuren , of tot dezelven overgaan. Zy bewyzen al te klaar, welke ongemeen zwakke en verkeerde begrippen men in die tyden hadde van het ver klaaren der heilige Schriftuure, en toonen, met hoe
vee-
(*) Orig. Homil. I. & VIIin Genes. «Hom. XIV. inLevitic. Cf) Clem. Alex. Stromat. LiWi VI. p. 636. Lib. V. p. 5qr. Cl) Augustin. contra Manich. Lib. II. Cap. II.



en haare Ingecving. 2I
vee'e vooroordeelen deeze mannen bezet waren. Maar toen men zulke dingen dorst zeggen, zonder dat men gevaar liep van gefteenigd te worden, moeten zekerlyk de Christenen van die tyden, over het algemeen, zulke verheven denkbeelden niet gehad hebben van de openbaaring des Ouden Verbonds, als hunne opvolgers daarvan federt gekoesterd hebben. Onderzoekt men deeze zaak wat nader, en in haann eerften oorfprongk , dan ziet men, dateene volkomen osereenuemming in een bepaald oordeel over de heilige boeken (ik fpreeke hier nog alleen van de oude openbaaring) onder de Christenen der vroegfle tyden by geene mogelykheid kon plaats vinden. De Jooden, van welken deeze fchriften tot de Christenen overkwamen, dagten zekerlyk daarover onderling zeer verfchillende; en deze verfcheidenheid van gevoelens moest dus ook noodwendig te gelyk met hemn de Chr;stelyke Kerke overgaan. Daarin Hemden zy allen wel overeen, dat de Mofaïfche wet van Godlvken oorfprongk is, en dat daarin begreepen zyn de voorfchriftcn van geloof en leeven , naar de welken ieder waar geloovige Jood verpligt is zig te gedraaien. Maar nooit heeft iemant onder hen gedagt aan eene zogenoemde inblaazinge, of ingeevinge in den ftriktften zin des woords; nooit hebben zy geloofd, dat iedere gedagte, iedere uitdrukking is irr ■ gegeeven, of dat men de Heilige fchryvers zig niet anders moest voordellen dan als de werktuigen (ma. chines) of als de pennen des Heiligen Geestes. Men B 3 fPrak



24
Óver de H. Schriftuur
fprak, wol is waar, onder de Jooden van Theopnettfiie of Godlyke Inblaazinge, en zy geloofden, dat hunne heilige fchriften, middelende eene Godlyke ingeevïnge, gefchreeven waren. MaarPHiLo, die omtrent deeze tyden leefde , verklaart duidelyk genoeg, wat men daardoor verftondt, naamlyk niets minder dan eene letterlyke influistering, maar veeleer eene natuurlyke, zelfs niet door een kunstmaatig onJerrïgt verkreegene wysheid, welke daarom byzonderlyk aan God wordt toegefchreeven, omdat van Hem voornaamlyk dergelyke uitmuntende , zogenaamde natuurlyke, bekwaamheden ikomen: een uitfteekend verlicht verfland en uitmuntende kennis wordt door hen aan God toegefchreeven; waarom de geleerden en de digters over het algemeen door de Jooden Profeeten, Zieners, door Gods geest gedreevene mannen genoemd worden. Dus wordt zelfs van Saul gezegd, dat de geest van God op hem gekomen was, en dat hy profeteerde; en wel in een tyd, waarin hy op niets dan moord bedagt, en alzo, buiten twyfel, voor zulk een' buitengewoone inwooning des Heiligen Geestes geheel ongefchikt was (*). Zo wordt ook reeds van Bezaleël en ïihaliab gezegd , dat zy met den Heiligen Geest vervuld werden; waardoor nieraant tot die ongerymde gedagten zal komen, dat zy in goud, zilver en zyde gewerkt hebben, alleenlyk door eene Gjd-
ly-
C») i Sam, XIX: sï en volgi



en haare Ingeeving. 2^
lyke ingeevinge, en dat de heilige Geest zig van hen tot het goudfmeeden, en ftikken en naaijen bediend heeft (*). 'Er zyn meer dergelyke plaatfen, waaruit duidelyk blykt, dat de Jooden, van Godlyke inblaazinge of den heiligen Geest fpreekende , daaraan geenszins die denkbeelden hegtten , welken deswegens naderhand onder de Christenen zyn aangenomen. Ook konden de Jooden volflrekt nimmer tot die vreemde gedagten komen, dat de gefchiedboeken des Volks, welken daarom onder de lyst der godsdienst-boeken geraakt zyn , omdat de godsdienst en de burgerhaat by dit volk op het naauwst aan elkander verknogt waren ? door Godlyke Ingeevinge gefchreeven, en door den heiligen Geest letterlyk aldus ingeblaazen waren. Zo ongehoord zeldzaam kon men eerst in zulke tyden denken, toen men de ou ie gefchiedenis deezes volks hemelhoog begon te verheffen , en alles, wat daarvan voorkwam, canonizeerde. Het is allerongerymdst te denken, dat eene gefchiedenis, welke in den leeftyd des Schryvers is voorgevallen, of waartoe hy geloofwaardige oirkonden in handen heeft, en op welke hy eerlykheid genoeg heeft zig uitdrukkelyk te beroepen, (f) het is allerongerymdst, zeg ik, te denken , dat zulk eene gefchiedenis louter door Godlyke
(•) Exon. XXXIs 3 en XXXV: 30. en volg. (|) ConjeBuret fur les memoire: eriginenux, doM i! pamt, fue Noffe fait Is vray auteur du Lirre de la Génefe.
B 4



»4 Over de TI. Schriftuur
ke inblaazinge zoude gefchreeven zyn. Hadt Sleida nus zo iets van zig zeiven voorgewend, waarvoor zoude men hem, en die hem geloofden, gehouden hebben ? —De voorfpellingen der Profeeten zouden nog de eenigile zyn, van welker ingeevinge de Jooden nog verhevener gedagten hadden dan van de overige boeken, maar ook hierfpreeken zy niet een woord van woordelyke ingeevinge: eri het is aanmerkelyk, dat de Profeet Daniël in den rang hunner heilige boeken zelfs geen voornaame plaats bekleedt. Men zogt zekerlyk toen reeds by de Jooden in enkele plaatfen, woorden, ja letteren der heilige Schrifcuure groote verborgenheden ; fprak veel van een verborgen zin, en rekte de allegoriefche verklaaringen niet alleen tot de wetten, maar zelfs tot de gefchiedenisfen uit; houdende men zig nogtans over het geheel aan dit voordel: Het zyn de heilige boeken des volks. „ De wetten zyn Godlyk; want Mozes heeft alles, „ wat hy geboodt, op godlyk bevel gedaan. De „ gefchied - en geflagtrekenkundige gedenkfiukken , ., die daarin voorkomen , zyn Heilig; want zy worden in den tempel bewaard, en behooren tot het ,, Heilige Volk ". Eenigen van deeze fchriften, als voorfpellingcn en gedigten, toonen eene byzondere bekwaamheid van geest, en een uituVekend verlicht verftand. God heeft den Profeeten het toekomende wel getoond door droomen, gezigten en verrukkingen van geest, maar zy hebben, een icgelyk
naar



en haare Tngeev'ng.
=5
«aar zynen eigen en byzonderen fmaak , het befchreeven, om het aldu5 den nakomelingen over te geeven en voor de vergetelheid' te bewaaren. Al wat in alle deeze fchriften dient tot het verbeteren
des veiftands en der zeden is Godlyke waarheid.
Zodanige denkbeelden bragten de Jooden by hunnen overgang tot het Christendom mede. Zy werden aangenomen door de Heidenen, die toen onder hen, volgens hun fpraakgebru;k, van de Tkeopneuflie, of Godlyke Inblaazinge geene andere begrippen hadden, en zy fielden den hoogden trap derzelve te zyn eene den digteren eigene verrukking van geest; waardoor het te begrypen is, hoe Klemens dc Alexandryner de openbaaring des Ouden Verbonds in een gelyken rang heeft kunnen dellen met de wysbegeerte der Grieken. Dces' Kerkvader fpreekt, wel is waar, ook van eene Godlyke Inblaazinge door den heiligen Geest, cn noemt de profeeten werktuigen, de fpraakdee'en der godlyke demme (*): maar hetzelfde fchryft hy ook den Heidenfehen digferen toe, en beroept zig deswegen op plaatzen by Plato en Demokritas. En nog duidely" ker verklaart hy zig daarover kort te vooren, daar hy zegt, dat ook de wysgeeren do r de Godlyke Voorzienigheid gedeld en gegeeven zyn, om de menfehen voor te bereiden tot die volmaaktheid, welke door Christus verkreegen werdt: dat de Schriftuur
ook
V) Clem. Alex. Stromat. Lib. VI. p. 698.



sö Over dt H. Schriftuur
ook van kunftenaaren zegt, dat hun de geest der kennisfe gegeven werdt, het geen nogtans niets anders is dan wysheid, en het vermogen der ziele, om het gene voor zig is te befchouwen , de dingen met elkander te vergelyken, gelykheden en ongelykheden van elkanderen te onderfcheiden, en zo verv.— Het gedrag der Christenen ten aanzien der onder de Jooden aangenomen heilige boeken bevestigt het insgelyks, dat men onder de eerfteChristenen niets minder dan die enge begrippen gehad heeft, welken in de volgende tyden door hen zyn aangenomen. Het is naamlyk bekend, dat de Jooden over hunnen Canon ongemeen verdeeld waren en verfchillend dagten; en dat boe»ken, door de Hebreeuwfche Jooden geheel en al verworpen, door de Griekfche als heilig gehouden werden, hoe zeer ze wezenlyk verdigt waren, gelyk het boek der Wysheid, het boek van Enoch9 de gefchiedenis van Tobias, en zeer veele anderen, die nog ten decle voor handen, en onder de apocryfe boeken des Ouden Testaments geplaatst zyn, doch die ook ten deele door den tyd zyn verlooren geraakt. Wie konden beterover deegtbeid endengodlyken oorfpronk van zodanige boeken oordeelen dan de Apostelen, en wien moest meer daaraan gelegen zyn, dan even die zelfden Apostelen, dat geene onegte boeken onder de Christenen met de godlyke gelyk gefteld, en als zodanigen, welken men volgen moest, werden aangezien? Maar wat deeden zy ? 'Er is niet een enkel lpoor te vinden, dat zy
ee-



cn haare Irtgeeving. 27
cenig onderfcheid tusfchen deeze boeken zouden gemaakt hebben; noch dat zy fcrr.mige voor god" lyk en onmiddelyk door den heiligen Geest van woord tot woord ingeblaazene fchriften, maar anderen voor louter menschlyke uitvindingen gehouden hebben. Zy werden beiden zonder onderfcheid aangenomen en gelezen niet alleen, maar zelfs werden daaruit plaatzcn ter flaavinge hunner gevoelens aangehaald. Judas haalt niet alleen aan het boek van Mozes wegvoering, maar hy beroept zig ook op het boek van Enoch als op eene Godfpraak (*}. By de andere Apostelen komen even dergelyke plaatzen voor, alwaar men zig op foortgelyke boeken beroept. Gefchiedde die uit toegeevendheid of uit onagtzaambeid ? Dit kan men zekerlyk niet denken; ook zoude het in de daad eene itrafwaardige infehikkelykheid geweest zyn (f). Hiervan is zekerlyk niets anders de reden, dan 't gene Paulus reeds zegt: Beproeft alles, cn behoudt het goede. Want alles, wat de verbetering des verftands en der zeden kan bevorderen, is van God, en dus moet men letten op het gene gefchreeven is, en niet wie het gefchreeven heeft. Hieruit kan men ook verklaaren, hoe in de eerfte tyden zo veele en menigvuldige boeken in de vergaderingen der Christenen zyn gelezen. Het was 'er ecnigermaate mede gefield gelyk met de
ge-
(*) JUD. VS. O. 14.
CO [RBN46UI Lib. III. Cap. V.



*°' Over de H. Schriftuur
gezang- én gebedenboeken in onze tyden," van welken niemant zal beweeren, dat zy hun, die ze gemaakt hebben , onmidd llyk door den heiligen Geest in de penne gelegd zyn, en die nogtans door den gemeenen man als Gods woord gerekend worden : te regt, dewyl alle geest'yk goed, al wat tot betere begrippen, tot eenen Gode welbehaagenden wandel kan opleiden, christlyke geneigdheden verwekken, en onzen geest rot God kan opheffen, dewyl dit alles van God is', kan ook ieder voorfchrift, dat daartoe ons opwekt, als Gods woord befchouwd worden.
Eveneens is het gefield met de fchriften des Nieuwen Verbonds. Zy worden door de Christenen aangezien als zodanige oirkonden, die van de waarheden van den Christlyken Godsdienst alle vereischt cn voldoend verlag geven: zy behelzen dat gene, het welk de Apostelen by monde geleerd, en naderhand in gefchrifte gefield hebben , opdat de Christenen iets zouden hebben, waaraan zy zig houden konden , gelyk Ireneus zegt (*)■ Men erkent de Apostelen als Gods afgezanten, en hunne leer als Gods woord, als den onbedricgelyken weg ter zaligheid. Men is verzekerd, dat God hun zynen geest gegeeven heeft , om hen in alle waarheid te eiden. Maar men vindt, in de eerfte tyden,
geen
Adv. Hwrcs. Lib. III. Car> I.



en klare Ingctving. 29
geen het minste fpoor, dat men hunne fchriftlyke opftenen als zodanigen heeft aangezien, die hunonmiddellyk door den heiligen Geest in de penne gelegd waren; maar wel zeer veel, 't welk het tegendeel on Jerftelt. Als 'er een nieuwe Apostel ver* kooren moest worden, zien zy allen daarop, dat hy, dié daartoe werdt vóörgefteld, reeds by Jezus leeven een zyner leerlingen moest geweest zyn, zyn monJclyk onderwys gehoord hebben, van alles wat hy lecde en deédt onderrigt wezen, die alzo als ooggetuigen herige kon geeven van alles, wat tot het leeven, dc lew en de wonderwerken van Jezus behooren mogt Waartoe dit alles? Zeer 'onnoodige vereischten, in de daad, wanneer hem alles onmiddellyk van God werdt medegedeeld, wathy fprceken of fchryven moest, zo hy iets in gefchriftc gefield mogt hebben. Onder de boelen des Nieuwen Verbonds zyn vyf Hukken van gefchiedkundigen inhoud. Was het ook noodig, dat den Euangelisten door eene onmiddelykc openbaaringe werden medegedeeld die gefchiedenisfen en gebeurtenisfen, waarvan zy ooggetuigen geweest waren, cn waaraan zy zelvcn zo veel deel gehad hadden? Moest Lukas tot het fchryven zyner gefchiedenisfen der Apostelen eerst eene Godlyke inblaazinge hebben? hy, die zo veele jaaren Paulus reis* genoot geweest was , en riaauwkeurig dat gene moest wceten, wat omtrent Paulus en hem zeiven op deeze reize was voorgevallen, en die de At 8 J**q w M «* mtÊm-



30 Over de H. Schriftuur
te vooren gebeurde zaaken weeten konde, zo uit het verhaal van Paulus als van Barnnbas en anderen? Een beroemd Leeraar op de hooge fchooIe van Gottingen, die zyne regtzinnigheid in het openbaar getoond heeft in zyn gefchrift tegen den Heer7V//«r, heeft geene zwaarigheid gemaakt van Joattnes te zeggen, dat hy reeds by Jezus leeven eenigen zyner redenvoeringen en gefprekken voor zig zeiven hadt opgefchreeven (*), zo als men dit duidelyk zien kan uit dat onderfcheidend en breedvoerig verflag, het welk men in zynEuangelie aantreft. Dit is zeer verftandig geoordeeld. Maar waartoe gebruikt iemant zodanige aantekeningen en verzamelingen, die alles, wat hy fchreef, niet van zich zeiven hadt, maar door eene onmiddellyke infpraak des Heiligen Geestes? Doch ook nergens hebben de Euangelisten zulks van hunne fchriften voorgegeven. Zoude men hun niet van alle kanten geantwoord hebben, dat zy zig zeer gerust op Godlyke Inblaazinge konden beroepen , dewyl zy zeiven ooggetuigen geweest waren hunner gefchiedenisfen, en alle omftandigheden zonder eene byzondere ingeevinge moesten weeten? Hadden zy zodanig iets van hunne boeken en verhaalen van Jezus voorgewend, zouden zy zekerlyk niemant gevonden hebben, die hun geloofde, en daardoor zouden ze hunne
(*) De heer Ridder Michaölis in zyn* Inleid, tot de god. fctuiften des N. V. a Deel § iai.



en haart Jngeevtng. 31
ne gantfche prediking in verdenking gebragt hebben Maar dit deeden zy geen van allen. Lu kas beroept zig in het begin zynes Euangeliums uitdrukkelyk op berigten, welken hy van dezulken ontvangen hadt", die van den beginne van Jezus leeraarsamt zyne leerlingen geweest waren. Mattheüs verhaalt ons ook de gefchiedenis zyner eigen' roepinge tot leerling en Apostel van Jezus, en doet zig daardoor voor als iemant, die een ooggetuigen geweest was van het gene hy fchreef. Zo fpreekt ook Joann e s op verfcheiden plaatzen in zyn Euangelie van zig zeiven, en geeft zig op het einde daarvan op als een ooggetuige, en grondt daarop de waarheid zyns verhaals. Niemant hunner komt het zelfs in de gedagten , om hunne hiftoriefche opftellen aan eene onmiddellyke openbaaring toe te fchryven; maar zy gronden de waarheid hunner verhaalen daarop, dac zy de verhaalde gebeurtenisfen of zeiven bygewoond , of ze gehoord hebben van de zulken, die ooggetuigen daarvan geweest waren. — Maar wat oordeelden de ouden? Ik zal nu eerst van de beide Euangeliün van Markus en Lukas fpreeken: en ni.:mant heeft ooit daaraan getwyfeld, dat deeze beide Euangelisten volkomen leeraars van den Godsdienst, egte boden van God, en met zynen geest vervuld waren. Maar van den oorfpronk hunner historiefche fchriften oordeelt men in diervoege, dat het denkbeeld eener godlyke ingeevinge, het woord in den gewoonen zin
ge-



32
Over de ft. Schriftuur
genomen zynde, daarmede geenszins beftaan kan\ Volgens het zeggen van Treneus 't Klemens den Alexandryner, Tertullianus en Pu/èbius (*), heeft. Markus zyn Euangelie zamengefteld uit de berigten, die hem door Petrus, wiens tolk hy was , werden medegedeeld. Wyders zegt Augustittus(t) •• Markus heeft in 't fchryven van zyn Euangelie gebruik gemaakt van 't Euangelie van Mattheus', het welk hy ook verkort heeft: de waarheid van welk gezegde een ieder zal zien, die flegts de moeite wil neemen om de beide Euangelién tegen den ander te vergelyken. Lukas, zegt Ireneus , heeft zyn Euangelie uit zulke opgaaven famengefleld, die hem door Paulus zyn medegedeeld (!). En gelyk de Ouden van Markus Euangelie zeggen, dat Petrus het zelve bekragtigd heeft, zo zeggen zy van Lukas Euangelie, dat het door Paulus is bevestigd geworden. — Dan, daar men aldus oordeelde, en dcezen beiden Euangelién zulken oorfpronk tóefchreef, kon men onmogelyk denken, dat deeze beide Euangclisten hunne gefchiedverhaalen uit den mond des heiligen Geestcs hadden opgefchreeven. Ware dit laatfte gebeurd ,
(*) Iren. adv. Hsres. Lib. III. C. i. E ijs eb. Hifh Eccl. Lih. II. C. XV. Lib. VI. C. XIV. Tertull. adv. Marciun, Lib» IV. C. V.
Ct) August, de Confenf". Enanjr. Lib.' I. C. H. G) Sujsb, Hifi. Eccl. Vib. IV. C. VIII.



en haare Ingeefing. pi*
tscurd, wat behoefden zy dan by Petrus, Paulus en de andere Apostelen te verneemen naar die omftandigheden en gebeurtenisfen, welken zy befchryven wilden? Een door Gods geest gedreeven fchryver, wien alles van boven wordt in de penne gelegd, heeft geene onderrigting van eenig mensch van nooden. Wat behoefde Markus in *t fchryven van zyn Euangelie dat van Mattheus ten grondflag te leggen en hetzelve te verkorten? Waarom is het noodig,. dat een gefchrift, ■ het welk zo onmiddellyk door . den heiligen Geest is ïflgegeeven , door een Apostel moet bekragtigd worden , opdat de Christenen het als godlyke waarheid zouden aanncemen ? ; Deeze berigten too-; ncn duidelyk, dat men in de eerfte tyden niets minder dan dat gedrogtlyk voorftel, het geen den Christenen- naderhand zo onredelyk is opgedrongen, gehad heeft, dat naamlyk deeze Euangeliën uit eene gantsch onmiddellyke openbaaring hun beftaan ontvangen hebben. — Met de Euangeliën van Mat* theus. en Joannes is het eveneens gefteld geweest:, het welk ook de reden is, waarom men reeds ongemeen vroeg begonnen heeft, de euangeliefche vernaaien met nieuwe anekdoten van het leeven, de?, redenvoeringen en verdere verrigtingen des Heerert Jezus, te vermeerderen , en daar ze gebrekkig fcheé* nen, aan te vullen'., Dit heeft niet alleen plaats gehad ten aanzien van Mattheus Euangelie , waarHit eindelyk het Euangelie der Nazareërs en det



S'4' Over de H. Schriftuur
Ebioniten' onr.ft.aan is; maar het is ook 'voorgevallen omtrent't Euangelie van Joannes, alwaar de gefchiedenis van de echtbreekfter in het oorfpronglyke by Joannes niet geweest is(*J, maar uit andere mondelyke berigten daar is ingelast. Ik laatc het aan het oordeel van een iegelyk over, of men het onder de regtzinnige Christenen wel ooit zcude gewaagd hebben, de euangeliefche berigten hier en daar met byvoegfelcn te vermeerderen en aan te vullen, wanneer men gemeend hadde , dat deeze historiefche fchriften, door'den heiligen Geest aart de Euangelisten letterlyk, waren ingegeven? Zodanig begon men eerst te denken in die tyden, in dewelken de vergoding der boeken haaren aanvang maakte; toen men uit onkunde en bygcloovigheidr tot den gantfehen form cn inrigtinge deezer boeken begon uit te ftrekken, het gene eigenlyk en alleenlyk geldt van de Lcere des geloofs cn der godzaligheid, in dezelven geopenbaard. Eene dwaaling, die zekerlyk wel niet uit kwaade oogmerken begaan is; doch die egtcr maar alte veel nadeel aan het Christendom veroorzaakt heeft. Men flaa flegts deeze gefchiedboeken op, en vergclykc ze met eikanderen, en men zal wel haast, is men anderszins vry van vooroordeelen, moeten bekennen, dat in deonderfcheiden berigten der Euangelisten waarlyk eenige tcgenfirydigheden gevonden worden, zo wel wat
aan»
£') Joann. Vüi, i, en vois«



en \aare tngeeptng.
■. aangaat den tyd, waarop deeze of gene gebeürte'\ nisfen zyn voorgevallen, als wat de omflandigheden betreft, waarmede zy vergezeld geweest zyn., De Engelfchc godgeleerde, Doctor Mïddleton, heeft reeds in zyne vcrzaamcling van verhandelingen over verfcheiden onderwerpen, de opregtheid gehad, zodanige tegentlrydigheden, als wezenlyk daar voor• komende, toe te ftaan: en het aanzien en het gezag der Euangelisten verliest daarby niets. Hetgehcele en het wezenlyke hunner gefchiedenis is cnblyfe met dit alles waaragtig, hoe zeer zy ten aanzien des tyds, in welken deeze of gene gebeurtenis is voorgevallen , en ten aanzien der bykomende omflandigheden, die eigenlyk tot de zaak zelve niet beboeren, gedwaald en eikanderen mogen tegengefproken hebben. De Godlyke Waarheid des geloofs en der godzaligheid , welke in de Euangeliefche gefchiedenisfen begreepen is, blyft onverwrikbaare, eeuwige waarheid, óp welken tyd en by welke gelegenheid zy ook, zy voorgedraagen. Het heil der menfehen is pret aan de gefchiedenisfen, maar aan dc daarin bevatte waarheden verbonden. Dus is het ter' zaligheid en ter myner zedelyke verbetering om 't even, of de uitdryving der verkooperen en wisfeJaaren uit den tempel in den beginne, of op het einde van Jezus leeraarampt gebeurd is. genoeg, het'gefchiedde, en Jezus gedroeg zig daarby als hervormer, en fcherpte deeze waarheid m, Mynhws zal htns dc"; gebed: zyn yr,r alle polken, enz.: het O 2 ééni-



£6 O f>er de H. Schriftuur
eenïge, dat wy daarby verliezen , is dit: dat wanneer zodanige tegenftrydigheden, feilen van het menfchlyk geheugen , waarlyk in de Euangeliefche gefchiedverhaalcn voorkomen, dat, zegge ik, alsdan deeze historiefche fchriften niet woordelyk door den heiligen Geest, die onbekwaam is tot eenigen misflag of dooling, kunnen zyn ingegeven: en dit is, gelyk wy reeds getoond hebben, noch dpor de heilige Schryvers zeiven ooit beweerd , noch door de eerfte Christenen van hun gedagt. Alen heeft deeze tegenftrydigheden zoeken te verhelpen, deels door het maaken van eene overeenftemming der Euangelisten, deels door te beweeren, dat de Euangelisten zig in hunne vernaaien naar gcene tydorde gevoegd hebben. Maar door zulke bewimpelingen ïieeft men inderdaad der goede zaake maar al te veel benadeeld. Geene der vyanden van den godsdienst, die zig daarop al toelegtom deeze tegenftrydigheden te verzamelen , en de Openbaaring van dien kant te beftryden, is zo onnozèl, dat hy niet zoude begrypen , dat deeze muuren flegts van ftroo zyn opgetrokken, en niets minder dan ter verftcrking dienen, maar hem integendeel nog hoope geeven, om de gantfche vesting door eenen algemeenen brand te zien verflinden. Waarom toch', tragt men eene zaak te verdedigen door allerleie kunstgreepen en wendingen, welker zwakheid een ieder inziet, cn die ook niet te verdedigen zyn? Gelooft men dan3 dat de Apostelen, die genen daar
vóór



tn haart Iiigeeving,
17
vo'r bedanken, die hun meer toefchryven, dan zy bezaten of begeerden? Zy eisfehen niet, dat men godlyk en door den heiligen Geest ingegeven noemen zal, het gene zy als menfehen konden weeten en wisten, als menfehen fchreeven, en waarin zy als menfehen gedwaald hebben. Men fta den vyanden van den godsdienst deeze kleine feilen van menschlyke zwakheid toe; de eigenlyke gebeurtenisfen en de waarheden zeiven lyden niets daarby, terwyl men hun te gelyk een kragtig middel ontneemt, om den geheelen Godsdienst verdagt te maaken, en een voornaamen hinderpaal uit den wegruimt, waardoor zy anders worden te rug gehouden, om der godlyke waarheid hunne toeftemminge te geeven. Want ten aanzien der hoofdzaaken, dat Jezus gebooren is, dat hy onder de Jooden geleeraard en wonderen gewrogt heeft, dat hy gekruisfigd v geftprven, begraaven, opgedaan, zynen leerlingen, verfcheenen, ten hemel gevaaren is, en. wat meer tot het wezenlyke der zaake behoort, worden 'er geene tegenftrydigheden gevonden, en aldus kan men den godsdienst van deezen kant niet verdagt maaken. Zaaken, die door geloofwaardige lieden, als door ooggetuigen, en voor welker waarheid zy fterven, verhaald worden, kan geen verftandig man in twyfel trekken; en die Waarheden, welken Jezus en zyne Apostelen geleerd hebben, zyn zo redelyk en verftandig, zo groot en voortreffelyk , dat men daaraan niet lang zyne volkomen toeftemming kan C 3 wei-



Over de H. Schriftuur
weigeren. Maar wanneer men meer vordert: , dan men billyk kan verlangen, en den menfehen te'vee! vergt, dan loopt men veelal gevaar om alles te verhezen.
Met de ApoitaUfche Brieft fchynt het anders gefield te zyn , dan met de historiefche boeken. Want zy betreffen meer cigenlyk de Christlyjce Gcloofs- cn Zcdenleerc, en zyn met dat oogmerk gefchreeven, om dat gene te voltooijen, hetwelk by het mondelykonderrigt niet volkomen genoeg was afgehandeld kunnen worden. Dan dit onaangevoerd hatende zal mcn .by een nader onderzoek der zaake, ook van deeze brieven niet kunnen zeggen, dat ten hunnen aanzien zulk een grove wyze van Ingeevinge heeft plaats gehad, dat den heiligen Schryvcren deezer brieven alles onmiddellyk door den heiligen Geest in de penne zoude gelegd zyn. Tot cenklaarblykelyk bewys des tegendèeïs ,zaj ik thans de verfcheidenheid des ftyls , niet aanvoeren • want dan zou men tot deeze gedrogtlyke gedagtcn moeten komen, dat de heilige Geest het karakter en den ftyl van Paulus nagebootst heeft, toen hy hem zyne brieven ingaf; en zo ook by de brieven der andere Apostelen, zynen ftyl jngerigt heeft naar hunne verfchillende gemoedsgefteltenis en onderfcheidene fchryfwyze. Ook wil ik thands daarvan niet fpreeken, dat het Gricksch der Apostelen #et zuiver is; want 'er Zjn genoeg verdedigers - i vaa



tsi haare Ingcering. go.
van de zuiverheid van het Gricksch des Nieuwen Verbonds geweest, die zig wel vOornaamlyk daarop beriepen, dat het godslasterlyk was te denken , dat. de heilige Geest der Griekfche fpraake niet zoude magtig geweest zyn. 'Er zyn genoeg andere redenen tegen deeze letterlyke Ingeevinge. Daartoe behooren onder anderen de historiefche omftandigheden , welken in deeze brieven voorkomen. Dus verhaalt Paulus in den brief aan de Galatiers zyne gefchiedenis van den tyd zyner vervolginge ,des Christendoms , tot op zyne verfchillen met Petrus (*). In den tweeden brief aan de Koritttheretl verhaalt hy de reizen, die hy gedaan, het lyden en de gevaaren, die hy ondergaan heefc om de prediking des Euangeliums ft). In den tweeden brief aan Timotheus, verhaalt hy op onderfcheidene plaatfen, wat hem in zyne tweede gevangenis te Rome bejeg:nd is fj). En zulke om Handigheden komen menigvuldig voor in de brieven der Apostelen. Zal men zig dan overrceden kunnen, dat dit alles, het gene de Apostelen uit eigene ondervinding wisten, hun door eene onmiddellyke Ingeevinge by het fchryven deezcr brieven geopenbaard is ?
Ook komen 'er in de brieven bevelen voor, die
(*) Galat, ft ij. 11: 1-. Ct) 2 Kor. X(: 23 cn tfUlg.
z, Tim. li 15. IV: 10 en volg.
C4 .



|*| Onr de H. Schriftuur
zeker blootelyk menfchlyk zyn , en die, wil men anderszins de hooge waardy der godlyke openbaifinge niet verminderen en tot de geringste kleinigheden uitftrekken, onmogelyk daaruit haaren borfprong kunnen hebben. Dus beveelt Paulus aan Timotheus, om, wanneer hy naar Rome zoude komen, den mantel, eenige boeken en perkamenten, welken hy te Troas by Karpus hadt Iaaten liggen; mede te brengen. Alzo beveelt dezelfde Apostel den Roomfchen Christenen de Diakonesfe Phoebe uit Kenchrea aan, om haar in heure regtszaakei welke zy te Rome hadt, op alle mogelyke wyze behulpzaam te wezen Zo worden ook hier en daar, in de Apostolifche brieven , reizende óf andere Onbekende Christenen, aan byzondere perzooneh en geheele gemeenten aanbevolen , óm hun het regt van ' gastvryheid te doen' wedervaaren. 'Er Werden groetenisfen aan hunne bekenden in andere plaatfen gedaan, zo wel van den Apostel, als van andere Christenen in die plaatfe, daar hy zyne brieven fchreef. Kan men wel by mogelykheid alle deeze ftukken aan eene ' onmiddellyke Openbaaringe toefchryven ? — 'Er zyn ook werklyk zodanige plaatfen, waaruit men ziet, dat menschlyke 'ewakheid zig zomfyds meester gemaakt heeft van deeze heilige fchryveren; als onder anderen, wan- ' neer Paulus zig by Timotheus beklaagt ovèr Alexaoder den koperfmit , en daarby zynen wensch Hl , voegt,



tn hsiare Iiigecvhig.
4*
voegt, dat de Heere hem vergelde naav zyne werken. (*).
Zo worden 'erin die brievenverfcheiden plaatfen uit de fchriften des Ouden Verbonds gevonden, die op de wyze der Jooden worden aangehaald en verklaard , waardoor deeze altefterk gcdreevene Ingeeving eveneens wordt tegengefproken. Aldusbrengt Paulus in zyncn brief aan de Romeinen plaatfen by, uit de Profeeten Hofeas en Jefaias, die aldaar fpreeken van de tien (lammen en de verlosfinge der Jooden uit hunne tydelykerampen;maar door hem, volgens het gebruik der Jooden , op de foepingc der Heidenen tot den Christlyken godsdienst worden overgebragt (t). Even hetzelfde moet men zeggen van andere plaatfen des ouden Testametus, door hem in deezen brief (T), en ook op andere plaatfen gebezigd: vooral is de brief aan de Hebreeërs vol van dergelyke aanhaalingen. Neemt men de (telling aan der genen, die beweeren, dat aan het natuurlyk verftand en de bekwaamheid der heilige Schryveren by hunne fchriften nietsis overgelaaten; maar dat alles, wat zy gefchreeven hebben, en zó
als'
(l)tTim. IV: 14.
(t) Kom. IX: 25—28. verg. met Hos. II: «2. I: xo. en Jes, X, 22. ' >
(9 Rom. XI: 9. verg. met Ps. LXIX: »3, 24. en Rom. XI: ar« verj, met Jirem. XXXI: 31. en volg.



44
Over de H. Schriftuur, 1
als het door hen gefchreeven werdt, uit eene onmiddellyke ingeevinge voortkomt ; dan zullen, waarlyk zeer veele plaatfen des ouden Testaments eenen gantsch anderen zin hebben, dan zy volgens den gantfchen famenhang kunnen hebben ; cn daq zal men ftoutelyk beweeren kunnen en verzekeren, dat geen een Jood die boeken verftaan heeft, welken hem nogtans als eene Openbaaring gegeven zyn. Neemt men in tegendeel aan, en hiervoor pleit alles , dat de Apostelen de plaatfen des ouden Testaments volgens het gebruik der Jooden, dat is, zo als zy en hunne geleerden de heilige Schrift gewoon waren te verklaaren, hebben aangehaald, endezelven op gantsch andere dingen toegepast, dan waarvan zy eigenlyk handelen ; dan is het onmogelyk, dat eene zo ftrikte ingeeving, als men gewoonlyk fielt, kan plaats hebben. — Eene zeer ftérke, hier toe behoorende, plaatfe komt ons voor in den Brief aan de Hebreeërs, daar naamlyk Paulus zegt, dat in het heilige der heiligen ftondt het gouden wierookvat , en dat de gouden kruik met manna bewaard werdt in de arke des Verbonds (*). Van hef eerfte berigt Mozes (f), en van het laatfte de Schry-; ver van het eerfte boek der Koningen (§) volkomen het tegendeel. Wie hunner heeft gelyk ? Wanneer
twee
(*) Hebr. IX: 4.
L e v. XVI, 12, 13» (S) i Kon. VIU: 9,



en hctrtre Jageevi'.'g. 45
ïwce Schryvcvs in een cn dezelfde zaak eikanderen regtuit tegenfpreeken, dan is het voiflrckt onmogelyk, dat zy beiden kunnen gelyk hebben. Maar hier neemt men ze beiden voor mannen die van Gods geest gedreevcn zyn, die al watzy fchrcevcn, door onmiddellyke ingeevinge gefchreeven hebben. Is dit waar, dan is 'er geen middel ter op'.osfingc meer pver: want het is onmogelyk, dat één ding op dezelfde plaats cn ten zelfden tyde zyn cn niet zyn kan. — Maar byeen zo klaarblykelyk bewys kan aan beiden niet meer toegekend worden, dan zy werklyk bezeten hebben ;cn dan is het hoogstwaarfchyna'lyk, dat het waare berigt ons is gegeven door liTozes en door den Schryyer van de boeken der Koningen, als welken van dat gene, 't welk in het heilige der heiligen en in de arkc des Verbonds was, ontegenzcggclyk beter moesten onderrigt zyn dan Paulus, als in wiens tyd deeze dingen niet meer in wezen waren. In den brief aan de Hebreeërs is hier zekerlyk een misfiag van het geheugen; en daar dit plaats heeft, kan men onmogelyk aan eene ingeevinge, in den flrik'cflcn zin , denken.
Tot deeze fyst, welke door bekwaame en naauwkeurigc kunstrigters nog met vcelc andere plaatfen \m vermeerderd worden., bchooren ook de aanhaaiingen uit de Apokryfe boeken van de Wegvoering: van Mozes en de Profeetiê# van Henoch, die in den b*»** van Judas voorkomen. Is nu deeze brief werk-
lyk



44 Over de ff. Schriftuur.
iyk van woord tot woord ingegeven, hoe konden dan door den heiligen Geest uit wezenlyk onegte boeken, bewyzen voor waarheden worden aangehaald? Óf is niet een ieder opregt Christen verpligt te gelooven , dat de Duivel werklyk met den Aartsengel Michaël ge ftreeden heeft over het lighaam van Mozes, en dat de Profeetie van Henoch eene egte Profeetie is, dewyl de heilige Geest hec beiden door den mond pf door de pen van den, Apostel Judas verzekert ? En hoe hebben de Christenen naderhand dan zo onverantwoordclyk kunne» handelen, in deeze beide boeken op de Iyst der fabelen te zetten ? — In den eerfïen brief aan de Korintheren beroept Paulus zig op de Joodfche fabel, dat de fteenrots, welke Mozes floeg, de Job. den overal door de woeftyne is gevolgd, en hy ver« klaart dit op eene geheimzinnige wyze van Christus C*). Hiervan heeft Mozes niets , maar de Jooden zeer veel. Is nu deeze gefchiedenis niet egt^ hoe kan dan dezelve, en over het geheel alle fbortgelyke Joodfche fabelen en overleveringen, aangehaald worden in een gefchrift, in het welke eea ieder woord uit eene onmiddellyke ingeevinge mpeC hervoortkonien.
Zeer. veele dergelyke plaatfen kunnen 'er bygcV
bragt
(*) i Kor. x: 4. Eo daarover Lichtfoot Uora Thalmuii, ea de Mifcbna in Cap. Palrum,



rm hctare Ingeevhig. 45
bragt worden. Maar nimmer is het den heiligen Schryvcren in de gedagten gekomen , om zig zulk een trap van ingeevinge toe te fchryven. Paulus erkent zelve, dat hy in eenige zaaken in 't geheel gene bevelen van den Beere ontvangen heeft; dat hem in tegendeel in andere zaaken door den Heere bevolen is zo of zo te oordeelen, en dat hy wederom over anderen naar zyn eigen besten geweeten en goeddunken fchryft (*). Kan men by zulk' eene duidelyke en eerlyke verklaaring van den heiligen Paulus, ooit op de gedagten komen , dat ieder woord, ieder denkbeeld hem door eene onmiddellyke openbaaringe in het oor is ingefluisterd?Doch. in de gantfche Christlyke oudheid heeft men aan zulke ingeevinge nimmer gedagt, die zekerlyk het waare Christendom meer ten nadeele dan ten voordeele geftrekt heeft; en welke eerst federt die tyden is opgekomen , dat de eerbied jegens die godzalige mannen, door welken deeze heilzaame leer gepredikt was , te verre werdt gedreeven en uitgeftrekt; en toen men hunne gezamenlyke Schriften en uitfpraaken, even als hunne perfoonen , begon, te vergooden. Beide zouden deeze nederige dienstknegten des Heeren met verontwaardiging verworpen hebben;
Het heeft byna het aanzien, als of het Chris-
tes-
e Kor. Vï\-



P ' Over de H Sckriftutti'
tenJom niet eigenlyk een godsdienst hadt moeten zyn, die op fchriftlyke opflellen gegrond was. DeSchriften des nieuwen Testaments zyn byna allen! by voorkomende gelegenheden ontdaan. Slegts by toeval ging de oude Openbaaring, of liever de gefamcnlyke door alle Jooden aangenomen Boeken, Jnde nieuwe godsdienstmaatfehappy over, en fes toevalliger wyze ontflonden de Apostolifche Schriften. Waren deeze toevallige gelegenheden niet voorgekomen, dan zouden'er veeïligr. weinige, of wel in het geheel geene heilige boeken onder de Christenen zyn te voorfchyn gekomen, en nogtans zouden de waarheden van den Christlykeh Godsdienst gepredikt , aangenomen , beoefend en voortgeplant zyn geworden. Het fchynt my toe, dat Irênaus byna dezelfde gedagten gehad heeft (*). In de eerde tyden las men deeze Schriften in dc gemeenten , en te gelyk met dezclven ook andere fhgtelyke boeken, hoewel zy niet van Apostolifche afkomst waren : en wanneer men al van allen geloofde, dat het Gods woord was, gelyk alles, wat de kennisfe van God en van Jezus Chris-, tus en de zedelyke volmaaktheid kan vermeerderen, van God is , zo geloofde men egter noch van de eenen noch van de anderen , dat zy letterlyk uit eene godlyke ingeevinge voortkwamen.
Doch
C*) lKEN.£iis adv. Ilxres. Lil). III. Cap. tH



en ha are Ingeeving.
Doch dat deeze Schriften tot de nakomelingfchap zyn overgebleeven, is een heilzaam gefchenk der goedertierene Voorzienigheid van den liefderyken God: een gefchenk , daarom des te dierbaarer, dewyl wy daardoor in ftaat gefield zyn, de egte eenvoudige leere van Jezus en zyne Apostelen, van de menschlyke kunftenaaryen te onderfcheiden. Deeze Schriften behelzen in de daad in zig de authentieke leere des geloofs en der godzaligheid, en zyn de vaste gronden des Christendoms. Jezus gaf den Apostelen zynen geest , leidde hen in alle de waarheid , en hy dulde niet, noch kon dulden , dat zy in eenige (telling , tot het geloof en de godzaligheid behoorende , dwaalden * het zy {ze die by monde voorflelden , of in ge. fchrifte overgaven. Hierdoor heeft ook in deeze (tukken de grootfte overeenftemming onder hen plaats , zy mogen aan den Eufraat of aan den Tiber, in Egypte of in Griekenland fchryven. Hunne prediking , hunne geboden zyn onbedriegelyk Gods woord,het welk eenen iegelyk ter naauwkeurige onderhoudinge verpligt. Dit alles blyft vast (taan, zonder dat men daarom eerie woordelyke ingeeving behoeft aan te noemen, welke zy zig zeiven niet toegefchreeven hebben , welke hun ook door de eerfte Christenen niet is toegekend , en welke anderszins by een eerlyk onderzoek deezer boeken vervallen moet.
LIL



III.
VERHANDELING. '*
WAAROM WORDT AAN JEZUS CHRISTUS, EN B YZONDERLYK AAN Z7NEN DOOD , DE GENADE EN DE ZAL I GHEID, ALS EENUITWERKING, TOEGESCHREEVEN?
D ê béfpïegeling over de hier voorgefteïde Vraage moet eigenlyk begonnen worden met het onderZoek, wat men, volgens de natuur des menfehen en volgens zuivere denkbeelden van God en. zyne ei? genfehappeh, door Vérzoènmg en Zaligmaakj'ng der menfehen verftaan' móete. Uit welk onderzoek wel haast zal blyken, dat zy in God geene byzonr dere daad Qactus') van kwytfcheldinge of ontheffingè der ftraffe onderftelt; dat God geenszins befchouwd moet worden als Regter, welke de menfehen vryr fpreekt, enz. maar dat de gantfche zaak alleenlyk byden mensch te huis behoort; datdemensch, zodra hy ophoudt een zondaar te zyn , en waarlyk deugdzaam begint te leeven, juist daardoor begint vry te worden van de ftraffe ; en dat zyne ftraffe, dat is de
4d-



zy onzer Zaligheid.
0
onheilen, welken hy zig door zyne zonden op den hals haalde, vermindert en zeldzaamer wordt, in die zelfde evenredigheid, in welke zyne deugd toe* neemt en zyne zondige hebbelykheid afneemt; zodat geen mensch hier op aarde geheel en al zalvryzyn van de ftraffe, omdat hy niet geheel en al ophoudt te zondigen: en dat derha'ven onze ZaligmaaUng bellaat in de bewustheid onzer Verbcteringe en in het verblydende vooruitzigt, dat hoe meer wy ons verbeteren, hoe meer wy het Gode mogelyk maaken, om ons de goede gevolgen der deugd als eene zaligheid en de tekenen van zyn welbehaagen te fchenken, en — dat wel het gewigrigfte is — dat naar maate onze zedelyke toeftand verbetert, ook die zalige gerustheid wegens ons lot in de andere iveereld,
gegronder, vaster en gevoeliger zal worden Dan,
daar dat tot het (tuk der Regivaardigmaakinge byzonderlyk behoort , zal ik hier alle deeze bedenkingen voorbygaan, ■— welken zekerlyk , werden ze algemeen door de weereld aangenomen, een ongelyk grooter yver in de Godzalig, heid onder de Christenen zouden te wege brengen* — Ik bepaale my nu tot dit volgende:
Dat de eer/ie grond van onze Verzoeninge
en Genade, ten tnin/len wat den tyd
aangaat, die van onze Verzoeninge — onze Verbetering is.
D
DiC



5p; Hoe J. C. Daod de Oorzaak
Dit is althans eene onloochenbaar? gmnddellingc: want ik hoope niet, dat eenig leeraar der Kerke zal dur • venbevveaen,datdemensch zonder verbetering kan zalig gemaakt worden. Of nu deeze Verbeteringe deeenigfteweg zy ,dan of ter verbeteringe van den mensch noch hetplaatsbekleedend lyden eens Middelaars daarby moet komen — eer God kan of wil zajigmaaken — ofdaaitoe bewoogen wordt?—-deeze vraag behoort niet tot ons tegenwoordig onderwerp.
Ik behoeve thands niets meer, dan deeze eerde gronddelling, om myne befpiegeling daarop te bouwen. Zal de Zaligmaaking mogclyk zyn voor den mensch, dan moet hy ook verbeterd worden. Hy moet zegge ik — i) want alle ftraffen zyn werkingen der zonde. Maar nu de draf heeft zo lang plaats als de zonde, dewyl het uitwerkfel niet kan ophouden, zo lang ^e oorzaak voortgaat met werken. 2) Dewyl God zelfs ten beden des geheelals deeze fchikking gemaakt, dit eeuwig verband tusfchen de zonde en haarc gevolgen gedeld heeft, en daarom van deeze fchikking niet kan afwyken,w,il hy anderszins zyn eigen werk niet zelfs voor berispelyk of verbeteriyk verklaaren. jODewvl Goci >als ecn heiligGod,geen welgevallen kan hebben aan zondaaren, dat is, aan de zonde, en dat hetderhalven Godsladerlyk is te beweeren, dat er Zaligmaakirg zyn kan zon«kr Verbeteringe. — Is nu deeze Verbetering de
grond,



zy onzer Zaligheid. 5Ï
'grond, oorzaak, voorwaarde, noodwendig voorvereischte — noem het zo ge wilt, want wy twiften over geene woorden — van onze Zaligmaakinge 5 dan is ook hy, welke de grond, oorzaak enz. van onze verbetering is, ook de grond, oorzaak enz.vr.r < nze ZaligmaaUngcsoerzoctrngccn Zaligheid. Wanueer nu B de opmak is van C en A de oorzaak van B dan is A ook de oorzaak van C. Dit is de grond myner befpiegelinge, welke ik hier verder zal ontvouwen. Uit deeze . eerfte grondftellinge leide ik dan deeze tweede af:
Jezus Chriftus — en hyzonderlyk zyn docd, is de grond, de oorzaak, V middel — van onze Verbeteringe — derhahenis ook Jezus Chriftus de grond, de oorzaak en het middel onzer Verzoeninge, Genade tn Zalig» fjeid.
Deeze denkbeelden zullen wy ontvouwen, en de kennisfe der waarheid zo wel als de overtuiging daarvan van ftap tot ftap — nader komen.
i) Jezus Christus heeft den grondflag gelegd tot 's menfehen verbetering. Hoe?-a) Door de onderrigtingm, welken hy zynen tydgenooten in eigen perfion heeft medegedeeld, en na zynen dood door zyne Leerlingen door degantfche weereld heeft haten verbreiden en verkondigen. En wat behelsden deeze
P 3 OU-



53
Hoe J. C. Dood de Oorzaak
onderrigtingen ? In alle de redenen van Jezus by de Evangeliden, zie ik met den eerden opflag van 't oog niets anders dan zeclelyke onderrigtingen; die allen op het geboi? der Liefde uitkomen. Maar by een nader en aanhoudend onderzoek zie ik driebyzonderheden van dit onderwy?. De eerfte byzonder. heid: dat Jezus het toenmaalig begrip van Godsdienst veranderd, ja een geheel ander in deszeifsplaatse gefield heeft. Alle menfehen fielden toen den Godsdienst in zekere byzondere verrigtingen , die God uitwendig tot een onmiddelhk voorwerphadden: Tempels, Feeftdagen, Gebeden, Vallen, Offerhanden , Reinigingen , Geloften enz. Deeze dingen waren by alle volken de heiligde. Hy die vroom wilde fchynen, nam dit alles met de ftrengde naauwgezetheid waar. Dit noemde men Qqdsdiensr, Men meende alzo iets te doen, het welk der Godheid aangenaam was en vergenoeging kon geeven. Men hieldt deezen dienst cener beloor.irge waardig. Men vleidde zig, dat men in het ftrikt Waarneemcn van deezen dienst, regtvaardig en godzalig
werdt. De bewustheid deezer vvaarnccmin^e ftelde den mensch gerust. Men hieldt ze voor het middel om Gods goedkeuring te verwerven, en van de middelen zyner genade en allen godlyken zegen verzekerd te zyn. Op de bewustheid van dergelyke Regtvaardigheid (S««i«r»m), maakte men'aanfpraak op alle bekende godlyke beloften, en men geloofde, daardoor een kind van God te worden, 't welk alle



zy tazer Zaligheid. 53
jnogelyke geluk van God verwagten kon. Hierby kende men ook wel de pligten van liefde en deburgerlyke deugden; maar zy maakten, naar hunne gedagten, geen deel uit van den Godsdienst, noch behoorden tot de eerbied, die men Gode verfchuldigd is. Daarom hielden de Jooden ze voor de kleinegeboden, en hunne zogenaamde Godsdienstigheid hunne offerhanden, gebeden, vallen, enz. voor de groote geboden. Zy meenden dat wie deeze grooie geboden onderhieldt, ligtlyk vergeevinge erlangde voor de overtreedinge der kleinen. Zy veroorloofden zig daarom eerder allerleic ongeregtigheid tegen den naaften, dan de verbreeking eener gelofte of van een vallen. Ja men hieldt het daarvoor ,dat een uit de kleine gebodeh,by voorb.de liefdevoor ieder groot gebod,b. v. vanhetvieren van den fabbat, des noods," wyken moest. Dit was een hoofdoorzaak van't verderf der toeninaalige menfehen — gelyk ze dit in onze dagen, helaas! wederom geworden is, pa dat men in de Kerk begonnen heeft ons een famenftel op te dringen, waarin behalven eene menigte van ongelooflyke dingen, welker geloof nogtans van ons geê'ischt wordt, alle Godsvrugt als een byzondere dienst ter eere van de Godheid; — niet, als een natuurlyke weg ter eigene Gelukzaligheid, — wordt voorgefteld. Jezus Christus kwam daarom in de weereld, om dit verval te ftuiten, dit bygeloof te verdryven, gezonde begrippen wegens de Godheid voor te (tellen, en met de verlichtinge der D 3 men-



S4- Hoe J. C. Dood de Oorzaak
te ^ &z verbetering en de branfhdj des harten te bevorderen. „ Gy hebt , zégt hy.
vaifche begrippen van G,>dz,!ighd I en vroomvh.'H, de eerbied, die men G.de bewvzen ? m°er- 9%^n , gebeden , tempels , va=„ten, maaken de Godzaligheid niet uit; veel >, mnder zyn zy (;««..«,,) vróoihbeïd. en het aller »i jAföft(fc*£*k tf) welbehnugeïyke vroóÜbeé „ ?n ';t algeméén be'ïtaat de Godzaligheid en vroomheid nfet in verrigtingen, die men ter eere van „ God dojt, om hun te dienen, maar in gevoe*> lens, in daadén, die men uit aanmerkinge vanzig zdven heeft en verrigt ; dat is, waardoor men Z'S' volgens Gods oogmerken , tot een gelukza9, b'g en vergenoegd mensch maakt. De Gods») vrugt is de weg ten leeven (>„) tèr Gelukzalig. „ heid. Het gene damoe behoort, eischt God met voor zig. Want dit is Gods werk (,,y„ tot het welk te verrigten Hy my öóK gezonden » heeft, opdat de menfehen zouden gelukkig vvori dün' Zv die aan deeze werken deel nêemen, heb„ ben GoJ aangenomen, zyn alzo Gode gelyk, zyn ,, kinderen van God. Dus moet gy juist die kleine „ geboden \Matib. V.f) tot de grontftcn maaken ,? indien ^ my"e leerlingen zyn wilt. Onder deeze 9, zo genaamde groote geboden zyn ook wel eetfl,v'ge goeie (als b. y. het gebed) maar zy maaken 9', de waare Godzaligheid niet uit. Zy zyn het mid*? ¥' iet het einde' n°ch minder de zaak zelve h De «raare Godsvrugt is Liefde. Wie liefde heeft,
dat



&j onzer Zaligheid.
55
, dat is, wie volgens Gods begeerte daar in zyn i, genoegen en zaligheid vindt, dat hy tot heil zy" „ ner medemerfchen werkzaam is, en in zynen ftand „ het geluk der menfehen in 't algemeen of het geluk „ van byzondere perfoorien, vooral der genen die „ zyne naaften zyn , dat is, die met hem in een „land, in de zelfde plaatfc , in het zelfde huis „ woonen, zo veel in hem is, bevordert; met één „ woord, die door geregtigheid, eerlykheid, trou. „we, arbeidzaamheid, enz. een goed Regent»
Overheidsperfoon, Lceraar, Soldaat, Vader, Heer „ enz. is, en irtèn bedrog, geweld, vyandfehap S j, vervolging, luiheid, ydelheid , enz. fchuw-t, en 5, de zonden , waardoor zyne gelukzaligheid ver„ hinderd wordt, tegen gaat — wie Liefde heeft, „ die is alleen vroom, (?«*ns) — deeze is alleen „ de waare aanbidder van God — deeze alleen „ maakt zig Gode aangenaam, — deeze alleen is „ een kind — lieveling van God — deeze alleen „ kan voor God een gerust geweetcn hebben — „ deeze alleen heeft deel aan de beloften van God „ (7f«r« ixiyyitaéj) enz. Liefde is het grootfte ge„ bod, waarvoor alle het uiterlyke van den pleg-
tigen Godsdienst, desnoods, wyken moet. Lief» „ de is de -waare Godzaligheid. Deeze is dat
nieuwe gebod 't welk ik predike het
„ nieuwe denkbeeld van Godsvrugt , 't welk ik „ bekend nraake." En hieruit vloeit de izveede by' zonderheid van Jezus onderwys voort: "t. vv. de byD 4 zon-



ge
Hoe J. C. Dood de Oorzaak
zondere verpligting tot algemeene mcnfchenliefde doof de vernietiging van het Joodfche ParücularUmus, of door wegneeminge van den muur des affcheidfels tusfchen Jooden en Heidenen. De oude eenvoudige vroomen eerbied voor deGodheidvande Patriarchen onder het Oude Tertament, welke in alle de fchriften der Profeeten te vinden is, was ook de zyne, Matth. V. de oude Wet der Natuur, der Rede, en indien men zo wil — der Openbaaringe — doch welke van de >tm'Hyu^ van den flaaffchengodsdienst derJooden,van den lands-godsdienst geheel verfchik,en door deezen in vergetelheid en veragtinge gebragt was. Dewyl nu deeze lands-godsdienst ren deele uit zyne eigen natuure(het waren flegts beelden en fchaduwen van enkele deelen der zedelyke waare eerbied voor God) ten deele door 't misbruik dat men daarvan maakte, de zedelyke verbetering van den mensch niet alleen niet bevorderde ,.maar by demeeftenzelfs zozeertegenhieldt,datzy,gelykge zegd isde waare Godsvrugt der Liefde middel erwyl niet agtten en daarenboven de grond was van onbepaalden haac tegen alle andere volken; wilde Jezus deezen landsgodsdienst, die zo ftrydig was tegè.q zyne voofnaamrte Grondftelling van Liefde, geheel en al affchaffen , en htt oude, waare, eigenlyke Uhiversalimus of de algemeene Godsvrugt wederom in de weereld invoeren , en alzo alle volken te rug brengen tot eenigheid van beginfelen en gevoelens,



zy onzer Zaligheid. 57
lens, (hilnt *nvttx1*() en de uitwendige eerbied voor den Allerhqogften algemeen maaken. Dit deedt hy met aile de orozigtighéid , welke een verftandig Hervormer nqodig heeft In den beginne dulde hy , in zyne Natie zo veele vooroordeelen, als gefchie- . den kon. Hy verfchoonde hunne bygeloovigheid, zo veel zulks mogelyk was. Hy zeide het niet ten eerden , dat zelfs Mozes vallen moest, wanneer een beter Godsdienst zoude doorgezet worden. Hy gaf egter, zo dikwyls daartoe gelegenheid was, genoeg te kennen, welke zyne oogmerken waren. Hy leerde zyne leerlingen in ftilte, dat hy de Messi :s was, dat is die een einde zoude maaken van het Joodfche Parlicularismus of den afgezonderden Godsdienst der Jooden. Ie rem. XXXI. 31. enz. hen beveelende, na zynen dood, wanneer de zaak tot rypheid zoude gekomen zyn , in het openbaar te prediken , het geene hy hun thans in het verborgen leerde. In het vervolg fpreekt hy er ook duidelyker van tot het volk,vermaant hen rrer.lyk, dat zy zig door hunne leeraars in de d vaah'nge niet moeiten laatcn te onder houden, yyerde tegen de verfhafdheid aan het uitwendige, verbrak openlyk den Sabbat en het vallen, en predikte ten laatften den nabyzynden ondergang des Tempels. — Men leeze het gene d- Heer Semlcr ter wederlegging? van eenen Ongenaandm enz. daarover by een gebragt heeft, en men zal vinden: 1) dat de vernietiging des Joodendoms ook tot het plan van Jezus D 5 be



J>8 'Hoe y. C. Dood de Oorzaak
behoorde; 2) dat de Profeeten dit plan reeds lang voorfpeld en, hoe zal ik zeggen? vermoed of gfe; profeteerd hadden; 3) dat alle Joodfche Leeraars voor en na Christus dit voor het werk van den Messias gehouden hebben. - En alzo lei Jezus door zyn ondervvys den grond ter betere vorminge van het menfchlyk geflagt. Hierby komt de derde by zonderheid van zyn ondervvys: dat hy de menfehen ter onderhoudinge zyner leere niet door aardfehè voordeelen en vo^rregten boven andere volken, maar door beloften eener in alle eeuwigheid vrugtbaare Liefde tot God opwekte. Hy bouwde zynen Godsdienst op de onfterflykheid der ziele en op belooningen, die God in een ander leeven zal uitdee!en. Dit groote drangmiddel, het welk de eigenlyke inwendige zedelyke kragt ten goede is, was toen wel reeds bekend, maar noch by Jooden noch by Heidenen als een algemeen en zeker lecrfluk aangenomen. Deeze leer, welke te vooren alleenlyk in de Schooien van eenige groote Mannen gehoord was, verfpreidde Jezus tot in de hutten der geringften onder den volke. En indien zin „ zegt Paulus: „ dat Hy een onverderflyk leeven „ heeft aan het licht gebragt/" Wanneer daarom de Apoftelen van het aanneemen en volgen van Jezus leere fpreeken, en dit Gelooven noemen, dan bedoelen zy zomwylen byzonderlyk de aanneeminge deezer - kragt cn troostvolle hoofdleeringe; zodat geloof dikwyls zoveel is, als hoop op de vergelding



zy onze?' Zaligheid, 59
ding der deugd in de eeuwigheid. Zo gebruikt Joannes dit woord, wanneer hy zegt: bet geloof is de overwinning, dat de weereld overwint; gelylc ook Paulus in het elfde hÖöfdflsttk aan de Hebreen. Alwie nu nog tegenwoordig de Leer van Jezus aanneemt, zig door Jezus op den regten weg laat brengen, en het gebod der liefde , gederkt door de hoope eenes eeuwigen leevens, aanneemt en onderhoudt, deezen heeft Jezus verbeterd.
Maar verder. Jezus heef: ook de verbetering
der menfehen gegrond b) op zyn voorbeeld. Men weet wel, wat voorbeelden in de weereld te wege brengen. Men roept genoeg uit, dat voorbeelden beter en vrugtbaarer zyn, meer opbeuren en roeren dan alle befpiegelingen. En wil men her dan den goeden God kwaalyk afneemen, dat hy der weereld het fchoonfte, zuiverde, volmaakde voorbeeld van deugd, in Jezus Christus en zyne gefch'iëderiisfën heeft voor oogen gedeld? Zou dit een veel te gering , te nie's waardig oogmerk zyn, dan dar het naast een veel verhevener —- naast het plaatsbëkleë» dend lyden, zou kunnen gevoegd worden? Dan hieraan zullen wy zig heesch laaten fehreeuwen afle zodanige Godgeleerden,die zig niet ontzien,om zig, als't ware, voor Ceremoniemeesters van God , op te werpen, en den alwyzen God voor te fchryven , wat hy al of niet dóen moet of kan, wat al of niet gevoegelyk is enz. Binnen vyftig paren zyn zy geheel en al -—
ver-



Hot J. C. Doodde Oorzaak
vergeeten, en geen mensch gelooft hen dan meer. Laat ons ondertusfehen een nuttig gebruik maaken van 't gene, zy ons als bywerk overlaater. Jezus was het heerlykfte voorbeeia van deugd,
het groote daartoe van God gefchikte patroon
van oorfpronglyke mensch heid, moest hy zyn.
En Jezus, dunkt my, heeft door zyn voorbeeldig keven, ter verbeteringe der menfehen (men moge dit als zinnelyk ondervvys, of als opwekkingen drangmiddel befchouwen) meer uitgevoerd, dan alle zyne voorgangers en navolgers te famen. Ook hierin was hy de eenigfte in zyn foort; het welk hy ook reeds als Leeraar was. Deeze aanmerking zal voor ons in 't vervolg van gewigt zyn, wanneer wy zekere bcnaamingen en gezegden der Schriftuure, waarmede zy van Christus fpréekt, zullen onderzoeken. Ook dit verdient aangemerkt te worden , dat zodanig een voorbeeld ten tyde van Jezus des te noodzaaklyker was, omdat het der zedenleere aan zulke zinnelyke onderfreuningen mangelde ; en daar zelfs onder alle de helden der volks-géfchiédenisfen (ik bedoele die des ouden Testaments) geen een zo wezenlyk onbevlekt en onberispelyk van ge. drag was, dat hy zeggen koude:Wie gelukkig zyn wil, volge my naar ! —
Om voort te gaan: Jezus lei den grondflag tot de verbetering der menfehen c) door óe geloofsbrieven, welken hy der weereld van zyne leer heeft voorge-



zy onzer Zaligheld.
6»
|ëT€gdïw«-rt zonder middelen van overtuiging kon Jezus Tee/geene beftendige navolgers hebben. - Ik behoeve my by dit ftukniet langen op te houden: dewyl ik deszelfs byzondere deelen elders uitvoerig zal behandelen. Tot deeze geloofsbrieven behooren drie
dokken : de Inhoud zyner leere , die in allen
deelè overcenkomftig is met de reden, gefchiktvoor alle menfehen, en uit zig zelve zaligmaakende,—zyn Voorbeeld, dat is de gezette naauwkeurigheid „ waarmede hy zelfs alles deedt, wat by anderen predikte; en het Einde zyner gefchiedenisfen. Ik
noem'deezen de algemecufi geloofsbrieven, die ten allen tyde voldoende zyn, ert onderfcheïde ze van de byzondere geloofsbrieven, welken ten plaatslyken behoeve zynes tyds en zyner eerfte leerlingen gefchikt waren. Tot de laatften, die byna alleen voor de Jooden waren, reker.e ik de te vooren genoemde
wonderen en voorzeggingen. Maar van dit alles 1
fpreeke ik op een anderen tyd breedvoeriger; en keere nu tot onze hoofdzaak te rug.
Jezus Christus gaf aan de verbetering der menfehen kragt d) door zyn Lyden en door zynen Dood. Hier was alles, wat ik tot nog toe gezegd nebbe»» afe in zyn middenpunt veré'enigd : Onderrigting voorbeeld overtuiging drangraiddel en verpiig-
ting: Alles zo klaar, zo fterk werkend , zo
hartroerend dat men kan zeggen, God heeft
hier opzetlyk de uitmuntendfte tooneelen toegefteld,
wet



02 Me J. C. Dood de Oorzaak
welken 's menfehen geest kan bevatten. . ;
Ik hebbe lang gewenscht, dat eenmaal een digtvermogen, uitmuntende zo wel in oordeel- als uitlegkunde, de lydensgefchiedenis volgens de waarheid (niet volgens de fpeelingen van verbeeldingskragt in eenen Kiopftock) mogt bearbeiden, en ieder tooneel derzelve in den fmaak van Raphaèï uitvoerenden dan — dat aan iederen oort des Christendon^ éénmaal jaarlyks een algemeene gemeenfehap \eommunie-] gehouden werdt, zo iets,oP de wyzeder eerfte Christenen: en dat alleenlyk daar— anders in een geheel jaar niet, opdat «leszelfs indrukfelen niet
door gewoonte zouden verzwakken dit fchilde-
ry vertoond werdt. Goede God.' welke wonderen
zou dit uitvoeren! daar is 0 meer zinne-
lyk onderwys in , dan alle de folianten der zedenmeesteren ons kunnen geeven. Daar is het einde van de gefchiedenis der deugd, alwaar zy zig nog eenmaal in haaren vollen luister vertoom, alwaar zy haaren zwaarften ftryd aantreft, fteeds hooier fteigt, en eindelyk een zege behaalt, welke hemel en aarde tot in eeuwigheid zullen verheerlyken Daar wordt de gantfche fomme van Jezus geboden zynen leerlingen nog eenmaal voor oogen gefteld Daar word de liefde _ die Jezus te rug bragt* op de weereld - in haare gamfche fchomihefd zrgtbaar. Daar worden alle de vraagen der fchriftgelecrden opgelost: wat moet ik doen om zalig te worden? welk is het grootfte gebod? wat is vroomheid?



zy onzer Zaligheid.
heid? wat is deugd? waardoor kan ik van Godvergeldingen en zyne goedkeuring erlangen ? welke is de weg ten leeven? „ Leef, verdraag, fterf, ge-
„ lyk Jezus ftierf! Liefde tot in den dood;"
Ddarzyn a) Voorbeelden van geduld, gelaaten-
heid , genoorzaamheid , zagtmoedighcid , ftandvas-
tigheid, verzoenelykheid voorbeelden van al
wat grootheid van ziel cn goedheid van hart genaamd mag worden. Daar is?) Overtuiging voor eenen iegelyk, die de waarheid opregtlyk zoekt- Daar is het bloed eenes Martelaars, die, van welke zyde men hem ook bcfehouwe, zyns gelyken niet heeft. Geene fchyn van dweepery,van geestdryvery, van gemaakte Stoïfche heldhaftigheid. Een wys, verlicht man, wiens oogmeiken hem boven allen vermoeden van zelfsbedrog verheffen. Een man, die met zulke fchanderheid en beleid een plan van hervorminge in den Godsdienst en in de zeden ontwerpt, hoedanig nog geen flerveling bedagt hadt: het welk hy met zo veel omzigtigheid van ftap tot ftap ontvouwt: waarin hy alle toevallen zo naauwkeurig voorziet, en waarvan hy het einde zo zeker voorweet, dat hy zelfs zynen dood te vooren aan zyne vrienden aankondigde: tot den welken hy zig zo wyslyk voorbereidt , en waartoe hy zo meesterlyk weet aanleiding te geeven (*), zo
dat
t (•) Ik bedoéle hier Ufionderiyk zyne piegtiae intrecde binnen Jerufalem.



fH r°i 7> C- Dood de Oorzaak
dat nien ziet dat het geen onbezonnen geesr-
dryvery, maar een bedaard, vastlyk beflooten,heldhaftig voorneemen is, om der weereld te toonen , dat het hem ernst en om de waarheid te • doen is. Hy wildé zyne leer met zyn bloed verzegelen. En dit deedt hy met zulk eene waare grootheid van ziel , die by alle navolgende Martelsaren niets gelyks heeft. En wat kon hem tot dit alles beweegen? Zegt, gy onzydige vrienden der waarheid ! of in die omdandigheden , in de welken het eenvoudigde verhaal eenes leevensbefchryvers, die van alle vermoeden zelfs vanfamenfpanninge vry is, hem vertoont; zegt, of men by mogelykheid wel eenige andere dryfveer van dit al. lés in Jezus Christus kan vinden of uitdenken, dan even die zelfde Liefde, welke hy anderen predikte? Christus moet het volmaakt zuiverde , fchoonde en edelde hart gehad hebben, of allémenfchen zyn Duivels. Indien deeze mersch geen eer lyk man w?ie, zyn 'ergeene eerlyke menfehen. Indien deeze niet brandde van een alleropregtde begeerte , om der weereld een Jieil te bezorgen, waarvoor hem alle de navolgende gefla£feri zouden zégenen j en éénmaal voor Gods regterdoel hunnen dank betuigen — dan is 'er geer. Liefde in de weereld. D;.n is menfchenliefde, dan is Vaderlandsliefde , dan is verhevenheid van ziel, inbeelding en harsfenfcKmmen dan is alles niets anders dan gefpook van vervloekte geveinsd, heid. Dus is Jezus dood voor my 4) een eeuwig
on-



zy enzer Zaligheid.
«ntwistbaar gedenkteken der Liefde, dat my en alle leerlingen van Jezus tot de zuiverde wederliefde verpligt, dat de zonde in myne oogen haatelyk en de deugd onuitfpreekelyk beminnelyk maakt. —; „ Gy beste der menfehen 1 gy deedt zp veel voor „ my — gy offerde u geheel en al op aan de wen-
fchen van uwe zuivere hemelfche ziele, aan „ uwe wenfehen, cm my tot de waare godzaligheid „ in geest en waarheid op te leiden, myn hart met „ liefde tot myne broederen te vervullen, de deugd „ voor my beminnelyk te maaken, my van de dwaass, heid en de zonde af te trekken, my te overtui,, gen, dat de liefde alleen de waare Godzaligheid,— „ de weg tot Gods goedkeuring en de bron van
alle zaligheid is; en om my te verzekeren dat God aan „ allen, die de liefde bezitten, alle hunne zonden „ zonder offeranden vergeeft , en de eeuwige ge-
„ lukzaligheid toezegt. Daartoe, goede, edele
„ Menfchenvrienct! daartoe deedt gy, daartoe leedt
gy zo veel, daartoe gaaft gy uw leeven inde ban* „ den uwer vervolgeren tot de verfchrikkelykde fol„ teringen over. O! hoeveel ben ik daarvoor aan u „ verfchuldigd! welke dankbaarheid, welke liefde „ kan de grootheid uwer weldaaden evenaarsn?
Ach! zoude ik u de vreugde kurnen ont„ zeggen , on uwe liefderyke oogmerken ook „ aan my te vervullen, myn hart aan uwe leere toe ,. te wyden, uwe voorfchriften te volgen, en my „ te verheugen over de tutzigten, welken gymy K >, ge-



68 Hoe J. C. Dood de Oorzaak
„ geopend hebt? Aan uwe waarheid te twyfeleri', „ of uwe heilige onderrigtingen ongehoorzaam te' „ veragten, zoude waanwysheid zyn of het top» punt van ondeugendheid". Jezusdood, myne Broederen! is de fterkfte, de hartroerendfte verpligting tot deugd, het grootfte drangmiddel tot regtfchaa-
penheid voor een gevoelig harte. En zegt nu,
of het wel te verwonderen is, dat Jezus Apostelen! fpreekende van het heil, het welk de weereld aan hem te danken heeft, altyd eerst en Voornaamïyk van zynen dood. van zyn kruis, van zyn bloed gewag maaken, daar deeze beeltenisfen hun anderszins zo diep in het geheugen lagen? Moesten zy niet natuurlyk dit heil, deeze verlosfing der menfehen van bygeloof en zonde , deeze verlichting hunnes geestes, deeze heiligmaaking hunner harten , waardoor zy tot nieuwe fchepfelen , tot begenadigden en geliefden des Heeren gemaakt werden, - dit heil dikwyls aan hem zeiven, dikwyls aan zvne leere , maar wel het meest aan zynen'do d toefchryven? Was dit einde zyner gefchiedenis niet de kroon zynes leevens en het zegel zyner leere? En moesten niet deeze' tooneelen - gefield dat ze al de gewigtigften zyner gefchiedenisfen niet geweest waren — van zelfs de d:ephV indrukken in hunne zielen hebben nagelaaten? Mo st hunne ver!eddingskragt daar niet fteeds vol van zyn ? Moest niet alles wat daartoe maar ecnige aanleiding gaf _ iedere aanfehuuwinge van den Joodfchen Priester aan het altaar — deeze too
nee-



zy onzer Zaligheid. ^?
fieelen wederom in hitn verleevendigen? zodat de zo merkwaardige dood van hunnen vriend, juist eren dikwyls in hunne gefchrifcen vermeld wordt 4 als dezelve hun in de gedagten kwam. Ik laac ieder kenner van het menschlyk hart daarover oordeelen. Aïwie ooit by aandoenlyke voorvallen, vooral byhet fterven van eenen dierbaren vriend tegenwoordig was, zalmygekcrlyk gelyk geeven, en bevestigen moeten, dat dit overeenkomt met het gene hy zelfs ondervonden heeft. — Gencegzaame reden derhalven, waarom de Apostelen zo veel van Jezus dood fpreeken.
2) Maar Jezus lei niet toevallig den grondflag ter onzer verbeteringe; maar hy moest zulks doen. Dit is het tweede {hik, dat ik thands, byzondcrlyk orrt der wankelende leezeren wille , zal aandringen en verklaaven. De verbetering der menfehen was Gods oogmerk, ■ het einde der zendinge van Jezus en van alle die genen, welken voor of na hem de weereld verlicht hebben — het doel van zyn leeven. lyden en fteiven. Laat ons de Schriften hooren. Het eerfte, dat den Engel van gewigt fcheen, om als een der oogmerken zyner zendinge te mei- [ den, was dit: «■«>«< lc» a«o» b'»]w kxo 7«, a^xpim hy zal zyn volk redden uit hunne verdorvenheid. Mat th. I. it. •<•« ahov, welke zyn volk zal regt er cru dat is : door onderigtingen hunne harten b/ftieren, Matth. II. 6.; want Christus zegt zelfs, Joann XVIII. ik heerfche door de waarheid. Eu is het E 2 ftnn



Boe J. C. Dood de Oorzaak
fibamrt [Bekeert »,] Matth. III. 2. het welk als de voornaamfte inhoud van Joannes en Jezus predikinge wordt opgegeven, geen bewys genoeg, dat de verbetering en de volmaaking der menfehen het oogmerk van Jezus zendinge is ? Zegt Joannes de Dooper dit niet onder zyne gelykenisfen, Matth. III. 12: hy zal zyne tarwe inde fchuure verzamelen* Is niet de Item uit den Hemel, Matth. III. 17.
t5"" ivicw*, [deeze is myn Zoon — door
den welken ik myn welbehaagen bekend maake ,-j het welk anders met ™r„, iKtvfr, Matth. XVII. y> deezen zult gy hooren, verwisfeld wordt; is niet deeze ft em de plegtige verklaaring van dit oogmerk? Geeven niet de woorden by Mattheus IV. \6even dit zelfde oogmerk met de woorden van den Profeet te kennen: A«at u r%txu f»Js<p*s ftty*,[een volk dat in duifternisfe gezeten is , zal een groot licht zien;] en verklaart hy dezelven niet door de woorden van het volgende vers:«™ ™« ty»t, iVm* x»^»-™,, [toen begon Jezus te leer en ?~] En wie kan de allerduidelykfle bewyzen, welke daarvoor in de zo genaamde Bergpredikatie zyn, ontkennen? Reeds in den beginne wordt de deugd als de oorfpronglyke bron van zaligheid, als het middel ter verkryginge van Gods genade en welbehaagen opgegeven, en daarna wordt uitdrukkelyk verklaard, dat het oogmerk van Jezus komst was de weereld te verlichten en te verbeteren. „ Hiertoe, zyt gy gefield", zegt hy tot zyne leerlingen, Matth. V. ij., „ ifm 5r«
r»-



zy onzer Zaligheid. &
„ Têixxr, vs 14. ToQac —— [gy zy t het zout —
„ het licht], En gelooft nier.", dus vaart hy
voort vs 17, „ dat ik gekomen ben om alle eerbied „ voor God (lop», hy zegt niet «,«•» «57»», hy fpreekt, „ gelyk het vervolg aantoont, van de zedelyke gods„ vrugt) te vernietigen, en mynen leerlingen een ,, toomloos leeven te bezorgen in het opvolgen „ hunner driften. Neen, zulk een Mesfias ben ik „ niet. Daartoe ben ik niet gekomen." (het x*tx*mr van vs 18 het vernietigen,affchaffen [ontbinden in onze N. V.] wordt in het 19 vs verklaard door MWativ heren enz.) ,, maar ik ben gekomen, om „ dat werk nog veel fterker aan te dringen, in te ,, fcherpen en uit te breiden " (Dit is de betekenis van wAxfaj-ai, het welk blykt uit de vergelykinge met het Hebreeuwfche gamar,e.t\\\\t het gebruik der fpraake zelfs , want zo dikwyls van deeze zedelyke Godsvrugt gefproken wordt, vinden wy dit woord gebezigd: B. v. Kol. I: 25. 7rXnp»o-*i a«-/o>S;ov >-en op eene andere plaatfe wETXrf*r.!»<e< r» Uayytxni 'u^v rctti\nu fti%pi t«« Mvfixtv; en eindelyk omdat daarvoor invs. 19. integenoverflellingen van wf.ontbinden
»— gefield wordt ■nrsuKJ-r.x.xi door voorbeeld
, en onderwys uitbreiden en aanneemelyk maaken.) — Doch waartoe haa"e ik alle deeze fchriftuurplaatfen by? Men leeze haar flegts van bladzyde tot bladzyde, en men zal overal naast de uitdrukkelyke getuïgenisfen, dat de zedelyke verbetering Jezus oogmerk was, niets anders vinden dan derzelverbeE s krag-



1o
Hot J. C. Dood de Oorzaak
kragtiging door de daad zelve. Maar heeft ook
dit misfchien alleenlyk plaats in de Euangelisten , dewyl deezen het leeven van Jezus, als eenen openbaaren Leeraar , befchreeven , en daardoor geene gevoegelyke gelegenheid hadden, om ook van de andere oogmerken van Jezus te fpreeken? — Zon. derlinge vraag! — Wanneer het lyden van Jezus in onze plaatfe de hoofdzaak is, dan moet het immers niet geheel zyn verzweegen. Maar hoe noemt gy het? Is cr zo iets in de woorden ièoviaftm ®tov [ziet het LamGids Joa n I 36.] ? — Koe? Is dit uwe eenigfte plaats, welke gy tegen een gantsch leger vanklaare gctuigenisfcn kunt nellen ? Nu — wat berekent dan eigenlyk deeze plaats ? 'Af»tS$fv het hemelsch Lam is ongetwyfeld Christus, die zig zo geduldig voor de menfehen, cn aan zynen wen.sch om hen te verlichten cn te verbeteren, opofferde. En wat wordt 'er vervolgens van deezen zagtzinnigen lydzaamen man, die zig voor de weereld facrifecrde, opofferde, gezegd? *»;i«*T*^i\**^»»y**t}iy_aeemi ede zonden der weereld weg,— hy bevrydde de weereld van de aanfteekende ziekte des bygeloofs en der zonde — volgens de egtc vcrklaaring van Mattheus (VIII: i?.) welke ik verzoeke, dat myne Jcezers gelieven op te liaan. — Waarlyk er 'moet toch eindelyk in een ïegelyk onbevpöroprde: ld ]eezer eenzeker gevoel van de waarheid ontftaan, wanneer hy met eigen oogen zet, dat de plaatfen, welken de verbetering der menfehen als een oogmerk
van



zy onzer Zaligheid.
7'
.van Jezus zendinge befchryven, i) zomenigvaidig zyn, en 2) het gene, waartoe ik ze bybrenge, met klaare en ronde woorden zeggen, en dat in tegendeel de plaatfen , die anderen voor een ander oogmerk — voor een plaatsbekleedend lyden bybrengen, 1) zo zeldzaam zyn , en 2) het gene zy zeggen moeten, nooit uitdrnkkelyk zeggen, maar door eene geheel gedwongen gevolgtrekkinge genoodzaakt worden te zeggen Maar wy zullen zien, of niet misfehien de Apostelen, welken met de befchry ving van Jezus leeraaramt niets meer te doen hebben , van die verbetering in bst geheel zwygen, of altands fpaarzaamer fpreeken? Hier, dunkt my, zal het gaan gelyk by de Euangelisten. Laat ons een aanvang maaken met een der voornaamfle plaatfen, in den brief aan de Romeinen Hoofdft. VIII. Paulus fpreekt in het voorgaande hoofdftuk van den elendigen toeltand eenes Joods, welke in zyne Levitifche wet byna niets vondt van zedelyke onderfteunnende kragt, om de magt der zonde te overwinnen en van haare gevolgen ontflaagen te worden t«a«<iyu at^ums, [ik elendig mensch] laat hy zulken Jood zeggen, t«»«sjumt«i [wiezal my verlos/en] —en hy antwoordt vs. 25. Gode zy dank! ik ben vry yan dit aan de zonde verflaafd leeven, door de kragt van den ( odsJienst, waaraan ik myn hart toege wyd hebbe (jout want hoezeer myn lighaam(f)
my
(.t) Hy :iet 01 de Hefr. denis.
E 4



72 Hoe J. C. Bood Je Oorzaak
my nog overblyffelen van voorgaande elende toont, myn ziel is egter vry. Want ik ben nu gelyk alle Christenen ,die niet *«»■« r«^.« naar 't vleeschwandelen; («-«£? vlecsch is ook hier zo wel als 7cw« IV i. delighaamlyke zinnelyke Godsdienst, niet alleen alzo genaamd, omdat alles in plegtigheden beftondt en zinnelyk was, maar wel byzonderlyk, omdat de wet het lighaam der menfehen als in flaaverny hieldt. Want eerst moest de mensch zig een fuik van zyn vleesch laaten wegfnyden , en dan was 'er al zyn leeven geen einde aan wasfehen,vasten,onthouden ; en hywasonrein, zodra hy het minste misdaan hadt, en moest uit het leger gaan : zodra het der wet geliefde, moest hy zig
van zyne vrouw onthouden met één woord ,
het was een lighaamlyke flaverny in deneigenlyken zin. De mensch was geen meefter over zyn eigen lighaam, dewyl de wet het zelve byna altyd over hcerschte , en iederen flap voorfchreef, waarom ze ook genoemd wordt n/^t é.^sAsn ( fc. xvjww») [Ja wet (gebiedende) over myne leden.'] Het lighaam was voor hem als dood; waarom het genaamd wordt e«fi« Secmrcv [Aet lighaam des doods] Daarenboven was hy alle oogenbhkkcn in gevaar om in de zonde en in de ftraffe te vallen; waarom 'er gezegd wordt in» «>«êTi»?. onder de zanden Maar laat ons voortgaan) Nu ben ik, zegt hy verder Hoofd ft VIII, gelyk alle Christenen* welken niet meer naar den lighaamlyken Godsdienst leeven, maar door eene inwendige eerbied voor God gedreeven worden. (Die den uitwencigen mensch
laat



zy onzer Zaligheid. 73
laat, zo hy is; niets van fpyzen en byflaapen en dergèlyken voorfchryft, maar die alleenlyk de geest'yks werkzaamheden befliert en het hart veredelt) — ik hebbe geen k.-t**^*, geen banblixemen'derLevitifche wet meer te vreezen vs 2. Want de itftti mtvftitTot de wet des geest s welke die hartelyke eerbied werkt op den inwenJigen mensch, de wet der rede, welken jezus wederom bragt, deeze waare bron des leeven sC&v') en der gelukzaligheid, 1» KV?», die in Christus is, die in Jezus leere bevat is, tMv^un heeft my vry gemaakt, verlof! *vny.» •ê/ieêprix! x*i tod 5«v«t»u van de Levitifche wet, welke den mensch zo zeer in fchulden inwikkelde , en tot eenen elendigen flaaf maakce , dat hy voor zig zeiven dood ware en alleenlyk voor de wet leeven moede, welke alle oogenblikken aanfpraak op hem maakte, waardoor hy zynes leevens naauwlyks zeker ware; (dat»»p>s Wet ook hier^LevitischeWet betekent bewyst het voIgendcTKyajiJi/ïiST»».» u»««w « a.) wanc het gene deeze Levitische wet niet kon uitwerken , om den mensch naamiyk tot zyne oorfprong lyke voortreffelykheid, elders genaamd J«*i»«-b»», te rug te brengen, om hem inwendig te verbeterer!, gelukkig te maaken, hü — waartoe zy door het lighaam, dat is door haaren enkel lighaamlyken inhoud , te zwak was, dat deedt God; wanneer hy zynen zoon (den eerden zyner kinderen en lievelingen) zondt, en wei als zulk eenen arm zaligen Jood h ö^cmuun f»t*n «'^«pnat in de geiykheid des vleesch der zonden — althands wat E 5 het



?4 Hoe X C, Dood de Oorzaak
het uitwendige aangaat, dewyl zyn lighaamooJc aan de wet onderhevig was;, en hydeed zulks*.,^,^, voor de zonde, zelfsom deeze, zonden en fchulden wille, waarin de wet den mensch inwikkeldel,dewyl zyn oogmerkwas, om delighaamlyke Joodsche wetdoör een Jood af te fchaffen; enhy, ««»«p£(het welkErnesti te regt overzet destruxit vim peccati) verbrak de magt der zonde over het lighaam *^v» » — hy Melde de lighaamlyke wet buiten kragt (dewyl by deez' lighaamlyke wet r««p«5j door het invoeren van eene geestlyke wet, »?« *nvp«Tt;t vernietigde) vs 4. Op dar het Jus divvum of gelyk hier ftaat, ?<*«^« (fc. 5f« of^^Osr^o, i,.^F j het Godlyk regt in ons zyne volle kragt erlangen zoude ( het welk de Lands-godsdienst fteeds verhindert;) in ons, zegge ik, die het Joodendom verlaaten en het Christendom aangeromen hebben ; ^ x«7» r«P«* *tp,*«Ur» «xa* *<*7* *n*fix ntpmcclw xk vivere secundum iegtm carnalem) Want die nog voor het lighaam leefc , en meent, dat de godsdienst in lighaamlyke, uitwendige dingen beftaat, is en blyft een lighaarrJyk zinnelyk mensch, tot den welken de geestlyke vreugde, het onmjddelyk gevolg van innerlyke ver. betering , niet behoort. Maar die x«7« of het
gene het zelfde is, 1»nwftdlff leeft, die de wet der rede volgt , die zig inwendig verbetert (elders gezegt naar den inwendige» mensch x»7*7«» \ï* it 'fW'^dje houdt op een zinnelyk mensch te zyn,en word een.geestlyk mensch, dat is7* r*v»Mv^fe ff««',hyneemt
ces



zy onzer Zaligheid.
75
I geestlyk gevoel aan: zyn fmaak, zyne beginfèlen, Ikyae neigingen verheffen zig tot het onzigtba^re, enverfchaffen hem geneugtensdesgeefr.es. vs6. Want het gevoel en de fmaak eenes zinnelyken menfehen i welke naar den lighaamlyken godsdienst wandelt, gei lyk de Jooden, en die, wanneer hy offert,eet cn i drinkt enz., meent, dat hy alles gedaan heeft, wat de wet van hemeischt; blyft geheel en al een i elendig mensch: O*»^ ongeluk, elende, verlies van hec eigenlyke waaragtige leeven, het welk io ide vreede en ruste der ziele befraat) Maar de volmaaking des geestes door de wet des geestcs brengt het leeven voort, dat is, vergenoegdheid en rufle des ;gemoeds. — **» Qivlymw) hfim. Daarom vs 7. is dedenkwyze van zulken zinnelyken mensch tegen iGod, als eene looit van vyandfehap tegen Goa «xV"« •> dewyl hy Gods oogmerk, om den Tneasch, is 't rhogelyk, zalig en gelukkig te maaken wederftreeft en vernietigt. Want zulk een mensch is niet gefchikc om naar de wet de, geestes, naar 't gene cigenlyk den naam van Godsvrugt verdient , te leeven , en Big door dezelve te laaten volmaaken. vs 8. Zulke menfehen derhalven (die niet naar Gods gedagten wandelen , en zig zeiven alzo elendig maaken) die alleenlyk leeven naar de lighaamlyke wet, kunnen ook, hoe zeer gy Jooden zulks waant, Gods goedkeuring niet wegdraagen. enz.;
My-



76
Hoe J. C. Dood de Oorzaak
Myne Ieezers moogen nu met deeze begonnen verklaaring voortleezen; — zy zullen over het vervolg zo wel als over het voorgaande zevende hoofddeel een geheel nieuw licht verfpreid vinden — het welk Bahrdt zelfs, in zyne nieuwfte Openbaaringe, hoe veel hy over den brief van Paulus ook gedagt moge hebben, nog niet gezien heeft. Maar houdt, bidde ik, dit fteeds voor oogen, dat Paulus enkelyk van de wel der Jooden fpreekt; dat hy derbalven mets anders zegt dan: deeze wet kon den mensch noch beter noch gelukiger maaken. Maar God deedt het, en zon.it daartoe zynen Zoon. Derhalven was dit het oogmerk van Jezus zendinge.—
Een andere voornaame plaats. 2 Kor. V. —'■ Paulus vermaan: de broeders tot yver in de godzaligheid , en bidt hen op het ernftigfte, dat zy alzo zouden leeven, als niet alleen beftaan kon voor hun gewisfe, maar dat zy ook by de weereld de roem mogten erlangen van deugd en zuiverheid van zeden. En daartoe, dus gaat hy in 't 14 vs. voort, en daartoe dringt en dryft ons de liefde van Christus, dewelke door zynen dood zulk eenblykvan liefde gegeven heeft, dat wy ondankbaar en gevoelloos moeiten zyn, indien wy, als zyne leeringen > deeze verpligüngcn zynes doods tot deugd wilden uit het oog verliezen. Neen Broe.lers! «fi»«»7« %u1» — laat ons geduuiig dit oordeelen, laat ons dit tot eenen eerfteu grondflag leggen, irt 1, in fatf *»{]»>•



zy onzer Zaligheid. ff
dat wanneer één voor allen zig opofferde, om hen uit hunne bedorvenheid te redden, en hen tot goede , vroome, godzalige menschen te maaken, if* «' *«»7u — dat dan ook deeze allen wederom verpligt zyn voor eenen — voor zyne oogmerken en wenschen — zig op te offeren. (Want wanneer Jezus voor allen ftierf, is dit zo goed als of allen met hem geftorven waren: want daardoor zyn alle zyne leerlingen en aanhangers door hem tot het zelfde oogmerk verpligt;— tot het oogmerk, om de zonden te dooden, en de deugd te laaten leeven. — Wie ziet hier de woordfpeeiing niet?) Want juist daarom is Christus ten beften van allen geftorven , juist daarom heeft hy zig voor zyne — betere wet laaten ter dood brengen, opdat —!>*•'<£»vIIk — opdat diegenen , welken wel aan zynen lighaamlyken dood geen aandeel hebben, doch op eene geestlyke wyze voor hem, ter liefde van hem, als fterven, niet voor zig zeiven leeven, (_ftvy.Hi 't*nm £«n>) maar voor den edelen vriend hunner ziele, welke ten hunnen befte ftierf, maar ook ten hunnen befte wederom op gewekt werdt — Derbalven — hln Uxffdie nu een Christen is, k«i»h kIms, die is een nieuw fchep zei; is een nieuw gefchaapen (herbooren) mensch, ten minften behoort hy het te weezen. Het oude, de oude Joodsche wet en de gantsche oude verdorven fmaak wegens de waare liefde tot God is voorby. Dekin dsche jaareo der weereld zyn geëindigd De
mensch-



?8; tloe J. C. Dood de Oorzaak
menschheid heeft eene nieuwe gedaante aangenomen Deugd en Godzaligheid zyn op de aarde te rug gebragt. Bedenkt en overweegt dit!
Hoe een gezond veidand, in deezen famenhang, daarop vallen kan, dat juist in de woorden iP* «i i'*i9*»iï, dan zyn allen geftorven, een plaatsbekleedend lyden ligt opgefloeten, het welk God aan alle menfehen , die Jezus verdienden aangrypen, zal toerekenen , is voormy niet minder dan een raadzel; vooral omdat volgens het doorgaand gebruik der fprèake, fterven, met Christus (ierven, zo veel is, als tot gelyke oogmerken des doods verbonden zyn; gelyk,
b. V. GAL. II. J.0 , 20. iya yosf dia T« iepen rep» tfjrj
S«f«, %-ant ik ben der Wet geftorven: dat is, de waare godzaligheid verpligt my den Joodschen dienst af te derven, dat is: het gene God eigenlyk van my e>cht, verpligt my den Godsdienst oes Joodschen Irnds te laaten vaaren en daarvan afdand te doen. Xftf»<rvitrkvf»iii*i Ik ben metChristusgekruist. Chvistus werdt om zynen godsdienst wille vervolgd en eindelyk gekruist. Dit verbindt my tot gelyke oogmerk — tot gelyke offerande ■ in zo verre ik my voor zynen leerling uitgeeve. Ik ben alzo verfchuldigd niet meer voor my zeiven, dat is naar mynen eigen ouden fmaak, volgens myne geliefde opvattingen voor het Joodsche volk , te leeven , maar voor Christus ; of - het gecne even het zelfde is, ik moet Christus en zyne leere in my lakten leeven



zy onzer Zaligheid.
Venen werken.'«' h ïvt 5» i» <r«px« — en watikooknog uiterlyk zyn moge (want zekerlyk ben ik een Jood naar de geboorte en den vleesche of den lighaame) rfioet dit egter op den inwendigen mensch, op myn geloof geen invloed meer hebben. Ik moet thans naar den geest, in '/ gelove, geheel en al voor den Zoon, den geliefden Zoon van God leeven , welke my door zyne liefde, die hem bewoog zig tot heil myner ziele op te offeren, daartoe verpligt heeft. vs. 21. Neen, verre zy het van my, door verdere aankleevinge aan het Joodcndom, deeze weldaad van God (z«p»), welke hy der weereld door het invoeren van eene betere wet betoonde, te veragten. ziyeóhx, vcptu Smseiorut», want indien de Joodsche Wet inwendige goedheid en waarde in Gods oogen kon geeven, dan hadt de dood van Christus geene bedóelinge en was vergeefs — »*e,*, Zie daar Leezers ! het oogmerk van Jezus dood was derhalve het Joodcndom af te fchaffen, en die betere wet wélke den mensch volmaakt, te verzegelen.
Nog eene plaats: Tit. II. ir. Zy is verfchee nen , zy lieht allen menschen in de oogen (behalven deh aanhangeren vaH zekere famenftellen) Shv tfrtyrt, Gods groote weidaadigheid der Verlosfinge , waardoor hy ons van het Joodsche en Hcidenfche bygeloof bevrydde, — welke hy ons bewees vs 14 door Christus, die zig zei ven voor ons opofferde, — met welk oogmerk? 0* Any«xr«r«, ^
*"r,s knf-Mi °Pdac hy ons verlosfen zoude (een
groot



fo Moe J. C Dood de OorzaaK
groot losgeld! waarlyk hy bevryde ons door eea hoogen prys! een leeven vol moeite en vervolging,een fmertelyken en fmaadeiyken dood!) van allerlei onge regtigheid, en zig een volk ten eigendom reinigen, 't welk zig yverig toelegt op het betragten van goede werken, vs. ij. t*»t« **m> — van dit oogmerk, geliefde Titus, van dit eenige , waare, groote doelwit van Jezus leeven en dood, „ om de menschen „ braaf, vroom en gelukkig te maaken, " laat daarvan alle uwe predikingen vol zyn. — O myn lieve Paulus, zulk prediken is zekerlyk voor onze meeste predikers te vergeefsch. Wien moet het hart niet zeer doen by de gedagten.' dat eene waarheid , welke op iedere bladzyde van den Bybel voorkomt, veragc, en dat eene dwaaling, welke dezelve nergens leert, geleeraard, en den menfehen met onftuimige drift en onverdraagzaamheid wordt opgedrongen \
Maar nu —de door my opgegevene wyze, hoe Christus de oorzaak is van onze verzoeninge en zaligheid, naamlyk daardoor dat hy de verbetering en heiligmaaking der menschen op een vallen en goeden grond gebragt heeft, heb ik met klaare en uitdrukkëlyke woorden der Schriftuure bewcezen. JSTu zal het ook welhaast blyken, of de verklaaring van anderen ook plaats kan Jiebben , en even zo algemeen Jckriftmaatig zy.
Zo



zy onzer Zaligheid 81
1 z ° vee* blykt reeds t m klaarften,dat deeze tot hiertoe beweezen wyze der verlosfinge voldoende is, en dat wy derhaivennaar geene andere behoeven te zoeken-
Want wanneer Jezus de menschen verleterdhceT:, dan hebben zy ook geene ftraffen, dat is geene onheilen , voor zo verre de ftraffen tekenen zyn van Gods misnoegen, meer te vreezen, en de natuurlyke gevolgen der eerfte clasfe onder A vervallen van zeiven, en die onder K houden op ftraffen te zyn.
By gevolg kan de fchrift met regt zeggen: Jezus
;— zvne hier— het geloof in Jezus,' zyn dood
maakt ons tot kinderen, tot begenadigden (verlosten; van God — maakt ons za'ig, dewyl zyzeggen kan: Jezis, zyne leer , het geloof, zyn dood zyn gronden ter onzer verbeteringe Want die de riienlchen verheten, maakt hen (eo ipso~) daar door zelfs Gode aangenaam. Hy die hen vrymaakt van de zonde, maakt hen (eo ipso) daardoor zelfs vry van de gevolgen der zonde.
; Want met God verzoend te zyn, en vry te zyn van de zonde, is het zelfde; de liefde bedekt eere menigte van zonde, zegt Paulus. W.e de regtvaardfgheid doet, _ h rgtvaardig zegt Joannes Op dezelide wyze ipredcen ook de verlichte manw» onder het Oude Verbond, welken de wet der ^ reden



Sa Hoe J. C. Dood de Oorzaak enz.
reden tegen den godsdienst der Priefteren verdedigden» Wascht u, reinigt u , doet uwe booze werken weg van voor myne oogen, leert goed te doen — welaan komt en laat ons met eikanderen regten: al waren uwe zonden zo rood als bloed, zy zullen worden als fneeuw, al waren ze als fcharlaken, zy zullen worden als wolle (JES- i) — Dit was de Kettery tegen den lands godsdienst, om
welker wille Jesaïas ook vervolgd werdt! .
Zo de Godlooze zig bekeert van den weg zyner Godloosheid, dan zal hy leeven (Ezech. XVIII.)— Wilt gy neg honderd zulke plaatzen ? zodra gy ze van my eischt, zal ik ze u geeven. Maar gy in tegendeel kom te voorfchyn , en toon my in het gantsche Oude Teftament eene plaats , daar de ve rzoening aan den Middelaar , of aan het geloof aan zyne Perdienjlen verbonden wordt! — Ik zal u integendeel plaatsen geeven, zo veel gy begeert, plaatsen , alwaar onze Verlosfing met onze verbetering als uitwerksel met deszelfs oorzaak verbonden wordt, zonder eenige meldinge van eenen Plaatshekleeder. Alzo is myne üelhng niet alleen wysgeerig, maar ook fchriltuurlyk waar. Die ons verbetert, — die zo klaar den grond legt ter onzer verbeteringe, gelyk Jezus, die maakt ons Code aangenaam , die maakt ons gelukzalig.
IV



IV
VERHANDELING.
DE LEER VAN GODS WERKING EN INVLOED OP 'S MENSCHEN ZIELE OVERWOOGEN.
' The first Almighty Cause Acts net hy partial, hut èy getfral LatJSS.
Pope*
Matth. XIII. 3—10.
En hy /prak veele dingen tot hen door gelykenisfen ' zeggende : Ziet een Zaaijer ging uit om te zaaijen' en a/s hy zaaide, viel ''er eenig zaad langs den voegt en ''er kwamen vogelen, die het opaten: Een ander gedeelte viel op fteenagüge plaatsen, daar weinig aarde was ; hier ging het zaad welfchielyk op, omdat het geen diepte van aarde hadt ; maar zodra de zon was of gegaan, verbrandde het, en omdat het geen wortel hadt verdorde het. Een ander gedeelte ziel in doornen, welken opwasfende, bet verflikten. Maar het overige viel in een goeden gttnd, en bragt vrugten voort, eenige zaaden honderd, anderen zestig, anderen dertigvoud Wij ooren heeft om te hooren, die hoore.
O nze Zaligmasker geeft in deeze gelykenis een verhaal, hoedanig zyn Euangelie zal ontvangen F 2 v or>



Gods Werking en
wordtin in deeze weereld, overeenkomftig de ver-* fchillende geinoedsgefteltenisfen en Charactcrs der genen, aan welken het gepredikt zoude worden' Men raag dezelve daarom vrylyk aanmerken als eene voorfpelling, welker waarheid door alle gefchiedenisfen, ja door de dagelykfche ondervinding beveft'gd is, als welke ons leert, dat de uitwerksels van alle godsdienflige waarheden en van alle godsdienflige indrukfelen, afhangen van de gefleltenisfe des gemoeds, waarmede ze ontvangen worden: ■i i da: de algemeene verkondiging des Euangeliums zeer verfchillende gevolgen zal hebben, hoe zeer deszelfs keringen altyd ftandvastig de zelfde zyn en blyven.
Uit het flot deezer gelykenisfe, wie oor en heep ton teboor.n, die boore, blykt dat Jezus de leering, die daarin ügtopgeflooten , van zeer veel gewigt hèèft gehouden: en indien we dezelve naauwkeurig befchouwen, zullen wy ook bevinden, dat ze geheel vol is van de gewigtiglle onderrigtingen tn voor hun, die het Euangelie aan anderen prediken, en voor hun, die het zelve hooren. Voor het tegenwoordige zal ik dezelven maar uitéén enkel gezigts punt befchoUiven, en maar ééne dier waarheden, welken daarin klaarlyk geleerd worden, tragten op te helderen en aan te dringen ; dat naamlyk alle de voordeden, welken wy by ttjoge/ykbeid van bet Euangelie verwagten kunnen en mogen, alleenlyk voort
fprui-



Invloed op V menfehen Ziel. -1 85
fpruiten uit de natuurlyke uitwerk/elen, welken deszelfs gewigtige waarheden en dwangmiddelen gerekend worden in onze ziele voort te brengen: dat alle de tusfchenkomst der Godheid, in de bedeelm^e des Euangeliums■, alleenlyk beftaat in ons deeze wa irheden mede te deelen en die drangmiddelen voor te /lellen, en geenszins in de gemelde waarheden en dwangmiddelen hoven natuurlyk of kragtdaadig te onderfieunsn, nadat ze ons eenmaal zyn aangebooden.
Onze Heiland vergelykt zig zeiven en zyne Apofklen duidelyk by zodanige perfoonen, die niet anders dan goed zaad zaaiden; hoedanig de aarde uit zig zelve niet in üaat was voort te brengen; en dit zaad worden zy verbeeld overal te verfpreiden, zonder onderfcheid van plaatsen of gronden , als die gelaaten werden in dien zelfden Haat, waarin de Natuur of voorgaande omHandigheden ze gefteld hadden. Gevolglyk waren de voortbrcngfelen menigvuldig op die gronden, welken te vooren wel gefchikt waren om dat zaad te ontvangen, maar op alle gronden, die in eenig opzigt ongefchikt waren, waren de voortbrengfels of in 't geheel niets, of van maar zeer geringe betekenisfe.
D e Leeraars van het Euangelie , die hier onder de beeldtenis van Akkerlieden worden voorgefteld» worden geenszins verbeeld, als ofzy de hoedanigF 3 heid



06
Gods Werïïng en
heid of gefteltenis der gronden zelfs veranderden \ waarom wy bevinden, dat het Euangelie Zomtyds is een reuk des leevens, maar op andere tyden een reuk des doods (a;. fchoon dus ook elders het Euangelie vergelecken wordt by Licht, het welk altyd een zeer aangenaame zaak is , wordt nogtans van eenigen gezegd, dat zy het licht haaten om dat hunne werken boos zyn Even eens; hoe zeer de bewyzen voor Jezus godlyke zendinge aan allen in eene gelyke, in de zelfde maate van blykbaarheid worden voorgefteld, zegt egter onze Zaligmaaker , dat alleen, die den wil van God doen, fat is die opregt en wier harten te vooren behoorelyk gefchikt zyn, •van zyne leer kunnen oordeelen, in hoe verre ze Godlyk zy (V). Anderen zyn door hunne vooroordeelen zodanig verblind , dat zy niet in ftaat zyn om de zaaken te bevatten, hoe duidelyk en klaar ze ook voorgefteld worden, en kunnen daarom de e;genlyke uitwerkfelen daarvan niet gevoelen ; in zo verte dat hy uitdrukkelyk van de bygeloovige Jooden zegt, dat zy tot hem niet komen wilden , opdat zy het leeven zouden hebben (d); en eene voorfpelling van Jesaïas op zig zeiven toepasfende, verbeel.lt hy hen door hunne zondige vooroordeelen zelfs zo
verre
00 2 Kor. II. 16.
.(b~) JOANN. III. 20. 00 JOANN. VII. 17. QIJ JOANN. v. 40.



Invloed op V menjchen Ziel. 87
verre verdwaasd , dat het niet in hunne magt (<•) ware liet Euangelie te omhelzen. En zulks was in de daad en waarheid onmogelyk, tenzy zyeen betere gcmoedsgefteltenisfe verkreegen , die hy hun egter nooit beloofde noch immer voorwendde hun te zullen geeven.
In een andere gelykenisfe vergelyktonze Heer de natuur der menfehen niet by den grond, gelyk in mynen tekst, maar by eenen vygeboom groeijenden in denzei ven (/). Daarin wordt de natuur of de hoedanigheid yan den boom zeiven voorgefteld als onveranderd, behalven de uitwerkfels, die het graaven en meften van den grond rondom den zeiven hadt te wege gebragt.
Een zeker man hadt eenen Vygenboomgeplant in zynen veyngaard: en hy kivam en zogt vrugt daarop, doch zondt die niet. En hy zeide tot den vsyngaardenier. zie ik kome nu drie jaarenvrugt op deezen vygen. boom zoeken , maar vinde niets. Hornet hem uit; Waartoe bejlaat hy cnnuttelyk de aarde? Doch deeze gntivoordde hem en zeide : Heere, laat hein ook nog
dit
(«") Men zie den tekst en de woorden daarop volgende tot vs 17. ook in de gelyk luidende plaatsen by Mark. IV, 11, 12: Luk. VIII. 10: zie ook Joa nn. XII. 39, 4e- Hand. XXVIII. 26, 87. vergelyk Hand. XIII. 4Ö.
CO Lul. XIU. C-9.
V 4



88 Gods Werking cn
dit jaar flaan , totdat ik om hem gegraaven en mest gelegd zal hebben; en indien hy vrugt zal voortbrengen, wel; doch zo niet, dan zult gy hem daarna uitbouwen.
Gy 'ziet, dat in deeze beide gelykenisfen (en ik twyfele niet, of gy zult het in alle anderen eveneens vinden, in welken van de hervorminge der zeden en van de onderrigtingen der menfehen gefproken wordt) de natuur der menfehen zodanig wordt voorgefteld, als op welke een Godlyke kragt nimmer onmiddellyl werkt, maar altyd door middel van zekere drangre- ■ denen buiten de ziel, die ;natuurlyk tot dat einde gefchikt zyn. Wanneer de mensch v.rbeeld wordt als een grond, wordt daaraan niets anders'gedaan, dan dat bekwaam zaad daarin gezaaid wordt, het welk al of niet vatten zal naar gelang van de voorafgaande hoedanigheid of ftaat van den grond; en wanneer de mensch verbeeld wordt als een boom, wordt daaraan zelve niets gedaan, maar wel aan den grond, waarin hy ftaat; zodat, hoewel onder verfchillcnde afbeeldfels, de zin nogtans van beide de gelykenis fen, en de leering die wy daaruit behooren af re leiden, dezellde zy; en die voor ons, indien wy daarop behoorlyk agt geeven, van het alleruiterfte gewigc is, en op ons, bevatten wy haar ten volle,kragtdaadig weiken zal.
Hieruit leeren wy duirtelyk, dat de werking
van



Invloed op V menfehen Ziel. \]q
yan God op de ziel des menfehen , hoewel daadelyk en onveranderlyk, want in hem leeven wy , heweegen zcy ons, en zyn wy (g\), niet is onmiddellyk of wonderdaadig (want het geene onmiddellyk is, moet het zelfde zyn als 't geene wy wonderdaadig noemen) maar altyd door middel van natuurlyke drangredenen teronderrigtinge en verbeteringe gefchied; en dat gevolglyk zonder eene goede gelegenheid tri byzonder-i lyk buiten denbekwaamen tyd, waarin deeze middelen hunne uitwerkingen voortbrengen, geen verandering te wagten is.
Daarom kunnen Leeraars hieruit leean, dat onder God, welke is de Schepper der Natuure, en door wiens beflieringe alle oorzaaken haare gepaste mtwerkfeler. voortbrengen, alles in hunne Gemeente afhangt van hunne verrigtingen , en dat 'er zonder hunnen arbeid niets kan gevorderd worden. En de Gemeenten kunnen 'er uit leeren, dat, ten zy haare eigene ernftige poogingen op de onderrigtingen en vermaaningen haarer Leeraaren volgen, en ten zy andere drangredenen tot deugd en godsvrugr daarby komen , zy daaruit geen wezenlyk voordeel erlangen kunnen.
Maar nademaal alle wetten der Natuure, en
daar
Cf) Hand. XVII. i».
F J



90
Gods Werking en
daaronder die, waaraan 'smenfehen ziel onderworpen is, eenrtemraig werken of gelykvormig zyn en alle oorzaaken derhalven haare gepaste uitwerkfelen moeten hebben, overeenkomstig de omftandigheden, waarin zy werken; kunnen de Leeraars ook hieruit leeren, dat indien hunne vermaaningen in Zig zelve gefchikt zyn, en ze ten bekwaamen tyde gebezigd worden, dan ook hun arbeid nimmer geheel vrugtloos noch te vergeefsch kan wezen. Zy zullen altyd meer of min ingang vinden en uitwerken, en daarom kunnen zy in hunnen godvrugtigen arbeid fteeds met alle blymoedi^heid en goede verwagting voorrgaan.
Insgelyks zal de Gemeente, bezield door de< zelfde overtuiging, hooren na het woord dervermaaninge, en een naarftig gebruik maaken van de drang0 middelen van den Godsdienst, en zig verzekerd kunnen houden, dat hetzy zy de uitwerking haarer vlyt en waakzaamheid zie of niet, dezelve nogtans niet te vergeefsch zal zyn. Haar zedelyk charakter zal daarby met de daad verbeterd worden, en door een ftandvastig gebruik van bekwaam voedfel kanhet niet misfen, of zyzal, fchoon by ieder onderzoek, by eene herhaalde beproevhige onzigtbaar , egter opwas/en in de Genade, tot dat zy kome tot de volle mate der grootheid onzes Heer en Christus Jezus (/->)•
Want
(4) 2 Pin. III. i». Er li. IV. 13..



Invloed op V menjchen Ziel pt
Want zonder deeze overtuiging, dat de wetten der Natuure met betrekking tot onze zielen en haare aandoeningen (affécdions) altyd eenllemmig werken, zouden Leeraars beiden en Gemeente ieder oogenblik aan groote wankelmoedigheid onderhevig zyn , zo meenige maaien 'er maar iets ongunstig fcheen te gebeuren; ja fommigen zouden, wanneer zy niet ten allen tyde leevendige aandoeningen van den Godsdienst gevoelden (het welk egter niet altyd mogelyk is) zig aan wanhoop overgeeven.
Op deeze wetten der Natuur zullen wy te meer agt leeren geeven, indien weoverweegen, welke buitengewoone voorzorg de Schepper der Natuure genomen heeft ter bewaaring haarer eenparige werkinge, opdat hy niet genoodzaakt zoude zyn om dezelven dikwerf te fchenden , het welk hy nogtans nu en dan door middel van wonderdaadige tusfchenkomüen, by voorkomende gelegenheden en ten bekwaamen tyde, heeft moeten doen, zodat een gefchiktgebruik van wonderwerken alle verdere wonderen onnoodzaaklyk of overtollig gemaakt heeft. De wonderwerken gefchieden daarom altyd alleen , ten behoeve van den uitwendigen mensch, op wiens ziele zy juist daarom altyd invloed hadden op een natuurlyke en ge-regelde wyze; waaronrderzelver uitwcrkfelen zeer verfehillcnde zyn moesten, en wel overeenkomstig met de verfchillende gemoedsgefteltenisfe, waarin de menfehen zig te vooren bevonden. En waarlyk
al



Q2 Gods Werking en
ille uitwendige wonderwerken, alle uitwendige fchikkingen, welken wy uit de gefchiedenis der verfchil. lende bedeelingen weeten, dat de Godlyke Voorzie, nigbeid met den mensch gemaakt heeft, zouden onvoldoende en nutteloos, ja het geheele plan daarvan zoude dwaas en ongerymd geweekt zyn, indien eenige inwendige wonderwerken nog daarenboven noodzaaklyk vereischt werden.
Indien zedelyke waarheden in der menfehen gemosderen moesten ingedrukt worden door een on. middelyke werkinge der Godheid, wat oogmerk en nuttigheid heeft dan de gantfche toeflel van den ge'ópenbaarden Godsdienst* Tot welk redelyk einde zyn alle de wonderwerken van Mozes, Christus en zyne Apostelen (waarvan het eenigfte doel was om de harten der menlchen te overtuigen van de Godlyke Zendinge van eenige Leeraars van den Godsdienst, en dien volgens om aan te toonen welk geloof men aan hunne onderwyziugen verfchuldigd ware, op dat hunne onderrigtingen te ligter ingang mogten vinden en dat voortreffelyk zedelyk Charakter voortbrengen, het welk door Petrus eene Godlyke Natuur genaamd wordt(/)waartoe zegge ik,dienden deeze hunne wonderwerken, indien God het buiten dit alles nogtans nood-, zaaklyk oordeelde,om deeze voortrefieiyke gemoeds
ge-.
(0 4 PïTR» I. 4«



Invloed op V menjchen Ziel
93
gefteltenis en dat Charakter door zyne eigen onmiddellyke werkinge voort te brengen?
Hee ft God,zal men egter vragen, niet ten allen tyde den aller innigften toegang tot de harten der men fchen;en kan hy die ons in den begi; ne fchiep, ons ook niet op nieuw fcheppen, en op nieuwf ormeeren zodanig als het hem behaagt ? Is het niet in zyn vermogen , door één woord, door ééne willing, door dat woord en \\\e. kragt, waardoor by fprak en het ivas,er, waardoor hy qeboodt, en de gantfche Jc'oepping Jloat,er, de harten van de gtootile zondaaren in één oogenblik te veranderen , en hen den zuiverften geest der reinfte Engelen te doen ademen En kan h yhen in dien ftaat vart onfchu dige reinheid en voortrelTelykheid niet tot in eeuwigheid bewaaren ? Voorzeker dit, en alle diiigen die in zig zeiven mogelyk zyn, zyn binnen het bereik zyns Alvermogens.
Maar onaangezien deeze mogelykheid, blykt het aogtans uit de daad zelve (het zy wy volkomen in ftaat zyn de reden daarvan te begrypen of niet [want ditdoetnietsterzaakej.dat God het niet goed gevonden heeft Om op deeze wyze te werken» En fchoon het zyne begeerte is , dat alle menjchen behouden worden, en hy den dood des zondaars niet begeert, maar vtertjebt, dat hy zig bekeere en leeve, dunkt het Hem toch niet goed,om op eene won-
derdaadige wyze ten dien einde op de gemoederen
der



94
Gods Werking en
der menfehen te werken ; maar Hy zorgt alleenlyk, dat er een enderzuys is,door leboorelyk gezag geflaafd , en dat 'er gepaste drangmiddelen zyn, die op het harte gedrukt wordende daarop in eene eenpaarige en geregelde wyze werken.
Dus wanneer de oude weereld was overgegeven aan alle zedeloosheid , zondt hy alleenlyk Enoch en Noach als predikers ter hervorminge hunner zeden ; maar toen.dit te vcgeefsch was dacht het Gode eindelyk goed , liever om hen allen te vernielen , veelligt door een eigenlyk wonderweik, dan om hen te hervormen , gelyk hy hadt kunnen doen door de onmiddellyke tusfehenkomfte zyner éigene weikinge.
Wanne ERde Israëliten vervielen tot Afgodery, en zig met veele gruuwelyke zonden, toen daarmede verknogt, bezoedelden, zondt God hun Profeeten om hen van tyd tot tyd te waarfchouwen, welke menigvuldige rampen hun over het hoofd hingen. Maar toen deeze vermaaningen geen goede uitwerking hadden , vondt hy het altyd beter , dat de bedreigde onheilen, als honger, pest, oorlog of gevangenis hun met de daad overkwamen; dan, gelyk hy met éëne enkele willing hadt kunnen doen, aan de onderrigtingen en vermaaningen zyner Gezanten een buvennatuurlyke uitwerking te geeven,
dcoy



Invloed op V menfehen Ziel. 95
door zynen byzonderen invloed op de harten der Jooden.
Insgblyks; toen Gods barmhartigheid bewoogen was over de weereld, welke byna geheel en onherftelbaar in zedeloosheid, bygcloof en zonde vervallen was, deedt hy niets aaders om haar daaruit te rug te roepen, dan het Euangelie te openbaaren. E'i al het zedelyk goed, dat door hetzelve ooit op de weereld is te wege gebragt, is gefchied door natuurlyke middelen, en gelyk uit alles blykt, door geene andere middekn hoe genaamd, dewyl deezen daartoe ten vollen bekwaam zyn: en overal, daar de verkondiging des Euangeliums en van deszelfs gewigtige waarheden en drangmiddelen geene goede uitwerkfelen heeft voortgehragt, heeft het Euangelie niets met al uitgevoerd; maar de menfehen hebben in hunne boosheid en verkeerdheid volhard, en zyn bewaard om tot een zeker verderf veroordeeld te worden.
Ja onze Heiland fchreidde zelfs over Jerufalem, wenfehende met de grootfte toegeneegenheid en opregtheid van harte, deszelfs lnwooncren ter bekeeringe te brengen , en hen alzo te bewaaren van die onheilen, welken hun anderszins dreigden ; maar toen zyne poopjngen, en die van zyne Apostelen, door de dwaasheden des volks, in hunne hardnekkige onbekeerelykheid en ongeloof volhardende,
mis-



0.6 Gods Weiking eft
mislukt waren, kwam God niet verder tusfchen beiden ; maar gaf de Jooden, hoezeer zyn eigen en byzonder Volk -genoemd wordende, over aan de wraakzugt der Romeinen , en maakte hunne rampen de verlchrikkelykfte en langstduurigfte, waarvan immer1' eenige gefchiedemsfen gewaagden.
Wy kunnen derhalven ons zeiven verzekerd houden , dat God , niet tegenflaande zyne Liefde voor de menfehen als zyne fcheplelen , nogtans zekerlyk zal toelaaten dat zy verlooren gaan, en de pynen der' heile, welken die dan ook zyn mogen, ondergaan, veeleer dan hen van alle ftraf bevryden, indien zy , zonder bekeeringe fterven: en gevolglyk, d'ai hy eerder zal gedoogen dat zy in hunne onbekeeréïykheid fterven, dan eenigé andere als de gewoone en natuurlyke middelen ter hunner bekeeringe én verbeteringe te gebruiken. Zo heilig zyn by God zyne vastgeftelde wetten der Natuur.
W y leezen van onzen Zaligmaaker, dat hy den blinden het gezigt, den verminkten het gebruik hunner leden,, en het gebruik der reden wéder gaf aan hun, die daarvan beroofd warén; maar nergens leezen wy, dathy cm gezonde ziel, ineen zedelyken zin, gaf aan hun, die daarvan ontbloot waren. Hoe zeer dit het giootftecn voofnaamfte van allen ware, maakte hy egter ten dien einde alken gebruik van onderrigtingen en vermaaningen. Ook gebruikte hy geene
an«



Invloed op 's menfehen Ziele 97
andere middelen om de kwaadaartige oogmerken zy* ner vyanden af te keeren , of de onvolmaaktheden zyner beste vrienden te berispen. Anderszins zou Judas hem nooit verraaden, noch Petrus hem ooit verloochend hebben»
My dunkt (en een ieder zal dit toeftaan) dat het geenszins geftreeden zoude hebben met de waardigheid van God, indien hy het zwaare lyden van een zo uitmuntend perfoon , als onze Heiland is, of afgeweerd , of ten minden, in zekere maate , verligt hadde. Daarenboven was de wysheid deezer weereld zo zeer geërgerd door het denkbeeld van een lidenden Mesfias, dat veelen in de eerfte eeuwen des Christendoms daaraan hunne toeftemming niet hebben kunnen geeven, en daarom beweerden, dat de Heer alleen in den fchyn geleeden en in waarheid nooit pyn gevoeld hadt : cn waarom anderen in d; tegenwoordige tyden onderfteld hebben> dat hy zelve eert einde van zyn leeven gemaakt heeft, opdat hy volgens den loop der natuur van alle pyn geheel bevryd zoude blyven. Maar zyn dood was, volgens het klaar en zeker onderrigt zyner, gefciiie. denisfe , indien uitgeputten ftaat, waartoe hy te voo* ren reeds gebragt was, byzonderlyk door zyne dopdj lyke benaauwdheid in den hof, even zo eigenlyk het uitwerkfel vat; pyn en fmcrt,als de dood van eenigen misdaadigen, die aan een paal of op het rad zyn leeven eindigt. [ En nogthans heeft het den Almogtigen niet anders G be-



Gods Wetkttïgs en
behsapd] omdat" de gedagten , dat de Heere Jezus zig van zyne wonderdaadige kragt bediend zou hebben ter verligtinge of afbreekinge van zyn eigen lyden , noodzaaklyk een zeer flegten invloed moesten hebben op allen, die geroepen werden om in zyne zaak te lyden; zodra zy bemerkten, dat zy een dergelykvoorregt niet bezaten.
Eindelyk, het heeft Gode behaagd liever toe te flaan, dat de Christlyke Godsdienst verbaazend verbasterd is geworden door een inmenging van Hei' denfche gevoelens en bygeloovigheden en dat 'er een gezag in zyne Kerk werdt ingevoerd,het welk zo zeer ftrydt tegen haaren aart, dat het in de Profeetifche taaien genaamd worde Antichriuhch; dan 'er tusfchen beiden te komen,en de werking van die natuurlyke oorzaaken te verhinderen, door welken deze bedorvenheid ontftaan , en dat wanftaltig gezag gevestigd moest worden. En fchoon de Godheid beft oten hebbe,haarcKerk te hervormen,en deeze misbnrken te doen ophouden , en dat te onregt aangemaatigde gezag om ver te rukken, doet zy dit egter alleenlyk door'natuuilyke middelen, maakende door den gewoonen loop der dingen, dat de Heilige Schriftuur fcter verdaan wordt, dat verfcheiden andere takken djrweetenf:happïn bïter beoefend ,en dat der menfehen natuurlyke regten, voorregten en vryheden juister gevoeld en naaukeuriger gekend worden. Deeze oorzaaken hebben reeds eenige eeuwen gewerkt, en
zul.



In vloed op 'i menfehen Ziele. 5>9
zuUéh zonder twyfel , ten laatften, die groote einden volvoeren, waartoe zy gefchikt zyn. Maar deeze middelen ter hervorminge der Christlyke Kerke en om haar tot haare eerfte zuiverheid te rug te brengen , zjn, in alle opzigten , nataurlyk, en kin neïi by geene mogelykheid als wonderwerken befchreeven worden. En nogtans danken en looven wy God, gelyk betaamelyk is, voor de Hervorming.
Hier zal men my mogelyk tegenwerpen, dat God, volgens üe duidelyke uitfpraak derSehriftuure, daadelyk werkt op de harten der menfehen, en dat de goede uitflag van de prediking des Euangeliuras, op eene byzondere wyze, daaraan wordt toegefchreven. Zegt Paulus niet: Ik hebbe geplant, Apollos heeft nat gemaakt, maar God heeft den zuasdom gtgeven (/)?
II1 erop antwoorde ik , dat deeze vöorftelling der zaake ongetwyfeld in den ftriktften zin Waaris. Te voortgang des Euangeliums is zekerlyk het werk van God ; maar de vraag -s hoe God in deezen werkt, of met of zonder natuurlyke middelen; want het is niet minder Gods werk wanneer hy zekere middelen gebruikt, die gefchikt zyn ter bereikinge zyner oogmerken. Zyne werkingis even volmaakt volgens
O ' Kor., m. 6.
G 2



Gods Wcrkinge en
gens de eene als volgens de andere onderftelling. Her geheele verfchil bepaalt zig alleen tot de wyze of maniere zyner werkinge; en het betaamt ons ten allen tyde boven de tweede oorzaaken op te zien tot de eerfte en eigenlyke oorzaak van al het goede, welke is God alleen. Want Ürikt genomen «, gelyk onze Heiland zelve opmerkt, niemantCoed dan één, welke is God', dewyl alle overige goedheid alleen uit de zyne voortfpmit.
Is daarom het Euangelie zelf niet genoemd het Euangelia van God, omdat hy het ons gefchonken heeft? Was liet niet door zyne beflieringe, dat Paulus het predikte te Korinthen , en dat Apollos het aldaar na*; maakre ; en indien vervolgens het natuurlyk uitwerkfel daarvan, dat de Korinthers het Euangelie gehoord hadden, dit was, dat zy het aannamen en 'er door verbeterd werden; moet dan niet alles toegefchreeven worden aan den God der Natuure en de Voorzienigheid? Zonder die gefteltenisfe der Natuure , waardoor hunne gemoederen bereid waren , om de waarheden des Euangeliums aan te neemen, en zonder gebeurtenisfen in den weg der Voorzienigheid , dat naamlyk Paulus aldaar het Euangelie plantte en Apollos hetnat maakte, waren de Korinthers als nog niet anders dan Heidenen.
Het blykt uit ontelbaare plaatfen der Heilige
Schrif.
icq



Invloed op 'f menfehen Ziele.
10 ï
Schriftiiure, dat haare godvrugtige Schryvers altyd op dezelfde wyze fpreeken in het befebryven van alle de uitkomften der Voorzienigheid; dat zy alle tweede oorzaaken voorbygaan , en op de eerfte oorzaak alleen letten. Verbeeldt niet de Pfalraist alle de dieren des velds, als wagtende op God, dat hy hun hunne fpyzen geeve ter zyner tyd: V Gene Gy hun geeft, zegt hy , vergaderen zy: Gy doet uwe hand open, en zy wOrden verzadigd met het goede
Maar voedt Godt de wilde dieren door won» dei-werken , gelyk hy de Israëliren voedde in de woestyne? Geenszins; hoezeer de woorden, naar den letter opgenomen, juist even zo veel te kennen geeven. Hy voedt ze derhalven, in den gewoonen loop der Voorzienigheid, door hen te voorzien met natuurlyke kragten ter bejaaginge van hunnen prooi, dezelven alzo in ftaat Hellende om ivoor zig zeiven te zorgen. En zeer dikwyls gebeurt het, dat By geen goed voedfel kunnende vinden, of door toevallen verhinderd wordende hunnen prooi te vervolgen en magtig te worden, werklyk fterven en omkomen.
Hierom moeten wy de woorden van den Apostel, dat God den wasdom gaf, wanneer Paulus plantte en Apollos nat maakte, op dezelfde wyzeverklaa-
ren;
00 P s. CIV. 27, it
G3



103 . Werlingt en
ren; gelyk ook 't gene gezegd wordt van Lydia: dat God haar hart geopend hadt,} opdat zy aglgaveop het gene- Paulus fpreeken zoude (7). Door een reeks van voorgaande omftancligheden en indrukfelen , alkn onder de beftieringe der Voorzienigheid , was zy gefchikt, om de prediking van Paulus met behoorelyke aandagt en zonder vooroordeel aan te hooren.
Wy worden geleerd God te bidden, dat hy.ons van dag tot dag ons dagelyks brood wil geeven , en liet is van God dat wy met de daad ons dagelyks brood ontvangen ; dan dit gcfchiedt alleen volgens den natuurlyken loop der dingen, en door het gebruiken van de gepaste middelen, waardoor wy voor ons zeiven kunnen zorgen. Insgelyks zyn wy gewettigd te bidden, dat God ons een rein hart wil fcheppcn en eenen -vasten geest in ons vernieuwen en wanneer wy een rein hart en eenen vasten geest hebben, moeten wy de bezitting daarvan aan God, en niet gelyk de Heidenfche Stoïcynen deedcn, aan ons zeiven met uitfluiting van God, loel'ehryven. Maar God geeft ons een goede gemoedsgeikltenisfe op dezelfde wyze, als hy ons ons dagelyks brood geeft, langs eenen natuurlyken, en geenszins bovennatuurlyken weg; het is door het gebruiken van die middelen, welken gefchikt zyn om te wer.
ken
CO Han». XVI. 14.
O) K u. ia.



Invloed op ,smenfchen Ziele. 103
ken op onze zielen, en nooit zonder dezelver. De taal der Heilige Schriftuure is altyd dezelfde, en in deeze beide plaatfen volmaakt gelyk, en moet daarom zekerlyk op dezelfde wyze verdaan worden.
Indien wy van zulke gezegden eenige andere verklaaring toelaaten, zullen wy hetzedclyk kwaad zo wel als het zedelyk goed moeten tocfchry ven aan de onmiddellyke werking der Godheid. Want even uitdrukkelyk wordt van God gezegd, dat hy het hart van Iharao verhardde ( n, als dat van Ljdia opendei hoezeer het niet blyke, dat 'er eenige gelegenheid geweest is, waarby'God het hart van Pharao door een wonderwerk verhardde. Dccz' handelde gelyk alle ondeugende lieden, die verblind zyn door hunne driften, door hun eigenbelang, in:gelyke omftandigheden altyd handelen; en .dewyl zyne hardheid en onverzettelykheid de allergewigtigfle oogmerken in het plan der Godlyke Voorzienigheid bevorderde, werdt dezelve, ongetwyfeld, ten dien einde toegc. laaten.
In ziektens bidden wy altyd, en behooren nooit na te laaten te bidden, om herftellingvan gezondheid; maar nimmer verwagten wy, dat God door eenig wonderwerk zal tusfehen beiden komen, om ons te
geCn) Exod. vii. 3. Zie ook aa, sj, Ui viii. I's, 19: IX. 7 12, M, 34, 35» X. ao, 9.7: Xl.9, »°: verjtlyk Rom.IX. 15-1»
G4



104 Gods WerMnge en
geneezen. Wanneer een of ander lid van ons lighaam moet afgezet worden, of andere Chirurgiïaalc verrig. tingen moeten gefchieden, zien wy op tot God ; maar ten zelfden tyde zullen wy nooit nalaaten de hand van een bekwaam Heelmeester te gebruiken.
En wanneer God zig op een buitengewoonc wyze geopenbaard heeft aan eenige menfehen, gelyk aan de Profeeten, blykt het nergens , dat door de gaave der Voorzegginge , welke hun medegedeeld werdt, ooit het zedelyk Charakter der Profeeten veranderd is; dan voor zo verre die verandering door dezelve langs eenen natuurlyken weg kon worden voortgebragt. Jiileam was een ondeugend man , hoewel hy een Profeet ware; en fchoon Saul voor een tyd ware onder de Profeeten , werdt 'er nogtans zyn Charakter niet door veranderd , maar hy bleef tot het einde 'zynes leevens die hy te vooren geweest was.
De Apostel Paulus werdt door een wonderdaadige verfchyninge van Christus aan hem tot het Christendom bekeerd ; maar het blykt niet , dal; zyne gemocdsgefteltenis daarby eenige andere verandering ondergaan heeft, dan die de vol'!c overtuiging van de waarheid des Christendoms natünrïyK cn nondztiaklyk in hern te wegc moest brengen. Iiy bleef altyd het zelfde driftige tem» MUsfnr, behouden , -dcazelfden yver,. en dezelfde XlritV der ziele, ftho^n in ecu verfchillcnde zaake
Hy



Invloed op ,s menfehen Ziele. 105
Hy werdt, ongetwyfeld, een veel beter man, dan hy geweest zoude zyn, als hy een Jood ware'gebleeven ; maar zodanig werdt hy, om dat hy beftierd werdt door betere beginfelcn, en daarvan al den gunftigen invloed in zyn volgend leeven ge-' voelde. Men moet bedenken, dat daar hy te vooren een Menfchenhaater moest worden door hen te vervolgen, hy thands de befte gelegenheid hadt om toe te neemen in zagtmocdigheid, lydzaamheid en broederlyke liefde, doordien hy zelve langen tyd met anderen vervolgd werdt. Hieruit moeften zyne uitmuntende deugden in 't vervolg natuurhk voortkomen, omdat hy zig bevondt in omftandig. heden, die byzonderlyk gunftig en gefchikt waren, om zig dezelven te verkrygen en daarin op te wasfen.
De geneezingvan die ziekte, welke in de taal deiHeilige Schriftuure genaamd wordt het uitwerpen der Duivelen of Dccmons, aan wier kwaadaartigen invloed deeze ziekte gewoonlyk werdt toegefchreeven; en de gaaf der Taaien, waren wonderwerken die onmiddellyk betrekking hadden op de ziel, of op de zielvermogens der menfehen , maar zy waren niet van een zedelyke natuur. Hy, die hetgebruik zyner reden weder gekreegen hadt, werdt daardoor even min een braaf man, dan hy, diewederom gezond werdt, of het gebruik zyner leden wederkreeg. Ja Paulus onderftelt uitdrukkelyk, dat iemant de gaaf der taaien, en nogtans.geene G 5" ' " lief*-



X06 Gods TFerkittge en
liefde kon hebben; en onze Heer zelve verzekert ons, dat Hy niet alleen tot hen, op welken de wonderen gewrpgt zyn, maar zelfs ook tot hen , die zei ven wonderen doen, op den grooten dag des oordeels zal zeggen : Ik kenne u niet', g&et$ wcgva$ my, gy werkers der ongeregtighcid (o)!
Het bidden om een goede gemoedsgefteltenis is overeenkomltig met onze denkbeelden van God, als den eigenlyken fchenker van al het goede, dat wy bezitten, zelfs in den gewoonen loop der natuure, waarvan Hy de Schepper is; en het is nog meer gefchikt naar, en komt byzonderlyk over een met het charakter van God , als onzen Vader en Befchermer , 't welk Hem behaagd heeft aan te neemen. En indien hy het door zyn voorzienig bewind zodanig gefchikt heeft, dat onze redelyke wenschen zullen verhoord worden, is het voor ons volmaakt om 't even, of dit gefchiede door zyne middeüyke of onmiddellyke werking. Hy is altyd de Geever; en het eenigfteonderfcheid is in de wyze, op welke hy zyne giften uitdeelt. Het is God alleen, tot wien wy ons altyd ter vervullinge van alle onze, 't zy lighaamlyke't zy geestlyke nooden moeten wenden, en Hem moeten wy onze dankbaarheid betuigen zowel voor het Euangelie en alle deszelfs uitwerkfels, als voor ons voed.
fel
CO Mattij. VIIi 12, 33j



Invloed op "i menfehen Ziek, jcy.
fel en kleeding. En wy "ontvangen daadelyk deeze tweeërlei zegeningen, te weeten de lighaamlyke en de geelïlyke, op dezelfde wyze; naamlyk, altyd door middel van zekere natuurlyke wegen, en nooit, ten minllen in deeze eeuvve der weereld, doof wonderwerken.
Laaten we ons, daarom, voor alle onze behoeften tot God wenden, maar altyd door het gebruiken van gepaste middelen; en laaten we ons vooral bevvaaren van het te zeer algemeen bedrog van veelen, en niet verwagten, dat we iets, hoe genaamd ook , vooral niet een goede gemoedsgeftaltem's, waardoor wy vatbaar en gefchikt moeten Werden voor de toekomende gelukzaligheid, v;rkrygen zullen buiten een naarftig gebruik van die middelen, welken God daartoe heeft voorgefchreeven. Indien God goed gevonden hadde te werken, en zyne oogmerken te bereiken door wonderwerken, zoude 'er nooit de geringfte gelegenheid geweest zyn voor de predikirge des Euangeliums, ja zelfs niet voor het Euangelie, noch voor de beoefening der deugd, welke alleen het oogmerk is van het Euangelie en deszelfs predikinge: Want waarlyk, gelyk ik reeds hebhe aangemerkt, kon God niet het hart zelfs van de fnoodfte zondaaren op het oogenblik , dat zy in de andere weereld overgaan , veranderen , en hen volmaakt gefchikt maaken voor de genietinge des hemels, zo wel als
of



ïo8 Gods WèrBnge en
ofhyhen leiddedoor alle de moeilykhéden, verzoekingen en beproevingen van een deugdzaam leéven ? Dan gelyk wy maar al te wel verzekerd zyn , dat God dit niét doen'w/7, hoezeer zulks wel in zyn vermogen zy; zo kunnen we'óns ook verzekerd houden,' dat het hart van geen éénen ftervelirrg in ecnig tydj ftip van ons leeven , ooit aldus op één oogenblik , door een wonderwerk , zal veranderd worden, gelyk veélen (tellen. Een wezenlyke verandering van Charakter , van de zonde tot de deugd, kan alleenlyk gefchieden op een natuurlyke wyzé, en by gevolge langs eenen weg, waarop men langzaam voortgaat en' vordert.
Maar is nu ons hier voorgemelde gevoelenwaaragtig (en de gantfche inhoud der Schrif'ture en der reden bevestigt het) dan is de leer van eene oogen-' bliklyke bekeering tevens het allergevaarlykfte bedrog.' Zy , die zig met'deeze ydele hoope voeden, gaan ïntusfehen'voort in de zonden, zig diets maakende, dat zy zelfs op het oogenblik van hun verfcheiden bekeerd kunnen worden ; ja al ware'het, dat zy door hunne ondeugden ten 'galge geraakten , wenden zy voor, dat zy zelfs van daar ongetwyfeld ten hemel gaan.
Maar indien *er zo iets is, dat wy den wj^. fielden loop der natuure noemen ; indien onze zielen onderworpen zyn aan eenig». geregelde wetten en
in-



Invloed op 's menfehen Ziele. 105
ftivloeden en indien wy nooit van gedagten veranderen op eene andere wyze, dan door den natuurlyken invloed der voorwerpen, die zig aan onze ziele voordoen , en door de omftandigheden, waarin de menfehen zig bevinden (die zekerlyk met de daaden overeenftemmen;) dan wordt 'er tyd vcreiseht tot het vormen van een Charakter. Een Charakter is iets dat langzaam opgroeit, maar dat een vaste gefteldheid heeft. De eerfte gronden worden daartoe reeds vroeg gelegd, terwyl de ziel nog vatbaar is voor allerleie indrukfelen; maar indien het eenmaal gevormd is, dan ontvangt het zeer moeilyk eenige gewigtige en duurzaame veranderingen.
De Predikanten moeten daarom voornaamlyk hun werk maaken van de Jeugd, sn haar onderwyzen inde beginfelen van den Godsdienst, haar goede gronden in boezemen, goede hebbelykheden in haar aankweeken, en haar gemeenzaam maaken met alle de deelen van een godsdienstig leeven. Zo moet men den boom leiden, terwyl die nog te buigen is, en dan zal dit werk niet moeilyk zyn. Maar, ten aanzien van bejaarde menfehen is alles, wat vvy met eenige hoop van goeden uitflag doen kunnen, alle buitenfpoorigheden te beletten, en te maaken dat ze tot geene affchuuwelykfte wandaaden vervallen. Het Charakter, het Temperament, de gewoone denk-en handehvyze zyn gevestigd, en kunnen voor onze poogingen niet verder buigen , dan een
bcom



1lö Gods Wcrkihge éi:
boom die reeds zekere grootte en vastigheid vit kreegen hééft.
Ik zal befluiten rnet aan te merken , dat wy teri aanzien van God, op twee zaaken vooniaamlyk agt fnoeten geeven , en welke beiden van het uiterfte gewigt zyn. De eerfte is, de overweeging van zyne Overaltegenwoordigheid en zyne flandvasiige onwederfproken Werking; de tweede is, dat hy altyd Werkt door natuurlyke middelen, of op eene geregelde manier. In de eerfte plaatfe moeten wy in alles God tragteri te zien, en alles in God, dat is in de betrekkinge tot Hem. Wy moeten ons gewennen om atle tweede oorzaaken vcorby te zien, en dezelven in geen ander licht te befchouwen dan als werktuigen in de hand van God, de eenigfte waare oorzaak van alles, enwelken hy gebruikt, om daardoor op de beste wyze zyne heerlyke voorneemens uit te voeren.
Maar in de tweede plaatse is het van het allergrootfte aanbelang, dat wy God befchouwen, niet als een Wezen , dat niet kan voor uit zien , en dat alleen werkt, wanneer voorkomende gelegen., heden zig daartoe byzonderlyk opdoen, maar het welk alles voorziet, wat ooit te pasfe kan komen, en het welk van alle eeuwigheid de middelen fchikt naar de einden ; het welk werkt volgens a'gemeene wetten en' vastgeftclde regelen , zonder ooit van de-
zei



Iuvidtd op 's menfehen Ziele. ilt
welven af te vvyken , behalven ter bereikinge van groote en buitengevvoone oogmerken; en dan op zulk' eene wyze , dat zyne tusfehenkomst openlyk zal gezien en erkend worden, zodat zy het uitwerkfel hebben van eigen!yke wonderen. En dewyl God nu voldoende gezorgd heeft voor de onderwyzinge en hervorminge des menschdoms door het Euangelie, moeten wy altyd in het oog houden, dat de tyd der wonderen thans voorby is. En indien wy geene wonderdaadige tnsfehenkomst in de uitwendige weereld meer te verwagten hebben, gelyk aan die welken in de tyden van Mozes en de Profeeten gebeurden, of die welken de eerfte verkondiging des Euangeliums vergezelden en onderfteunden; veel minder kunnen wythands eenige wonderdaadige werkingen op de ziel der menfehen vervvagten ; die daarenboven, zelfs in voorgaande tyden, in hunne zedelyke natuur nooit blyken een voorwerp van wonderwerken geweest te zyn. Waarlyk in deezen zin zouden zy om verfcheiden zeer bekende redenen een zeer oneigenlyk voorwerp of toneel van wonderwerken geweest zyn.
Geen agt te geeven op Gods alomtegenwoordigheid en algemeene werking is prakiikaale ongod.flery. Het is te keven zonder God in de zucereld; maar op zyne wonderdaadige tusfehenkomften te wagten, en hem niet te befchouwen als werkenden volgens algemeene wetten , is eene aanmoediging van geefidry
ve-



na
Gods Werkinge en
verye, en is een zelfsbedrog, dat in fommige gevallen het allergevaarlykst is; dewyl de menfehen daardoor verleid worden, om de natuurlyke en eenigst kngtdaadige middelen u-r verbeteringe van hun Charakter te venvaarloozcn, en aan zekere bovennatuurlykc aandryvingen en hevindingen te blyven hangen, waarvan zy nooit een bepaalde en zekere befchryving kunnen geeven, en die op zedelyke deugd geene betrekking kunnen hebben,- want deeze bettaat atkenlyk in dc üicpfte eerbied en liefde voor God , en in eene volkomene ondergefchiktheid aan zynen wil, om volgen* Jenzelven te handelen en te iyden, het gene hy ons oplegt, in eene belanglooze liefde jegens zyne fehepfelen, onze broederen, en in een behoorelyk, bellier van. ons gedrag , het welk voor beiden even gunïTig is.
Over het geheel is het leerftuk van de God/ykó JPerking en van den Godlykcn Invloed , met betrekkinge zo wel van geestlyke als van lighaamlyke dingen , waaragtig en van het alleruiterfte aanbelang. Onze Charakters zullen volmaakter worden, naar gelang wy dit in agt neeraen, maar zy zullen minder en flegter worden, naar maate w y dit verwaarloozen. Maar het leerlluk van eenen eigenlyk zogenoemden lovennatuurlyken Invloed op de ziel is valsch, en 1'choon ook dit, gelyk meest alle valfche beginfelen , onfchaadelyk zoude kunnen zyn , heeft dit egter geen plaats, in gevalle, daar door het gebruik van
de



Invloed op 's menfehen Ziele. ÏI3
de natuurlyke middelen van den godsdienst wordt nagelaaten, maar dan is het altyd bedriegelyk, en in fommige gevallen allergevaarlykst.
Laat daarom een iegelyk onzer uit het verhandelde leeren: dat wy boven alle dingen ons tragten te verkrygen eenen geest van hebbclyke Godsvrugt, gegrond op het geloove, dat God overal by ons tegenwoordig is, en altyd op ons en op alle dingen werkt. Dit is dat Geloove, op 't welk de ziel in eene omftuimige Weereld alleen als op een vast anker kan hoopen ; of liever,dit zyn alleen de vleugelen, op welken wy ons boven de Weereld kunnen verheffen, en tot eenen ftaat van vereend ging met God naderen.
Maar laat ons zorgvuldigvermyden, om toe te geeven aan eene ydele en bedriegelyke inbeelding van eene onmiddelyke en bovennatuurlyke gemeenfchap met God; want dit legt altyd den grond tot geeftlyken hoogmoed, en is het verderf voor nederige godsvrugt en deugd. Want, zonder de diepfte ootmoedigheid en het gene fomtyds genoemd wordt zelfsvcrloochening, is 'er geen waare godsvrugt.
Laat ons, zo Leeraars als Gemeente, aan den eenen kant, indagtig zyn dat eene vergadering een kudde is, die bediend en gevoed moet worden, en dat het voedfel, voorde ziele bezorgd,,ook ontvanII ge»



-114
Gods IVcrkinge enz.
gen en verteerd moet worden, gelyk het voedfe" voor het lighaam ; en dat wy voor beiden voedfel en fterkte ontvangen op dezelfde natuurlyke en trapswyze opklimmende maniere. Wy moeten daarom zowel werken voor ha brood', dal bh ft tot in het eeuwige leeven, als voor het brood, dat vergaat (/>). En fchoon wy geenen zegen daarover verwagten mogen, dan wanneer wy de gepalle middelen daartoe gebruiken; moeten wy nogtans, ten zelfden tyde, den goeden uidlag onzer poogingen aan God toefchryven, en erkennen dat wy van Hem, die naar zyne wysheid en genade alle middelen tot derzelver gepaste einden gefchikt heeft, ontvangen,en het brood, dat wy dagelyks eeten ,en het voordeel, dat wy trekften uk ie bedieninge des Woords, en uit de voorfchriften des Euargeliums,en gelyk den wasdom in fterkte en groette [des lighaams], zo rok het gene genoemd wordt onze wasdom in de Genade.
Uit Hem, en door Hem, en tot Hem zyn alle dingen; ja hem alleen zy daarvoor deheerlykheid tot in eeuwigheid. Altieji, (q.~)
(J>) J O A N N. \ !. 2-.
(jj Rom» XI. 36.