NIEUWE BIJDRAGEN
TOT HET
MENSCHELIJK GELUK.
IT. DEEL.
MENGELWERK.






I J l ƒ
N I E U "W E £j ^
B IJ DRAGEN
TOT HET
MENSCHELIJK GELUK.
IN IV JUBELEN.
VTMBCHT en AMSTERDAM, Bij.C.T.T.PADDENBUEG.en ZOON, EN
M • S CHALEKAMP. jjqj.






INHOUD.
EERSTE ODÏïMiW!.
Abdala; of, de Verachting van den Roem. (Eene Oosterfche Vertelling van deu wijzen l. Biadz. i
MURPHIJ.
Gevoelens van eenen regtfchapenen Jongling, frj zijne intrede in de wereld. "
Aanfpraak vóór het morgengebed, op een, in zee zeilend, Schip.
Wijsheid en Vreugd. (Een lied.)
Lof van het waare Vergenoegen.
De tederhartige Dienstvaardigheid beloond. (Ecne echte NederlauJfche Gefchiedenis.) =9
Dikwerf ontmoeten wij, in den uiterflen nood, eenen Vriend en Helper. (Anecdote.) *a
Zeifsbehoud uit eens anders Onvoorzigtigheid. . 44
De Zon. (Dichterlijke befchouwing.) 4§
Verfchillende Neiging. (Dicbtft i!:.) 5*
Over het Verlengen van 's Menfchen Leven. 53
Over



I N H • O U D.
Over de godsdietiftige Verdraagzaamheid der Romeinen.
Niemand kan zich, hier, op een volmaakt geluk beroemen; of, Gefchiednis van den Perfifchen Koning Feridouw. %l
Befpiegdende Gedagten bij het graf van Pope, na het lezen zijner Proeve over den Menscii, vertaald door E. Bekeer. 89
Gons liefde is de drijfveer van alle zijne handelingen. 9j
Zedenhjke Brieven, ter verbetering, van hei hart. (Dorimant aan Lucia*.) i©6
Aanfpraak, bij gelegenheid eener pkgtige Echtverbindnis. j 1 -
Zonderling Vonnis aan de Kaap de Goede Hoop. (Anecdote.) i22'
Lof der Eenzaamheid. (Dichtfluk.) 124
Verjaarzang voor Neérlands Overwinning op Doggers'oank, den 5^'» van Augustus, 178-1. 129
Levens fchets van Keifer Joseph II. 133
Zedenhjke Brieven. (Brief vaa Broughton, den nmle-roover, onlangs te Tark gericht, aan zijne Huisvrouw. 165
De Hiêna, de Hond, en de Vos. (Eene Fabel.) 169
De Ap, de Ezel, en de Baviaan. (Eene Fabel.) 171
Horatius aan zijne Vrienden. (Navolging.) 173
A:iH



MENGELWERK.






A B D A L A ;
0f>
De VERACHTING van den ROEM.
(Eene Oosterfehe Vertelling van den wijzen Murphij. )
D
e Vizier Othman was in groot aanzien bij de Perfiaanen , onder de regeering van een' Vorst, uit den Ham der Sasfanijnen. Terwijl hij, door zijn vcrftaudig beüuur , de rust van den Staat verzekerde, en den luifter van zijnes meefters troon uitbreidde , ontwikkelden zich in zijnen Zoon, den jongen Abdala, deugden, waardig, om hem nog dierbarer te maaken in de oogen des besten Vaders , en hem te doen bewonderen van allen, die 'er getuigen van waren. De grijsaard Achmet was uit zijne afgezonderde wijkplaats ontboden , .Mengelwerk. A om



2
Abdala' ; of, de
om voor de opvoeding van Abdala te zorgen» Het had hem behaagd, de begin felen van deugd en godvrucht in de ziel van zijnen voedfterling te drukke» , en hij had zijne levendige verbeeldfngkragt ontgloeid in waare gloriezucht; want de wijze was Volkomen overtuigd , dat deze edele neiging veel zoude toebrengen , om de natuurlijke hoedanigheden van zijnen jongen leerling beter te doen ontluiken, en omze meer kragt bytezetten. Welhaast was Abdala bevoegd, om de oogen van het ganfche rijk tot zich te trekken. De uitvloeijing van zijne weldadigheid, verfpreidde het geluk rondom hem, en de heldendrift, welke hij in zijnen boezem koederde , deed hem, weldra , in de loopbaan van het gevaar uitmunten. Hij verwierf tevens de liefde des Volks , en de onderfcheidingen van den Sultan ; onderfcheidingen , die buitenmatig zouden hebben kunnen fchijnen , indien Abdala die niet , door zijne verhevene deugden , verdiend had. De Vorst gaf hem het opperbevel over zijne legers , met een onbepaald gezag, en van de grenfen van Perfïèn , tot aan den oever van de Indi'fche Zee , onderwierp hij alles aan de heerfchappij van zijnen Vorst. Hoe jong ook nog , boezemde hij zooveel eerbied , als liefde, in , aan allen , die hem naderden ; en de nijd zelve, ontwapend door zijne zagtaardigheid, en gunftig voorko« men , durfde den luifter van zijnen roem niet verdooven.
Maar, terwijl Abdala, dagelijks , nieuwe huren plukte, en door fchitterende daden , aan zijne
oh-



Verachting Van den Roem.
3
•nverzadigde roemzucht voldeed , werd zijn Vader het flagtoffer van de grilligheid der fortuin. OthMan bezat dezelfde hoedanigheden , welken de dapperheid van zijnen Zoon een grooter luifter had bijgezet; en de Vizier verbeeldde zich , dat men aan een bedorven hof, ftrafloos , goed en deugdzaam kon blijven ; maar het onweder broeide nu reeds boven zijn hoofd ; de dikke wolkea van afgunst , ftaatzucht , haat, en wraakzucht , pakten zich zamen , en vormden ten zijnen vcrderve eenen orkaan , verfchriklijker, dan die, welke de zandbergen, in de uitgeftrekte woeftijnen van Arabien wegftormt.
Zijn paleis, zoo langen tijd vervuld met hovelingen , werd fluks verlaten; en de Vizier, beroofd van alle zijne waardigheden , bleef in eene treurige eenzaamheid. Hij verloor , op dcnzelfden tijd , zijne rijkdommen en aanzien , en, na zijn geheele leven ten diende van zijnen Vorst belteed te hebben, meende men hem genade te bewijzen, met hem een buitenverblijf , dat hij van zijne voorouderen geërfd had , te laten behouden ; hier ontweek hij eene ondankbare en trouwloze waereld.
Wat waren, ó Othman, in deze afzondering , uwe gedachten ? Welke waren uwe bezigheden ? De Zon bragt U niet dan werkloze dagen , en eene verveelende ledigheid aan , en uwe nachten waren allen vervuld met kwellende droomen \ Het geftel des Vaders van Abdala verzwakte rasch door zooveel onrust; zijne ziel A a be-



4
Abdala ; of , de
bezweek onder het gewigt der ongenade. ' Hij gaf zich onophoudlijk over aan eene fombere wanhoop. Bittere traanen verduisterden zijne oogen , en alleen het gevoel van zijn naderend einde ' deed hem eenige vergenoeging fmaken. Op zijn fterfbed, gaf hij last, zijnen Zoon te ontbuden. De edelmoedige Abdala verliet terftond het leger , dat hij gebood , en vloog , nat van traanen , in de armen van zijnen Vader , om zijne laatfte zugten inteoogften. Bij zijne verfchijning, verzamelde Othman de weinige kragten , die hem nog overig waren; hij hief zijn hoofd op , en floeg zijne ftervende oogen op Abdala, wien hij dus aanfpraak : ,, 6 Mijn Zoon, let op mijne rede. Gij befchouwdet uwen Vader eenen geruimen tijd, in ah" den luider van den voorlpoed ; gij aanfchouwt hem, thands, in de diepfte vernedering. Ik ben een prooi van de lusten der boozen geworden. De Engel des doods fpreidt zijne vleugelen over zijn verflaauweud offer. Doe dan uw voordeel met mijn voorbeeld : ontwijk de openbaare eerlewijzingen. Ontvlucht de hoven en hovelingen, gelijk de tijgers des wouds» Laat U door de dwaze roemzucht, en de luide bewondering des Volks, niet langer verleiden : dat de deugd U genoeg zij; dat uw geluk in uwe ziel befta , en onafhanglijk van anderen zij. Veracht de waereld en haare begrippen , die zoo ongeftadig , zoo onzeker zijn , als de golven van den oceaan , door Morreen beroerd. Ontwijk » in het overige gedeelte van uw
ie.



Verachting van den Roem.
S
leven, den roem en de glorie. Zij zouden U uwe dagen doen verflinden , in eenen moeilijken arbeid, voor menfehen, die het niet verdienen. Onttrek U aan het gezigt, en dat uw leven aflope, gelijk de pijl , die geen overblijfzel agter zich laat. Uwe ingetogenheid moet U omvangen , gelijk een nevel, en U voor den nijd verbergen !"
Hij kon niet meer voordbrengen : de eeuwigheid begon voor hem, en hij blies den adem uit. Abdala ftortte een vloed van traanen over het lot van zulk eenen dierbaren Vader , en de raad, dien hij van hem ontvangen had , in het binnenfte zijner ziele bewarende , beQoot hij , om 'er ongenbliklijk gebruik van te maaken , en , in het vervolg , zijn gedrag naar zulke wijze leeringen te regelen. Hij ontdeed zich van zijne bedieningen en waardigheden. Hij maakte zich onzigtbaar voor de geheele waereld. De vreugde en het vermaak verwijderden zich van zijn paleis. De amber en aloë verfpreidden 'er niet langer haare lieflelijke geuren. De agaten vazen , die eertijds, bij de gastmalen , overvloeiden van de fijiifte likeuren van Perfièn , waren verlaten , ledig, en verfchoven ; zelfs de hand der weldadigheid , die Abdala totnogtoe , gelladig, voor de 'ongelukkigen geopend hield , Icheen verkoeld, en voor altijd toegefloten. De echo liet af, zijn' lof te herhaalen, en de kwaadfprekendheid begon die te verduisteren. Het gerucht hiervan kwam ter zijner ©oren ; maar hij verachtte het. De lesfen van A 3 den



6
Abdala ; of , de
den wijzen Ac hm et waren geheel uit zijn geheugen gewischt. Het zaad der deugd fchoot geen wortel meer in zijn hart. De zucht tot roem, die het zoo hevig ontvlamd had, was uitgedoofd; zelfs de herinnering daarvan fcheen hem verveelende , en, om te beter te toonen , dat hij volftrekt alles , wat men van hem mogt denken, verachtte , herhaalde hij dikwijls, aan zichzelve , deze woorden : „ Opdat de menfchen zich niet zouden verbeelden, dat ik hunne goedkeuring begeer , zal ik wel zorgen , dat ik niet meer fchuldig fchijne aan de minde goede daad." ' Langzamerhand, veranderde deze wijs van denken in eene ongevoeligheid , welke den inborst van Abdala ontadelde , en de verachting van den roem werd bij hem, weldra, de verachting der deugd. 6 Abdala ! rampzalige Abdala ! Gij , die voorheen aan het heofd des heirs donderde ; Gij, wiens ftem volkeren gebood , tot welk een trap van vernedering zie ik U gedaald'. Zwak , moedeloos , geeft gij U over aan eene werkloze kwijning , Ten uwe verdwaalde ziel gevoelt de edele indrukfelen der deugd niet meer!
Terwijl Abdala zich, dus, door eene misdadige laaghartigheid in fiaap liet wiegen, verfpreidde zich het gerucht van zijne verandering, heinde en veer, en kwam fpoedig ter ooren van den Kluifenaar Achmet. Deez' eerwaardige Grijsaard was hevig aangedaan, over het fchandelijk gedrag van zijnes leerling, en, even of de dood het ftaal
voor



Verachting van den Roem.
7
voor hem had opgeheven , viel hij bewcgenloos neder , midden in zijne ftulp. Toen daalde geen Engel neder , om zich met zijne vcrzugtingen intelaten. Geene godlijke ingeving deed hem zijne gedachten tot den Oorfprong aller wezens verheften. Het onheil van Abdala fcheen voor altijd de denkkragt van den Wijzen, en cfeh heiligen ievcr zijner befpiegelende ziel uitgedoofd te hebben. Ac hm et gevoelde zich geheel nedergedrukt , door de overweging , dat een jongling van zulk eene groote verwachting zich , dwaaslijk , midden in zijne blinkende loopbaan, wederbïeld, en de verhevene neiging, welke de natuur en de opvoeding hem gegeven hadden, tegenging. Eindelijk hefte de oude Man zich op , nam zijne witte ftok in de handen , doofde de lamp , die voor zijne oogen brandde , uit, doorreisde de woestijnen van AraMen , en kwam aan de woning van Abdala.
Het was niet zonder moeite, dat Achmet' binnengelaten werd ; maar, zooraseh de deuren van het huis hem geopend werden , trad hij regt toe naar het vertrek van zijn' jongen voedfterliug. Abdala lag droefgeestig op eene fofa uitgeitrekt. Zijn gezigt was gevestigd op het plein, en zijne ziel in eene onbepaalde gevoelloosheid gedompeld. Achmet vertoont zich onverhoeds. Zijne oogen waren nog levendig en doordringende, fchoon de menigte van traanen, die door hem gertort waren, derzelver luister veel verminderd had. De winter des levens had zijn hair en baard verzilverd; en de edele gramfchap, die in zijn hart werkte, A 4 voer-



*
Abdala ; of, de
voerde hem tot eene hevigheid, welke den leerling verfchrikte. Abdala, verward en vernederd, kreeg een blos , zooraseh hij den Wijzen zag. Beiden waren zij, in dit oogenblik, zoo overkropt, dat hunne tongen fpraakloos bleven, en dat beider traanen langs de wangen rolden. Eindelijk riep Achmet, op een klaagtoon: „ ó Abdala!" en zijne fnikken ftuitten nog zijne woorden. Abdala gevoelde, door dit enkele woord , zijne entfteldnis verdubbelen , en deed pogingen, om zich te verwijderen; maar de eerwaardige Achmet, wien de verontwaardiging alle zijne kragten hergeven had , wederhield den jongeling , en een dreigend oog op hem llaande, fprak hij hem aan, in deze woorden: „ Het is vruchtloos, dat gij mij van U zoekt te verwijderen: op mijn gezigt deed uw befcherrogeest U beven , en door mij wil hij U aan uwe 'flaapziekte ontrukken, en nieuw voedfel geven aan de ftervende vonken van dat godlijk vuur, waarin gij blaakte, geduurende de gelukkige dagen , in welken mijne lesfen uwen geest opluikten, gelijk de morgendaauw de groene en vruchtbaare velden van Damaskus opluikt. Maar wat zijt gij verbasterd! Gij hebt alle beginfelen der wijsheid verwaarloosd, en gij blijft doof, zelfs voor de ftem van den roem, het aangenaamfte mufiek voor de ooren van den deugdzamen; nv3ar, om U nog eenmaal terugteroepen uit dien poel van dwaasheid en zinlooze trotschheid, waarin uwe ziel gevoelloos verzonken is, lees het Boek «kr Waarheid , dat zeker Geest zich verwaardigd
heeft a



Verachting van den Roem. 5
heeft, mij ter hand te ftellen, in de imren mijner overdenkingen, wanneer mijne gedachten zich verhefren tot den troon van het Opperwezen — van dat Wezen, welks almagtige hand de dwaalfterren in de onafmeetüjke ruimte van liet ijdel doet zweven — van dat Wezen , dat de zedenhjke en ligchaamlijke waereld in eene^ eindelooze overeenftemming onderhoudt, door een zamenTtel, waarvan Hij het geheim voor zichzelven bewaard heeft."
Het hart van Abd.ua was 'nog veel meer geroerd, toen hij de volgende woorden las:
„ Wanneer de deugd uit den hoogen hemel gezonden werd , om de dwaze driften van het menschdom te beduuren , deed haar aantreklijk gelaat, haare eenvoudige en verhevene fchoonheid, haar door alle ftervelingen bewonderen ; maar , zoodanige is de verkeerdheid der menschlijke natuur , dat , welhaast in haare oogen, de deugd alle haare bekoorlijkheden verloor, en dat zij, haren dienst verlaten ziende, terugkeerde naar het godlijk verblijf, van waar zij ' was afgedaald , om zich over de kinderen der menfchen te gaan beklagen. Daar droeg ,: ij voor, dat de verblindde ftervelingen niet alleen ongevoelig' waren voor de weldaden , welken zij , geduurende hun leven, aan hun verfpilde; maar ook voor die, welken zij hun beroofde, in het gewest, waar zij de zielen van haare aanbidderen, na derzelver aardsch beflraan , zou henenvoeren. Deze klagten moesten , ongetwijfeld , de gramfchap van het hemelfche Wezen
ge



IO
Abdala; ok , de
gewekt hebben ; maar de opperfte Godheid vergenoegde zich , met de deugd andermaal op de aarde te zenden ; haar voorziende van de middelen , om haare regten beter te handhaven. De roem werd bevolen , haar te verzeilen, met het vermogen, om aan den mensch, geduurende zijn leven , zelfs ook aan gene zijde van het graf, belooningen uittedeelen. Naauwlijks zetteden deze twee Godheden heure voeten op de aarde , of de roem blies, en deed zijne zilveren trompet klinken. Eene fterke drift ontgloeide terltond alle harten. Overal, waar de deugd onthaald werd , vloog de roem haare fchreden wa ; maar hij verwijderde zich van alle hoven, waar men hem alleen zogt, en zo hij die, nu en dan , naderde , moesten zij, die hem aanriepen , d; gunlten der deugd verdienen. Door deze heilzame inrichting, betraden de ftervelingen de paden der regtvaardigheid, en onderfcheidden zich door lofwaardige daden , hetzij zij alleen ingenomen waren met het fchoone der deugd, hetzij zij de toejuichingen van den roem beoogden. Maar , hoe onbeftendig is het ondermaanfche 1 De roem zelf, onderging langzamerhand het lot, dat voorheen de deugd gefmaakt had : de menfehen fchenen verzadigd van zijne belooningen , en de aangenaame weütiidenheid zijner loftuitingen ftreelde hunne verharde ooren niet meer. Het is zeker, dat toen overal, waar de roem verftooten werd, de deugd nevens hem week , en zeldzaam verfcheen de deugd, in eenigen oord, indien de roem haar niet
ver-



m
Verachting- van den Roem. ii
verzelde. Eindlijk, werden zij beiden zoo onvergenoegd over de wijze , waarop zij zich zagen behandelen , dat zij befloten, hunne klagen te vereenigen , gelijkblijk aan den Oorfprong van alle wezens te imeekeu , van hen bij zich te houden. Terftond vlogen zij te zamen naar den troon van' den Eeuwigen; daar droegen zij voor, dat het hun •onmooglijk toei'cheen , hun verblijf op de aarde langer uitterekken; dewijl de ftervelingen verleid waren door de valfche aantreklijkheden der ondeugd , een monfter, onlangs uit den afgrond opgerezen , om zich te kanten tegen de pogingen van de deugd en den roem; maar de oneindige Weldadigheid vertoonde zich, nogmaal , met meerder tederheid; zij gebood de twee Onfterflijken, terugtedaalen onder de menfchen , hun te kennen gevende , dat, ondanks alle de verkeerdheden van dit verblind gedacht, zij hunnen iever moesten verdubbelen, om het te behouden. Wat meer zij; om het vermogen der deugd en van den roem uittebreiden, fteeg eene verfchriklijke Razernij , de Schande genaamd, uit het donker verblijf, waarin de ondeugd geboren was , en hechtte zich voor altijd aan haar, om haare fch'reden alom te volgen. Het werd zelfs vastgefteld, dat overal, waar de deugd en roem verfmaad zouden worden , de Schande haren yerdervenden adem zoude verfpreiden, en dat de twee monfters, even gelijk het hemelfchc paar , op de aarde zouden rondzwerven, totdat de Engel des doods , op bevel van den Almagti-



is Abdala; of de Verachting enz.
gen , het geheele menschlijke gedacht zoude geleiden voor den troon der regtvaardigheid, om 'er de belooningen of ftrafFen, aan elk toegefchikt, te ontvangen."
Toen zag Abdala den nevel der dooling voor hem opklaren, en de Jongling, zich in de armen van Achmet werpende, betuigde hem, met eene vervoering van vreugd, alle de erkendnis, welke hij gevoelde, om dat hij zich tot de reden zag teruggebragt. Hij ftemde toe, dat men, ongemerkt, van de verachting des roems , tot de verachting der deugd overgaat; terftond gaf hij zich weder aan zijne eerfte neiging over; hij maakte zich, het overig gedeelte van zijn leven, beroemd door gedenkwaardige daden , en de naam van Abdala werd een van de glörierijktfen, die door de gefchiednis van Betfi&n vereeuwigd zijn.
n.



} N H O U D.
^jan het Roomfche Folk. (Navolging.) Bladz. 175 Levens-fchets van Bbnjamin Franklin. 177 Testament van mijn Bedovergrootvader. (Echt
gedenkftuk uit den ouden tijd.) 2to De Hoogmoed. (Klinkdicht.) 226 Op eene Vrijmetzelaars Loge. 227
tweede afdeeling.
ÏVelmeenende raad aan eenen Jongeling. 1
De banden der Liefde. (Een Oo»tersch Vertelfe!.) 7 Tai en Scherik , of vertrouwen en trouw.
(Een Ostersch Vertelzel.) 9
Dor val aan Cïlia, over het Huwelijk. 14.
Cel ia aan Dorval, tot antwoord. 20 Naafpeuring der Oorzaak van het Nieuwjaar
wenfchen. 25 Befpiegeling ever de Sneeuw. 35 Veldzang. 37 Op eene broeiende Canarie. 39 Op eenen Minnezang. 40 Gefpreky over het beftaan van God en een leven naa dit leven. 41 Gedachten over dzn Dood. 67 Wanhoopig befluit. (Een Vertelzel.) 7a
Het



INHOUD.
• ... , " 76 Het Prieel.
De Nagt en de Slaap. Verfchillende Staat.
Amintas aan Climene. 8+ De Minnegod. De Ledigheid.
Anecdoten nopens den Abt Terrai. 89
Vertoog over de Geveindsheid. 95
Zomersch Veldgezicht. 99
Aan Climene. io3
Verhandeling over den Leeslust. 105 Ontwerp ter bevordering van miskende verdienften. 124
De Snapper. (Een Samenfpraak.) 13*
De Appel valt zelden ver van den Stam. (To-
neelftuk.) 149 Over het Huwelijk. Aan de Nederlandfche Meisjes. 15?
Wat is de Ziel^. <™« Julia. *73 Karneval te Petersburg, onder Peter den eeriten. 182



GEVOELENS van eenen REGTSCHAPENEN JONGLING, bij zijne INTREDE in du WERELD.
v i-)irloe aargenaam is hei, aanwezig te zijn, te denken en te gevoelen ! Ik zal dan beftaan, orn gehoorzaam te zijn aan God , en zijne Natuur; ik zal denk n, om de waarheid te kennen, en ik zal gevoelen, om de deugd te beminnen.
s.) Ik zal het goede betrachten , omdat zulks te doen aangenaam is ; ik zal het kwaade mijden „ omdat het hart daardoor met angst en bitterheid Wordt vervuld ; omdat God mij het eerffe gebiedt „ nopens het laatfte waarfchuwt, tot mijn eigen <re. luk. ö
3.) Des morgens zal ik mijn hart openen voor de vreugd , van aanwezig te zijn , en wel te kunnen doen. Des avonds, zal ik mij, met blijdfchaps overgeven aan den flaap , omdat ik in onfchulcf heb geleefd. Ik zal den volgende dag arbeiden, otn
Mengelwerk. B hü



i4 Gevoelens van eenen Joncling
het goede te doen, 't welk ik den voorigen had agtergelaten.
4. ) lk zal de goederen van dit leven , zonder trotschheid, en onrechtvaardigheid, genieten. Ik zal gewillig zijn in het gemis van alles , wat ik niet heb , en daarover tegen de Voorzienigheid niet morren.
5. ) ó Heilige waarheid! ZijtGij het licht van mijn verftand , en gij, ó Deugd! zijt gij het eenigfte voedfel mijner ziele, ó Vriendfchap, Liefde en Weldadigheid ! Zijt gij de eenigfte bezigheid mijnes levens!
60 Ik zal de Menfchen liefhebben, osndat zij mijns gelijken zijn. Ik zal mijne goedwilligheid, tot alle menfchen uitftrekken, op dat mijn hart altijd met het lieflijke, van te beminnen, vervult zij.
7. ) Zo het waar was , dat de Menfchen meer bedorven zijn, dan zij waarlijk zijn , zoo zou ik de toegeeflijkheid en zachtmoedigheid tot mijne gewoone gezellinnen maaken , opdat ik door de zonden en gebreken van anderen niet ongelukkig mogt zijn.
8. ) Ik zal gelukkig zijn door het geluk van anderen , vermids ik hen vrolijk zal zien. Den ongelukkigen, welken ik niet helpen kan, zal ik beklagen. Ik zal met hem in zijne rampen deelen, omdat hij daardoor verligt zal zijn. Ik zal den boozen ia zijne daaden vergeeten , omdat ik hem anders zou moeten haaten.
9. ) Ik zal maar alleen leven , om te beminnen, hetgeen goed en beminlijk is. lk zal miju hart voor het vergif van haat en nijd fluiten, opdat
het



bij zijne Intrede in de Wereld. j£
het .niet bedorven worde. Ik zal de onregtvaarheden van anderen lijden zonder klagen, vermids zij genoeg geftraft zijn, met boos te zijn.
10. ) In het geluk zal ik gevoelig en zachtzinnig zijn, opdat ik het waardig blijve. Ik zal lijdzaam en kloekmoedig in het ongeluk zijn, opdat ik moge overwinnen.
11. ) Ik zal over de toevallen van het leven niet morren, omdat ik 'er de oorzaak, noch het oogmerk, van weet. Ik zal de onmeetlijkheid van het geheelal, en zijne afgronden , befchomven , om mij van het hovaardig denkbeeld te genezen, dat ik iets van belang ben. Ik zal de zorg der natuur voor de kleenften haarer fchepfêlen gadeflaan , opdat ik niet denke vèrlatên te zijn.
12. ) Mijn vermaak zal zijn, 6 Natuur! de pracht en orde uwer werken te befchouwen, opdat ik altijd voorwerpen ter verheuginge hehbe. Alle bezielde en onbezielde wezens gehoorzaamen uwe ftem, en vinden in hunne gehoorzaamheid hun geluk. Ik zal uwen wil onderdanig zijn, opdat ik gelukkig moge wezen , gelijk zij.
13. ) Ik zal de deugden en werken der menfchen, hunne genie en de verhevenheid hunner gedachten, bewonderen, en blijde zijn, dat ik hun gelijkvormig ben. ó Mcnsch! gij, die u zeiven, door de verachtli jkheid der zonden en flegte daaden, ontaard hebt, uw aandenken zij uit mijn geheugen gewischt, opdat ik mij niet over mijn aanwezen fchaame.
14. ) Gij Hoop! vervul mijn hart met de zeker-? keid, dat ik mijn leven in onfchuld moge door-
B | bren-



ié Gevoelens bij de Intrede in de Wereld.
brengen, opdat ik begeerte tot leven hebbe. Dat mijn hart nimmer yermc ejjing gevoele in wel te doen! Ik zal het leyen ais een verjangüjk goed befchouwen , 't welk ik gewillig weer terug zal geven , omdat ik het nuttig bedeed en genoten heb. De deugd is waardiger, dan het leven, vermids zij den mensch gelukkig maakt, en men niet moet leven, dan om gelukkig te zijn.
15.) 6 Gij! Die mijne lotgevallen regelt, geef mij veele pligten te vervullen, opdat mijn hart veeIe oorzaaken tot weltevredenheid hebbe ! Dat ik veel liever ophoude te leven, dan déne misdaad te bedrijven! — dat ik nimmer ongelukkig genoeg zij, om het ongeluk van een levend wezen te veroorzaaken! De valschheid wijke verr' van mijn hart: de logen zij niet in mijn mond, en het zal mijn geJuk bevorderen, mij te vertoonen, zoals ik ben.



1%
AANSPRAAK
vóór het
MORGEN-GEBED, op een, in Zee
zeilend, SCHIP.
Irïet fchel metaal doet zich hooren. Hij , die arbeidt , en hij, die rust , begeve zich op het dek! Men zal den Opperheer der wereld, en der elementen , de verfchukligtle hulde bewijzen. Demuuren der tempelen beperken Zijne oneindige grootheid te veel voor ons gezicht, ó Gij allen, die in den uitgebreidden fchoot der zeeën omzwerft , werpt U neder voor de voetbank van Zijnen ontzaglijken troon, die opgehangen is boven uw hoofd ! Verkondigt Zijne wonderen , door welken gij zijt omringd , en looft Zijne goedertierenheden! H ij vernieuwt de vuurkolom voor U , die de Ifraêllers geleidde door de woestijn. Hit gebiedt de hemelen, om hunnen as te rollen , om U de onveranderlijke orde in de omwentelingen des fterren te doen zien. H ij graveert , op een cirkel de teekenen, waarvan gij den loop der Zonne moet kennen. Hij fchrijft haar paaien voor, B 3 op-



iS Aanspraak op een Schip in Zee.
opdat gij de hemelftreek moogt onderfcheiden , welke zij bewandelt; Hjj drijft de magneetftoffe uit het hart der aarde, als draaikringen , en doetze fnellen van de Zuid tot de Noordpool , de naald gebiedende , haare onzichtbaare fpooren te wijzen. Hij onderwerpt den tijd , en de ruimte , aan uwe graadboogen. De winden verfpreidt Hij over alle punten van den horizont, en fchrijft aan elk hunner de lijn voor , langs welke zij moeten vliegen. Zijne almagtige arm moge dezelven op de
ongeftuime golven ketenen, of ontbinden, de Oceaan zal uw graf zijn. Laat ons den God des geheelals aanbidden: dat wij onze aangezichten voor zijne Heilige Majefteit vernederen!
rv,



IV.
WIJSHEID en VREUGD.
(_Een Lied.")
N u klinke , mijn' Broeders !
de vrolijkfte toon ?
Zingt juichende liedren,
zoo vuurig, als fchoQnï
't ls zeker, ó Broeders !
uw dierbaarffe pligt: Zoekt, en Gij zult vinden
en waarheid en licht.
Laten de dwaazen
ons hoonen , verfmaJn; Wij hooren hunn' dwaasheid ,
en lachen hen aan.

Gij , Goden der aarde !
bezit vrij den troon : De vreugd en de wijsheid
geeft zekerer looa.
Gei



2o Wijsheid en Vreugd.
<*>
Geluk U , die Wijsheid
ter leidsvrouw'verkoor'j Gij dringt de gevaaren
Al lachende door.
4>
Gij co^'st dï vermaaken
der blijde natuur J Steeds gloeit U den boezem
van 't edelfte vuur.

Komt, Broeders , zoekt wijsheid ;
zoekt vreugd op uw' baan }
Zoo lachtjreeds op aarde,
De Hemel U aan!



v.
Lof van het waare vergenoegen.
Jïydel Vergenoegen! Voordbrengfter der aardfche gelukzaligheid! die in het welbewust gemoed uwen onwrilvbaren zetel vestigt, en,door uwe vredelievende ingevingen, en zagte wetten, den mensch tot de eeuwige heerlijkheid tracht opteleiden, U zij mijne loffpraak toegewijd.
Minst bekende in Vorstliike hoven! Gij, die hoogstgefchat wordt in nederige hutten ! wie kan uwen zoeten invloed fmaaken , die voor de ftaatlijke godvrucht en verhevene deugd niet den grootften eerbied gevoelt, en deze twee , van U onaficheidbare , Vriendinnen , niet zijner tederfte liefde waardig acht ? — Schoon Caesar en Pompejus, door grootfciie zegep-aaleji, eene hoogmoedkittelende vreugd genoten: fchoon Lucüllüs in fmaakftreelende gerechten, Cleojpatra in losbandigen wellust, Nero in ongehoorde wraakzucht, en Crassus in eene nooit-
Mengelwerk, C ver-



Lof van hit
verzaadbare geldgierigheid, de aangenaamheden des levens zogren, de fijne gewaarwordingen, echter, welken gij den weltevredenen C i n c i n n a i us op zijn gerust Landverblijf fchonk, konden op geene zielen vat hebben, die zich met uitwendige en veelal in fchijn beftaande vermaaken, de beoefening van zedenhjke wezens onwaardig, bezighielden. — De angstvallige fchrik jaagt U eene koude grilling in 'Vhart, wanneer Gij de verdelging der Steden door gloeiende en vernielende werktuigen des onbarrnhartigen Krijgs verneemt, of de ijslijke flagtingen hoort, welken het bloeddorftig ftaal heeft aangericht, en waardoor de prijs der behaalde zege voor den trotfc'hen Overwinnaar in aanzien klimt. Gij toont eene walging voor de verderflijke fpijfen en verftandbedwelmende dranken , door de weelde tot kitteling van tong en gehemelte uitgevonden , bewust, dat zij de fterkfle krachten op eene bedrieglijke wijze ontzenuwen, en een doodlijk gif voor het lichaam bereiden. — De ongeregelde minnedrift , die den mensch door een inwendig vuur verteert , en rustlooze kwellingen veroorzaakt, mishaagt U zoowel,als de dolle wraakzucht, die, om een kort genot van vreugde, de ziel van grievend naberouw in eeuwigheid doet wreenen. Geen verachtlijke trek naar 't goud zal U van dezen zoeten flaap berooven , of een fuood bedrog doen pleegen , om fchat op fc at te hoopen,. wijl Gij die vuige begeerte nooit in U veelt ontbranden. De laffe opvolger zijner averechtfche hartstogten •, de vrijwillige (laaf der ondeugd , deelt niet in uwe gemeenzame vrtendfehap;
doch.



waarë Vergenoegen. 23
doch , wel verre van hem te haaten , ziet Gij hem met een ontfermend mededogen aan , poogt hem te verbeteren, en op uwe beftendige fchoonheid te doen verlieven. De waare Christen, de ijverige betrachter der deugd, de tederhartige Menfchenvriend, kan zich alleen op het voortreflijk genot van uwen heilaanbrengenden invloed beroemen. De, niets dan lieldeademende , godvrucht brengt hem naar den onvvankelbaren tempel der achtbare deugd : plcgtig zweert hij haar zijne ftandvastige trouw : de hartveranderende zedenkunde wordt hem ter leidsvrouw toegevoegd: zij deelt hem, in de krachtige taal der hooge Godheid, haare heilbedoelende raadgevingen mede : zij ontvouwt hem de verbaazesde wonderen der Natuur, die zijnen eerbied voor den goedertieren' Schepper vermeerderen, wiens aanbidlijke Wijsheid en luistervolle Heerlijkheid hij, tot in 't minde gedeelte van het gefchapene, ziet doordraaien: zij flaat voor hem het boek der onfeilbaare waarheid open: Hij ziet de ellendije verbasteringen des menschdoms: Goëls onverdiende liefde, om deszelfs verlosfing te bewerken , houdï hem opgetogen, en perst de dankbaarfle vreugdetraanen uit zijne verhelderde oogen. De gulden lesfen , de nuttige regels , om zijn geluk te vestigen , der Maatl'chappij tot voordeel te zijn, en de geneugten der zamenleeving te vermeerderen, hem door de hemelfche (tem der fchepfelminnende Alma^t voorgefteld , behartigt hij met den grootften lust; en Gij, onwaardeerbaar Vergenoegen , volmaakt zijn heuglijk lot, en maakt hem het laage gewest, dar hij bewoont, tot een' hemel van reinen wellust. De C 2 zucht,



24
Lof van het
zucht, om U te behouden, maakt hem oplettend op zichzelven, en doet hem de niinfte toegeving aan fpoorloze driften ontzeggen. Hij koestert niet dan edele deugden in zijnen boezem. De Zagtmoedigheid doet hem fteeds ijveren in vredelievende poogingen; des tracht hij eene algemeene rust i,nder zijne Natuurgenooten aantekweeken. De gelatenheid van zijn gemoed verandert, zoo min door treurige omlta: digheden , ais door een' vreugdverwek kende voorfpoed, wijl hij de vaderlijke liefde der Godlijke Voorzienigheid in de groctfte rampen, zoowel, als in de milddadige zegeningen, kan befpeuren: gevoelt hij dus fmarten , de llandvastige lijdzaamheid van zijnen Heiland zweeft hem geftadig voor oogen , en fterkt hem in het hevigfte van zijn grievend leed. Doet men hem ongelijk , hij beklaagt het verkeerd gedrag van zijnen beleediger , zoekt hem zijne hoonende handelwijs te doen bezeffen , vergeeft hem zijne dwaaling, en laat de wraak,- zo hij halftarrig blijft, aan Hem, die gezegd heeft, dat Hij 't vergelden zal. De Maatigheid houdt hec duur van zijnen levenshulk: zij doet hem de gevaarlijke klippen ontwijken , waarop de gezondheid fchipbreuk zou kunnen lijden, en brengt hem , langs een' met roofen en leliën bewasfen oever, in de veilige haven der beftendige blijdfchap. Zijn hart is niet buitenfpoorig gehecht aan het ondermaanfche: dit maakt hem tot eenen edelmoedigen weldoener: hij reikt, zooverre zijn vermogens het toelaten , bijfbnd aan den nooddruft!gen toe, en zalft, door een' zagten troost, de fmart van den bedrukten , wien de hoogmoed met een
Ter-



waare vergenoegev.
*5
verachtlijk oog befchouwt , en met fchampere taal den toegang tot zijne paleifen verbiedt. De Nederigheid, aan welke de belofte van Gods ontfermende genade is toegezegd, doet hem in zijne detigdzaamfle verrichtingen zich nog mistrouwen, en zijn vlijt aanwenden , om tot de hoogstmöoglijke volmaaktheid te klimmen : hij onderwerpt, daarom , ook gaarn zijne daaden aan het beflisfend oordeel van anderen , en hoort de vrijmoedige berispingen met meerder vermaak, dan de vleiende lottuitingen. De Liefde voor zijn' Naasten drukt in zijn hart de opregtfte merkteekenen der getrouwe Vriendfchap, en doet hem, v-rvreemd van gretige eigenbaat, gewilligde moeilijkfte dienstbetooningen ten uitvoer brengen. | Zijne gewigtigfte zorg beftaat, om zijnen fchat, dien de Hemelen bewaaren , te genieten : zijne fterkfte zucht, om deelgenoot der burgerfchap van 't zalig Vaderland te worden. Dit is de heerlijke ftaat van uwen beminnaar op aarde, ó zegenrijk Vergenoegen ! Onuitputlijke bron van vrolijkheid ! Ik zegge nog eens , de Chri-ten Wijsgeer kan alleen uwe heilgoederen deelachtig worden, die kroon en tulband verre opwegen: hij alleen kan zichzelveu fteeds gelijk blijven. Ziet hij, door U bezield, het wigtig tijdftip der ontbinding van ziel en lichaam genaderd , geene benaauwde vrees doet hem fidderen , fchoon hij in het dal der fchaduwe des doods treedt: hij vestigt zijn geloovig zielsoog op God, den rotsfteen van zijn hart. Niets houdt hem op het woelig tooneel der visfelvailigheid aan verganglijke aanloklijkheden gekluifterd: hij, die over zijn' geest C 3 beeft



?6 Lof van het
heeft leeren heerfehen , laat zich door het jammerend misbaar van dierbare vrienden; en geliefde bloedverwanten , die zijn fterfbed omringen , niet aftrekken van het beminlijk voorwerp zijner hoogfte liefde. Hemelfche troostredenen, gelijk aan de zielverkwikkende taal der Engelen , vloeijen zelfs van zijne loodverwige lippen, tot dat hij, nog vervuld met verhevene denkbeelden , op den heimlijken wenk der opperfte Wijsheid, het ftoflifke af moet fchudden: hij zegent de fchreïende omftanders, heft met ajn' ftervenden mond het voortreflijk triumphlied aan, en vliegt, al juichende , in de befchermende ar!ae".ra"dengI'00!ften Vriend züner ziele,om, in zijn lieflijk bijzijn, deuitgezogtfre wellusten te fmaaken , en de onverderflijke erfenis in bezit te nemen , in het vrolijk gewest der eeuwige vergenoeging. En dit is het heilrijk lot , dat uwen vriend te wachten ftaat. Schildert de aangenaame verbeelding uw gerust verblijf, in de,mer rietgedekté, ftulp voor onze zinnen; op een' beteren grond gefchiedt het, dan dat zij U in de kostbare zaaien van het woelig Hof eene woonplaats wilde toeeigenen. Het luidruchtig vermaak , dat door de weidfche vertrekken klinkt, de vleiende hoogmoed, en fmeekende eerzucht , die'den zorglijken troon omringen , zijn U te hinderlijk , om lang aldaar te vertoeven. Het vredeademend veld is meer gefchikt, om uwe heilige begeerten te vervullen. Aan een' zagtvoordrollenden ftroom gezeten , onder de lommerrijke takken van hooggekuifde boomen , fmaakt Gij meer weelde , dan de grootfte Monarch, onder den, met gouden narren
be-



waare Vergenoegen. &j
bezaaiden , hemel van zijnen glinfterenden zetel geniet , aan een' piagtigen maaltijd , bij 't klinken der welluidendfte fpeeltuigen. Den eenvoudigen Landman , die zijne verfchuldigde pligten omtrend God en zijn' Naasten tn acht neemt , fchenkt Gij hier den grootften invloed der verruklijke weltevredenheid. Gewekt door 't lief muzijk van zweevende orgels bij de luistervolle aankomst van den Moozenden dageraad, verlaat hij 't logge bed, wijdt zijne daukbaare wierookgeuren aan het volzalig Opperwezen , werkt geheel' den dag met eene onvermoeide vlijt, looft den goedertieren Hemel voor zijne overvloedige weldaaden, verheugt zich in eene on/.ondige tijdkorting , en begeeft zich, met een vrolijk, en biddend hart, naar zijne ftille flaapkamer , om in de fchaduwe van de vleugelen der altijd waakzame Voorzienigheid eene krachtherftellende rust te genieten. Dan, welverre van U, geheel, den Stedelingen te willen onttrekken , biedt Gij hun uwe lieflijke heilgoederen ook aan ; doch vindt onder hen minder ijverige betrachters van hun eigen geluk; Het oogverblindend fchijngeluk , 't geen de aardfche wellust fchenkt, brengt, bij het meeste gedeelte, den ijdelen waan voord, dat zij den besten ftaat reeds bezitten , en doet hen uwe aangeboden gefchenken , onbedachtzaam , van de hand wijzen, ó Ongelukkigen , die, door 't voldoen van breidloze hartstogten, de zagte rust voor uw gemoed zoekt, hoe verwijdert Gij U van den regten weg tot het waare geluk ! Wat wreede fmarten zal de fchaadelijke flang , die Gij in uwen boezem koestert,



28 Lof van het waare Vergenoegen.
'tert,U nog aandoen.' Wat treurige jammerklagten zult Gij nog uitftorten, wanneer Gij te laat het geveinsd bedrog zult zien ontmaskeren ! Dan zult Gij ondervinden , dat de vrede der ziele nooit het deel der boozen was , en dat hun uiteinde vol verfchrikkingen is. Heuglijk vergenoegen ! die 't naas^ der Godheid gelijk zijt ! Acn! mogten alle ftervelingen uwe waare fchoonheid ontdekken; zij 'zouden zich aan geene verganglijke dingen vergaapen; maar alles aanwenden , om uwe ftreelende zoetigheden deelachtig te worden , en daartoe hun ligt wankelend hart door godvrucht en reden beftuuren , en dus keren , eene volkomene overwinning over hunne geestrijke vijanden te behaalen: Gods onbevlekten roem te verbreiden , zou hun hoogde lust; hunne Naasten door een deugdzaam voorbeeld te verbeteren , hunne fterkfte pooging; en denimmer eindigende blijdfchap aan Gods regtehand te genieten, hunne tederfte zorg, hunne ijverigfte begeerte zijn.
Nooit volprezen Vergenoegen .' onafgebroken vermaak der Godheid ! eeuwigduurende wellust der Engelen ! hoogst geluk der ilervelingen ! dat Gij eens uwe gezworen vijanden , de verderflijke ondeugden , en ongeregelde lusten , als overwonnen fiaaven, aan uwen doorluchtigen triumphwagen gekluisterd , in zege om moogt voeren , is de hartlijke wensch , waarmede ik mijne onvolmaakte lofrede eindige.
VI.



vï.
DE TE DER HARTIGE DIENSTVAARDIGHEID BELOOND.
{Eene echte Nederlandfche Gcfchiednh* )
G
od, die de goedertieren en Hefdrijke Vader is van alle menfchen , en die hen gefchapen heeft , om gelukkig te zijn, heeft , ten zelfden tijde , de begeerte tot geluk, onuitwischbaar, in elks hart gelegd. Zou nu dit geluk beftaan in uiterlijke voordeelen , in rijkdom, eer, en aanzien, of in een ruim genot van zinnenlijke vermaaken ? dan was verr' het grootfte gedeelte der menfchen. buiten de mooglijkheid, van 'er coit in te kunnen deelen ; en daar , ondertusfchen , de begeerte bleef, om gelukkig te worden, was hun lot, in zulk een geval, allerbeklaaglijkst. Maar God, die de liefde zelve is, heeft het voor ons allen mooglijk gemaakt , om, terwijl wij aan onze beftemming voldoen, te gelijk, ons eigen geluk te bevorderen. Ten dien einde heeft hij ons pligten voorgefchreven, die, noodzaaklijk, moeMengelwerk. D ten



3^
De tederhartige
ten yolbragt worden ; maar heeft, tegelijk, in het hart van elk redenlijk mensch , gevoelens gelegd, die hem deze pligten, niet alleen gemaklijk, maar zelfs aangenaam maakcn. önder alle deze gezellige pligten is geene vatK de minften die tederhartige Dienstvaardigheid , waardoor wij, niet uit dwang , niet met tegenzin, maar met een hart, vol liefde, en teder medelijden , de rampen van onze medemerfchen, zooveel in ons vermogen is, trachten te verminderen, of draaglijk te maaken. Christus zelf heeft ons hierin een volmaakt voorbeeld gegeven; als men, met aandacht, de gefchiednis van zijne omwandeling onder de menfchen leest, zal men zien , dat zijn geheele leven eene aaneenfchaakeling was van dienstvaardige hulp, tederhartige weldadigheid , en uitgeftrektfre goedwilligheid ; nooit zag hij ellendigen , of zijn gevoelig , en menschlievend, hart was 'er op 't fterkfte door getroffen , en hij toonde met de daad, dat des menfchen Zoon niet gekomen was, om gediend te worden, maar om te dienen- Daarom , is ook onder alle de voorfchriften , welken hij ons heeft nagelaten ,inzonderheid deze voortreflijke les: zijt bermhartig, gelijk uw Hemelfche Vader bermhartig is. Verruklijk voorfchrift I kan 'er grooter geluk voor een fterveling zijn ? Kan 'er iets zijn , dat den mensch meer verheft, dan een naavolger te kunnen zijn van God? Bij deze eer verdwijnt alles , wat de wereld grootheid noemt , en hiertoe kan elk geraaken, die aan dezen pligt getrouw is — Maar, mooglijk, zal iemand denken: deze eer, en dit genoegen, is niet voor elkeen j



Dienstvaardigheid beloond. 31
een; dit raakt alleen zulke menfchen , welken Goö met tiidli ke middelen gezegend heeft, of die in grootheid en m.gt, boven anderen, verheven zijn. Neen J God, die een Vader is van alle menfchen, Zmder onderfcheid, heeft ook dit voorregt$ niet alleen , aan rijkdom en aanzien verbonden ; ook de gemeené Burger, Ook menfchen, welken hij, naar zijne Wijze Voorzienigheid , in geringe omftandigheden geplaa-st heeft, kunnen aan dezen pligt, en, daardoor , aan de beltemming voldoen, waartoe zij door God gefchapen , en in betrekking met anderen gefield zijn ; en kunnen dus hun eigen geluk , tegelijk met dat hunner medemenfehen, bevorderen : het volgend eenvoudig verhaal zal dit, misfehien, eenig* zins duidlijk maaken.
Op zeker Dorp woonde een paar eenvoudige Burgerlieden; menfchen , die niet rijk waren, die , met hunner handen arbeid, den foberen kost , vy zichzelven, en hun eenig Kind, moesten verdie" ien. en, fchoon hunne kundigheden zeer bepaald wa)en* hadden zij beiden een goed, eerlijfc, en ónregt g0js.' dienftig hart. Daar zij nu wisten, dat 2'jj vfa ]nm Kind 't wélk zij teder beminden, gee.re fchatten konden opleggen, en zij hetzelve, evenwel, saam <re lukkig wenschtentezien;befteedd-in zij alle die oogblikken, welken zij van hunnen arbeid konden befpaaren, om dit Meisjé, dat van natuur zaetaardio- en buigzaam was, vroeg een denkbeeld te'geven"van die pligten, die haar voor anderen nuttig konden ' doen zi,n. Veertien jaarei was het Meisje nu oud als haare Moeder, die wat zwak begon te worden^ ^ 2 haar



3S
DE 'tederhartige
haar,op zekeren dag, dus aanfprak: „ lieve Claart_1E ! ti t hiertoe heeft rrh'j God in het leven gefpaard; ik heb aan uwe opvoeding gedaan, wat ik, in mijne omftandigheden, doen kon ; maar, daar wij geen vei mogen hebben, en ik niet weet, hoe lang ik nog voor U zal kunnen zorgen, zal het, dunkt mij, best voor U zijn, naar eene gelegenheid omtezien, waardoor Gij, op een eerlijke wijze, voor uw eigen beftaan kunt zorgen; ik zal geruster fterven, als ik weet, dat Gij bij braave, godvreezende menfchen dienstbaar zijt, dan, als ik U onverzorgd in deze wereld moest agterlaten. Mij dunkt , Gij moest U eens wat aankleeden , en gaan bij de Vrouw van onzen Dominé; ik weet, dat zij een meisje zoekt, die haar wat ter hand gaat; Gij kunt wat naaien, en zoo al wat werken; misfehien heeft zij zin aan U; en, daar waart Gij in een goedhuis." Claartje was gewoon, gehoorzaam te zijn; zij kleedde zich, en ging, zooals Moeder haar gezegd had. De Vrouw van Ds. Braaf zag haar, zoodra, niet, of zij beviel haar ; zij wist, dat haare ouders eerlijke lieden waren ; dus befloot zij , met hen te fpveken , en het meisje in haar dienst te nemen. Claartte gedroeg zich, in dezen nieuwen post, zoowel , dat zij ras het vertrouwen van Dominds Vrouw geheel won , en van haar, als een eigen Kind, behandeld wierd. Deze Vrouw nu was rijk, en niet, zooals het fomtijds wel eens gaat, gierig; maar, waar zij wist, dat op het Dorp behoeftigen, of zieken, waren, daar zond zij den noodigen onderftand, of verkwikking, en liet alles door dit Meisje,
van



Dienstvaardigheid beloond. 33
van welker eerlijkheid zij verzekerd was , bezorgen. Als dan Claartje deze boodfchappen waarnam , en hoorde, hoe de arme menfchen haare Juffrouw zegenden, dagt zij dikwijls : wat zijn vermogende lieden gelukkig! hoeveel genoegen kunnen zij zich bezorgen , als zij aan anderen weldoen; en de lieve God heeft ook , zekerlijk, zulke goedhartige menfchen lief, want anders zou de juffrouw niet, altijd, zoo vrolijk en gerust zijn. Deze gedachten herin erden haar, dan, geduurig de le.^fen van haare ouders ; dat iemand niet gelukkig kon zijn, die zijne pligten verzuimde , en'" dit deed haar hartlijk wenfehen, om ook anderen nuttig te kunnen zijn. Zes jaaren diende dit Meisje bij Ds. Braaf. Haar Vader was geftorven, en haare Moeder oud en zieklijk , en buiten Haat, iets meer voor haar kost te doen; en daar zij nu, reeds eenigen tijd geleden, ten huuwlijk gevraagd was, dc<or een eerlijk Huisman, die van zijne Ouders een kleen plekje gronds geërfd had, waardoor hij dagt, met vlijtig arbeiden, zooveel te kunnen verdienen, dat hij een' Vrouw , die handig en zuinig was , den kost zou kunnen bezorgen, en die Cl aartje , om haar opregt hait, en zagtaardig humeur, teder beminde , en van haar bemind werd, trouwde zij, met goedkeuring van Dominé , en zijne Vrouw, dezen braaven Man, en nam haare oude zwakke Moederbij haar in huis; die, naadat zij een half jaar het genoegen gehad had, van door haare Dogter , met alle liefde en zorg, opgepast te worden, in vrede ftierf. Cl aart je befteedde,nu, alle haare oplettendheid aan haarenMan, D 3 en
1



34 De tederhartige
en huishouding, om, terwijl hij zwaar moest werken , hem , binnenshuis , allen mooglijken dienst en hulp te bewijzen, en hem dus het leven zoo aan-? genaam te maaken , als haare omftandigheden toelieten , die, zeker, niet ruim waren, temeer, daar zij, in den tijd van vier jaaren , reeds met drie Kinderen gezegend waren ,- egter bepaalde deze tederhartige Vrouw haare dienstvaardigheid niet binnen haar eigen huis , maar toonde aan alle haare buuren , zonder.onderfcheid , dat zij ook deelde in de rampen van haare medemenfehen, Eens onder anderen , op een tijd, dat haare Man aan 't werk wa^ , ging zjj, met haar jongde Kind op den arm, Tiaar het veld, om hem wat eten te brengen. Terugkomende, gaat zij voorbij de deur van eene Weduwvrouw, die bij de lieden van l et Dorp uiet bemind werd , omdat zjj ftuurs en onvriendlijk was. Voor 't huis komende , hoort zij bitter fchieïen ; zij, niet gewoon , haar hart voor iemand te fluiten, gaat 'er in ; hier vond zij de Vrouw ziek, en geheel buiten kennis te bed liggende: het oudfte van vier Kinderen ftond te fchreïen , omdat hij zijn broertje , dat eenige weeken oud was , had omgewiegd , en geen kans zag, cm hem optehelpen. Een Kind van ruim anderhalf jaar riep om drinken , en een Meisje van drie jaaren, die hem wilde helpen, liep gevaar,een ketel kookend water, die over het vuur hing , over haar geheele lijf te haaien. Oogenblikli;k legt Claartje haar Kind op den grond , helpt het omgewiegde op , bewijst aan de overigen alle de hulp, die in haar vermjgen was, en
vraagt



Dienstvaardigheid beloond.
35
vraagt aan de oudfte, of 'er niemand was , die de Moeder oppaste , of naar haar zag? — „ Neen, Buurvrouw!" gaf het Kind fchreïende ten andwoord , „ niemand ziet naar ons ; wij hebben niets te eten , en als moeder nu fterft, moeten wij allen van honger fterveu, want anders heeft moeder voor ons gewerkt. Dezen morgen heeft de Vrouw hier naast vuur aangelegd , en water opgehangen , maar toen is zij heengegaan , en zeide, dat zij haare eigen Kinderen moest helpen, en zich nu met ons niet meer kon bemoeijen." Claartje kon haare traanen niet wederhouden , daar zij zag, dat het leven van vier onnozele Kinderen, tegelijk met dat van de Moeder, in het uiterfte gevaar was ; „ wees getroost, mijn Kind," zeide zij, „ God zal U niet van honger laten fterven; ik zal wederkomen, en U wat eten brengen." Schielijk nam zij haar Kind , bragt het naar huis, en liep naar haar Man, om hem dit te verhaaien , en te bidden, dat hij in haar afzijn voor de Kinderen wilde zorgen; maar nu was de grootfte verlegenheid, om eten te bekomen, daar bij haar geen voorraad was , en geen geld om te kopen : ó ! dagt Claartje, ik weet raad , ik zal naar Domïné's Vrouw gaan, die is zoo goedhartig, zij zal mij wel wat voor die ongelukkige fchaapen geven. Zoo gezegd , zoo gedaan; Claartje vertelde aan Juffrcuw Braaf het geheele geval, met zooveel hartlijke deelneming, dat deze goede Vrouw zeer bewogen wierd , en haar geld gaf, om, geduurende eenigen tijd, den Kinderen eten en drinken te bezorgen , en ook eet.ige verkwikking voor de MoeD 4 der.



30
De tederhartige
der. Opgetogen van vreugd, vliegt zijnaar liet huis, geeft den Kinderen wat eten en drinken , en bezorgt ze, of het haare eigen waren, helpt, naar haar vermogen, de zieke, en ging, dit verrigt hebbende , al zingende, weder aan haar eigen werk. Dit tieed zij nu dagelijks; de Meefter, die op het Dorp woonde, -en metéén den post van Doctor en Apothecar waainam, was eenredenlijk man; bij dezen ging Claartje, verhaalde hem de ongelukkige omttandigheden van dit huisgezin, en haalde hem over, om naar de zieke Vrouw te gaan zien, en de noodige middelen te bezorgen , tot haare herftelling ; hoe verheugd was zij , dat de Meefter hierin bewilligde!
Eindlijk, op een morgen j dat zij weder in het huis was , en bezig het kleenfte Kind te helpen , komt de zieke vrouw, op éénmaal, bij haare kennis, en herinnert zich metéén haaren toeftand. ,, ó God! roept zij, bitterlijk fchreïende, uit, waar ben ik ? wat is 'er van mijne arme ongelukkige Kinderen geworden ?" Claartje loopt naar haar bed, vertoont haar het Kind, en zegt: „ wees gerust, Buurvr uw! God heeft voor uwe Kinderen gezorgd." De Vrouw zag haar met verwondering aan ; wie zijt Gij? \ roeg zij; ik had, immers, geene vrienden ; ik was arm, en ongelukkig; niemand bekommerde zich om mij. „ lk ben Claartje, zegt zjj, de Vrouw van uw buurman Caspar; ik ben in uw huis gekomen, toen Gij buiten ftaat waart, om voor U zelve, of uwe Kinderen , te zorgen , en zou ik dan heengegaan zijn, zonder mij om» hen te bekommeren ? Zou ik gerust hebben kunnen zijn , als ik wist, dat vier
ou-



Dienstvaardigheid beloond. 37
onnozele Kinderen, hulploos, van gebrek fchreiden, en ik ze niet, naar mijn vermogen, bijftond?" Ondertusfchen werd deze Vrouw, in konen tijd, weder zoo verr' gezond , dat zij het brood voor haar, en haare Knderen, verdienen kon, totdat eiudh,k de oudlle zoo verr' gevorderd was , dat hij ter zee kon varen, en , dus , zijre Moeder, in haaien gevorderden leeftijd , den last helpen dragen , dat hij ook eerlijk deed, en doen kon, omdat zijne braafheid hem bemind maakte , en oorzaak was, dat hij zeer bevorderd wierd. Cl aartje leefde, eenige jaaren, zoo gelukkig, als haare omftandigheden toebeten; haar grootftè genoegen was, den tijd, dien zij, van de verzorging van haar huisgezin , en de oppasling van haare Kinderen , die dikwijls zieklijk waren , overig had', te befteeden , om anderen nuttig te zijn. Waren 'er zieken, die hulp noodig hadden, zij was altijd gereed. Wist zij menfchen, die in ramp of ongeluk waren, zij ging ze bezoeken ; niet uit nieuwsgierigheid, maar omze te vertrooften en optebeuren; nooit was zij hard tegen ongelukkigen, ook niet, al was 'er eens wat ten hunnen laste, of, al hadden zij, door onvoorzigtigheid, of onkunde, fomtijds zichzelven in het ongeluk geftort. Neen ! haar teder en menschlievend hart gevoelde het leed, dat anderen trof, alsof het haar zelve aanging, en zogt het, op alle wijzen, te verzagten.
Zeventien jaaren had Claartje nu reeds in het huuwlijk geleefd; van zeven Kinderen had zij 'er vier in het leven gehouden; het oudfte een aardig, handig, Meisje, daar zij al veel dienst, en hulp, van
had,



53
De
tederhartige
had , en drie van de jongften. Om dien tijd, gebeurde het, dat 'er op het Dorp eene zwaare ziekte beerschte, die ook haar huisgezin trof, en haar Man, in de krachten van zijn leven, wegrukte; deze flag trof haar zoo, dat zij zelve in het uiterfte gevaar van haar leven geraakte ; eindlijk, weder wat ierfteld zijnde, bevond zij zich in de uiterfte armoede, en was genoodzaakt, haare dogter buitenshuis te bezorgen, om haar eigen kost te verdienen, en zelve voor haare drie Kleenen het brood te winnen, met by andere lieden te gaan werken, dat haar, uit hoofde van haare zwakheid, zeer moeilijk viel; en zij dikwijls, hetgeen zij dien dag verdiend had, aan haare Kinderen uitdeelde , terwijl zij zelve hongerig naar bed ging, eiyoch , met een vergenoegd hart, God dankte, omdat haare lieve Kinderen verzadigd waren. Schoon nu C l a a r t j e , in deze drukkende omfiandigheden, niet, zooals voorheen, anderen behulpzaam kon zijn, was haar gevoelig hart, daarom, niet, minder aangedaan over de rampen, of ongelegenhe-' den van haare Buuren: mededeelzaam zijn, kon zij niet, daarze zelve gebrek had, en tot die diensr ten, welken zij voorheen aan zieken en hulplozen, met zooveel goedhartigheid, verrigt had, ontbraken haatde krachten. Het eenige, wat zij nog doen kon , was , door troost en opbeuring, ongelukkigen hun lot verdraaglijker re maaken, en dit deed zij, zooveel haare om Handigheden toelieten , met alle mooglijke vriendlijkheid, en menschlievendheid.
Op zekeren tijd was zij zeer bekommerd over haare eigen huishouding. Zij had, door haare
vlijt



Dienstvaardigheid beloond. 39
vlijt, nog al, hoewel met moeite, voor de allerdringendfte behoeften van haar en haare kinderen kunnen zorgen; maar nu werd bet winter; voorraad van wat vleesch, of fpek, of andere winterkost , kon zij niet opd^e i; dat op een Dorp , evenwel, zeer noodzaaklijk is, 'zal men 'swinters iets te eten hebben. Turf of hout had zij niet, en wist ook geen raad, om wat te krijgen; want haare verdienste van ieder dag had naauwlijks toegereikt, om haar, en haaren Kinderen, den honger te ftillen; daarenboven waren de kleenen maar zeer armoedig gekleed, dat hen nog meer aan de koude blootftelde, en, wat dit alles, nog, verzwaarde, zij gevoelde zichzelve zoo verzwakt, dat zij vreesde, eerlang geheel buiten ftaat te zullen zijn, om iets te kunnen verdienen. In dezen akeligen toeftand was zij evenwel niet mismoedig; zit had zoo dikwijls van Ds. Braaf gehoord, dat G o d een Vader was van alle men chen , en dat hij nooit verlaat degenen , die aan hunne plig'en getrouw zijn. Nu dagt zii, dan ook, bij zichz.lve: als ik immers zie, dat een Mensch gebrek heeft, of dat een Kind hulp nood>g heeft , dan is mijn hart zoo bewogen , dat ik niet zou kunnen naalaten, hen, naar mijn vermogen, brteftaan; en zou dan God, die onzer aller Vader is, kunnen zien, dat ik, en mijne onnoozele Kinderen, van gebrek omkwamen; dat kan ik niet gelooven. Terwijl zij eens, door deze gedachten meer bemoedigd, uitging, om wat hout bijöén te fprokkelen , dat de kleenen zich eens mogten warmen, komt het jongfte Kind haar,
fchie-



40
De tederhartige
fchierlijk, naaloopen, en roept: „Moederlief! ó kom toch fpoedig in huis, daar is Ka rel van buurvrouw : maar Moeder , hij heeft zoo een mooien rok aan! Kom toch gaauw, hij wil U wat nieuws vertellen!" Haastig loopt zij weder in huis, en ziet, met verwondering, den Zoon van die Weduwvrouw, die zij voorheen, zoo trouw, had bijgeftaan, rijklijk gekleed , en bezig, haare Kinderen te omhelzen, en alle vriendlijkheid te bewijzen: hij had een lange reis gedaan, en wist nieis van den do-id van den eerlijken Caspar. Toen zij hem alles verhaalde , en hij bemerkte den armoedigen ftaat, waarin Claartje zich bevond, fpfak hij baar dus aan: „ U, lieve Buurvrouw, heb ik het te danken, dat ik, nevens mijn Broeder en Zusters, niet van honger en gebrek vergaan ben, toen mijn Moeder ziek, en buiten kennis lag, en niets van ons wist; nu heeft God mij gezegend; ik ben als Stuurman op een O. Comp. Schip thuisgekomen , en heb eene zeer voordeelige reis gehad; en zou ik dan zien, dat gij gebrek leed ? neen! zoolang ik brood heb, zult gij geen honger lijden. Metéén gaf hij haar een beurs met eenig geld, om voor den winter den noodigen voorraad optedoen ; gelijk Claartje ook deed, terwijl zij God regt hartlijk voor deze onverwachtte uitkomst dankte. Karel kwam haar, van tijd tot tijd, zien, en toonde, dat hij niet vergeten had , wat hij aan deze dienstvaardige Vrouw verpligt was. Nu en dan trof hij haare dogter bij haar aan , die hem bij uiiftek wél beviel ; en , naadat hij nog
écne



Dienstvaardigheid beloond. 41
ééne reis gedaan had, trouwde hij dit Meisje , en zorgde voor Claartje , even als voor zijne eigen Moeder , zoolang zij leefde ; dat hij zoo veel te beter doen kon , daar hij, kort naa zijn huuwlijk, een Schip kreeg, waarmede hij zeer gelukkig voer. Dus werd Claartje in ftaat gefield, om niet alleen haare Kinderen, behoorlijk, te verzorgen, maar ook, nog eens, iets aan anderen medetedeelen, en ook in dit opzigt aan de les van het Euangelie te voldoen; „ zijt bermhartig, gelijk uw1 hemelfche Vader bermhartig is!" Dit bezorgde haar eenen vergenoegden en vrolijken ouderdom, en deed haar gerust fterven, in het blijde vooruitzigt, dat de Regter van allen, ook eens, tot haar zoude zeggen, ,, Kom gij gezegende mijns Vaders ik ben hongerig geweest,
en gij hebt mij gefpijsf, ik ben dor/lig geweest, en gij hebt mij gedrenkt; ik was krank, en in de gevangnis, en gij hebt mij bezogt; want al wat gij aan den minften mijner broederen, aan uwe medemenfchen, gedaan hebt, dat hebt gij aan %iij gedaan; en nu, beërf het Koningrijk, dat U bereid is; vóór de grondlegging der Wereld!"
VIL



VII.
DIKWERF, ONTMOETEN WIJ, IN DEN UITERSTEN NOOD, EEN* VRIEND EN HELPER.
(.Afiecdote.")
gereformeerde Predikant K. , te Manheim , werd eens bij eenen kranken geroepen, die met de dringeudfte armoede te kampen had , en bij wien alle , voor den mensch mooglijke, rampen, en ellenden , zich fchenen vereenigd te hebben. Koude , naaktheid, honger, en de hevigfte fmarten , folterden hem, ten gelijken tijde. De gevoelige Geestlijke werd, op dit gezigt, zoo getroffen , dat hij zijne traanen niet konde weêrhouden. Hij fprak den lijdenden wel troost, en vertrouwen op Gods Voorzienigheid in; maar helpen konde hij niet , en verliet, met fchreïende oogen, dit tooneel der menschlijke ellende.
Op weg, zich aan de tTeurigfte voorfteliingen overgevende, ontmoette hij den menschlievenden Roomsch« gezinden Heer van Lameza, die zijn aanzienlijk vermogen, voor hetgrootfte gedeelte, ter verligtinge van
den



OnveRwachtte hulp. {Anecdote.') 43
den nood, en de (mart zijner lijdende Medemenfchen , befteedde. Deze las de zwaarmoedigfte gepeinfen , op het gelaat van den Prediker. Hij vernam naar de oorzaak van deszelfs verdriet; en menfchenliefde verdubbelde zijne fchreden naar de wooning des ellendigen. Hij kwam, zag den nood, en bragt hulp aan.' Hij liet de legerftede zuiveren , zorgde voor voedfel en artfenijen, en kogt bij een' Jood, voor zes Louis d'Or , een bed en meubilen. De Jood, dezelven in de hut des ellendigen brengende, werd, door dit treurige tooneel, zoo getroffen, dat hij drie der ontvangen Louis d'Or in de-band des kranken drukte , met deze woorden: „ hier, Vriend .' verligt uwe ellende met deze gift!" Zijn deze daaden van eenen Gereformeerden, Roomfchen en eenen Jood niet een voorfmaak van de godsdienstvereeniging , zooals die in den hemel zal zijn , en op de aarde behoorde te wezen ?
vrjx



VIII.
ZELFSBEHOUD UIT EENS ANDEB.S ONVOORZIGTIGHEID.
{Eene waare Anecdote.)
^^ene Engelfche Postkoets , naar gewoonte met menfchen opgevuld , was op den weg naar Jork, Het gefprek onder de Reizigers liep, meerendeels, over ftruikroovers, en over de beste wijze, om zich voor die boeven te beveiligen. Ieder beroemde zich, in 't bezrV te zijn van eenige behoedmiddelen , doch welken men niet noemde. Eén jong aardig Meisje was de gulfte en openhartigfte van allen.
„ Ik draag," zeide zij, „ mijn geheel vermogen, in een Bankbriefje van tweehonderd Pond beftaande, bij mij; dit is ook wel zeker bewaard , want ik heb het in mijn fchoen tusfchen mijn kous en bloote voet geborgen, en de roovers moesten met den duivel'zeiven omgaan, als zij het daar zogten."
Zij



ZeLFSBEH. ütT EINS and. ONVOOKZlGTtGH. 4§
Zij had dit naauwlijks gezegd, of' 'er verfchenen" werkelijk ftruikroovers, die den vwdrukten Reiflgers hunne beurfen afvorderden. De roovers waren zeer te onvreden met de geringe waarde, Welkê zij in dezelven vonden , en bedreigden het gehecle gezelfchap met het naauwkeurig doorzoeken van allé hunne bagaadje, wanneer zij niet, oogenbliklijk , ten minften eene fom van honderd Ponden , daarbij verfchaften.
„ Die kunnen de Heeren ligt vinden; „ fchreeuwde een oud Man van agter uit de Koets , zelfs] nog wel eens zooveel, indien zij die gindfche Juffer haar fchoen en kous doen uittrekken." De raad werd gevolgd, en het arme Meisje ontving wegens haare nette voetjes een paar half fpottende complimenten, welken zij maar al te duur met haar Bankbriefje betaalen moest: de roovers bedankten voor den gevonden fchat en den gegeven raad, wenschten den reifigers eene gelukkige reis, en gingen hunnen weg.
Naauwlijks waren de roovers buiten het gezigt, als de onfteldnis der reifigers in woede verkeerde. Men kan met geene woorden befchrijven de droefheid van het ongelukkige Meisje , en den toorn , waarmede het ganfche gezelfchap op den ouden verraader losging; men fchold hem voor een booswigt, voor een heeler van geftolen goe deren, voor een' ouden medeft.mder der roovers ; men dreigde hem met flagen; men wilde hem uit het rijtuig zetten , en hem geregtlijk aanklaagen ; in 't kort, hij Mengelwerk. E moest



46 Zelfsbehoud uit eens anders
moest alles hooren , wat de gramfchap kon voor den dag brengen. Hij boorde, ook, dit alles, zeer gelaten , aan; terwijl hij zich maar ééne keer ontlchuldigde, daarmede , dat men ziehzelven de naaste is; en toen de reiskoets ter plaatfe zijner .beftemming was aangekoomen , verdween hij, geheel onverwacht, eer men iets tegen hem kon ondernemen.
Het ;rme ongelukkige Meisje had, zooals te denken is, eenen zeer rustlozen nacht: maar, hoe onbefehrijflijk was haare verwondering , toen zij, des morgens nog zeer vroeg, den volgenden brief ontving.
,, f lier , lieve Juffer ! zendt U de man, dien Gij gister reden hadt, met zooveel afgrijzen te befchouwen, het voor hem uitgefchoten geld terug , benevens eene dergelijke fom voor interest, en eene hairfpeld, ten miuften yan gelijke waarde. Dit alles zal, hoope ik, toereikend zijn, om uw geleden verdriet te verzagten, terwijl eenige weinige woorden mijn gehouden gedrag ten uwen aanzien zullen ophelderen.
Ik ben een man, die, naa een verblijf van tien jaaren , uit de Indien terugkeerde. Ik had gister voor dertigduizend Pond aan Wisfelbrieven in mijn zak , en die hield ik verloren , toen de kaarigheid onzer Reisgenooten het bij de roovers tot een doorzoeken wilde laten komen. Ik kon onmo.'glijk verlansen , vooral met ledige handen , naar de Indien terugtekeeren: dies zult Gii mij wel willen verfchoonen , dat ik van uwe openhartig-



ONVOORZIGTIGHEID.
47
tigheid gebruik maakte , en liever eene maatige fom, cffchoon die mij niet toebehoorde, wilde opofferen , dan al het mijne verliezen. Ik ben daarvoor, ongeacht dit tegenwoordige kleen gefchenk, ten allen tijde bereid , om U te dienen,"
E 2 IX.



IX.
de ZON.
{Dichterlijke befchouwing.}
-Ajkoestrend Licht, wit luisterrijke glanfen
Verfpreidt uw komst aan de Oosterhemeltranfen! Wat kleur haalt bij den fchoonen purpergloed ,
Die edje verw der dunne wolkgordijnen!
Uw Ieevend goud, uw blinkend ftofgoud, doet
Pen fchitterglans van *t fijnst metaal verdwijnen. Puikfchoone Zon, uw albezielend vuur Verkwikt, en voedt, en koestert de Natuur.
4>
De traantjes, die, gerold van bleeke wangen Des koelen üaauws, tot druppels bleven hangen
Aan 't geurig kruid en pas ontwikkeld groen } De traantjes, die als zooveel paarlen blinken,
Waarmeê zich boom- en plant-gewasfen voên, fjich zat, als aan den frisfchen Nectar, drinken,
Droogt gij weêr af, en fchenkt, door koestering,
Een nieuwen glans aan d'ondermaanfchen kring.
Het



D E ZON.
4.9
Het halve rond, in blijfchap opgetogen , Verheft uw' lof tot aan de azuuren boogen,
Van daar gij uit het bruifchend zout verfchijnt, In 't geurend en het morgenbaarend Oosten,
Tot dat uw glans in 't zoele West verdwijnt, Om 't andre deel van 't wereldrond te trooften,
En 't aardrijk, hier, van dorst bijna verfmagt,
Door laafenis tefchenken nieuwe kracht.
O
Wat baartge een vreugd; hoe wijken alle zorgen! Als gij verrijst in 't krieken van den morgen ,
Den hof verguldt, 't gebloemte luister geeft , Met zilver dekt de kabbelende ftroomen !
Dan juicht Natuur, wijl alles weer herleeft: Een blij gezang rolt uit de groene boomen,
Een blij gezang, door 't fnelgewiekte choor
Alleen gewijd der Zuster van Auroor.
«>
Wie is 'er, die de krachten kan bepaalen , Helblinkend Licht! van uwe flonkerftraalen,
Die al!' den glans cn heldre tinteling Der zilvren Maan , en blanke Starrenlichten ,
Doen vlieden voor haar' gloed en fchittering? Wat moet niet voor uw heerfchappijê zwichten,
Waardoor gij 't jaar , eeuw uit, eeuw in , zoo net
In vier verdeelt en juiste perken zet ?
E 3 Wie



fO T) E z O M.

Wie durft uw pragt befchouwen met zijne oogen, Alkoest'rend Licht! aan 'c ruim der hemelboogen,
Daar uwe gloed den Aetna's gloed verdooft, En 't fcherpstziende oog doet fcheemrend nederdu ken ,
Of van 't gezigt voor dit beftaan berooft? Pus weet uw kracht de roekloosheid te fnuiken:
Uw kracht, die zelfs metaal en hard gefteent
Ontbinden kan, als 't kunsttuig hulp verleent.

Ja, deez' uw glans, zoo albezielend, heerlijk, En voor den mensch zoo nut en onwaardeerlijk,
Ontvonkt iiv mij, voortreffelijke Zon? Wanneeer gij, door üw lieve koeileringen,
Nieuw leven fchenkt aan veld en hof en bron, Een' ijverlust tot dichtbeoefeningen;
Dus zal 'k uw lof en nut, mijn leven lang.
Prijswaardig Licht! verheffen door gezang,
F. H.



X.
VERSCHILLENDE NEIGING.
(Dichtftuk.')
r^eez' mint een' fterkgefpierde Meid^
Daar die een teder Nimphje vreit: Deez' kan het purperrood, dien 't leliewit bekooren:
Hier wordt 'er een geliefd om nedrigheid en deugd,
Daar de andre harten wint door dartel mingeneugt: Dus doet vrouw Venus zoon alom zijn zege hooren*
Een lieflijk woord, dat harten breekt,
Een zugt, die 't minnevuur omfteekt, Een fier gelaat, de teêrfte en zagtfte wezenstrekken,
Een lodderige lonk, een vriendelüke lach,
Ja, zelfs een weenend osg en jammerlijk geklag: Deez' zijn het, die den Min tot waapentuig verftrekken.

Een poezele arm, een malfche hand,
Een vlug vernuft, een fijn verftand. Twee heldre hemelsblaauwe, of bruine flonkeroogen, '
Een boezem, wit als fneeuw, een netgevormde leest,
En zo vefel lichaams-fchoon,als lieraad van den geest, Boen ftaig met blij gejuich Cupido's lof verhoogen.
Elk



52 Verschillende neiging.
Elk een, hoe veel 't van waarheid fcheelt,
Noemt zijn' Beminde 't fraaifte beeld, Ja, durft haar bij Heieen of Venus vergelijken.
Hoe goed is 't, dat Natuur voor 't menfchelijk gedacht,
In neiging, finaak, en aard, verfchil heeft voordgebragt, 't Geen d'ondergang verhoedt van 't edelfte in haar Rijken.

Zo liefde altijd wanftaltigheên
Oplettend zogt in geest of leên, Hoe weinig zouden voor 't altaar van Hijmen kmalenl
Gelukkig, dat elk volgt den ingefGhapen trek,
Die voor de zinnen nooit aan fchoonheid vindt gebrek, Maar met begoochling werkt op teergeliefde zinnen 1
Wat voedt deez' neiging der Natuur
In 't menschlijk hart een edel vuur ! Wat kwijnend zielverdriet kanze uit den boezem weeren!
Zij kiest gezellig zoet voor de aaklige eenzaamheid,
Waardoor zij duurzaam heil en 't fijnst vermaak bereidt. Leer dus de Min op aarde als 't hoogile goed waardeeren!
F. H.
XL



XI.
Ov er het'VERLENGEN
VAN
's MENSCHEN LEVEN (*>
D oor de ganfche Natuur woelt , en werkt, de onbegrijplijke kracht, dat onmiddelbaar uitvloeifel der Godheid , welk wij het Leven noemen. Overal ontdekken wij verfchijnfelen, en werkingen , welke ons van deszelfs tegenwoordigheid , hoewel in oneindig verlcheiden wijzigingen, en geftaiten, ontwijfelbaar verzekeren , daar het leven de ftem is der geheele, ons omringende , fchepping. 't Is het leven , waardoor de fteen criltallifeert, waardoor de plant groeit, waardoor het dier gevoelt, en werkt; —
doch,
(*) Door Dr. Hufeland; zijnde overgenomen uit Wieia n d 's Teutfcber Merkur.
Mengelwerk. (F)



54
Over tet Verlengen
doch, in den edelüen luister van volkomenheid , volheid , en uitdrukking, vertoont hetzelve zich, in den Mensch , dat edelfte lid der zichtbaare fchepping. Wij mogen de ganfche rij van wezens doorgaan, nergends vinden wij zulk eene volkomen overeenftemming van alle leevende krachten der natuur , nergens zooveel werkzaamheid des levens, met zulk eene lange duurzaamheid vereenigd, als in den Mensch. Geen wonder, dus , dat de edelfte bezitter van dit goed, ook, zulk een hoogen prijs op hetzelve fielt, en dat het enkel denkbeeld van leven, en zijn , de fterkfte bekooring voor onzen geest heeft. Elk lichaam wordt ons belangrijker, naar maate wij het zekere zoort van leven , of gevoel , kunnen toefchrijven. Niets kan , zoo fterk, op ons werken , ons tot zulke opofferingen in ftaat Hellen , en de buitengewoonfte ontwikkelingen, en poogingen , van onze verborgen krachten voordbrengen , als de zucht , om het leven te behouden , en in gevaarlijke oogen blikken te redden. Zelfs, zonder genot en vreugde des levens, zelfs vpor hem , die onheelbaare fmarte lijdt, die in een donkeren kerker, voor altijd , het gemis zijner vrijheid beweent , behoudt het denkbeeld van zijn, en van leven , die onweerftaanbaare bekooring, en, op het minfte , wordt 'er eene verwrikking der fijnfte werktuigeu van gewaarwording, welke, alleen bij menfchen , en nog wel bij zieke , uitgeputte menfchen , moogiijk is , eene volflagen verbijftering,
en verdooving, van het inwendig gevoel , vereischt, om het leven onverfchillig, of wel haatlijk, te vinden.



van 'sM'enschen Leven.
55
den, — Zoo vvijslijk , werd de liefde des levens, deze zucht, welke een denkend wezen zoo waardig is, deze grondfuil, zoowel van onze eigen, als van de algemeene gelukzaligheid, in ons geheele beftaan ingevlogten !
Zeer natuurlijk was het dus ook , dat het denkbeeld bij den mensch ontdaan moest, of het niet mooglijk zou zijn , zijn aanzijn te verlengen , en het , dikwijls vluchtig, genot van zijn leven duurzaarner te maaken ? En, wcrklijk, hield dit vraagftuk den mensch , van alle tijden af, op onderfcheiden wijzen , bezig. Het was een geliefkoosd onderwerp van de fchranderfte vernuften, een fpeelpop van dweepers, en het beste lokaas van kwakzalvers, en bedriegers. Het is, indedaad, belangrijk , en eene aanmerklijke bijdrage tot de gefchiednis van 's menfchen verftand , nategaan, op hoe veclerleie, en geheel tegenltrijdige, wijzen men dit goed- hoopte te erlangen : en daar , zelfs in de jongfte tijden, de Cagliostro's en Mesmer's hiertoe aanmerklijke bijdragen geleverd hebben , geloove ik, gemakiijk, verfchooning te zullen vinden, wanneer ik een kort tafereel fchetze van de'verftandige zoowel, als onverftandige, middelen, waardoor men het leven getracht heeft te verlengen , en daarnaa zelf onderzoeke, of het, dan, in het geheel niet mooglijk zijn zou , de greinen van ons beftaan werklijk uittebreiden.
Reeds in de vroegfte tijden , onder de A%gijptenaars , Grieken en Romeinen , was dit denkbeeld levendig , en, toen reeds, verviel men, in Algijpten, * (F} 2 de



55
Over het Verlengen
de moeder van zoo veelvuldige wonderbanre denkbeelden , op kunstige en onnatuurlijke middelen , waartoe, ongetwijfeld , het, door hitte en overltrooÖitogen befmette, luchtgeftel aanleiding gaf. Men waande de onderhouding des levens, in braaken en zweeten , gevonden te hebben, eti het was eei e algemeene gewoonte , maandhjks , ten minften tweemaal , braakmiddelen imenemen , en , in p'aats van eikanderen te vragen, „ hoe vaart gij?" te zeggen , „ hoe zweet gij ?" _ Geheel anders werkte deze zucht bij de Grieken, onder den invloed der zuivere en fchoone Natuur, Welhaast overreedde men z ch , dat een vérftandig genot der natuur, en eene beftendige oefening der krachten , het zekerfte middel zijn moest , om den levensgeest te verfterken , en het leven te verlengen. Hippocrates, en alle toenmaalige Wijsgeeren , en Artfen , kenden geen ander middel, dan maatigbeid , genot der vrije en zuivere lucht , baden, het dagelijks wrijven des lichaams , en lichaamsoefening. Op dit laatrte, inzonderheid , (telden zij het hoogde vertrouwen. Men fchreef bijzondere wiïzen en regelen voor , om het lichaam menigvuldige, fterke , en zwakke, lijdenlijke, en werkzaame, beweging te verfchaiïen. 'Er ontdond eene eigen kunst der lichaamsoefening, Gijmnaftica gerröetnd, en de grootde wijsgeer, en geleerde, vergat nimmer, dat de oefening des lichaams , altiid , evenredig moest zijn met die van den geest. Men bragt het, waarlijk , tot eene zeldzaame volkomenheid , in de toepasfing van deze, voor ons verloren geraakte ,
kunst,



van s'Menschen Leven. 57
kunst, op de onderfcheiden bloedmengingen, gefteldheden, en betrekkingen der menfchen , en men wist dezelve , voornaamlijk, tot een middel te doen dienen , om de inwendige natuur van den mensch, altijd, in behoorlijke werkzaamheid te houden , en de ziekten daardoor niet flcchts onwerkzaam te maaken , maar zelfs, uitgeharde krankheden te herftellen. Zekere Herodicus ging zoover, dat hij zelfs zijne koortslijders noodigde , te gaan wandelen , zich te laten wrijven , en , hoe meer de koorts afmattede, destemeer , door infpanning der fpieren , deze matheid te overwinnen ; terwijl hij, door deze geneeswijze , het geluk had, zooveele zwakke menfchen, jaaren lang, in het leven te houden, dat Plato hem verweec; dat hij niet wel met deze ellendige menfchen handelde, wijl zij, door zijne kunst, een altijd ftervend leven tot eenen hoogen ouderdom voordüeepten. De klaarfte en natuurlijke denkbeelden, over de verlenging des levens, vinden wij bij Plutarchus, die, door den gelukkigften ouderdom, de waarheid zijner voorfchriften bevestigde. Hij gaf deze regelen op, welken men , in onze dagen nog , voor duchtig erkent : het hoofd koud, de voeten warm te houden , en, in plaatfe van bij elke onpaslijkheid geneesdranken te gebruiken , liever eerst eenen dag te vasten , en het lichaam nooit om den geest te verwaarlozen.
Eene zonderbaare wijze , om het leven te verlengen, welke reeds van de vroegfte tijden gedagtetekend is, was de Gerocomica, de gewoonte, om
Mengelwerk. (G) een



55
Over. het Veblengen
een oud , afgeleefd , lichaam te, verjeugdigen, en in het leven te houden , door hetzelve in den frisfchen dampkring der bloeiende jeugd te brengen. Een bekend voorbeeld daarvan levert de gefcbiednis van Koning David, en de fchoone Sanamitifche Vrouw op; doch men vindt, in de fchriften der Artfen, meerder fpooren , dat dit, weleer, een zeer gewoon en geliefkoosd hulpmiddel voor den ouden dag was. In laater tijden, zelfs , is het met nut aangewend. De groote Boerhaave liet een oud heer tusfchen twee jonge lieden flapen , en verzekert , dat de oude man daardoor zichtbaar in vrolijkheid en krachten toenam. En zeker, wanneer men nadenkt, welk een uitwerkfel de uitvvaafeming van versch opengefneden dieren, op verlamde ledemaaten , en het plaatzen van levendige dieren, op fmartlijke wonden , heeft, fchijnt dit middel zoo niet geheel te verwerpen. Hoogwaarfchijnlijkst grondde zich op dit denkbeeld de hooge waardij, welke men , bij Grieken en Romeinen , op de inademing van eenen gezonden en zuiveren adem eenes anderen menfche ftelde , hetgeen zelfs tot een opzetlijk gebruik overging , om het leven te verlengen , wanneer men het volgend Romeinsch opfchrift op Herm i p p u s vertrouwen kan :
Aefculapio s? Sanitati
L, Cïndius Hermippus Qui vixit annes CXV. dies V.
Puellarum anbelitu Quod etiam poft morttm ejus Non param mirantur Pbyjici. Jam Pojieri'! fit vitam dutitt '■
{Aan



van 's Menschen Leve Ni 5<?
{Aan Aesculaap, en de gezondheid, geheU ligd door L. Clodius Hermip'pus, die honderd en vijftien jaaren en vijf dagen leefde, door den adem van jonge Meisjes enz.) Dit opfchrii't mag nu echt zijn, of niet; in het jaar 1742, gaf het ten minfte nog aanleiding tot een gefchrift van eenen doclor Lohausen, waarin hij met alf den toeftel der geleerdheid bewijst : dat deze Hermip* pus een weeshuisbezorger, of fchöolmeefter, van meisjens geweest is, die beffendig in ee-nen kring van jonge meisjens leefde , en juist daardoor zijn leven dus aanmerklijk zou verlengd hebben : waarop hij den wehneenenden raad geeft, zich Hechts, des morgens en des avends, van kleehe fchuldloze Meisjens te laten beademen , om verzekerd te zijn, dat men daardoor , tot verfterking der leevensgeesten, zeer veel toe zal brengen; terwijl, zelfs volgends den ftelregel der adepten, in den adem der onfchuld, de materia prima het zuiverst bewaard blijft.
Het rijkfie aan nieuwe en wönderbaarë denkbeelden , over dit voorftel , was de duizendjaarige nacht des monnikendoms , wanneer dweéperij en bijgeloof alle zuivere en redenlijke begrippen verbanden, wanneer de befpiegelende Moofteriediggang het eerst deze en gene fcheikundige ontdekking op de baan bragt, maar dezelve meer ter verwarring, dan ter verlichting van het verfland, meer ter bevordering des bijgeloofs, dan ter1 regeling der kundigheden , dienstbaar maakte. Deze nacht is bet, waarin de monfterachtigfte misgeboorten van (G) a het



6o
Over het Verlekgen
het menfchelijk verftand uitgebroed , en de wanftallige denkbeelden van toverij , medelijdlijkheid der lichaam en , den fteen der wijzen, verborgen krachten , handleeskunst, kabalisterij, en dergelijken geboren , of ten minften opgekweekt zijn geworden; denkbeelden, die, helaas! nog niet
buiten gebruik zijn, en, fchoon in eene nieuwe plooi, nog beftendig het menschlijk verftand misleiden en bedriegen. In dezen nacht des verftands kwam nu ook het geloof ten voorfchijn, dat de onderhouding en verlenging des levens, welke men nog altijd, als een natuurlijk gefchenk, door natuurlijke middelen had zoeken te bewerken, door fcheikundige veranderingen, door behulp der ma* teria prima, welke men in diftilleerkolven meende optevangen, door vermijding van kwaade zamengefternten , en dergelijken onzin, zoeken moest. Men vergunne mij, eenigen dezer angeprezen middelen, die, in weerwil van derzelver ongerijmdheid, geloofs genoeg vonden, optenoemen.
Een der onbefchaamdfte kwakzalvers, en zwetzendfte levenrekkers, was Theophrast us Paracelsus, of, zooals zijn geheele, hem kenmerkende, naam luidde: Philipptjs Aureolus Theophrastus Paracelsus Bombastus ab Hohenheim. Hij had de wereld doorgereisd, uit alle oorden voorfchriften en wondermiddelen medegebragt, en inzonderheid , hetgeen toen nog zeldzaam was, zich op de kennis en behandeling der metaalen in de bergwerken toegelegd. Hij opende zijne loopbaan, met alles omver



van 'sMenschen Leven. 6t
ver te baaien, wat men tot nogtce geleerd had, alle hooge Schooien hoo^verachtlijkst te behandelen, zich als den eerften Wijsgeer en Geneesheer aan de vvereld optedringen, en heilig te verzekeren, dat 'er geene ziekte was, welke hij niet herftellen, geen leven, hetwelk hij niet verlengen kon. Hij bezat het vermogen, om zijne wartaal in zulke duiftere en geheimzinnige woorden voortedragen, dat men 'er de diepfte geheimen in vermoedde, dat men ze nu en dan oplettend nazogt, en men hem ten minften nooit kon wederleggen. Hierdoor, en door de nieuwe, treffende, uitwerkfelen van eenige fcheikundige middelen, welken hij het eerst in de geneeskunde invoerde, maakte hij eenen verbaazenden opgang, en zijn gerucht verbreidde zich zoover, dat geheel Europa hem leerlingen en lijders toezond; ja, dat Erasm u s zelf beflüiten kon, met hem raadtepleegen. Hij fherf in het vijftigfte jaar zijns levens, fchoon hij den fteen der onfteiflijkheid bezat, en wanneer men zijne vegetale zwavel naauwkeurig onderzoekt , bevindt men , dat zij niets anders was, dan een toebereidfej. van vitriool en wijngeest, haar de bekende Hofmans-tin&uur gelijkende.
Maar het was niet genoeg, dat men de fchcikunde en de geheimen van het geestenrijk aanprees, om onze dagen te verlengen , het gellernte zelfs moest daartoe behulpzaam zijn. Men geloofde toen algemeen, dat de invloed der fterren , welken men zich in ztdk eene ledige werkloosheid niet verbeelden kon, het leven en noodlot der menfchen (G) 3 re-



£2 Óver het Verlengen-
regelde; dat elke dwaalfler en elk fterrenbeeld, aan bet geheele beftaan van het daaronder geboren wezen, zekere richting ten kwaade of ten goede geven kon; en dat, gevolglijk, een aftrologist de uur en de minuut van iemands geboorte flechts behoefde te weten, om deszelfs bloedmenging, zielvermogens, levenslot, ziekten, fterfwijze, en doodsuur, terftond te bereekenen. Dit was niet enkel het geloof van het gros des volks, maar van de aanzienlijkfte, geleerdfte, en . fchranderlte perfoonen van dien tijd; en het is zeer zonderling, hoe lang en hoe vast men hierbij bleef, hoewel het aan geene voorbeelden kon mangelen, bij welken de voorfpelling kwaalijk uitkwam. Bisfchoppen, hooge Geestlijken , beroemde Wijsgeeren en Geneesheeren , hielden zich met de geboortebereek-ning op; op hooge Schooien las men 'er over voor. Ten bewijze hiervan vergunne men mij een paar woorden te izeggen van den beroemden Thurneisen, het fchitterendst voorbeeld van dezen aard , en te gelijk een zeer geleerd man, Hij leefde aan het Keurvorstlijk hof te Berlijn, was Lijfarts, Scheikunftenaar, Aftrologist, Almanachbereekenaar, Boekdrukker en Boekverkoper. Zijn naam in de aftrologie was zoo beroemd, dat 'er in geen aanzienlijk huis in Duitschland, Polen, Hongarijen , Denenmarken, ja zelfs in Engeland, een kind geboren werd, zonder dat men hem terftond een bode toezond met de opgaven van het oogenblik der geboorte. Hij kreeg het zoo druk , dat hij 'er knegts op na moest houden, en nog zijn 'er ver-
fchei-



van 's Menschen Leven. 63
fcheiden banden met zulke onderzoekingen op de boekerij te Berlijn voorhanden, waarin men zelfs brieven van Koningin Elisabeth aantreft. Bovendien bereekende hij nog jaarlijks een aflrologifchen almanach, waarin niet flechts de luchtgefteldheid over het geheele jaar, maar de hoofdbijzonderheden , en derzelver dagen, met korte woorden , of teekenen, werden opgegeven. Wel is waar, dat hij de uitlegging van zijnen almanach gewoonlijk eerst het volgende jaar leverde, evenwel liet hij zich zomtijds door geld en goede woorden bewegen , omze ook van te vooren medetedeelen, en men moet zich, indedaad, verwonderen over betgeen de kunst, van onbepaalde voorfpellingen te geven, en de infchiklijkheid des toevals (als ik het zoo eens noemen mag) al vermogt: zijn almanach behield twintig jaar deszelfs aanzien , was algemeen getrokken, en gaf, nevens zijne overige kwakzalverijen, hem een vermogen van eenige honderdduizend guldens.
Maar hoe kon men, in eene kunst, welke aan het leven der menfchen zulke bepaalde en onuitlegbaare grenfen ftelt, werkzaam zijn, om middelen uittedenken ter verlenging des levens? Dit gefchiedde op de volgende fchrandere wijze. Men onderftelde, dat, gelijk elk mensch onder den invloed van zeker gefternte ftond, zoo ook elk ander lichaam, planten, dieren, geheele landen, en enkele huifen, hun bijzonder gefternte hadden, waardoor zij geregeerd werden; en dat 'er, inzonderheid tusfchen de dwaalfterren en metaalen, eene (G) 4 naau-



64 Over het Verlengen
naauwe betrekking en medelijdenheid plaats moest hebben. Zooraseh men dus wist, van welk een gefternte bet onheil van een mensch vonrdkwam, had hij verder niets noodig, dan zich eenvoudig van zulke fpijfen, dranken, en verblijven, te bedienen, die door eene tegenftrijdige dvvaalftcr beheerscht werden. Dit veroorzaakte zekerlijk eenen ganse» anderen leefregel, maar die evenwel zeer van den Griekfchen onderfcheiden was. Kwam 'er nu een dag, die, door deszelfs ongelukkigen fterrenlland, eene zwaare ziekte of dergelijken deed vreezen, men begaf zich raar eene plaats, welke onder een gunftig gefternte ftond , of men gebruikte zulk voedfel en geneesmiddelen , die, onder de befcherming van een goeden fterrenlland, den invloed van den kwaaden konden vernietigen. . Op diezelfde gronden hoopte men op een lang leven door talismans en amuleten. Wijl de metaalen met de dwaalfterren in eene naauwe vereeniging ftonden, was het genoeg, eenen talisman bij zicii te dragen, die, onder zekeren fterrenlland, uit de vereischte metaalen zamengefmolten, gegoten en gemunt was, om zich de geheele kracht en befenerming der dwaalfterren eigen te maaken. Men had dus niet Hechts talismans, om de ziekten van eene dwaalfter aftewenden, maar zelfs voor allerlei fterrenziekten, ja ook zoodanigen, wier wonderbaare kracht den geheelen invloed eener ongelukkige geboorte afwenden , tot eerambten bevorderen, en in handel en huwlijkszaken aanmerklijke dienften konde doen. —— Was Mars- in het teeken van den Schorpioen,
daar-



van 'sMenschen Leven.
65
daarop gemunt, en de talisman onder dit fterrebeeld gegoten, zoo maakte hij den bezitter onverwinbaar in den krijg, en de Duiifciie krijgsknegten waren zoo ingenomen met dit denkbeeld, dat een Fransen Schrijver van een nederlaag der Duitfchers gewaagt, waarbij men aan alle de dooden en krijgsgevangenen zulke amuleten om den hals vond hangen. De beelden dezer planetenGoden mogten echter niet in derzelver oude fabelkundige gedaante zijn: neen, zij moesten eene geheimzinnige houding en kleeding hebben. Men bezit 'er nog een tegen de Jupijnfche ziekten, waarop Jupiter 'er uitziet als een Wittsnberger Profesfor : een gebaard man, in een witten overrok, met bont gevoerd, in de eene hand een opengellagen boek houdende,- met de andere onderwijzende. lk zou mij Zoolang niet opgehouden hebben bij deze ftoffe, wanneer deze grol van vroeger eeuwen niet voor weinige jaaren weder in trein gebragt was door Ca cl 10 stro, en nog, in het laatfte vierde deel van deze eeuw, hier en daar, geen bijval gevonden had.
Hoe ongerijmder en verwa-rder de toenmaalige denkbeelden , over het verlengen des levens , waren, destewaardiger moet ons de gedagtnis van eenen man zijn , die zich gelukkig boven dezelven wist te verheffen, en de groote kunst, om zijn leven te rekken, op den weg der natuur, de maatigheid , vond. De Italiaan, Ludovicus Cornarus, was het, die, door een allereenvoudigften en geftrengen leefregel, en door eene voorbeeldloze gehecht»(G) 5 heid



€6
Over het Verlengen
he,d aan denzelven, zich eenen hoogen en gelukkigen ouderdom bezorgde, die hem eene rijklijke beloonwg fchonk voor zijne onthouding, en die der nakomelingfchap een leerzaam voorbeeld zal agterlaten. Zonder deelneming en een aangenaam medegevoel, kan men dien drieëntagtigjaarigen Grijsaard de gefchiedenïs van zijn leven, en leefwijze, niet hooren befchrijven, of zijne blijmoedige vergenoegdheid hooren prijzen, welke hij alleen aan zijnen opgevolgden leefregel toefchrijft. (*) Tot aan zijn veertigfte jaar, had hij een ongebonden, onmaatïg leven geleid, was geduurig ziek aan kolieken, jichtpijnen en koortfen, en kwam door de laatften eindlijk zoover, dat zijne Geneesheeren hem verzekerden, dat hij, op zijn meest, nog een paar maanden te leeven had, dat alle geneesmiddelen Vruchtloos waren, en dat het eenige middel nog in eenen fpaarzaamen leefregel beftaan zou. Hij volgde dezen raad, bemerkte , na korte dagen, reeds eenige betering, en, na verloop van één jaar, was hij niet Hechts volmaakt herfteld , maar ook veel gezonder, .dan hij nog ooit geweest was. Hij befloot dus , zich nog naauwer te bepaalen , en volftrekt niets meer te gebruiken , dan tot zijn onderhoud onontbeerlijk was, en aldus gebruikte hij, den overigen tijd zijns levens , daaglijks niet meer , dan vieren
twm-
(*) Wij bezitten dit ftufcje in een werkje, onder den titel van Schat der Soberheid, door L. Lessius, met eene Verhandeling ever de nuttigbeden van het fiber leven, door L. Co&narus.



van s'Menschen Leven. 7
twintig lood fpijs , en zesentwintig lood drank. Te gelijk, vermijdde hij alle fterke verhittingen, verkoudingen, en driften; door dezen eenvormigen leefregel, behield hij niet Hechts zijn lichaam , maar tegelijk zijne ziel, in een zoo volmaakt evenwigt, dat hetzelve onftoorbaar fcheen. In zijnen hoogen ouderdom, verloor hij een belangrijk pleitgeding; twee zijner Broeders bedierven het van hartzeer ; hij bleef gelaten en gezond. Hij viel om met een rijdtuig , werd door de hollende paarden voordgefleept , kreeg een arm en been uit gelid : hij liet ze weder ineenzetten , en was , zonder gebruik van eenig middel, welhaast volkomen herfteld. — Ten aanmerklijken en afdoenden bewijze , hoe gevaarlijk het zij , van eenen lang aangenomen leefregel eenigzins aftewijken , ftrekke het volgende. Toen hij tagtig jaaren oud was , overreedden hem zijne vrienden, om nu wat meer voedfel te gebruiken , daar zijn ouderdom nu meer verfterking fcheen te vereifchen. Hij begreep zeer wel , dat, met het afnemen der krachten, ook het verteerend vermogen vermindert, en men dus, in den ouderdom, het voedfel eerder verminderen , dan vermeerderen moet ; doch hij gaf dit toe, en bragt zijn fpijs op agtentwintig, zijn drank op twee en dertig lood. „ Naauwlijks had ik," zegt hij zelf, „ deze leefwijze tien dagen gehouden , of ik verloor mijne voorïge blijmoedigheid , en werd gemelijk , en mij zelf en anderen ten last. Op den twaalfden dag, overviel mij een pijn in de zijde , die vierentwintig uuren duurde , en daarop volgde eene koorts , die vijfen-



63
Over het Verlengen
endertig dagen zoo hevig aanhield , dat men aan mijne opkomst wanhoopte. Maar, door Gods gunst, en mijn voorigen leefregel, ben ik weder herfteld , en geniet nu, in mijn drieentagtigfte jaar , de gelukkigfte lichaams- en geesrgefteldheid. Ik beklim mijn paard, klauter nog tegen fteilten op, en heb nog een blijfpel, vol onfchuldig geestig vernuft, gefchreven. Kom ik van mijne huishoudlijke zaaken , of uit de raadzaal , te huis , ik ontmoet elf kleenkinderen , wier opvoeding, tijdverdrijf, en vrolijkheid, de vreugd van mijnen ouderdom uitmaaken. Dikwijls zinge ik met hun , want mijn ftem is helderer en zuiverer, danze in mijne jeugd was, en ik weet niets van alle die ongemakken en verdrietige luimen, die meestal de grijsheid anders lastig maaken."
Op denzelfden tijd , als men, in Frankrijk, de waardij van het bloed zoo weinig fcheen te kennen, dat men Lo de wijk XIII., m de laatde tien maanden ' van zijn leven , zevenenveertigmaal bloed aftapte , en hem, bovendien, nog tweehonderd- en- vijftien purgatien, benevens tweehonderd- en- tien lavementen toediende , trachtte men , door eene tegenovergefielde bewerking , door het opvullen der aderen met frisch en jeugdig bloed, het leven der menfchen te verjongen , te verlengen, en onherftelbaare ziekten te genezen. Men noemde het overtapping (transfufio j , en de bewerking gefchiedde aldus : men opende twee bloedaderen , en bragt, door middel van een buisje , het bloed, uit de fiagadër-van eenig ander dier , in een derzelveri over,
ter-



van s'Menschen Leven. <Jq
terwijl men, door de andere opening, het oude bloed weg liet lopen. In Engeland, had men hierin gelukkige proeven uit fchaapen, kalveren , en paarden genomen, en werklijk aan eenige oude, lamme, en doove dieren , door de overtapping \ an het bloed van jonge beesten, gehoor, gevoel, vlugheid, en vrolijkheid bijgebragt. Men ondernam zelfs vreesachtige dieren . door het bloed van wreede beesten, moedig te maakcn.1' Hierdoor aangefpoord, twijfelde men geenzins, of men zou , op gelijke wijze, de menfchen kunnen herftellen. Dr. D enis en Riva,te Parijs, waren gelukkig genoeg, een jong mensch, die aan eene onherftelbaare flaapziekte lag, waarin men hem eerst, wel twintigmaalen , te vergeefsch had doen aderlaten , door de overtapping van lamsbloed, te herftellen, en eenen onzinnigen, door het bloed van kalveren , tot zijn verftand te brengen. Doch, daar men hiertoe de ongeneeslijkfte en ongelukkigfte lijders gebruikte , gebeurde het vaak , dat eenigen onder de bewerking ftierven , en zinds waagde men het niet meer. Evenwel is men , met dieren , in het voorige jaar, te Jena , nog gelukkig geflaagd , en geenzins behoorde deze bewerking geheelenal verworpen te worden. Want, fchoon het overgetapte bloed, binnen kort, in het onze veranderd wordt , en dus tot verjonging, of verlenging des levens, niet zeer veel belooven kan , nogthands moet 'er, bij zekere ziekten, en wel bij zenuwkwaaien , door den oogenbliklijken indruk van nieuw , ongewoon bloed, op de edelfte werktuigen des levens, eene groote en
heil-



70
Over het VbrLekgeS
heilzaame verandering veroorzaakt kunnen worden.
Zelfs de groote B /. c o , wiens geest alle weten, fchappen omvattede, die het zoolang misleidde menschlijke veivftand, het eerst, de baan afreekende, langs welke het de waarheid kon wedervinden; zelfs die groote man hield het vraagftuk der verlenging des menschlijken levers zijner opmerking en onderzoeking waardig. Zijne denkbeelden zijn ftout en nieuw. Hij befchouwt het leven, als eene vlam , die beftendig doorjde omgevende lucht verteerd wordt. Elk lichaam , zelfs het hardfte, zou eindliik door deze oplosfing geheel ontbonden worden. Hieruit trekt hij het gevolg , dat het leven, door de ontwijking dier verteering, en de vernieuwing der vogten , zou kunnen verlengd worden. Ter verhoeding der verteering van buiten, prijst hij, inzonderheid aan de koude baden, en wel het inwrijven van olie en zalven, naa het baden, waarop de ouden zoozeer gefield waren. Ter afweering der inwendige verteering, fchrijft hij gelatenheid van geest, een koelen leefregel, en gebruik van opiaat- middelen voor, om de te groote leevendigheid der inwendige beweging te maatigen. Om , bij toenemende jaaren , de verdrooging , of ontfteking der zappen , regentegaan, wil hij, dat men, om de twee of drie jaaren , eene herftelbewerking aanvange , door het lichaam te ontlasten van de oude, bedorven voeten , door een fchraalen leefregel , en opdroogende middelen , en daarna , door een verfrisfchenden en voedzaamen leefregel , en verfterkende baden , de
dor-



van s'Menschen Leven. 71
dorstige vaten weder met geestige vogten aantevullen , alsof men zich dus , in zekeren zin, van tijd tot tijd, weder kon verjongen. —
In onzen tijd is men, helaas ! verder gevorderd in de kunst, om het leven te verkorten, dan om het te verlengen. Dagelijks komen 'er kwakzalvers genoeg ten voorfchijn , die door akalifche zouten, goudtinctuuren , en luchtzout- esfentien , allerlei kruiden , en magnetifche krachten , den loop der natuur belooven te fruiten. Doch men ontdekte maar al te rasch , dat de beroemde thee de longue, vie van den Graaf St. Germain, een zeer alledaagfch zamenmengzel van Senebladen, Venkel, en Sandelhout was ;. dat het aangebeden Elixir des levens, van Cagliostro, een zeer gewoon heet maagelixer was ; dat het wondervermogen van het magnetismus, uit inbeelding, zenuwprikkeling, en zinlijkheid, belfond, en dat de aangeprezen luchtzouten en goudtinctuuren hunne uitvinders beter bij het leven behouden, dan diegenen, die ze innemen. Zelfs fchijnt het, alsof men het geheele denkbeeld, om het leven te rekken, aan de kwakzalvers zelventhands alleen wil overlaten,te meer, wijl het verftandigst gedeelte des menschdoms zich, voor de onmooglijkheid dier uitvinding, daardoor fchaadloos houdt , dat de lengte des levens , niet in het het getal der dagen, beftaat, maar in derzelver gebruik en genot.
Daar men, echter, zich met deze laatfte onderfcheiding, zoo algemeen niet behelpen kan , en de mooglijkheid der verlenging onzes levens gewigti-



72 Over 't Verlengen van s'Menschen leven.
ge gronden voor zich heeft , neme ik de nadere beandwoording der volgend.» vragen voor mijne rekening: wat is ons van het wezen onzer levenskracht bekend? — onder welke omftandigheden blijft zij het langst ongefchonden , in werktuiglijke wezens, en, waaruit ontftaat de onderfcheiden duurzaamheid van leven, welke wij aan dezelven opmerken ? — onder welk een luchtgeftel , met welk eene bloedmenging, leefwijze enz. hebben onderfcheiden menfchen den hcogften ouderdom bereikt? — en weK ke befluiten laten zich uit dat alles opmaaken tot de mo')glijkheid en middelen , om ons leven te rekken ? (*)
(*) Ook deze beandwoording zullen wij onzen geëerden Lezeren mededeelen, zoodra wij ze van Dr. Hufeland aantreffen; ten ware één of ander Geleerde ons, vooraf, daarmede geliefde te vereeren.
XII



XII.
Over de
GODSDIENSTIGE VERDRAAGZAAMHEID der ROMEINEN (*).
D e Regeering der Keizeren, en het gezag van den Raad, voor zoo verr' hetzelve den godsdienst betrof, werd gelukkig onderfteund, zoowel door de denkwijze van het meest verlichtte , als door de gewoonten van het bijgeloovige, gedeelte hunner Onderdaanen. Alle de onderfcheiden eerdiensten , welken in het Romeinfche gebied fland grepen, befchouwde het Volk , als even waar , de Wijsgeer, als even valsch, en de Overheid , als even nuttig: en , dus, bragt de verdraagzaamheid , niet flechts , onderlinge toegevendheid , maar , zelfs , godsdientige eendragt te wege.
De bijgeloovigheid des,Volks werd niet verbitterd, door eenig inmengfel van godgeleerden wrevel , noch beperkt , door de keetenen van eenig befchouwend leerftelfel. De godvruchtige Veelgodendie-
• naar
(*) Uit Gibbon's Hifttry of the declint and f«!l of lil Roman Empire.
Mengelwerk. (II)



74
Over de godsdienstige
naar, fclioon fterk gehecht aan zijne vaderlandfche kerkplegtigheden , keurde het invoeren der onderfcheiden eerdiensten van de wereld , met een ingewikkeld geloof, goed. Vrees, dankbaarheid, nieuwsgierigheid, een droom, een voorteeken, eene zeldzaame ziekte , of eene verre reis , fpoorden hem geduurig aan , om de artikelen van zijn geloof te vermeerderen, en de lijst zijner Befchermers te vergrooten. Het dunne weeffel der heidenfche fabelkunde was wel uit verfchillende, maar geenzins uit tegenftrijdige, ftcffen zamengewerkt. Zoodra men , algemeen , had toegeftemd , dat wijze mannen , en helden, die Voor het welzijn van hun Vaderland geleefd hadden, of geftorven waren, tot eenen ftaat van vermogen en onfterflijkheid vei> heven wierden , werd het ook eene algemeene belijdenis , dat zij, zo niet de aanbidding, ten mïnften den eerbied van het ganfche menschdom waardig waren. De Godheden van duizend bosfchen , en van duizend ftroomen, bezaten, in vrede , haren plaatsiijken, en bijzonderen invloed: ook konde de Romein, die den Tijber , ter afweeringe zijner vernielende overftroomingen , aanbad, den Egyptenaar niet befpotten , wanneer deze aan de weldadige goedheid van den Nijl zijne offeranden aanbood. De zigtbaare krachten der natuur, de planeten, en de elementen,' waren dezelfden, door het gansch heelal.
De onzienlijke Beftuurers der zedenlijke wereld werden , noodwendig, op dezelfde wijze, door verdichting , en leenfpreuk , vervormd. Elke deugd, ' J'a »



Verdraagzaamheid der Romeinen. 75
Ja, elke ondeugd , verkreeg haren godlijken vertegenwoordiger ; elke kunst, en elk beroep , haren Befchermer; terwijl de eigenfchappen van deze allen , in de verfcbillendfte tijdperken , en 'afgelegen fte landen , eenftemmig ontleend werden van het charakter hunner bijzondere naavolgers. Een gemeenebcst van Goden van zulke tegenftrijdige geaardheden , en belangen , vereisen te , in elk ftelfel, de beduurende hand eener hoogde Overheid, welke, uit vleijerij , en overtuiging, trapswijze , met de verhevene volmaaktheden van eenen eeuwigen Schepper , en almagtigen Opperheerfcher, bekleed werd. Zoo zagtaardig was de geest der Ouden , dat de Volken minder acht floegem op het verfchil , dan wd op de gelijkheid, die tusfchen ieders verdienden plaats had ;j dus , dat de Grieken , de Romeinen, en de Barbaaren, wanneer zij elkanders bijzondere altaaren ontmoeteden, zich gemaklijk verbeeldden , dat zij , onder verfchilendc naamen, en met onderfcheiden plegtigheden , dezelfde Goden aanbaden. De fierlijke fabel-leer van Homerus gaf eene fchoone , en meestal regelmaatige , gedaante aan het Veelgodendom der oude wereld.
De Wijsgeeren van Griekenland bouwden hunne zedenkunde, meer, op de natuur van den mensch, dan op die van God: zij overdagten, echter, de natuur der Godheid, als eene keurige, en gewigtige, dof van befpiegeling, en vertoonden, in hunne diepzinnige naarvorfchingen , het vermogen , beiden, en de zwakheid van het menschlijke ver(Hj 2 ftand.



76 Over de godsdienstige
ftand. Van de vier voornaame aanhangen, warm het de Stoicynen, en de naavolgers van Plat o, die de ftrijdige belangen van reden en godvrucht trachteden te vereenigen. Zij hebben ons de verhevenlte bewijzen voor het beftaan , en de volmaaktheden van eene Eerfte Oorzaak, naagelaten; maar , zij konden de fchepping der ftof oumooglijk begrijpen. Van hier, dat de Schepper, volgends de Stoicynfche wijsbegeerte , niet genoegzaam onderfcheiden was van het gefchapene; terwijl, integendeel, de onftoflijke God van Plato, en zijne leerlingen, meer naar een denkbeeld, dan naar een wezen geleek. De gevoelens van de Akademisten, en van de naavolgers van Epikurus waren minder godsdienftig: de zedige geleerdheid der eerften gaf aanleiding, om te twijfelen aan de voorzienigheid van eenen opperften Regeerder, welke de laatften, uit hoofde hunner ftellige onkunde, verpligt wareii te ontkennen. Evenwel, alle de Wijzen van Griekenland, hoe verdeeld zij ook zijn mogten, kwamen overeen in één voornaam grondbeginfel, een volftrekt ongeloof aan de bijgeloovigheden van het Gemeen, welk zij der edelaardige Jeugd, die, van alle kanten, naar Athene, en de overige zetels der geleerdheid, in het Romeinfche Rijk , zamenvloeide, zeer diep, inprenteden. Waarlijk , hoe was het mooglijk, dat een Wijsgeer de ijdele vertejlingen der Dichters, of de kwaalijkzamenhangende overleveringen der oudheid , voor godlijke waarheden zou hebben aangenomen, of zulke verachtlijke wezens, welken
hij,



Verdraagzaamheid der Romeinen. 77
hij, als menfchen, zou verfoeid hebben, als Goden zoude hebben aangebeden. Cicero vernederde zich, om tegen zulk eenen onwaardigen hoop de waapenen der reden, en der welfprekendheid, te gebruiken; doch, het fchimpfchrift van Lucianus was een veel gepaster zoowel, als krachtdadiger, waapentuig. Wij mogen ons wel verzekerd houden, dat een Schrijver, die zooveel wereldkennis bezat, nimmer zoude hebben durven waagen, om de Goden van zijn Vaderland aan openlijke befpotling blootteftellen, indien dezelven niet, reeds, als voorwerpen van heimlijke verachting onder de befchaafde, en verlichtte rangen der maatfchappij, wierden aangemerkt.
Niettegenftaande de ongodsdienftigheid , welke, geduurende de regeering der An tonijn en, onder de voornaame lieden heerschte, droeg men, echter, zorg, de belangen der geestlijkheid niet te kwetzen, noch aanftoot te geven aan het bijgeloovige Gemeen. De Wijsgeeren der oudheid handhaafden, wel, in hunne fchriften, en gefprekken, de waardigheid der reden; maar, zij onderwierpen hunne daaden aan de voorfchriften der wetten , en der gewoonte. Met een oog van medelijden, en toegevendheid, op de menigvuldige dwaalingen van het gemeen nederziende, verrichteden zij, naarftiglijk, de voorvaderlijke plegtigheden , en bezogten, godvruchtiglijk, de tempelen der Goden; of, zich zomwijlen vernederende , om mede eene rol te fpeelen op het tooneel des bijgeloofs, verborgen zij de gevoelens van eenen godverzaaker onder het priefterlijke kleed. Lieden (11) 3 vam



Over de godsdienstige
van zulken denktrant waren, zekerlijk, weinig genegen, zich heMioofd warm te maaken over hunne bijzondere geloofsformulieren, of wijze van eerdienst. Het was hun onverfchillig, welke gedaante de dwaasheid der menigte verkoos aantenemen, en zij bogen zich, met dezelfde heimlijke verachting, en denzelfden uitwendigen eerbied, voor de altaaren van den Lybifchen, van den Olympifchen, of van den Kapitoolfchen Ju pi ter.
Het valt niet gemaklijk, zulke beweegoorzaken uittedenken, welke den geest van vervolging, in de Romeinfche Raadsvergaderingen, zoude hebben kunteweegbrengen. Da Overheden konden, uit geenen blinden, en bijgeloovigen, doch oprechten godsdienstijver, werken, vermids die Overheden zeiven wijsgeeren, en de fchool van Athene de wetten van den Romeinfchen Raad ingefteld had. Zij konden, ook, door geene heerschzucht, of eigenbaat, aangevuurd worden, dewijl het wereldlijk en geestrijk gezag in dezelfde handen vereenigd was. De Priesters werden uit de voornaamften der Raadsheeren gekozen, en de waardigheid van Opperpriester werd beftendig door de Keizers zeiven bekleed. Zij kenden, en waardeerden, de voordeden van den godsdienst, voor zooverr' dezelve betrekking heeft op het burgerlijke beftuur. Zij moedigden de openbaare plegtigheden aan, welke de zeden van het gemeen verzagtten. Zij bezigden de wichlarij en kunst van voorzeggingen, als gefchikte middelen ter bereiking van ftaaikundige oogmerken,- en zij eerbiedigden, als den fterkften band der maatfchappij,
die



Verdraagzaamheid der Romeinen. 79
die nuttige overtuiging: dat de misdaad van meineedigheid, het zij in dit, het zij in een toekomttig, ev , -er zeker door de wrekende Goden geitaft wordt'. Maar, terwijl zij de algemeene;yoor4*U* van den godsdienst erkenden, waren zij, tevens, overtuigd, dat de onderfcheiden godsdienstoefemngen deze heilzaame oogmerken allen, even goed, bevor derden en dat die vorm des bijgeloofs, welken
ook best gefchikt was voor die luchtftreek en hare bewooners. De overwonnen Volken- werden dikwijls, nit gierigheid, en fmaak, van de fcno ue feUeelden hunner goden, en van de rijke verü ■ felen hunner tempels, beroofd; maar, in de oefening van hunnen voorouderlijken eeidienst , ondervenden zij, eenpaarig, de toegevendheid, zelfs de b'fcherming, der Romeinfche Overwinnaars. Het Gattifihe Wingewest fchijnt, en fchijnt ook maar alleen, uitgezonderd geweest te zijn van deze algemeene verdraagzaamheid. Onder het fchijnfehoone voorwendfel van de menschlijke offeranden aftefchaffen, vernietigden de Keizers Tiberius, en Claudius, het gevaarlijk gezag der Druïden; doch die Priesters zeiven, hunne Goden, en derzelver altaaren , bleven ongeftoord , en naauwlijks bekend , ftandhouden , tot aan de geheele vernietiging van het heidendom.
Rome, de hoofdftad eener groote heerfchappr, werd, onophoudhjk, vervuld met onderdaaueii, en vreemdlingen, uit alle oorden der wereld, die de geliefkoosde biigeloovigheden van hun (H) 4 Va'



So Over de Verdraagzaamheid der Romeinen.
Vaderland invoerden, en ongeftoord oefenden. Elke ftad. van het Rijk had, echter, recht, hare oude plegtigheden , ongekrenkt en zuiver, te handhaven; en de Raad van Rome, zich van dit algemeene voorregt bedienende, kwam, zomtijds, tusfchen beiden, om deze overftrooming van vreemde godsdienften te weeren. De E<%tifche bijgeloovigheden, de onwaardigfte, en verachthjkfte van allen, werden dikwerf verboden de tempelen van Serapk , en IJS,, nedergeworPen, en de aanbidders dezer godheden uit Rome en Italïèn , gebannen. Maar de ijver van het bijgeloof had meerder kracht, dan de bedaarde en zwakke poogingen der ftaatkunde: de bannelingen keerden terug, de aanhang vermenigvuldigde, de tempelen werden, met vermeerderden luister, herbouwd, en Ifis , en Serapis , namen eindlijk plaats, onder de Romeinfche Goden. Dan, ook deze toegevendheid was geene afwijking van de oude regelen van regeering: in de gelukkigfie tijden van het Gemeenebest, waren Cijbele, en Aesculapius, door plegtige gezandfehappen, derwaards genodigd; en het was . eene ftandvastige gewoonte , de befchermgoden der belegerde fteden uittelokken, door hun uitfiekender eerbewijzen te belooven, dan zij in ~ hun Vaderland bezaten. Rome werd allengskens de algemeene tempel harér onderdaanen; daar het burgerregt der ftad aan alle de Goden van het menschdom werd gefchonken.
XïH.



XIII.
NIEMAND KAN ZICH, HIER, OP EEN VOLMAAKT GELUK BEROEMEN; of, GESCHItiDNIS VAN DEN PERSISCHEN KONING FERIDOUW.
{Eene Oosterfche vertelling.')
Feridouw , Koning van Perjiên , zag de fchoone Trandocte in zijne armen derven , en nam, in de overmate zijns kommers, het befluit, om deze tedere en deugdzame' Gemalin in 't graf te volgen. Drie dagen had hij doorgebragt, zonder eenig voedfel te gebruiken, zonder de verkwikking van den daap te genieten, en zonder ander gezelfchap bij zich te dulden, dan zijne vertwijfeling. Reeds kondigde zijn bleek en vervallen gelaat den naderenden dood aan, wanneer een Indiaanfche Wijze, dien hij bijzonderlijk liefhad, zijne kamer, het verblijf des kommers, intrad. „ Koning der Koningen!" zeide de Wijze; „ hoor, flegts eenige oogenblikken, naar de woorden van
uwen



82 Niemand is volmaakt gelukkig;
uwen Vriend. Ik wil niet van troost, van gerustftelling, fpreken; neen, ik kondig U de fpoedige herftelüng uwer Geliefde in 't leven aan; welhaast, geloof mij, welhaast zal de Koningin zelve deze traanen van uwe wangen droogen; zij zal leeven, en nog lang uw en ons geluk uitmaaken. Ik zie, gij ontftelt, mijn Koning! op deze woorden; maar weet, dat ik, in de fchriften van eenen Wijzen der grijze oudheid, het middel gevonden heb, om de liefdewaardige Trandocte in 't leven terugteroepen: een middel, welk even zoo heilzaam, als gemaklijk ^ is. Het ganfche geheim beftaat daarin, dat wij de naamen van drie wezenlijk gelukkige menfchen op de zark uwer Gemalin fchrijven. Ehkellijk door de kracht dezer drie naamen, bekoomt gij uwe dierbare Gade, en uw Volk zijne
Koningin en Moeder, weder."
„ Dan wil ik blijven leeven," riep de Koning in verrukking; „ja, ik wil leeven, en van het wonderwerk een proef nemen. Wijze Koulai! haast u, zoek gij zelf de drie gelukkige fterffingen, die wij noodig hebben. Wanneer zij mij mijne Trandocte wedergeven, dan ben ik alleen veel gelukkiger, dan zij allen." . Terftond werd afgekondigd, dat een ieder, die zich op een volmaakt geluk konde beroemen, zich bij den wijzen Koulai aanmelden, op iedere vraag andwoorden, en zijn' naam, duidlijk gefchreven, moest opgeven; dewijl van de ftiptfte opvolging dezer vorderingen., volgends het raads.
be-



OF, GESCHIEDNIS VAN KONING FëRIDOUW. 83
beuuit des Hemels, het leven van den Koning, en de herleving van Trandocte, afhingen.
Naauwlijks was dit bevel, op de markten en de de hoeken der ftraatcn van BJiekar, aangekondigd, of een Jongeling liep, buiten zijn adem, naar de wooning des Indifchen Wijzen ; aldaar gekomen zijnde, fprakhij: „ ik heet Kobad, dit is mijn naam, wel gefchreven: ga heen , Koulai! en wek de Koningin op!" Hierop fchepte hij adem, en voer voord: „maar heden, raad ik U, Koulai! heden, zonder tijdverzuim." - „En waarom toch zoo fchierlijk?" vraagde de Wijze. „ Mijn Heer!" andwoordde Kobad; „ ik bid de fchoone, de godhjke Se lid a aan, het volmaaktfte fchepfel, dat de
Hemel ooit gefchapen heeft; maar de god-
lijke Selida is, in zooverr', geene uitzondering van andere meisjes, dat zij alle de grilligheden van hare kunne heeft. Gisteren, bij voorbeeld, zeide zij tot mij: „ „ pak u weg, uit mijne oogen!" " heden fprak haar lieve mond : „ „ Koom , mijn Kobad! mijn Getrouwe! " " en daarom ben ik, heden, de gelukkigfte onder alle fterflingen. Wat ik morgen zal wezen, weten de Goden."
„lk verfta U " zeide de Wijze; „gij zijt de gelukkigfte, zoolang Selida u bemint ; maar zij liefkoost u, of wijst u af, naarmate het haar in den zin komt. Waarlijk, dit is een bijzonder zoort van gelukzaligheid! Ziedaar, neem uw'naam terug, Kobad! voor u zal de Koningin wel in 't graf
bhjven." .
CH) 5 Wei-



84 Niemand is volmaakt gelukkig;
Weinige dagen daarna, kwam een paar liefdewaardige Echtgenooten, Ferm ar en Fa time, die, reeds vóór vier jaren, heimlijk, verloofd geweest w3ren, en elkander nog, even als den eerften dag, beminden. Hunne liefde was op achting en deugd gegrond, en had eindelijk alle hindernisfen overwonnen. Zederd gisteren waren zij nu in den echt vereenigd; aan den voet des altaars, hadden zij den eed van eeuwige trouw en eeuwige liefde afgelegd, en kwamen nu bij den wijzen Koulai, om hem eene treffende befchrijving hunner gelukzaligheid te geven. De Wijze toonde zijne bfijdfchap, maar vond het egter raadzaam, de nieuwgetrouwden eerst eene kleene proef hunner gelukzaligheid.te doen geven, welke Hechts van gisteren was. „De proef,"zeide hij, „ zal noch moeilijk, noch onaangenaam zijn. Geniet agt dagen het genoegen, elkander te zien, en het geluk uwer liefde ongeftoord te ondervinden, in de eenzaamheid. Gij zult, ongetwijfeld, voor elkander genoeg zijn; voor twee harten, als de uwen, heeft toch de geheele wereld rondom U geene bekoorlijkheid." Zeer voldaan over dezen voorflag, haastten de beide Echtelingen zich, om alle de zoetheden der liefde, in een tóte a tïte van agt dagen, te fmaaken. Hoe aangenaam verdween de vlugge tijd van den eerften dag! Hoe levendig ondervonden zij hunne ganfche
gelukzaligheid! Des anderendaags was het
vuur hunner liefde een weinig afgekoeld den
volgenden dag begon de tijd lang te vallen ■ ■
den



of , Geschiednis van Koning Feridouw. 85
den vierden dag hoorde men klaagen, en den vijf. den dag zag men reeds van verdere proefneming af
Hierop kwamen twee mannen, van weinig uiterlijk aanzien, en in eene neêrflagtige houding, en vraagden gehoor bij den wijzen Koulai. Zij waren Broeders, en de oudfte deed het woord.Wij hebben," zeide hij, „ van onze Ouderen niets eeërfd 5 wij hebben geene voornaame vrienden; «aauwlijks kennen ons onze buuren, in liet kleene ftedeken, waar wij woonen ; met één woord. Heer Filofoof ! wij zijn niets minder, dan gelukkig ; maar wij zijn het, zoodra het den Koning gelieft, en dan zijn wij zoo volmaakt gelukkig , dat wij alleen in ftaat zullen zijn, om de Koningin van den dood optewekken. De ganfche zaak is flechts daarin gelegen , dat de Koning aan mijn' broeder het gouvernement over het kleene ftedeken geve, waarin wij woonen; en aan mij, die niet zulke verheven, maar veelligt wijzer, wen. fctaen voede, de fomme van twintig dnizend dukaten " _ Dat zou kunnen gefchieden ," andwoordde Koulai; „ ik wil daarover met den Koning fpreken, en ik ben overtuigd , dat hij dit geringe verzoek niet zal 'afwijzen. Maar , met uw welnemen, onder deze voorwaarde, dat Gij mij eerst een' mensch brengt, die twintig duizend dukaten bezit, en een' Gouverneur van de eene of andere kleene of groote Stad, die beiden met hun lot volkomen tevreden zijn. Intusfchen , zal ik alles behoorlijk in orde



86" Niemand is volmaakt celukkig;
brengen; en de opwekking van Trandocte k onfeilbaar, want dan zullen wij, in plaats van drie, vier gelukkigen hebben." De beide Broeders vertrokken zeer vergenoegd, en beloofden, fpoedig terug te zullen keeren; doch — zij kwamen niet weder. Men zegt, dat zij fiechts Rijken vonden, die naar meer rijkdom ftreefden, en Gouverneurs van Steden en Provinciën, die wenschten , geheele Koningrijken te regeeren
Dergelijke menfchen, die, om .gelukkig te zijn, landgoederen , rijkdommen , en eereposten verlangden, had Koulai, naderhand, nog bij honderden aftewijzen. Dan, eindelijk , verfcheen een man van de Perfifche grenzen, een man van een goed voorkomen , die niets vorderde , zelfs niets wenschte ,, Mijn Heer !" zeide deze gelukkige fterffing ; „ ik bemin alleen de vreugd; maar ik bemin haar met verftand ; en omze destebetcr te genieten , laat ik haar dikwerf aiwisfelè», en ontzeg mij, fomwijlen, haar genot. Ik ben nog jong, verheug mij m eene voortreflijke gezondheid, en bezit rijkdom , ja overvloed ; daarbij ben ik immer opgeruimd en vrolijk ; ik heb vrienden, die. mij hoogt fchatten , en eene zeer fchoone vrouw, die ik noch te veel, noch te weinig bemin. Oordeel nu of ik regt hebbe, om te gelooven, dat ik gchikkig ben!" ö
„ Ik geloof niet , dat Gij ongelijk hebt," andwoordde Koulai , „ en ftem zelfs toe , dat ik, in uwe plaats, zeer bevreesd voor den dood zou wezen." —



of, Geschiedms van Koning Feridouw. 87
Zen.'' — „ Ach! ja" zeide Rib ad, (deze was de naam des jongelings) „ ik vrees den dood zeer. De goederen der aarde zouden oneindig meer waarde bezitten , wanneer men niet te duchten had , dezelven te verliezen." — „ Dat is wel waar ;" hervatte Koulai; „ want als ik bedenke, dat de vrees voor den dood ieder genot des levens vergiftigt, dan twijfel ik, of ik het bezit der aardfche goederen wel voor eén waar en zeker geluk mag houden." „ Ach !" andwoordde Rib ad ; „ik denk
ook zoo weinig aan den dood, als mooglijk is." — „ Gij denkt in 't geheel niet aan den dood," zeide Koulai; „of, als dit verfchriklijk gedachte, onverwacht , in U oprijst , dan wenscht gij het geheim gevonden te hebben , om niet te fterven. Zal ik, nu, uwen naam op Trandoctej's zark
fchrijven?" Een traan glom in de oogen van
den gelukkigen jongeling; en hij zag den Wijzen
aan , zonder andwoord te geven. ■ De pooging,
om niet aan den dood te denken, is zelfs de fmaitlijkfte herinnering van denzelven. Deze waarheid maakte hem fprakeloos.
Nu overlegde Koulai, op welk eene wijze hij zijne rol fpoedig en best zoude kunnen affpelen. Hij begaf zich naar den Koning, wiens fmart reeds veel zagter en draaglijker geworden was, en aarzelde niet, hem te kennen te geven, dat alle zijne poogingen en naarvorfchingen vruchtloos geweest waren. „Waarom," vraagde de Koning, „ zet gij de namen uwer Broederen, die wijze mannen , niet op
de



88 Geschiednis van Koning Feridouw.
de zark der Koninginne , en den uwen boven aan ? Of is de waare gelukzaligheid ook niet in de wijsheid te zoeken?" — „Ach, Koning !"andwoordde Koulai , „ ik ben een mensch , en dwaaling is v.dikwerf mijn lot. Dertig jaaren heb ik, nu, naar wijsheid en geluk gezogt; - maar — opregt gefproken — ik bezit noch de eene, noch het andere " — „ Maar, lieve Koulai !" vraagde de Koning; „is dan geen mensch volkomen gelukkigj" - „ Neen, mijn Koning!" andwoorde Koulai; „ niemand is volkomen gelukkig; niemand kan het zijn, op deze aarde. — De Echtgenooje , welke gij betreurt, ondervond deze fmartlijke, maar tevens heilzame waarheid , reeds vroeg. Zij onderwierp zich moedig aan het raadsbefluit van den Hemel , en verwierf zich een volmaakt gelukkig leven}/ door een wijs gebruik van het tegenwoordige onvolmaakte. Koning der Koningen ! volg uwe groote Gemalin na, en houd, eindelijk, eenmaal op, U over haar geluk te bedroeven!"
De Koning verliet, in diepe gepeinfen, den wijzen Koulai, en bedankte hem daarvoor, dat hij hem, door eene list, in 't leven behouden had. Hij dagt 'er niet meer aan, om de Koningin van den dood optewekken. De tijd, verftrooijing, nieuwe vreugd, en nieuw lijden, veroorzaakten ,dat hij zijn verlies minder gevoelde — naauwlijks meer gewaarwierd — geheel vergat.
XIV.



XIV.
BESPIEGELENDE GEDAGTEN bij het GRAF-van POPE, na het LEZEN van zijne PROEVE over den MENSCH, VERTAALD door. E. BEEKER.
N og klinkt de galm der grootfclie dichters Daar, waar de tijd metaal verwoest : Daar, waardenaam van troonen-dichters, Door 't bloed des Volks, is weggeroest: De lier weêrgalmt den lof van Helden, Door 't regt der Menscheid, fteeds gevloekt%' Terwijl hunn' lauwrcn ramp voorfpelden, * Hunn' zegeteekens de onfchuld knelden, Die nog vergeefscb naar Vrijheid zoekt.
Mijn lier zal aan dien klank niet huuwen; Mijn toon kaatst van geen eerzuil af; Geen' Vrijheid hoeft mijn lied te fchuuwen; Neen; 't rolt langs Pope's vreedzaam graf.' Natuur ! beef voor geen' trotfche daden; Hier bloeit de roem uit 't ftof des doods ; Geleerdheid vlecht cijpresfenbladen, Aan 't eind van Pope's levenspaden, En de aard is op zijn ftof nog groots.
Mengelwerk. (ï) Gesn



9° Gedagten bij het
*>
Geen marmren zuil fehraagt waare grootheid;
Zij vest zich in de onilerflijkheid.
Bloos, kniel in 't ftof, gekroonde fhoodhêid 1
De deugd alleen fchenkt majefteit :
Der eeuwen fchaduw dekt geen luifter ,
Waarin de Godheid zich vertoont.
'k Hoor, Englen ! 'k hoor uw zagt gefluifterj
Hier rust de Menfchenvriend in 't duister,
Daar eeüwige eer zijn grafzerk kroont,

Zagt fpreidt de tijd zijn' grootfche vleuglen. Vol eerbied, over 't flapend ftof ; De faam der wijsheid kent geen' teuglen; Zij grift ó Popb ! uw naam en lof, Met ftoute en fchoongekleurde trekken , In *t voetftuk van Gods glorietroon : Uw naam kan Cherubs zangdrift wekken; Gij blijft tot roem der Godheid (trekken ; Uw deugd was !t ithijnfel van haar kroon.
Een lichtftraal der volmaakte wijsheid Maalde , op 't gordijn der fterflijklieid , Tot heil der Jeugd , tot vreugd der Grijsheid , De trekken van Gods Majefteit. Oud Renten zoekt , in 't gruis der zuilen , Vergeefsch naar zulken heldemoem: Geleerdheid moge in 't donker fchuilen, Zij bloeit, bewaakt door krasfende Uilen, C Seraphs ! als een lentebloem.
Srlt-



«RAF VAN POPÉ. 9l
Britianje ! uw naam zal de eeuwen tarten;
Uw kunstmin kaatst van ftrand en rots;
Uw Pope vormt barbaarfche harten
Tot zagte deugd, den dwang ten trots;
Uw Pope ontdekt den Mensch zijn' waarde ;
Dit vrij vernuft, dit grootsch verftand,
Leert ons het burgerregt der aarde;
Hij fchetst, hoe kunst aan grootheid paarde,
Hoe kunst en deugd de dweepzucht bant.

Door valfchen waan, noch,drift verwilderd, Wijst Pope mij op 't grootsch geheel; 'k Zie wijsheid, orde, en magt gefchilderd, Zelfs in het kleenst , 't onmerkbaarst deel ; Ik voel, ik zie een werkend wezen , Daar alles naar volmaaking ftreeft. Natuur! gij doet me uw' wetten lezen; Gij kunt voor geen' verwarring vreezen, Daar orde aan vrijheid 't aanzijn geeft.

Volmaaktheid! middenpunt der dingen!
ó Hoofdtrek der aanwezenhcid !
'k Volg Pope , en durf uw' grootheid zingen;
Ik voel. met hem, uw' Majefteit;
6 God! 'k bewonder uwen keeten,
Die 't weemlend ftofje aan Seraphs hegt,
Den dauwdrop fchakelt aan Planeten,
Den omtrek van 't heelal leert meten
Door geesten, grootsch op godlijk regt.
(0 * Ja! •



$2 Gedagten bij het graf van Popé;
Ja! P o f e leert ons reedlijk denken : Mijn lot, hoe wisfelvallig 't fchijn, Zal nimmer 't doel der Godheid krenken; Maar moet een trek van wijsheid zijn. De Brit gevoelt de kracht dier reden, Wanneer zijn oog dit graf aanfchouwt; Zijnnorfche blik, zijn' woeste zeden Verfmelten in aandoenlijkheden, Daar ftille deugd haar' eerzuil bouwt.-
Mijn Vaderland, dat aan geleerdheid Vriendfchaplijk hart en handen bied; Dat woest vooroordeel en verkeerdheid, Verlicht door waare kunde , ontvlied ; Mijn Vaderland, dat wetenfchappen Aan volle boezems koeftrend voed; Gij zaagt, hier ook, op achtbre trappen , Den Geest van Pope henen flappen , Omftraald door Bekmer's vuur en gloed !
p. m.
XV.



xv,
Gods liefde is de drijfveer van alle zijne handelingen.
Dat een hoogst volmaakt Opperwezen (een Wezen , dat door zichzelf beftaat, en voor de flaauwfte fchaduw van onvolmaaktheid onvatbaar is) —- dat dit Wezen , waarvan wij , die flechts bezield ftof zijn , geene duidlijke denkbeelden kunnen vormen, naar het beste , het volmaaktfte plan , welk uit alle mooglijkheden, door zijn oneindig verftand, verkozen is , alle zijne handelingen regelt ; dit kan geen redenmagtig fchepfel ontkennen , zonder de wijsheid en goedheid van het Oppeifte Wezen te beleedigen; ja, zonder Deszelfs volmaaktheid in twijfel te trekken: en welk denkend wezen kan zich den éénigen God onvolmaakt voordellen ? Treurige Natuurgenooten ! fombere droefgeestigheid bewolkt voor U den helderen glans der vertroosMengelwerk. CK) ting,



94 Gods liefde is de drijfveer.
ring, welken de zuivere godskennis , over uwe kronkelende levenspaden, doet lichten ! Waarom verkiest Gij' de duisternis, en dwaalt, moedeloos, langs de akelige rotfen der vertwijfeling ? Gij verlaagt de Godheid beneden U zeiven ! Wat wordt ooit door U volvoerd , zonder dat de ééne of andere reden, welke aan uw verftand zoo krachtig, als nuttig, fchijnt, uw drijfveêr is ? En zou de Vader van het heelal ons lot , redenloos , beftuuren ?
Kunt Gij U een kwaadaardiger fchepfel verbeelden , dan zulk een , dat enkel willekeurig zijne medefchepfelen van hun heil berooft , en hen met rampzaligheid doet worftelen ? Bloost dan , verbijsterde Stervelingen ! en erkent de eeuwige goedheid van Hem , die all' , wat leeft , aan het niet ontwrong , om in het genot der reinfte zaligheid te doen deelen. Wat kan, buiten dit, het oogmerk van onze vorming wezen ? Zijn wij gefchapen, om te lijden , dan is Hij, die ons het beftaan fchonk, de wreedfte tijran , de afgrijslijkfte bron van ellende ; dan is de Schepper niet volmaakt , niet wijs, niet godlijk ; affchuuwlijke gedagten , die het beftaan der eeuwige liefde lasteren ! neen, goedheid, en wijsheid teekenden het ontwerp af, waarnaar de Almagt werkt. God is liefde ! Hij breidt het zalige gevoel van zichzelven , op eene volmaakte godlijke wijze, uit , door zijne zaligheid aan gevoelige Wezens medetedeelen. Allen bezitten zij zooveel heil, als zij vatbaar zijn te genieten , als hun , in de fchaal der hoogfte wijsheid , konde worden toegewogen. Wij, fterflijke aardbewooners,
wor-



VAN ALLE ZIJNE HANDELINGEN.
95
worden , dikwijls , door fmart, tot het genot der vreugd bereid. Ons lijden veredelt de zaligheid , welke op ons wacht. Datgeen, welk ons nu doet treuren , doet ons morgen , ligtlijk , juichen. Het einde ontdekt toch alleen de drijfveêr van elke handeling.
Zie ginds een fprekend voorbeeld in mijnen vriend Lucius. Laat ik hetzelve, zoo leevendig en treffend mij mooglijk zij , voordragen.
Lucius verloor, in den bloei zijns levens, zijne bekoorlijke Wederhelft, welker ftandvastige deugd, en zagt vertederende zeden, haarer jeugdige fchoorheid eene engelachtige bevalligheid bijzetteden. Een onvoorziene dood ontroofde haar aan de onfchendbaare liefde van haaien Lucius, en aan de kommerloze jeugd van twee tedere huuwlijkspanden. In de angften des doods, doeg zij haaren beevenden arm om den onsioozelen zuigeling, die haai brekend hart, nog, door een' fchuldlofen lach vertederde: „ mijn Lucius!" fprak zij, „ Gij zijt Vader! Aan uwe liefde vertrouw ik de zegels onzer echtverbindnis. lk baarde hen voor de eeuwigheid ; zij zullen U , door elke liefkoozing , aan onze aardfche zaligheid»- doen gedenken : zij zullen eens eindloos ons geluk vergrooten. Lucius! laat mij ook de eerfte vrucht van onze min in uwen arm omhelzen!" Zij deed dir. Lucius weende, daar haare ftandvastige godsvrucht zijne zielverfcheurende moedeloosheid in de aandoenlijkfte droefheid deed wegfmelten. Lucius weende, en ftamelde, al mikkend , den plegtigen eed der tedere vaderen K) 2 lief-



p6
Gods liefde is de drijfveer.
liefde uit; hij nam de lieve onfchuldige wichtjens uit naare verfrijve^de armen. Ja, mijn Lucius!" fprak zij , met afgebroken woorden , ., ik ws cht U, en onze Lievelingen , in een' verhevener ftaat, weder , bij mij; haast omhelzen wij elkander onderflijk ! Gij behoudt mij; mijne liefde verandert riet ; want zij vloeide uit de liefde Gods voord. Uwe Se linde blijft, onzigrbaar , voor U lee^ ven ; en het beeld mijner zigtbaare fterflijkheid blijft Gij, en onze lievelingen, welken ik onder dit hart gedragen heb , omhelzen." Haare verzwakte ftem bezweek , nu , geheel; haare koude hand werd door Lucius traanen befproeid ; liefde eq vertroofting zweefden nog in haare fchemerende oogen ; zij floot die , al fluimerende , en de jongde adem keerde , van haare verftijfde lippen, terug.
Lucius gevoelde, geheel, zijn verlies; bijhield het liik aan' zijnen boezem gekneld , en jammerde hooploos. Dan, de godsvrucht van zijne zalige Geliefde fchitterde door het floers der treurigheid. Lucius kende dien glans , en zijne ziel leed geduldig. Zijne hulploze Kinderen vleiden om zijne liefde en zorg. Hij dagt aan zijnen eed; hij dagt aan zijne zalige Selinde, aan haare onfterflijke liefde; en hij dronk de vertrooding, met volle teugen , uit den cristallen beker van den godsdienst. Zijne jonge huuwlijkspanden groeiden , vrolijk , op. De kommerloze blijdfchap, die in hunne bevallige wezenstrek jens fpeelde , was, in zijn oog , het fchaduwbeeld van de doorloze rust , welke het beden-
dig



van alle zijne hand elingen. 9?
dig heil zijner Se linde verzette. Hunne onfchuldige vrolijkheid fchetfte hem her rijk genot der eeuwige vreugd , waarin de onfterfliike moeder deelde. Elke dag, elk oogenblik , fchonk nieuw voedfel aan zijn ftil genoegen. Met alle de tedere liefde der zorgende Moeder , klopte zijn Vaderhart voor de belangen, voor de veiligheid der jeugdige Engeltjeös.
Onvoorziene rampen naderden zijn bloeijend geluk , en verwoesteden , op de verfchriklijklle wijze , zijne vleiende verwachting. Een lieve lentemorgen, die geheel de Natuur vervrolijkte, noodigde mijn' vriend tot eene vroege wandeling, terwijl de flaap zijn huisgezin nog boeide. Zijne beide Einders waren , nog nimmer , één' nacht, uit zijne kamer geweest. Dikwijls verlustigde hij zich , met, in hun, de vreedzaam flapende onfchuld te belchouwen. Ook nu , eer hij zijne kamer verliet, gaf hij zich dit aandoenlijk vermaak. De jonge Am el ia, nu twee jaaren oud , fcheen, in den flaap , als een ontluikend bloempjen , in den koelen nachtdaauw, haare bekoorlijkheden te ontwikkelen. Alcest, die pas vier jaaren telde , fcheen , aan het oog des , zich verlustigende , Vaders, de bloozende dageraad zelf. Lucius Haarde , met eene zagte verrukking , op zijne jeugdige lievelingen. Hij voelde het geluk , welk , Vader van pronkbeelden Gods te zijn , kan opleveren. Hij plengde traanen van dankbaarheid. „ Gods Engelen," zeide hij, „ bewaaken de onfchuldige Medeburgers van hunne maatfchappij , fchoon die met fterfllijkheid bekleed (K) 3 zijn!"



98 Gods liefde is de drijfveer.
zijn !" Lucius drukte de kusch der vaderlijke liefde op de bloozende lipjens van zijn flapend kroost, en verwijderde zich. Naa eene wandeling van omtrend twee uuren , keerde hij , vrolijk, naar zijne wooning terug , en waande , zijne altijd blijde kinderen , met den lach der ontwaakte en juichende natuur op de wangen , hem te zien tegenhuppelen ; doch naauwlijks treedt hij zijne wooning in , of hij leest eene doodlijke treurigheid op het gelaat zijner getrouwe bedienden. Hij vraagt naar zijne kinderen. Men zwijgt. Vol drift vliegt hij de kamer in , en ziet zijn' geliefden Alcest, door hevige ftuiptrekkingen misvormd, met doodsangften worftelen. „ o God! mijn Kind!" gilt hij; en ftaat roerloos; hij wendt geen oog van zijnen lieveling af, wien, zonder dat hij zijn Vader herkent, het leven ontrukt wordt. Lucius ziet deszclfs laatfte worfteling; hij hoort het jongde fnikje , en gevoelt zichzelven niet meer. Nu eens, vat hij de hand van het Kind, en roept , met den toon der wanhoop : „ het is dood ! 6 Hemel !" dan wringt hij de handen , en vraagt : ,, zou het waarlijk geftorven zijn?" De kleine Amelia voelt, voor het eerst, het fchuldloos hartjen door bittere droefheid gefolterd ; zij vormt onduidlijke denkbeelden van den dood: zij mist haar' lieven fpeelgenoot: zij ziet elk, om hem, weenen , en mengt haare kinderlijke traantjens met de algemeene fmart.
Lucius wordt door folterende gedagtea geflingerd; zijne hartstogten woelen, in eene ftrijdige mengeling, en bewolken den glans van den ver-
troos-



van alle zijne handelingen. 99
trooftenden godsdienst. Hij moet het flapende ftof van zijnen jeugdigen Engel aan den fchoot der aarde toevertrouwen. Hij keert van deze treurige plegtigheid terug. Eene nieuwe verwarring woelt door zijne wooning. Angstvallig zoeken de getrouwe dienstboden naar A wel ia. Slechts één oogenblik was zij het zorgende oog, waaraan zij toevertrouwd was , ontweken ; naauwlijks werd het lieve wicht gemist, of ijver , liefde, en angst ontwaaken , om het optefpooren.
Lucius, in zichzelven weggezonken, viert nog , met zijne geheele denkkracht, den treurigen lijkdienst , fchoon van het tooneel des doods verwijderd. Een akelige jammerkreet wekt hem uit zijne mijmering j hij Haat de kwijnende oogen op, en ziet zijn overgebleven Kind, met blaauwe doodverw omtogen , in den arm van zijn' getrouwden dienaar. Deze kwam te laat, om de lieve onnozele , nog leevend, uit het water te redden; zij was gefmoord , en Hechts bij toeval ontdekt ! Eene woeste bedwelming verdooft het gevoel van Lucius ! Hij ziet , hij hoort niets meer , en ontwaakt eerst uit deze fiuimering der ziel , toen all' de hulp der kunst en menfchenliefde vruchtloos was aangewend.
Mijn vriend , nu van zijne Kinderen beroofd, leed oneindig meer, dan de menschlijke natuur kan verduuren. Hij bezweek voor zijn lot. Troostloos fmeekte hij om den dood, en noemde de godlijke Voorzienigheid meêdogenloos en willekeurig. In deze afgrijslijke oogenblikken, verving een verfris-
fchen-



JOO
Gods liefdé is de drijfveer
fchende flaap de pijnigende onrust, welke zijne bezwijkende natuur folterde; en, even alsof het Opperwezen zich bij dén fterffing wilde regtvaardigen, fcheen de geest van mijnen Vriend , in de omheizing der Engelen, naar de gewesten des lichts overgevoerd. Hier beletteden hem geene lieflijke kluisters meer, de vrijheid van zijn aanwezen «te gevoelen. Het was, alsof eene godlijke geftalte voor hem trad , hem tot aandacht wenkte, en hem aldus minzaam toefprak ; ;, Het plan der eeuwige Wijsheid fchijnt, aan uw kortzigtig oog, onregelmaatig ; maar wat vermeet Gij U, wat oordeelt Gij , zoolang het einde U niét bekend is ? Elke handeling van God is volmaakt! Ecue enkele verandering' zou het zamenfhilend geheel doen verwarren, en uw geluk doui verzinken. Merk de dwaasheid uwer begeerte." Nu fcheen de fprekende Godheid te verdwijnen,' en mijn Vriend, op nieuw, de oorden der fterllijkheid te aanfehouwen : hij bevond zich weder in zijnen eigen kring, daar elk voorwerp hem bekend was : hij zag zijne beide Kinderen nog, vr lik, naast hem huppelen: hij zag hen aan , en herhaalde den wensch, dien hij, in hun leven , zoo dikwijls , had uitgeboet zemd : „ ach , lievelingen ! ware uw toekomend lot aan uwen Vader bekend!" Eensflags , fcheen de fluier van het toekomende weggerukt. Zijne volwasfen Kinderen wa.en verftandige leden der Maatfchappij geworden. In Alcest zag hij den f/choonen, den vluggen jongeling, di n de treestige kindsheid voorfpeld had. Hij bekleedde een aanzienlijk



v."\' alle zijne handelingen. lol
lijk ambt; achting en roem bekroonden zijne nuttige bedrijven ; maar, juist hierdoor, ontwaakte de nijd ; zijne rust werd bewolkt ; laster , en wraakzucht, verbitterden zijn leven. Lucius gevoelde all' het lijden van zijnen Zoon; hij zag hem onfchuldig gehoond , en veracht. Duifend rampen volgden op elkander. De gezondheid van A l c e s t werd , door verdriet en zorg , verteerd : doodlijke kwaaien deeden zijnen moed, dikwijls , wankelen: van de afTchuuwlijkfte misdaad befchuldigd , deed een zamenloop van omftandigheden hem de voorfpraak van eiken weldènkenden verliezen. Lucius zag zijnen naam onteerd , zijn' Zoon als een' misdadigen gefchuuwd , en ten lande uitgedreven. In de praamendfte armoede gedompeld j door gebrek verflonden, blies Alcest, in eene eenzaame wildernis, geheel troostloos, den adem uit.
En wat was hét lot van Am el ia ? Haare maagdlijke fchoonheid , het beeld der bevallig bloeiende lente, bleef, door de vaderlijke zorg , nog vriendlijk befchaduwd ; dan ach! Lucius zelf liet zich misleiden; hij zelf vertrouwde den wellust van zijn vaderhart, éénmaal , aan de vriendfchap, aan de befcherming van eeu' verrader! de lieve Amelia weigert, haare lippen voor den kelk der verleidinge te ontfluiten : zij ontdekt het moordend venijn, en weert hét van zich af: haare deugd doet den bloodaard naar nieuwe zegepraal dorden; en hij ontvoert het weêrloos offer aan de vaderlijke trouw. Lucius ziet, in een akelig verfchiet,
Mengelwerk. CL) zij-



ioü Gods liefde is de drijfveer.
zijne jammerende Am el ia, niet meer verzeld van den Engel der onfchuld ; neen, fchande en wanhoop verpesten haare dagen. De vern* derde ongelukkige bezit geen' moed , om zich in de open armen der deugd te werpen ; zij ontvlucht die, en ftort in het rampzaligst verderf neder: bemorst met het bloed van het pasgeboren wicht , dat, met fiomme traantjens, om haare moederlijke zorg vleide , maar dat , in plaats van, door de moederlijke hand , te worden opgekweekt, door diezelfde hard vermoord werd; bemorst met dat, om regt fchreeuwend bloed, fterft Am el ia, voor het oog der menigte , op het fchavot. Mijn vriend gevoelde aüe die folteringen , welke de gevoelige menschheid , tot het toppunt des jammers gevoerd , wanhoopend , naar haare vernietiging doen hijgen; doch de tooneelen der verganglijkheid verdweenen wederom voor zijnen geest; hij bevond zich nog in de glansrijke gewesten , waarheen de Engden hem gevoerd hadden. Dezelfde hemelfche geftalte, welker majestueufe oogwenk het verdwenen ontwerp voor hem had opgeroepen , ffond, op nieuw, aan zijne zijde. „ Aardbewooner!" dus vraagde zij, zoo overtuigend , als minzaam, „ hebt Gij bet lot uwer telgen aanfehouwd. Dit lot moest , volgends den aard en zamenhang der dingen , uuie Kinderen treffen , zo de eeuwige wijsheid hen niet, tot uwe hoogde vreugd , befchermd had ! War^n zij op aarde gebleven , en was een ander einde , dau uw oog gezien heeft , bun ten deel gevallen, dan hadden



VAN ALLE 2IJNE HANDELINGEN. ÏOj
den zij 'in den kring , waarin zij, tot roem der algemeene overeenftemming , en ter bereikinge van het hoogst volmaakte doel , geplaatst waren, aan de onbevatbaare wijsheid en liefde des Scheppers nooit beandwoord. Nu hebben zij, op de volmaaktfte wijze , aan hunne belïemming voldaan ; op aarde kenden zij niets, dan vreugd ; eer de morgendauw der zuivere onfchuld verdween, zijn zij door Hem, die het leven ademt, in een' hooger , in een' vri er kring verplaatst. Gij ziet het ftof niet meer, dat uwe Kinderen omkleedde; maar kan uwe vaderlijke liefde die voldoening vorderen , en het heil van uw dierbaar kroost daaraan opofferen ? Gij hebr gezien , welk een lot uit hun aanwezen , zooals zij nu beftonden , moest voordvloeij. en ; en zoudt Gij ze wel anders gewenscht hebben ? Scheenen zij niet volmaakt alle uwe liefde waardig ? Zij waren het ook, en zullen het eeuwig wezen ! Gij zijt nog Vader ; gij beminc onfterflijke telgen, die eene eindloze volmaaking te gemoet bloeien."
Op dit oogenblik , fcheen Lucius, in de om« heizingen van zijne zalige Selinde, door godlij. lijke verrukkingen te gloeijen. „ Ons fcheiden, mijn eeuwig dierbaare Vriend!" riep zij , was de bron van uwe en mijne zaligheid ! Ik verwacht U, al juichend; zie daar onze, eindloos blijde , Kinderen!" De twee verhemelde lievelingen zweefden hem , als jeugdige Engelen, tegen: „ dierbaare Vader!" zongen zij „ wij zijn vrij en veilig ; de Engelen, en (L) 2 on»



io4 Gods liefde is de drijfveer.
onze zalige Vrienden , leeren ons God kennen beminnen en danken."
Hier ontwaakte Lucius; zij'n geest was, nog, in eene zoete verwarring; zijne denkbeelden fcheenen , nu, minder duidlijk; echter vei (breidden zij eene vertroostende kalmte door zijnen boezem. Lucius erkende Gods wijsheid , en liefde. Zijne woedende fmart verloor zich in eene ftille, • aandoenlijke droefheid; een vloed van traanen gaf zijn beklemd hart lucht; de godsdienst deed hoop en vrede zijne ftille zugten verzeilen; met een weemoedig genoegen dagt hij aan zijne gestorven lievelingen; maar, in eene tedere verrukking, roemde hij hun bekoorlijk lot. Zijn moed, zijne ftandvastige deugd , deed mijn deelnemend hart, dikwijls, juichen. Gen>st op de zorg der Godheid, zie ik, met Lucius, den wisfelenden tijd ons voorbij fnellen. Alles wentelt voor onze oogen om ; maar nooit wankelt ons waar geluk. 'Dit weten wij zeker , wanneer wij alle de vermogens , welken da Schepper zijnen denkende Kinderen fchonk , ijverig befteeden , om het leven , dat niet tot onze kwelling, maar tot ontwikkeling onzer vatbaarheden, ter onzer volmaakinge , beftemd is : indien wij all' die vermogens, als redenrijke fchepfelen , als verlichtte Christenen , befteeden , om een beftendig heil te bereiken: dit weten wij , dat wij zulks onfeilbaar zullen bereiken. Treffen ons rampen, wij moeten die , flechts , befchouwen als gelegenheden, waardoor onze vermogens zich oefenen , waardoor onze



VAN ALLE ZIJNE HANDELINGEN. 10$
ze vatbaarheid meer ontwikkeld wordt , terwijl wij, langs die moeilijke trappen , met hooger' roem , de volmaaktheid naderen. Eeuwig zij, dan , den God der liefde het loflied toegezongen ! Geene moedeloze ^ondankbaarheid, ontheilige , ooit, de boezems der treurigen !
CL) 3
XVL



XVI.
£EDENLIJK£ BRIEVEN.
(ƒ» den fmaak van Dusch.) I
DORIMANT aan LUCIUS,
de diepte der vernedering, 11a ik, thands, een bewonderend oog op de verhevene Deugd 4 weleer door mij als een ondraaglijk voorwerp befchouwd. Wat een verachtlijk fchepfel ben ik mij zei ven geworden ! Hoe rijst, bij mij , de waarde van uw zedenlijk gedrag, braave Lucius! Gelukkig geval ! heilrijke befchikking des goedertierenen Hemels , waardoor wij bij elkander gebragt ?ijn ! Heuchlijke tijd ! U zal ik den zaligden mijns levens noemen ! Gij zaagt mij , in mijn' doldriftiger) loop , op den ter verdoemenis leidenden weg , fluiten: gij zaagt mij , van den glibberigen rand
des



Zedenlijke Brieven.
107
des gaapenden afgronds, op het vaste, en veilige pad der bekoorlijke, gelukzaligheid , overtappen. Dit was, braave Lucius! het voortreflijk geVolg van onze laatfte bijéénkomst. Uwe krachtige taal , om de affchuuwlijkheid der zonde uittedrukken , was een geweldige donderdag, die mijn fckddig hart deed zidderen. De jammerlijke herdenking i mijner fchandlijke levenswijze verwekte eene treurige ontroering in mijne verdwaalde ziel, die de bloozende teekenen der fchaamte op mijn veranderend gelaat deed lezen , en de woelende wroeging ui'drukte , die mijn' angstvailigen boezem door het grievendst berouw vanéénreet. Mijn ftamelende tong, die U eene openhartige ichuldbekendnis deed, ontdekte U, ten klaarden, de gevoeligheid, waarmede uwe aandringende zedenleer mij getroffen had. De vuurige ijver , dien. Gij liet fchitteren, in het af{cbilderen van de beminnenswaardige aanvalligheden der godlijke Deugd , deed mij in droefheid wegfmelten , dat ik , als een boosaardige deugdniet, haar uit mijn hart gebannen , en haarer gezworen vijandin hulde gedaan had. Met een teder medelij» den mij bcfchouwende , vervolgdet Gij uwe menschlievende vermaaningen. Uwe , niet ongegrondde , hoop, om mij te verbeteren , prikkelde uwe grootmoedige drift geftadig aan. Van U afgefcheiden zijnde , verkoor ik de ftille eenzaamheid. De fmartlijkfte zelfverwijtingen, en een knaagend gewi-fe , beftormden mij, van allen kant. Vruchtloos wenschte ik den onherroeplijken tijd terug, door mij, in vuige ongebondenheden , doorgebragt. Een ver(L) 4 gramd



ïo8 Zedenlijke brieven ter
gramd Regter, met den verdelgenden blikfem der regtvaardige wraak gewaapend , fcheen mij de vervaarlijke , doch langverdiende, ffraf te bedreigen , voor de onvergeeflijke misdaad van gekwetfte Majefteit. De onverzaadlijke Hel toonde mij , bij haare fchrikverwekkende blikken , de opgefparde kaaken, gereed, om een weerbarftig monlter te verflinden , alleen voor de eindloze rampzaligheid gdchikt. Hoe zal ik U de prangende benaauwdheden affchetzen , waarmede ik te woritelen had ? Hier, porde mij de moordzieke wanhoop tot het ijslijkst misdrijf aan, waarvan ik , thands, nog gruuwe. Daar, poogde mij een onzigtbaare Befchermgees-t van het doodlijk verderf te wederhotiden. De lieflijke roepftem , door mij , zoo dikwijls, verfmaad : „ Bekeer U, en Gij zult leeven " liet zich weder hooren. Zij zegepraalde, eindlijk , op den hevig woedende hartstogt. Met ongeveinsde traanen , op de , van fchaamte gloeiende , kaaken , met een kloppend , en van oprecht berouw getroffen, hart, met beevende lippen , en een ftamclend fpraaklid , ondernam ik de gehoonde Godheid, op de toezegging van den , door lijden verheerlijkten , Jesus , vergiffenis aftefmeeken. Ik, die zoo menigmaalen met gebeden gefpot had, ik bad, ik hield aan, en niet te vergeefsch. Eene zagte kalmte deed den onftuimigen florm in mijn5 boezem , allengskens , bedaaren. De wierook mijner verzuchtingen fcheen tot den hoogen troon van een ontfermend Koning opgeklommen, èn welbehaaglijk te zijn ; menschlievende genade het blaakende vuur der grimmige wraak verdoofd te
heb-



VERBETERING VAN HET HART. ÏO(J
hebben. Althands, ik gevoelde, in mijne ziel, aangenaamer gewaarwordingen. Ik maatigde mij meerder regt toe op de verkwiklijke beloften, aan den berouwhebbende zondaar gedaan. De opvolging van uwen dierbaaren raad verfterkte mij , verder, in mijne heilbedoelende poogingen. Mijne ledige uuren , gewoonlijk aan den zielfchaadende wellust toegewijd , befteedde ik aan de, door U geprezen , Letteroefening, Godvrucht opwekkende, en deugdbevorderende fchriften, verfchaften mij de genoeglijkfte tijdkorting. Met wat verachting, doch met wat médelijden tevens , zie ik, thands, neder op die laage fchepfelen , wier zinnenloze losbandigheden ik, voormaals, hielp toejuichen, en in wier zondig gezelfchap ik, zoo ongevoelig, geraakt was.
Als een ligtmis , braave Lucius ! Mond ik bij U, ja , bij een ieder bekend ; doch, tot wat trap van godloosheid ik opgeklommen geweest ben , bleef voorU, en de meesten, verborgen. Schoon de enkèle herinnering mij het deerlijkst verdriet doet fmaaken , zal ik Ü , (of daardoor , zomtijds nog, aan iemand gelegenheid mogt gegeven worden , om zich aan mij te fpiegelen, en door eens anders gevaar verbeterd te worden) in het kort, de aaneenfchaakeling mijner misdaaden doen zien. Onbedagtzaam, raakte ik, in een' leeftijd, die de gevaarlijkfte voor de verleiding is , ' onder een' kring van fchepfelen , weinig meer, dan de gedaante van menfchen hebbende , die mij de verfoeilijke ondeugden, als beminnenswaardige bevalligheden , en de achtbaare deugden , als ftugge vermaakfchuuvvfters , (L) 5 dee-



ïio Zedenlijke brieven ter
deedenaanzien. De edele begrippen van godvrucht, mij, al vroeg , ingefcherpt, wederftreefden mij, in den beginne , in het opvolgen van ongeregelde driften. Doch, hoedra overblufte de wellust de vermaaningen van het geweten ! Hoedra werd mijn hart ongevoelig voor de getrouwde raadgevingen! De ondeugd zwaaide den fcepter , en deed mij , gansch onbedagtzaam , aan de flaavernij onderwerpen. Schierlijk werd ik, als een befmettende pest, gemijd van ieder, die zijnen goeden naam wilde behouden : dit verbond mij , nog fterker , aan mijne gewaande vrienden : ik zogt huunen aanhang te vergrooten , en bragt verfcheiden , in de wereld onbedreven , jongelingen, den wellust, tot flagtoffers, aan. Schandlijke taal werd mij gemeenzaam : roekeloze eeden , en afgrijslijke vloeken, waren , als in mijn' mond , bedorven: 't befchimpen der deugdzaamen, en 't fpotten met God, en zijnen dienst, was een vrolijk tijdverdrijf: uit de fchoi le van Bacchus , trad ik in den tempel van Fenus : in de armen der dariele wellust, waagde ik mijne eer , gezondheid , en goederen. Mijne fnoodheid ging verder. Niet voldaan, met de beestachtigfte ontucht, in het verdeifi\k bordeel, te pleegen, fchond ik de eer van onnozele fchoonheden , onder valfche beloften. Dit was nog niet genoeg. De braave huisvrouw van mijn' vriend haalde ik , door listig gevlei , over tot de fchandlijke ech.break: van het befmetlijk bed eener verachtlijke hoer, trad ik in het onbevlekte ledikant , en Helde eene verleidde Schoone aan de vuilfle kwaaien



verbetering van het hart. iiï
len bloot, welken ik, reeds, onwetend, bij mij droeg. Nog hooger klom mijne godloosheid. De vrees, van door mijn'onteerden vriend betrapt te worden, deed mij 't gewette moordtuig bij mij dragen, ó Lucius ! hoe ziddere ik, nog, wanneer ik mij deze affchuuwlijke tafereelen vo or oogen breng! Hoe pijnigen mij deze hemeltergende gruwelen, nog dikwijls , door fchiikverwekkende droomen , op het zagte dons ! Hoe gelukkig is de deugdzaame ! De herdenking van zijne edele verrichtingen doet hem, reeds, een' hemel op aarde genieten : godvruchtige bedrijven , menschlieveude daaden, fcheuken hem de blijdfte dagen : het ftreelend vergenoegen jaagt de onrustige ichimmen , de plaagen der boosdoeners, van zijne bedfponde, en verwekt hem kommerloze nachten! Gij dagt, en veelen met U, dat eene wettige verbindnis met een beminlijk voorwerp mijne hollende zinnen fluiten zou. Maar neen ! Laag genoeg zijnde , om eens anders bed te ontheiligen, maakte ik ook geene zwaariehnd, een' meineedige te worden, en de korte huuwlijksvreugd, voor mijne dierbaare Wederhelft, in een beklaaglijk verdriet te doen eindigen. Wellustige De lil a's hielden mijn hait te veel verdeeld, en deeden de ontucht 'er op zegepraalen. Vereeld in gruwelen , zag ik , zonder aandoening, de tederhartige traanen der oprechte liefde op haaien lelieblanken boezem nederrollen. Haare gegrondde klagten werden mij onverdraaglijk. Haare getrouwe waarfchuwingen, hoe billijk, maakten, door den fcherpen toon, waarmede zij die uitte, haar haatlijk in mijne oogen,
en



ïia Zedenlijke brieven ter
en deeden mij haar gezelfchap te meer fchuuwen, Dus zaagt Gij, braave Lucius! hoe de ondeugd, eens voet gekregen hebbende, allengskens veld wint, en welhaast op de volkomen overwinning kan roer men. Van een dronkaard werd ik een hoereerder , godslasteraar , echtbreker, verleider, overfpeeler, en , in 't hart, reeds, een moordenaar. Dus klimt men, zich eens aan de zonde overgegeven hebbende, ongevoelig tot den hoogden trap der boosheden , en men wordt een deugdniet van de ergfte zoort. Dan, onder het pleegen der haatlijkfte gruwelen, befchomvde ik, nogthands, uit den diepen afgrond mijner, zelfsberokkende ellende, de verhevenheid der eerwaardige deugd , met een' afgunftigen eerbied. Ik benijdde, maar haatte haare beminnaars nier. Hunne ftille rust veroorzaakte mij eene verdrietlijke onrust, lk wensdite , wel, in hun genoeglijk lot te deelen , maar durfde der dwingende beheerfcheresfe van mijn hart geen' tegenftand bieden. De algemeene verachting, welke ik onderging, maakte mij moedloos , en werkte , in mij, heviger begeerten naar het bijzijn van fchepfelen, die ik toch, als laage zielen , befchouwde , om eene valfche vreugd bij hen te zoeken, en de pijnlijke aandoeningen der wroeging, door den wijn , en den wellust, te verdooven. Zij , die zich verwaardigden, mij de gevaarlijke omftandigheden , waarin ik mij bevond , te leeren kennen , deeden het met een' te onbezonnen ijver, en in verwijtende uitdrukkingen, die mijne gramfchap gaande maakten, en hunnen welmeenenden raad , in plaats van tot een geneesmiddel



VERBETERING VAN HET HART. II3
del te doem (trekken , tot een doodlijk vergif voor rnij maakten. Zij begreepen niet, dat, om iemand van den dwaalweg aftehelpen , tijd , omzigtigheid, en geduld vereischt worden. Hoe wél wist Gij, mijn Luciüs! U van deze noodzaaklijke vereischten te bedienen, tot mijn welzijn! Gij handeldet als een hovenier , die eerst den grond bereidt, eer hij zich tot planten begeeft. Gij maakte , door innemende gefprekken , mijn verwilderd hart bekwaam tot het gewigtig werk, dat gij voorgenomen hadt. Gij vorderde , met eene gewenschte vrucht , in uwe roemwaardige poogingen, rooide de distelen der ondeugd uit , en kweekte de leliën der deugd aan. Geen zeeman^ die het hachlijk gevaar, dat een loeijende orkaan aan zijn dobberend fchip en zijn dierbaar leven bedreigde, in eene veilige haven ontkomen is , kan meer blijdfchap genieten , dan ik gevoel, op de naare herdenking aan mijn tijdlijken ondergang en eeuwig verderf voorfpellend lot, waarvan uwe edelmoedige menschlievendheid mij gered heeft. Geen mishandelde (laaf, die zich, onverwacht, door een' gunftigen weldoener , van zijne zwaardrukkende keetens ontlast vindt, kan ooit oprechter vreugdetraanen (forten,.dan welken de teergevoelige dankbaarheid uit mijne oogen perst, wanneer mijne gedachten Ö befchouwen , als den moedigen verbreker der kluisters , waaronder de zonde mij gebukt deed gaan , en op wier uiterlijken glans ik, nogthands, zoo verliefd was , dat ik mij, door dezelve, vrijwillig , tot een rampzalig flagtoffer haarer begeerte liet voordrukken. Hoe meer ik
haa-



H4 Zedenlijke brieven
haare handelwijs befchouw , hoe bedrieglijker zij mij blijkt te zijn. Haar zielkittelend fnaarenfpel is een, ter verdoemenis lokkend, fpeelcuig; haare fmaakprikkelende drank, een betoverend venijn; haare vriendelijkfte lonk , eene geveinsde lach ; haar honigzoete kusch , eene krachtverteerende pest; haar lieflijk gevlei, een dekmantel der fnoodfte hebzucht," haare vreugd, een bronwel van fmart voor het lichaam , en van wanhoop voor de ziek Hoe beeve ik , nog , en met wat afgrijzen zie ik op mij zeiven, bij de overpeinzing mijner roekeloosheid: Dan, laat ik U door geene lastige herhaaling verveelen , maar mijnen driftigen fchrijflust bepaalen, die U tot een fprekend bewijs van de zuiverde dankbaarheid voor uwe loflijke herfchepping van een verachtlijk voorwerp , en nadeeKg fchepfel voor de zamenleeving, kan verftrekken, en, tevens, tot eene heldere baak dienen voor afgedwaalden, zo gij het noodig oordeelt , ten hunnen nutte , 'er gebruik van te maaken.
DoRIMANTo
XVII.



XVII.
AANSRAAK,
bij GELEGENHEID der PLEGTIGE ECHTVERBINDNIS van MIJNEN VRIEND *** en MIJNE VRIENDIN **».
CjTeene verhindnis, welke de menfchen onder elkander kunnen aangaan , is , . volgends haare natuur, zoo heilig, volgends haare wetten, zoo uitgéftrekt, en, volgends haare duurzaamheid, zoo onverbreekbaar, als de echtverbindnis. Van derzelver heiligheid hangt de weivaart der maatfchappü , van de gehoorzaamheid aan derzelver wetten de rust en het genoegen der verbondenen , en van derzelver onverbreekbaarheid de gelukzaligheid van beiden af. Daarom, gaat de Wijze, en de Christen dezelve met de meeste behoedzaamheid aan. De dag der huuwlijksverbmdms is , 't geen de dag onzer geboorte was : het begin vaneen nieuw leven , alleen met
dit



ii6 Aanspraak bij ee^e
dit gewigtig onderfcheid , dat, wanneer wij aari denzelven terugdenken , berouw en verwijt ons aangrijpen , ons martelen, kunnen.
Uit dit gezigtpunt befchoüwd, billijken wij , derhalve, fnet regt, den ernst, dien wij op het gelaat der nieuwvereenigden Jezen , en dia ons van de bedagczaamheid , waarmede zij den gewaagden ftap afmeten , een treffend getuigenis geven. Nergends is ligtzinnigheid onvergeeflijker , dan daar , waar derzelver treurige gevolgen ons geluk en onze levensrust verhinderen, én verftooreh moeten.
Natuurlijk denkt Gij , thands , waarde Bruidegom en Bruid ! aan uw toekomftig lot , en de pligten, welken Gij, aan wederzijde , jegens elkander' hebt waartenemen: ,; Hoe menigvuldig zijn de behoeften, zorgen, gevaaren, en mooglijke toevallen van één, hoe menigvuldiger die van twee menfchen ! Voor veelen wordt deze gezellige weg een met doornen bezaaid pad , waarop voet en hart fmart gevoelen, en bloeden ! Hoe zal mijn weg door dit nieuwe leven zijn ? Met bloemen beftrooid, of met distelen bezet? Lang, of kort ? Zal ik den grond met traanen van vreugde , of met traanen van knaagend verdriet bevogtigen ?"
. Dit gedagt is , bij den gewigtigen ftap , dien Gij thands doet, wel natuurlijk ; doch Gij zoudt volftrekt ellendig wezen , indien deze vreesverwekkende beelden U , onophoudlijk , kwelden. En , op dezen dag van vreugde, waarop blijde hoop het hart des gelukkigen Bruidegoms , en der deugdzame



PLE0TIGE ECIITVERDIMDNIS. I17
me Bruid , vervult, moeten ook andere denkbeelden door uwe zielen zweeven.
Bedenkt, tederminnende Gelieven ! niet flechts , dat, door eene echtverbindnis , de lasten des levens vermeerderd , maar ook , dat zij , daardoor, verminderd worden. Een last, door twee gedragen , wordt ligter , en een genoegen , door twee even frerk genoten, wordt aangenaamer. Daarbij ;
Wij ftaan onder bet opzigt van eenen Vader, wiens oog nooit flaapt, nooit fluimert. Wat kunnen wij vreezen , daar wij door zifne hand geleid worden ? Liefde zijn zijne werken ! Ziet naar de de afgelegde baan uws levens terug , en overal zult Gij fpooren zijner menfchenliefde ontdekken, fchoon niet immer uwe wenfchen vervuld wierden. Vertrouwt op zijne goedheid , en bedenkt , dat hij den kwaaden dag met den goeden fchept, maar dat hun , die hem liefhebben, alle dingen medewerken ten goede.
Natuurlijk denkt Gij , thands , aan de menigvuldige pligten , welken Gij jegens elkander hebt in acht te nemen. Om gelukkig te zijn, en te worden , daartoe kiest de vrije Man voor zich eene gezellin zijns levens, en daartoe verlaat de bloeiende Dogter, huis, Ouders en Vrienden, om eenen Man te volgen. Dikwerf misfen zij beiden dit verlangde doel. De tedere minnaar verandert , menigmaal , in den norichen , gebiedende Heer; de zagte, liefderijke Bruid in eene ijdele, verkwistende , liefdelooze Echtgenoote, Huisvrouw en
Mengelwerk. (M) Moe-



nS Aanspraak bij eene
Moeder. Onbefchrijflijk is de ellende van zulk eene echtverbindnis, onbereekenbaar de fom haarer kwellingen ! Beevend gaat de menfchenvriend de wooning voorbij , waarin de worm der wroeging aan het hart haarer ongelukkige offers knaagt.
Dan , hiervoor hebben deugdzame, edeldenkende zielen niet te vreezen. Dezen hebben zich, reeds te vooren, met haare pligten en regten bekend gemaakt , hebben befloten, dezelven getiouwlijk optevolgen , en zijn overtuigd van derzelver heilzaamen invloed op heure wederzijdfche gelukzaligheid. Zij verwachten geene vlekloze , maar eene, imnur wasfende , deugd van elkander.
Ziet daar , waardige Echtelingen 1 de gewigtige onderwerpen , waarop uwe aandacht thands , ongetwijfeld , gevestigd is. Zorgt niet voor het toekornftig lot, welk U inwacht; het komt van God, en Gods fchikkingen zijn altijd wijs en goed; zorst veeleer voor de getrouwe vervulling uwer wederzijdfche verpligtingen. Alleen dezen behooren tot U, maaken U gelukkig, of ongelukkig. Gods zegen is aan de deugd gehecht, vooral in 't huuwlijksleven.
Gij , mijn waarde Vriend ! koost , wijslijk , voor Ü, eene liefdewaardige gezellin in dit leven ! Ik vvensch hartlijk , en heb reden , om te vertrouwen , dat zij in U, immer , den tederliefhebbende echtgenoot , en waaren vriend zal vinden , die haar met wijsheid , zagtmoedigheid, en toegenegenheid leiden , aan haare belangen het hartlijklte deel nemen, met werkzaamen ijver, op alle moog-
b>



PLËGTlGE ECliïVERBlNDNIS. IIJ?
Üjke wijzen , voor haar welzijn zorgen , en haar zal trachten gelukkig te maaken*
En Gij , jeugdige Echtgenoote ! die U , voor altijd, aan dezen uwen Vriend verbonden hebt! Zijt Gij voor hem alles , wat hij zich van U belooft en verwacht ! Zijt Gij zijne beste vriendin, die met hem Hechts éénen zin, één doel heeft, naamlijk , om elkander' het pad dezes levens alzins aangenaam te maaken , en voor anderen nuttig té wezen, die hem , bij zijne bezigheden, bemoedigt, en , in de uuren der rust, vervrolijkt ! Zijt Gij eene wijze en vlijtige huishoudfter , onder welker opzigt orde en fpaarzaamheid heerfchen ï Wordt eens , gehengt de Hemel dit , eene zorgvuldige , getrouwe, en liefderijke moeder ! dan zal uw leven henenvlieten , als eene beek , die door een aangenaam dal vloeit, en verkwikking en zegen aanbrengt.
Gij gaat nu uit het huis uwer Ouderen ; maar niet uit derzelver harten. Hunne liefde, en heilbeden , gepaard met de toegenegen wenfehen uwef overige Aanhoorigen , vei zeilen Ü , ook in de nieuwe loopbaan uwes levens. En, *t geert rtog meer is, U verzelt het oog van God, wiert gij, reeds vroeg , uvv hart hebt toegewijd. Hij § die hier met U was , en U op dien weg der deugd zoo leidde , dat gij de troost en het vergenoegen der uwen waart — Hij zal ook, verder , in dén ftand, waarin hij U vu geplaatst heeft; met U zijn, U uwe kinderlijke gehoorzaamheid, naar zijne genaderijke belofte , vergelden, en U zoo zegenen ,- dat"
CM) i gij



120
Aanspraak bij eene
gij U over zijne weldadigheid zult verheugen, ett dat allen , die U genegen zijn, zich in uw geluk zullen vcibüjden.
Ja , Geliefden l dit vertrouwen kunt Gij op den Algoeden (lellen , die voor U nóg meer , en op eene oneindig hooger wijze , Vader is , dan het uwe aardfche Vaders , ooit, kunnen wezen , hoezeer zij ook uw waar geluk wenfchen, en zoeken. Èn deze uwe hoop op Hem zult gij, gewislijk , nooit verijdeld zien, wanneer gij, onophoudelijk , voor hem met dat goede, en hem toegewijdde, hart wandelt, voor 't welk dat altijd het gewigt'gfte is , zich , overal, naar deszelfs wijze , heilige, en weldadige verordeningen te fchikken, en Hem met liefde en gehoorzaamheid te vereeren. Hij zal U , daarbij , op allerhande wijzen , te kennen geven , hoe gaarn Hij weldoet en zegent ; Hij zal IJ, van tijd tot tijd , die vreugd aan elkander laten ondervinden , welke eene wederzijdfche, immer toenemende , liefde in de harten van welvereenigde Echtgenooten , ontwijfelbaar , uitftort; Hij zal U, ter bevordering van uw huislijk geluk , zooveel goeds fchenken, als zijne Wijsheid nuttig voor U acht ; en , wanneer hij ook beproevingen voor U gehengt, gelijk , zonder dezelven , geen aardsch geluk kan plaats hebben , dan zal zijne hand U ook daarbij zooveeIe verligting laten ten deel vallen, en dezdven zoo leiden , dat Gij , ook hierin , eïndlijk , zijne wijsheid en goedheid zult moeten bewonderen. De eenige bron , intusfcheu, waaruit Gij beiden , in
al-



PLEGTIGE ECHTVERBINDNIS. 121
alle omftandigheden, troost en vergenoegen kunt fcheppen , is de godsdienst. Deze zij uwe gemeenfchaplijke vriendin , uwe vertrouwde , uwe leermèelleres! Door haar geleid, zult Gij nimmer het doel uwer redenlijke wenfchen misfen.
CM) 3 xvm.



XVIIL
ZONDERLING VONNIS aan de Kaap de Goede Hoop. (Anecdote.'y
Omftreeks de Kaap de Goede Hoop zijn zeer vee» le wilde, verfcbeurende dieren , waartegen de Hottentotten zich te verdedigen hebben ; inzonderheid hebben zij menigen aanval van Leeuwen te wederftaan. Twee dezer inwooneren troffen op de jagt zulken vijand aan, en bragten hem, met hunne vuurroeren , eene zwaare wonde toe. Niet terftond doodlijk getroffen zijnde, fprong de Leeuw woedend op hun in, en zou den e .nen ongetwijfeld verfcheurd hebben , had de ander hem niet, met de kolf van zijn geweer, zoo fel op den kop aflagen , dat hij halfdood en bedwelmd ter nederftort te. Beiden bragten zij hem verder geheel van kant. Pan , de Hottemot had zijnen makker het leven
niet



Zonderling vonnis. 123
niet gered, dan ten koste van zijn geweer, welk hij op den Leeuw aan fplinters geflagen had , en verlangde, dat de ander hem die ichaade vergoeden
zou> Hij weigerde het, wijl hij zijnen medge-
zel om den dienst niet verzoet had. Een twistgeding, hieruit ontftaan, werd voor den Hoogen Raad aan de Kaap gebragt, en aliaar niet beflist, maar, op deszelfs last, werd aan beide die dappere Hottentotten een nieuwe fnaphaan gegeven.
(M)4
XXI.



XIX.
LOF
DER
EENZAAMHEID.
JLJ ekoorlijke Eenzaamheid, Wat onuitfpreekbre vreugd doet ge onophoudlijk fmaaken,
Als Gij me bij de hand geleid, Daar 't ftreelend land elk noodt op keurige vermaaken ; Of, in het ftil vertrek, in mij een' edlen gloed Van letteroefening, of deugd, ontvonken doet!
Ge ontvoert mij d'aardfchen kring, Als ik de pragt befchouw' van 't glansrijkfte aller lichten,
Of denke, in zielbefpiegeling, Aan Hem, voor wien de zon in luister verr'moet zwichten, En die het ftarrcnheir, in 't ongemeten veld, Bij haare naamen noemt, haar juiste perken ftelt.
J Da»



Lof der Eenzaamheid, 125 
Dan raakt de vlugge geest', In opgetogenheid, als buiten zijnen kerker.
Gods almagt, die hij ziet en leest Aan 't ruime luchtgewelf, doet hem den grooten Werker Eerbiedig gadeflaan , in 't voorpoortaal van 't hof, Dat nacht en dag ons wenkt tot dankbaarheid en lof.
♦
'k Hoor 't wisfelende weêr, Dat nu tot ramp verftrekt , dan tot een' milden zegen ,
De grootheid van den Opperheer Verkonden door den daauw, den donder, fneeuw , en regen. Die ook het diepst ontzag verwekken voor Gods dadn, Ea 's werelds nietigheid op 't duidlijkst doen vertlaan.
Of voert ge mij in 't veld , Beminlijke Eenzaamheid! langs weiden, akkers, hoven;
Hier wordt de heerlijkheid vermeld Van Hem, wiens pragt all' 't fchoon oneindig gaat te boven, En voor wiens voeten Hechts de wentelende tijd Den luister dezer aard' gefchikt heeft ten tapijt.
'k Bewonder balfemgeur, En heilzaame artfenij, in kruiden, blonmen , planten;
Terwijl 't gezicht, door kleur bij kleur, Zich in het fchoon verliest, dat hier-, aan alle kanten, De groote wijsheid van een' Albeftuurer leert, Wiens waakzaam oog, met liefde en zorg, 't heelal regeert.
CM) S



n6 Lof der Eenzaamheid.
Elk toontje van het choor, Dat op zijn wiekjes zweeft door bladerrijke boomen.
Maakt, bij het ftreelen van 't gehoor, 'tG-moegen van de ziel bij het landvermaak volkomen. Dm fti 'gt de blij Je galm van mijne erkendlijkheid, In 't vrolijkjnichend veld, tot de Oppermajelteit.
Hier fpreidt natuur haar pragt, Met fchjttering, ten toon, in Vlinders, rijk van kleureas
Daar geeft de kunst en vindingkragt Des arbeidzaamen Bij weêr ftof om naatefpeuren:
Ginds trekt de fnelle Vlieg den aandacht naar het gaas Der dunne vlerkjes , en haar dommelend geraas.
Mag ik me in uw genot, Aanvallige Eenzaamheid! in 't ftil vertrek vermaaken ,
Daar doetge mij het zaligst lot, Zoowel, als op het ruim tooneel van wondren, fmaakens Niet minder kweekt Gij dan , door uwen liefdegloed. Verwondring in mijn' ziel, en kalnate voor 't gemoed.
O
Hier weidt mijn oog in 't fchoon Van hoornen, zeegewas, en fchulpen, en koraalen,
Gefteenten, 't fleraad van de kroon , En wat de diepe mijn ons levert van metaalen; Dat alles weêr de kunst en 't fterk vermogen leert Van Hem, die, overal, in zee en lucht regeert.
Of



Lof der Eenzaamheid.
127
Of doetge mij, in ftomme taal, De wijze reden , vol van fehrander oordeel, hooren
Eens wijsgeers in Tarpejus-zaal , Of Maro, die weleer den Tibtr kon bekooren; lk roem het lieflijk zoet, dat Gij, 6 Eerzapmheid 1 Den nijvren weetlust hebt tot voedfel toebereid.

De fchrandre Bric en Gal Onthaalen hier den geest op fmaaklijke gerechten;
Het Dichtrenchoor van Leeuwendal, Dat lauren om het hoofd der eêlfte kunst helpt vlechten, Streelt ook de ziel , door zang, vol hemelmclodij, En zet haar lust , en kracht, en vuur, en leven, bij.
Ja, Eenzaamheid! Gij deed Vaak in mijn' boezem 't vuur der Poëzij ontbranden:
Hoe vrolijk werd mijn tijd bedeed , Wen ik der liefde fchonk de hartlijkfte offeranden, Of op mijn rieten fluit ter eere zong van 't veld, Dat mij de bron verfchaft, waardoor mijn dichtaér zwelt I

De dogter van de Deugd , De Zedenkunde leert, mijn driften te beftuuren,
Om aan de ziel een' zuivre vreugd Te fchenken, wier genot in eeuwigheid kan duuren; Terwijl de Godvrucht wijst, wat rechte weg mij leidt Ten tempel van 't geluk, en der onfterflijkheid.
Dit



Ii8 Lof der Eenzaamheid.
Dat hij , die wellust mint, En in een wulpsch gedrag genoegen poogt te fmaaken,
U haate, en noem' hem vrij ontzind , Die, fteeds, in uw genot, zijn' zinnen wil vermaaken: 'kBenijde nooit zijn lot, bekoorlijke Eenzaamheid 1 Daar Gij me alleen de vreugd, hier, en hierna, bereidt.
f. h.
xx-.



XX.
VERJAARZANG,
VOOR
NEERLANDS OVERWINNING
OP DOGGE RSBANK ,
behaald den van Augustus 1781.
Juichend moet de das verjaaren ,
Toen, voor 't laatst, der Belgen bloed, 't Witte zeefchuim heeft bepnrperd,
In den Noordfchen pekelvloed ; Toen Natuur angstvallig zugtte ,
Bij het dondrend krijgsgeklank ; Toen de golven vrolijk bruischten,
Bij 't gejuich op Doggersbaat!
O
Juichend moet dees' dag verjaaren,
Waarop Neêrlands heldenmoed , Lang verduisterd, diep vernederd,
Blaakte met een' nieuwen gloed l Neêrlands naam was lang verdwenen:'
Neêrlands oude roem bezweek : Maar dit was de dag, 6 Helden!
Dat de fmaad van Neerland week.
Me'



Verjaarzang voor Necrlands
Medelijdend Zag de Godheid
Neêrlands veege vrijheid aan ; —« En zijne Almagt fchonk haar telgen
Weêr een' krans van lauwerblaar. God riep: „ 't vrijgevogien Neêrland
„ Bukk' niet meer voor de euvelmoed f „ 'tBritlche dwangjuk zij verbrijzeld ' „ Door 't Bataaffche heldenbloed !**

Toen pronkte, op uw' zilvren lokken ,
Zoutman! Neêrlands Zegekrans! — Uw naam fierde Gods gedenkboek,
Met den fchoonüen hemelglans ! Gij herfteldet Neêrlands glorie,
Door den nijd zoo vaak geweerd ! Op het voetftuk van Gods eertroon
Blijft uw eernaam gegraveerd !

Lang verhemelde Bataven
Knielden voor Gods Majefteit : —• Straks werd Bentinck, zegepraalend,
Door een Seraph ingeleid. AU' Gods helden groetten juichend
Dien veilosten Vrijheidzoon : Ruiter fnelt hem dankend tegen :
Tromp biedt hem de gloriekroon !

Heldenrei, die 't zugtend Neêrland
Van der Britten trots verwon , Heerschzucht moge uw moed vervloeken: —
Eeuwig blinkt uw gloriezon ! 't Vaderland, op 't wreedst geteitterd ,
Knielde reeds voor 't iizren juk : — Maar, met uw doorfchoten kielen ,
Keerde glorie , week de druk !
v 'iBllj



Overwinning op Doggersbank. ,131 O
't Blij gejuich der Landgenoten
Rolt U vrolijk te gemoet! Schaamrood huwen zich de baaren
Aan 't vergoten heldenbloed. — Neêrland weent bij 't lijk van Bentinck: —
Zelfs de Landveiraader bloost — Daukbre liefde wiidt zijn grafnaald
Aan den roem van 't Heldenkroost!
Helden, die, voor recht en vrijheid,
't Bloed al ftrijdend hebt geplengd , Denkt: „ ons bloed is met de traanen
Van der Englen Vorst vermengd 1" — Met zijn' traanen? — Jesus grootheid
Week in 't bloedig (lerfuur niet! Keen: zijn iongfte fnik verloor zich
In 't heldhaftigt zegelied!
Juichend moet dees dag verjaaren,
Die 't verraad in keetens klonk > Toen de glans der oude grootheid
Weêr op 't fchild der Vrijheid blonk ! Nimmer fi r' dees lieve morgen
De Oofterkim met roofengloed , Of de God der overwinning
Word' met lof en dank begroet t
Ja, óGod! U is de glorie!
Neêrland biedt zijn lauwerblad» , Altijd groenend, bij vernieuwing ,
U op dankaltaren aan. Dat uw' gunst deez' zegetekens
Van ons dankbaar hart ontvang! Dat uw' hand fteeds helden vorme ,
Wrekende allen vreemden dwang !
Jui-



132 Verjaarzang op Docgersbank. 
Juichend moet dees dag verjaaren :
Neêrland wijd' de reinfte vreugd , 't Oflër van der Belgen vrijheid-;
Aan de zegepraal der ieiud ! 't Feestgejuich van ftrand en duinen
Roll' , met een' gewijden klank , Overal, door vlag en wimpels,
Op de vrije Doggersbank I
Juichend moet dees dag verjaaren !
Vrijheid! eeuwig groene uwe eer ! Duld dit maagdlijk leliekransjen
Zagt geftrengeld om uw fpeer !
I79-. ' p. m.
XXI-



XXI.
Leven s-s chets
van
Keiser joseph II.
Xndien een Schilder het ladtflè oordeel van Angel o zoo copfeeren wilde , dat het fchilderij in eene verzameling van miniatuur - (tukjes kon gebragc worden , en tevens zich verlloutte, om te verzekeren , dat hetzelve in deze verkleende gedaante nog dezelfde werking moest doen, als het beroemde oorfpronglijke , in de Sixüjnfihe Kapél ; zou men zijne onderneming, en deze grootfche toezegging befpotten. Zoo ook moet men geenzins verwachten , in deze korte levensbefchrijving , een naauwkeurig tafereel van het, in verrichtingen zoo rijk , leven van een der grootfte regeerers te vinden; gefield zelfs, dat men in (laat ware, nu reeds, iets zoodanig te leveren. De gefchiednis van dezen, onvermoeid werkzaamen , Vorst is eene der dierbaarde erfnisfen voor beheerfchers , en beheerschten, MengelwI^k, der



Levens-schets
der toekomende, eeuwen , en het zal haar, hoop ik, in het vervolg , aan geene meefterlijke hand ontbreken, die haar, ter algemeene bewondering en leering, zal befchrijven.
Dan , waar zeldzaam-e, en groote mannen genoèmd worden, zal de naam van Joseph niet ontbreken ; althands, zal men , in de lijst der geflor .'enen van vroeger jaaren , vergeefsch zoeken naar een' man , wien zijn rang tot den eerden Vorst der aarde verhief, en die, in zichzelven , zo der den glans der kroonen , liefdé en vereering verdient, en onder de uitltekendfté mannen behoort geplaatst te worden , zelfs, al had hij dat alles flechts gedacht , wat hij werklijk volvoerd heeft. Men zoeke, derhalve , hier niets , dan eenige penfeelftreehen ter fchetfing van zijne eigeudomlijke denkwijze , zeldzaaine levensmanier,. en een kort begrip der, eeuwig merkwaardige, gefchiedenis zijns tijds; flichts enkele aanwijzingen, ter herinnering aan datge -e , wat ieder , niet geheel onkundige , reeds weet.
Men wordt, onwillekeurig', door de aandoenin'gen eener zagte weemoedigheid weggerukt, zooraseh men het aandenken van Joseph eene ernftige, en gevestigde befchouwing wijdt. Een Wijze, die altijd het goede wilde , en het zoo zeldzaam kon ter uitvoer brengen! Een Regent, dié zijne ftaaten poogde gelukkig te maaken , en echter in rampen dompelde ! Een Vader, die zich voor zijne Kinderen opofferde , en wien zij het weinig dank wijdden! Een mensch , die alle menfcliMi beminde, en door
hen



van Joseph II. I35
hen niet weder bemind , ja eindelijk gehaat werd. „ Vx weet niet ," zeide de Monarch, wanneer zijn laatfte uur daar was, „ of de dichter regt hebbe ; •maïs du trbne au cercueil le pasfage eft terrible (*); ik beween den troon niet, dien ik met de zark verwisfel; ik beklaag alleen , dat ik, met zoo veele levens-arbeid, zoo weinige gelukkigen en zoo veele ondankkaaren gemaakt heb. Dan, dit is het gemeene lot der van hun, die den troon beklimmen". Doch zoodanig eene dwaaling des oordeels duurt niet altijd. Terftond bij Josephs dood, nam de geregtigheidwede» plaats , in de vierfchaar , over hem gefpannen, en het is even zoo waar , als .roemrugtig voor hem, wanneer men beweert, dat hij niets te vreezen heeft, wanneer zijn getrouw afbeeldfel, door de hand deiwaarheid vervaardigd, ■ met alle licht en fchaduwen éénmaal ten toon gefield zal worden.
Sul lij heeft van zijnen onfterflijken He n rik gezegd: „ de tijd was het eenige, welk hem aan zijne glorierijke, ondernemingen nog ontbrak". En van wien kan hetzelfde met grooter regt herhaald worden , dan van Joseph, die niet eens den troost had, om uit de harde fiagen des noodlots, welken hij moest lijden , de daarin liggende leeringen te kunnen trekken, en door wier hulp hij weder alles zou hebben kunnen goedmaaken , waarin zijn te groote ijver gedoold had. Krachtvolle , driftige , menfchen laten zich, zelden, door de waarfchuwingen der gefchiednis, of door den voorzigtigen raad
hun-
(*) De overgang ven im troon tot bet graf is verfcbriklijk.



Levens-schets
hunner vrienden, leiden ; vol vertrouwen op hunne krachten , willen zij alles zeiven beproeven. Dan, de weg der eigen ondervinding brengt ors, gemeenlijk , eerst laat , tot de waarheid en wijsheid, offchoon dan , ook , zooveel te overtuigender, en zekerer. Wel nu den man , zelfs ook in het gemeene, burgerlijke leven , die tijd en gelegenheid heeft, om zijne leerjaaren uitteleeren ! Hij maakt, als man , geleerd door ongelukken, en teloorgeftelde wenfchen , dikwijls , alle die misdagen weder goed , weiken hij , als een overijlde jongeling, beging , en is nu, in een veel hoogeren trap', dierbaar, dan een ander, die zijne wijsheid aan den dooden letter verfchuldigd is. J o s e p h kon helaas! zijn' fchooliijd niet voleindigen , en de fchool der Koningen is , toch , zoo langduurig, en moeilijk ! Men verbeelde zich hem, als een zestigjaarig man, met koelen bloede, met de fchranderheid des ouderdoms, met de groote en onfchatbaare ondervindingen zijner vroeger jaaren. Zou hij niet, misfehien-,de meest begelukzaügende , en gelukzaligftè , Vorst der aarde zijn geworden? Achting , derhalve, eerbied, en medelijden , hebt gij Tijdgenooten , voor den held , die in het midden van zijn loop gevallen is i
* * *
Joseph had een welgemaakt lichaam van middenmaatigf,grootte, welk, in alle trekken, vlugheid en vuurigueid vertoonde. Zijn fchoon blaauw oog ,
zijn



van Joseph II.
13?
zijn onbcfchrijflijk aanminnig , en toch majestueus gelaat , werd, in vroeger jaaren , algemeen bewonderd ; in laater tijden, hadden de behendige infpanningen zijns lichaams dit alles genoegzaam uitgewischt. Hij vvas hard yan lichaam, en maatig. Zederd den dood zijns Vaders, belfond zijn nachtleger in matrasfen,met ftroo gevuld, een hertevel daarover , eh een lederen, met paardcnhair gevuld, hoofd -kusten. Zoo ook op zijne reifen , en, niet alleen in geringe herbergen , maar, zelfs, in de paleifen der Koningen, liet hij de bedden uit de (kapkamers wegruimen , én legde zich op zijn ftroo neder.
Hij ftond , des zomers , ten vijf uuren , des winters, iets laater , op , en begon, als hij te Weenen was , terftond met de Kabiuets-Secretarisfen te werken. Na negen, uuren , wanneer hij ontbeten had, begaf hij zich in het Kabinet , op den controlar, gang, en voer met zijne Secretarisfen in de liaatsbezigheden voord. Hier ging hij, van uur tot uur, den gang" uit, gaf gehoor , nam verzoekfehriften aan , en liet degenen , die hemzelven wildeu fpreken , bij zich in de kamer, komen. Lieden van alle (landen konden hier, dagelijks, in alle aangelegenheden , voor hem komen , en de gang was, dikwijls , tot dringens toe vol. De fmeekfehriften, die bij aangenomen had , liet hij zich geheel voorlezen-, vervolgends, ter behoorlijke plaatfe , ter hand (lellen , en, den zevenden dag, na de overgave , had ieder inleveraar het regt , om andwoord te eirchen.
Ten twaaf uuren , reed hij uit, of ging hij wandelen , van één eenigen bedienden vergezeld» Hat (N) 3 uu£



*'39 Levens-schets
«ut van den maaltijd was bij hem niet bepaald; ten drie of vier, 0f zomtijds ten vijf uuren , zooals de bezigheden het toelieten. De hofkok had voor hem mets te doen; flechts ééne keukenmeid bezorgde z,jn disch, en haar liet hij, ook, in laater jaaren , de keus der fpijfen over. Van zijn maatig voorziene tafel at hij Hechts de ee.voudigfte geregten; zijn drank was, van der jeugd af, water,' en alleen in ziekte, gebruikte hij, 0p aanbeveeling der Artfen , wat Tokaijer wijn. Het ceremomeele eencr pragtige tafel was hem lastig: wanneer hij in de ftad was , fpij.de hij altijd alleen; op zijne renen , gewoonlijk , met de Secretarisfen. Na den maaltijd-, had hij , bijna dagelijks , een uur hng muflek opzijn kamer, wanneer hij dikwijls medefpeelde. Hierna arbeidde hij weder , 0f if audiëntie en, ten zeven uuren , ging hij naar den Schouwburg , of naar gezelfchap. lederen avond moesten de depêches, van alle plaatfen , en de ftaatspapieren , ter ondertekening, in zijn Kabinet gebragt worden, en indien hij, onder dezelven, iets dringends vond, arbeidde hij tot diep in den nacht • gewoonlijk, echter, legde hij zich, ten elf uuren' ter ruste.
Deze was,zijne dagorde , des winters. Des zomers , indien lij niet reisde , bewoonde hij zijn huis in Augarun, of te Laxenhurg, waar hij dezelfde leefwijze voordzette ,• alleen roet die uitzonoenng , dat hij zich, des daags , zomtijds onder de wandelaren mengde. Bij brand, en overltrooroingen , was hij , zelfs midden in den nacht, een der
eer-



VAN JOS E P II II.
139
eerften ter plaatfe , waar liet gevaar was , en, ten dien einde , ftond altijd een rijdpaard voor hem gezadeld. Daar Gebikte hij alles , en bemoedigde, , door deelneming, toelpvaak, en gefchenken. Dagelijks , ftak hij honderd dukaaten , of zoo veel halve Souver anaors bij zich, die hij ook dagelijks, in ftille , wegfehonk.
Hij had een zea gelukkig geheugen , een vaardig oordeel, en een - vindingrijk vernuft. In het werken had hij eene zoo groote vaardigheid verkregen, dat geen zijner „ambtenaaren hem hierin kon evenaaren. De menigte van' door hem gefchrevene , of voorgezegde opftellen, refolutien , handbillettcn enz, bewijzen deze talenten; alleen had men gewenscht, dat hij , meer , een koel en bedaard overleg in zijne zaaken mogt gebezigd hebben. Zijne vriendfchapliji<e briefwisfeling is vol van grootmoedige grondftellingen, van treffende aanmerkingen over gebcurdnislën der ftaatkuudige, eii zedenlijke, wereld, over landen en Vorften , vol vernuft en luim , in een veel zeggende ftijl voorgedragen- Zoodanige brieven moesten, bij duifenden, in Europa gevonden worden.
In zijne jeugd vond hij, vermoedlijk , uit hoofde van eenè verkeerde leerwijze , plet veel fmaak in wetenfehappen, en verkreeg, daardoor, in zijne fluceerjaaren , flechts weinige geleerde kundigheden. In de taaien maakte hij goede vorderingen; het Hoogduitsch, Fransch, Italiaansch, en Latijn fprak hij vaardig, en fchreef in deze taaien s ' voor een man van zijne bezigheden, boven ver(N) 4 wach-



Levens-schets
wachting goed. Ook fprak hij bet Roheemseb • maar het Hougaarsch alleen in zijne jeugd. In de aardrijkskunde was hij zoo bedreven, dat hij den weg tot de grootfre reifen , dikwijls onder het aaukleeden , uit het hoofd voor dicteerde , en zeldzaam hierin iets veranderen moest, I" rijper ouderdom, verzamelde hij , uit eigen aandrift, de noodige kundigheden .voor zijnen toekomenden ftand ; hij las fchriften over de regeerkunde, en de ftaatshuishoudkunde , waardoor zijne vooringenomenheid voor bet pfüjftocratifche ftelfel zich vormde. Geduureude zijne werklijke rereering, kon hij, alleen des morgens , en des avends , ter Uitfpanning , lezen; en, op deze wijze . vergoedde hij den fchnjver de koelheid , waarmede hij Ferneii ' vooibijreisde. Schriften, in weiken hij berispt werd, zelfs de ftoutften , las hij met opmerkzaamheid, en zijne Secretarisfen moesten hem , uit de dagbladen de plaatfen aantekenen, waarin hij aangevallen werd' „ Hadt gij", zeide hij eens tot den fcbrijver- van een fchimpfchrift , „ in zulke uitdrukkingen tegen den Staat gefchreven , zoo zou ik genoodzaakt geweest zijn , om u ter dood te laten brengen ; nu •echter , daar gij, Hechts, mijn periöon hebt aange*tast, vergeef ik het u. Intusfchen, bragten de&ze ellendige broddelaars zeer veel toe, om hem een verachtelijk denkbeeld van de Geleerden ïnteboeze. men ; een vooroordeel , dat voor de opkomst der waare letterkunde , in zijne Staaten , even nadeelig geweest is , als voor hem zeiven. Hij „am niet in aanmerking, dat de wereld door gevoelens be,
heerscht



van Joseph 11. 141
heerscht wordt ; dat het openbaar gevoelen den regeerders van edele Volken , en gevolglijk , ook , den regenten van onze eeuw, niet onverfchillig mag wezen , en dat dit, juist, door de meest geliefde fchrijveren geleid wordt. - Zoodanige wetenfehappen, die eenen. regtllreekfchen invloed op het leven hebben , als Heelkunde, Wiskunde , Werktuigkunde enz. waardeerde hij het meest; en, tevens , was hij voor de verbetering der openbaare opvoeding werkzaam genoeg. Hij ftichtte veele duifenden nieuwe landfchoolen , eene geneeskundig heelkundige Akademie, veele opvoedinghuifeu voor meisjes; ftelde prijfen op goede leerboeken ; liet eenige Geleerden eene reis rondom de wereld doen, en verrijkte'de boek- en kunstverzamelingen. De Hoogduiifche taal beminde hij, boven allen , het meest, en voerde dezelve op de Katheder , in de Kerken, en Geregtshoven in. Heilig was hem het regt des menfchen , om alles te beproeven , en alles te onderzoeken : en onder zijne regeering , fc'ireef men , in Oostenrijk, zoo vrij, al? ergends.
Zijn temperament was buitengemeen levendig; fhel greep hij aan, en, even zoö fnel , verwierp hij weder; altijd geneigd, om te werken, te heerfchen , te verftooren, en te bouwen. Ratcli was hij in zijn gang, zijne gebaarden , in alles, wat hij deed, Weeklijkheid, en angftige bdcommernisfen voor zijn leven , waren hem vreemd. Hij viel met paarden, geraakte op zijne reis in opgezwollen ftroomeir, was, dikwijls, in levensgevaar, op de jacht, zon(N; 5 der



ï4a Leve ns-schets
der dat hem dit alles vreesachtig maakte. ( Daar hij zoo dikwijls bedrogen werd, zijne oogmerken, zoo dikwijls, verbergen moest,; daar hij, overal, tegenftand vond , en flechts zoo weinig hem gelifkte ; verkreeg zijn charakter, allengsKens, eene plooij van mistrouwen, en eigenzinnigheid, en veelen zijner frappen, die ftreng berispt zijn geworden, verdienen , in dit opzigt, verfchooning. Zijne hevigheid maakte hem tot toornigheid getuigd , welke zijne bedienden, waarop hij in 't algemeen, geftreng was , zomtijds ondervonden. De zinlijkheid had , flechts van ééne zijde , eenig geweld over hem, dan , nimmer veroorloofde hij haar, zelfs niet éénmaal , van deze zwakke zijde , eenigen invloed op zijn' Regenten leven , en hij had zich gewend, om deze drift , enkel als eene behoefte van zijn temperament , te behandelen.
Voor zijn rondborftig , vuurig, werkzaam charakter was niets haatlijker, dan het ftijve ceremonieel,
en alle belemmerende formaliteiten. Hij had
en dit moet bem ons nog dierbaarer maaken.
een fterk , levendig gevoel van de waarde der menschheid , in het algemeen, en eerde haar in ieder. Hij gevoelde , dat al dat convent ioneek volftrékt onnoodig is , dat ieder braaf, en nuttig mensch aanfpraak op de achting van anderen kan maaken , zelfs , fchoon dezen, door toevallige omftandigheden, ver boven hem geplaatst zijn; ja, hij verwierp, zelfs, die voorregten, welken de Grooten, gemeenlijk , zich toeëigenen. Hij liet de, tot hiertoe gefloten, Koningrijke tuinen voor het publiek,
tot



van Joseph H.
143
tot eene wandelplaats, ppenen, en boven den ingang een opfchrift plaatzen, dar,v zo Augustus hetzelve boven zijne tuinen te Rome had laten (lellen , nu reeds , zederd tweeduifend jaaren , het voorwerp der algemeene bewondering zou geweest zijn: ,, Plaats van verlustiging, aan het Publiek gewijd door deszelfs hoogfchatter." En , als men hem verzogt , den lusthof, flechts voor eenige Handen , ter bewaodeling te fchikken , opdat men zich, hier, met zijns gelijken kon verma*ken, weigerde hij zulks; „ zo ik altijd," zeide hij, „alleen met mijns gelijken wilde zijn, dan „ moest ik in de keizerlijke begraafplaats bij de „ vaders Capucijnen daalen , en daar mijne dagen „ doorbrengen." Dichters hebben het bezongen, wanneer Koningen, bij verwoeste freden, een traan Hortten; Joseph deed meer, dan dit, hij liet de menfchen in zijne vermaaken en uitfpanningen deelen, noemde hen, openlijk, zijne broeders, en bevond zich wel, in hun midden.
Zelden heefr, misfehien, een Monarch de veele middelen, welken hem zijn Hand aanbiedt, zoo weinig tot de , zoogenaamde , vermaaken aangewend , als Joseph. Men kan, met volkomen waarheid, beweeren, dat hij meer werkte, en zich minder uitfpanningen veroorlofde, dan de geringde handwerker, m zijne Staaten. Intusfchen, waren zijne reifen , de ftaatkundige oogmerken ter zijde gefield, .waare vermaaken voor hem, en het keren kennen van zooveele landen , en verfcbillende gebruiken , en inrichtingen , pasten juist voor zijnen
werk-



t44
Levens-sc iie ts
werkzaamen geest. Zekerlijk, liet hij het roer van den Staat, geduurende zijne reifen , nimmer uit de hand, en had hierom, altijd, zijn Secretaris bij zich ; hij onderzogt den toeftand des lands, bezogt op nlijke «Hellingen , gevangenisfen , en hospitaalen ; dan, zijn incognito reizen verfchafte hem ook menig vrolijk voorval, dat Grooten anders niet genieten. Nu eens liet hij zich tot gevader verzoeken; dan weder woonde hij een land-feest bij; nu eens troostte hij hulplooze ouders ; dan weder verraschte hij onfchuldige kinderen , met blinkende gefchenken. —- Hij beminde de jacht; evenwel fchafte hij, geduurende den laatften veldtogt, de geheele equipage der parforce jacht af. Mufiek behoorde tot zijne voornaamtTe uitfpanningen. Bij volftemmige concerten fpeelde hij de viohncello; bij quartctten het clavier; ook zong hij, zomtijds, met zijne zuivere, aangenaame basftem, ' eene aria. De fchouwburg beminde, en onderfteunde hij. Blijfpelen en Opera's zag hij het liefst; maar, zelden, bleef hij het geheele ftuk bij woonen.
Het gezelfchap, welk hij in Weenen gewoonlijk des avends bezogt, beftond uit geestige Mannen; en Vrouwen. Van langen tijd had hij een kring van vijf Hofdames, de Vorstinnen Frans en Karel van Lichtenstein, Kinsky en Clary, en de Gravin Ernst Kaunitz, die men, alleen, bij uitftekendheid, de Vorstinnen noemde. Dit gezelfchap vergaderde , beurtÜriff 5, bij eeng van deze Dames , en va.n de
Man-,



van Joseph II.
145
Mannen kwamen, nog, de Graven, Ernst Kaunitz, Rosenberg, en Lascy daarbij. Hier veiTcheen Joseph, enkel als burger, en lid des gezelichaps , en hoezeer hij de gaven van een aangenaam onderhoud , gemakhjkheid in zich uittedrukken, vernuft, en fijnheid bezat, hiervan kan alleen de algemeene goedkeuring, welke hij in andere landen wegdroeg, reeds getuigen. Zekerlijk , zorgde de Keizer , door deze gezel* fchaplijke ongedwongenheid , het best voor zijn eigen vermaak , en veele Grooten der aarde betreden, thands, hetzelfde pad; dan, als men bedenkt , welk een contrast zijn gedrag met de Spaanfche zeden van zijn Vaderlijk hof maakte, moet men, waarlijk, den fterken en edelen geest .bewonderen, die dezen natuurlijken weg des vermaaks, in fpijt van alle hinderpaalen, vond. 'Er is, misfehien, in het algemeen, en, ten dezen aanzien , in het bijzónder, niets fchooners over Joseph gezegd, dan hetgeen zijn groote tijdgenoot, die met hem de bewondering der wereld was , en wien men , in dit geval, als een bevoegd regter , moet befchouwen , over hem aan Voltaire fchreef: ,, met één woord, hij is een „ Keizer, zooals Duitschland in lang geen gehad „ heeft. Opgevoed in de pracht, heeft hij, ech„ ter , eenvoudige zeden aangenomen. Onder „ vleierijen groot geworden , is hij , nogthands, „ befcheiden. Blaakende van roemzucht , offert „ hij, evenwel, zijne eergierigheid aan zijn' pligt » op.



Levens-schets
Onbetwistbaar, was het het meestgeliefd denkbeeld van Joseph, in den eigenlijken zin, zelf te heerfchen, en de groote machine van den Staat geheel eenvoudig , door zichzelven te leiden. Dit ontwerp voegde aan zijnen rustloozen geest, en Hemde met zijn hart overeen, dewijl hij overtuigd was, dat niemand meer in ftaat was, om het menschdom te beminnen, voor deszelfs geluk te zorgen, en, om dit doel grooter en gewilliger offers toetewijden, dan hij. Hierom week hij van de regeerwijze van andere Alleenheerfcheren, geheelüjk, af, en richtte een kabinet op, welk' geduurende zijne werklijke regeermgsjaaren , in vijf Secretarisfen, en eenige Kanceliers beftond. Wel bleeven, bijna alle, oude hof- en landsbedieningen voordduuren, en, zelfs, werden 'er nieuwen bijgevoegd; maar het kabinet, dat is, de Keifer,bleef roch het laatfte punt van alle bezigheden', zonder ' uitzondering. Dus regeerde hij zelf, in den geftrengften zin des woords; dan, de onmiddellijke deelneming, zelfs, aan mingewigtige zaaken, ging de krachten van één mensch te "boven, verftrooide hem, 'en trok hem van de zorgvuldige beoefening van grooter, en eigenlijk tot hem behoorende, dingen af. Alles, wat hij, door eigen nadenken, of door kennis van andere landen, als eene nuttige inrichting befchouwde, wilde zijne groote ziel, ook werklijk, in zijne eigen Staaten invoeren; maar, hij bedacht niet genoeg, dat humet andere menfchen, en andere betrekkingen, te doen had; dat eene lange gewoonte, een, door
de



van Joseph II. Ï47
de oudheid geheiligd, gebruik, niet gemaklijk, op éé maal, kan veranderd worden, dat de menfchen, op welken hij werken wilde, niet die kundigheden, en ondervindingen bezaten, welken hij verzameld had. Wanneer eene nuttige waarheid voor hem duidlijk was, ■ moest zij ook werkzaam gemaakt worden, dan, niemand verftond hem, of wilde hem verftaan; en vooroordeel, en eigenbaat, Helden hem duifend zwaarigheden in den weg. Deze tegenfpraak, uit zulke onzuivere bronnen , vervoerde hem, dan,'natuurlijk, tot hardlieid, en onbuigzaamheid in zijne'' beüuiten. Zijn gedachte werd niet behoorlijk begrepen, averegts voorgefteld, en verkeerd uitgevoerd. 'Hij moest toegeven, zich, hier en daar, iets laten afdingen, en zijn , in den aanvang grootsch, ontwerp verfcheen nu als reukwerk. Dus ging het, onder anderen, met het Tolerantie-edict, dat door meer, dan dertig, veranderingen, zoolang, ingekrompen, en weder uitgebreid werd, totdat het naar zijnen oorfpronglijken inhoud niet meer geleek. Wie moet niet den Monarch beklaagen , • wien , op zoodanige wijze, ieder voet lauds in het gebied des gezonden verftands, en der wijze ftaatkunde, doör het vooroordeel en bijgeloof, betwist wordt, en die, uit hoofde van zijne natuurlijke vuurigheid, geen gedulds genoeg had, om, met deze hardnekkige magten, in langzaame en voorzigtige onderhandelingen te treden. „ Van alles, wat ik onderneem," andwoordde hij eens, als men hem wegens deze driftige overhaasting eenige voorftellingen deed,
„ wil



.ï4& Levens-schets
„ wil ik zelf de werking ondervinden. Toen ik den „ lusthof, en de openbaare tuinen, in orde liet „ brengen, verkoor ik geene jonge fpruitjes, die eerst „ voor de nakomelingfchap van nut konden zijn; „ neen, ik nam terftond boomen, opdat ik zelf, „ en mijne medemenfchen, onder hunne fchaduw, „ zich nu reeds vermaaken zouden."
Zijn plan omvatte het geheel met eenen ftouten, fcheppende geest. Zijn meestgeliefd denkbeeld was, van alle zijne veruitgeftrekte , en in alle opzigten zoo verfchillende, Staaten, een eenigen grooten Staat te vormen, die eenerlei wetten, eenerlei fchatting, , édne hoofdtaal, éénen geest van nationaale denkwijze had, welke, eindlijk, van andere Staaten geheel onafhanglijk, en flechts werkend met dezelven verbonden was. Daarom verbood hij den invoer van alle vreemde waaren , en bevorderde, allerijverigst, de inlandfche fabrieken; daarom wilde hij, ook , geleid door het ftelfel der Oeconomisten, eene nieuwe grondbelasting invoeren, om, dan, aan alle neeringen, en handteeringen zijner onderdaanen, eene volkomene vrijheid te laten.
Dit tafereel, welk met ligte trekken de leef- en denkwijze eenes magtigen Monarchs voorftelt, doet reeds, bij voorraad, vermoeden, dat zulk een Rcgeerer zijn leven door daaden geteekend, en zich, onder de Vaderen des volks, een naam verworven zal hebben. Het moet ten hoogden belangrijk zijn, als in ée'nen zamenhang te overzien, hoe hij dit wierd, en wat hij in zijn leven wilde en deed.
Het



van Joseph II.
»49
Het zij ons genoeg, hier, flechts, .de hoofdpunten zijner gefchiedi'is aantewijzen, opdat liet door hem ontworpen beeld leven en bewecging erlange.
De tijd j wanneer deze zeldzaame, en tot groote zaaken heftemde , Man ter wereld kwam , was even zoo i torlogzuchtig , en zijne Staaten waren even zoo onrustig, als toen zijn brekend oog weder
van dezelve: affcheid nam. Reeds was Koning
Frederik bezitter van de helft van Sikfien ; reeds naderde de Bêijerfche armée de Oostenrijkfche grenfen, wanneer Maria Theresia, op den 13 an Lentemaand des jaars 1741, haaren zoon J. seph, in Weer.en, ter Wereld bragt. Het gevaar klom; de beangfte Moeder trad fpoedig hierop, met haaren zuigling op 4ea arm, in de vergadering der Magnaaten van Hongarijen. „ Van mijne „ vrienden verlaten," fprak zij, „ van mijne vijan„ den vervolgd , door mijne naaste bloedvervvan„ ten aangevallen, vind ik geene andere toevlucht, ,, dan uwe trouw, uwen moed, en mijne ftand,, vastigheid : in uwe handen fteJ ik de Dogter, „ én den Zoon uwer Koningen; zij verwachten „ al hun heil van u." Door dit woord, en dit fchouwfpel getroffen, trokken de Hongaarfche Edelen hunnen fabel, en zwoeren der Moeder, en haar ftamelend Kind, eene onverbrcekbaare trouw.
Eerst zeven jaaren daarna, maakte de Menfche vrede een einde aan den oorlog, en , dus, waren het berigten van veldflagen , veroveringen, en verwoestingen, welken Joseph , in ftede van wiegdeuntjes, en toververtellingjes, hoorde, en, misfehien,
Mengelwerk. (O) brag-



r$o Leve ns-schets
brngtet) deze duistere indrukken veel toe, om in hem dien oorlogzuchtigen geest te verwekken , welke, anders, met zijne overige menschlievende gezindheden niet zeer beftaanbaar fchijnt. Be dankbaare Theresia liet hem op zijn Hongaarsch kleeden, en gaf hem den G aaf Bathiany tot hofmeester. Zi , en Keifer Frans, woonden dikwijls het onderzoek der vordering in de wetenfchappen van hunne kinderen bij, en, fchoon Joseph hierin bij zijn' broeder fcheen agterteblijven, deed hij , echter, zijnen wakkeren geest, en zijne fcherpzinnigheid vroeg genoeg blijken, en maakte, in de Taaien, Wiskunde, en Mufiek, goede vorderingen. De handelwijze zijner Moeder bragt, van nu af, zeer veel toe, om zijn charakter te vestigen. Zijn levendig temperament, en haar geftrenge wil, moesten, dikwijls, met eikanderen ftrijden. Hij gehoorzaamde, dan, uit eerbied, maar, zonder oyertuiginJ , eu met eene onderdrukte onwilligneid. Zij was vroom , de Zoon bemerkte , hoe zeer haare godsdienstige denkwijze misbruikt werd; en, op deze wijze , kreeg hij een afkeer van de Geestlijkheid Zij ftelde eene te hooge waarde in de geboorte , en , langs dien weg, verkreeg hij , reeds vroeg , een tegenzin in onverdiende voorregten , en zag in menfchen niets , dan menfchen.
Intusfchen was de zevenjaarige oorlog uitgebroken ; alles was gereed, opdat de erfgenaam des troons naar de Armée zou gaan , wanneer Theresia haar beflnit herriep, eh de misnoegde Aartshertog moest blijven. Hij huuwde in't jaar 1760
met



van jose p ii II. Ï5I
met de Prinfes I.sabella van Parma , en deze echt werd een band der tederftc liefde , dan, hij verloor haar, reeds in het tweede kraambed. Een andere (taalkundige echt met de Beijerfche Prinfes Josepha, die zoo gelukkig niet uitviel , en ook fpoedig , door den dood zijner Gemaaliu , weder verbroken werd , gaf hem ook geene erfgenaamen; en nu befloot Joseph ongehuuwd te blijven, die, voor het overige, misfehien, even zoo vatbaar voor het genot van echtlijk , en huislijk geluk was , als wij, in zijnen doorlugtigen broeder, zulks opmerkten.
Thands was de I Iubertsburgfche vrede gefloten, en Joseph werd in 1764 tot Roomsch Koning verkooren , wanneer , in het volgende jaar, zija Vader , plotslijk, ftierf, en hij, daardoor, het Opperhoofd des Duitfchen rijks werd. Zijne Moeder verklaarde hem tot Mederegent, en droeg hem dezorg over de Armée op ; maar de eigenlijke regeering bleef in haare handen. Joseph had , geduurende den oorlog , gelegenheid genoeg gehad , om op den grooten vijand van zijn huis opmerkzaam te zijn , hem te bewonderen , en zich ten voorbeeld te ftellen. De groote grondregels van Frederik, dat de Vorsten geene Heeren, maar flegts Rentmeefters hunner Staaten zijn , dat orde , fpaarzaamheid, en (trenge geregtighcid, alleen in ftaat zijn , om de machine van den ftaat behoorlijk te beftuuren, werden ook zijne overtuigingen, en, in gevolge hiervan, maakte hij zich ten pligt , het lijfeigenfehap aftefchalïen, den landbouw aantemoedigen, de volkrijkheid , en de middelen van beftaan , te (O) a doen



jjJ2 LE vens-schet»
doen toenemen , de regtsoefening eenvoudiger tff maaken , zijne ambtenaaren naauvvkeurig te leeren kennen , en , in alles , eene geftrenge orde intevoeren.
Met deze gezindheden trad hij zijne loopbaan in; maar , daar hij, behaïven in het krijgswezen, welk hij met Lascij verbeterde, de handen weinig vrij had , betteedde hij dezen tijd tot reizen , om zelf zijne Staaten te leeren kennen. Reeds vroeger washij in Opperfilejkn, Bohemen en Moravien jeweest; in 17ÓÜ, ging hij, door Hongarijen, in het Bannaat, brzógt de Turkfche grenfen , en de vestingen, en onderzogt overal, zeer naauwkeurig, den toeftand van den boer , en burger. In het volgende jaar ging hij naar Itali'ên , bezogt, met zijn broeder Leo po ld, het Conclave te Rome, welk , juist, ter verkiezing van Ganganelli vergaderd was, ging bij zijne koninglijke zuster te Napels, beklom den Vefmnis , en keerde , over Milaan , terug.
In den herfst van dit jaar , belloot hij, den Koning van Pruisfen te bezoeken , hetgeen hij , reeds * voor eenige jaaren , had willen doen , doch , waarin bii , toen, verhinderd was geworden. Op de reife door' Moravien vatte hij , als een Keifer van China, den ploeg van een gemeenen boer, en ploegde , daarmede , eenige vooren. De Vorst van Licktenflein , in wiens hcerfchappij , Pöfowitz, dit gebeurde, liet op den akker >en marmeren gedenkteeken met een bijfchrift (*} oprichten; de ploeg kreeg ook
een
(*5 Het luidt aldus .• Imp. Cdef. Jcfepbo. D. Fr au cis cl & M, Thetêfiit Jftg. pio fil'o Aug.,quod is anno 17Ö9. m. Aug. die 19. ai extitandsm popuhr, induftriam, dxeto per totum boe fiigerum aratror
agri-



van Joseph It.
153
een btj&hrift, werd in zijden ftof gewikkeld , en den Standen van Moravien, ten aandenken , gefchonken. Dep 1$ van Augustus bezogt de Graaf van Falkf ns r kin den Kon ng van Pruisfen, in het leger, bij Neis/e j de Monarchen verheften zich boven den dwang van het ceremonieel, onderhielden eikanderen, vertrouwlh/k , en geheim, en men zag hen , als oprekte vrienden , arm in arm , gaan ; het Pruisfisch gevolg was verrukt over den Keifer: en F rede r ik oordeelde over hem zeer gunflig.
Het volgende jaar, voorkwam Josrph den hon? gersnood , in Bohemen , en ontving een tegenbezoek van den Koning van Pruisfen , in het leger, bij Neujlad, in Moravien; zij fpraken met eikanderen de dccl'mg van Poolen af, die, fpoedig hierop , tor Tand kwam, waardoor Ooftenrijk de Konineri ken GaVicie-i en Lodomiriën , benevens drie milhoenen menfchen, zender een fl.tg of floot, verkreeg. Joseph doorreisde deze nieuwe landen, en iiet zich huldigen.
In 1777. reisde de Keifer in dat land , welk , twee en een halve eeuw , de werkzaamfte vijand van Oostenrijk ' geweest was. Op den 18 April
kwam
aitriciilturam bumani generis n-itriccm nêbiHtavit, communlbtis Orydlnum M-ravix volts monnmehtum po/uit Jof. Wencesl. Ptinteps a Liehtenftcin. Ter cere yan Keifer Joseph, Vorstlijken Zoon van FkaNciscus en Tiieresia, omdat hij, op 19 van Jiigustus 1769, ter aankweeking der Volks - induftrie, in eigen perfoon, dit geheele morgen lands beploegd, en Öiardoor den landbouw, als de» voediler des jnenschdoms, vcradeld heeft, is dit gedenkteken ge; fticht, en den Handen van Moravien toegewijd, door J. WEN ces,* Liius , Vorst vvo Licbtenjlein.
(.0) 3



154
Levens-sc hets
kwam hij te Parijs, betrok een hotel, verraschte de Koningin , bezag het huis der Invaliden , en fprak zoo voordeelig van hetzelve , dat ook L obewjjk befloot het te zien; hij liet in het hotel Dieu isoco daalders, tot een gefchenk, agter, bezogt Schooien , Geregtshoven , Fabrieken en Kunstverzamelingen , reed in een hüurrijdtuig , en verfchafte den Parijfenaaren het zeldzaam vertoon, van hunnen Koning, zonder eenig hofgevolg, alleen in het gezelfchap zijner Gemaalin , en van zijn Zwager , op opeubaare plaatfen te zien wandelen. Na zes weeken , verliet hij Parijs weder , dat over hem verrukt was , trok naar de Zeehavens des rijks , floeg alle fefteinen af, ging van Bourcleaux naar Spanje, en keerde, over Marfeille, en Lions , terug. Ferney reisde hij voorbij , fchoon deszelfs bewooner een bezoek van hem verwachtte, . bezogt Hal eer, te Bern, en was den i van Augustus, weder in Weenen.
In het einde dezes jaars ftierf de Keurvorst van Beijeren , en over de nalatenfchap brak een oorlog Uit tusfehen Oostenrijk en Pruis/en. Beide Vorften reisden , in April des volgenden jaars , naar hunne legers. Men weet, dat het onbuigzaam leger van J o s e p ii , hij Konigsgrütz , alle bloedige voor-' vallen onmooglijk maakte , en , behalven de eigenlijke aanleiding hiertoe , door den voorilag van Lloijd, zou men kunnen vermoeden, dat de Keifer , nu eenmaal , den oorlog met het fpaaren van menfchenbloed wilde vereenigen ; een grondregel , die, vervolgends , in den eerften veldtogt tegen de
Tur-



van Joseph H.
ï$5
Turken , zijn gedrag duidlijk fcheen te beftuuren. Wat ook de Staatkundigen hierover mogen oordeelen , den mensch JostfPii moet deze onbeftaanbaarheid eer aandoen. ïheresu floot den vrede, buiten weten van haaren Zoon, die den oorlog, op eene roemrijke wijze, gaarn vervolgd had. De ijver , om onder zijne banieren te dienen, was algemeen ; alies blaakte van begeerte , om zich te onderfcheiden , en de gemeene foldaat , inzonderheid , w*s hem geheel toegedaan. Dan, Joseph deelde ook allen arbeid cn ongemak met hen; dag en nacht zat hij te paard , vergenoegde zich met alle (pijlen en nachtlegers , en bezogt zelfde zieken en gekwetften.
Nadat hij , door nieuwe vestingen , zijne grenfen , aan de Pruisfifche zijde , verzekerd, en, tot algemeene bewondering, de Keiferin van Rusland bezogt had, verloor hij, in No.embcr i779-> ziiue gr0°te Moeder , en trad in het volle bezit zijner erflanden. Hij was , thands , in zijn veertigfte jaar, gezond , vol vuur, gebieder over meer dan twee-entwintig millioenen meufchen, en over eene voortreflijke Armée , had bijna geheel Europa doorreisd, en perfoonlijka vriendfehaptbanden met de magtigfte Monarchen gefloten. Alles was, hierom , vol verwachting ; zijn Volk bad hem, bijna, aan; flechts de Inlandfche Adel , en de Geestlijkheid , oordeelden, hem te moeten vreezen. En evenwel, was, na weinige jaaren, het misnoegen over hem onder alle (landen gemeen. Naamlijk, de geftrenge, alles veranderende , Monarch , die alles wilde verbeteren , (O; 4 „ was



ï5ö" Levens-schets
was nu , in ftede van den yoorigen bemiddelaar , trooder en weldoener, vocrgetreden , en, daarom, moest dit wel volgern
Den aanvang zijner regeering teekende Joseph, met de invoering der, cohduifiqsttU , en eene grootere vrijheid der drukpers, met afiehaffing van alle yé'rbindnisfen , tusfchen de Geestlijke ordens en Rome , en met eene nieuwe fchikking, ten aanzien der jaargelden. Nu doorreisde hij de Nederlanden, op zijne gewoone nuttige wijze , en verwierf zich daar algemeene liefde. Hij beurde de Joodfcoe natie op , door eene kristlijke verdraagzaamheid, vernietigde het lijfeigcnfchap , fchafte alle NonnéflKloofters , enweele Mopniken-Klooders af, en, bij dit alles, had hij zich, noch in Bohemen, noch in Hongarijen , laten kroonen.
In het voorjaar 1782. had men, reeds, de zaJdzaame vertooning, van den Paus Pius in Weenen te zien , waar hij den Godsdienst verrigtte , en den zegen uitdeelde; maar-, zelfs in dien tijd , voer de Keifer voord , met Klooders aftefchaffen, zoodat , agt jaaren daarna, het (getal der geördendcn van 63000 tot 27000 verminderd was. Door een nieuw iijfdrafiijk wetboek vernietigde hij de doodfiraffen ; en , zonder aanzien des perfoons, veegden hu Baronnen en Graaven , die zich tot wandaaden verlaagd hadden , belaaden met ketenen , de ftraaten van Weenen. Alle de takken der ftaatshuishouding, de openbaare opvoeding, de politie, het kerkwezen , en de landbouw , werden verbeterd, en dit alles werd, grootendeels , in het hoofd des
Kei-



VAN JOSEP H II.
157
Keifers zelf geboren, en, ondanks duifend hinderpaalen, doorgezet. Men kan dit niet beter zien , dan uit eenen brief van ziine eigen hand, dien de Keifer zelf, eer hij eene reife naar Italiën deed, op alle plaatfen liet rondgaan, en waarin men grondregelen, klagten , voort tellingen en bevelen vindt, die dezen Monarch meer , dan alle overwinningen en geuadebetooningen, den naam eens waaren Vaders des Vaderlands mogten doen verwerven , die hem eeuwig, vereerenswaardig , en deze uitftorting van een welwillend Vorstenhart tot een handboek voor alle Koningen , en derzelver dienaarern, maaken moeten.
Daar hij, thands, in volkomen vrede met de Porte leefde , nam hij , ijverig , de hervorming iian Hongarije voor , welke ten doel had , om dit Koningrijk zijnén overigen ftaaten geheel gelijkvormig te maaken. Zelfs de bezorgdheid voor een oproer hield hem van die flappen , wfclken hij, éénmaal , ten beste van het geheel , noodzaaklijk oordeelde , niet af. Het oproer der Wallachijers volgde, en werd , alleen door het ombrengen van deszelfs aanvoerers , Hor ja en Klos ka gedempt. Welk eene groote taak hij zich voorgefteld had , kan men het best opmaaken, uit een befluit, welk hij, eigenhandig, onder het voorftel der ftad Of en, om hem een ftandbeeld te mogen oprigten , fchreef: „ wanneer de vooroordeelen uitgerooid zullen zijn, en waare Vaderlandsliefde, en zucht voor het algemeene best van het Koningrijk, derzelver plaats zullen vervangen hebben : wanneer ieder , in eene gelijke maate, het zijne tot de behoeften van den Staat, (O) 5 des" '



15$ Levens-schets
deszelfs zekerheid en bloei , zal toebrengen ; wanneer verlichting, door verbetering der ftudiën, eenvoudigheid in het onderwijs der Geesth'jkheid , en verbinding van waare godsdienstige begrippen met de burgerlijke wetten; wanneer eene bondiger regtsoefening ; rijkdom , door vermeerderde bevolking, en verbeterden akkerbouw; wanneer kennis des Vorften van de waare belangen zijner onderdaanen , en van dezen omtrend hunnen Heer ; wanneer induftrie, manufactuuren , en derzelver vertier , en de omloop van alle voordbrengfelen, in de geheele Monarchie ingevoerd zullen zijn , gelijk ik zeker hoop; alsdan eerst verdiende ik een ftandbeeld , maar nu niet, wanneer alleen de Stad Ofen, door de verandering der Landtax een hooger huur van haare huifen trekt. Weenen, 23 Juny 1784. Josep h.
Nu volgde de twist over de Schelde, en de onderhandelingen , om Vlaanderen tegen Beijeren te verruilen ; het bondgenootichap der Vorften ontftond , en Koning Fre d er ik. ltierf: alles zonder groote gevolgen voor den Keifer. In het jaar 1787. reisde de Graaf van Falkenflein, wiens voorvaders door de Turken , dikwijls genoeg , beiingftigd werden , in de Krim, dit land der oude Hijperboreefche fabelen , en, thands, eene bezitting der Keiferin van Rusland. Katharina gaf hem luifterrijke feesten te Cherfon, en alle pracht fcheen naar het einde der befchaafde wereld heengetrokken te zijn. Zodra Josp. ph nu, weder , in Weenen kwam, nam een keeten vau rampfpoedige geval-



VAN Joseph II. J59
vallen voor hem een aanvang, van welken zijn dood de laatfte fchakel was. De Nederlanders oordeelden zich, door de nieuwe inrichtingen, in hunne voorregten verkort ; de algemeene ontevredenheid brak m een oproer uit; Joseph gaf toe , fchafte al het nieuwe weder af, en de rust fcheen wedertekeeren»
" De Keifer verklaarde, den 9 Februarij 1788, den oorlog tegen de Turken , en was , daadlijk , zelf bij de Armée. Zoo vol verwachting men was, zoo zeer zag men zich bedrogen ; de Oostenrijkfche Armée bleef in eene onBegrijplijke werkloosheid ; en de heete zomer , in eene ongezonde landilreek , deed meer nadeel, dan de overwinnende vijand. De "troepen verloren moed , en gezondheid. De Keiferlijken trokken terug; de Turken volgden hen, en L au don alleen bragt , tegen het einde des jaars , den zege weder mede.
De Veldtogt kostte omtrent 45000 mannen. De Keifer had zijn testament gemaakt, eer hij naar het leger ging; hij zeide, bij herhaaling: „wanneer hij in gevaar kwam , zou hij zichzelven liever van het leven berooven , dan zich aan de Turken gevangen geven." In het veld deed hij alles , wat een dapper en menschlievend veldheer kan verrigten , e 1 bezorgde daarbij, met zijne gewoone naauwkeurigheid , de ftaatsbezigheden , waartoe hij , gemeenlijk , den nacht bezigde. Zoo maatig hij leefde , hadden hem , toch , de onverdraaglijke hitte, de beftendige infpanning, en het verdriet over den ongelukkigen keer zijner groote ondernemingen te
vel-



ié~o Levens-schets
velde , eene koorts op den hals gehaald , zoadat hij , in December dezes jaars, ziek te l-Veenen aankwam.
In het jaar 1789, werd de eigenlijke veldtogt , eerst in Junij, geopend , en het geluk volgde de OostenrijM'che wapenen van alle kanten ; des Keilers groote Genei aals bevogren de eene overwinning na de andere; Belgrado gaf zich aim. La ijDon over, en de Rusfèn maakten gelukkige voordgangen. Geduurende dien zegepraal, was Duhschland over zijnen fjzieken Keizer b kommerd , die , van a:!e kanten , van ziels- en lichaams - fmarten omringd was. Met Novemoer dezes jaars, werd het nieuwe ontwerp van belasting ingevoerd ; alle landerijen v/aren nu gemeten , en moesten nu, in eene gelijke maate , tot de behoeften van den Staat toebrengen. j o s f. p h s oogmerken hierbij waren zekerlijk edel ; hij bedoelde geenzins de vermeerdering zijner inkomsten , maar hij trachtte , hierdoor, zeker ideaal van gelijkheid tot ftand te brengen , dat den geregtigheid minnende Vorst, nu eens voor al , tot een geliefdkoosd denkbeeld was geworden. Het gevolg hiervan was, dat edellieden, en boeren , eenftemmig daarover misnoegd waren , en eene algemeene wanorde en tegenkanting geboren werd.
De Nederlanden hadden , intusfchen , het juk geheel afgefchud , zich vrij verklaard, de Keiferlijke troepen uit alle provinciën verdreven , en hem flegts Luxemburg overgelaten. De Keifer was bereid , in alles toetegeven , maar zij wezen ■ . %%: ie»



vatn Joseph lï.
ïói
iederen goeden voorflap , trptschlijk , van de band. De Hongaaren, bij welken de misnoegdheid. flechts, onder de a^ch gefmoord was, namen dit tijdftip waar , om hunne regten, en oude corftitutie, met nadruk , terug te eifchen. De Keifer verzekerde, dat hij , rasch, een landdrg wi'de houden , en alle bezwaaren opheffen; dan , de Hongaarcn verlangden fpoedige hulp , en de beleedigde Monarch — een ftap , die Europa verbaasde — verklaarde , in Januarij van i-co . alle , geduurende zijne regtcring , vastgeflelde verordeningen voor vjroietigd , en verwoestte met één' flag zijn moeilijk werk. Tijrd toonde zich , ook, ontevreden , en Joslph fchikte, in allerijl, alles weder op den ouden voet. ,
Het kos t ieder mensch zooveel , zich van een denkbeeld , met het welk bij gemeenzaam is geworden , welk hij met warme , onberisplijke , liefde aangekleefd heeft, óp éénmaal losterukken, zelfs, fchoon dit denkbeeld al eens zijn eigendom niet zij, noch tot woord of daad overga. Wat moest het dan h;t hart van Joseph kosten, zich,,als het ware, van zich zeiven aftefcheuren, zich van alle fchootkinderen zijner verbeelding beroofd, en het moeili;k gebouw zijns rustloozen levens, op éénmaal , ter neder geworpen te zien ! — daarbij , het inwendig verwijt te gevoelen , over de verkeerde keufe der middelen , en over de treurige gevolgen dezer dooling , voor ot'ifchüldige menfchen ; den zegepraal der wedeifpannelingen, de heimlijke vreugde der boosheid , en des vooroordeels, en het, in de fchaade van anderen zich verblijdende, glimlagchen
van



16a Levens-schets
van ijverzuchtige nabuuren , zich voortertellen! Joseph was, gewis , zeer ongelukkig !
Hij had, het geheele voorgaande jaar , onder afwisfelingen van eene oogfchijnlijkegenezing, en een toenemend gevaar, doorgebragt ; dan , alleen de uiterfte zwakheid kon hem, zomtijds, in het arbeiden verhinderen. Met Februarij van 1790 , bemerkte hij met zekerheid , dat zijn dood met groote fchreden naderde , en beloonde grootmoedig den Arts , die hem zijnen hulploozen toeftand, zonder omflandigheden , ontdekte. Hij droeg, op den 14 dezer maand, den grijzen Haddie de post op , om de geheele Armde , van Generaal tot Gemeenen , zijne liefde, zijne dankbaarheid , en zijn affcheid bekend te maaken ; en dit verzoek trok de oude man zich zoo fterk aan , dat hij den Keifer, na weinige dagen, in 't graf volgde. Joseph fchreef, nu, aan alle zijne broeders , en zusters , eh zeide hun het laatst vaarwel, zonder zich over zijn lot te beklaagen. Zijne gerustheid, en moed , bleven onverfchokt. Een Minister vond hem in deze dagen met fchrijven bezig ; „ zet 11 neder," zeide hij, gaf hem tot bezigheid een'papier van de tafel ter lezing, welk het gevoelen der Artfen over zijnen toeftand vervatte ; „ en lees mijn doodvonnis." Hij had den 13 het Avendmaal gebruikt, maar het laatfte Otïefel wilde hij nog wat uitftellen , om de vrolijkheden van het Karneval niet te verftooren. Hij nam een Augustijner tot biegtvader.
De onverwachtte dood der Aartshertogin, Elisabeth , was het treffendst zijner laatfte rampen;
hij



van Joseph II.
163
hij verordende zelf, nog, de toerustingen ter begraavenis , en gebood wat fpoed te maaken , opdat voor zijn lijk ook plaats kwame. Zijne bedienden befchonk hij zeer rijklijk. Op den laatften dag zijns levens , den 19 van Februarij, offerde hij nog der vriendfchap; hij fchreef aan Graaf Ros en berg, en aan de vijf Vorstinnen , met eene hartlijke dankbaarheid voor haare vriendfchap , met gelatenheid in zijn lot, we'ke den koel'loedigften moest treffen. De Vorst Kaunitz had hem in een billet zijne fmart betuigd ; | o s e p h verzekerde hem van zijne hoogde achting , en dankbaarheid , en beval hem zijn Vaderland in deze hachlijke tijden. Eerst des avends om tien uuren , ontfloeg hij de Secretarisfen , met welken hij geffadig had voordgearbeid. Rosenberg en Lascij gaven hem, dezen laatften avend zijns levens , nog een bezoek. Hij wilde niet, dat de Arts bij hem waaken zou , en brag: dén nacht in eenen onrustjgen fluimer door. Tegen vijf uuren , was hij geheel opgeruimd , liet den biegtvader roepen , en naauwlijks had deze een Pfafm voorgelezen , of J o s e p h was niet meer.
Drie dagen daarna, bragt men zijn lichaam in het Ki iferlijke graf. Zijn Testament beftond in zes regels . en verklaarde zijn' broeder Leopold tot éénigen erfgei aam.
De genius van ons zwak geflaeht flortte , vol ontroering , eenen traan bij zijn' dood, en troost nu den afgeftredenen , dat de gefchiedenis zijns levens, zijner groote daaden , en zijner afdwaalingen , een
eeu-



16*4 Levens-schets van Joseph II.
eeuwig leerboek voor de dankbaare en regtvaar dige nakömelingfchap zijn zal.
Dezelfde genius wi:dt aan zijnen naam het volgende opfchrifc op eene grafnaald , welke het nageflacht , dat hem beter kennen zal , voor hem zal oprichten :
JOSEPH US II.
F op UL ar IS. JUS TOS. IN DE FES SUS.
E REGUM I-OR1 TJ N A. KIL NISI CURAS AD SE PERTiNERE AR BITRAN S.
Waarvan , volgends eene vrije vertaaling , de zin deze is : JOSEPH' II.
de VOLKSVRIEND. DE RECHTVAARDIGE. DE ONVER MOEI DE. schoon TOT KONING OPGEWIEGD, WAS IIE t VOLKSBELANG HE Bi ALLEEN HEILIG.
XXII.



XXII.
»
ZEDENLIJKE BRIEVEN.
( Brief van Broughton, den maak - roover , onlangs te York gericht, aan zijne Huisvrouw >~)
Mijne Waarde Eli sa!
Dit is het laatfte blijk van genegenheid,'t Welk gij immer meer zult ontvangen van mijne hand ; eene hand , welke beeft voor mijne naderende ontbinding — zoo rasch — zoo zeer rasch aaiiftaande.
Eer Gij dezen laatften brief van uwen ongel ukkigen Echtgenoot zult openen , zullen deze oogen , welken overvloeien van de traanen der verbrijzeling reeds opgehouden hebben te weenen , en dit hart, nu dobberende op den rand der eeuwigheid, zal niet meer fiaan.
Ik heb mijne ziel bereid , om den dood te gemoete te gaan , zonder fchrik ; en ach! hoe gel ukMengelwerk. (Pj) kig



igY> Zedenlijke Brieven.
kig ware ik ? had de dood voor mij flechts het gewoone werk der natuur mogen zijn! — Zijt niet troostloos ; God zal uw vriend wezen. Hem heb ik gezogt in de eenzaamheid van mijnen kerker. Zijn Geest heeft mij gefterkt , mij bijgedaan in mijne gebeden , en menigmaalen , in de oogenblikken van wroeging cn angst, vrede ingefluisterd ; want mijne Elisa ! nooit voegde ik wreedheid bij onrechtvaardigheid.
Nogthands, hoe bemoedigd, om den dood zonder vreeze te ontmoeten , is 'er een gedeelte van mijn ontzachlijk vonnis , •— een vonnis , te zwaarer voor mij , omdat het verdiend , omdat het geheel rechtmaatig is — dat mij van fchrik doet wegkrimpen. Wanneer ik bedenk , dat mijn ellendig overfchot , de teekenen der fterflijkheid , niet mag fiapen in vrede , maar , door de dormwinden geflingerd , en door de zomerzon gefchroeid, den reifiger met afkeer en verfchrikkin:^ vervult, en het oog vol verfoeijiug doet afwenden , dan dolt mij het bloed in de aderen. Deze kerker , deze ontzachlijke donkerheid , deze ijzeren ketenen , ja, de dood' zelf is , thands , voor mij niet zoo grievende. Waarom , toch , willen de wetten nog met den ellendigen blijven woeden , nadat zijn leven ten einde is ?
Mijne Elisa ! mijne Vriendin! mijne Ega! Het laatde tooneel nadert , wanneer ik hier niet meer zijn zal , wanneer ik de wereld verlate , en U mijne Waarde ! aan haare genade overlate ; en niet alleen U ,' maar mijne onnozele Kinderen ,
de



Zedenlijke Brieven. i<57
de onderpanden van eene liefde j door geene rampen, door geene verwijderingen, door geene ondeugd, of fchande, aan uwe zijde veranderd. Ach! dwaaze! die ik was , in re onderftellen, dat vriendfchap beftaan kon zonder deugd ! Had ik geluisterd naar den raad, dien gij mij , zoo dikwijls , gegeven hebt, wij zouden een gelukkig, geëerd, en achtenswaardig huisgezin geweest zijn. Maar dit is voorbij ! die raad is veracht, ik ben verwezen tot eenen fchandelijken dood , en Gij en mijne Kinderen, vreeslijke gedachte ! tot oneer en verachting. U alleen betrouw ik gerust de opvoeding toe dier ongelukkige fcheplèls , welken ik nu, meer dan ooit, lieve , en beweene. fcWaarfchuw hen, toch , datze het fpel (wat naam hct ook hebben moge ^ fehuwen , als die haatlijke ondeugd , welke haren vader aan de galg gebragt heeft, om daar, tot een langduurend fchouwipel, te hangen , en tot eene akelige voldoening te vefftrekken voor de nieuwsgierigheid. Leer hen de wegen van den Godsdienst in hunne vroege' jaaren. Laat hen eenig handwerk leeren , opdat bezigheid hunne zielen vervullen, en geene plaats moge overlaten voor buitenfpoorigheid. "Als Gj rondom uw wintervuur gezeten zijt , en de onnozele kleenen vragen naar hunnen ongelukkigen Vader , ach ! zeg hen dan , dat het fpel zijnen ondergang berokkende, dat hij alle pligten van5 den Godsdienst verzuimde , dat hij nooit in eenzaamheid lettede op de"infpraak van zijn hart, dat hij de verwijten van het geweten fmoorde , in het gezelfchap der losbandige;! , en der booswichten' }<



Zedenlijke Brieven.
en ff«t hij is opgehangen, tot eene akelige en ontzachlüke waarfchuwing voor laater tijden. Ik zie U in mijne verbeelding dus bezig , terwijl de traanen van waare hutiwlijksliefde langs uw gelaat nog biggelen, hoe flegt ik ook die liefde vergolden heb.
Vaarwel , mijne Elisa ! voor eeuwig vaarwel Het morgenlicht nadert , voor de laatfte maal, tot mijne oogen. Aangenaam zou mij de dood zijn, op het ziekbedde , daar mijne- ziel vrede gemaakt heeft met God ; met God , hoop ik , heb ik vrede. Hij, toch, is geen God van verfchrikking, ttiaar van ontferming". Öp die ontferming verlaat ik mij , door de bemiddeling van den Verlosfer. Mogten mijne traanen , mogt mijn berouw, mijne diepe verbrijzeling aangenaam zijn voor dat almagtig Wezen, waarvoor ik in 't kort verfchijnen moet!
Nog eens, Elisa! vaarwel voor altijd. De pen valt mij uit de handen , en de llaap overvalt mij. D>.' eerstvolgende zal zijn de flaap des doods C*3 !
(* 3 Deze brief, overgenomen uit het Europmn Magazint , No. lis, wordt aldaar als echt opgegeven.
XXIII.



XXIII,
De HIëNA, de HOND, en de' VOS,
(Fabel.)
%
v>
XS£ wreê Hicna, fieeds gewoon, met klaauw en tanden, 't Onnoozler woudgedierte uit bloeddorst aanteranden,
Vernam , dat elk liem voor 't verachtlijkst monfter fchold. Deez' naam heeft, zegt hij, wis de Hond aan mij gegeven; Nu mag hij voor mijn' kracht, en wraak , en woede beven!
In 't kort: het was de Hond , die 't met den dood misgold. De Vos, van wien hij juist den bijnaam had gekregen, En die, zijns toorns bewust, demoedighad gezwegen,
(P) 3 Tot]



ijo De HiSna, de Hond,"en de Vos..
Tot hij was ver genoeg verwijderd van zijn' post, Verbreidde door al *t woud: „ Hij was de rechte daader.'? Dit hoort ook de HiëEN; hij wordt hoe langs hoe kwaadera
Nu hij zijn' misdag ziet, en fpringt zich zeiven dood.
* * *
Deez' Eabel leert aan elk voorzichtigheid betrachten , Eer hij een' fchuldloos mensch vervolge uit wanbegrip ,
Opdat hij, meer verlicht , zijn drift niet zie verachten , gn ?ijnï levenshulk verzeile op wanhoops klip.
F. H,.
XXÏV,



XXIV,
Pe AAP, de EZEL, en de BAVIAAN.
(Fabel.-)
]___> én van de listigften der Aapea Deed alle boeverij. Eens, dat een Ezel lag gerust in 't gras te flapen ,
Stak hij een fcherpe naald hem door de ruige pij; Hij borg zich in een' boom , eer Langoor nog ontwaakte,
Die, door de felle pijn verfloord, Schold op een' Baviaan, wiens poot zijn huid nooit raakte s Dat hij hem met een mes verraadlijk had doorboord. Hier hielp geen tegenfpreken.
<F)'4 Heer



t72 De Aap, de Ezel en de Baviaan.
Heer ïzei. doeg verwoed den armen Baviaan. De Aap , die all' dien tijd dit fpel had aangekeken,
Riep ftraks al fpottende : „ Och bloed! ik heb 't gedaan t „ Zo gij wilt tot verhaal van deze ftoutheid koomen. „Klim, lompe Vlegel, dan hier bij mij in de boomen!"
* * * Deez' Fabel leert al mede , dat men niet Te vluchtig oordeel veil', wanneer ons leed gefcliiedt.
F. M.



7 . XXV. HORATIUS aan zijne VRIENDEN. (Navolging van Lib. III. Od. IL )
Dat Romc's forfche Jongeling , Den harden Krijg gewoon , de knellende arraSe drage; Als Ruiter, vreeslijk door zijn kling , Den woesten Parth verjage 1
Hij flijte fteeds, in de open lucht , ' In zorg en woedend krijgs - gerucht ,
Het kommervolle leeven! Ziet hem dan 's Vijands Gade , of Bruid , Zij zal op haare muuren beeven , En roepen zugtende uit: Ach! raogt mijn bruidegom , aan geenen krijg gewend, Dien ongenaakbren Leeuw ontvlieden , j, Di« , onvertzaagd , wanneer zijn gramfchap raakt aan 't zieden, „ Door bloed en pijlen rent l"
Hi;



174 HoRATIUS AAN ZIJNE VRIENDEN,
Hij zal den grootften roem, al juichende, verwerven, Die voor het Vaderland, zijn heldenbloed vergiet !
Die, laf , den ftrijd ontvlucht , moet vaak het leven derven 5 Zelfs fpaart de dood den Jongling niet, Die met bevreesde kniên voor's vijands benden vlieW
De Deugd, ver boven 't laag, verachtlijk ftof verheven ,
BJinkt fteéds in onbezoedelde eer: Zij voert geen bundel-bijl , door volks-gunst haar gegeven ,
En legt hem op den wenk van -'t wufte graauw niet neêr !
Voor hen, die, door hun da-Xn, de onfterflijkheid verkregen,
Ontfluit zij 't Hemelhof; Ontvlied , met fnellen vaart, langs ongebaande wegen,
Der menfchen laag gewoel, en het verachtlijk ftof (*).
M. C. V. H.
(*) Het flot van dezen Lierzang heb ik geoordeeld , in mijnvertaling te moeten agterlaten, omdat hetzelve geene de minfte overeenkomst met het voorige fchijnt te hebben. Men zie hierover de. Aantekening van Lambinus op deze plaats, en H„ BE BOSCH over de Kegelen der Dichtkunde , bl. 58 enz.
XXVI



XXVI. AAN
het ROOMSCHE VOLK. (Navolging van Horatius Epod. Od. VII.}
w aar, waar, 6 Snoodaarts! rukt gij heen? waartoe de handen
Geflagen aan het rustend zwaard ? Vioot dan geen bloeds genoeg langs uw' verwoeste ftrandenï
Vloot nog geen bloeds genoeg op de aard ? 't Is niet, opdat gij 't vuur zoudt in de wallen jagen
Van 't altoos nijdige Carthaag : Of opdat eens de Brit , door uwe hand verflagen,
Naar 't Knpitool uw keetnen draag': Maar opdat deze Stad tot haaren val zou fpoeden ,
Naar 's Parthers wensch, door eigen kracht.
Nooit zag men Wolf, noch Leeuw, met zulk een boosheid,
woeden
Op Dieren van gelijk geflacht.
Is



ij6 Aan het Roomsche Volk.
Is 't blinde woede , of hooger magt, die U vervoeren?
Geeft andw iord : — of is 't eigen fchuld ? Zij zwijgen: 'k zie, door fchrik , hun bleek gelaat beroeren};
Verbaasdheid heeft hun ziel vervuld. Zoo is 't : het bitterst wee is 't Roomfche Volk befloten]
Om gruuwlijken broeder• moord: Dat dierbaar 'Moed , weleer , zoo onverdiend vergoten ,
Roept wraak, en wordt gehoord I
m. c. v. h,
XXVII.



Levens-schets
VAN
BENJAMIN FRANKLIN,
B'tó .intoti U(b| 2 ;ïfÖfofa -, .... , i ... .: rft fêst ij menig eene befchouwing, en vergelijking der oude en nieuwe wereld, fchijnt ons het onderfcheid, tusfchen beiden, zeker onmeetlijk te zijn. „ Toen was het wel mooglijk, denkt men, dat een flaaf, die, gister nog, keetenen droeg, morgen, in purper, ten voorfchijn trad; dat het grinneken van een paard den ledigftaanden troon eenes Konings vervulde; dat een gemeen Burger eene hoogmoedige Familie-regeering affchafte , en den Romeinen eene nieuwe ftaatsgefteltenis gaf. Thands , daar ieder ftukje aarde verfteend, en het geduldige menschdom in regelmaatige vakken en Handen verdeeld is, ziet men zulke fchierlijke , wondervolle veranderingen , niet meer." Maar de menfchen zijn, over het geMencelwerk. (Q) heel,



17S Levens -schets
heel, nog dezelfden, als voorheen ; want hetgeen Ju» nius Brutus deed, is in de laatfte tien jaaren, onder onze oogen herhaald geworden.
De Oudheid is, gelijk een verafgelegen oord, voof ons met eenen nevel omtogen, welke," door bedrog, aan ons oog alles groot , en reufenftaltig voorftelt, wat in haar gebied ligt. Indedaad zijn deze dingen wel zoo niet, alhoewel in deze verafgelegenheid, werklijk , nu en altijd, zeer veel groots liggen mag. Zonder thands j verder, aan de meer of mindere nabijheid der menschlijke befchaaving, welke eenen onzer fcherpzigtigfte denkers heeft bezig gehouden, te herinneren, valt het weldra in 't oog, dat het menschlijk verftand, zeer vroeg, "zekere algemeen waare, groote en gelukkigmaakende overtuigingen van pligten en regten , zeer duidelijk gehad heeft, en dat hetzelve, gevolglijk , toen 'reeds in ftaat was, waarlijk groote daaden, die zich op overtuiging grondden, uittevoeren. Even deze opmerking, dat deze eenvoudige grondfteilingen over menfchen , regten, en pligten, reeds zoo vroeg met overtuiging aangenomen werden , is een bewijs voor haare eeuwige , heilige waarheid , en haare inwendige verknogtheid met onze na'uur. Maar ook zelfs deze oude, en vroeg gevonden, waarheden hebben, in den voordgang der tijden, aan zuiverheid gewonnen, en de daaden, die op dezelven gebouwd werden, zijn, in nieuwe tijden, verhevener, dan zij in de oudheid waren. Junius Brutus was een patriot ;Franklin was,te gelijk, een wereldburger, en een vriend van alle menfchen. (
Wan-



van Benjamin Franklin.
179
Wanneer men, zonder, thands, de regtmaatigheid der daad zelve aanteroeren, alleenlijk de onafzienbaare gevolgen der onderneming befchouwt , welke deze Boekdrukker, gezamenlijk met eenige andere, edele, en groote mannen, uitvoerde, dan fchemert ons oog van verwondering , en men vertrouwt der taal geene rijkheid, en waarde, genoeg toe, om de grootheid van eenen Man, die, onder het dak van een privaat huis, op onzen aardbol, gewerkt heeft, naar verdienden te verheffen. Maar, als men zijn oog van deze gewigtige gevolgen, en werkingen aftrekt, en het nader op diengenen zelf richt, die de hoofdoorzaak dezer , ongehoorde groote , gebeurdnis was , hoe vleijend is, dan, voor ons de yerrasfehing niet, eenen opregten , eenvoudigeu man te vinden , aan wien ons niets ongewcons voorkomt , die flechts de vermogens , welken ieder braave onder ons in zich gevoelt , ontwikkeld en veredeld heeft; in 't kort , eenen man, dien men wel de hand wil reiken , zonder echter voor hem, als voor een wezen van hooger natuur, nederteknielen.
In dit opzigt, had ons de onfterflijke man geen grooter gefchenk kunnen nalaten, dan de gefchiednis zijner jeugd , door hem zelf befchreven , welker echtheid, hoewel, voor het tegenwoordige, nog zonder verder bewijs , uit inwendige gronden, meer dan waarfchijnlijk is. Wij hebben belijdenisfen eenes meikwaardigen mans, naa welker doorlezing ons hij, die zich voor ons, als voorden regterftoel van God, belooft te gedragen, raadfel(QJ a ach-



aSo • Levens - schets
achtigeris, dan alle overige menfchen, die zich voor ons niet ontbloot hebben; want, wegens het zon-» derling mengfel van meerder vernuft, en losfer verbeelding , meenen wij, een wezen in hem te zien, welk, dan eens verr' boven ons , dan weder diep beneden ons, ftaat, en, even als de fchepfelen deioude fabels, uit twee ongelijkzoortige gedaanten zamengeileld fchijnt. Zoo is het niet gefteld , bi} de verhaalen van Frank lin. Alles is daar, niei3 minder, dan raadfelachtig, maar begrijplijk , en op onze ondervinding gegrond; en, om die reden wordt ons de mensch, die daar voorkomt, als één onzer, die zulke buitengevvoone, dingen bewerkte, des te beminlijker.
De Voorzienigheid is, met moederlijke tederheid, bezorgd geweest, om het aandenken aan dezen man, als het grootfte werktuig in haare hand, dikwijls, en algemeen te vernieuwen. Dat onweder, welk wij nu gerust, als eene prachtige, niet langer als eene fchrikverwekkende, verfchijning befchouwen, ieder toon der bevalligfte aller kunftige harmonien , ieder fchïp uit het vrije Amerika, zal ons aan hem doen gedenken,. en 'er is, flechts, een eenvoudig verhaal noodig, wie hij was, en wat hij gedaan heeft, om deze herhaalde herinneringen, met het, even zoo dikwijls, herhaalde geroel van bewondering, en verëe* ring, te doen verzeld gaan. Onze JN'abuuren aan .gene zijde van den Rhijn hebben , midden in het gewoel, over hunne cigeu nieuwe fchepping , alle betovering der welfprekendheid teil koste gelegd, om ien uitgang van dezen Vader der. vrijheid zoo te
vie-



van Benjamin Franklin. 181
vieren , als dezelve, nog nooit, van eenen geftorvenen burger gevierd geworden is. Men verheugt zich over deze luide, en medefleepende betooning van een algemeen , waarlijk edel gevoel, welk door de omftandigheden, bij hun, tot dweeperij verhoogd wordt. Wij, intusfchen, vergenoegen ons , met een eenvoudig verhaal van datgeen, wat Franklin was, en wat hij deed; want, waar zooveel werklijke grootte, en verhevenheid is, mogen wij den eenvoudigen verhaaler even gaarn, als den betoverende redenaar, hooren.
De Voorouders van Franklin leefden, eenige eeuwen, in Engeland, op het land, en waren, grootendeels, fineden. Zij hadden, zeer vroeg, den hervormden godsdienst aangenomen. Zijn Vader, Josias, hield met eenige Leeraars, die als Aro«Conformisten afgezet waren , ftichtlijke bijeenkomften, en toen dezen verboden wierden, ging hij, en meer andere aanzienlijke perfoonen , tegen het einde des jaars 16S2 , naar Nieuw-Engeland , om hunnen godsdienst, daar, vrijelijk te kunnen oefenen. Hij nam zijne familie met zich naar Amerika, trouwde, te Boston, na den dood zijner eerfte Vrouw , de dogter eenes Planters , en werd, door beide Vrouwen, Vader van zeventien Kinderen, onder welken Benjamin, die hem, den 1 yden ■ van Januarij 1706, te Boston, geboren werd, de jongfte was.
De andere Zoons hadden verfchillende handwerken geleerd; Benjamin werd, in zijn agtfte jaar, ter .fchoole gedaan, en zijn Vader beftemde hem, daar hij zoo vatbaar was, tot de ftudien , en wel iot • (Q) 3



i8a Levens-schets
Predikant. Hij maakte in dén jaar goede vorderingen ; maar, daar de kosten den Vader te zwaar vielen, deed hij hem, alleen nog, op een fchrijf- en reeken - ichool, en nam hem toen, als eenen tienjaarigen Jongen, bij zich op het werk. JosiasF r ankli n had, eigenlijk, de Volderskonst geleerd; maar, toen hij in Amerika kwam, bragt hem dezelve te weinig op, en daarom werd hij een Kaarfenmaaker. Zijn Zoon Benjamin moest, dus, nu pitten {hijden, de vormen vullen, enz. maar- dii werk mishaagde hem zeer; zijn Vader, die een redenlijk en betchaafd man was (*), wilde hem niet dwingen, te minder, daar hij, bij de groote neiging zijns Zoons tot de zeevaart, vreesde, dat hij, tegen zijnen wil, dit bij de hand zou grijpen. Hij bragt hem , daarom, tot verfchillende takken van beftaan, om zijne neiging te ontdekken, en beftemde hem, eindlijk, tot een
Mes.
(*) De Schets, welke de dankbaare Zoon zelf van hem maakt, vertoont ons hem , als een zeer achtenswaardig man. Hij, en zij-? ne tweede Vrouw, werden meer dan 80 jaaren oud, en Benjamin plaatfie hun, te Boston, een marmer op het graf, met dit opfchrift: ,, Hier ligt Josi as Frank l i n, en zijne Vrouw At ia. Zij leefden 59 jaaren in liefde te zamen; onderhielden, zonder liggende renten , zonder een veelopbrengend handwerk , door vlijtigen arbeid, en door den zegen des Hemels, eene talrijke fa. milie, en voedden, met een gelukkig gevolg , 13 Kinderen en 7 Kleenkiaderen, op. Dit voorbeeld, Lezer! bemoedige U, om getrouwlijk de pligten van uw beroep te vervullen, en op den biiftr.nd der Voorzienigheid te reekenen. Hij was vroom, en verftandig ; zij befcheiden, en deugdzaam. Hun jonpfte Zoon be«racht zijn kinderlijken pligt , terwijl hij dezen fteen aan hun aandenken toewijdt."



van Benjamin FraNklin. 183
Mesfenmaker; dan , het gevorderde leergeld was te hoog, en het werd nagelaten.
Benjamin was, van zijne tëderfre kindsheid af, met drift ingenomen voor het lezen, en befteedde allen vrijen tijd, en zijn weinig geld, in boeken. Hij had, toen reeds, veele Reisbefchrijvingen, zijns Vaders polemifche en praktifche godgeleerde fchrifteh, de Levens van Plutarchus, en andere boeken gelezen, en zijn fmaak voor deze bezigheid nam dagelijks toe, Dit bewoog, eindlijk, den Vader, om hem bij een' zijner Zoonen, die in Engeland de Boekdrukkunst geleerd had, en die zich thands te Boston neerzette, ter leering in te doen fchrijven.
Dit handwerk beviel Benjamin; hij maakte daarin goede vorderingen , en was voor zijnen broeder zeer voordeelig. Hij had, thands, meer gelegenheid, om keus in zijne lectuur te doen, kreeg fmaak aan gedichten, en begon zelf kleene proeven te Vervaardigen. Zijn broeder liet twee van dezelven drukken, welken de Dichter zelf, ter verkoop, irt de ftad ronddroeg, en hij had het geluk, zijne waar, in weinig tijds, aan den man te helpen. Maar zijn Vader, vernemende zijne ijdelheid over deze eerfteliugen zijner Dichtkunde, bragt hem, door de herinnering, dat alle verfenmaakers arm waren , van zijne zucht tot rijmen terug. Hij had eenen jongen vriend, Collins , die hem, in hunne mondlijke,en fchriftlijke disputen, in vaardigheid van uitdrukking, verre overtrof. Dit verwekte in hem den ijver, om zijnen ftijl te verbeteren; hiertoe
nam



Levens-schgTS
ram hij, dikwijls j. een kort verhaal uit den Opnies her, maakte daarvan eene fchets, en trachtte, na eenige dagen, zonder het origineel ter hulp te nemen, het geheel, zoo goed mooglijk, weder te herftellen. Om eene veelheid van woorden te verkrijgen , bragt hij eenigen dezer (lukken in verfen, en, vervolgends weder, in profa.
Omtrend in zijn zestiende jaar, viel hem een boek in de handen, dat, alleenlijk ligte, fpijzen tot voedzel aanbeval, en terftond befloot hij deze diëet te volgen. Hij liet zich van zijnui broeder de helft van het kostgeld geven, welk hij voor hem betaalde, en bereidde zich, voordaan, zijne kleene maaltijden zelf , die uit aardappelen, rijst, een koek, dikwijls ook, flechts, uit een fneê brood, en een handvol rofijnen, beftonden. Hij won, daardoor, den tijd uit , dien zijne kameraaden ter tafel doorbragten, in welken hij, ongeftoord, kon ftudeeren, en verkreeg, te gelijk, die helderheid van geest, om iets ligt te vatten, welke altijd een onaffcheidlijk gevolg is van zulk eene maatigheid. Door behulp eener gedrukte handleiding , kreeg hij eene groote vaardigheid in het reekenen, waarin hij wat ten agteren was, las meer wijsgeerige fchriften , en leerde, uit Xenophon's gedenkwaardigheden van S ocr at es, de Socratifche methode in het twisten kennen. Terftond nam hij die met ijver aan, en vond deze befcheidene, altijd vragende, nooit befliftende manier in gefprekken, bij zijne twijfelingen over wezenlijke godsdienstige Hellingen, zeer voordeelig voor zich , en zeer verwarrend voor anderen.
Reeds



van Benjamin Franklin. 185
Reeds vroeg, had zich zijnen levendigen geest, met het nadenken over den godsdienst bezig gehouden, waartoe hem de menigerleije letten'te Boston, en haare overdrijving in uitwendigen godsdienst, zeer natuurlijk opwekten. Nog in zijns Vaders huis zijnde, verhaalt men een' trek van dezen aard, die zeer chaiakteristiek is. Zijn Vader was gewoon, vóór den maaltijd, lange gebeden over eiken fchotel te doen ; zijn Zoon trachtte hem , door eene vernuftige zet, hiervan aftebrengen. Als, naambjk, de Vader, bij het begin van den winter, eeniger. voorraad van vleesch inzoutte, zeide hij tot hem • „ Vader, gij moest liever, eensvooral, een gebed doen over de gantfche kuip, hierdoor zoudt gij veel tija fpaaren." Deze zelfde grondregel, van tijd te fpaaren, werd naderhand de groudflag zijuer ftaatkunde.
Zijn broeder had in 1720 een Dagblad beginnen te drukken, en plaatfte daar zomtijds onderfcheiden fuikjes van vrienden in. Benjamin wilde, nu ook, zijn geluk in profa beproeven , fchreef, dus, eenige naamloze ftukjes voor hetzelve, en had het genoegen, dat zij door het Publiek gunftig ontvangen werden. Dit verfchafte hem wel, toen het bekend wierd, eenig aanzien bij zijnen broeder, die hem, anders, zeer hard en tijraunisch behandelde; maar, hij begon zich, na eenige voorgevallen oneenigheden, ernstlijk te bedenken, om hem te verlaten, daar hij, bij affpraak, zijn leer - contract teruggekregen had. Ik geloove, zeide hij, naderhand, van zichzelf, dat de willekeurige behandeling, die ik
Mengelwerk. R van



iS6
Levens-schets
van mijnen broeder ondervond , veel bijgedragen heeft , om mijner ziel eenen afkeer tegen alle willekeurig geweld intedrukken.
Dewijl zijn broeder alle Drukkers te Boston tegen hem gewaarfchuwd had , zoodat hij aldaar geen werk kon krijgen, en omdat hij vreesde, dat zijn Vader zijn vertrek mogt beletten; begaf hij zich, heimlijk, aan boord van een fchip, en ging met een' gunftigen wind naar Nieuw -York, de naaste Had, waar eene Drukkerij was, onder zeil. Daarbij hier geen werk vond, wees men hem naar Phihdeiphia; hij had eenen gevaarlijken overtogt, en bevond zich, nu, zonder geld, in zijn i?de jaar, in eene ftad, waar hij niemand kende.
Hij werkte, met afwisfeling, bij beide Drukkers der ftad, daar één alleen hem niet kon gaande houden. Keimer, de Drukker, bij welken hij eigenlijk begon te werken, begon zijne kunst eerst, en was juist bezig met een Treurlied-, dat hij zelf maakte , en waartoe hij alle zijne letters noodig had. Men kon niet zeggen, dat hij deze verfen gefchreven had; want, zooals die uit zijnen geest ten voorfchijn kwamen , zoo terftond zette hij die in de vormen. Franklin verbeterde de pers, en drukte nu dit werk. Dus waren dan zijne eerfte uitzigten niet voordeelig. Intusfehen, met behulp zijner maatigheid en vlijt, had hij een taamlijk goed inkomen, befteedde zich bij eenen Re ad, die naderhand zijn Schoonvader werd, en maakte eene armgenaame kennis met jonge lieden, die de lectuur beminden. Toevallig
zag



van Benjamin Franklin. 187
zag de Gouverneur der Provincie, Will. Keit, eenen brief van Franklin, die hem geheelenal voor dit jonge mensch ' innam. Hij zogt hem in zijne werkplaats op, bewees hem vriendfchap, en fpoorde hem aan , om eene eigen Drukkerij, te 'Philadelphia, aanteleggen. Franklin reisde, met brieven van den Gouverneur, tot zijn' Vader naar Boston, en, daar men in zeven maanden niet geweten had, waar hij was, en hij, thands, wel gekleed, en van alles voorzien , verfcheen , zoo was de vreugd der familie zeer groot. Doch van eenige onderfteuning tot een eigen etablisfement, wilde zijn Vader niets hooren, omdat hij hem voor zulk eene onderneming nog te jong hield.
Hij ging dus weder naar Philadelphia; hij trok onderweg een wisfel van 36 pond fterl., dien hem een bekende had toevertrouwd, om het geld , totdat, hij het begeerde, bij zich te houden. Maar zijn vriend Collins, die zich, intusfchen, aan den drank had overgegeven, vergezelde hem naar Philadelphia, verfpeelde zijn geld, en leefde uit de beurs zijns vriends. Dit maakte, dat hij zijnen weggelegden fchat moest aanfpreken; eene omftandigheid, die hem, in 't vervolg, veel onrust berokkende, en waarover het hem grootlijks berouwde. De Gouverneur vond de bedenklijkheden zijns Vaders overdreven, ftond 'er op, om hem als eigen Drukker op deze plaats te zien, en beloofde hem, het geld zelf te fchieten. Franklin moest een lijst van de benoodigde kosten vervaardigen, die omtrend op 100 pond fterl. beliepen; de Gouverneur meenR ü



i88 Levens-schets
de, dat het best was, deze dingen in Engeland zelf te kopen , en wilde, dat hij zich gereed hield, om, binnen weinige maanden, met de jaarlij kfche fchepen naar Europa te zeilen.
Tot op zijn vertrek, werkte hij bij Keimer, voor wien hij , even als voor zijne andere bekenden , van het plan van den Gouverneur een geheim maakte. Keimer, die veele zonderlinge gevoelens had aangenomen, en, met Franklin, dikwijls over den godsdienst twistte , wilde hem bewegen , om mededichter eener .nieuwe fecte te worden. Deze was te vreden, ais hij bij een leerftuk, en de gebruiken, ook iets van zijne gevoelens mogt voegen. Keimer liet , volgends de Mofaïfche voorfchriften , zijne baard wasfchen, en vierde den Sabbath; maar Franklin maakte de onthouding van vleeschfpijzen tot eene wet. Dus leefden zij drie maanden, totdat Keimer den lust, om vleesch te eten, niet langer, weerftaan konde, en dit geloof had ten minften dit goed gevolg , dat de nieuwe Propheten -den tijd, zeer fpaarzaam, en vruchtbaar hadden doorgebragt. Een Roofvisch, wel is waar, in wiens maag zich kleene visfchen bevonden , had ook, bij Franklin, de overtuiging bewerkt, dat het toch zoo onnatuuilijk niet zijn kon, vleesch te eten; maar, zelfs naderhand, legde hij zich, dikwijls fchierlijk, een vasten op, en bevond zich daarbij zeer wel.
Findlijk, zou het fchip vertrekken. Hij had zin gekregen in Mifs Re ad, de dogter van zijnen huiswaard, en verloofde zich aan dezelve. Hij ver-
vZOgt



van Benjamin Franklin.
189
2ogt den Gouverneur om de noodige brieven; maar deze hield hem, immer, met vriendüjke beloften, tot aan her oogenblik zijner afreize, op, en liet hem, eindlijk, aan boord zeggen, dat de brieven voor hem met de overigen zamengepakt waren; hij meest dezelven, bij zijne komst in Engeland, maar uitzoeken. De reize was niet aangenaam; maar het reisgezelfchap voor Franklin zeer welkom. Bij de komst in het Canaal, zogt Franklin die brieven uit, welken hij voor aanbeveling- en credietbrieven van den Gouverneur hield; maar, hoe verïchrikte hij, als niemand iets met zijnen Protector', en hem, te doen wilde hebben. De Gouverneur was een man, die gaarn iedereen dienst wilde doen, alles beloofde, zonder iets daarvan te kunnen, of te willen houden, en zonder alle crediet in > Engeland; maar, daar Franklin, in Amerika, van het ganfche plan een geheim had gemaakt, kon hem ook niemand van , deze kwaade gewoonte zijns begunftigers onderrichten.
Een zijner bekenden, een jong vluchteling, met naame Ralph, had hem uit Amerika verzeld, ^endacht, als een fchoone geest, in Engeland, fortuin te maaken; maar alle zijne proeven, om aan den gang te komen, mislukten, en, daar hij met Franklin te zamen woonde, teerde hij, eeniglijk, van dien* geld. Franklin vond weldra werk, en verdienften, bij eenen beroemden Boekdrukker, Pal me r; maar verviel, met Ra lp 11, tot eene zeer onordenlijke levenswijze, en verteerde weder alles. Hjj fchreef één éénigen koelen brief aan R 3 Mifs



ïoo Levens - schets
Mi/s Read, dat hij, zoo fchierlijk niet, terug keeren zoude; eene daad, welke hij, in 't vervolg, uit zijn leven wegwenschte.
Hij moest, op zijn winkel, aan Wollast on's boek, over den natuurlijken Godsdienst, zetten; hij vond de gronden van den fchrijver, dikwijls, niet aanneemlijk , en fchreef tegen dezelven een kleen metaphijfssch ftukje, over vrijheid en noodzaaklijk. heid, vergenoegen en imart, welk hij aan zijnen vriend Ralph zond, en waarvan hij, flechts weinige, exemplaren voor zich hield. Dit bragt hem in kennis met eenige Geleerden, en verfchafte hem gelegenheid, om veel te lezen. Ralph leefde met eene jonge modekraamfler, niettegenllaande hij, in Amerika, eene vrou.v had agtergelaten; daar hij, te Londen, geen brood vond, zogt hij een fchool, op 't land, aanteleggen, en beval zijne vriendin aan de befcherming van Franklin; deze meende, zich , volgends zijne toenmalige levenswijze , gemeenzaamheid jegens haar te veroorloven, en, alhoewel zij zijne voorflagen van de hand wees, maakte dit toch een einde aan de vriendfchap tusfchen Ralph, en Franklin, welke den laatften taamlijk hoog was te ftaan gekomen.
Nu trad hij in eene nog grooter drukkerij, en liet zich, om meer beweging te hebben, ook bij de pers ftellen; want hij verftond het beide. Hier leidde hij zijne 50 medgezcllen , door zijn voorbeeld, tot maatigheid, en overtuigde hun, uit natuurkundige gronden, dat zij, door het veel bierdrinken , geene meerder krachten erlangden, dan hij,
bij



van Benjamin Franklin.
19 t
fcjj zijne nuchtere levenswijze. Hij won veel geld, dewijl hij, als een fchierhjke zetter, altoos het dringendfte werk bekwam, en nooit blaauwen maandag hield. Zijn leven werd nu bepaald, en regelmaatig; want hij woonde, nu , bij eene achtenswaardige weduwe, door welker gezelfchap hij veel aan zedenlijke befchaaving won.
Denham, één zijner reisgenooten uit Amerika, die ook een groot magazijn van Engelfche waaren te Philadelphia wilde oprichten, floeg hem voor, om weder, met hem, daarheen te gaan, en als boekhouder bij hem te blijven. De vaderlandsliefde werd gaande in Franklin; hij ging den voorflag aan , nam, zoo hij meende, voor altijd, affeheid van de drukkerij, en dacht zich, gehcelenal, aan den koophandel te wijden. Nog eer hij Engeland verliet, werd hem door een voornaam man eene aanzienlijke fomme aangeboden, om zijn Zoon het zwemmen, dat hij zeer goed verftond, te leeren; en hij werd daarbij gewaar, dat hij door de oprichting van een Zwemfchool veel zou verdiend hebben.
Dus had hij agttien maanden te Londen doorgebragt, en,alhoewel hij, niets gefpaard had, zoo was toch zijne ondervinding en kennis, door boeken en omgang, veel vermeerderd geworden. Toen hij, in den jaare 1 ja6, te Philadelphia terugkwam, vond nij Mitf, Read getrouwd, maar aan eenen man, met wien zij niet gelukkig was, en waarvan zij zich, na weinige jaaren, gehcelenal fcheidde, Denham begon, nu, zijn' handel., en Franklin vond zich zeer R 4 wel



192 Levens-schets
wel bij zijne nieuwe bezigheid ; maar beiden werden door eene ziekte overvallen, aan weike Denham, eindlijk, ftierf. Zijn Boekhouder bekwam een klein legaat van hem, en zag zich, op nieuw, zonder eenige befcherming , aan zijn lot overgelaten.
Hij ging, raa menige vergeeffche pooging , om als Koopman voordtekomen , weder bij den drukker Keimer aan het werk, -en zogt diens knegts , welken, in dien tuéfchentijd , vermeerderd , maar allen ongefchikt waren, te onderrichten. Daar Keimer, nog ftrenglijk,den Sabbath hield, had Franklin twee dagen ter lectuur vrij, welken hij zich ook, regt, ten nutte maakte; zijne bekenden in de ftad vermeerderden , en men bewees hem veel achting. Keimer's onheusch gedrag maakte, eindlijk, dat hij zich van hcni fcheidde. Mereditii, een jong drukker , wiens Vader eenig vermogen had, bood hem een fonds aan, om eene Drukkerij, in compagnie, aanteleggen, en Franklin liet het daartoe benoodigde uit Engeland komen. In dien tusfchentijd, drukte hij nog, te Burlington, papierengeld, voor de Staaten dier Provincie, en maakte, bij die gelegenheid , met veele Leden der Vergadering eene vertrouwde kennis. ,
Het trotsch vertrouwen op zijne wijsgeerige gevoelens verminderde nu eenigzins, daar Collins, enRALPH, zijne vrienden, welken hij tot dat geloof gebragt bad, beiden doorgegaan waren. Waarheid, en braafheid, voor het toekomende, op het naauwkeurigst te betrachten, dit nam hij zich, thands,
voorj



van Benjamin Franklin. 193
voor; „ en, hoewel ik , zeide hij, niet geloofde , dat daaden goed en kwaad waren , omdat de openbaaring dezelven daarvoor verklaarde; zoo begon ik toch te gelooven , dat de Bijbel ze daarvoor verklaart , omdat zij, op zichzclven, goed of kwaad waren."
Zederd eenigen tijd, had Franklin alle jonge lieden zijner kennis , die lust tot de wetenfchappen betoonden, in eene Club vergaderd , welke zij de Junto noemden, en welker oogmerk daarin belfond , om hun aanleiding ter vorming hunnes verftands te geven. Jonge Landmeters, Schrijvers, Schoenmaakers , Schrijnwerkers , Boekdrukkers , Kantoorbedienden enz. vergaderden , 's Vrijdags avends; ieder Lid moest, op zijn beurt, één, of meer vraagen, uit de zeden- ftaat- of natuur-kunde opgeven ,over welken men,bij de naaste gelegenheid, fprak ; zomtijds werden ook verhandelingen voorgelezen. Zij bragten, voor een tijd lang, hunne boekeu te zamen, en maakten van den gemeenfchaplijken voorraad gebruik, totdat Franklin, eindlijk , zelf eene openlijke boekerij aanlegde. Hun kransje werd, weldra, de beste fchool der wijsbegeerte , in Amerika, welke, in haare gevolgen, bij de' 40 jaaren duurde. Onder de vraagen, welken men eenen Candidaat , die aangenomen wilde worden , voorlegde, was ook deze: „ Bemint gij de menfchen, van welke belijdenis, of van welken godsdienst zij ook zijn mogen? Gelooft gij, dat men niemand verketteren , of vervolgen mag, wegens fpeculative begrippen , die hij heeft, of wegens gebruiken, die R 5 Wj



194
Levens-schets
bij volgt? Bemint gij de waarheid, op zichze've, en zult gij alle uwe krachten aanwenden, om dezelven
te zoeken, en aan anderen medetedeelen?" Men
oordeele over de weldaadige gevolgen, welken deze grondftellingen, in een land, hebben moesten, welk het fanatismus der oude wereld, uit alle oorden, en uit alle kerken , bevolkt had; en, of men ongelijk hebbe, als men dit kransje van jonge lieden, de wieg der Amerikaanfche Vrijheid noemt!
Nu waren letters en pers , voor hem en zijnen Compagnon, uit Engeland gekomen; Franklin rcekende dus met Keimer af, fcheidde, als goed vriend, en begon nu zijne eigen Drukkerij. Zijne onvermoeide vlijt,en zijne geleerde vrienden,verfchaften hem werks genoeg. Kort daarop, drukte hij, reeds, een periodiek blad, waarin hij, en zijne vrienden, de hand hadden , en welk, weldra, het beste in de Provincie wierd. Zijn Compagnon, dien hij bij de pers gefteld had , maar die daarvoor ongefchikt was, bood hem de helft van het eigendom aan, omdat hij weder Landman wilde worden. Door de grootmoedigheidvan eenige vriendenonderfteund,kon Franklin van hem afkomen; en dus zag hij zich, nu, alleen in het bezit van eene kostwinning, die hem voordeelige uitzigtenopende; vooral,daar hij,thands, eok het drukken der openlijke gefchriften bekwam. Omtrend ,dezen tijd, kon hij, eindlijk, ook zijn' aangefproken fchat, die hem zoo zeer op het hart lag, afbetaalen.
Toen ter tijd, in 1729, gingdefpraak ,om, opnieuw, eene fomme papierengeld te maaken; het volk drong
daar-



van Benjamin Franklin.' 195
daarop aan , maar de rijken zogten het te beletten. Deze ftof was ,in de geleerde Club, behandeld geworden, en Franklin fchreef, over denaard, en de noodzaaklijkheid des papieren gelds, eene verhandeling, met welke hij, voor het eerst, als ftaatkundige ,ten voorfchijntrad, en die, met grooten bijval van het volk, werd opgenomen. Hij ving, nu ook, eenen papierenhandel aan , was naauwkeurig in het betaalen, eenvoudig in zijne levenswijs, en onnalatig vlijtig; hij bragt het, in de magazijnen verhandelde, papier, dikwijls, zelf in zijn huis , om te toonen, dat hij zich tot geenen arbeid zijnes ambagts te goed hield.
Hij had, altijd nog, keunis met de familie van Re ad onderhouden, en bezogt dezelven dikwijls. Daar hij de droefgeestige gemoedsgesteldheid haarer dogter , over haaren ongclukkigen echt, als een gevolg, zijner ligtzinnigheid hield, omdat hij haar, uit London, niet dikwijls genoeg, gefchreven had, zoo bood hij haar zijne hand, en trouwde ze in het jaar 1750. Zij hielp hem in zijne bezigheden van koopman, en beiden zogten eikanderen zoo gelukkig , als mooglijk, te maaken. Van nu af aan, nam zijn aanzien zeer fterk toe. De Penfijlvaanfche Courant, die hij uitgaf, en een Almanach , welke 'sjaarlijks van hem verfcheen, vermeerderden zijne inkomftcn; maar,nog veel meer, dienden zij hem ten middel, om der wereld den omvang van zijnen geest te toonen , en vooral grondftelregels te verbreiden, die, naderhand, zulke groote gevolgen hadden. De beroemde George Whitefield predikte, toen ter tijd, in Amerika , met ongelooflijken bijval. Franklin



ioS Levens-schets
lin drukte één deel zijner Predikatiën , die veel aftrek hadden , en hem eene aanzienlijke winst verfchaften.
Hoe vlijtig ook Franklin in zijne hoofdbezigheid was, zoo belette hem dit echter niet, om, altijd, eenige uuren aan zijne geliefdfte ftudieën, het wijsgeerig onderzoek der natuur, en haare krachten, te wijden. Vol van begeerte, om den naam van eenen geleerden te verdienen , leerde hij, nu nog , en wel gansch alleen, de latijnfche en franfche taaien. Met ijver vuurde hij aan, en onderfteunde alle geletterdeinrichtingen zijns Vaderlands, en kreeg, in 1743, den last, om het plan, voor het wijsgeerig gezelfchap in Amerika , bepaalder te ontwerpen ; het verdeelde zich naderhand in zes clasfen, en is nog in wezen. Alle geleerde mannen uit alle Provinciën werden tot eene vriendfchaplijke briefwisfeling uitgenoodigd, en het gezelfchap was, weldra, op eenen zeer goeden voet.
Franklin's opmerkzaamheid richtte zich, nu bijzonderlijk, op de Electriciteit. De overeenkomst tusfehen electrieke vonken, en den blikfem, was , reeds lang, bemerkt geworden ; maar voor zijne fcherpziniiigheid was het bewaard , het leerftuk der volkomene gelijkheid dezer beide verfchijningen, en haare oorzaken, aan den'dag te brengen. Vooreerst maakte hij deze onderftelling, dat, gelijk elke metaalen fpits de electrieke ftof, op eenen verren afüand , aantrekt , zulk eene fpits, als dezelve hoog genoeg kon opgericht worden, zich bij een onweder, door haar verband met de wolken, electrifeeren moest.
Hij



van Benjamin Franklin. 197
Hij deelde deze gisfing aan het Publiek mede; men richtte, in Engeland, en Frankrijk, verfcheiden machines met zulke fpitfen op, en de eerlte , aan welke men, in Maij 1752, de waarneming vervuld zag, was die te M-arij - la-ville in Frankrijk, door Dalibard opgericht, welke uit eenen ftang van 40 voet beftond..
Geduurende den tijd, dat men de gedachten van Franklin, in Europa, bevestigd vond, verwachtte hij te Philadelphia de oprichting eeuer pijramide, tot eene proeve, zonder nog te denken, dat eene fpits van geringe hoogte hem denzelfden dienst doen zoude. Intusfchen viel hem in, om eens eene proeve met een' vliegenden draak te maaken , die zich toch in hooger Juchtftreeken verheffen kon, dan de hoogfte pijramide. Hij maakte aan zulk eene machine eenen zijden doek vast, en ging, bij het eerfte onweder daarmede naar het veld , zonder door iemand , dan zijnen zoon , Vergezeld te zijn , uit vreeze, van uitgelachen te worden. Zijne proeve gelukte ; want hij trok electrike vonken uit het einde des zeils. Die gebeurde in Junij 1752, dus ée'ne maand laater , dan men dit, in Frankrijk, bevond; maar Franklin kon daarvan niets weten, en zonder twijfel behoort hem dus de roem, dat hij deze onderftelling niet bloot maakte , maar ook, met echte proeven , bewees.
Nu gingen de proeven hierin, fchierlijk, verder ; Franklin richtte op zijn huis eenen metaalen ftang, om, bij ieder onweder,waarnemingen te kunnen doen , en bond aan een fnoer twee fchelletjes , die hem, telken leife, van de nadering eenes
on-



198 Levens-schets '
onweders verwittigden. Weldra bemerkte men,dat alle hoogten, als Boomen, Torens, Schepen enz. den blikfem aantrokken, en zögt de regelen op , welken men in acht te nemen had , om zijn leven niet in gevaar te Hellen. De groote ontdekking was nu gedaan , en het fcheen , alsof, door deze zekerheid tegen een doodlijk overheerend verfchijnfel, een Amerikaan het moederland, voor een gedeelte, de duifendvoudige ellende weder vergoeden wilde, welk zijn werelddeel over hetzelve gebragt had. Geduurende dezen tijd , in welken Franklin zich met zijne electrieke > proeven bezig hield, was hij met Collinson, te Londen, over deze proefnemingen in briefwisfeling; de brieven werden, naderhand, in Engeland gedrukt, en alle geleerden in Grootbrittannien, en in het overige Europa-, lieten, nu,zijne talenten en verdienden geregtigheid Avedervaren. In den jaare 1762, benoemde hem de Univerfiteit te Oxford tot Doctor in de Regten, en de grootfte mannen van zijnen tijd zogten, van nu af aan, zijne vriendfchap. Intusfchen geloofde de vroome eenvoudigheid , door het in 't werkftellen zijner weldaadige uitvinding , de Godheid te beleedigen , en gebrek aan vertrouwen jegens Haar te verraaden , alhoewel dezelfde vroomen het niet in bedenking namen , om, bij het regenen , een fcherm boven zich te dragen, wanneer het koud was , zich te warmen, en, in eene ziekte, geneesmiddelen te gebruiken.
Een man van zulk eenen omvattenden geest, en zulk een menschlievend hart, als Franklin, moest,
eeds



van Benjamin Franklin.' 19*9
reeds lang, zijne opmerkzaamheid op de burgerlijke gefreldheid der groote menfchenmaatfchappijen, en , bijzonderlijk,op diegene, in welke hij leefde, gericht hebben ; maar hij was, echter, reeds over de helft zijnes levens , als hij in openlijke bediening trad. De fcherpzinnigheid, welke hij, in het behandelen van ftaatkundige voorwerpen, aan den dag legde, en de ijver , die hem, in deze aangelegenheden , bezielde, maakten beide partijen , die zich, toen ter tijd, begonnen te vormen , (de Volksvrienden in Amerika, en het Ministerie in Engeland') zeer opmerkzaam op hem. Naardien hij, te vooren, nog eene reis naar Europa gedaan had , maar over welker naauwkeurige omftandigheden de opgaven, die ik voor mij hebbe , niet ten vollen overeenftemmen , meende het Ministerie, welk hem , misfehien bij zijn laatfte verblijf te Londen, nader had leeren kennen, eenen man van zoodanigen geest en invloed, in haare belangen te moeten trekken; hij kreeg, daarom, eene bediening van de Posterijen, en werd eindlijk, naderhand, tot Generaal Postmeefter van alle Engelfche Colonien in Amerika aangefteld ; eene eerepost van veel gewigt, en zeer aanzienlijke inkomften.
Ten gelijken tijde , benoemden hem Penfylvanien, en nog eenige andere Provinciën, tol hunnen Agent. De Thee-Acte, en, nog meer, de Stempel - Acte, hadden, naamlijk , als nieuwe belastingen, de Engelfche Onderdaanen in Amerika in groote gisting gebragt. Het is een hoofdartijkel van den Britfchen Regeeringsvorm , dat zich de Natie, in haare Repre-
fkm



£o0
Levens - schets
fentanten, zelve beftuurt; maar nu hadden deze onmeeüijke Landen geene Reprefentanten in het Engelfche Parlement; zij werden dus, met de daad, bij elke nieuwe belasting , niet als Engelfche burgers; maar als onderdaanen eener willekeurige Regeering, behandeld , die geen regt hebben, om, over de grootte hunner belastingen, mede te durven fpreken. De eifchen , om, of geene nieuwe belastingen, of te gelijk Reprefentanten in het Parlement te bekomen , fcheenen, daarom, den Amerikaanen, buiten tegenfpraak , billijk , en werden van alle kanten gehoord. Frankein was van de waarheid en billijkheid dezer ftelling zoo doordrongen, dat hij geenen middenweg tusfchen deze twee gedachten kende; of de Engelfche ftaatsgefteldnis tot dien trap van burgerlijke vrijheid te verheffen, welke in eene volkomen vertegenwoordiging der geheele Natie, en van alleColonien, beftond , en den geheiligden perfoon des Konings de uitoefening, overeenkomftig de wet, en den algemeenen wil, opdraagt; of, als Engeland dit niet wilde , zijn Vaderland ten minden, dat, zonder dit, ten opzigte van grootte en uitgebreidheid, in een zonderling verband met het Moederland flond, tot deze billijke, niet denkbeeldige, burgerlijke vrijheid, te .verheffen.
Daar de Gouverneurs bericht gaven, dat de gisting over deze artijkelen in Amerika algemeen was, moest het huis der Gemeenten te Londen tot een naauwkeuriger onderzoek der zaak komen, en ontbood daartoe alle Agenten der Provinciën voor de balie. Hier nu was het, waar Franke in, in 1767,
op



VAn Benjamin Franklin* -! I
op de voorgelegde vragen ; met eene öaaAtlridjgd wijsheid, niet eene bepaaldheid en fferkte andivoordde , dat de Europifche (taalkunde daarover vèr&otit* de. De leden van het Huis werden van eene vertcmil* lende gedachte , en de ftempelacte werd herroepen*» Maar, daardoor , warén nu de gemoederen , in Ainé' rika, nóg niet bedaard. FRankLin fchreef vlijtig aan zijne vrienden in de Colonien ; deze brieven , en zijne andwoorden voor de balie, verfpreid* dendegrondftellingen van burgerlijke regten hoe langer zoo meer , en immer overtuigender onder de Ame^ rïkaanen, bij welken her, nu, een algemeen gevoelen werd. dat Amerika ééns vrij moest worden , eri dat het onnatuurlijk wds, dat een zoó gröót Land door een kleen Eiland geregeerd zou worden , welks Koning, Hechts zelden , en wel zeer onzekere , berichten van hetzelve, door zijnen Stadhouder kort inwinnen. Samuel Adams, een zijner vrieneen, liet, in alle Provinciën , de brieven van Franklin rondgaan, ih welken hij de oneenigheden der Parlementen, over de behandeling der Colonien, verhaalt ; waarin hij befchrijfr, hoeveele rijke Bras» fers, in Engeland, van het hunne, bijéénvergaderde3 geld leefden, welken de Amerikaanen', jaarlijks,voor het fpeelg' ed betaalden , dat men hun uit het moederland toezond, waarin hij hun aanfpoorde, hun ön» derhoud , hun beftaan , daar te zoeken , waar huri God dit aangewezen had ; naamlijk, in hun eigen Land en in zichzelven ; waarin hij hen bezweert, hun groot werk niet flechts ten halve te doen, flodi in het midden te laten (Teken. Mengelwerk. (R) Op



I
soa Levens - schets
Op eens ontbrandde het vuur der Vrijheid, van Newhampshire tot in Georgien; men wierp, te Bos* ton , de thee in zee, vergaderde een Congres, en verklaarde zich vrij. Franklin was, reeds zederd eenigeu tijd , in Engeland, alwaar hij zich, tot hiertoe , als Agent ophield, tn nu zeer koet behandeld werd; men ontzette hem van zijn ambt als Generaal Postmeefter,, en hij was in gevaar, van gcarrefteerd te worden. Hij verliet, daarom, Londen, en vias, reeds in het begin des jaars 1775, weder te Philadelphia, in welke plaats het Congres verkozen had te vergaderen. Deane was, reeds zederd eenigen tijd, te Parijs ,om daar, heimlijk, onderhandelingen te doen; maar Franklin werd naar Canada gezonden , om hetzelve mede tot opftand te bewegen. Dan,de Presbijteriaanen, onder de Colonisten , hadden, in hun dol enthufiasmus , eenige Kerken dezer Natie verbrand , en, ongeacht de, in 't oogvallende, duidlijkheid , die Franklin aan ie. dere zaak , met welke hij zich bezig hield , wist te geven , richtte hij, toeh, bij hun niets uit. Intusfehen had hij, en zijn vriend, de Generaal Lee, door hunne reifen, in de Provinciën, zooveel bewerkt , dat men nu , met grond, eenen gelukkigen voordgang der onderneming vermoeden konde. Men koos hem, nog, tot medelid der verzoening-commisfie met Engeland, maar die, gelijk bekend is , niets uitrichtte.
Het Congres kende het aanzien, waarin Franklin, als geleerde, in Frankrijk hond , en, daarom, droeg zij hem op, de onderhandelingen van Deane
al-



van Benjamin Franklin. £©3
aldaar voordtezetten. Alhoewel reeds 71 jaar oud, ging hij toch, in 1776 , daarhenen, waar zijn hooger beroep hem henentrok, en waar de grootfte, maar tevens de bedenklijkfte, bezigheid in geene betere hand, dan in die van eenen deugdzamen en verftandïgen grijsaard, wezen konde. In Frankrijk was het belang, welk men in Amerika nam, algemeen, en even zoo algemeen de liefde, en verëering, welke men dezen verhevenen man betoonde. Het was overeenkom (lig de grootfte wijsheid, dat hij zich in den beginne zeer ingetogen hield. Hij woonde , daarom , te Pas/ij, een dorp tusfchen Parijs en Verfailles, zag, in zijne ingetogenheid, weinig van de wereld, en was zeer op zijne hoede. In Parijs verfcheen hij, altijd, van een aanzienlijken kring vrienden vergezeld, onder welken men lieden van de grootfte bekwaamheden telde. Alles kondigde in hem die eenvoudigheid en onfchuld van {oude zeden , welke ons de wijsgeeren (choon befchrijven, maar die men, buiten dat, zoo weinig aantreft. Hij had zijne paruik , die hij te voren droeg, afgelegd , en toonde eenen grijzen kop, die het penfeel van eenen Guido waardig was; zijne kleederen waren hoogsteenvoudig; hij droeg altijd eene groote bril, en in de hand had hij eenen witten (lok. Hij fprak weinig, was rond, zonder boersch te zijn. Zulk een figuur fcheen gemaakt, om de nieuwsgierigheid van Parijs optewekken. Men vraagde zichzelf, wie die oude boer ware, die een I zoo edel uitzigt had ? en men andwoordde , om ftrijd, „ het is de beroemde Franklin." Hij ging overal, waar menfchen, uit edele beweeg(RJ s gron-



204 Levens-schets
gronden , bijeenkwamen , in de geleerde Sociëteiten, in de plaatfen , daar het Parlement vergaderde, ih de loges der Vrijmetzelaars , en overal werd hij, met betuiging van vreugde, ontvangen. Zelden was een mensch zoo algemeen gezien , zonder toch nijd te verwekken* Drie maanden na zijne komst, zag men\ overal, zijn gegraveerd Portrait. Hij behartigde, in den beginne , de aangelegenheden zijns Vaderlands, Hechts in ftilte ; maar als, na de overwinning van den Generaal Gates over Bourgoyne, bij Saratoga , het Hof van Verfailles de onafbanglijkheid der Provinciën erkende , Helde hem de Graaf van Ver gen nes, in 1778, aan den Koning, als gevolmagtigden Minister dezes Staats, voor. Zijn ouderdom , zijn eerwaardig aanzien , het eenvoudige zijner kleeding, bij zulk eene plegtigheid ; alles, wat het leven dezes Amerikaans uitftekends had, vermeerderde nog de algemeene deelneming. Men klapte in de handen , en alles verkondigde dat beminnenswaardig geruisch der verbeeldingkracht, welk den Franfchen zoo eigen is. De Koning zeide tot hem: ,, verzeker de vereenigde Staaten van Amerika van mijne vriendfchap. In het bijzonder, ben ik met het onthaal zeer te vreden, welk gij , in mijn Rijk , gevonden hebt''. Bij zijn teruggaan uit het paleis, verwachtte hem het Volk, en verzelde hem met luid geroep'.
In deze nieuwe waardigheid, voer hij nu voord, zijn Vaderland , ,dit pasgeboren Kind der wereld,- de gewigtigfte dienften te doen , en de gefchiednis dezer merkwaardige periode mag het vernaaien, hoe zeer den
Pa-



van Benjamin Franklin. ac>5
Patriotten alles naar wensch gelukte. Dan, eene gevoelige diepe (mart had het noodlot voor de ziel van den grooten Republiekeiu bepaald, maar hij droeg dezelve met den moed van eenen Brutus. Zijn éénige Zoon was koninglijke Stadhouder , in Niew-vlerfey; hij koos , bij het losbreken der onéénigheden, de Engelfche partij, en vermaande de Inwooners, om niet tot de onafhanglijkverklaaring toetetreden. Het Congres liet hem, in 1776, gevangen nemen, en te Connecticut vastzetten. De Zoon van denzelven had zijnen Grootvader naar Frankrijk verzeld , die hem ook eenige landgoederen gemaakt had; al zijn overig vermogen had Franklin aan zijne eenige , in Amerika gehuuwde , dogter agtergelaten.
De oorlog was, nu, tusfchen Engeland en Frankrijk uitgebroken , en eene rei van gelukkige gebeurdnisfen, voor de verdedigers der Vrijheid, bragt eindlijk , na zeven jaaren ftrijds en onzekerheid , den nieuwen (laat den vrede. De wijsheid en gefchiktheid , met welke de wijsgeer zijne zaak, in Frankrijk, behartigde, was, geduurende den gantfchen oorlog, van de grootfte gevolgen voor het Congres geweest, en waarfchijnlijk hadden de Provinciën, zonder zijne bemiddeling, noch den oorlog uitgehouden, noch Agenten, aan andere Magten, aan Oostenrijk, Spanjen en Pruisfen, kunnen zenden. Neemt men dit, en zijne eerfte poogingen, om de zaaden van groote grondftellingen onder zijne landslieden uitteftrooijen , te zamen ; dan ziet men, met hoeveel regt Franklin den naam (R) 3 van



s.o6 Levens-schets
van Vader der Amerikaanfche Vrijheid verdient. De 2cfte van Januarij des jaars 1783 was de fchoonfte dag zijns levens, op welken h\j,teParijs,mttdc Engelfche Commisfarisfen, den Vrede ondertekende, die zijn Vaderland vrijheid en rust verzekerde j de dag, op welken de Grijsaard , gelijk Moes eens van Nebo, eenen bezielden blik op de daadrijke toekomst, in eenen tijd , vol \ roem en welftand , voor zijn beloofde land deed.
Nu had hij zijne groote zaak ten einde gebragt; nu was, ook, de andere volzin der grootfche woorden vervuld, dien men, met zooveel waarheid, van hem gezegd heeft : Eripuit coelo fulmen, fceptrumque tijrannh; maar nu konden hem ook ouderdom, noch fmarten beletten, om ernftig naar dat Huk aarde te verlangen, voor welk hij zooveel gedaan had. Hij ging in eene Engelfche haven fcheep ; maar hij roerde flechts de kusten aan , om zijnen vijanden het verdriet te fpaaren, van hem zegepraaiend te zien. Hij had eenen gelukkigen overtogt, en , ondanks heftige fieenpijnen , fchreef hij, toch onderwegs , eenen langen brief, die voortreflijke gedachten bevat, aan een' zijner vrienden in Frankrijk, over verfcheiden puntten, die op de verbetering der fchepen betrekking hadden. In December van 1785, kwam hij weder in Philadelphia aan, in die ftad, welke den fchoonften naam aller fteden op de wereld draagt, en zich, thands meer, dan te voren , het regt verworven heeft , om dien te mogen dragen. Maar wie kan het tooneel befchrijven9 welk nu begon! Ontelbaare, door hem vrijge-
woï-



van Benjamin Franklin. 207
worden, burgers ontvingen den grijsaard, in de haven , met het gejuich eener ontflelde vreugde ; de oude lieden , die hem tevóóren gekend hadden, omcingelden hem; het nieuwe gedacht drong 'er zich bij, om zijne-trekken te leeren kennen. Dus ging hij , onder de zegeningen van aangedaane harten , tot aan zijn huis , terwijl het kanon, en de klokken , de aankomst van den grootften medeburger aan het gantfche oord verkondigden. Alles wedijverde, om hem achtingen eerbied te betoonen ; het Congres, de Univerfiteit, en andere Sociëteiten, overreikten hem dankadresfen, en, in de volgende maand October , werd hij, voor twee jaaren, tot Prefident der vergadering van Penfijlvanien benoemd. Hij had het genoegen , van jaar tot jaar, het nieuwe gemeenebest bloeiender te zien ; menfchen uit alle rijken van Europa verdrongen zich , om het burgerregt te verkrijgen. Daar, dikwijls , dweepachtige begrippen van een fchierlijk geluk de aankomelingen daarhenen lokten, handelde Franklin overeenkomftig zijn opregt en menschlievend charakter, als hij een bericht aan de Emigranten bekend maakte, waardoor hij die overfpande begrippen in orde bragt, en naauwkeurig aan den dag legde, welke verwachtingen, en eigenfchappen, deze aankomelingen hebben moesten, als, zij in den opkomenden ftaat hun geluk wilden vinden. Zeker is dit opregte gefchrift geen onbeduidende parel aan zijne kroon.
Franklin werd nu oud van lichaam, maar niet van geest. In zijn 83fte jaar, waarin andere grijsaards flechts rog eene fchaduw van hunne (R) 4 kea-



9Q§ Levf,xs - schets
kennis , en van hunne voorheen verkregen vastheid , flechts nog eene!lijve eigenzinnigheid overig is t fprafc hij,nog ten iaatfte», openlijk , en zoo, gelijk de mond der'Wijsheid altijd (preken konde, Fac?ien verdeelden de nieuwe ftaatsburgers; men riep de Staaten , in J7S8, op nieuw re zamen, om aan de Conftitutie inwendige vastheid en flerkte te gèfem FrankMP was, als Reprefentant van Penftjlvankn, daarbij tegenwoordig, en, bij het aflopen hunner onderzoekingen , fprak hij, in de laatfte zitting, zooals, misfehien , nog weinig grijsaards gefproken hebben: 9, Mijn Heer Prefident! Ik billijke de tegenwoordige Conftitutie, niet zonder uitzonderingen maar ik waagehet niet,te betuigen, dat ik dezelve niet, misfehien , eens billijken zal. lk heb lang geleefd: veelWaals heb ik mij genoodzaakt gezien, naa het naauwkeurigst onderzoek , naa het rijpfle overleg, toch mijn gevoelen te veranderen, zelfs, over onderwerpen van het grootfte gevyigt. Hoe ouder ik geworden ben , hoe meer ik geleerd heb , mijn eigen oordeel te mistrouwen , en het oordeel van anderen te waardeeren. De meeste.menfchen gelooven, even als de meeste godsdienstige gezindheden , alleen in bet bezit der waarheid te zijn , en noemen alles dwaaling en bedrog, hetgeen tegen hun ftelfel ftrijdt, Steele, een protestant, zegt zeer wel, in eene opdragt aan den Paus : het eenige onderfcheid, welk 'er tusfehen uwe kerk en de proteftantfche, in opzigte van de waarheid haarer leerftellingen, plaats grijpt is dit, dat de Roomfche kerk onfeilbaar is, en de Engelfche kerk nooit ongelijk heeft."
Zoo



van Beniamin Franklin. 209
gn0 geloofde hij ook, gaat Franklin voord, dat ieder Regeeringsvorro goed zij, die goed gehandhaafd wordt; dat de tegenwoordige Conftitutie , ongeacht haare gebreken, eene reeks van jaaren zou kunnen duuren . en dat, als zij, gelijk het „tot hiertoe, met alle ftaatsgefteltenisfén gegaan is, eens in eene willekeurige heerfchappij ontaardde, dit ten minden dan eerst gefchieden zuude, als het Volk tot die laagte gezonken was, om van niemand anders, dan door eenen Dwingeland , geregeerd te kunnen worden. Hij belooft dus . ongeacht zijne afkeuring van eenige deelen der gebeldnis, haar, met een getrouw hart, aantehangen, en vermaant alle Reprefentanten , om,in hunne Provinciën , het gebrek van eenige puncten niet te verbreiden , en der ontevredenheid geene aanleiding tot klaagen te geven; maar, naar zijn voorbeeld, hun afzonderlijk gevoelen aan de algemeene eensgezindheid en Orde opteofferen. Hij noodigt de vergadering uit, om te belooven, uit deze verhandeling eene openlijke acte te maaken, en die, zonder uitzondering, te onderteekenen. Zijn voorftel ging door, en de gantfche wereld bewonderde, nu, met zijne tnenmaalige hoorers,datgeen , wat hij hier, met de fcherpzinnigheid eenes werkzaamen mans, en met de wijsheid eenes ervaaren grijsaards, fprak. Ouderdom en ziekte verwijderden hem , eindlijk, van de openlijke bezigheden ,en hij leefde, in de laatfte jaaren, in ftilte, als een gelukkig burger, die, onder alle leevende menfchen , misfehien ,van het grootfte dagwerk , in den fchoot der Mufen uitrustte, lian,altijd nog, met zijne geliefde ftudie bezig, hield hij, 'sweeklijks, (R> 5 een



210
Levens-schets
een ftaafkundig en wijsgeerig gezelfchap, ten zijnen huife.
Aangeborenen en verkregen eigenfehappen vereenigden zich, om dezen man achtenswaardig te maaken. Menfchenliefde, en vrijmoedigheid, waren de grondflagen van zijn charakter; eene fteedsblijvende helderheid, eene aangenaame gevalligheid in het gemeene leven, en eene beftendige gelijkmoedigheid, in groote ondernemingen, verbonden zich in hem, met de grootfte voorzigtigheid in zijn gedrag. Geduurende zijn verblijf in Frankrijk, alwaar hij, toch, zoo werd gadegeflagen , kan men hem geen woord, geene aanmerking ten laste leggen , welke dezen lof wederfpreekt. In alle dingen, bij alle wijsgeerige, of ftaatkundige onderzoekingen , had hij het zich eigen gemaakt, altijd de eenvoudiglie zijde der zaak aantevatten, en ze dan te beproeven. Zijne verftandige manier van keven was even zoo eenvoudig; hij zogt fmart en verveeling, door maatiaheid en arbeid, te verwijderen; ,, de gelukzaligheid , pleegde hij te zeggen , is, even als het lichaam, uit onmerkbaare deeltjes zamengefteld." Zonder onverfchillig jegens roem te zijn, verachtte hij, toch , onrechtvaardige oordeelen ; en, hoewel hem dankbaarheid verheugde , zoo wist hij, toch, ook den nijd te vergeven.
In zijne jeugd,was hij, geheelenal, aan de twijfelarij overgegeven, zelfs tot in zedenkundige grondftellingen toe; toen ter tijd, waren natuurlijke goedhal tigneid, en een opregt voornemen, zijn eenige leidsman , en bewaarden hem voor verdere afdwaalingen.



van Benjamin Franklin. au
gen. Naderhand overtuigde hij zich van eene zedenkunde , die zich op de natuur der menfchen grondt, die onafhanglijk van de befpiegeling, en ouder, dan alle aftefproken inrichtingen , is. Hij hield zich van de voordduuring der ziele, en van eenen ftaat van vergelding overtuigd; hij geloofde in eenen regtvaardigen, en welwillenden God, wien hij, in ftilte, een zuiver offer van vertering toebragt. Uitwendige gebruiken vierde hij zeldzaam mede , hoewel hij ze, als nuttig ter bevordering van zedenlijkheid, aanprees. Hij had achting voor alle godsdienften, zoodra zij flechts op eene algemeene verdraagzaamheid gegrond waren, en aan anders denkende de belooning van hun goed gedrag niet ontzegden. Zelfs die eenige, nog overig zijnde bepaaling, welke den Godlochenaar, en bedelaar, uit Philadelphia uitfloot, liield hij flechts voor eene bedreiging, die nooit in werking gebrag: kon worden; „ want, zeide hij, als 'er, in een ander gedeelte der wereld, een Godlochenaar most zijn, zou hij zich bekeeren, als hij in eene ftad kwam , waar alles zoo goed is ingericht; en zo 'er een bedelaar in gevonden werd, zoo zou hij, daar hij altijd drie beminnenswaardige Zusters voor zich ziet, den Rijkdom , de Wetenfchappen , en de Deugd, welke dogters van den arbeid zijn, zich haare genegenheid trachten te winnen, en zich moeite geven , omze van haare moeder te verkrijgers." Maar, te gelijk verfchoonde hij, met eene gevoeligheid , welke flechts een mensch bezit, die van geest en hart volmaakt is, alle godsdienftige zwakheden
van



Levens-schets
van anderen, alle de angften van een bedrogen geweten , en had zulk eene zorgvuldige opmerkzaamheid voor hun, als een goed hart voor de kinderlijke zwakheid betoont.
Zijn omgang was uittèrhjk aanvallig ; hij drong zich, gaarn,in de^kleenigheden des burgerlijken en huislijken levens in, en plaatfteze, door de volheid van izijnen geest, en zijne ondervindingen, in een nieuw licht. Een bewijs, hoe hij zijne kennis tot genoegen van het gezelfchap benuttigde, biedt de vindingrijke inrichting van een electriek feest aan, welk hij eens, te Skuijskill, aan zijne vrienden gaf. Een electrieke vonk ftak , zonder eenen anderen geleider, dan het water van den vloed, te hebben , op beide oevers den vluggen geest aan , die daartoe bereid was, om het feest te verlichten; een electrieke flag doodde, voor de oogen der gasten, het gevogelte, welk men voor den maaltijd befïemd had; eleclrifeermachines draaiden het vleesch, om het aan het electrieke vuur te braaden ; bekers , met dit fijne vogt gevuld, vervulden de plaats van den wijn, en de gasten, die, op eene gefchikte wijze, de aanroering met de lippen wisten te vermijden, dronken op het welzijn van alle beroemde naruurkundigen , bij deu donder van electrieke batterijen.
Men behoeft bet naauwlijks te zeggen , dat een man van zulke talenten de aangenaamfte , en geleerdfte, fchrijver moest wezen. Hij bad, in Engeland , de uitgebreidde werking der periodieke bladen gezien, en koos, daarom, dezen vorm, en den
al-



Van Benjamin FrANklIN. 4ï3
almanach, om zijne menschlïevende, en gelukkige grondftellingen te verfpreiden. Het zou bezwaarlijk zijn , om hem te overtreffen , in de kunst , om de keringen der zedenkunde te ontwikkelen, eiize op de pligten der vriendfchap , en der algemeene liefde, op het wel gebruiken van den tijd, op het geluk der weldaadigheid, op het noodzaaklijk verband van het eigenbelang met het algemeene welzijn, op de vruchten der arbeidzaamheid, op het zoet genot, welk ons de maatfchappijlijke deugden verfchaffen, beter toetepasfen, dan hij deed. Men kan niets fchooner van dezen aard lezen, dan de fpreekwoorden van den ouden Hendrik, of de vijsheid van den goeden Richard, die, zoowel omtrend inhoud, als bekleeding, een voorbeeld van waar volksondericht zijn. Hij wist zich van die zeldzaamè kunst te bedienen, welke de waarheid eenigzins omhult, om ze des te werkzaamer te doen zijn; Dus wendde hij , om het verkeerde gedrag van het Engelfche Minifterie te toonen, voor, als wilde hij de zekerde middelen aan de hand geven, hoe men eenen ftaat verkkenen moest, dien men te groot vond j om te kunnen regeeren. Om de aanfpraak van Groothrittannien op Amerika in het helderst daglicht te ftelkn , verdichtte hij eenen brief, in welken de Koning van Pruisfen Enge/and met belastingen bezwaart , omdat de bewooners van den Oder, voormaals, dit Eiland veroverd of bevolkt hadden. Om de onverdraagzaamheid te befchaaffien , verdichtte hij, in den ouden fliji, eene parabel uit de aardsvaderlTjke tijden, die zoo eenvoudig als werkzaam



214 Levens-schets
zaan» is; „ Abraham , zegt hij , nam eens een grijsaard,- als gastvriend, bij zich op ; maar de vreemde wilde niet met hem den Almagtigen, den Schepper van Hemel en Aarde, aanbidden, en verklaarde , geene andere Godheid te erkennen, dan de Goden zijner altaaren. Abraham's ijver ontvlamde; hij ftiet hem buiten, en jaagde hem, bij nacht, in de woestijne. Toen liet zich de ftemme Gods hooren : „ waar is de vreemdeling?" De Aardsvader andwoordde: ,, Heer! hij wilde U niet aanbiddea; daarom heb ik den ongeloovigen verftoten". Toen fprak de Godheid: ,, Ik heb hem honderd en negentig jaaren verdragen; ik heb hem gevoed en gekleed, ongeacht zijne verheffing tegen mij, en gij, een zondig mensch , kondet, niet eenen nacht, geduld met hem hebben?" Toen fprak Abraham: ,, ik heb gezondigd, Heer! laat uwen toorn over mij niet ontbranden ,, en hij liep naar de Woestijne , zogt den ouden , bragt hem in zijne tent, behandelde hem vriendlijk, en liet hem, 'smorgens, met gefchenken van zich gaan". Hoezeer doet deze proeve den wensch ontftaan , om alle de fchriften van dezen onfterflijken man, weldra, bij elkander te hebben!
Eindlijk kwam de tijd, om te fterven, voor hem, en hij ging henen , om zich daar, met de vaderen en opvoeders van het menschlijk gedacht, uit alle eeuwen , te verecnigen. Hij had zichzelf een graffchrift gemaakt, welk ons zijne hoop en zijne eenvoudige manier van denken vertoont: „ Hier rust, om ten fpijfe der wormen te worden, het lichaam
van



van Benjamin Franklin. 215
van den Boekdrukker , Benjamin Franklin , gelijk de band van een oud boek , welks bladeren afgebruikt , welks titel en verguldfel verlieten zijn. Maar het werk zelve zal niet verloren gaan; want hij zal (zoo hij hoopt) ten tweedenmaale, in eene nieuwe en voortreflijke uitgave, verfchijnen, overgezien en verbeterd door den Auteur."
Bij den dood van zulk eenen grijsaard , zouden traanen, die fchierlijk weder verdroogen, zeer ter onregte plaatfe wezen ; misfehien zijn 'er ook weinigen om hem vergoten geworden. Zulke mannen komt het toe, in voordduurende vereering, bij alle Natiën, en alle menfchen te zijn ; en dus is het met dezen man gegaan. Amerika vierde zijn aandenken , door eenen algemeencn rouw. Mirabeau de oude , die (hij mag voor het overige zijn, wie hij wil) groote gewaarwordingen wist uittedrukken en te verwekken , zooals geen ander mensch in ftaat is te doen, vroeg, wanneer het bericht naar Europa kwam , in de Nationaale vergadering van Frankrijk, om het woord, en zeide: „ Franklin is geftorven ! — hij is teruggekeerd in den fchoot der Godheid ; deze geest, die Amerika vrij maakte, en op Europa ftroomen lichts uitgoot. Dien wijzen , wien twee werelden zich toeëigenen» om wien zich de gefchiednis der Wetenfchappen , en die der Staaten , elkander in den weg zijn, behoort ontegenzeglijk, een verheven rang onder het menschdom. Lang genoeg, hebben de kabinetten den dood van diengenen openlijk aangekondigd , die nergends groot, dan in hunne lijkre-
den?



fit5 Lévens - schets
deh, zint. Lang genoeg heef; her ceremonieel van fret hof' befteldde rouwen aangezegd. Natiën behoeven over num.tnd anders te rouwen, dan over hunne weldoeners; de (prekers der Natiën behoeven niemand derzelver vereeiing aantebevelen , dan de helden des menschlijken geflachts. Het Congres heeft, in de 14 vereenigde Staaten, eenen rouw van twee maanden over Fuanklin bevolen, en Amerika betaalt, in dit oogerblik, den tol der vertering jegens éénen der Vaderen zijner Conftitutie. Zou het onzer niet waardig zijn , Mijne Héeren ! ons tot deze heilige daad te verpligten , en aan die vereering deel te nemen, welke men, in het gezigt der wereld , aan de regten van den mensch, en aan dien wijsgeer betoont , dié Zooveel heeft bijgedragen, om haar gebied, op de gantfche aarde, ulttebreiden. De Ouden zouden altaaren hebben opgericht, ter eere van dezen magtigen geest , die, met zijne gedachten','hemel en sarde omvatte , den btikfem en de dwingelanden bedwong. Met verlichtte en vrije Europa is aan eenen der grootfte menfchen. die ooit der wijsgeerte, en der vrijheid, ten dienst gedaan hebben , eene betuiging van aandenken en deelneming fchuldig. lk doe, daarom, denvoorflag, óm tebefluiten , dat de Nationaale vergadering ,drie dasen, róuw over Benjamin Franklin dragen zal. „ Rochefoca lilt, en la Fa ij ut tr, onderfleunden den voorflag. Door eene groote meerderheid werd befloten , dat fnen drie dagen zou rouwen; dat de aanfpraak van Mirabeaü zou gedrukt worden , ' en de Pivfident, uit naam der vergadering, aan het Congres zou fchrijven.



van Benjamin Franklin. 217
De Nationaale vergadering nam den rouw, den 14 Junij, werklijk aan; alle Burgers van Parijs volgden dit vrijwillig naa , en rouwden ook. Op denzelfden dag lieten de vrienden der Revolutie de tweede zaal in het Koffijhuis Ptocope met zwart laken behangen, en, boven den ingang, de woorden plaatzen: Franklin is dood. Aan het einde der zaal, had men zijne tombe, met eiken blaaderen bekransd, geplaatst, en daaronder ftond: Fir. Men vierde aldaar ook zijn aandenken, door eene Redenvoering.
Den 2i«en Wn Jülq, hield de Abt Fa uc He t, in eene der hoofdkerken, óver hem eene Redenvoering. Gedeputeerden uit de Nationaale vergadering, de Matte , de Generaal, en andere afgevaardigden, waren daarbij tegenwoordig, en den dag daarna, befloot men, dat deze Reden voering gedrukt, en aan het Congres zou toegezonden worden. Na eene voordragt, vol kracht en vuur , befluit de Redenaar dus:" Eerwaardige Grijsaard, verheven Wijsgeer» oorzaak van het geluk uwes Vaderlands, veroorzaker der Franfche vrijheid! Leeraar van het Broedersverbond onder het Menschdom , welk een geluk heeft nog het einde uwer loopbaan gezegend! Uit uwen gelukkigen Vrijftaat, uit het midden uwer Broederen, die in vrede de vruchten uwer deugden, en de uitwerking uwer talenten genieten, hebt gij het heilig lied van de vrijmaaking der Menfchen gezongen. Uwe laatfte blikken hebben, rondom u, Amerika gelukkig, over den oceaan Frankrijk vrij, en, in eene ifaderende toekomst, de welvaart der we-
Mengelwerk. (S) ' re]^



ai 8 Levens-schets
rcld gezien: de Vereenigde Staaten, die allen te gelijk uwe kinderen zijn, hebben den vader bunnes vrijftaats beweend ; Frankrijk , uwe aangenomen dogter, beeft den veroorzaker hnrer wetten geëerd; het menschlijk gedacht, uwe groote familie , zal n als eenen algemeenen vader verëeren, als die Matuur, en Maatfchappii, met éénen band heeft vasigefnoerd. Uwe gedachtnis blijft in alle eeuwen; uw aandenken bij alle Volken; uw roem tot in de eeuwigheid."
Dus vereerden onze' verrukte Nabuuren dezen Man. Zijne grootfte vereering, intusfchen, beftaat in de bewondering, welke het hart van ieder denkend mensch, onder alle Volken, hem in ftilte toe* wiidt,. en in den ftillen lof, waarmede wij eens zijn beeld aan onze Nakomelingen toonen zullen.
Nog ééne in het oog'vallende vergelijking dringt zich aan ons op, tusfchen de twee grootfte Mannen, die in ditzelfde jaar geftorven zijn. Joseph werd in purper geboren ; günfterende kroonen erfde hij vroeg op zijn hoofd; maar, toen hij zijne oogen floot, wankelden zij allen, en hij kon niet weten, welken derzelven tot zijnen opvolger zouden overgaan. Franklin ging, in zijne jeugd, met eenen penning broods, door de ftraten van Philadelphia, en leste zijnen dorst, met het water uit de rivier ; niemand kende zijnen naam ; maar , bij zijnen dood, liet hij eenen Staat agter, grooter, dan ergends een Koningrijk, welke in hem eenen ftichter vereerde; en overal, waar flechts befchaafde menfchen woonen, wordt deze Burger met achting
ge-



van Benjamin Franklin. ' 219
genoemd. Beiden, Joseph en Franklin, eerden het menschdom , en waren ijverige verdeedigers van deszelfs regten, alhoewel langs geheel onderfcheiden wegen, en met eenen zeer verfchillenden uitflag. De magtigfte der Alleenheerfchers bereikte zijn oogmerk niet; den Boekdrukker gelukte dit. Zoo zigtbaar waakt Gods Voorzienigheid over het Menschdom! —
Wa XXVÜI.



XXVIII.
Testament van mijn bedover* groo'1 vadlr.
(Echt gedenk ft uk uit den ouden tijd.)
„ A'les is koophandel." - Dus fprak mijn Bedöyergrootvader ,toen hij van een f'ichtlijk fermoen te huis kwam, dat hij gehoord had over de Paopfche mis. De goede man meende het bij uitftek wel. De Leefaar had met drift op den kanfel geflagen, en uitgefchreeuwd: „ Mis: ja, 't is waarachtig mis ! Het is eene onseoorlofde praktijk, om de beurs te vullen!" — Deze waarheid viel den ouden man , als een fteen, op het hart ; hij geraakte aan het denken , en van hem zijn de volgende regels afkomftig , welken hij zijnen Zoon, en deze wederom aan zijne Afitammelineen , naüer , en dus zijn zij, bij wijze van testament, tot mij gekomen, lk achtte ze niet onwaardig , om aan U te zenden, nmdat 'er meer geeond verftand in heerscht, dan dikwijls in zwaare fijÜematifche boekdeelen.
„ Van



Nagelaten Testament.
221
„ Van waar de handel zijn hoogde toppunt beklimt ; van den Blanken , die den Neger, en van den Neger, die den Banken in a.dere handen transporteert, met geen minder oogmerk, dan m d*.n mvruchtbaaren akker te bebouwen , tot op den zw.ivelflok-maaker toe, is alles koophandel. Ma rangen tn (toten, ftanqen en betrekkingen , die binnen de gezegde ruimte liggen opgefloten , zijn, in den eigenlijken zin, niets meer , en niets minder , dan koop-contracten. De Vorst zweert, dat hij zijne Landzaten btfchermen zal, bij alle hunne heiligde regten en vrijheden, indien zij hem flechts
gehoorzaam zijn, en zijne billijke belastingen
betaalen, zonder welken hij noch ft aatsminiders , nodi kabinet , noch kanon , noch foldaaten, h hiden kan. De Staatsman Hooft zich in zijnen dienst af; hij maakt plans, en voertze uit. Zijne eer hangt af van de uitvoering. Op het laatst levert hij zijne reekening. De eene Vorst vliegt den ander te hulp , om der regtvaardigheid wil. Het kleen artikel der gemaakte kosten laat zich naderhand vinden. De Regent vergadert , zwoegt, en zweet voor de belangen des Volks : hoe regtmatig , dat hij van de eene waardigheid tot de andere , en eindlijk tot diegene bevorderd wordt , welke uitermate lucratuf is ! De Ambtenaar krijgt naauwlijks droog brood voor zijnen onvermoeiden ijver ; hij fhuffelt, ziet naauwkcrig toe, doch nu en dan ook door de vingeren. Ho>.y foit, qui mal y penfel — De Hoogleeraar vervult met zijne geleedheid het geheele auditorium '. hij arbeidt onvermoeid ; hij fchreeuwt de geloovige (S; 3 fcl.aar



422
Testament van
fchaar bij één , als eene hen haare kuikens : het einde vau zijne ftemverheffing is de inzameling der ftipencüa. — De Leeraar ftrijdc op den predikftoel, met den warmften ijver, voor alles, wat waarheidheet ; buiten zijn onderwijs , kan naauwlijks iemand zalig worden : vraag hem, als gij zijne iöbere bezolding vermeerdert, of hij een kruistogt tegen de Ketters zal prediken ? Abfit mala interpretatie-! — De Koopman flevent van het Oosten naar het Westen , en van het Westen naar het onbekende Zuiden : eene goede balans is het non plus ultra. — De Advokaat, de Arts , Notaris , Prokureur, Boekverkoper , Schoenlapper , Kruijer — zijn allen [bij uitftekendheid gezind , om regt en gezondheid te handhaven, de menfchen bij hun verftand te bewaaren , en hunne beurs in evenwigt te houden —• ambtshalve. De Couranten fchrijven gedunrig van nieuwe ètabiisfementen tot billijke prijfen. De naarfrigfte Schoolmeesters en School matresfen houden dag- en avond - fchool. — — De man, eindlijk, die geen duit meer in de wereld heeft, begeeft zich tot den Kapitein van eene Compagnie — gaat bij eenen Amfterdamfchen of Londenfchen Zielverkoper , of levert , bij voorraad, op billijke voorwaarden, zijn lichaam aan de Snijkamer. — „ Al„ les is Koophandel." En ieder Koopman van de wereld (hetgeen ik niet vergeten moet) heeft zijnen Makelaar, zijne Correfpondenten, en tevens een goed getal van Koopers, die zijne waar aan de markt brengen, op kondfehap uitgaan , en leeven van zijne leverantie, gelijk hij van de hunne leeft. Om in dit
al-



wijn BélOvergrootvader.
223
alles wel te fl.iageu, is het nodig , dat ook de middelen zeiven, waardoor men zijne negotie uitbreidt, een tak van handel zijn. Dus is de aangenaamfte man, die het best weet te fpreken, of ook te prevelen , of te fchreeuwen, verzekerd van het allermeeste debiet , eu 'er is geen voortreflijker en waarachtiger fpreekwoord in de algemeene negotie, dan: de eene hand wascht de andere: en, ah de eene hand de andere wascht, dan zijnze beide fchoon. Zoo doende is voedfel en dekfel, adel en wapenfehild, troon en herderdaf , begunftigers en befchermers , aanzien en eer, ambt en een ftil leven, roem en verdiende, vriendfchap en trouw, liefdeen deugd — uir de hand te koop , tot zeer modieke prjfen te huur;'zelfs de kooperkan, bij eene prompte betaaling, een zeer goed rabat krijgen, of heefc, tegen eenen zeer maatigen interest , verfcheiJen maanden crediet" „ De wereld is, dan , eene algemeene marktplaats: haare bewooners zijn koopers en verkoopers in het groot, en in het klein. Dat alle kooplieden even eerlijk zijn zouden , is niet te vermoeden. Tusichen zijn en fchijn is een hemelsbreed verfchil. De minde waar wordt volgends het monder geleverd. Door den tijd wordt zij wel eens wat flegter, zeer zelden beter. Tot het monder, ook, wordt nooit het fiegtde gekozen. Nu en dan klaagt de kooper over de leverantie. Wie kan 'er altijd even zeer voor indaan ? De verkooper doet zich redelijk voor: men treft een accoord, en weldra wordt waar en monder volmaakt overeenflemmend met elkander. ■
Maar, huc nu m.t den onnozclen', die de prijs 4 eau-



424
Testament van
courant niet precies weet , omdat hij maar zeer zelden op de beurs komt ? — hoe met den man , die nog wat van den ouden Mijl heeft , en nog wat ouderwersch is in het oproaakcn van zijne ba'ans? — hoe met hem , die itog iets overig heeft, van hetgeen onze voorvaders religie noemden ? 6 Die
hals wordt fchriklijk bedrogen , alleen omdat hij, fchriklijk mistast in het waardeeren van den prijs der dingen , en gaarn datgeen ontvangt, 't welk hij
wenscbt te leveren " —
„ Dus, mijn Zoon, is het met de wereld gelegen. Doorfnulfel vr'j alle de kantooren; hoe grooter zij zijn , hoe minder gij ze vertrouwen kunt: want ik heb bij ondervinding, dat de voornaamfte kooplieden , het meest, uit eens anders beurs negotieeren. Zoo .was het al in de dagen van ouds, en het is heden nog even eens. S ene ca , een man, die den beursgang al heel getrouw heeft waargenomen , waartoe hij aan het hof zeer goede gelegenheid had , zegt ergends : amuilis noftris plus , qiiam animis , creclitur. Gelukkig , mijn Zoon , wanneer gij peen en zeer drokken marktgang behoeft waartenemen ! gelukkig , wanneer gij kracht genoeg bezit, om niet te koopen, hergeen alleen door list, r leugen, vleierij, of nog erger fchanddaaden, te ver¬
krijgen is! Al kondet gij , voor ééne enkele laagheid, een geheel koningrijk winden, zelfs dan hebt gij het nog veel te duur; gij zijt zeer zeker bedrogen. Laat, anderen zich do<t fchelmerij verrij. ken : laat hen vrij om ambten bédelen , naar de ftoelen der eer kruipen, en zich trotslijk verhef-



mijn BeDÓVERGROOTVADER. 225
heffen op hunnen luifter: benijd, hen die grootheid niet ; maar heb mededogen met hun; misfehien beleeft gij nog hunnen val, die vree-li,k is ! Voed daarom altijd , mijn Zoon , een billijk wantrouwen omtrend anderen, vooral omtrend de Grooten, zonder daarom echter OHbermhartig of liefdeloos te wezen ! Onder de uitmuntende brieven van dezen zoo even genoemden wijsgeer , en hoveling, welken gij gerust naast Sa lomo's fpreuhenboek moogt plaatzen, is 'er één, (ik meen de 103*) dien ik u niet genoeg kan aanprijzen , omdat hij de waare wijsgeerte des levens bevat. „ Dadelijks," zegt hij aldaar, onder anderen,,, heeft de „ een van den ander te vreezen. Let daarop, op„ dat gi; weten moogt, wat uw plïgt vordere. Zie ,, bet eene, om niet beleedigd te worden, het an„ dere , opdat gij zelf niemand moogt beleedigen. „ Verheug u in eens anders voorfpoed; deel in „ zijn leed; bedenk gij flechts, wat gij doen, en „ laten meet." Ook alzoo, mijn Zoon, verblijd u het meest, en zoek geene andere befcherming, dan in uwe deugd. Zoek eenen enkelen vriend , voor wien gij uw hart kunt openen, en zoek voords uw dagelijksch brood. Zijt gij, op deze wijze , met eere grijs geworden , dank God dtarvoor, en fferf! Gij zult alsdan bevinden , hetgeen ik eerlang wensch te doen , dat de dood de éénige zegen is , dien gij hier om niet kunt bekomen. Bene cutem mori, efl effiigere male vivendipetictflum." .'*)
'(*) Om gelukkig te flerven , molt men zith wachten, om Jlegt tg leeven, Sen ec. Ep. 70.
XXIX.



XXIX.
DE
HOOGMOED.
W ie kwelt haar's minnaars hart niet wreecle folteringen , En doet hem tuimlen in een' afgrond van verdriet!?
Wie port een' laage ziel, naar hoogen rang te dingen, Schoon 't zelfs ten koste van zijns naastens heil gefchicdt?

Wie poogt de krachten aan 's Volks regten ftoutte ontwingen, En maakt 'slands trouw, en wet, en vrijheid, fteeds te niet?
Wie doet den vriendfchaps-band,hoe fterk,aan ftukken fpringen, En haat het zalig oord, waar de edle deugd gebiedt?

Wie grieft nog de armoê, in haar' fmart, door bitfe woorden, Veel fcherper voor de ziel, dan 't moordbedreigend zwaard? Wie kiest, voor 't duurzaam heil, de laffe vreugd der aard ?
Wie voelt, door korflen nijd en afgunst, 't hart ftaag moorden? Wie is 't, die zich met waan en ijdlen luister ftreelt? — 't Is btogmati — een gedrocht, dat niet, dan gruwlen, teelt.
F. H.
XXX.



XXX.
Op eene V RIJM ET ZE LA ARS LOGE.
Tn fpijt van helfchea twist, die 't edel hart ontrust;
En 't blijheid - koestrend vuur van menfchenliefde bluscht, Ts deez' Vergaderplaats der Broedermin geheiligd, En wordt door de Eeniragt met een heilig fchiid beveiligd,

Het «til genoegen fchenkt hier ongeveinsde vreugd;
't On'leent zijn' echten glans uit onvervalschte deugd; Zii blaakt van 't heiligst vuur, om rampfpoed te befchermerj Van hun, wier toeftand eischt, zich over h«n te ontfermen.

ö KroPdTmin! fmelt hier de harten fteeds in een!
Beftnal hen met het licht van uw' bekoorlijkheSnl Zoo biedt de Vrolijkheid, aan Maatigheid verbonden, Naa 't afgedanne werk, verkwikkelijke Honden!
F. H,






I.
WELMEENENDE RAAD
aan eenen
JONGELING.
( Vittrelfd van een' Brief aan de Schrijvers, t met het And woord. )
Mijne He eren '.
Reeds lang aan mij zelv' overgelaaten , zogt ik overal redding ; doch overal zonder vruchr. Ik ben op dien ouderdom , dat het voor mij volftrekt noodzaaklijk wordt , eenige verandering te ondergaan. In den kring mijner verkeering, welke zeer beperkt is, fchijnt mij geene hulp befchooren. Onlangs uw Tijdfchrifr in handen krijgende , en daaruit ziende , dat Gij ongelukkige Jongelingen gaarne ten besten raadt, befloot ik dezen aan U te fchrijven. Zie hier mijn geval: Ik ben van een zeer bloedrijk temperament en heb mooglijk ook iets van het galachtige. Mijne hartsMengelwerk [A] tog-



Welmeenende raad
togten zijn opbruifchende toorn en fterke neiging tot wellust. Zucht tot den oorlog en hevige drift voor de fchoone Sexe beheerfchen mij dus geweldig , zonder dat zij , vooral de laatfte , door de verkeering of het leezen van fentimenteele boeken zijn aangevuurd. Deze ïaatften kreeg ik nimmer in handen", uit hoofde mijner opvoeding , welke geheel van mijne genie verfchilt, en te weeg brengt; dat ik , buiten mijnen kring van werking geplaatst zijnde , thands, in den eigenlijken zin, ledig
loop- .. ,
Een ongelukkig oogenblik verleidde mij, reeds vroeg , tot wellust , en, fchoon de gewoonte daarvan het edelst gevoel der ingefchapene liefdedrift bij zijne ellendige flagtoffers verlfompt, is dit echter nimmer mijn geval geweest. Ik ontwaar dujdlijk in mij tweeërlei gevoel bij Meisjens en Meisjens. Verre de meesten doen wellustige begeerten in mij ontbranden ; enkele daarentegen , of liever ééne, verwekt in mij eenen veel fterker ziedenden gloed, zonder dat zich daarbij de allergeringfte trek tot wellust vermenge. Zo lang deze liefde mij beheerscht , kost het mij geene zelfsverloogchening , om , ook bij andere voorwerpen , mij van den wellust te fpeeuen. Ja, zij is het, welke mijn hart dikwerf voor den godsdienst opent, mij den Bijbel met verrukking doet inzien, en mij alles oneindig belangrijker doet worden , zo dat ik alsdan , bij het leevendig befef — daar fpreekt de Godheid ! — een gehoorzaamer Zoon , een dankbaarer mensch , een warmer vriend worde, en de
edel-



AAN EENEN JONGELLNG.
edelfte neigingen aldaar op nieuw ontwaakcn, waar zij voor altijd fcheenen te flaapen.
Mijne eerlte liefde werdt doorden dood verflonden. — Thands min ik een Meisjen , dat, voor zo ver ik weet, eerlijk en deugdzaam is, van eene godsdicnftige opvoeding , dan, heure ftand in de maatfchappij wordt door den mijnen — zo fpreekt het vooroordeel — in aanzien en geldmiddelen ver overtroffen. En hierin kan ik voor mijne Ouders niet openhartig zijn , omdat ik , hen kennende , bijkans zeker ben , dat zij deze liefde zullen afkeuren , en verhinderen.
Gevaarlijk, mijne Heeren, is de toeftand waarin ik verkeer, en waarin ik door allerleie neigingen en drif-r ten geflmgerd word. Hebt een hartelijk mededogen met mij — verleent mij , b:d ik U , uwen bijltand en troost — deelt mij uwen raad mede, wat Gij oordeelt , door mij te moeten gefchieden. Hiermede zult Gij zeer verpligten
2.6 juli; 1793. Uwen Hoogachtenden Leszer.
A N D W O O R D.
Mijn Heer ! Uwen , hier vóórgaanden , brief lazen wij met innigst mededogen. 'Er is voorden Menlci ien vriend geen gewigtiger fchouwfpel, dan dat van eenen Jongeling , die met zijne driften worltelt. Geluk» kig , wanneer hij in dezen ftorm geene fchipbreuk lijdt, waarbij hij voor altijd verboren is ! Gelukkig , wanneer reden en godsdienst nog zoveel vermogen op zijnen geest oefenen, dat hij, voor naa[A] a den-



4
Weemeénbndè raad
denken vatbaar , aan de hand van bekwaame leidslieden, de voorwerpen, die hem omringen, op derzelver waaren prijs leere fchatten , en alzo werkzaam zij tot zijne waare belangen ! Wij verheugen ons , mijn Heer, dat ook in U de voornaamfte kracht uwer natunr nog leevendig is. Wij belooven ons , en durven U dit, op goeden grond, verzeekeren , dat Gij zult zegepraalen , wanneer het U eenmaal ernst is , om te overwinnen. Het befef van edeler gewaarwordingen , wanneer Gij U in den kring van edeler voorwerpen bevindt ; het befef, dat Gij U kunt onttrekken aan een gezelfchap , waarin de mensch zich tot het dierlijke geheel vernedert — dat Gii naar een' beter kring kunt omzien , om waare genoegens te fmaaken , en U te verlustigen in hetgene rondom Ü is : dit boezemt ons hoop in , dat Gij eenmaal den waaren weg zult inflaan, waarop Gij zult kunnen zeggen: ik heb den ftrijd gewonnen ! — Dan , ter zaake. Gij begeert onzen raad, en dezen willen wij u zeer gaarn mededeelen , te meer, daar dezelve zeer eenvoudig is , en dus zo veel te gemaklijker kan worden opgevolgd.
Uit uwen brief vermoeden wij , dat Gij U in zulke omftandigheeden naar de waereld bevindt welken wij gewoon zijn gelukkig te noemen, juist omdat wij vooronderftellen , dat hij, die .in ftaat is , veele genoegens te fmaaken , niet dwaas genoeg zijn zal , dezelven ligtvaardig over het hoofd te zien , of van de hand te wijzen ? En Gij evenwel , gij ondervindt dagelijks iets ledigs rondom



AAN EENt'N JonGEMNG.
s
mIJ.dat u herleven verbittert, en U aanzet, om buiten uw huis \ erftrooijing tc zoeken ? Waaruit (pruit , nu, deze onaangenaame zelfsverveeling anders voord dan uit ledigheid ? — Uw lighaam en geest , mijn Heer , vereifchen beiden arbeid en aauhoude; de bezigheid. Gij bezit krachten, die, zo lang zij geene voldoening vinden, ünart, in plaats van genoegen, baaien. God i'chonk U dezelven niet te vergeefsch. De maatfehappij heeft recht op derzelver oefening. Gij kunt in ledigheid nimmer gelukkig zijn. — Gij hebt een voorwerp , dat Gij bemint: maar Gij bedriegt U, wanneer Gij Ü verbeeldt , dat Gij het, in ledigheid, zult blijven beminnen. Zulk eene liefde is niet meer dan eene loutere herfenfehim. Zij ftrijdt met onze natuur, welke tot werkzaamheid beftemd is. — Zoek derhalven eene bezigheid, welke , naa een naauwke'urig onderzoek , het best overeenkomt met uwen aart en uwe omftandigheeden , en Gij zult rust vinden voor uw hart. D ie fterkte uwer hartstogten zal, door eene tegenovergeftelde kracht, beteugeld worden ; het ledige, dat gij thands ondervindt , zal verdwijnen ; uwe kwellingen zullen U verhaten , Gij zult daartegen eene zelf -goedkeuring fmaaken , welke Gij tot nog toe mist, eu , wanneer Gij daarbij voegt de befchaaving van uw verftand door het leezen van nuttige boeken , dan zult Gij U welhaast beveiligen tegen alie verleidingen.
Wat nu het voorwerp uwer liefde betreft: wij gelooven gaarne, dat hetzelve braaf en deugdzaam is. Wij hebben geene reden, om liet tegendeel [A] 3 te



6 Welmeenende raad aan eenen Jongeling.
te vermoeden. Maar , Gij ziet uit het bovengaande zelf, hoeveel 'er nog voor U te doen zij, eer Gij aan een gelukkig huwelijk — en dit zult Gij toch verlangen ? — met ernst zult kunnen denken. Befteed , intusfchen, den tijd uwer prille jeugd met allen ijver. — Zijt niet agterhoudend jegens uwe Ouders in het ontwerp, dat Gij , met behulp van eenen of adderen getrouwen vriend, voor uw leven maaken zult. Indien zij al in het een of ander opzicht mogten dwaalen , Gij zult hen , alleen door uwe braafheid, en verdandige redeneeringen, van gevoelens dnen veranderen. Aan hun zijt Gij eerbied fchuldig , daar het ons toefchijnt, dat zij U alzins met befcheidenheid bejegenen. — Verderk de zaaden , die in U zijn, van een wel ingericht godsdienftig befef. Kies U nuttige boeken tot leering en uitfpanuing , en , daar Gij zelf den Bijbel vereert , lees denzelven met oogmerk , om 'er door gedicht te worden. Beoefen vooral de uitmuntende gelijkenisfen van den Zaligmaaker der waereld, die het hart der menfchen door en door gekend heeft, en , wanneer Gij dit alles zult in acht neemen, zal uw hart, onder den godlijken zegen , geopend worden voor de liefde tot alles , wat goed en edel is.
Zie daar , mijn Heer , eenen korten, doch welmeenenden raad , waarvan wij U kunnen verzeekeren , reeds dikwerf het heilrijkst gevolg bij Jongelingen befpeurd te hebben. Ook die verzeekering, door den tijd , van U te ontvangen , zal de aangenaamlte gewaarwording en erkentenis zijn voor de Schrijvers.
II.



II.
de BANDEN der LIEFDE.
(Een Oostersch Vertelfel.)
K
osru Per wis , Koning van Perfiïn, hadt tot Veldheer een man van buitengemeene hoedanigheeden, maar tevens van eene driftige geüartheid, Kl'stum genoemd. De Soldaaten noemden hem de regtehand des Konings.: want hij hadt hem lang gediend , en zich , door zijne dapperheid een onbepaald aanzien bij het leger verworven. Op zekeren tijd oordeelde hij zich door den Koning beleedigd, en die hoon trof hem zo fterk, dat hij een heimliik oproer bij het leger poogde te verwekken. Zo dra Kosru zijn voorneemen bemerkte , fprak hij bij zich zeiven „ zoo deze eerzuchtige , welken de „ Soldaaten als een God vereeren , den ftandaart „ des oproers tegen mij opfteekt , weet ik niet, „ wien ik hem zal tegenftellen ; dan ik wil mijne „ Vifiers raadpleegen". Hij nam hunnen raad in, en allen kwamen zij daar in overeen, dat de Koning
dien



8
De Banden der Liefde.
dien magtigèn verraader ten fpoedigften in ketenen moest fluiten.
Kos.ru geliet zich, als of hij dien raad wilde volgen, en deedt den misnoegden Kustem terftond voor zich komen ; dan , in flede van met ketenen , overlaadde hij hem met nieuwe weldaden en nieuwe eerambten. Hij hadt verfchooning voor de aangedaane beleediging , roemde zijne verdienften en verzeekerde hem van zijne gunst. Dit vertrouwen en deze grootmoedigheid des Korïings troffen dien hoogmoedigen dermaate,. dat hij zijn voorneemen niet alleen opgaf, maar ook, nog i; erker dan ooit, aan den Koning verbonden werdt. ,, Ziet— „ fprak de Vorst tot zijne Viflers - ik heb uw' iaad „ gevolgd ; ik heb Kustem met de fierkfle ban„ den geketend. Voor handen en voeten behoeft „ men veele ketenen en zij zijn wel affchuwlnk, „ maar ook broos. Voor het hart heeft men flegts „ eene noodig en die duurt eeuwig.
111.



m.
TAI en SCHERIK
of
VERTROUWEN en TROUW.
{Een Oostersch Vertelfel.}
Eer deGodÜjke Propheet zijn Vaderland met het licht des geloofs beftraalde , waren de Arabiërs afgodendienaars. Zij vierden een' goeden en een' kwaaden God , en heiligden ieder afzonderlijk een' dag in de week. De eene dag werdt voor gelukkig gehouden ; en wie op denzelven voor den Koning verfchten , dien werdt zijne bede onbepaald ingewilligd. Zoo echter iemand onvoorzichtig genoeg ware, op den ongelukkigen dag voor den Koning te verfchijnen , deze werdt , onverwijld , den boozen God ten zoenoffer gedacht.
Zo was het gebruik des lands , toen, onder de regeering van Koning Naam, een rijk Arabier in de
Mengelwerk. [B] woes.



10
TA! EN SCHERIK
woestijne, met naame Tai , door berooving en allerleie rampfpoeden tot de grootfte armoede verviel , zodat hij, reeds federt twee dagen, geene fpijze meer voor zijne kinderen hadt. Op eenmaal herinnerde hij zich de edelmoedigheid van den Koning Naam, die geen behoeftigen , zonder gefchenken, van zich liet gaan. Hij maakte zich op ; kuschte zijne Vrouw en Kinderen ; beloofde binnen eenige uuren met fpijze bij hen terug te zullen zijn , en "vertrok met' den grootften fpoed. Vol van zi'ne ellende en de hoop op eene nabijzijnde hulp , liep Tai angftig voort , tot hij voor den throon des Koniugs vcrfcheen , zonder zelfs met eenige gedachten te denken , dat het heden de dag van den boozen God zou kunnen zijn ; dan naauwlijks hadt Naam hem gezien , of hij wendde zijn gezicht van hem af, roepende ; „ Ongeluk„ kige! Wat hebt gij gedaan ? Waarom nu iest gij „ op een' zo treurigen dag voor mijn aangezicht ko-
men ? Gij zijt een man des doods !" Deze rede drong Tai als een blixem door de ziel , en herinnerde hem de afgrijfelijke offerwet. Hij wierp zich voor de voeten des Konings en fmeekte hem, zijn' dood flegts eenige uuren uitteftellen. Mijne vrouw en kinderen hebben, in twee dagen , niet gegeeten , zeide hij ; zij zullen ten' ongelukkigen dood fterven , zoo ik hen niet fpoedig eenige levensmiddelen brenge. Geef mij eenige fpijze en laat mij hen nog eenmaal zien , om voer altijd affcheid van hen te neemen. Gij zijt te rechtvaardig , dan dat gij de onfchuldigen met den over-
tree-



of Vertrouwen en Trouw. u
treeder zoudt verderven. Ik zweer u bij alles, wat heilig is , vóór den ondergang der zon weder hier te zijn ; fpreek dan het doodvonnis over mij uit en ik zal mij zonder morren onderwerpen.
De Vorst werdt door de te bede bewogen en fprak : „ Ongelukkige man! Het volk begeert u tot „ een offer en zal woedend worden , als ik u laat „ ontvluchten. Ik heb medelijden met u ; dan , „ ik kan u uwe bede onder geen beding inwilli„ gen , ten zij gij een borg ftelt , die zich in „ uwe plaats ten offer aanbiede , in geval gij uwe „ toezegging kwaamt te verbreeken. Het jammert „ mij uwentwegen , maar het is de harde wet „ van mijn land". Tai was vreemd en niemand kende hem. Hij zag met een' weemoedigen blik op allen , die rondom den throon ftonden ; maar niemand waagde het zich op het woord eenes vreemdelings te verlaaten en voor zijne trouw borg te zijn. Tai werdt reeds wanhoopig , toen hij , na bij den throon, een' man bemerkte, die hem met een edel medelijden aanzag. „ En gij , dus fprak hem Tai met betraande oogen aan , gij, uit wiens „ gelaat eene sroote edele ziel ftraalt, kunt gij „ ook de bede van een ongelukkigen Man en Vader „ afflaan? li zweer u, bij Goden en menfchen , „ dat ik dezen avond , vóór zonnen ondergang, hier „ weder zijn zal."
Scherik (dus heete de edele, die een Vifier en lieveling van den Koning was) Scherik hadt een hart, dat het gegeeven woord van trouwe menfchen geloofde. Hij keerde zich tot den Koning en [B] 2 fprak;



/
12 Tai en Scherik
fprak: „ ik wil voor Tai borg worden." De Koning verfchrikte ; want hij vreesde mede , dar de vreemdling geen woord zou houden. Hij zag den Vifiêr met een veelbeduidend oog aan ; mar Scherik bleef bij zijne toezegging, en Tai ijlde met fpijs naar zijne vrouw en kindere:i.
t liuusfchen verliep de bepaalde tijd : de zon helde ten ondergang , en nog was TaI 'er niet. Het volk riep driftig om zijn Zoenoffer en Scherik werdt gebonden naar het altaar gevoerd. Hij tradt toe, zonder zich te bcklaageu : alle de plegtige toebereidfels waren voleindigd ; en . . . reeds trok de priefter het fteenen Offermes , wanneer zich van verre een plotsling gefchreeuw verhief. Tai zelf was de roeperde , die buiten adem , geheel met zweet en ftof bedekt , in de vlakte aannaderde en door het verbaasde volk heendrong. Hij viel Scherik te voet , brak züiie banden , rigtte hem op en floot hem in zijne armen. Lang drukte hij hem zwijgend aam zijp hart, en fprak eindelijk: „ Groot,, moedige Scherik, hce racch zou mn'ii talmen u vermoord hebben ! dank zj den Goden, dat \\ nou; ten reaten tijd k.me , om u te renden. ', lk fterf te vreden : want ik weet , gij zult u J5 (,ver miine arm? vrouw en hulplooze kinderen „ ontfermen." Scherik kuschte hem en weende : „ ik wil hun Vader en Vriend zijn , en mijn „ goed met hen deelen." Zo ftonden zij nog daar, wanneer bet volk een luid vteufTdegefc!irei aanhefte en zijne gruuwzame vroomheid geheel vergat;
de



of Vertrouwen en Trouw.
J3
de Koning en de edelen van zijn hof waren bewogen. „ Nimmer heb ik de wedergade van u „ beiden gezien"; riep Naam. ,, Gij Tai zijr een
voorbeeld van trouw; en gij Scherik de
grootmoedigfte der menfchen." Hij zag naar den OfFerpriefter , die reeds den hoogea drempel van liet altaar beklommen hadt , om tot het volk te fpreeken. ,, Gij geloovigen , riep hij, Schkrik
en Tai hebben door hunne deugden den toorn des „ Gods verzoend , die geene bloedige offers meer
vordert. Van heden af offeren wij honig en melk, ,, ten teken , dat de throon des Konings voor zijne ,, onderdaauen, iederen dag, weldaadig en heil„ aanbrengend zijn moet." Zo fpralê de Offep.rielter en het Volk juichte , door eene groote vreugdekreet , hem toe. De Koning dankte hem met vriendelijke gebaarden , hij overlaadde den armen braaven Tai met weldaaden en weide, in zijne vriendfchap jegens den grootmoedigen Scherik» hier door nog meer verfterkt.
[B] 3 IV.



IV.
DORVAL aan CELIA.
Over het Huwelijk.
^^an mijn kleine Landhoeve, dierbaare Cel ia! waar de arbeidminnecde Natuur alle beure vermogens aanwendt, om, op een prachtige wijze u te ontvangen, komen u deze Letteren van mij begroeten. — Hoe kittelt mij het zachte vergenoegen, wanneer ik met verliefde gedachten den hof bewandele! Hier wijst de jeugdige Bloemgo¬
din mij de uitgezogtfte fieraaden aan : Deze purpren roos, dien zilverblanken damastbloem en gloejenden adonis , blaast zij mij in , moet gij voor den lelie witten boezem van uwe bevallige Zielvoogdes plaatfen; wanneer gij, naast heur zijde, 0$ dat, met geurige kamillen begroeide, bergjen gezeten



DORVAL AAN CELIA. Ij
ten zijt, cn beur vriendelijk gezicht op de flonkerende fchoonheid der rijkgekleurde voortbrengfels der Natuur gevestigd is: De welriekende uitwaafemingen van het bloeiend rijk der planten zullen dit verblijf haar veraangenaamen: het dommelend geluid van het nijvere Btjtjen, op de pas ontloken bloernkelkjens azende, zal door heur teder gehoor een lieflijke aandoening in haar verwekken. Zet ik mijn voeten in den vruclubaa-
ren boomgaard: De fmaakkittelende perfik , da fappige fuikerpeer, de gulden pippeling, en een menigte van gezichtftreelend ooft lonken mij aan; ik zie reeds uit, wat peer, wat appel zich het gaaffte vertoont , om , als de purpren blos of goudgeele kleur derzelver rijpheid zullen aankondigen , die in de bevallige hand van mijn engelagtige Schoone te leggen. — Het lommerrik woud en kronkelend kreupelbosch fcbiideren mij aandoenlijke tafreelen. —— Hier zullen de teedre voetjens van 't voorwerp mijner liefde (dus praate ik b'j mij zeiven) de malfche klaverpaadjens drukken : Hier zal de fchelle keel van den toonverwisfelent'en nachtegaal in het bekoorlijk lentefaifoen heur gevoelig hart, door zielbetoverende gezangen, een'rijken wellust doen genieten: 't verliefde tortelduiijen door vleiend gekir haar vermaaken, en duizend zweevende orgels heur luisterend zintuig aan mnüuboe^emende
klanken boeien. Zit ik met haar in dit mee
ge irige kamperfoelie bewasfen prieel, daar zal zij heur tintelende oogjens over het ruime veld laatea fpdenmeiën; Hier zal ik haar de fcimimeude melk, [C] 4 waar-



ló** Dor val aan Celia.
waarvan zij de roomzwangere uiërs der gladgehairde koei pas zag ontlasten , lot etn fmaakeiijke verkwikking aanbieden: Het woldraagend vee zal haar door dartiend ^ehuppel verheugen, en de legaterende Item van 't in de lucht fteigerend Leeuwrikjen
heur genoegen vermeerderen. Betreede ik de
groene botrden van den fpiegelklaaren vliet, die zich met flingerende bochtiens tusfehen wijduitge* ftrekte koornlanden , weelige akkers, fchemerige bosfehen en voedzaam grasteelende weiden kabbelend voortfpoedt; hier, doet mij net blijd vooruitzicht zeggen, hier zal ik een iuclvaarend bontjen , waarin de Meestresië vau mijn hart zich bevindt, roeien, terwijl de fchelle rietvink in 't fpigtig iisch haar op een verruklijken wildzang onthaalt, de fchuuwe roerdomp zijn loeiend geluid over de zil, vren golrjens voort laat rollen en 't gefpikkelde haverkneutjen in de overhellende willigen rakken, wier koele Ichaduuw het ongemak der brandende zonneftraalen zal beletten , zici op een' blhgeestigen
toon laat hooren. Wat tedere gel'prekken
doet mij de verzeekerde hoop verwachten! -
Wat zoete omhelzingen febetst mij de aangenaame
verbeelding at! Wat verliefde zuchijens voert
de zachtruisfehende Zephirus met zich naar u, mijn tweede ziel! — De ftille vrede gaat hier met het geruste vergenoegen hand aan hand: Geen woelige kwellingen veroorzaaken 'er treurige fmarten: 't Ongeduldig verlangen naar u kan 'er alleen mijn zalig lot onvolmaakt doen zijn : 't boegerat thands voor u, aanvallige Schoonheid! mjn
blaa-



Dor.val aan Celia.
blaakende begeerten uit , wier vervulling van de gunftige uitfpraak uwer koraalen lipjens afhangt. Befiuit ten voordeele van uwen fmeekenden Minnaar. Wat kan u doen vertraagen mijn' geluk-
ftaat te doen voltooien? Bezitter van uw teergevoelig hart te zijn, is mij eene uitmuntende eer; doch uw poëzie hand 'er bij tot een verzeekerend onderpand te ontvangen, kan alleen mijn heil ten
hoogden toppunt vöereh. Bellis wanneer het
eerbiedwekkend Heiligdom ons de pfrgtigfte om andigheid voor 't gewijde altaar zal zien verrigten: wanneer de liefelijke fnoeren der lïenitemmigheid ons voor eeuwig aan elkandren zullen verbinden. —— De fombre Eenzaanneid mishaagt u; mij baart zij een treffend verdriet: Het duister vooruitzicht der lieve geneugten , die ik mij voörfpel in nw bijzijn te zullen fmaaken, maakt dezelve alleen voor mij draaglijk en fchenkt mij oögenblikkeliike vermaaken. Wat weerhoudt u dan, mijn Schoonc? — Alles ademt hier Liefde. Gij zult onderein¬
den, dat gij niet misleid zijt, maar dat de onfcbaibaarfte zaligheeden aan de oprechte Huweliiks min verknogt zijn. Voorzichtigheid en Reden , de gezellinnen der Deugd en verhoedtlers van onheil deeden u, te regt, voor het zoet gevlei der Liefde waakzaam zijn. doch zij ontdekten u de zuiverheid van mijn hart: zij deeden u het uwe
aan mij afflaan. Vol:; dan o k de zachte
wetten der zeeepraalende Liefde , om een wederzijusch geluk te bevestigen , dat meer genoegen fghenkt, dan kroon en fceptcr aan een' Monarch
m s ku.;.



i8
Dor val aan Celia.
kunnen toebrengen , wiens inbeelding alleen door de grootfche vertooning van uitwendige pracht gevleid wordt, terwijl zijn ziel hem de overtuigende gewaarwording doet gevoelen, dat hij zich aan
een ijdel fchijngeluk vergaapt. De mensch is
ter gelukzaligheid gefchapen, waarde Celia!
de Hemel (lelt hem in de mogelijkheid om den aan ge naamen vooi fmaak van zijn vreugde op aarde te genieten; doch hij moet de middelen bij de hand vatten, om tot dien heilltaat te geraaken: En is het wel vestigen van het huislijk geluk niet de voornaamlle zaak om daartoe te komen ? En hoe kan dit beter gevestigd worden dan door een naauwe verbindtenis van twee, door eensgezinden aart en in zedelijke oogmerken overeenkomende, perfoonen, die geen doemwaardige begeerte tot geld, geen dartlen wellust of trotfche eerzucht voor den drijfveêr van hunne Huwlijkspoogingen houden, maar die, door eerlijkheid, deugd en godsdienst bezield, verhevener begrippen vormen en zich door edele verrigtingen een genoeglijk leven zoeken eigen te maaken , dat haar de (tredende hoop tevens doet
ondervinden op de eindelooze gelukzaligheid?
Wilt gij een nadere bevestiging hooren uit den mond
van eene uwer beminnelijke fexe? De fchran-
dere Montague zal u zeggen, dat het geluk des Huwelijks alleen in Vriendfchap beftaat, gegrond op oiiderlinge hoogachting, vastgemaakt door dankbaarheid , onderfenraagd door genegenheid en bezield door tedere bezorgdheeden der Liefde. Deze vereischten komen immers overeen



Dor val aan Celia. 19
een met mijne (tellingen, wijl zij noodwendig moeten voortkomen uit de bronnen van eerlijkheid,
deugd en godsdienst? En daar wederzijdfche
overtuiging ons alle twijfeling beneemt, of onze inzichten hiermede overeenltemmen , of hier ooit van af kunnen wijken, dunkt mij, lieve Zielvoogdes, dat geen reden kan voortgebragt worden, om den huislijken gelukllaat niet ten fpoedig-
ften te volmaaken. Beminlijke beheerlcheresfe
van mijn hart! laat de vaste bepaaling der tederlte verbindtenis mijn reikhalzend verlangen van een
ongeduld verwekkend vertoeven ontheffen.
Laten wij der waereld fchielijk blijken toonen, dat een welaangegaan Huwelijk , door #een weloordeelend verftand beltuurd, door een' goeden fmaak geregeld en door een oprechte genegenheid in Itand gehouden , de aandoenlijklte vermaaken oplevert, waarvan de ongebonden vroüikheeden der wellustigen den minften fchijn zelfs misfërt. Het neerzak¬
kend nachtgordijn , fchoone Zielvriendin ! ftelt mijn vuurigen fchrijflust perken en geeft mij alleen nog tijd, om u een guhfrig antwoord aftefmeeken , voor uwen , in eeuwigheid getrouwen,
Dor val.
V.



V.
CELIA aan DORVAL.
Tot antwoord.
w aarde Dorval! uwe in den ArcacSifchen dichtftijl aanvangei)de brief, ontdekte mij de vuurige verlangens die uwe verliefde ziel van ongeduld doen blaaken. Gij vraagt wat mij weerhouden kan, om door de naauwe Echtverbintenis ons wederzijdsch geluk fpoedig in een duurzaam
cement te leggen ? Zoo de geveinsde fchaamte,
die bemi' de fpeelpop der vrouwelijke fexe, op mijn hart heur algemeen vermogen kon oefenen , zoude ik u allerlei redenen voort kunnen brengen, die voor een uitftel pleitten, dat u zou verdrieten en mij fmart veroorzaaken. ■ Nu denkt gij reeds
een fchrede tot de vaste bepaalirg gevorderd te
zijn; doch mislei u niet. Gij verteldet mij,
eer gij uwe begeerte ontdtktet, veele mooië dingen. -— De lust bekruipt mij nu ook, met u
wat



Celia aan Dorval.
si
wat te praaten. — Noem vrij het vrouwelijk gedacht grillig: ik weet dat zijn grilligheeden niet onaangenaam zijn. De meisjens keuvelen gaar e,
en hkrin fchept gij ook vermaak. Om dan
te beginnen: Gij fchilderdet mij op eene bekoorlijke wijze de zinftreelende geneugten af, die de jeugdige Lente, de lieve Zomer en milde Herfst op het land mij zullen fchenkenj doch denkt gij 'er wel om, dat uwe lommerrijke bosfchen verdorren, uwe rijkgekleurde bloempjens verflensfen, uwe kabbelende ftroomen bevriezen , en uwe fchelle Nachtegaaien , met de meeste der gevleugelde benden, het land ruimen, of hunn' zangtoon ftaaken zullen ? Denkt gij 'er wel om, dat de grijze Winter alle de luisterrijke vertooningen van het veld met een wit kleed bedekken zal, en ons zijn guur onthaal in' huis doen ontwijken? Of wildet gij door een fraai geborduurd gordijn een toneel voor mij verbergen, dat, na uwe verbeelding, mij iets aakeligs voor
't gezicht zou brengen? D ch het zij ge,
moedwillens of zonder voorneemen, van het barre faizoen gezweegen hebt, beminde Dor Val! ik dank 'er u voor, wijl gij mij daardoor gelegenheid geeft, om de ftille vermaa'en, die ik mij in dit jaargetijde beloove, u medetedeelen. — Ik verbeelde mij u in een hoekjen van den warmen haart te zien zitten, bezig zijnde mij iets voorteleezen uit eenig nuttig boek, of met mij in een vrolijk gefprek gewikkeld, terwijl huislijk werk mij onledig houdt. Het zitten wordt ons las¬
tig. •-— Wij gaan den zoelen ftal bezoeken: 't
bul-



Celia aan Dorval.
bulkend' geloei der nutte runderen geeft de aanprikkeling van hun' graagen honger te kennen : wij zien de zuivelmilde koeien met voedzaam hooi voêren, en bieden zelve haar den vastineengepakten lijnzaadkoek aan: Heur gefpannen uiers worden van den vetten room ontlast door een nijvere meid, die ons van denzelven een lekkeren teug te drinken geeft: geen fmaakprikkelende wijn kan voor
't gehemelte aangenaamer weezen. Van hier
gaan wij den woeligen omflag zien in de ruime fchuuren, waar het te broeien gelegen hebbende vlas in de heet-eftookre ovens gedroogd wordt; of treeden in een met rierbedekte Hulp, waar het kinderrijk huisgezin dit nuttig voortbrenglêl der Aarde door den gelanden hekel haalt; of befchouwen de vergenoegdheid door het fpinnenwiel heur
fober kostjen winnende. Het geraas der neêr-
flaande vlegels roept ons, om de arbeidzaame dorsfehers een bezoek te geeven: onder het oprapen der gebeukte halmen, 't verzamelen der rijpe graankorlen en 't uitwannen van 't nutloos kaf
yerhaalen zij ons de eene of andere gebeurtenis.
Weltevreden verlaaten wij hen, om in den langen avond ons door vermaakelijke bezigheeden te vervrolijken , of de zoete verkeering met oprechte dorpelingen te genieten. — Dus verlieren wij ongevoelig den geftrengen winter, en naderen het lieflijk faizoen, door u befchreeven. De blijde
ondervinding, dat een Huwelijk, in 's Hemels gunst begonnen, met Gods zegen en genade gepaard gaat, zal onze dankbaare harten geftaég tot
het



Celia aan Dorval. 23
het goedertieren Opperwezen verheffen. — Den ruimen overvloed van genoeglijkheeden, dien wij bij ons zeiven gewaarworden, zal ons van de verdrietelijke omftandigheid ontheffen , om het vermaak
buiten 'shuis te moeten zoeken. Belooft gij
u, getrouwe Dorval ! de ftreelendfte gewaarwordingen, die uit de zuivre liefdebron kunnen ontfpringen : ik beken u openhartig, mij geen minder bekoorlijke aandoeningen te voorfpellen. —Gij befchrijft , volgends mijn oord. el, de gelukzaligheeden des Huweliiks zo juist, dat een haater van hetzelve, wanneer hij met opmerking uw tafreel
befchouwde, van fchaamte zou moeten bloozen.
Doch gij vergat (het fchijnt dat gij ook het tegengeitelde der fchoonheid van den Echt wildet overflaan:) gij vergat te zeggen, dat de edele roozen der Liefde ook met fcherpe doornen van verdriet bezet zijn : Wat fterveling is op aarde vrij
van wederwaardigheeden ? Veilig hadt gij dit
tusfchen uwe befchrijving van het Huwelijksgeluk kunnen invlechten, en 'er bijvoegen, dat de last der onheilen in den vereenigdcn ftaat het draaglijkst is. — Waar kan men grooter vertrouwen op ftellen, waar beter vertroosting van verwachten dan op en bij het dierbaar voorwerp zijner Liefde, wijl hier de gewisfe verzeekering is van de vrijwilligfte verpligtingen, tedertte liefkozingen en zorgvuldigfte genegenheeden daarbij te zullen vinden? — Welverre van daar, dat eene op deugdgegronde, verbindtenis, door rampen zou lijden , groeit de hartelijke liefde van braave Echtgenooten,
hoe-



24 Celia aan Dorval»
hoezeer door tijdelijke wisfelvalligheedén gedrukt: Het wreed geweld nes doods moe: zelfs vo-t heure krachten zwichten. — Het kuisfclie Huwelijk in 't gelukkig Eden, de verblijfplaats der aardfche zaligheid, door den wijden Schepper van 't groot heel-al ingefteld zijnde, verwacht ook het heilrijk lot der hoogfte volmaaktheid in 't Hemelsch Paradijs , 't gewest der nooiteindigende vreugde. —Verhaast dan de bepaaling 'er van, zegt gij, geliefde Hartevriend! Ontfla mij, om deze be-
flisfi 'g te doen, die ik volkomen aan uwe goedkeuring wil overlaten, zullende uw eigen uitfpraak aangenaam z;jn aan uw teérbeminnende Vriendin,
Celia.
VI.



NAASPEURING DER OORZAAK
van het
Nieuwjaar wensc he Ni
V dór dat het menschdom door langduurige op. merking en ondervinding eenige geregelde kundig, heeden bekomen hadt, dat is ia den vroegflen en eerirea ftaat deszelfs, zagen de menfchen de zon Voor een, wezen aan, dat de aarde beltuurde, en met zijnen gu.ftigcn invloed zegende; natuurlijker wrjze gaf de luister der zo, ne, bij welke niets dat zig op de aarde glansrjk bevindt,haaien kan, gelegenheid tot hunnen eerbied voor dezelve, en wanneer wij met den weleer zo beroemden doordenkenden Franfchen Staat- en Sterrekundige Wijsgeer'-
Mengelwerk. [Cj BAIfi,



2(5 Naaspeuring der oorzaak
Bailly, (*) het oiidfte Volk, of dat, door'l welk de aarde het eerst bewoond is geworden in het noordergedeelte van Afia of wel in Menen-. de oude woonplaats der Scythen , ftellén , zullen wij dra verlicht worden in de herkomst der algemeene vreugde en gelakwenfchingen, welke de laatere ea hedendaagfche volken gewoon zijn , bij den aanvang des Jaars, eikanderen te betuigen. Zij, die fiegts eenigzins met den fland der aarde, ten opzichte van de zon, bekend zijn, weeten, dat dezeHe op het vlak van den ingebeelden zonsweg, of ecliptica, met eenen hoek van 66° en 30 minuuten helt, 'welke fchuinfche (land veroorzaakt, dat de zon'in de noorder- en zuiderpoolslanden des aardbodems een geheel halfjaar lang boven, en ook weder een geheel halfjaar lang beneden den gezichteinder der Poolbewooners zig onthoude; eene waarheid, waarop wij, als algemeen bekend zijnde, niet lang zullen ftilflaan, Geduurende den tijd nu, dat de zon van het punt des R.ams tot dat der Weégfchaal, noordelijke afwijking van den Equator hadt, werden de eerite aardbewooners van dezelve verlicht en gekoesterd; maar hoe verbaasd, hoe bedroefd moeten die eerfte aardbewooners niet geweest zijn , wanneer die koesterende God, naa ziff iti het teken der Schaalen vertoond te hebben, allengs hunnen gezichteinder geheel ontweek, en niet meer bij hen ten voorfchijn kwam, hoe groot was niet de algemeene rouw ; zommigen moogen
wij
(_*) Onlangs te Parijs onthalst.



van let Nieuwjaarwenschen» a?
wij onderzeilen meenden dat weldoende wezen vertoornd, en daardoor gelegenheid tot deszelfs agterblijven gegeeven te hebben; anderen weder meenden dat een , voor hen ongunflig , vijandig en kwaad wezen, hunnen goeden beheerfcher verdelgd en vernield hadde; de algemeene rouw , in een woord, werdc door het kwijnend voorkomen der geheele natuur niet weinig aangekweekt. Deze droevige tijd duurde tot de zon weder het lenteteken genaderd ware, en meer en meer noordelijke afwijking bekomende , zig weder aan den gezxhteinder der noordelijke volken vertoonde. Welk een vreugd voor den nieuwen aardeling! zijn goede, zijn zeegenende Weldoener keerde terug, het aardrijk verjongde op deszelfs wederkomst, en de geheele natuur werdt herbooren , alle veldarbeid herleefde; en zij noemden dus niet ten onrecht het Jaar met' het woord ar jan. arbeid. (*) Overal werdt de vreugde ren top gevoerd, men wenschte elkander geluk met den wedergevonden lieveling, en verheugde zig in zijn bijzijn tot den tijd weder nadert, dat de zon zig weder van hun verwijderd, en zij, als op nieuw, in rouw gedompeld worden, om, naa zes maanden, zig andermaal weder te verheugen.
Deze afweezigheid en bepaalde wederkomst der zonne, gaf den eerfte aardbewooneren gelegenheid, om den tijd of duuring der dingen met dezelven te' vergelijken, en dus eene jaarrekening inteftellen,
wel-
C)Van het welk het Angelfaklisch woord, arjan faetNedert./*,, en «rtoV^hetCriefclche ^e„ en het Lat. arare afdamt
[C] a



ü Naaspecrïng der oorzaak
welke bi] hea met de Lente, of wederkomst de* Zorme, mede aanving , daar deszelfs afweezen voorftelde, en met deszelfs wederkomst op nieuw begon.
Moses, of de aloude Gefchiedfchrijver des hoeks, 't welk zi'r.en naam draagt , heeft mede jaaren van twaalf maanden gebezigd. ES zijn verhaal der Schepping en eerfte aardbewooning, dat hij allerwaaifchijnelijkst uit overgeblevene ftukken der allerhoogfte oudheid ïaarOgetteld heeft , gelijk dan ook het eerite boek zijner Gcfchiedenisfe, waarin de wording der aarde in eenen zeer figuurlijken en dichterlijken ftijl, geheel verfchilleud van den Hi'lorifchen ftijl van 'smans overige gefchiedboeken , verhaald wordt ; dat ons niet onduidelijk dit boek Genefis, als een fragment der alleröudite tijden, toen het eerite menschdom nog enkel Dichter was , doet kennen ; want dat het Dichtvermoo en den eerften mensch natuurlijk en noodzaakeiijk eken moet geweest zijn, zal ik hier thands niet herhaalen. Wij moeten dus de jaaren bij Moses niet, gelijk z. mmige willen, voor maanden houden, maar kunnen die, behalven veel andere bewijzen, enkel op de onder Helling van deszelfs al'erboogfte oudheid, en dat de eerite volken in 't noorden gewoond, en het Jaar volgends de wederkomst der zonne afgebaakend hebben; voor gcwo-one Z .nnejaaren van 365 dagen geriis^elijk bereekenen. De Phtxniciers en Hebreen noemde daarook het jaar Schanah, van het wortelwoord



VAN HET NlEUWJAARWENSCHEN. 9f
woord Schanah, dat herhaaling, hernieuwing beteekent.
Het menfchelijk gedacht zig, naaderhand, meer en meer vermenigvuldigende, en zig meer zuidelijk verfpreidende , vestigde zig ook in Egytten, en bragt daar deszelfs zonnedienst mede over; maar dewijl aldaar, als zijnde een land, dat nader o. der den evenaar gelegen is, het verfchil der faizoenen, en het agterblijven der zonne, geduurende een geheel halfjaar eeen piaa.s meer had, veranderde Weldra de gewoonte van de wederkomende zon te begroetan, in de verwelkoming van een ingebeeld wezen, dat egter den-ie'fden naam behieldt van oog der waereld, of Ochofi u-etz, en Ofiris, waarmede het de noordelijke volken beftempeld hadden. Zij verzonnen daarbij dar. deze God door een kwaad wezen , Typhon , of den nacht, verdagen werdt, en naa eenigen rijd weder ten voorfchijn kwam, welke wederverfchir ing van dien God ook bij hen het jaar vernieuwde, en gelegenheid tot onderlinge gelukwenfchingen en vreugdebedrijven gaf. En ten bewijzen dat zij mede twaalf maanden in een jaar telden, dient deze aantekening: Wanneer hunne Priesters noodig hadden, om het jaar in hunne Bieroglyphifche tafereelen uittedrukken, bezigden zij enkel het beeld der Godinne Ijls, of de maan , met een c>kel in twaalf deelen gedeeld in de rand, en noemden ook liet jaar /fis. Somtijds ook verbeelden zij het jaar door een' Palmboom, welke bij elke nieuwe maan een' nieuwen tak ontfangt, zodat, naa het [C] 3 voorin



Naspeuring der oorzaak
voortfpruiten van twaalf takken, een jaar voleindigd is, gelijk men dit aangeteekend vindt bij Pierius Valerianus, en Horus Apollo Niliacus, Hieroglyphica. Welk Traéteat in het Grieksch nog voorhanden , van eene hooge oudheid is, en door de meeste oordeelkundige Geleerden voor echt gehouden wordt; van deze cude Egyptifche en Phoenicifche volken is deze volksgewoonte door de toeneemende Scheepvaart langs de Kusten , ook tot andere gebuur volken overgegaan. Immers die van Biblis fielden mede dat hun ge wijden Adonis, of Heer, naa eenig afwezen, weder in hunne armen terug gevoerd werdt, welke heugchelijke maar zij in brieven in biezen fcistjens befloten, hunne na-
buuren over het water toezonden. Van daar
ontfongen de fchrandere Grieken , hunne fabel van Cypris, wiens minnaar Adonis door een wild zwijn verflonden zijnde , jaarlijks betreurd , maar op het groot volksfeest of de Adör.iazufe weder gevonden, en den volke met groot gejuich vertoond werdt.— Zij noemden dit hun jaar welken naamPLA'ro
zelve verkiest in zijne famenfpraak, genoemd Cratylus, als afdammende van h Uvra in zig zeiven wederkeerende. Het is duidelijk zichtbaar dat het wild zwijn , den ruwen winter betekend hebbe; gelijk het ook duidelijk op den zomer toegepast kan worden, dat Venus met de onderaardfche Godin Proferpina overeenkwam: om elke zes maanden den telkens herleevenden Adonis weêrkeerig te genieten, De Romeinen, de opvolgers der Grieken , noemden het jaar Annus, dat door den Taalge*



VAN HET NlEOWJAARWENSCHEN. 3*
leerden Vossius van een verouderd woord Antius , dat een in zigzelven rondloopenden kring , beteekende, afgeleid wordt, van waar ook het woord Annulus, beteekenende een' ring , kan afgebragr, worden. Bij den aanvang van elk nieuwjaar, hadden de Romeinen de gewoonte van op een bord, dat in het Capitcol opgehangen was een koperen Nagel te flaan , welken nagel den naam van Clavus Annalis ontving ; 't geen de Schilders aanleiding geeft van het Jaar uittebeelden,, door een man van middenmaatigen ouderdom wiens hoofd befneeuwd , de borst met bloemen gefierd is, en wiens beeneu met wijngaard ranken omflingerd zijn, houdende in de regte hand een gouden Nagel, welken de
de Clavus Annalis aanduidt. Hebben voords
ook deze Waerelddwingende Volken bij wien de weetenfehap der Sterre- en Aardloopkunde groote vorderingen gemaakt hadt, hun Jaar, volgends de inftelling van Romulus, niet met de Lentefnede of met de maand Maart aangevangen , en waren hunne Saturnalia en jaarlijkfchc fpelen geen blijken van de vreugde die zij bij ,de vernieuwing des jaars fmaakteu ; zij zonden elkander op den eeriten dag hunnes Jaars gefchenken toe welke zij Strenu<s, ca de Godinne Strenua, gewoon waren te noemen, welke aan Romulus en Tatius, wel eer op dezen dag, een' tak uit het heur gewijd woud, tot een goed voorteken hun's geluks gefchonken hadde. —— Deze hunne gefchenken, welke in vijgen, daadelvruchten en honig, overdekt met een verguld blad, bellonden, verzelden zij met de toewenfehing van allerleië ze-



Naspeuring der oorzaak
gerjingen ; rustei.de op hunne hijgeloovige meening 1 van den gunftigen invloed dier gaa.'en en zegeningen , juist op uien dag , waarop Remu/us en Taiius , door die Godi;me met eai goed voorteken gezegend geweest waren —■ en van deze gewoonte der Romeinen is nog bij ons het geeven van Nieuwjaars gefchenken aan dienstbaare lieden , aan kinderen , of minnaaresfen, naagebleeven, welke de Franfchen ook nog, naa het Laiijnfche woord Stre'0a , Etrennes gewoon zijn te noemen , egter heeft bij ons dit onderfcheid plaats, dat wij deze gefchenken meestal aan onze'minderen geeven, daar in tegendeel de Romeinen die aan hunne meerderen toe? zonden. — Gelijktijdig vierden zij mede het feest van Janus, die hen van Wijn en Koorn voorzien hadt , en dat van jfuno, die bij hen voor de Koninginnne des Hemels gehouden werdt. Schoon de. waare oorzaak dezer vreugde bij hen reeds, zo wel als bij ons , verboren en vergeeten ware. Ja zelfs fommige Noordfche en woeste volken , toonen nog fpeuren van deze alleroudfte overlevering in hunne tijdboeken, gelijk men dan ook in den Yslandfc 'en Vedda, nog overblijffelen van dat bevveenen over het verh'es en juigchen om den wederkomst der zonne, aantreft.
Hoedanig nu dit gebruik , om bij den aanvang des jaars vreugde te bedrijven , en eikanderen te zegenen , tot den Christenen overgegaan is , zal ons niet meer duifter blijven , zo dra wij flegts het oog liaan op de gemeenzaamheid, waar mede de zelve eerst met de Heidenen verkeerd hebben, en tevens
in



vaN het Nieuwjaar wensc he n.
53
in rt oog houden, dat de jooden waaruit de Cruisteren bunnen ootfprong hadden, mede als in de vroegfte tijden, gebtiurvolken der aloude Phoe,iic:ërs geweest ziinde, deze gewoonte van hunue voorraderen overgeërfd hadden. De Jooden naamlijk ♦ waren gewoon om op den aanvang der rnarrd Tisri, welkers eerfte dag hun Nieuwjaarsdag kon genoemd worden; het feest der Bafuinen te vieren, dat is zij herinnerden der aemeente met bannrgefchal, den pligt van dankbaarheid welken zij Gope vefchuldigd waren, voor de weldaaden in het verloopen tijdperk ontfangen, en vermaanden tevens de eemeente tot boete voor hunne voorgaande over-; treedingen ; elk zegende op dit feest zijnen raasten om dat het gehouden werdt voor een hernieuwing van het verbond Gods met hunne vaderen ; en van dit Joodfche gebruik vieren ook. de Turken hun groot feest Ramadhan , dat ook bij hen het Nieuwjaar aanvangt, met bazuin gefchal en kerkplegtigheeden ; terwijl hunne Priesters elk uur van de tinne hunner Mosquée, de vergaderde meenigte toeroepen : El ecbar ! G o t> is groot.' Waarnaa zij de volgende dagen van dien feestdag , in allerlc-ie vermaakeiijkheeden doorbrengen ; welke gewoonte de _ infteller hunner feeften un^etwi;feid van het Jood*ch feest der bazuinen ontleend heeft; 't welk ook bij den Christenen in gebruik gebleeven is. Schoon die dit onderling zegenen en vreugdebedrijven op eenen anderen grond thuis bragren en terpasren, daar zij het zelve op het feest der befnijdènisfet van den Zaligmaaker deeden (laan en elkander in [CJ 5 hun-



34 Over het Nieuwjaarwenschek.
hunne Agapen of Liefde maaltijden, met de heugchelijke verlosfing der uitverkoornen onderling gelukwenschten.
Zie daar dan de oorzaak van het gebruik der gelukwenfchingen en der plegtigheeden, bij gelegenheid des Nieuwen Jaars in de aloude waereld aangetroffen, van daar, door Egypten, Phoeniciën, Griekenland en Rome, tot op de ontluiking des Christendoms nagefpoord. Thands heeft men dit gebruik nog door de gewoonte aanbehouden, terwijl deszelfs waare oorfprong en bedoeling flegts aan weinigen bekend is.
A. F. s. z.
VIL



VII.
BESPIEGELING
OVER BE
SNEEUW.
IToe onbehaaglijk ge ook, 6 kille Sneeuwvlok! zijt
In tegenftclling van den zachten zomertijd,
En fchoonge u trouw yerbinde aan een' gcflrengcn koning,
Voor wiens geweld zich elk beveiligt in zijn wooning;
6 Donzig ijs! fchoon 't veld zijn' luister zie bedekt
Door 't chryllallijne kleed, datge over alles trekt,
't Lust mij nugthands een lied ter uwer eer te zingen.
Gij wekt, door fchoon en nut, mij tot befpiegelingen.
Gij leidt mijn' Dichtgeest op naar 't heilig dankaltaar,
Om wierook te offren aan den Opperzegenaar;
Hein voor zijn tedren zorg en milde gunstbewijzen
ï\lct juigehend feestgebaar en blij gelchal te prijzen,
En, in verwondering verrukt, zijn wijs beftuur
In 't waereldboek ie zien der gunltigc Natuur.
Gevlokt chryftal, dat in uw' oirfprong komt te vooren, Als in de middenftreek van 't luchtgewest gebooren. L'it natte dampen, door een' kouden wind verdikt, Gij zijt een hemelzout, dat veid en hof verkwikt: Gij dekt, als met een wol, de plant- en bloemgcwasfen, Opdat de dood hen niet zou in hua rust verrasfen, Die op hun leven, met een fcherpe koude, loert. U volgt de vruchtbaarheid, waar u de wind flegts voert.



p6
Bespiegeling over de Sneeuw.
Gij kleedt, en warmt, en voedt, en fcöenkt Natuur weêr kragten
Tot baaring van heur groot, ja talloos tal gedachten
Van teêr gebloemt', dat ais een aardsch gefternte fchijnt,
Van heilzaam kruid tot hulp van die op 't ziekbed kwijnt,
Van nutte planten, die tot voedfel kunnen [trekken
Van boomen, die. donr vruclit of bloeferas de oogen trekken;
Het hoog gebergt', door u bedekt fcliier t' allen tijd,
Toont in doorvoed gewas, hoe nut gij 't aardrijk zijt.
Gij zijt bet, die, ontdooid door warme zonneftraalen,
Het klaar fonteinnat laat van lleile heuvels daalen,
Dat lieflijk vocht verftrekt voor mensch, en dier, en kruid,
Tot weer een ftrenge kou zijn' fnellen afloop ftuit'.
Befchouwt men, fijn chryftal! u door de microsceopen, Wat legt gij voor het oog een veld van wondren open! Elk vlokjen toont een ftar, bekoorlijk voor 't gezicht, Voor wiens volmaaktheid, wat de mensch ooit werkte, zwicht. Hoe evenredig zijn in elk de fraaie ftraalen Verdeeld, bij welker fchoon geen kunstgewrocht kan haaien! Gebloemde ftarren, gij zijt paerlen aan de kroon Van Hem, die in uw praal aijn almagt fielt ten toon.
6 Zachte Sneeuw! die zo onachtzaam, wordt behandeld, En, zonder dat bet oog uw' luister ziet, bewandeld; Ja, zonder dat uw nut en voordeel wordt bedacht, Als een verachtlijk fchuim bij veelen zijt geacht, Dat elk uw heerlijkheid befchouwe en moog' bemerken, Wat kunst, vol wijs beleid, zich taant in all' Gods werken5 Wiens liefderijke zorg van 'swaerelds uchtcndftond. Ten nutte van den mensch, noch paal, noch einde vondt. En die, Ichoon Hij het zoet fomtijds met zuur vermengde , Geen' onfpoed, dan tot heil des ftervelings geheugde, Opdat, naa welgemoed de rampen uitteftaan, Het blijdst geluk de tinart weêr zou te boven gaan, ;
$ # $
VIïL



vul
VELDZANC.
'k l 3fiog bij een' fchoonen dag mij op het land vennaaren ,
Om daar de Z"ete geur der frisfche lucht te fmaaken. 't Alkoeftrend licht gaf aan het leevend tafereel Een' onaffchetsbren glans voor 't kunftigfte penceel.
Het goud g'om op het veld , het zilver op de ftroomen;
Het fchel gejuich weêrklonk uit hooggekruinde boomen. Het fchubbig vischjen fprong door 't ruisfehende Chryflal. 't Geloei van ftier en koe rolde uit den muifen Hal,
En de:dt hun' grooten trek naar 't malfche klaver hooren.
Een keurig bloemperk , dat mijn zinnen kon bekooron , Door juiste kunst , gevoegd bij fchoonheid der natuur, Ontvonkte heel mijn hart, en deedt het heiligst vuur
Der goddelijke kunst , vol gloed in mij herleeven.
Dus zong ik, ongeftoord, in Rhijnlands wandeldreeven.
Tedre bloempjens , lagcbend fieraad
van den pas ontdooiden hof, Geutvcrrpreidfters , oogeiiftreelfters ,
gij verdient een* zang tot lof. Lieve boden , die niet bloosjens
pronkt op 't vriendelijk gelaat s En verkondigt, hoe de Lente
tot heur intreS vaardig ftaat, Wie voelt op de blijde tijding ,
die ge in ftomme taal ons meldt, Niet een afkeer voor de fteden ?
Niet een* trek naar 't groenend veld ?
Daar-



33
Veldzang.
Daarge weêr de jonge knaapcn
kleurenrijke tuiltjens bied*; Voor de poëzie maagdenboezems
waarin 't oog vermaak geniet; Of u zelve fchenkt tot kransjens
aan de netgevormde hand Der aanvallige godinnen
van 't bekoorlijk Nederland , Om tot gif jen s toetewijden
aan bezitters van heur ziel, Tot een blijk , hoe tedre liefde
heur gevoelig hart geviel. Manche bloempjens , eerftelingen ,
waar het vri'chtbaar iand op «xmt, En die mijn verheugde zangfter
Harren van het aardrijk noemt , Wat fchenkt gij den hof al luister
door uw fchoonheid , zwier en pracht, Nu de gouden Zon de fneeuwvlok
heeft ontbonden door heur kragt! 'tEêl gefteente haalt in glansfen
bij de lieldre fchittering niet, Die men op de ontloken knopjens ,
zo aanminning blinken ziet. Alles juicht bij zulk een feestlied ;
't Pluimgediert, nooit fpeelens moë', Zingt, van 't bladerloos geboomte,
't welkomstlied u vrolijk toe. 'k Zwijg van d'aangenaameii wildzang,
die mijn ziel, door de ooren, ftreelt. En bij 't zalige genieten ,
mijn aandoenlijk harte flreclt.
IX-



OP EENE
BROEIENDE CANARIE.
J3roei, teder Vcgeltjen gerust: Teel lieve zangers, die, met lust, Door de orgels hunner kcelen 't Graagluistrend zintuig Itreelcn , En rijkgekleurd zijn als de fchoone Dageraad, Alsze uit de zee verrijst in 't gouden feestgewaad.
Ik hoorde, daarge uw wiekjcns klaptet, Hoe gij de taal der Liefde fnaptet,
En 't hart, door malfche tederheên, Wist tot een mollig wascli te kneên. Uw Zorg voor 't kraambed, naa het mingenot te fmaakcE, Trof met verrukking 't oog en kon den geest vermaaken.
Uw zielbekoorelijkc vlijt Blijv' 't vederlooze kroost gewijd ! Vlieg op uw wapperende fchachten Naar hen, die gaapende reeds wachten Op lmaakelijke fpijs, door uwe tong gekneed, Die 't beste voedfel voor het pluimloos diertjen weet;
Groeit, vogeltjens, verkwikt eens de ooren. Die uw gezang, met blijdfehap, hooren; Gezang; dat door zijn zuiver fchoon Natuur's vermogen lpreidt ten toon, En elk een voorbeeld geeft, om, met verheven klanken, Hem, die het Al beftimrt en onderhoudt, te danken.



x.
OP EENEN
Minnezang
H oor ik hier Cupido zelv'?
Daalde hij van 't luchtgewelv Op zijn dartelende vlerken ,
Om een volle zegepraal,
Dooi- fluweelen liefdetaal, Voor een' minnaar uitiewerken?
Ja, hij vondt hier- in vermaak,
Om zijn honigzoete fpraak Aan een' ttervcling te leeren.
Schonk in overvloed zijn gunst,
Om door wondre toverkunt Staal in wasch te doen veikeeren.
't Minnewich jen , zacht van aartj
Heeft de ciihcr zelv' gelhaard, Met een pees van 't gouden boogjen,
Venus knikte 't guitn.ii toe ,
Dat zij.:' daad haar , blij te moê, Aanwees met een loni.en i ooyeu.
'tls geen wonder, dat deez zang
Kunstgraigc ooren houd. in dwang, Maagdenharten weet' te ftieeL-n;
Daav elk toontjen, dat men hoort,
Zo door hemelval bekoort, Of 'er Minnegoodjens lpcelen.
F. H.



XL
EEN GESPEK.
over het BESTAAN van GOD en een LEVEN naa dit LEVEN.
(Uit het Hoogduitsch vertaald.) Aristus, Erichv
. In ernst, is 't flegts twee jaaren geleeden , federt ik u zag ? En evenwel , ik had tr bijkans niet weêr herkend ?
Eric h. Dat is mooglijk. Dikwijls maaken één , twee jaaren meer verandering , ten aanzien van het uiterlijke , dan wel anders tien, twintig.
Arist. Evenwel nooit zonder groote en buitengemeene toevalligheeden. Zijt ge in dien tusfchentijd ziek geweest ?
Erich. Dat ik weet niet. In tegendeel het is mij zeer wel gegaan. Ik geniet het leven, 't Ge-
Mengelwerk. [D] beurt



^ft over het bestaan van God
beurt wel eens dat het zo wat duider in mij is; maar dan vervrolijk ik mij weder onder mijn vrienden. Wij dansten en zingen; wij drinken en minnen. Kortom wij genieten het leven.
A r i s t. Geef dat dien naam niet, Erich! Die uitdrukking is daartoe te edel, (gaat een Pourtrait haaien ). Kent ge dat ?
Erich. (fchielijk). Dat ben ik !
Ar is t. Zeg, dat was ik. (Leidt hem voor den Spiegel en houdt het Pourtrait daar nevens'). Zie eens, zo zaagt gij 'er vóór twee jaaren uit; en zo ziet gij 'er nu uii! En echter toen zeide elk , dat gij zo volmaakt getroffen waart. Kan men dat het leven genieten noemen , dat u zo te onder brengt?
Erich. C Die eerst verfchrikt fchijnt , vervol' geneis zich weêr herftelt, al dansfend, een deunt jen neuriet, en ten laatften weêr voor den Spiegel treedt). Wel nu , geen wonder ! ben ik ook niet twee jaaren ouder geworden ?
Arist. Dat is zo ; maar in eenen ouderdom, waarin utwee jaaren niet zo te onder brengen, maar veeleer , nog meer volmaaken , en u de hoogfte Iighaamiijke volkomenheid hadden moeten geeven (wijst op V Pourtrait). Zie eens die volheid in het wezen , die vrolijkheid op het voorhoofd, dat vuur in de oogen , die roozen op de wangen. C Houdt
hem ya'st voor den Spiegel). En nu zie eens
dien matten , bijkans zielloozen blik , die ingevallen kaaken , die fpitfe uitfteekende beenderen , overal die geelachtige bleekheid, die rimpels op het viere^twintigjaarig voorhoofd , en die blaauwachtige
die«



EN EEN LEVEN NAA DIT LEVEN. 43
diepe kringen om de oogen ? Kunt ge u zeiven de verwoesting vergeeven , welke uw gewaand levensgenot in u te weeg brengt ?
Erich. Wat ligt 'er aan gelegen, dat ik niet meer de verwe van een meisjen op de wangen, ea de gladheid van een kind op het voorhoofd draage. Zo zie ik 'er manlijker uit ; en worde ik ook niet fpoedig .-en man ? Genoeg , ik ben wél.
A ris t Als een grijsaart ziet gij 'er uit, Erich! zeg maar niet dat gij wel zijt. 'K zoude u 's morgens bij 't ontwaaken geheel niet willen zien, en de onaangenaame gewaarwordingen ontwaaren, die gij dan gevoelt*
Erich. Daar weet ik ook raad voor. Sterke dranken geeven mij wel dra den toon weder, ea verdwijnt hij voor de tweede keer , ik weet hem wel weêr te herroepen.
Arist. Gij hebt dus in 't geheel geen werklijk gevoel van uwen natuurlijken en eigenlijken toeftand, en kunt niet van welzijn fpreeken. Gij wordt onophoudelijk van geweldige prikkelingen (*) aangedaan en gijkomt niet eens, in eenen pbyliken zin , tot u zei ven-
Erich. Het wil wat zeggen, of mi'n wélzijn van mijnen' natuurlijken toeltand of van prikkelingen afhange? 'c Is genoeg, als ik maar gevoel, dat ik het wél hebbel
Arist. Vriend! het wél zijn , 't welk ons het gevoel van onzen natuurlijken toeftand geeft , is duurzaam; dat gene echter , 't welk door prikkelingen voortgebragt wordt, duurt niet ïange. Wel
én
(*) Irritatie-.



44 over het bestaan van God
dra zult ge u , in de langduuriger tusfchenpoofingen , welke onaffcheidelijk aan hetzelve verknocht zijn , door nog heviger prikkelingen, moeten trachten te helpen , en ten laatften zult gij voor dezelve in 't geheel niet meer vatbaar zijn. Dan zult gij plotfeling en zonder redding uwe ellende in derzelver geheele vreeslijke grootte gevoelen.
Erich. Wie wilde zich met zulke grillen plaagen ! daartoe is mijn natuur ook veel te fterk.
Arist. Heure fterkte zal u verder geen ander voorrecht verkenen , als dat gij die woefte levenswijze llegts iets langer zult kunnen uithouden, dan andere zwakkeren. De geheele vernietiging uwer Machine wagt u, gelijk hen ——. en te gelijk met deze eene droevige zwakte van geest , die heure komst reeds , door de duistere oogenblikken , die thands reeds nu en dan voor u verfchijnen, aankondigt , en, in den bloei uwer jaaren, zult gij een prooi des grafs zijn.
Erich. Gij moet even zo wel fterven , als ik, en al kastijdc ge u ook nog zo. Laater of vroeger , 't is hetzelfde. In den ftond des doods is de één zo oud als de ander. De wijsheid van den
fterfliug beftaat in het fterflijke leven , zo veel
mooglijk , overvloedig te genieten. Al leef ik ook half zo lang als gij; dan leef ik toch onder opééngeftapelde genietingen, en heb te gelijk het voorrecht , dat ik naaderhand het lijden niet behoeve te draagen , 't welk de hooge jaaren met zich mede brengen, 'k Ontga hetzelve vóór het zich opdoe , en —— zo mag mijn leven bij liefde en wijn
hes-



en een leven naa dit leven. 45
heenen fnellen, en komt de dood , dan heb ik geleefd en genooten , ea fterve in de laatfte genieting.
Arist. Gij dwaalt zeer in de denkwijze over ■uwen dood. Jaaren lang zult gij nog naar het laatfte genot omfluipen ; jaaren lang , misfehien op een folterend ziekbed fmachten. Zo, zo fterven levensgenieters , gelijk gij ; wanneer zij zich niet, nog ter regter tijd, laaten waarfchuwen. Roep de aakligfte voorftellingen van de wijze uwes aanftaanden doods voor den geest , en wees verzeekerd , gij kunt u dezelven niet te affchuwejijk denken. Krachtloos, uitgemergeld tot een fchrikbaarend Jammerbeeld voor alle jonge lieden van uwe jaaren, zult gij daar liggen en over gruuwlijke fmarten in flaaplooze nachten kermen. Lange zal dikwijls uw verftand , als 't ware , in u bedwelmd zijn, en zo dikwijls 't zelve ontwaakt, zal het ter verme-rdering uwer kwaaien ontwaaken. Door gene prikkelingen meer op de been gehouden , door geen' nevel meer bedwelmd, zult gij uwe ellende in reuzen grootte gevoelen; zult ge u, in de u zelve aaüg fchijnende waare gedaante , zien , en uwe vrienden , die u verleidden , te gelijk met u zeiven tot in den afgrond der aarde vervloeken. Met een? kugchende ftem zult gij om den dood roepen, en wreed zal hij u vlieden.
Erich. Daartegen weet ik een middel. Een
Piftoolfchoot en - 't js met het fchimmenfpel
aan de muur afgedaan.
Arist.



over het bestaan van GoQ
Arist. Arme vriend ! 'k bid u, waar toeh zoudt ge dan zo veel moeds vinden i Wieg toch uw verftand met zulke troostredenen niet in den flaap, Uw arm zal niet eens fterk genoeg zijn om den fchot te volbrengen. En nu , befchouw nu eens met éénen opflag van uw oog , hoe diep gij gevallen zijt. Een woest leven op de affchuwlijklïe wijze te willen eindigen welk een voorneemen ! Erich, gij ligt reeds veel dieper in den afgrond der ontmenfching, dan ik dacht. Ontwaart ge niet eenen affchuuw voor u zeiven bij de gedachten aan God en onfterflijkheid, of flegts maar pp het enkel hooren van deze woorden ?
Erich. Ik bid u , ftel den gantfchen droom , dien men Godsdienst noemt, ter zijde. Nooit was God en nooit was rer iets beiagcheüjker, dan de gewaande onfterflijkheid.
Ar is Ti Dat is u geen ernst, Erich! Gij zijt immers in h geheel niet overtuigd , van 't gene gij zegt. Gij misleidt u flegts door gewaande overtuiging en draagt de woorden uwer flegte'vrienden flegts in den mond. Zie eens, zo ver kan men , door flegte menfchen weggefleept worden, dat men, ten hunnen gevalle, zijn eigen reden verloogchene , en tegen zijn eigen beter weeten meene te gelooven.
Erich; Bij God — dat is mijne vaste overtuiging.
Arist, Gij gelooft immers geenen God; hoe kan ik dan geloof flaan aan uwe verzeekering bij Hem?
Erich.



en een leven naa dit LBVJVN.
4?
Erich. (Over zkhzelven glimlagchendë). Dit is zo •eene aangenomen gewoonte van der jeugd af aan — gelijk liet geheele wezen van den Godsdienst. ..!
Arist. Dl:s ge hebt u federt twee jaaren ook
zo aangewend geenen God te gelooven? Zeg
' mij toch eens , waarom geloofdet gij anders zo gaarn aan Hem, en waarom was u anders de gedachte aan de onfterflijkheid zo zoet en heilig ?
E r i c h. Eilaas! Daar van draagt de Katechismus de fchuld.
Arist. Neen, zeg om dat toen uw hart
nog goed was. . . . Toen eerst, wanneer gij de deugd vaarwel zeidet, zeidet gij ook God vaarwel , en van dien tijd af aan , toen ge u aan de grover zinnelijkheid overgaaft , loogchendet gij de onfterflijkheid van uwen geest. Mrar , geloof mij, Erich! wil de twijfelaar aan beiden, nog rekening maaken op de achting zijner medeburgers , dan moet eene verhevene deugd zijn leven tot fieraad verftrekken. Hij valt anders in ééns in verdenking, dat hij beiden flegts daarom loogc ene , om dat hij dezelven niet wenscht , en dat hijze daarom niet wenfche , om dat hem de gedagte aan dezelven ontrust. En — zo ftaat het juist met u , en uwe fterkgeefterij ; uw ongeloof en uw onzedelijk gedrag ontleenen hunnen oorfprong uit één tijditip , en gij hebt geenen anderen grond, waarom gij God en de onfterflijkheid loogchent, dan dezen, dat de gedachten aan beiden u ontrusten. Denk u eens den toeftand eener zo diep ter neder gezonken ziel, welke, om in fchijn gerust te mogen zijn, [D] 4 moet



4? over het bestaan van God 1
moet wenfchen, dat voorwerpen niet aanweezig mogen zijn, welker aanweezigheid alle braaven, zo vuurig wenfchen , om welken aan het menfcheKjk gedacht voor oogen te leggen, de voortreflijkfte Mannen aller eeuwen , en onder alle 'Hemelftreeken gaarn hun leven ten einde bragten; 't geloof aan welken eerst regt de waarde onzer natuur , de grootte onzer beftemming en het heil van onze gantfche aanweezigheid volmaakt.
Erich. Gij doet mij onecht, en ik begrijp ïn 't geheel niet , hoe mijn hart, bij mijne twijfelingen aan Gob en onfterflijkheid, het minffe belang kan vinden.
Arist. Niet? waarlijk niet! Antwoord
mij eens op de vraag : Indien ge nu eens beiden moest gelooven, zoudt ge uwe tegenwoordige denken handelwijze voortzetten ? i E r i c h. Ik zou niet weeten , waarom niet. Voor mij, moge 'er een God en onfierflijkheid zijn of niet zijn. Ware 'er een Gjd, dan moest het ook zijn wil zijn , dat ik het leven geniete, en ware'er eene toekomst aan gindszijde van het Graf, dan moest, genieting aan deze zijde van hetzelve, de eenige waare voorbereiding voor dezelve zijn. Dus —■ mijn hart is volmaakt onpartijdig in de zaak.
Arist. ó Erich! hoe fpant ge alle uw krachten in , om u zeiven te bedriegen , en hoe jam.' merlijk mislukt u dit gedrag ? wij fpraken voorheen eigenlijk van eene willekeurige en affchuwelijke zelf-eindiging van een woest doorleefd leven, fn uw hart zou bij het voorneemen van dezelve,
waar-



en een Leven naa dit leven.
49
waarlijk daarbij in 't geheel geen belang hebben , dat gij Gob en Eeuwigheid loogchendet ? Zoudt gij niet, zo dra gij beiden niet loogchendet , tot u zeiven moeten zeggen , dat uw geest zo lange in het aardfche omkleedfel moete vertoeven , tot dat hem de volmaaktfte geest , door den natuurlijken overgang oproepe , en dat het onmooglijk een zalige overgang kunne zijn , met geweld in gene waereld in te dringen , waar de verheven beftemming onzer natuur , ook flegts langs den weg der natuur, van ons mag bereikt worden ?
Erich. {Die bij deze morden Arist Jlijf in *f gezicht ziet). Dat laat zich vrij wel hooren; maar wat baat het — 't berust op valfche vooronderftellingen.
Arist. Heb ik u niet flegts vooreerst gevraagd , of 'gij, wanneer gij beide God en onfterflijkheid moest gelooven , in uwe tegenwoordige i denkwijze, naamlijk over den zelfsmoord , in 't
eind zoudt berusten ? En nu gij behoeft niet
te fpreeken; uit uw oogen lees ik het: Neen! Maak daar uit reeds op , dat uw hart en uw ongeloof aan beiden , meer dan te veel belang hebben. Eu even zo zoudt ge ook uwe tegenwoordige handelwijze afkeuren , indien gij aan God en onfterflijkheid moest gelooven : want 't geen gij voorheen van levensgenot zeidet , hoe God , indien hij beftaan mogte , hetzelve ook moest willen, en hoe 't zelve , indien 'er eene Eeuwigheid beftaan mogte , de waare voorbereiding tot dezelve moest zijn,
was niets meer en niets minder dan eene dub-
[D] 5 bel-



50 over het bestaan van GoD
belzinnigheid , agter welke , ge u flegts voor tl zeiven trachtet te verbergen,- echter te vergeefsch. zeik.rlijk moet God willen, dat gij het leven genieten zult , en zeekerlijk moet het genot van dit leven de waare voorbereiding tot een volgend zijn ; maar — gij zijt een mensch , en dus kan God ook flegts willen, dat ge als mensch het leven geniet , en dus kan ook flegts menschlijk levensgenot de waare Voorbereiding tot de Eeuwigheid zijn. Maar durft ge het wel waagen , alleenlijk flegts u zeiven te willen overreeden , dat gij het leven menschlijk geniet ? Neemt uwe reden wel in 't allerminst deel in alle uwe genietingen ? Ontvangt die wel eenige de minde befchaaving door dezelven ? Gij hadt niet alleen , om dezelven te genieten , geene reden noodig, maar gij verwoest zelfs door dezelven uwe reden. O E ric h , zo dra gij dus God en onfterflijkheid zoudt moeten gelooven , zoudt ge ook tot u zelren moeten zeggen , dat ge Uw tegenwoordig levensgedrag volflrekt moet afleggen. Die gevoelt ge, hoewel duifter, en daarom loogchent ge beiden. Uw verftand kan de gezonde fimtredenen niet van zich afweeren: ——. Is 'er een Gob, hoe mishaaglijk moet ik dien zijnj Is 'er eene toekomst , hoe arm zal ik in dezelve weezen! — En op deze wijze verleidt het hart uw verftand, en gij twijfelt aan God en toekomst.
Erich. (Eenigzins ontrust wordende). Gelooven moeten God en onfterflijkheid gelooven moe¬
ten -— dat luidt wonderbaarlijk ! Kortom , alles
wac



en een leven naa. dit leven. 5%
wat ge daar zegt , fteunt op vooronderftellingen , die ge nooit als waar bewijzen kunt.
Arist. Zoudt gij wel wenfchen, dat dezelven waarachtig waren ? Wenscht ge uwe buitenfpoorigheeden, in de overaltegenwoordigheid van een Wezen te begaan , 't welk uw lot in eene andere waereld , na uwe tegenwoordige Handelingen, beftemde ?
Erich. Gij bezigt, zo als ik zeide, al eene bijzondere wijze van betooging. Volgends uwe gedachten zou ik niet kunnen wenfchen, dat 'er een
God en onltertiijkheid mogen zijn; en zo dra
ik beiden niet wenfche, zullen beide beweezen zijn.
Aris t. Neen! "dat niet; maar het zal flegts beweezen zijn , dat gij beiden daarom loogchent, om dat gij dezelven niet —* wilt gelooven. Maar , houd u verzeekerd , 'er zullen dagen komen , waarin het geloof aan dezelven onweêrftaanbaar weêr in u zal oprijzen , en daarom bid ik u , keer tot u zeiven terug , en laat de reden niet geheel en al onder dierlijke driften bezwijk en. De vervloeking van u zeiven , zoude anderszins in die dagen, ten eenenmaale onbegrensd zijn , en gij zoudt, a's
een Monfter, tegen u zeiven moeten woeden. .
Merk eens op de woorden die ik nu zal zeggen. Stellingen , welke , indien zij waar waren, de wijze van aanwending van ons leven , volftrekt zouden bepaalen , moet men voor waar houden , zo dra men niet kan bewijzen , dat zij niet waar zijn. Komt daar nu zelfs nog bij , dat het geloof
aan



5* over HET BAS TAAN van GüQ
aan dezelven ons waarachtig gelukkig maakt. — 6 Erich , wie kan een redenlijk wezen zijn en dezelven loogchenen ! Van dezen aart zijn die
beide Hellingen, immers fpreek heeft het
geloof aan dezelve u niet weleer ten hoogden gelukkig gemaakt ?
Erich. Dat weet ik niet meer. En wat maakt ons i niet al gelukkig in onze eerfte jaaren ? Ik wil u de looden foldaaten niet eens tegenwerpen, die mij ook weleêr onbegrijpelijk gelukkig gemaakt hebben.
Arist. Zo uiet, Erich! lpot van dien aart fchendt flegts den genen, die denzelven in 'c midden brengt, gij hebt ook met uwe looden foldaaten , ten minden voor twee jaaren, niet meer gefpeeld. Ter dier tijd, vóór twee jaaren , toen uw lighaam 'vol wasten en uw verfland behoorlijk rijp was , verhoogde het geloof aan beide deze Hellingen zo zeer uw geluk. Herroep eens die tijden voor uw.en geest, waarin uw boezem, zig vol van edel gevoel voor deugd en fchoonheid des levens verhief ' hoe ge u toenmaals met mij in
de groene Prieelen uws vaders, met zoveel Broedermin , over de aanwezigheid des Allerverhevenden onderhieldet , hoe opmerkzaam gij op mijne woorden lettedet wanneer ik u de bewijzen der reden voor dezelve ontleedde , hoe ge u dan bevlijtigdet en in ftaat waart, door elke verrijzing der zon , en door eiken blik ten flerrenhemel, deze bewijzen zelve de hoogst overtuigende kracht te geeven en — nee gij daarbij zo wél, zo zalig te moede waart!
Eric h.



EN EEN LEVEN NAA DIT LEVEN. 53
Erich. Ik bid u —— houd op ! Arist. Neen, ik houde niet cp. Herdenk nog eens dien laatften avond, vóór wij van elkander fcheiddeu, hoe gij toen zo innig en reikhalzend een voorgevoel van onfterflijkheid ontwaardet, hoe ge u dezelve zo ijverig uit uw eigen natuur trachtet te bewijzen, en hoe daarbij een traan der heiligfle vreugde, een traan, waarin verheven gevoel uwer beftemming en Enthufiasmus voor de eeuwigheid blonk, u in 't oog fchoot! Hoe waart ge toen met dezen traau in de volheid uwer kracht, een veel waardiger aanblik, dan thands met den fpot van looden foldaaten, in uwe geheel vervallen geftalte. Erich , en al was 'er geen God, gij leeft onder uwe waarde; maar hij is, is zo waarachtig, als dat daar, waar beweging is, eene eerst bewegende kracht moet zijn, en zo waarachtig, als dat daar, waar een cirkel is, ook een middenpunt moet zijn; en is God, dan is ook de denkkracht in den mensch onverdelglijk. Zij, die ontegenzeglijk het hoofdoogmerk dezer Star is, die wij bewoonen , moet juist daarom, wijl ze zulks is, nooit een niets kunnen worden, om dat eene geheele ftarren-fchepping in 't eind onmooglijk voor een niets kan aanwezig zijn.
Erich. (als 't ware ontwaakende.) Nu wij kwamen immers ook maar van ter zijde op dit verfchil, en ik wil u nu ook niets meer tegenwerpen.
Arist. Ja, Erich! maar daarmede komt ge nu nog niet van mij af. Ik befluit nu verder. Kunt gij (zo moet het eigenlijk heeten, niet wilt gij)
kunt



54 Over het bestaan van God
kunt gij niet bewijzen, dat God en onfterflijkheid niet zijn; voelt ge veelmeer, de aanweezigheid van beiden in deze oogenblikken, zo levendig weder, als ooit: dan moet u zulks ook tot de overtuiging overreeden, dat gij tot eene ganfchelijke levensverandering moet overgaan. In de omhelzingen uwer ontaarte Vrienden, gaaft ge het geloof aan beiden
op en werdt ontaart; (omhelst hem teder)
keer in mijne armen weêr tot hetzelve terug , wordt dan nu ook weêr goed. (houdt hem vast voor zich) Hij die aan God gelooft, moet ook gelooven, dat Go i> s goedkeuring alleen gelukkig, en de bewustheid van deze te bezitten, alleen gerust maakt. Hij, die aan onfterflijkheid gelooft, moet ook gelooven, dat geenszins ruw zinlijk genot, maar veredeling van geest en hart hier beneden zijne beftemming zij. Ach, Erich! wie zijt ge in de oogen des Alheiligen? En welk een contrast maakt uw leven, federt twee jaaren, met uwe ohfterfnjkhéid! (Erich begint nu en dan te trillen) kunt ge wel ééne blijde gedagte aan God in uwen boezem koefteren, kunt ge wel éénen vrolijken blik naar gene wereld opzenden ? ( Legt hem de hand op de borst) Uw hart klopt nog fterker bij zulke voorftellingen; Heil u! Erich! nog is hei iid: — nog zijt ge te redden. - — Hebt ge 'er b< rouw van, dat ge heden bij mij kwaamt? Neemt ge miï bet kwalijk, dat ik thands zo met u fprak?
E i! i c h. (Terwijl hij Jchier nevens Arist bezwijkt.') Neen, waarlijk, neen; maar laat mij nu gaan. Ik kom u weêr bezoeken.
Arist»



en een leven naa eit leven. 55
Arist. Blijf nog, en laat uw oude Vriend geheel uitfpreeken , hij meent het beter met
u, dan uwe nieuwe Vrienden . Erich,
zoo ik mij niet geheelenal bedriege, beeft ge thands voor u zeiven, bij de gedagte aan God en onfterflijkheid. Laat dan ook dat beeven almagtig op u werken, en overtuig u zeiven, dat het ééne der affchuwlijkfte levenswijzen moet zijn, welke hetzelve in u te weeg bragt? Voel toch eens regt ter deeg het vreeslijk tegennatuurlijke van uwen toeftand, in welken u flegts de keuze overblijft om of de verhevenfte Ideè'n der menschheid, of u zeiven te haaten.
Erich. (/« verwarring) Liever mij zei ven!
Arist. Is dan dat nu niet de hoogde ellende, voor een redenlijk wezen ? Zelfshaat —— bedenk
eens zelfhaat! Sta hier eens flil en hegt
eens de befchouwingen over alles , wat u door eigen fchuld ontgaan is , en over alles , wat gij daarvoor in plaats genooten hebt , aan elkander. Gij hebt de voornaamlte troostredenen van het edeler gedeelte der menschheid in fchrikbeelden voor u veranderd. Gij hebt alle bekwaamheeden in het goede , welke eene wakkere opvoeding u gaf, verboren, 't Gevoel voor alles wat edel en fchoon is , is in u uitgebluscht, en. nooit zal het u gelukken , u weder tot het voormaalige Erithufiasmus voor de Deugd te verheffen, om dat de fchoonfte warmte uws harten verdweenen is. Gij hebt eene menigte van daaden uitgevoerd , welker gedachtenis nooit in u zal uitgewischt worden , over welke gij nooit zult ophouden fchaamrood te
wor-



56 over het bestaan van GoD
worden. Gij" hebt de befchaaving van uwen 'geest verwaarloosd, en denzelven van de fchoonfte krachten , om tot de volmaaktheid opteklimmen , misfehien voor eeuwig beroofd. De natuurlijke vrolijkheid , waardoor gij weleêr voor elke groote of kleine vreugd gevoelig waart, heeft u verlaaten. Stille , zagte vreugden hebben voor u niets aanlokkelijks meer. Hevige fchokken moeteu u ontroeren , zult ge eenige aandoeningen tot vrolijk zijn ontwaaren. Uwe geïartheid is verwoest, uw gezicht , weleêr zo iuneemend , door trekkingen misvormd , gij zijt van uwe eer beroofd , en met haar van de vriendfchap aller edele zielen. Voor het voorledene moet ge u fchaamen , voor de toekomst beeven. Gij kunt zo min gerust voorwaards als agterwaards zien , en zijt, als 't ware, ongenadig en vluchtig. Zie eens , alles , alles wat
bezittens- en wenfehenswaardig was, hebtge opgeofferd , verlooren , en zeg mij, wat hebt
gij 'er voor gehad ? Eene tweejaarige fuifeling van onophoudelijke wilde'verftrooijingen, over welken gij u thands niet flegts moet fchaamen , maar welker genot ook nooit boven flaauwe gewaarwordingen fteeg , want genooten hebt ge waarlijk niets. Slegts naar u gefcheurd , ijlings verflonden hebt ge. Voor een ijdel niets hebt ge alles weggegeeven. ó Erich, Erich! hoe hebt gij gehandeld, zonder God, en zonder verftand !
Erich. (Sterk geroerd'), ó Mijn eerwaardige oude vriend! ik verwenfche en vervloeke de twee laatfte jaaren mijns levens. Ik ben in de handen
der



ïn een leven naa dit leven.
5?
der Beulen vervallen , die mij ten afgrond fleepterr. Ik wil weder omkeeren, en een gantsch ander Mensch worden. Ik wil weder terugkeeren tot de Wijsheid en Deugd, terugkeeren tot de Reden cn tot God, ik wil weêr den Deugdlievenden mensch. worden , die ik voorheen was.
Arist. Gij houdt geen woord. Tegenwoordig, daar ik u zo ernüig heb aangebroken, is uw hart verbrijsfeld en gij belooft alles. Zijt ge weer van mij af , gij hoort; mij niet meer fpreeken , maar hoort anderen het tegenovergeftelde ftaande houden , en dan verhardt gij u weêr en lacht veelligt om de gedaanne belofte.
Erich (zeer befchaamd) Wel is waar , ik verdien zulk een mistrouwen ; maar bij de vreeslijke onrust, die thands in mij woelt; bij het uur mijns , van duizend verwijten verzeld gaanden doods, bijden A.heiligen en-Algerechten ! ik zweer het u uw ongelukkige vriend houdt woord (reikt hem moedig de hand , we/ke Arist vast houdt).
Arist. ja, maar uw voorneemens moeten daarna ook ingericht worden. Zo als gij het voor hebt gaat het nier.
Erich. (begeer ig) ó ik bid u, zeg mij, hoe ik mij moetgedraageu. Ik wil aUes doen, wat gij mij raadt. . Arist- V°or alle dingen moet gij nooit weêr in den kring uwer Gegte vrienden terugkeeren. Gij zijt met alleen gewend aan hunne ondeugden, maar ook aan hunnen invloed op u. Oa die wt/zê ware het onder hen , den eerlhn dag den besten, weêr met u gedaan. Mengelwerk. , [E] Er ic



53 over het bestaan van Goö
Erich. En al traden duizend Duivels weêr om om mij heenen , en wilden mij verleiden , 't zou hun niet gelukken. Ik , ik wil het zijn , die nu mijne verleiders weêr op den regten weg brengt.
Arist. ó Spreek niet zo antipfychologisch. Zi| zijn fterk in het kwaad; en zijt gij dan reeds (Icrk in de deugd ? Gelooft gij dan dat flegts het enkele voorneemen tot deugd , fterkte in de deugd met zich mede" brengt ? Neen deze fteunt op lange oeffening. Tot dusverre waart gij nog in de volle'oefening des kwaads. Hoe zouden die flegte hoofden u befpotten , en hoe gevaarlijk zelfs zouden hunne fpotredenen voor u kunnen zijn ï 't Zal u buiten dien zeer moeijlijk vallen , u van uwe kwaade gewoonten los te fcheuren. Indien gij nu deze zwaarte voeldet en met u zeiven worfteldet, hoe zoudt ge dan nog met hen in den ftrijd kunnen gaan ? Hoe zouden ze uwen zelfflrijd en uwe weerloosheid te baat neemen , u hun voorbeeld, 't welk u federt jaaren wegfleepte ten toon Hellen, en u op nieuw weêr wegfleepen ! Bij God! Erich, 't is alles te vergeefsch , zodra gij weêr tot uwe kwaade vrienden terugkeert. En waarom wilt gij dat dan ook ? Zijn ze u misfehien nog 20 lief, zo aangenaam ? Hoor eens , men is altijd geneegen, zich met den genen gelijk te Hellen , dien men bemint.
Erich. (vertrouwend). Neen , dat wil ik niet. Arist. Nu, zo moet gij voor altoos gefcheideiï lieden zijn. En , wilt gij dit waarlijk in 't werk ftelien , gij moet van nu af aan een andere plaats
voor



EN EEN LEVEN naa dit LEEVEN. $9
voor uw verblijf kiezen. Anders zoeken zij u op, wanneer gij hen niet weêr opzoekt , en valfche begrippen van eer , zouden u zo vreeslijk verlegen maaken , dat gij deze ten Jaatft-n geheel moede zijnde , weer met hen voortholdet ? —
Erich (met drift). Nu goed, dan zal ik dat doen.
Arist. Ja maar , dat is nog niet genoeg. Gij moogt komen , waar ge wilt, gij vindt altoos menfchen, die naar uwe flegte Vrienden gelijken. Maar 't is flegte menfchen meer eigen, dan biaave menfchen , dat zij zich indringen. Gij' kondt dus in weinig tijds weêr in even zo flegte handen, en flegts onder andere Naamen zijn.
Erich. Daarvoor zal ik op mijn hoede weezen !
Arist. Gij op uwe hoede zijn? Hoe fpreekt ge daar al weêr tegen alle kennis van het menschiijk hart. Ja! had ge nu reeds we'-r als een braaf man twee jaaren ten einde gebrachr; maar nu zijt ge immers nog niet verder, dan .alleenlijk tot het befluit daartoe , gevorderd. Met dit alleen , kunt gij geenen tegenftand bieden. Gelooft gij dan niet, dat uwe hartstochten nog lang naaderhand, altoos weêr op nieuw in u gaande gemaakt worden , en voldoening begeeren zullen ? Zoudt ge dan niet in zulke oogenblikken , zonder dat gij 'er eens eene duidelijke bewustheid van hadt, oogenblikkelijk met ieder een inftemmen, dien gij dezelfde hartet^chten in de daad hoorder ophemelen, of zelfs wel zaagt bevredigen.
lej * Erich.



óo Over. het bestaan van God
Erich. Nu dan wil ik mij in dei eenzaamheid begeeven en in eene voldrekte afgescheidenheid van menfchen , leeven.
Arist. Dat is in uwe omftandigheeden op zich zelve , onmooglijk , en over onmooglijke dingen verfpilt de verftandige geen woord. Zoo 't ook al eens mooglijk ware , gij waart daarmede nog nies geholpen. Immers, uw, federt twee jaaren tot het kwaade verwend hart, zoude u in de eenzaamheid verzeilen en in 't midden van dezelve zou uw eigen hart , hoewel flegts uw eenige, maar ook tegelijk uw ergfte vijand zijn. Denk maar eens over 't gene men gewoonte noemt, en over de kracht derzelve. Moet gij niet aan de kracht eener ingewortelde kwaade gewoonte ,. ten minden de even zo deike kracht eener nieuwe goede gewoonte tegenoverdellen ? Zondert ge u dus geheel en al af, gij wordt niet beter.
Erich. Maar van waar moet ik die kracht ontkenen ? En waar zal ik heen gaan , zoo ik noch in de Waereld, noch. in de .eenzaamheid moet gaan ?
Arist. Gaa in de Waereld, maar ■ onder
opzicht eens braaven mans van groot aanzien 1 Wees verzeekerd, dat is de groot de Wijsheid die ik heden tot u fprak. Gij moet u voldrekt met zo iemand zeer naauw vereenigen, en denzelven, ten minden voor twee jaaren , een werklijk Despotismus over u , toedaan. Gij moet u vrijwillig onderwerpen , om , zo veel mooglijk , geheel *n al van hem aftehangen, fleeds om en hij hem
se



en een leven naa dit leven. 6l
te zijn , en geen vermaak te genieten , 't welk hij u niet veroorloft. Hierdoor alleen zal uwe verkreegen vaardigheid in het kwaade , van langzaamcrhand weêr afneemen; en vóór deze niet geheel en al uitgeroeid is , zijt ge voor u zeiven niet veilig. Gij moet voor 't minfte eerst, even zo dikwijls het tegendeel van 't gene gij tot dus vergedaan hebt, gedaan hebben , van dien tijd af aan toea gij zulks deedt; gij moet de affchuwlijke veriraaklijkheeden , wier genot gij tot dus 'ver naar u fcheurdet , even zo dikwijls weêr van u geftooten hebben, als gij dezelven greetig omhelsder. Dan, dan Erich , kunt gij beginnen , eenig vertrouwen in u zeiven te ftellen , thands waart gij de bedrogendtte dwaas , zoo gij ook maar 't geringde vertrouwen in u zeiven wildet ftellen. Zulks is echter zonder zulk een' despotiek vriend volftrekt onmooglijk. Gij moet zijnen raad zo ftrenglijk opvolgen, als ware het een onherroepelijk Doodvonnis, op zijn woord en wenk moet gij tot zijnen dienst gereed zijn , en wanneer het u, op de geringde in u bemerkte weêrfpannigheid of flegts maar ontevredenheid met hem , toeroept ,, Hoor eens ,
„ dat drijdt tegen ons Contract!" dan moet gij aanftonds weêr tot inkeer komen , en u aan de wetten uwer vrijwillige Lijfeigenfchap onderwerpen. Gedraagt ge u zo, dan zijt gij te redden; anders niet!
Erich. Ook dat wil ik doen. Ik zal mij naar G. begeeven; daar woont een oud 'vriend mijns Vaders, een ongemeen oplettend man. lk daakte ■de biïefwisfeüng tusfchen hem en mij, om dat hij, [E] 3 m



6t Over het bestaan van God
na mijn gedachten, wat te veel den Zedemeester fpeelde; thands wil ik dat daarmede weêr goed maaken, dat ik mij geheelenal aan hem overgeeve.
Arist. Doe dat, en verzoek hem, dat hij'u ftrenglijk in 't oog houde. Terwijl het u dan door hem phyfiek onmooglijk wordt, uwe buitenfpoorigheerien voorttezetten, wijd u toe aan de kdturc van oude en nieuwe Schrijvers, welke over de waarde d s menfchen, en de fchoonheid des levens gefchreeven hebben. Belhideer deze met geheel uw ziel, en maak dat ge u daardoor weêr vaste grondbeginfelen eigen maakt. Daardoor zult ge uwen Vriend, in zijn werk kragtig bijltaan. Uwe ziel zal met denkbeelden aangevuld worden , die met uwe kwaade gewoonten niet meer llrooken; gij zult zelve van langzaamerhand, meer en meer tegen dezelve intebrengen hebben, en dezelve u eindlijk vrij. willig ontzeggen. Indien 'er zo van buiten en van binnen aan u gewerkt wordt , zult ge weêr een goed mensch worden. Maar gij moet volftrekt zelve mede denken, en dat kunt ge thands niet zonder aanleiding; daarom lees!, lees echter flechts zulke fchriften, als ik u opgenoemd heb; dat zijn tegen* woordig de waare Boetpredicatiën voor u.
Erich. Ook dat — ik wil alles, alles doen wat gij zegt, zoo ik 'er maar baat bij mogt vinden!
Arist. Dat zult gij zeeker. Maar dit werk moet voor het minst twee jaar lang aan u verricht worden. In- den beginne zal 't zelve u zwaar, zeer zwaar vallen — let daar vooraf wel .op.
Erich.



»n een leven naa eït leven. 6%
Erich. En al viel mij 't zelve nog zo zwaar — ik zal moedig ftrijden.
Arist. In de eerfte maanden zal het u niet anders zijn, als of alles zich in uwe zi.l omkeerde , en als of gij de waereld zoudt ver! uiten. Vreeslijk geweldig zullen de begeerten in u oprijzen, en voldoening eifchen, welker ontzegging u, na uw gevoel, nog ten hoogften ongelukkig zal maaken. Overal en in alle dingen zult ge aak* lige eenzelvigheid en leedigheid ontmoeten; gij zult door mismoedigheid , vreeze , levensverdriet, wanhoop aan u zelve, als of uwe bekeering onmoogüjk ware, aangetast worden," en dikwijls zult gij van daar reeds verder willen gaan, waar gij ter naauwernood Haan bleeft. Wees in zulke«oogenblikken , Erich! vooral toch op u.ve. hoede; dat zijn de beflisfendfte. Weet gij daarin uwen vijand niet het hoofd te bieden, dan is alles te vergeefsch. Kniel' in dezelven voor den Almagtigen neder, en tracht door het geloof aan hera dat gene in 't werk te ftellen, 't welk gij door andere gedachten niet vermoogr.^ Ja, het kan zelfs gebeuren, dat gij in 't begin uwer bekeering, 'er wel eene ziekte van wegdraagt. Maar wees gerust, gebeurt zulks, het is geene doodziekte. Raadpleeg ," zodra gij zulk een gevolg uwer wederkeering ter deugd, ontwaart, eenen verftandigen Artz, en ontdek hem uw gantfche tot dusver geleid leven. Zijne kunst heeft middelen, om de gevolgen eener fnel veranderde levenswijze te verminderen.
fÈl 4 Erich.



H Over het bestaan van God
Erich. Liever ziek worden op de wederkeering ter deugd, dan — fterven op den weg des kwaads!
Arist. Weldra, wanneer het flimfte tijdftip voorbij is, 'zult gij de zalige vruchten uwer bekeering fmaaken. Alle uwe krachten zullen zich weder in u vereenigen, en uwe jeugd zal daartoe zeer veel bijdraagen. Kuischheid zal nieuwe levensgeesten in u doen opleeven, en nugterheid uwe herfenen vrijer maaken. Uw bloed zal meer bedaard vloeijen, en uw flaap verkwikkelijker zijn. Gij zult wéér fterk en klaar kunnen denken. Uw fmaak voor de weetenfchappen zal weêr in u herleeven; uw gevoel voor de natuur weêr in u ontwaaken; gij zult weêr een welbehaagen vinden in alles, 't welk ons hart in zuiverheid en ftilte vermaakt. Vrede zal in u terugkeeren en gij zult weêr met vermaak aan God en de onfterflijkheid denken. — Ach, Erich! zodra gij daarvan eenig duister gevoel ontwaart, bevlijtig u dan toch naarftig, zulks tot eene volle en duidelijke bewustheid te verheffen. Den verbeterden toeftand, in welken een verbeterd hart verplaatst is , regt klaar voor
den geest brengen dat is een heerlijk middel,
zichzelven meer en meer in de verbetering des harten te verfterken.' Zet u dan dikwijls in ftilte neder, en herinner u aan uwe voorige ellende ; houd uw tegenwoordig beter lot daartegen , en ontleed u dezelven van ftttk tot ftuk; en zo dikwijls ge u tot een klaarblijklijk begrip van derzelver contrast verheft, roep dan u zeiven toe — dat ik nu beter ben, is flegts een gevolg van mijn beter gedrag.
De



en een leven naa dit leven. 6$
De vloek, welke u in zulk een tijdftip alzins op de lippen zal zweeven, om over uwe voorige levenswijze te uitten , zal u telkens nog verder van dezelve verwijderen, en de zegen dien uw hart over uwe tegenwoordige levenswijze telkens zal uitfpreeken, zal u ten allen tijde nog meer in dezelve ftaaven. ivlaak 'er zulk een gebruik van, en gedraag u in alle gevallen zo, als ik u zeide, en gij zult
gered worden; want nog zijt ge in uw beste
jaaren, nog is het tijd. Hadt het langer geduurd, gij waart verloren geweest.
Erich. O mijn Redder en mijn Vriend! ik zweer u in alles de heiligfte trouwe. Zo lang dit leven duurt wil ik u danken, dat gij zo ernftig, zo lieftallig met mij gefproken hebt, dat mijne ligtzinnigheid u in den eerften opflag niet tegen mij opzette, en dat gij mij tot beter voorneemens teruggeleid hadt.
Arist. Zoo gij u door mij liet redden, wil ik u danken.
Erich. En wanneer gij niet meer zijn zult, zal ik nog gebeden en zegeningen naar u opzenden, en omhoog, omhoog in de betere waereld zal mijne gantfche ziel nog aan u hangen, omhoog nog wil ik u voor alP die zaligheid danken , welke God mij, die verbeterd ben, fchonk en fchenken zal. Ach, hoe blijde ben ik, dat ik heden bij
u kwam! Dit was het uur mijner redding
het uur, waaruit mijn gantfche aanftaande heil voortvloeit ! Ik neem nu affcheid van u voor twee jaaren. Naa verloop van twee jaaren zult gij mij [E] 5 weêr



66 Over het bestaan van God eftz.
weêr zien, en dan zal uw hart zich over mijnen aanblik verblijden.
Arist. Nu, wij zullen zien (wijstop Erichs Pourtrait') 't mag daar zo lang hangen. Vaarwel en wees een man van uw woord. (Toen Erich hem, onder ftomme traanen , tienmaal omhelsd 3 en hem verhaten hadt) dat was een uur voor dx iSUWIGHElD oeleefd!
XII.



XIL
GEDACHTEN OVER DEN DOOD.
H et beftaan van den mensch moet verbeteren door te fterven; immers ,~ toen de menfchen zich ellendig gemaakt hadden door te zondigen , deedt bermhartigheid hen fterfllijk worden. De dood is flechts een tijdflip, tusfchen twee uiterften ; een tusfchenreden, die den zin niet breekt, wanneer de voorige en volgende woorden bijeengevoegd worden. De vrees voor den dood doodt ons dikwijls; terwijl de dood zelve dit flechts éénmaal doen kan. D;n dood te vreezen geeft een bewijs van een Hecht mensch, ten minden van iemand , die zwak is. Het zou fchande zijn, een Christen te weezen, en in den Hemel te gelooven , en bevreesd te zijn voor de fcheiding van deze aarde. Ik zegge: vrees den dood, maar zijt niet bevreesd voor hem. Te vreezen is de weg om lang te leven, bevreesd te zijn is de weg om lang te fterven. Indien gij den dood verwacht, als een' waarden Vriend, bereid
u, om hem wel te ontvangen; indien als
een' vijand, bereid u, om hem te overwinnen.
De



*5S Gedachten
De dood beeft geen voordeel op ons, dan wanneer hij komt als een vreemdling. Hoe vol van den dood is het ellendig leven van den voor een oogenblik leevenden mensch! met hoe veele dooden is zijn levenspad opgevuld! De vogelen des hemels fterven, om hem te onderhouden, de visfchen der zee fterven , om hem te voe den. Dedoodalieen fchroomt niet hen uit de waereld te verbannen, die van de geheele waereld gevleid worden; en dekt de zwellende eerzucht van den meest trotfchen alleenheerfcher, met deze weinige woorden: hic jacet! Schoon ik den dood' niet kan ontmoeten met blijdfchap, terwijl ik vleesch ben, nogthands wil ik het doen, zonder droefheid, om dat ik een ziel hebbe. Hij, die dagelijks fterft, fterft zelden bedrukt. De dood van een goed mensch is gelijk het het uitgaan van een welriekende waschkaars; — deze vergoedt het verlies van licht, door de aangenaame geur, die ze achterlaat. Schoon de dood een geneesmiddel is voor den verdrukten, nochthands is het misdaadig , dit geneesmiddel aantebrengen. Cicero noemde den dood den jongeren broeder van den flaap, dien , niet kunnende ontvloden worden, daarom te minder behoort gevreesd te worden. Hij wordt bij fommigen genoemd de wet der natuur, de "tol van het vleesch, het middel tegen alle onheilen , en het pad , of, tot hemelfche gelukzaligheid , of, eeuwige ellende. De noodzaaklijkheid van den dood, en de algemeene gelijkheid van het gantfche menschdom in dezen, behoort hem diaaglijk te maaken.
Laat,



over. den Dood.
09
Laat, eer gij fterft, alle uwe ondeugden' in u fterven; en voltooi al wat gij te doen hebt, vóór uwen dood ; dan zal die dag, welken gij nu vreest als uwen laatften, u voorkomen als uwe geboortedag voor de eeuwigheid. Wij fterven dagelijks, om dat 'er eiken dag een deel van ons leven heenen vliedt, en zelfs opdien tijd, wanneer wij nog groeien en toeneemen, neemt ons leven reeds af. Het leven van gisteren is heden niet meer, en morgen zal het leven van dezen dag ophouden te zijn. .
Wat treurt gij, o Ellendeling! wat vreest, waarom fidde.t gij? daar alle menfchen onder dezelfde ftrikte noodzaaklijkhsid Haan; gij zult henen gaan, gelijk allen vóór u gegaan zijn; voor deze wet zijt. gij gebooren; betzelfde gebeurde uwen vader, moeder en alle uwe voorzaaten ; allen , die vóór u
geweest zijn, en naa u weezen zullen. Daar
is naauwlijks eenig ding , dat niet iemand den dood veroorzaakte; een hair, een veder, heeft dit gedaan; ja, dat gene, 't welk voor een allerbest tegengift gehouden werdt, — de beste hartfterkende middelen — kunnen een doorilijk vergif worden. Daar zijn menfchen geftorven van blijdfchap; die hunne vrienden, als 't"ware, verheden te fchreien, als deze hen Jagcbende zagen fterven. Niemand fterft gewilliger dan hij, die Godsdienftig leefde. Hoe meer wij den dood vol fchrik ontvlieden, zo veel te ernftiger volgen wij hem. Door te leeven om te fterven, fterven wij om te leeven. Als wij moeten fterven, hebben wij eenen
ftrijd



70 Gedachten
firijd van eenige oogenblikken, om ïhtegnan in befleridige rust. Het onheil vermengt zich door alle de gedeelten van ons leven, maar de dood heeft flegts een' korten tijd. De dood is zoo troostlijk voor het grooter deel der waereld, gedrukt door ontclbaare rampen, ,. dat (gelijk Seleucus, de Wetgeever der Locrenfen , zeide : ) 'er behoorde een wet ,, gemaakt te worden, om te flerven, indien God „ ons dit niet reeds ais noodzaaklijk badde opgelegd." Gebooren te worden,maakt ons cijnsbaar aan alle elenden, maar de dood bevrijdt ons van allen druk. Nogthands, wanneer de dood den liefhebberen d, z r waereld komt bezoeken, behoorde hij een verguld masker te draagen, en bekleed te zijn met een gewaad van wit fatijn, met paerlen verfierd; hij moest een kleine zcisfe van chrystal, of een'zilveren pijl in zijne handen hebben; dan zouden ze misfehien)'den flag minder vreezen. De rook van een fmeulende turf kan heilzaam zijn voor het Kghaarn, niet minder verfterkende zijn de gedachten des doods voor de ziel. „ Gij zijt aarde, en zult tot de aarde we„ derkeeren!" Wat kan mij de dood ontneemen, 'dan een' armen elendrgen romp, onderworpen aan duizend dooden, — dan een leven van mieren en vliegen? en wat kan hij mij toebrengen dan een einde van zo veele teleurgefteldc poogingen, en van een akelige reeks van verwarringen en moeiten, die eiken dag eindigen, om van nieuws aan te beginnen? Hoe gering zijn alle verganglijke dingen voor hem die op God ziet als op den onverganglijkeu! Te fterven is een einde te maaken van dit
Ie-



over. den Dood;
71
leven; gebooren te worden is te beginnen met fterven. Het echte beeld van den dood is de mensch zelve, en niet een ademloos ftuk van een boom, of enkel geraamte , want dat is flechts een overfciiot van her leven. Ik worde ziek door onmaatigbeid , door overvloed van vochten, maar fterve welligt door hem , die mij daarvan geneezen wil. Slaap verbeeldt den dood van eenen leevendera mensch, en het leven wordt onderhouden door 'den dood der beesten. Hij, die bedroefd is bij zijnen dood, is bedroefd omdat hü fterffjk is; maar zijn droefheid komt te laat; want hij moest bedroef! gewest zijn bij zijne geboorte, die hem flxrflijk deedt worden, en niet bij zijne dood, die hem onlterfiijk maakt. O Heer! nadien wij allen ééns moeten fterven, fterk ons, om zo te leeven„ dat wij ïruar éénmaal fterven, en om zo te ftervena dat wij eeuwig leven!
Te fterven voor de deugd zal heil en glorie geevea3
Dê dood is beter dan een onreclitvaerdig levea, j '
XIII.



XIII.
het
WANHOOPlG[BESLUIT.
(Een ver iel fel.~)
Clodio, de Zoon van een rijk] Koopman te Geneve, gevoelde langen tijd eene fterke genegenheid voor La vin ia, de dochter van een welvaarend bankier in die zelfde ftad. De beide Familiè'a verkeerden vriendelijk met elkander, en waren dagelijks gewoon , onderweg bezoeken te geeven en te ontvangen. Clodio en Lavinia , kinderen zijnde , fpeelden als broeder en zuster, met elkander , en deelden te famen in de onfchuldige vermaaken bij het toeneemen der jeugdige jaaren. Zonder ooit eenige gedachten van liefde gehuisvest te hebben , of eenige reden te weeten, waarom zij juist nooit gelukkiger waren dan wanneer ze zich bij elkander, bevonden, zochten ze alle gelegenheid.



het wanhoopig Besluit. 73
heid tot het aanhouden der weêrkeerige Vriendfchap.
Met den ouderdom van dertien of veertien jaaren ontftak de liefde allengskens een meer geweldige, fchoon even onfchuldige, vlam in hunne boezems. Gemeenzaamheid en achting groeiden nu aan tot een vuurige drift. Gelijkheid van zeden , fmaak en geaartheid mag met recht gehouden worden voor een bron der gclukkigfte vereeniging, vooral indien deze verzeld gaat met een' genoegzaamen voorraad om te beftaan , althands van de eene of andere zijde. Beide de ouders dezer gelieven werden gehouden voor bij uittrek rijke lieden , en dus was 'er geene tegenwerping te maaken of te wachten tegen een zo gepast Huwelijk. De voorwaarden werden gemaakt , en alles bepaald , zo dat alleen de vastftelling van den dag der ple?tigheid ontbrak, wanneer de val van zeker Huis in renetten , 't welk een groote fom fchuldig was aan den Vader van Clodio, dien ouden man bijna tot den ftaat bracht van onmagt om zijne fchulden te voldoen , en dus geheel onbekwaam maakte , om aan de ondertekende voorwaarden met opzicht tot het verliefde paar, van zijnen kant, te voldoen. Even als veele vaders in gelijkaartige gevallen , kon de vader van La vin ia na 'er niet aan denken , om zijne dochter te geeven aan een pyloon , wiens middelen nu ophielden aan de haare gelijk te zijn. Hij beklaagde den ouden Koopman harthjk , en betuigde zeer veel deel te neemen ia zijn ongeval , maar verklaarde teffeus het huw. Mengelwerk. [F] lykj.



74 HET WANHOOPlGf besluit.
lijkscontract voor ijdel en te niet , bevveerende , dat hij niet kon beflaiten , om zichzelven te bezwaaren met de tegenfpoeden van anderen , daar ieder bloot ftaat voor zijn aandeel in de rampen dezes levens.
Clodio was ten uiterfren aangedaan op dit treurig bericht ; hij wist zo veel van den aart van Laviana's Vader, dat zijne hoop op eene gelukkige wending der zaak geheel vervloog. Hij ging dan een laatst vaarwel zeggen aan het dierbaar voorwerp zijner liefde , en, in eene houding van blijkbaare wanhoop, zeide hij, haar nooit weder te zullen zien , daar alles te famenfpande tegen hun geluk. De fcheiding was van wederzijden aandoenlijk , eindlijk kuschte de ongelukkige Clodio heure hand , en verliet, in allerijl, de zaal , geheel vervuld met wanhoop. De ongelukkige Jongeling befluitende een land te "verhaten , dat hem geen genoegen kon aanbrengen , hadt , vóór dit bezoek, zich voorzien van een boot met twee roeiers , om hem over het meir van Gerieve te brengen , om wijders als balling om te zwerven. Dij haastte zich naar de beftemde plaats , flapte in het kleene vaartuig en vertrok. Laviniana hadt bericht gek reegen van zijn voorneemen , en , hem niet verre van den oever ziende heeueu vaaren, wierp zij zich in de golven , om hem te volgen. Clodio , dit ziende , fpoedde te rug, doch, eer hij haar eenigen bijfland kon verkenen , fprong haar vader mede in den vloed, om zijne dochter te redden. De Jongeling , evenwel, flaagde in zijne
poo-



HET WANHOOPIG BESLUIT. 75
ponging om Laviniana veilig aan den oever te brengen , en reddede, daarnaa, doch met veel moeite en gevaar, ook dén vader, die op het punt ftondt van te verdrinken. De oude heer , getroffen door de overtuiging , dat Clodio de behouder was van zijn leven, en dat zijner zeer geliefde dochter, flemde in eene fpoedige verèeniging der twee gelieven , en voorzag hen veel ruimer van huwlijksgoed, dan hij te vooren beloofd hadt.
L'Fj a XIV.



XIV.
HET
PRIEEL,
In een langenaame flreek, Waar een kronkelende beek Chi iftallijneu itroompjens maakte ,
Hadt Palémon een prieel, Waar in hij een' wellust (maakte , Die geen' Koning viel ten deel.
Lekkere jasmijnen geur,
Schoone camperfoelie kleur, Koele fchaauw van groene bladen,
En 't Camilleii bloemtapijt Konden hier 't gezicht verzaadcn
Met hun fclioonheen, als om ftrijd.
Als



Het Pricel. 77
Als de zon ten wagen klom ,
*t Goud cp weide en akker glom , Paerlenglans 't geblocmte fierde ,
Dat zijn reukwerk hadt verfpreid , Was *t hier , dat deez Herder vierde
't Vrolijk feest van dankbaarheid.
Zogt hijvaêk een' frisfen ftroom,
Of het lommer van een' boom , In het heetfte van de dagen ;
Dan was 't landprieel zijn lust: 't Oroene dak kon hem behagen:
'tMoschrijkbankjen fchonk hem rust.
Week des avonds 't koeftrend licht
In het westen voor't gezicht; Zag men 't vee door daauw omringen :
Hier Was weêr zijn zielvermaak, Om een juigchend lied te zingen,
Naa 't volbrengen van zijn taak,
's Morgens werdt zijnffcem verzeld,
Door het zangchoor van het veld ; 's Middags door die 't woud bcwoonen;
'sAvonds gaf' de nachtegaal, Door zijn febatrende orgcltooncn ,
Hem het trefielijksr onthaal.
m 3 «*•



?5 Het Priëei,.
Deze tempel der Natuur,
Zo verruklijk op den duur, Schonk Palémon 't grootst genoegen.
Dikwijls riep hij: „ lustig oord, „ Kragthcrftelfter naa het zwoegen,
'I; Word door al uw fchoon bekoord!
„ 'k Gun de logge fieón 't genot
„ Yan heur teêrgeliefkoosd lot: „ Laaten zij de pracht verfiaapen
„ Van den blonden, dageraad, „ 't Zaligst uur, dat herdersknaapeti .
. „ 'tlleil.uoct fmaaken van hunn' Haat!
„ 't Vee ,datpaerlen lekt van 't kruid,- j 't Schelle (eeüweiiks gjluid, „ Lieffelijke balfemgeuren,
„ ,'t Opengaan van 'tmalschgebloemt', „ Is veel waardiger te keuren
„ Dan't geen waar de Itad op roemt
„ 'tSpartlend vischj'en fchenkt hier vreugd, 'tWatervogcltjen geneugt'. j, Niets kan bij den wellust haa'en „ Van dit aangenaam prieel, „ Die geen vorftelijke zaaien,
Doe zintreffend, viel ten deel".
De



Het Pricel. 79
De echo, door't gezang bekoord,
Deedt den klank van ieder woord 'tLagchendveld verdubbeld hooren.
't Was of zelfs zijn lief geluid ; Teer gevoel en luiflrende ooren
Gaf aan plant, gebloemte cn kruid.
F. H.
[FJ*
XV.



XV.
OP
DEN NACHT EN DEN SLAAP.
O fi trol, 6 fombre Nacht! uw donk re fioersgordijnen :
Benevel, voor een poos, het afgemat gezicht: Laat, een'geringen tijd, het glinftrend fchoon verdwijnen
Van 't zielverkwikkend en alkoeflrend zonnelicht : Omtrek een' korten wijl aan 't oog door 't aaklig duifter 1
De pracht der fteden met haar dommelend gewoel, En 't hartbctovrend veld met al zijn' fiaaïen luiftcr :
Volbreng uw oogmerk, dat ons voordeel heeft ten doel. Beminnelijke Nacht, die op uw' llaatfiewagen
Daalt, met den zoeten flaap, van 't flikkrend Starrenhof, En door den koelen Daauw, uw' lijftrawant, het klaagen
Van 't dorstig veld verkeert in blijde jüigchensftof, Hoe zielbckoorlijk zi.in uw nutte handelingen !
Ge omfpautde zenuwen en peezen, afgemat In 't zwakke lighaam door vermoeijende oefeningen, |
En fchenkt het nieuwe kragt voor die 't verlooren hair Den geest, ook moede en Homp, door 't ijverig betrachten
Van zijne (verkzaamhéèn, verfchaftge een' zoeten rust, Opdat hij weder, door befpiegiende gedachten,
Bij de aankomst van den dag, moog' boeten zijnen lust. Dus ftrekt de Daauw aan de aard, de flaap voor mensch en dieren,
Een levensbanen) en een heflzaame artszenij: Dus vlecht de duiftre Nacht ook eeuwige laurieren,
Op



Op den Nacht en den Slaap. Si
Opdat Gods groote naam alom verheerlijkt zij. ö Opperwezen! hoe lofwaardig zijn uw werken !
Hoe teêr is over 't geen gij fchiept, uw zorg veiTpreid! Zo wel de Nacht als Dag draagt van uw wijsheid merken;
Door beide wordt uw eer in 't ruim Heelal verbreid. Mijn ziel, laat ook de Slaap n wijze lesfen geeven :
Dat n de doiikre Nacht tot een befpiegling wekk'. Om met voorzichtigheid langs'swaereldsbaan te ftreevcn,
Opdat het u tot nut en eeuwig heil verfttckk' Laat u de fluimering der zonde niet bekruipen ,
En, opgetogen door 't zinvleïend fnaarenfpel , Waarmee de wellust ftreelt, geen' Uaap ten boezem fluipcn,
Waardoor ge een prooi verftrekt der onverzaadbre Hel. Laat de ijdelheid der aarde u in heur' ilrik niet vangen ;
Ontvlucht heur duisternis, die vol is van ellend': Eer gij bedwelmd wordt door heur valfche toverzangeu,
En neürgedompcld in een' doodflaap zonder end'. Ach! hadd'de Waereld nooit door hem bekoorlijkheeden,
Het vleesch door wellust en 't gedrogt der hel door list u onbedachtzaam doen in 't zondig duiftcr treeden ,
Waardoor gij 't regte pad te dikwijls liebt.gcmist! Wil mij, ó Sctepper! door uw (terke kragt bewsaten,
Dat geestelijke Slaap nooit op mij triumpheer', En, ongemerkt, mij in den teuwgén nacht doe varen ,
Waardoor ik 't glansrijk licht van troost altijd onbeer'! Alziende ! wil mij door uw Englenwacht bcwaaken;
Uw heilrijke GenaÊ gelei me als bij de hand, Om door het donker en angtvallig dal te raaken
Des tijdehjken doods in 't zalig vaderland , Waar nooit de ziel zal in een' Nacht van droefheid dwaalcu Maar 't onbcncyeld Licht mctblijdfchap haar beftmalen.
F. II.
[Fj 5
XVJ.



XVI.
VERSCHILLENDE STAAT;
iEerlooze ziel! die om een hand met geld
Tot onrecht in uw daaden overhelt, De grooten vleit, op 't laagst, om hun gefchenken,
En hem verftoot en kwelt e» frnarten doet,
Die u niet. treedt met giften te gemoed, Hoe durft gij aan den dag des oordeels denken?
Of denkend aan dien grooten oordeelsdag,
Die in de ziel verwekt het diepst ontzag, Hoe kunt gij nog het gruwlijk onrecht pleegen?
Of waant gij dat de Hemelmajefteit
Geen acht flaat op uw onrechtvaardigheid? Dat haar 't geklag niet zal tot wraak bewegen?
Gewisfelijk de blixem van Gods wraak
Zal ftrijden voor der onderdrukten zaak: Gerechtigheid uw' handel onderzoeken;
Dan zal tot ftraf het naaberouw uw hart
Doorknaagen met een eindelooze fmart, En gij u zelv' in eeuwigheid vervloeken.
Bcch



Verschillends staat. 83
Doch hij, bij Wien Gerechtigheid fteeds geldt. Die haar befchermt, gelijk een moedig held,
En door gevlei of ftreelende gefchenken
Den naasten leed, verdriet, noch onrecht doet, Maar de edle Deugd ftaêg koestert in 't gemoed,
Kan vrolijk aan den dag des oordeels denken.
Hij fchrikt niet voor dien luisterrijken dag,
Maar haakt 'er naar, vol eerbied en ontzag, Bewust, dat door Gerechtigheid te pleegen,
Zijn Rechter, die met hemelmajesteit
Regeert in 't Rijk der zalige Eeuwigheid, Hem voeren zal op Salems fterreiiwegen.
Hij vreest geen flraal der blixemende Wraak,
Maar wacht op rust en ftooreloos vermaak, Die vruchteloos op aarde zijn te zoeken.
De HemeHtad biedt, aan zijn zuiver hart,
Een' wellust aan, bevrijd van alle fmart, Op wier gemis het onrecht fteeds zal vloeken.
xvii.



Xvn.
AMINTAS aan CLIMENE.
Amint' Climeen' verhaten, Altijd teêr door hem bemind ? Zou hij 't lieffte voorwerp haaien,
Dat hij in de waereld vindt! Eer vertoont de zon heur lïraaien
In het hartjen van den nacht, Eer hij zo van 't fpoor zou dwaalen,
Dat hij geen beloften acht. Toen de min mijn harp doorgriefde Door de fchoonfte aanvalligheên, Zwoer ik immers trouwe liefde
Aan mijn zielvriendin Cumebn. -h Nimmer fpot Amint' met ceden. —
Hij ftaat als een rots, zo pal, Die, hoe fel door ftorm befheeden, Nooit van ftandplaats wijken zal Zou hij ook vergeeten konnen
't Roozenrood en leliewit, 't Vuur der flankerende zonnen 't Kragtigst dat de min bezit?
Zon



Amintas aan Climene.'
85
Zou hij de incarnaate lippen,
Met den honigzoeten mond, En de purpren boczemtippen
Zo vergeeten te eener ftond? Onvergeeflijk waar' 't misdreeven;
Ja, 'k verdiende uw' haat en wraak, Zoo 'k, mijn tweede ziel, mijn leven,
In 't bedriegen vond' vermaak, 't Koste mij al vrij wat zuchten,
Menig rusteloozen nacht, Dat ik misfen moest die vruchten,
Waar ik vatk op werd verwacht. Ware ik fchuldig, 'k eischte ftraflen;
Thands de plaats Weêr te bekleen. Die de weêrmin kan verfchaffen
Der bevallige ClimeeJn'. 'k Zal u onder 't dartiend kusfchen
De onfchuld toonen van Amint'. Schoone, help de vlam toch blusfchen,
Die zijn minziek hart verflindt.
XVIII.



XVIII.
DE MINNE - GOD.
D ie ftout Cupido's magt
Befchimpt, befpot, belagt, Zal, tot zijn leed, gevoelen,
Hoe 't giamme Minnewicht Hem, om zijn wraak re koelen,
Kan trefien met een' fchicht.
Dan helpen tcderheên
Noch honigzoete reen, Om weermin aftelhieekcn.
Een onvermurwbaar hart, Door vleitaal niet te breeken,
Veracht zijn boezemfmart.
Het oog der Aartsgodin,
Het voorwerp van zijn' zin. Straft hem door gloênde ftraalcn,
Wier kragtverteerend vuur, Waar bij geen wraak kan haaien.
Vermeerdert uur op uur.
De



De Minne-God. 87
De roosjens op 't gelaat,
Naar wier bezit hij ftaat, Zijn nooit voor hem te plukken.
Sehoon hij lieftallig vleit, Heur" zachten mond te drukken.
Wordt eeuwig hem ontzeid.
Hij kwijnt en vult de lucht
Met jammerlijk gezucht. Hij zoekt de fmart te ontloopen
In 't allereenzaamst oord, En blijft (,üoch vruchtloos) boopen.
Zo rolt zijn leven voort.
De ftrenge Minne-God
Doet dus het wreedfte lot Zijn weêrpartij bezuuren.
Zoo ge uw genoegen mint; De blijdfehap wilt zien duinen,
Eerbiedig 't magtig kind.
XIX.



XIX.
DË LEDIGHEID.
Ti
-L/e vuige Ledigheid ligt hier, op dons, te pronken,
Dat monder, wreed vaii aart, Dat, naa 't verleiden door heur valletje toverlouUen,
Berouw en wanhoop baart. Deez' haatlijke afgodes van divaaze en laage zielen,
Die elk ten afïchrik zijn, Ziet in het morsfig flijk heur lievelingen knielen
Voor 't vuil en vadfig zwijn, Heur kusfen, waarop zij het zorgloos hoofd laat rusten,
Waar bij het oog ontmoet Gereedfchap, door wiens roest ons blijkt hoe weinig lusten
Heur ziel voor arbeid voedt. Verdwaalden! die u vleit door heur geveinsd genoegen,
Vliedt fpoedig deez' Sireen. Zoo gij uw' welvaart mint, help liever lustig zwoegen
Tot heil van 't algemeen. De Naarftighcid kan lof voor de eeuwigheid verwerven, Daar Ledigheid den naam doet met het lighaam fterven.
F. H.
XX.



XX.
ANECDOTEN
nopens den
ABT TERRAi;
Controlkur Generaal geduurende de laatfte jaaren ven L ode wijk XV, Koning van Frankrijk.
In den jaaré 1769 werdt de Abt Terraï Controlkur Generaal', en begon terftond met de vreeslijkfte fchikkingen-, ten aanzien der finantiën; dewijl bij eene jaarlijkfcbe uitgave van zesenvijftig millioenen meer dan de inkomften vondt. Eens fpijsde hij met denj Prefident Hocquart bijeen' derden; men fprak van zijne finantiëele fchikkingen , en de Abt beweerde, dat het onmogelijk ware Frankrijk, zonder eene aderlaating- iquen la faigndnt) uit zijn' neteligen toeftand te redden; dat kan wel zijn, antwoordde de Prefident, maar wee hem, die befluit derz»lfs beul te worden. (CeMekcelwerk. [G] ia



po Anecdoten
la fe peut; maïs malheur a celui, qui fe refout den itre le hourreau.
Toen de nieuwe Opera werdt ingewijd, rien een in het Parterre, die in het verfchriklijkst gedrang ftondt: Ach! waar is onze waarde Abt Terrai? Waarom is hij hier niet, om ons de helft te verduntien, (jjhie n'eft il ici, pour nous reduïre de moitiéf)
Bij zijn edict, het welk alle penfioenen en gratificaties met één, twee, zelfs tut drie tienden bezwaarde, die zelfs reeds van het jaar 1768 al betaald moesten worden, bleeven de grooten, die het best de lasten draagen konden, vrij. Om die Heeren van het Hof, welken het edict betrof, niet ten onvriend te maaken, vergrootte hij hunne penfioenen. De Hertog van Duras hadt een pennoen van 20000 Liv., het welk nu, van wegens de 3 tienden, of 30 per ct. flegts 14000 Liv. bedroeg; deze kreeg derhalven 30000, en nu behieldt hij nog, naa aftrek der tienden, 21000 L. Veele anderen volgden zijn voorbeeld, inzonderheid de fchoone Hofdames, die den Abt over zijne gelukkige uitvinding zegenden.
Hij fchorste in den jaare 1770 de betaaling der billet s der fermes generales unies (welken een capitaal van 40 millioenen L. bedroegen) der refcriptions en affignations. Terftond daalden deze papieren 30 tot 35 per c1., en 'er gebeurde eene menigte zelfm orden, die anders onder de Franfchen niet in de mode zijn. De Heer de Voltaire hadt juist, toen dit ediér. verfcheen, 30^,000 L. aan refcriptions in zijne brieventasch; echter vermeerderde hij 1 geens-



NOPENS DEN AfiT TeRRAI.
9«
geenszins het martelaarsboek van den Abt, maar ichreef alleen aan den Heer Saurin:
Des que Menjieur VAbbi Terrae A feu ma capucinerie, De mes biens il «Vi delivri. Qte fervent ils dans Vautre niet J'aime fort eet arrangement, i7 est leste (3 flein dt prudenci. Plut i Dien, qu'on en fit amant, jt ttus lts moinit de la Franco.
Wanneer Madame Dcbarri invloed begon te verkrijgen, en het middenpunt der Hofintrigues te worden, koos de Abt geheel heure zijde. Het was hem niet moeilijk, heure gunst te gewinnen: een Controlkur Generaal kon altijd, als bij wilde, met de maitres des Konings, in goede verftandhouding leeven. Zij hadt ten dien tijde nog flegts maatige ir> komften; flegts 30000 L. 'smaands tot een pennoen. Terrai zorgde terftond, dat hetzelve verdubbeld werdt: en dit ftelde hij zelfs den Koning als eene befpaaring voor v> „ dew jl als dan heure onbepaalde petit memoires en mandats particuliere zouden ophouden." Nu hadt zij derhalven 60000 L. maandlijk: dan de petits memeires en mandats gingen, even als voorheenen, hun gang, en vermeerderden zelfs, namaate zij magtiger werdt.
Op eene despotieke wijze veranderde TerraI de tontinen in lijfrenten, die de tienden onderworpen waren, en maakte daardoor eenige honderd duizenden ongelukkig: want eene menigte lieden van de laagfte en armfte klasfen hadden deel in dezelven.
[G] % De



$11
AnecDoten
De Prins van Cïermont ftierf , en liet na 300,000 L. lijfrenten op den Koning. Hier van bezorgde de Abt aan Madame Dubarri 100,000 L. Zij verfchafte den Abt- hier voor 50,000 L. de andere 50.000 bekwam, op beider voorfpraak, de Kanfelier; en de laatfte 100,000 L. vielen den Graaf de la Marche ten deel , welke zich bij alle drie, om dezelven' op het dringendst vervoegd hadt. En de Koning behieldt niets.
Een zeer rijke Jood in Metz , genoemd Corni, verpachtte de domeinen en ftadsambtLn van zijn land , voor 2 millioenen L. De Jood betaalde , maar kon vervolgends noch de pacht , ■ noch zijn reeds betaald geld terug krijgen; en — hij doorfchoot zich.
Terrai's grondregel was , voor de beurs zijnes Konings en van Dijbarri re zorgen. Ingevolge hier van floeg hij den Oorlog.^miniirer voor , alle Officieren hunne foldij te ontneemen en hen voor de eer te laaten dienen; en daarnaa, om 60 batail3ons aftedanken. Aan beide voorflagen werdt echter geen gehoor gegeeven.
Tot eene reize van het Hof naar Fontainebleau fchoot een Hollands bankier 2 Millioenen voor, onder borgtogt van den Heèr C01.1 n de S t. Marc. ——■ Een particulier borg voor den Staat!.,
Te Choify zag de Koning in zijn' tuin zo veele gebroken glazen, dat hij"den hovenier Brow hierover zijn hoog misnoegen toonde. Deze, een Brit, andwoordde; Sire, waar men niemand betaalt, kan men enk niemand vinden om te werken. De Monarch
T draai-



NOPENS den ABT TeRRAL 93
draaide zich om, en verlangde niets meer te hooren.
De Koning liet , door overreding van den Con-' trolleur Generaal, voor Madame Dubarri, een gouden' toilet maaken, fchoon zelfs de Dauphine 'er geen hadt. De goudfmit wilde , zonder dat hem iets voorgefchoten wierde , niets beginnen : Ter rai bezorgde hem derhalven 1500 mark goud. De ftad en het Hof geraakten hier over in beweging , en het toilet bleef achter : ten minften werdt het niet meer vertoond aan hen , die hetzelve begeerden te zien.
De oude af.efchafte bedieningen betaalde Ter» rai met papier: de nieuw uitgevonden ambten konden alleen voor klinkende munt gekocht worden. Ontdbaare famiiiën werden daar door ongelukkig. In den jaare 1771 telde men 2350, bij de Magiftraat aangegeevene , bankbreuken en 200 zelfmoorden. Dit ging dus onophoudelijk voort: alleen in Januarij 1772 alleen, waren er, reeds 3 nieuwe zelfmoorden gepleegd.
De univerfiteit in Parijs wilde een nieuw gebouw nichten, dat een millioen zou kosten. Terwijl zij deswegens met den Koning handelde , openbaarde zij , dat zij reeds 200,000 L. in heure kas hadt , en het overige wilde opneemen, op de 30,000 L. renten , die zij van de posterijen trok. Terftond hier op zoudt Terrai naar den Rector , liet zich de 20,000 L. geeven, trok de 30,000 L. renten in , en liet aan de univerfiteit berichten: dat de Koning zelve haar een nieuw huis wilde bezorgen.
[G] 3 Kort



94 Anecdoten nopens den Abt Terrai.
Kort voor den dood des Konings heeft de Dauphin de berekening laaten maaken en bevonden, dat de Abt Terrai tusfchen de n en 1200,000. L. inkomften hadt.
Zeer gepast behoort hier bij de volgende anecdote uit den vroegeren leeftijd van L ode wijk den XV., die ten bewijze verftrekt van zijne verregaande ongevoeligheid (indolence'). De Kardinaal de Fleurij fprak eens met hem over de noodzaaklijkheid, om zich kundigheeden te verwerven. Want anders, zeide hij, indien uwe Majefteit een Dauphin hadt, die u in verftand overtrof; zou het ligt kunnen gebeuren , dat hij u op penfioen (telde , gelijk het een Childeric verging. De Koning, in ftede van deze aanmerking euvel op te neemen, vroeg alleen: en uit dit penfioen groot zijn*
XXI.



XXI.
VERTOOG
OVER DE
GEVEINSDHEID.
Dus biedt htt loos Bedrog, 1 Om liefelijkst te lokken, De dood aan met vergulde brokten. 1 De Sinons leven nog.
H. K. Poot5 Gedichte», ade d. p. 409.
Zijn 'er in onze gewesten J'uist §een verflindende dieren, gelijk in Jfrica, 'er worden echter fchrikwekkende gedrogten van een gevaarlijker aart gevonden. Ik bedoel de op bedrog gefleepene Geveinsden , die, door nederige pligtbetooningen en een inneemende vriendelijkheid de vloekwaardige valschbeid van hun boosaartig hart verbergen , en die, in de zinnebeeldige ipraak der Ouden, vergeleeken worden bij een' bloozenden granaatappel, wiens aanlagchende purpergloed ieders begeerte ontvonkt, doch wiens binnenfte dikwijls den kooper befchaamd
doet liaan. Is de ondankbaarheid als het ver-
achtelijkfte kwaad aantemerken : men mag de Ge[G] 4 veinsd"



Vertoog over de
veinsdheid, met recht, de gevaarlijkfte ondeugd noemen, nadien zij, onder'c blank gewaad deredelmoedige Vriendfchap zich verbergende, in ieders huifen ingang weet te krijgen, met een zoet gevlei de harten te winnen, ter bereiking van heure baatzuchtige oogmerken , en om door een gewaande oprechtheid, zich meesteres te maaken van de diepst verborgen geheimen, om heur bedrieglijke aanfiagen te beter uit te kunnen voeren. .
Door een' valfchen Joübs kusch en een' huichelachtigen Judas groet, bedekt zij de liefdeloosheid; iemand omhelzende, gelijk Seneca zegt, opdat zij hem de keel zoude toedrukken, wordende heur verraaderij veeltijds niet eer ontdekt, als naadat men verraaden is. Geen ftad, hoe fterk, kan beftaan, als Geveinsdheid binnen heur wallen huisvest, en met den vijand famenfpant. • Men
behoeft in de gelukkigfchijnende hoven, de hooge fchoolen der Geveinsdheid, geen voorbeelden derzelve te zoeken, iedere levensftaat kan dezelve ons
wel opleveren. Anders te fpreeken dan men
denkt, en anders te doen dan men fpreekt, is toch veelal het middel, om voor braaven doortegaan, zich begunftigers onder de goden der aarde te verwerven, en een deftig ambt te bekleeden. —De oprechte Eenvoudigheid moge heure nederige fmeekingen , om menfchelijken bijftand , in rondborfttge taal uitboezemen; de kruipende Geveinsdheid, die hetzelfde verzoek op een hartinneemende Wijze, met een' vleienden tong en bedrieglijke lippen voorftelt, zal dikwijls den zege op heur mededing-



Geveinsdheid,
97
dingfier verkrijgen, nadien zij de zwakfte plaatfen van 't hart der aanzienlijken op het voprdeeligfte
weet aantevallen en inteneemen. Hoe dikwijls
hoort men den liefelijken naam van Vriend niet, luidruchtig, geeven door zulken, die dit woord niet anders dan voor een' lighaamloozen klank en een echo, zonder ziel, houden, en die, door dit zinkittelend middel, het beguigchelde voorwerp, dat geen achterdocht voedt, zo fterk egter weeten aantedoen, dat een welluidend fpeeltuig, door de kundigfte hand beftuurd, geen meer vermogen op de hartstochten zou kunnen oefenen. — Lucianus vergelijkt deze veinsaarts, niet te onrecht, bij fierlijk gebonden boeken, die van buiten behaaglijk voor 't gezicht zijn, doch van binnen niet dan de onwaardigfte bedrijven behelfen: want, terwijl zij de yleiendfte loftuitingen met hunnen mond voortbrengen , gaat hun boefem zwanger van de fchandelijkfte fchelmftukken, zoekende zij, onder het uiterlijk betoonen van vriendfchap, op een ongevoelige wijze
te kwetfen. Vreest een voorzichtig Zeeman
meer voor de verborgen klippen, dan voor die, welke heur fcherpe kruinen boven de golven verheffen ; men heeft ook meer te duchten voor een' vijand, die in fchijn van een' vriend komt, dan voor den openbaaren boóswigt, nadien hij de fuoodfte ftreeken door de uiterlijke kenmerken der
grootfte oprechtheid weet te bedekken. Mogten
de Jooden op het bevel des hoogden Wetgeevers geen gemengde klederen draagen , om daardoor te kennen te geeven, dat zij zich van dubbelhartigheid [G] 5 moes-



08 Vertoog over re Geveinsdheid.
moesten onthouden, en de oprechtheid in achtneemen; het blijkt hier uit hoe afkeerig de opperfte Wijsheid van de verfoeilijke veinferij is. — Verdwaalde Stervelingen! zoo uw eigen welzijn u ter harte gaat, ontdoet u van het bedrieglijk momtuig der Geveinsdheid , bant de vall'che begeerlijkheeden, die listige aanraad fters tot uw verderf, uit uwe harten, koestert de broederlijke liefde in uwe boefems, en zijt oprecht, opdat de klaagtoon van David in onze Gewesten niet mooge gehoord worden: De getrouwe zijn weinig gevonden onder de menfchen kinderen. Zij fpreeken valschheid, een ieder met zijn' naasten. —— Laat Micha's verwijt ook niet toepasfelijk zijn op ons: De goedertierene is vergaan uit den Lande, en daar is niemand oprecht onder de menfchen. Denkt, dat
gij, op den plegtigften der dagen, de geduchte rechtbank der alweerende Godheid niet zult kunnen ontvlieden, waarCAÏNS bedek e broedermoord, Sauls listig bedrog, en Judas heimelijk verraad, met al wat verborgen is, zullen ontdekt worden. — Bemint de waarheid en oprechtheid, zo wordt gij Gode gelijk. Dit getuigde reeds de Wijsgeer Pythagoras; en dat dit zo is, leert uwe Godsdienst u, 6 Christenen! de beoefening kan 'er u van overtuigen, en de heilrijke gevolgen zullen u volkomen bevestigen, dat gij niet misleid zijt, maar dat uw liefderijke Heiland, die Zonne der Gerechtigheid, u over zal voeren in het helder licht van zijn eeuwige heerlijkheid.
XXIf.



XXII.
ZOMERSCH VELDGEZICHT.
erruküjl: Veld ! gezegend oord ! Dat, door uw heerlijkheid en oog en hart bekoort. Gij doet mijn' zangtoon rijzen Met dien van 't pluimgediert', Dat uw geneugt vergroot, door onnavolgbre wijzen, Daar 't door de takjens zwiert.
Natuur, gekleed in 't feest gewaad, Gehuld met paerlen door den blonden Dageraad, Bewierookt met de geuren
Van frisch gebloemte en kruid, In, zittende op een' grond met duizenderlei kleuren, Lokt aller aandacht uit.
De zweevende orgelklank begroet 't Alkoeftrend licht, dat weêr verrijst «et nieuwen gloed. En met zijn gulden ftraalen De treffelijklte vreugd Op duin en boscta en hof en akker neêr laat daalen, Waar alles door verjeugt.
Het



ïco Zomersch Veldgezicht.
Het zoele windjen fchudt de blaên , En vormt een gouden zee van rijpgeworden graan. Hier ziet men de aardvrucht bloeien, Daar pronkt het geele vlas, Wijl verder olm en eik , die langs den veldkant groeien, Zich fpieglen jn den plas. Zie hoe de purpren perzik gloeit, Daar, langs zijn wollig kleed de daauw, aan paerlen vloeit Wie moet niet watertanden, Door de abricofen kleur , Gelijk aan die der Zon, als zij aan Ganges ftranden Ontfluit de hemeldeur ?
De boomgaard pronkt met zwellend ooft , Dat rijken voorraad »ns , in 'c bar fkizoen , belooft. De malfche pruim (treek de oogen, Daarze in de groene blatfn Met zilverkleurig waas zo fierlijk ftaat omtogen, En biedt verkwikking aai.
Zwicht, Sydons purper! voorden gloed, Die in d'adonis hier elk een bewondren moet, Wat fpecerijen geuren
Verfcuaft ons de angelier Met leliën, die trotsch het hoofd ten hemel beuren Met luitlervoUen zwier !
Wat liefelijke rustplaats biedt Het groen prieel, waarlangs de wijngaard ranken fc'aiet, Belaên met druiventrosfen 1
Hier lagcht ons 't weiland toe, Dat fappig voedfel fchenkt aan fterkgefpierde rosfen, Door vrijheid blij te moê.
De



Zomersch Veldgezicht. ioi
De gladgchairde koe treedt loom Door 't vogtig klaver , nu zij zwanger is van room. De geit maakt vlugge fprongen: Zij klautert , draait en ftoot. Het Schaapjen blaet van vreugd, wijl 't ziet den tijd vei jongen En dartelt langs de floot.
De nijvre bijenzwerm verlaat Den diepgevlochten korf, zoekt bouwftof voor beur raat, Gaêrt honig uit de bloemen Op 't prachtig veldtapijt, Waar bij, in luifter, geen borduurfel is te noemen, Gewrocht door 'smenfchen vlijt.
Praal, trotfche paauw, met uwen Haart! Daar daalt een vlinder, die in fchoon u evenaart. Wie zag ooit frisfchcr verben ! 't Is leeVend goud en vuur, Tot eene kleur gemengd, die de eerkroon doet verwerven Door de edele Natuur.
De heldre vloed, die zachtjens ftroomt, Belommerd door den fchaauw van hooggekuifd geboomt, Ziet zilvren vischjens fpartlen, Waai bij de glans verfchiet Van 't kostbaar paerlenmoer, als ze op het water dartleo Zig fpieglen in den vliet.
Wat vloeit uit gindfehen waterval Met liefelijk geruisch het fchuimende kryflal, Vergaérd op hooge duinen, Die 't wijkend vergezicht ! Een trcflijk fieraad zijn door hun verheven kruinen, Verguld door 't morgenlicht!
Het



i«* Zomersch Veldgezicht.
Hét landvolk gaat, met frisfche leén, Be laage ftalpdear uit, gewekt tot bezighecn. Het zaiver zielgenoegen Vergroot hun velclgeluk. Hoe lig. valt Zwaare last, hoe aangenaam het zwoegen, Bevrijd van 't flaaffche juk 1 Hoe nod verlaat ik uwen grond , Bekoorlijk reld I waarop ik reinen wellust rond, Die ongeftoorde vreugde Vol zaligheid bevat , Die mijn gevoelig hart in ftilte meer verheugde Dan de allergrootfte fchat •
r. h.
xxm.



xxm.
AAM
CLIMENE.
J3ekoort1ijke Hartvriendin !
6 Trekfter van mijn ziel en zin ! Aanminnige Climeen ! 'k zal uw vermogen roemen,
Dat mij, door zoete toverij, *
Verlieven doet op flavernij, Die blijder dan 't vermaak der vrijheid is te noemen.
Uw fiere houding , die het fchoon
Der Aartsgodinnen fpreidt ten toon , De roozenwangen die met lieve kuiltjens pronken ,
De tandjens, blanker dan ijvoor,
En tweelingzonnen, vol van gloor , Doen 't minnetonder , door een wondre kragt, ontvonken.
Uw blanke hals , waar 't hair om zwiert ,
Wiens fchoone kleur uw hoofd verfiert, En 't Ieevend marmer, dat zo keurig is dooraderd,
De ronde borstjens , op wier top
Cupido plengde moerbeifop, Verfchaflen Kof aan 't vuur , alleng» in 't hart genaderd.
Vw



I04 Aan Climene.
Uw arm , wiens malfche poezelheid
Door rcdre omhelzing Itiookt en vleit , De tengre vingertjenj met elpcnbecnen tippen ,
De netgevormde kleine voet, /
Die 'c welgemaakte lijf, met fpoed En danlend , draagen kan , doen zuchtjens mij ontflipperl.
De kuschjem van üw' purpren mond,
Die balfem voor een' minnewond, De welbefpraakte tong, die zielen kan verovren,
Ea vol genot van tederhcên,
Verhooringeh van mingebeên , Zijn 't, die geftaêg mijn hart, met nieuwe kragt, bet*vren,
Climeen! mijn zinnenlust! mijn vreugd!
Laat ons in 't Icntfaizoen der jeugd, Het onuitfpreekbaar zoet, den liefdeweHust fmaaken,
Eer d:it ons de ouderdom verwijt
Dat in den besien levenstijd Het edelfte is verzuimd der waereldfche vermaaken.
H. E.
XX. V.



XXIV.
VERHANDELING
OVER DEN
LEESLUST,
Daar, de Leeslust thands, zo zeer als ooit Voorheen in ons Vaderland bloeit, en zelfs lieden w'er opvoeding en beroep, hen voorbeen niet toeliet om zig met leezen of eenige boekoefening hoegenoemd, intelaaten, thands, door een' zonderlingen famenloop van omftaudigheeden en tevens door de aanmoediging van waare menfchenvrienden en bedaarde volksverlichters tot leezen gebragt zijn; zal het niemand ontijdig voorkomen dat wij, in dit werk, gefchikt tot bevordering van het menfchelijk geluk, ook onze aandagt voor een poos op het leezen, en de wijze ötiï met nut te leezen, vestigen. Te meer daar de wijze hoe men leest, een' grooten invloed -Mengelwerk^ [H} op



ioö
Verhandeling
op ons verftand heeft, en verkeerd aangewend, veel fchadeiijker wordt, dan de volftrekte onkunde.
Ten einde egter deze ftof, die in zigzelve zeer rijk is, beknoptelijk en geregeld te behandelen, zullen wij deze zes hoofdverdeelingen dienen in agt te neemen :
Wij zullen , voor zo ver het beftek en mijne bekwaamheid toelaaten , beknoptelijk moeten onderzoeken of liever ter loops aanteftippen:
I. Wat de Leeslust in 't algemeen zij; opgehelderd door eenige zonderlinge voorbeelden van aloude, en middentijdfche Leesgierigen.
II. Waar uit de leeslust gebooreu wordt?
III. Wat omtrent den leeslust in 't bijzonder, na gelang van de (landen en betrekkingen der Leezers, tot de maatfehappij, waarteneemen zij! als is, bij voorbeeld: de Leeslust bij Geleerden van beroep, en bij ongeleerde of ongeftudeerde Leezers.
IV. Zullen wij den leeslust der ongeftudeerde perfoonen wat naauwkeuriger befchouwen, als zijnde meer algemeen, en minst bepaald, en daarom, of nuttig of naadeelig, tevens zullen wij de middelen trachten aantewijzen om dezelve tot de beste einden te beftuuren; daarnaa
V. Het voor en naadeel der Leesgezelfchappen een weinig van nader bij befchouwen en eindelijk
VI.



over den Leeslust.
107
VI. Een algemeen overzicht over het verhandelde neemeu, en daarmede deze befchouwing befluiten.
I. Wat dan is, in de eerde nlaats, leeslust? of liever welke lijding der ziele bedoelen wij, wanneer wij in 't algemeen leeslust nojmen ? Mij dunkt dat wij dan dien onweêrftaanbaaren trek op 't oog hebben, welke fommige menfchen dwingt, om elk Gefchrifc, of boek dat hen ergens ontmoet, op te neemen of in te zien; welke zelfs bij veelen zo verre gaat dat die als een inftinSl fchijnt te werken, zo dat, hoe welleevend zodanig een mensch ook zij, hij zig niet onthouden kan van het oog in boeken en papieren waar hij die ook aantreffe, te Haan, zoo niet dezelven geheel opteneemen en te doorbladeren, ten minlten ter (luik in te zien en te begluuren. Al'e Boekliefhebbers ondervinden de werking van dit inftinSt dagelijks; immers men kan, hoe zeer door bezigheeden belemmerd, geen kraam of uitftalling, waar boekeu te koop liggen, voorbij gaan; zonder 'er bij ftil te ftaan, en de boeken te doorfnnffelen. Wat kan toch de reden of oorzaak van deze neiging weezen? is 't ook nieuwsgierigheid? is 't ook die alles doorzoekende en moeial geest welke de Grieken PolypragmoTune pleegen te noemen , en waarover Demostkenes de Atheeners weleer berispte; neen! verre van daar! d:ze foort van onderzoeklust en nieuwsgierigheid bepaa't zig alleen tot het gene in boeken en gefchriften befloten is, en .bezit den geest zo geheel en al, [H] 2 dat
y



ioS
Verhandeling?
dat 'er in denzelven, niet eens plaats voor nieuwsgierigheid naar beufelnieuws overblijft. Ja zelfs ftijgt die drift, bij fommige menfchen, zo hoog, dat zij zelfs ernftige en noodzaakelijke bezigheeden verzuimen om hunnen leeslust te bevredigen.
De neiging tot Leezen en onderzoeken van fcundigheeden die men alleen door het verftand bevatten kan, is, als zijnde eene in de natuur der ziele gelegde eigenfchap ook zo oud als de menfchen, waarom de Gelchiedenis ook getuigt, dat door alle eeuwen en volken, de verftandigfte mannen deze zielsneiging gekoefierd hebben. Door middel van deze hebben de Aartsvaders de Gefchiedenis der waereld, tot op Mozes overgebragt. Deze neiging bewoog den alouden Egyptifchen Koning Ofymandias reeds in het jaar der waereld 1320 eene boekverzameling in zijne kostbaare Pyramiede of Begraafplaats , opterichten ; voor welke hij het opfchrift ■fyws tartte» , of Geneesplaatfe der ziele ftelde; zijnde deze de eerite Bibliotheek of Boekverzameling, waar van in de. Gefchiedboeken gewag gemaakt wordt. Deze neiging bezat ook de Egyptifche Vorst Ptolomxus Philadclphus en de beruchte Konin^.inne Cleopafra. — Onder de Grieken waren voornaamlifk tot leezen en Boeken verzamelen genegen Pythagoras, Polycrates, Euclides , Euripides, Pififtratus, Themistocles, Ariftoteks, en 'zijn vermaarde kweekeling de beruchte Alexander. ■ Onder de Romeinen , werdt deze zielsneiging voornamentlijk-
op-



over den Leeslust. 109
opgemerkt in Paulus Emilias, Scipio de Afrkaan, Cato; den weelderigen Lucullus, Labeo Airtiftites , Cicero, Augustus , Afinus Pollio , Plinius, Conftantinus de Groote en Julianus , welke alle ongemeen grooten lust tot leezen betoonden, en 'er daaglijksch, en zelfs des nachts, de uuren voor den flaap gefchikt, aan te kosten legden. Deze zelfde lust beheerschte ook de eerfte Christenen, zodra zij eenige magt begonnen te verkrijgen; want het verzamelen van flegts een klein getal boeken , was, in die tijden, toen alles met de hand afgefchreeven moest worden, eene allerkostbaarfte liefhebberij. De eerfte- Kerkvaders zijn niettemin beroemd , wegens hunne voor dien tijd groote boekverzamelingen ; gelijk zijn , Origenes , Hiertnymus, Athanafws, Auguftinus en anderen. Deze fmaak tot boekoefening nu, wiesch nog meer aan; althands naa den tijd van Keizer Karei de Groote, die de VVeetenfchappen met alle magt in het westen doordrong , en , bijna overal waar hij gewoon was zig optehouden, Bibliotheeken ftichtte. De Arabifche. Cafifin, Haroun Alrafchid en Al Mahmud waren mede ongemeen groote liefhebbers yan leezen en hun Hof te Bagdad was te dier tijd het middenpunt der geleerdheid; wie ook kent de zucht tot de Letteren van het gefiac x der Medicis niet; als ook de zo zeer blaakende Leeslust van Keizer Maximiliaan I Paus Leo de X, en Koning Alphonfus van Arragon, welke laatüe zeide , liever al zijn Juweelen dan een enkel Boek uit zijne uitgebreide Bibliotheek te willen [H] 3 mis-



II©
Verhandeling
misten. Nog zijn, in het vak der Boekbemfnnaaren als zonderlinge voorbeelden bekend Koning Rolertus van Sicilien, Franciscus de Eerfte van Vrankri.k, de Kardinaal Besfarion en Matthias Corvitius van Hongarijenj Bij fommigeu (teeg zelfs die neiging zo hoog, dat zij bij hunne boeken wilden fterven, gelijk men van Conradüs Gesnerus, een groot Natuurkenner, aangetekend vindt en in hunne Bibliotheek begraaven worden gelijk
van Calius Calcagninus verhaald wordt. Ja
deze groote 'neiging tot bleken en leezen was fömtijds inffaat om den bezadigden , zagtmoedigen Vorst Picus van Mirandula, als een woedend mensch te doen raazen, zodra hij bemerkte dat iemand uit zijn Bibliotheek eenig boek vervreemd, of zelfs flegts van de plaats gelegen hadde; zie daar echter eene altehoog ftijgende Boekzucht. Zo zwaar valt het den mensch zelfs zijne fchuldeloosfte en edefle neigin-en zodanig te beperken, dat die niet in naadeelige ontaarten. De te groote geneigdheid tot afgetrokkenheid, tot Leezen en naadenken, verwekt niet zelden in de Burgerlijke famenleeving geringe moeilijkheeden die tot groote en droevige gevolgen aanleiding geeven , immers inzonderheid in den Gehuwden Staat, behoort men deze alrehoogfiijgende lees- en Boeklust met oordeel tegentegaan, en die uuren, welke tot een' gezelligen omgang met Gade, Kroost of Huisgezin gefchikt zijn, niet ontijdig te befteeden aan een afgetrokken en de aandacnt geheel vermeesterend leezen; een gebrek
dat



over den Leeslust.
in
dat echter bi] veele Lees- en Leergierige lieden maar altedikwijls plaats heeft; waarom de zoetvloeiende Nederlandfche Zedenmeester, ook hier omtrent in zijn nuttige Huwlijkslesfen, als met den mond van een' zorgend Vader den gehuwden man vermaant.
Nog bid ik al bet Volk, dat onder duizend boeken Geduuiïg bezig is om dit of dat te zoeken, In eenig fti! vertrek te plaatfen dit beflag En niet dan blij gelaat te brengen aan den dag De rimpels in het hoofd, die alle Vrouwen haaten, Zijn noodig afgekeurd en dienftig naagelaatcn. Verdriet uw Huisgezin nooit met een diep gepeis Maat geef den blijden haard en tafel hunnen eisch. Laat boeken, diepe zorg en groote dingen blijven Ter plaatfe waar men plag te leezen en te fchiijven. Wie ftaag en buiten tijds blijft hangen aan een boek Doet onrecht aan de Vrouw en fmaadheid aan den doek,
'Er worden echter veelen gehuwden gevonden, die deze teugels niet behoeven; want 'er zijn ook Menfchen die zo verre van den Leeslust verwijderd zijn, dat zelfs het leezen van Nieuwstijdingen , met veel moeite door hun verricht wordt. Wij zullen in onze hier volgende 2e Afdeeling onderzoeken waaruit de leeslust, na ons begrip, eigentlijk gebooren wordt.
II.) Ik heb reeds , in eene door mij in dit werk geplaatfte verhandeling over het beftuur van den ingebooren aart in de opvoeding, (*) tragten
te
(*) He Deel Opvoeding bladz. 24.
[H] 4



Verhandeling
te betoogen, dat 's menfchen aart veelal van zijn lighaamsgeftel en de onderfcheidene vermenging der Lighaamsgemaatigdheeden voortfpruit in welke verhandeling ik de menschlijke ziel alleen als een gewaarwordend en lijdend werkzaam wezen in abjïra&o befchouwden ; derzelver neigingen, in concreto , met het lighaam en in het zelve heur verblijf houdende , alleen als een refultaat van de bijzondere wijziging van het hersfengeitel ten opzichte van warmte en koude , droogte en vocht, befchouwende; over welk gewigtig onderwerp en welker kennis zo regtsdreeks tot de bevordering van het menfchelijk geluk bijdraagt, ik in het volgende ftukjen nog eenige bedenkingen zal laaten volgen; thands zouden die mij te zeer doen uitweiden; alleen zal ik, tot oplosfing van de neiging der ziele tot boekoefening, dit hier aanmerken, dat onze ziel een ingefchapen injiinct tot volmaaking bezit, 't welk, gevoegd bij een meer droog en koud, dan vogtig en heet Hersfengeftel, den mensch tot een' meer ernftigen onderzoeklust aanfpoort. Deze getemperdheid der Hersfenen nu houde ik voor eene voornaame oorzaak van den leeslust; gelijk men ook bij ondervinding ziet, dat bij geitellen, welke meer melanchuliesch dan fanguinisch zijn , den grootften leeslust aangetroffen wordt; 't welk ook de reden oplost waarom bij lieden, die eene natuurlijke neiging tot woelige vermaaken bezitten, den lust tot leezen in een zeer geringe maate wordt aangetroffen , en dat , in tegendeel , zij die door
droef-



over. df.n Leeslust.
ii3
droefgeestigheid of zorg , welke de vogten verteert, geftadig verdrukt worden; nog al meest dqor 't leezen van een of ander levendig gefchreeven werk opgebeurd en vermaakt worden. Dit lost ook tevens het verfchijufel op, dat, na maate de jaaren tot zekere middenhoogte klimmen , de leeslust vermeerderd, maar ook tevens ernlliger en wijsgeeriger wordt; men begint in de jeugd niet zelden met wonderbaarlijke Reizen, zeldzaame Liefdes vernaaien en geftadig verwislelende, echter weinig famenhangende , Romans Rohnfon Crufje, de Arabifche Nacht vertellingen, de verimakelijke avanturitr Tsbrand Bontekoe's wonderbaarlijke Reistogt enz. zijn al doorgaandsch de boeken, waar aan de Leeslust 't eerst bemerkt wordt; met het klimmen der jaaren komen de Gefchiedenisfen van ons land en van andere volken in aanmerking en eindelijk krijgt men, na maate het brein meer en meer van bedwelmende vochten geledigd wordt , fmaak in wijsgeerige fchriften , zodat hij , die met het leven van Doctor Faustus in zijn kindschheid begonnen is, dikwijls met Locke, Wolf, Leibnitz, of Mezes Mendehzeon eindigt; tot dat het menfchelijk gebouw, over deszelfs punt van •volkomenheid heenen duurende, het geen bij den eenen mensch vroeger, bij den anderen laater invalt, hij eindelijk in den hoogen ouderdom , de vermogens van bevatting en oordeel allengskens verliest en zoo de organen niet tevens hunnen dienst weigerden, mooglijk wed^r tot Doel. Faustus terug zou kee[d] 5 ren:



11 i Verhandeling
réö : 't welk, helaas! den grootften geleerden in hunne Grijsheid weleer te beurt gevallen is. Doch laat ons ijlings het gordijn voor dit aaklig tooneel van 's me. fchen zwakheid en broosheid haten vallen en fpoedig tot een meer aangenaam onderzoek van de Verfchillëhde (tanden der menfchen, met betrekking tot den Leeslust, in onze derde afdeeling geplaatst, overgaan.
IUO Alle menfchen zijn niet in denzelfden (land in dit leven geplaatst, en elke (land, elk beroept vereischt zijn' bijzonderen fmaak en leefwijze , althands met betrekking tot de Letteroefeningen , kan men derzelver beminnaars over 't algemeen fchiften, in Geleerden en lieden die hun beftaan door de ftudien en het leezen erlangen of ongeleerden , ongeletterde lieden, die in andere bezigheeden hun taak vinden, en het leezen alleen vermaakshalven oefenen.
De Geleerde leest op eene geheele andere wijze dan de ongeletterde. Hij leest, zoo hij anders een Man is, die den naam van geleerde waarlijk verdient, meestal de oude Schrijvers, in hun eigen taal en wel voornaamlijk die, welke totzijne bijzondere ftudie belmoren. Hij dient, volgends de les van den Grooten Erasmus, elke Periode die hij leest, driemaalen te herhaalen, eerst om een ruw begrip derzelve te erlangen; ten tweeden om den zin te wikken en te weegen, ten einde hij dezelve volkomen bevatte; en eindelijk, ten derderaaale, om dezelve zig in het geheugen te prenten; voords behoort hij elke
voor-



over den Leeslust.
ii5
voornaame plaats te onderftreepen , ten einde dezelve altoos fpoedig in 't oog zoude vallen, en zoo hij woorden of zaaken aantreft , die hij naa driemaal herhaald leezen nog niet volkomen bevat, of wier verklaaring elders gevonden wordt, dezelve op een bijliggend blad papier terftond opfchrijven, ten einde deze duiftere plaatfen met behulp van andere werken of raadpleeging met kundige lieden naailerhand voor hem verflaanbaar te maaken, en voords moet hij ook het nuttige en gebruikelijke uit het boek in een Alphabet ter loops aawtéekeiTén, met den naam van 't boek en getal der bladzijde, waar hij 't zelve gevonden heeft, 'er bij, ten einde deze zaa'ten des benoodigd hebbende altijd weder te kunnen vinden. Bezfe wijze van leeren heet men, bij uitzondering , ftudeeren , en deze wijze van op de nuttigde wüze te ftudeeren wordt door den geleerden Joh. Ckricus, in zijne Aars critica, breedvoerig aangeweezen.
V. Op eene geheele andere wijze werkt de leeslust bij ongeletterden ; deze befchouwing zal het v'erde vak onzer Verhandeling vervullen ; zij leezen meerendeels om zig een ledig uur aangenaam te verdrijven , dit doelwit beftuurt ook huMte keuze in de boeken, welken zij zig ter leezing uitkiezen, en, treffen zij in deze werken fomtijds zulke sfgetrokkene befpiegelingen aan, welke hen, omdat ze die niet oogei blik lijk kunnen bevatten, geen vermaak verfchaffen, zij werpen weldra het boek uit de handen; morren bij
hun



11<5 Verhandeling
hun zeiven : veel leezens is toch maar kweh hnge des Ceestes; men geeve hun eens eene vermaakelijke Reisbe el rijving in handen ; weldra zullen zij die woorden van Salomon zo befiisfend niet meer vi den,
Vaar 'er is nog een derde foort van Leezers welke den middenrang tusfchen Geleerden en ongeleerden uitmaaken; dit zijn meestal menfchen die. een' emftigen lust tot letteroeffeningen bezitten, maar die, dopr den famenloop van omftandigheeden des levens, niet tot de ftudiè'n opgeleid zijn; onder dezen treft men enkele lieden aan, die dien tijtel van geleerd fomtijds meer verdienen dan fommigen die daarmede op openbaare Academiën voor hm ge'd voorzien zijn. Deze middenftaat van menfchen leest doorgaandsch werken van fmaak en zulke werken waar bij nog al wat meer te denken vak, dan bij fommige Tooneelfpelen en Operaas I Onder deze foort van Leezers, egter loopen veelen gevaar van door de veelerleije boeken welke hen Voorkomen, in groote verwarring en verduiftering van denkbeelden te vervallen; wijl zij niet langs eene geregelde orde tot de fludiën opgeleid zijn, en veelen onder hen zeer ligtelijk door drogredenen misleid kunnen worden ; daar ze doorgaandsch met den wiskundigen betoogtrant volftrekt onbekend zijn ; elk zedefchrijver die zijne roeening fraai weet voorteftellen , elk gefchiedfchrijver die zijn verhaal rijk en Rhetorisch weet optefieren; elk Dichter die winderige maar fchoonklinkende wooiden beztgt , elk fentimenteele Ro¬
man-



over den Leeslust* it?
manfchrijver is bij hen aangenaam ,* zij laaten zig veelal door het fchijn-gezag van anderen, en door vooroordeel of den algemeenen roep in hun fmaak beftuuren; het werk van den Hoogleeraar is bij veelen hunner, eer zij 't nog ingezien hebben , reeds veel beter, veel grondiger, dan dat van dezen of geenen, die geen Academie b.:treeden heeft. Schrijvers die een algemeen gevoelen, al ware het met de beste redenen, beftrijden, zijn bij hen eerer veroordeeld dan geleezen, en bij flot* van reekening, . blijven zij doorgaandsch aan hunne oude vooroordeelen beftendig gehecht, of, zoo zij 'er al eens afftappen, geraaken zij door gebrek van den helderen fakkel van 't gezond verftand, wier licht door de onoordeelkundige leezing van veelerleije boeken, voor hen beneveld is, op eenen dwaalweg waarop zij een' tegenzin in het leezen gewaar worden , en daaglijksch over een al te groot getal van boeken morren en klaagen.
Elk ongeftudeerd leezer wiens oorded niet een weinig aan een Redenkunftigen betoogtrant gewoon is, loopt niet zelden gevaar van op deze Letterklippen te ftranden; 't is daarom niet onnoodig dat wij een oogenblik ftil ftaan op de behoedmiddelen welken elk Leezer tegen dit gevaar in 't werk ftellen kan.
Het komt mij dan, in de eerfte plaats , voor, dat elk waar liefhebber van Leezen, die eenig nut uit dit zijn vermaak trekken wil, een weinig de beginfelen der Redenkunst behoort te beftudeeren, tot welke
Stu-



11 s
Verhandf.li st}
Studie het uitmuntend werk van den Hoogleeraar D. Wijttenlüch, of de Redenkunst van den Geleerden van de Wijnptrsfe ongemeen dienfbg en voor elk, die flegts met aandacht leest* bevattelijk is; nog is 'er een onwaardeerbaar werk ter vorming van dea waaren en gezonden fmaak in de Letterkundige weeten knappen, door den waarlijk Geleerden hu co blair opgelleld en als een nu tig gefchenk aan de Nederlandfche Natie in het Hollandsch overgezet. Hij die dit boek met aandacht geleezen en wel begreepen heeft, loopt geen gevaar meer om door valsch vernuft verleid re worden en mag zig gerechtigd houden om over werken van fmaak, in het vak der Letterkunde, met grond te beflisfen.
Tn de tweede plaats behoort men alle vooroordeel, alle beheerfching van gezag, afteleggen, om juist te oordeelen en met nut voor zigzelven te kunnen leezen.
Ten derden behocrt men onder het leezen zijn geheelen aandacht te vestigen op het geene men leest. De leezer behoort geheel ledig en opgeruimd van aftrekkende gedagten te weezen, zal zijn leezen hem eenig nut toebrengen; heeft het tegendeel bij hem plaats, dan zal het leezen hem hoogst naadcelig worden; zijn oordeel tevens met zijn geheugen krenkende , met recht worden daarom alle leer plaatfen Schooien genoemd, welk woord van eenen griekfchen wortel afdamt, die de betekenis van ledigheid medebrengt.
Ten



over den leeslust.
119
Ten vierden men behoort elk werk in den luim waarin het gefchreeven is te leezen; alle zedefchrijvers met ernst , even of men een werk van aanbelang verrichtede; gelijk het befchaaven des verftands en der zeden ontegenzeggelijk een allergewigtigfte taak is ; Dichters moeten met eenige Geestverrukking, en niet te Itreng wijsgeerig, Gefchiedkundige en Reisboeken, behooren voorzichtig en beredeneerd geleezen te worden; Romans eifchen een groote voorbehoedzaamheid, inzonderheid de zogenoemde Sentimenteele; men geeve wel naauwkeurig acht, of de origineelen der daarin gefchetlle Copijen, waarlijk mooglijk dan of het enkel Ideaalen eener verhitte inbeelding, zijn; men hoede zig ook naauwkeurig dat men den wonderlijken uitflag der romanieke gevallen niet op die, welke ons in 't gemeene leven bejegenen, toepasfe; de fchrijver fchept zija gevallen gelijk hij wil; maar de waereldfche gebeurtenisfen loopen langs eene noodzaakelijke keten van oorzaaken en gevolgen, in welken geen fchakel gemist kan worden ; wijl 'er noch in de zedelijken noch in de natuurlijke waereld iets door een' Romanieken fprong voorvalt.
Eindelijk, behoort elk leezer, zal hij nut uit deze zijn Tijdbefteeding , dat anders niets dan een Tijdverdrijf, of, met andere woorden een Tijdverfpilling is, trekken wil; zig zeiven de vraag te doen die philippus weleer aan den kamerling van de Koningin van Candace deedt , dien hij, in de Propheeten kezende, vondt, te weeten
ver-



Verhandeling
verft cdt gij wel 't geene gij leest P En zo lang hij deze vraag nier mee ja ! beandwoorden kan , den zin naauwkeurig te onderzoeken eer hij het boek uit de handen legge of tot eene andere lefezing over gaa ; want het veel leezen maakt niet kundig maar alleen het wel leezen baat den Leezer. Daarom zeide de fchraudere Bacon van Ferulamius, reeds in een Eeuw van Itikduifternis, waar in hij alleen de morgenfeheemering Van den volgenden dag der verlichting in 't oog kreeg, eenige Boeken behooren flegts voor een gedeelte geleezen te worden ; eenige wel geheel, doch vluchtig , maar eenige weinige geheel en met naarftigheid en oplettendheid.
Deze Belchouwing van de Clasfe dier Lieden welke tttsfehen Geleerden en Ongeleerden den middenftand beflaan, leidt ons van zeiven tot onze vijfde afdeeling, welke eene korte befchouwing der Leesgezelfchappen, wier leden meestal uit diergelijke Leezers famengefteld zijn, bevatten zal.
Leesgezelfchappen zijn zulke kringen van Letterlievende menfchen , welke het daaglijksch uitkomende Boekwerk onderling gemeenfchappelijk koopen, en te famen leezen. •— De menigvuldigheid dier gezehehappen in een land is een blijk dat de Letteroefening eene geliefde bezigheid van deszelfs inwooners is; der zei ver bloei of verval is de waare Thermometer van den aleemeenen bloei der Letterliefde in elk land. Zij zijn even gelijk alle zaaken, naadeelig of nuttig, al nadat ze gebruikt of gemisbruikt worden. Naadeelig wijl zij
geen



ovèr den Leeslust. 121
geen orde in het leezen kunnen houden, om dat de boeken zonder eenige geregelde orde het licht zien, heden een Roman, morgen een diep wijsgeerig vverk, overmorgen een Dichtftuk, of Historie, of Reis; zo nu worden ze ook geleezen , welke verfcheidenheid, voor hen , die, gelijk wij reeds aanmerkten , geen logifche gronden gelegen hebben, het verftand meer benevelt dan opklaart; men leest dus alles ; wil ook over alles oordeelen , en leert ondertusfchen niets:; ter.,ijl men het zo nuttige geheugen, door allerleije en regt tegenftnjdige beelden in het zelve op te hoopen verftompt en
kragteloos maakt.
Nuttig echter kunnen zij zijn , wanneer derzelver leden flegts een weinig fmaaks bezitten; om juist niet al wat uitkomt, en, gelijk men zegt, rijp en groen, te willen doorzwelgen, maar een zekere bepaalde orde houden , en mets dan waarlijk nuttige boeken ter Jeezinge verkiezen; bij voorbeeld goede met fmaak gefchreeven zedekundige werken, nieuwe Reisbefchrijvingen, enkele van de beste , maar liefst oude Dichters zeer weinige beproefde Romans; want met deze werken wordt men 't meest door den tijtel verleid; en hun algemeene tijtel mogt wel Tijdfpilling weezen. Vooral geene Staats- of twistfchriften; want deze zijn altijd partijdig gefchreeven en bewimpelen de waarheid, flingerende hunnen Leezer immer naar het welgevallen van hunne Schrijvers. — Groote en omflagtige werken, welke uit veele deelen beftaan, zijn voor deze kringen Mengelwerk. [I] van



tin Verhandeling
van weinig nut ; welke waarheid zo algemeen bij ondervinding bekend is , dat ik die naauw* lijks behoeve aanteftippen veel min dezelve met veele woorden of bewijzen kragt bijtezetten. —■ VI. Wanneer wij nu eindelijk dit alles nagaan; kunnen wij 'er drie voornaame befluiten uit trekken. Het eerfte is dat niet alle .menfchen, uit hun eigen aart, tot leezen of ftudeeren genegen zijn ; en dat men te vergeefsch zoude werken met deze lieden, ad invicem Minervam, of tegen hunnen aart aan , tot leezen te noodzaaken. Ten tweeden dat men de eerst beginnenden in het leezen, hun fmaak moet laaten opvolgen, fchoon die op den duur naadeelig konde zijn; allengs kan men hunnen leeslust tot het nuttige wenden. Ten derden zagen wij, dat 'er een groot verfchil plaatst heeft tusfchen leezen en leezen, en hoedanig de ftudeerende lieden die eenig nut uit hun leezen tragten te putten, daar in te handelen hebben , welke handelwijze aan ieder die met vrugt wil leezen , aantebeveelen is. In de vierde plaats zagen wij het naadeel dat 'er uit het ongeordend en verward lee.:en der ongeftudeerde perfoonen onttiaat; en ten vijfden: wat nut en naadeel de le> sgezelfchappen kunnen te weegbrengen. Hiermede meenen wij onze taak afgeweeven te hebben, en zullen, ten befluite, de Boekliefhebbers en Leesgierigen, met deze weinige regelen toefpreeken.
Gij



ovfr den Leeslust'.
123
Gij, Letterlievender!, wier edelmoedig poogen Het rijk der wijsheid Itaaft met geld en kunstvermoogen, Die, door uw kunde en vlijt, zo menig boekerij Gefticht hebt aan den boord van 't handeldrijvend Y! Hoe edel is de keus waar naar men TJ ziet flreeven in 't leeren ligt uw heil en leezen is uw leven. Gij vindt, voor al tiw vlijt, ook daar uw edelst loon; De wijze kiest een boek, de dwaaze kieze een kroon.* Welaan Lecslievenden, ontfluit met vlijt uw boeken, Om wijsheids dierbren fchat in hunnen fchoot te zoeker! 5 Op aard toch wordt de ziel tot hooger ftaat bereids J 't Leergierig leven is de fchool der eeuwigheid*
KM
xxV.



XXV. ONTWERP
TER BE VORDERING VAN
MISKENDE VERDIENSTEN.
Onlangs heeft men, in Duitschlahd, het volgend ontwerp zien ten vooifchijn komen , 't welk wij als eene bijlage overneemen , ten bewijze, hoe zeer, en op Welke edele wijze, men thands, aldaar, aan de bevordering van de maatfchappijlijke welvaart werkzaam zijn wil.
Het is eene treurige grondwaarheid der ondervinding, dat 'er op aarde niets minder gezogt en geacht wordt, dan de waare verdiende. Overal bevinden zich menfchen van voortrefljjke ver-
mo*



Ontw. ter bevord. van Misk. Verd. 125
mogens; talenten, belbvaamheeden en charakters, die, of in het geheel niet gekend en dus volftrekt nutloos voor de famenleeving blijven , of wien het aan alle belooning, onderfteuning en aanmoediging ontbreekt; die in eene duisterheid leeven, waaraan hun de armoede, de vooroordeekn der opvoeding , of plaatslijke toeftand boeiden , en waaruit befcheidenheid, moedeloosheid en dikwijls ook de eergierigheid, hen beletten ten voorfchijn te komen.
Welk eene koelheid moet daartoe evenwel de menschheid bevangen hebben , van wier best en edeler gedeelte men toch verwachten zou, dat zij de verborge, of wel door de cabaalen van ijverzuchtige overmagt onderdrukte verdienden op zou zoeken, en in het licht brengen? Zou dan een wijsgeerig Egoisme, aan den eenen kant, en regtzinnige Godgeleerde koelzinnigheid , aan de andere zijde, het menfchelijk genacht zo geheel en al verftijfd, en voor allen gevoel van zedenlijke en burgerlijke waardij verftompt hebben, dat 'er geene menfchen meer te vinden zouden zijn , wien het een genoegen zou weezen, voortreflijke menfchen te leeren kennen; onbekende en ongebruikte talenten optedelven; verborgene vermogens in werkzaamheid te brengen ; timmerende verdienften eenen kring van ontwikkeling te openen, en, ter eere der menschheid, zich en anderen van de blijde ondervinding te overtuigen: dat 'er een veel grooter fom van geestvermogens en edele harten onder de menfchen ge[1] 3 von-



(26 Ontwerp ter bevordering
vonden wordt, dan men tot nog toe geloofd heeft?
Een kring vertrouwde vrienden, die bij een van hunne avondgefprekken op deze overdenking kwaak n, befloten onderling, te beproeven, of men eene maatfchappij zou kunnen oprichten van verftandige en braave menfchen, met dit doel, om verborgene, niet genoeg of verkeerd aangewende en onbeloonde verdienden optezoeken, in het licht te brengen en aantemoedigen.
Gemeenfchaplijk ontwierpen zij daartoe het volgende plan, het geen zij aan hunne welbekende menfchenvrienden zouden zenden, zo wel om van hun aanmerkingen ter verbetering van hetzelve in- . tewinnen, als om deelneemers ter uitvoering van' hetzelve bijeen tebrengen.
De maatfchappij, welke men, zonder die nog een' bijzonderen naam te geeven, tot dat oogmerk wenschte opterichten, zou alleen moeten beftaan uit menfchen die de verlichting beminden, en de bevordering van maatfchappijelijke welvaart als de voornaamfte deugd befchouwden. Dit moest het eenige vereischte zijn in elk, die van dezelve een lid zou willen worden. Rang en. ftand moeflen bij derzelver aanneeming in 't geheel in geene aanmerking komen. Naar groote geleerden zou men het minst hebben omtezien. Onder de groote Staatsdienaars zouden misfehien ook maar zelden eenigen met ons inftemmen. Het zeekerfte zouden wij kunnen werken in den middenftand. De koopman , de burger, de fchoolleeraar, de predikant.,



van Miskende Verdiensten.
i*7
kant, de krijgsman — hij zij arm of rijk — wanneer hij flechts een weldenkend minnaar van het
goede is wanneer hij flechts de zedenlijke en
burgerlijke waarde van den mensch weet te achten — zou onze man zijn. En, hoe zeer was het te wenfchen, dat wij allen, die ons boven den grooten hoop verheven hebben, den geringen burgerftand wat meer in het oog hielden , ■— waar zich zo menig een fchrander vernuft, zo menig een edeï hart, onder den groven pij verbergt , en denzelven in onzen kring opnamen , om zijnen geest optewekken, zijn' fmaak te vormen , en hem, door het gevoel der waare eer te veredelen, in plaats dat zulk een genie thands onder het gemeen ontaarten en verteeren móer.
In alle fteden, waar zich een menfchenvriend bevinden mogt, die dit plan in ftilte bekend zou willen maaken —.— want wij zouden niet gaarne een groot opzien van onze menschlievendheid willen verwekken — moest zich langzaamerhand zulk een gezelfchap vereenigen , wiens leden de opzichter van zulk een gezelfchap, met medebeoordeeling van eenige verftandige vrienden, uit allerleie Itanden , kiezen zou.
Zo rasch zulk een gezelfchap beftondt, hadt men eenige befhiurers te kiezen, die het opzicht over de kas, en de bezorging der gemeenfchaplijke briefwisfeling, gezamenlijk, of bij beurten, moeiten ben.
De medeleden des gezelfehaps zouden, door gemeenfchaplijk o/erleg, v<or de uitbreiding moeten [I] 4 zor-



128 Ontwerp ter bevordering
znrgen,_door de braaffte en welbekendfte menfchen uit zo een ftad , of derzelver nabuurfchap, van tijd tot tijd, tot mededeelgenooten te noodigen.' Wanneer zich iemand als lid aanbood , zou men hem moeten andwoorden, dat de maatfchappij haar leden zelve zoekt; en na eigen keus hun het lidmaatfchap aanbiedt.
Elk gezelfchap zou, na evenredigheid van deszelfs uitgebreidheid, eene gefchikte plaa'ts moeten hebben , om maandelijks, of meermaalen, (wanneer men 'er ook andere gezelfchapiijke bij oogmeiken mede zou willen vereenigen) te vergaderen , deels om narichten uit deszelfs eigen werkzaamheid bij een te brengen, en aan het hoofdbeftuur aautefchrijven , deels om over de bij het hoofdbeftuur ingekomen .berichten te raadpleegen.
Het hoofdbeftuur, welk alle berichten uit de onderfcheide gezelfchappen ontvangen en weder aan allen bekend maaken zou, zal alsdan eerst ontworpen en bekend gemaakt worden, wanneer deze eerfte proeve gelukt is , dat is, zo rasch men ziet , dat zich een genoegzaam getal braave leden tot deelneeming vereenigd hebben.
Elk gezelfchap zou, maandelijks, niet meer dan eenen brief aan het hoofdbeftuur bezorgen, met bericht van alles, wat men van alle de leden des gezelfchaps, aan het doel der maatfchappij beandwoordende, zou bij een gekreegen hebben. Zulk een b ief zou düs behelzen:
I. Bericht van alle nieuw ontdekte verdienden, die nog niet genoeg gevormd of niet genoeg beloond



van Miskende Verdiensten. 129
loond waren. Bij voorbeeld: een behoeftig kind met zeldzaaame vermogens; een jong genie zonder onderfteuning; een groot kunftenaar zonder brood en werk; een bekwaam opvoeder zonder kweekelingen ; eene braave vrouw zonder man; eene deugdzaame ongelukkige; een onder zedenlijke of ftaatkundige dwinglandij verdrukt verftandig man, —— (Gemeena menlchenzielen van flegts algemeene waarde zouden buiten de voorwerpen van de zorg der maatfchappij gefloten moeten zijn: wijl wij anders eene taak boven onze vermogens zouden opneemen.)
II. Opgaven, wanneer iemand den een of anderen man van verdienden zogt , en , bij voorbeeld , eenen opvoeder, of dienstboden, met zekere uitgedrukte hoedanigheeden noodig hadde.
11. Voorflagen tot hulp van verdienftelijke lieden , die der maatfchappij bekend waren geworden.
IV. Berichten van den toedand en wasdom des gezelfchaps, met de naamen en hoedanigheeden van de nieuw aangekomen leden.
Elk gezelfchap zou daar tegen 's maandelijks van het hoofdbeftuur een genoegzaam getal exemplaaren bekomen, van de, uit alle gezelfchappen ingekomen , berichten en dus 1.) van tijd tot tijd alle menfchen leeren kennen, die zich door eenige voortreflijkheid van geest of van hart onderfcheidden; 2.) een volkomen bericht krijgen van . de uitbreiding der maatfchappij , en 3.) van al het gene door deze gemeenfchaplijke bekendmaaking, [I] 5 reeds



130 Ontwerp ter bevordering
reeds ter opwekking, aanmoediging en belooning van waare verdienden zou uitgewerkt zijn. Bij die gelegenheid zou elk lid ook and woord bekomen op zijne navraag naar een of ander gefchikt voorwerp , en dus gelegenheid vinden, zelf, of door middel van eenen ander, menfchen van wezenlijke verdienden voord te helpen. Misfehien zou men, bij deze maandelijkfche berichten ook zedelijk, daatkundig, en letterkundig nieuws kunnen voegen , voor zo ver hetzelve het doel der maatfchappij mogt raaken.
Zou zulk eene onderlinge mededeeling niet eene verbaazende fom van goed en van edel genoegen dichten ? en zou deze dubbelde fom niet een weinigje moeite en eene geringe uitgave waardig zijn ?
Het uitvoerbaarfle plan daaromtrend, fchijnt dit te zijn: dat elke vergadering zijn eigen kas vormde, waarin enkel vrijwillige toelagen zouden bewaard worden. Geen lid moest tot eene bepaalde toelage gedrongen worden. Men moest het veel eer mogelijk maaken, dat de geringe burger, wanneer zijn verftand en hart hem het lidmaatfehap waardig maakten, de onkosten goed kon maaken. En daarom moeden de beftuurers alles op eene vrijwillige infehrijving laaten aankomen. En die zich op eenen hal ven duiver 'smaands ftelde, moest in het minde niet behoeven onder te doen in waardij voor de maatfchappij en in derzelver rechten, voor een 'ander, wiens beurs de toelage van eenen daalder vergunde.
De,



van Miskende Verdiensten. 131
Deze kas, welke door alle befluurers te famen moest geopend kunnen worden, zou de volgende onkosten moeten goedmaaken: 1.) het maandelijks brievenport: 2.) een bode ten diende der beduurers 3.) de helft van het inkomen voor het hoofdbeduur, waarmede men iemand zou moeten bezoldigen, om de ingekomen berichten te leezen, te vergaderen , te befchaaven, den druk der algemeene berichten te vervaardigen en dezelven rond te zenden. Het overfchot zou bijeengebragt worden, om eens, gemeenfchaplijk, met goed overleg, een of ander goed te dichten. Elke vergadering zou intusfehen haare eigen kas ter haarer befchikking behouden, zonder de minde reekening aan eenig ander gezelfchap fchuldig te zijn.
XXVI.



XXVI.
DE S NAPPER.
(Eene Samenjpraak.") De jonge willem en deszelfs oude vriend
f r e d rik.
(Willem zit alleen in eenen koek van zijne kamer, in eene verdrietige houding, en diepe gedachten.)
Fredrik bij het inkomen. Hoe ! Mijn jonge vriend! zo geheel alleen, en zo dood ftil? dat is wat wonders.
Willem. Ik kan immers met mij zeiven niet zitten praaten?
Frederik. Waarom dan in geen gezelfchap?
Willem. In gezelfchap? ja wel!
Fredrik. Nu, wat fcheelt 'er aan? Gij zult immers zo op eens geen kluizenaar worden?
Willem. Ja, nog wel meer, als ik maar kon.
Fre-



De Snapper.
133
F red rik. Wat gij zegt!
Willem. Het ware zeeker geen wonder, wanneer ik hypochonder wierd. Als men zich geduurig zo ergeren moet! waarlijk! Die in onze dagen geen Mifanthrope wordt, moet, in den hoogften graad, een phlegmaticm. zijn, die moet, in plaats van bloed, water in zijne aderen hebben , die moet. . . .
Fredrik. Nu, nu, mijn vriend, geduld!
Willem. Dat is bij mij ten einde.
Fredrik. Toen ik u daar zo ftil, in uw hoekjen, zag zitten, dacht ik waarlijk, dat gij uwe tong verlooren hadt; doch nu verheug ik mij , te hooren , dat gij nog zeer vlug ter fpraak zijt.
Willem. Daar hebben wij het al! weder een verwijt', zou men niet dol worden!
Fredrik. Zagt, zagt! Gij moet alles zo kwaad niet opvatten. Hebt gij dan, als ik het vraagen mag, reeds meer verwijten over de radheid uwer tong moeten hooren?
Willem. Zou ik niet? Van mijne zuster, mijn neef, van den Heer h end rik, in de gezelfchappen, en de drommel weet, van wien, en waar al niet — en nu komt gij ook nog, om mij fteeken onder water te geeven, om met mij den fpot te drijven; om. .'. .
Fredrik. Gij zult dit immers hen, die het goed met u meenen , en bijzonder mij , uwen goeden ouden vriend, niet kwalijk neemen?
Wil-



f34
De Snapper.
"Willem. Men wordt al dat fteeken, berispen, en critifeeren eindelijk toch moede.
Fredrik. Dat wil ik wel gelooven, maar....
Willem. Men kart het den menfchen nooit van pas maaken.
Fredrik. Dat is weder iets anders*
Willem. Spreekt men niet, dan zeggen ze: hij is een domkop, een weet niet, een lighaam zonder ziel, een grillig, verwaand fchepfel, een phlegmaticus.
Fredrik. Dat alles heeft ook al dikwijls plaats.
Willem* Spreekt men al, dan is het nog erger. Dan is meti een fnapper, een babbelaar. De een luiftert den ander in: ik zou hem niet gaarn mijne geheimen toevertrouwen. — Kortom men kan met fpreeken even min voldoen, als met zwijgen.
Fredrik. Ik weet niet beter, of dit heeft flegts plaats, wanneer men te veel of te weinig fpreekt.
Willem. Ja, wel! ware ik eeH babbelaar, die onverfchülige, afgezaagde, fprookjens vertelde, en daarmede eens anders ooren deedt moê worden; ware ik verveelend, wijdloopig in mijne vernaaien, of dergelijken, dan kon ik zulks nog toegeeven. Maar ik fpreek altijd juist, met eene wijsgeerige naauwkeurigheid, om dat ik weet, hoe veel het dikwijls . bij de kleinfte en geringfte onderwerpen , op juistheid en volledigheid aankomt, en hoe menigmaal een onachtzaam, gebrekkig, verhaal aan-
lei-



De Snapper.
135
leiding tot dwaaling en misverftand geeven kan. In plaats, dat nu de menfchen het verdienfteiijke in mijne manier van fpreeken zouden inzien en erkennen, zijn zij daarover wel zeer misnoegd. En dit overtuigt mij, op nieuw, dat de meefte menfchen onverdraaglijke fchepfels zijn, met welken men nog het best over weg kan* wanneer men hunnen omgang mijdt, — en dit wil ik ook gaan doen: midden in de waereld, wil ik een kluizenaar worden.
Fredrik. En denkt gij daardoor de berisping te ontgaan?
Willem. Ten minften hoor ik ze als dan niet, en heb ik , gevolglijk , dan gene gelegenheid , om mij over derzelver onbillijkheid te ergeren.
Fredrik. Maar de berisping blijft daarom niet te min berisping.
Willem. Dat kan ik niet helpen.
Fredrik. Als dat zo is , doet gij wel, dat gij 'er U niet aan ftoort. Maar 'er is toch onderfcheid tusfchen berisping en kwaadfpreeking. 'Er is eene onredenlijke, onbillijke, dikwijls kwaadaartige berisping, welke een wijs man kan en moet verachten. Doch 'er is ook eene verftandigen, welmeenende, berisping, waarmede de wijze zich voordeel kan en zal doen.
Willem. Ik ken alie die geleerde onderfcheidingen wel. — Maar welk eene toepasfing wilt gij daarvan maaken?
Fre-



i$6
De Snapper*
Fredrik. Zou ik die maaken?
Willem. O ja! zeer gaarn, als gij kunt.
Fredrik. (Giimhgchencl.) Gij fchijnt 'er dan nog aan te twijfelen?
Willem.' Ten minden, ten opzicht van het fpreeken. Natuur en Kunst hebben mij zekeren rijkdom van woorden gefchonken; ik bediene mij van denzelven, om aan anderen mijne gevoelens medetedeelen ; mijne kundigheeden komen daardoor aan den man; mijn vernuft is 'er leevendig en onderhoudend door; mijne fcherpzinnigheid maakt het naadenken van anderen gaande; ik bevorder
daardoor het gezelfchaplijk genoegen en men
berispt mij. Heb ik, daarteboven, niet zo wel het recht van fpreeken, als een ander? Waarom toch zouden anderen het woord voeren , en ik zwijgen ? Heb ik geduld genoeg , om dikwijls het verveelendst gefnap van anderen aaniehooren, zijn zij dan mij, — daar ik toch meen geenszins onder de onverliandige babbelaars te behoo-
ren, niet dezelfde welleevendheid verfchul-
digd?
Fredrik. Mijn vriend, gij haalt alles door malkander. Hoe kan ik U zo veele vraagen in ; eens beandwoorden ? zeg toch zo veel niet in eenen adem; laat een. . . .
Willem. Neen, waarachtig! Het is, als of de geheele Stad tegen mij famengezvvooren heeft. Men merkt, dat ik mij door leEluur en eigen oefening eene vaardigheid in denken en fpreeken verworven hebbe; men ondervindt de naauwkeurigheid in mijne
be-



De Snapper'» 137
beoordeelingen; en men wil niet, dat ik in de gezelfchappen fchittere, en anderen verduiftere. Nijd, loutere nijd, is het, welke de menfchen tegen mij opzet. Daarom noemen zij rijkheid van denkbeelden de vrucht van kinderachtige , nog ongeregelde , hersfenen ; eene zwellende uitdrukking pedanterie; de genegenheid, om andere te onderrichten praalzucht; en een' vloeijenden ftijl fnapachtigheid.Fredrik. Maar. . . i
Willem. Hoor maar eens, om U een bewijs te geeven, hoe zeer mij de nijd vervolgt, wat mij , gister , in een gezelfchap bejegende. Mijn vriend, de jonge piet er, die, gelijk gij weet, eerst binnen kort van Leyden gekomen is, bezogt mij. Hij is een bekwaam jong mensch, die vernuft en kundigheeden bezit; die ook al een' zeer lieven Roman gefchreeven heeft; welke in verfcheiden tijdfchriften al vrij gunftig beoordeeld is, gelijk ik zelf erkennen moet, dat hij allen lof verdient. Zijn Vader wilde eerst hebben , dat hij in de Godgeleerdheid ftudeeren zou; maar de jongman hadt zich, uit zekere boeken , reeds een eclc&isch famenftel gevormt ; en was daardoor met de Godgeleerdheid in antipathie geraakt. Hij nam daarom zijne Moeder te hulp, en die goede Vrouw plaagde den Vader zo lang , tot hij eindelijk bewilligde haaren lieven zoon in de Geneeskunde te laten ftudeeren. Pieter bragt flegts twee jaaren aan de Academis door, maar. . .
Mengelwerk. [K] Fre-



13S De Snapper.
Frëdrik. Mijn lieve vriend, gij vergeet...
Willem. — Hij maakte van dien tijd fchoon gebruik, en vergaderde zich aanzienlijke kundigheeden. Hij denkt als een plato, fpreekt als een demosthenes, en handelt als een atticus. Gij kunt dus ligt begrijpen, dat zekeren fympathie mij aan dezen, zo harmonisch met mij geliemden, vriend verbindt, wijl het doch — gelijk men dit bij 'de wildfte volken zelve zien kan, den mensch aangebooren is, zijns gelijken , op "zoek.n. Nu dan . 1 . Wat wilde ik
daar ook zeggen? Ja . . . hij kwam bij
mij. . .
Fredrik. Dat hebt gij mij al lang verteld, maak maar, dat gij verder komt.
Willem. Hij vondt mij juist bezig met uit het Engelsch iets overtezetten. Want ik heb het mii, federt eenigen tijd, ter taak gemnakt, mij dagelijksch in die taal te oefenen, wijl ik, bij ondervinding, weet, hoe men zekere maate van vlugheid ui dezelve acht.
Fredrik. Maar, wat, bid ik u, doet dat bier toe?
Willem. Laat mij toch uitfpreeken, eer gij Uwe tegenwerpingen , glosfen , en aanmerkingen, en wat gij maar wilt, begint te maaken. Een verhaal moet immers één geheel uitmaaken?
Fredrik, met eene gedwongen half lagchende houding. Nu, als gij dan uw. . .
Willem. De jonge Doctor hadt het grootst plaifier mij aan dien arbeid bezig te vinden.
Want



De Snapper. 139
Want hij is zelf eeh groot liefhebber van het Éngelsch, ea heeft 'er al zeer veel ia gedaan;
hij heeft 'er ook in vertrouwen i in zijn
Roman fchoon gebruik van gemaakt. Men zegt, hij zal binnen kort eene reis naar Engeland. . .
Fredrik. O! reis dan, met alle uwe afwijkingen, toch niet met hem over Duitschland mede!
Willem. Nu, als gij dan zo ongeduldig zijt, luister dan. Wij fpraken lang en veel. . .
Fredrik. Het geen ik zeer gaarn gelooven wil.
Willem. De onderwerpen onzer gefprekken waren de taaien, de weetenfehappen , kunnen , het academieleven, nieuwe boeken, het reizen, de gezeifchappen.
Fredrik. Et cetera, et cetera!
Willem. A's wij over ons ftadje waut
een ftad noem ik eene plaats, waar ten minften eene half millioen menfchen leeven, fpraken, betoonde hij een verlangen, om onze tegenwoordige gezelfchappen eens te bezoeken, en,, daar ik overal vrijen toegang heb, bood ik hem mijn geleide aan (want ik zoek altijd gelegenheid, om mijne goede Vrienden dienst te doen) en bragt hem aan huis van den Heer Hendrik, waar, gelijk gij weet, vrij wat gezelfchap komt.
Fredrik. Allemaal goed! maar wanneer komt gij tot de hoofdzaak? ik zou. . .
Willem. Aanftouds zult gij hooren, hoe het verder ging.
[K] 2 F re-



14° De"" Snapper.
Fredrik. Men kan bij u nooit aan het worrd komen. •
Willem. Val mij toch niet telkens in de reden, als gij niet hebben wilt, dat ik den famenhang kwijt raake. Anders vervalt men immers in onnoodige wijdloopigheid.
Frebrik, op een" fpottenden toon, Ha, ha, ha, ba! «
Willem. Ik kan niet zien, dat ik iets belachlijks gezegd heb. Want, vooreerst. . .
Fredrik. Om 'shemels wil geene nieuwe afdeelingen meer! ga maar voord, mijn Vriend! ik wil u gaarn belooven, u niet weder intevallen.
Willem. Ik bragt dan, gelijk ik'gezegd heb, mijn Vriend in het genoemde gezelfchap. Daar waren de Heer S., Mevrouw G., de Freule v. L., de Heer M., mijn Oom, de Profesfor P., de . . .
Fredrik. Et celer a 1 wat doet dit 'er toe?
Willem. De Schout van L. , mijn nabeftaande , de Vroedfchap H., die binnen kort, doch dit zult gij wel weeten, met mijne Nicht, de lieve L o t j s n trouwen zal. Daar waren. . .
Fredrik. Lieven Heer, dat lijkt de Litanie van alle heiligen wel!
Willem. Heb ik ooit een ongeduldiger. . .
Fredrik. Heb ik ooit een verveelender. . .
Willï.m. Laat mij dan uitfpreeken.
Fredrik. Praat dan, als gij wilt, zo ang, tot ik . .
Wil-



De Snapper.
141
Willem. Nu, hoor dan naar de ontwikkeling van mijne verdrietige gefchiedenis. Als wij in de zaal traden, wendden zich alle oogen naar mijnetï Vriend. Ik fprak voor hem, ftelde hem het geheele gezelfchap voor, zei, dat de Doctor een onwederftaanbaar verlangen had gehad, om de waardige perfoonen van dezen geachten kring te leeren kennen; voegde 'er bjj. . .
Fredrik. Maar gij vervalt al weder in het langdraadige!
Willem, zonder naar de tegenwerping van
Fredrik te hooren. Dat ik het geluk had,
de boezemvriend van dezen bekwaamen eu welleevenden Jongman te weezen; dat ik hem dus onmooglijk het genoegen had kunnen weigeren, dat ik. . .
Fredrik. Neen, langer houde ik het niet uit (hij wil misnoegd weggaan). Babbel van mijnentwegen tot middernacht ik weet mijnen
tijd beter te befteeden. (Hjj grijpt naar de deur.)
Willem. Hoe, mijn Vriend 1 wat wilt gij doen?
Fredrik. Mijne ooren van eenen onverdraaglijken Snapper verlosfen.
Willem, hem tegenhoudende. Wat hoor ik? ook gij trekt de partij mijner vijanden? Is het mogelijk, dat vrienden zo handelen kunnen? is 't mogelijk, dat. . .
Fredrik. Vriend of vijand, Willem! — het babbelen is mij, en elk verftandig mensch, een onuitftaanbaare pijnbank voor het gehoor — [K] 3 en



142
De Snapper.
en dat is de reden, dat men u, in gezelfchappen, begint te mijden. Gij wilt geen Snapper zijn, en zijt het, helaas! zonder hèt te weeten, in den hoogften graad. Gij maakt geen eind aan Uwe vernaaien; geeft van de onbeduidendfte kleinigheeden de langwiligfte befchrijving; Verbeeldt u, dat alles fraai en aanhoorensvvaardig is, het geen uit uwen mond komt, en weet, of gelooft, ten minften, niet, dat gij in een gezelfchap u aan de gevoeligftc beleediging fchuldig maakt. ——-. Willem. Maar hoor toch ■ Fredrik, zonder eens op W i l l e m s tusfchen fpreeken te letten. Is het dus wel wonder, dat men u overal fchuwt ? dat men u invalt, zo rasch gij den mond opent, om van den ftroom Uwer fnapachtigheid niet medegefieept te worden? Willem. Vriend, hoe kunt gij? Fredrik. Gij had het, al lang, moeten merken, dat men met u ep deze wijze den fpot ftak. En doet men dit eens , dan veroorloft men zich rasch openlijke befpotting.
Willem. Gij laat mij nu niet aan het woord komen.
Fredrik. Regt zo. Gij moet altijd niet alléén fpreeken. Andere menfchen hebben ook eene tong. Nu is het mijne beurt. En het is billijk, dat gij naar mij hoort. Ten minften, kunt gij bij het geen ik te zeggen heb, meer leeren, dan ik bij uwe eindelooze vertelling.
Wil-



De Snapper,
143
Willem. Gij wordt beleedigend, mijn Heer! Gij maakt misbruik van. . .
Fredrik. Ik wil noch misbruik ergens van maaken, noch beleedigen. Ik ben uw Vriend, en als zodanig fpreek ik met u, vrijmoedig en oprecht. Gij geloofde tot nog toe, door het uitItallen uwer geleerdheid, de achting en genegenheid van anderen re verwerven, en het gezelfchap te vermaaken, doch moet zelf bekennen, dat gij in beide gevallen bedrogen zijt. Was uw vermoeden bevestigd, dan moest gij de geliefdfte, gezogtfte, gezelfchapsman zijn,,: maar, in plaatfe daarvan, bejegent u. . .
Willem. Het is goed, dat gij hier van fpreekt, nu zal ik u het vervolg.. .
Fredrik. Daar bewaare mij mijn goede befchermengel voor. De hoofdzaak van het geen gij mij tot nog toe zeggen wildet, en niet zeidet, weet ik reeds van anderen, en zij liet zich zeer kort vertellen.
Willem. Gij weet echter nog niet, dat. . .
Fredrik. Ik weet, dat men 11 s in de gezelfchappen , meer en meer, den rug toekeert, dat de Heer Hendrik u, in wrevel verzocht, uwe longen en zijne ooren te fpaaren! dat men den Doilor vraagde, hoe hij het, in gezellchap van zulk een babbelaar, uit kon houdenj'dat. . .
Willem. Gij weet dus alles, en houdt 11 ftil? Wilt mijn vriend zijn, en verdeedigt mij niet? Laat een auder zijn' gang maar gaan met mij te befpotten en te befchimpen.
[K] 4 Fre-



144
De Snapper.
Fredrik. Zou ik de waarheid dan logen, en den logen waarheid moeten heeten? Mij nevens u befpotlijk moeten maaken? Zoo gij gelijk hadt, mijn vriend, 2011 ik het van mijnen pligt reekenen, uwe eer te verdeedigen; en daarvoor zou mij geene opoffering te groot zijn. Maar hoe kan ik een gedrag deugdzaam heeten, of Hechts ontfchuldigen , waardoor gij zo veele pligten der gezellige famenleeving overtreedt; voor anderen lastig wordt, en u zeiven befpotlijk maakt? Alles, wat ik, in dit geval, doen kan, is, u te bidden, uw tong aan eenen toom te leggen, wanneer gij niet het algemeen voorwerp van verachting worden wilt. Reeds meermaalen bragt ik u, bij uwe vertellingen, uwe verveelende', geestlooze , wjjdloopigheid onder het oog; maar gij geloofdet mij niet; vermids gij uwe waereld beter meendet te kennen, dan ik. En wanneer gij mij al gelijk gaaft, waren mijne waarfchouwingen u niets meer, dan eene nieuwstijding waardig, welke men leest of hoort, om ze te vergeeten. Doch nu fchijnt het tijdftip daar te zijn, waar in zich mijn oordeel over u rechtvaardigen zal. Elk is het 'er met mij in eens, dat u uwe praatachtigheid, of hoe gij het ook belieft te noemen, tot een onaangenaam gezelfchap maakt.
Willem, met een' verdrietigen glimlag, Vermoedlijk, om dat de menfchen niet gemaklijk uit kunnen ftaan, dat men hen ergens in overtreft.
Fre-



De Snapper.
Füedrik. Vriend lief, noem toch een fnapachtigen tong geene vereerende voortreflijkheid. Zo lang gij in die dwaalende gedachte blijft, zal mijne voorftelling weinig nuts kunnen doen. Ga in uw oordeel over u zeiven eerst eenige fchreden terug, bedenk eerst eens onpartijdig, welk een teen doel, en welke grenzen een verftandig gefprek met anderen kan en 'moet hebben. Stel u in de plaats van uwe toehoorers, wien gij vermoedt, dat nijdig over uwe bekwaamheid zijn, en beproef eens, in dien ftand, hoe ver uw geduld zich uit fhvkke, om eenen anderen aantehooren , die u , op zulk eene onaangenaame wijze, nijdig maakte. Befchouw het gedrag van welleevende , ervaaren perfoonen van beiderleie fexe, en let eens, waarom deze menfchen, die het gunftigfte vooroordeel van allen de leden des gezelfchaps voor zich hebben,, daarvan zulk een fpaarzaim gebruik maaken, en flechts weinig, en altijd zo daar en wanneer het ge¬
voeglijk is, fpraken ; hoe ongewoon zij zijn, anderen hun oordeel optedringen ; de kraam hunner verzamelde kundigheeden onverzocht uitteftallen; de ooren van anderen, met geweld , in beflag te neemen, enz. Zie eens naauwkeurig af, de wijze, waarop deze welleevende lieden hunne vernaaien , hunne bedenkingen, hunne denkbeelden voordraagen ; hoe zij bij alles , wat zij voordragen , het genoegen van het luisterend gezelfchap in aanmerking neemen; hoe veel zij in weinige woorden zeggen; hoe zij altijd nog [KJ 5 wee-



*4&* De Snapper»
weeten te eindigen, wanneer men 1JOg g3ara iets meer van hen zou willen hooren.
willp.m. Ook deze zeldzaame menfchen .ouden ,n onze gezel knappen als Snappers geworden, om dat zij toch eene ovmrefifende vaardigheid in het fpreeken zouden laaten blijken.
Fredrik. Dit moge hun, 0p zijn best, van onverftandigen bejegenen, die het onverdraaglijk vinden iemand te hooren fpreeken, bij wiens woorden men niet alleen de ooren opfteeken, maar ook het verftand flijpen moet. En zou zulk een laster dan niet eene wezenlijke eer zijn? Willem. En dit is juist mijn geval. Fredrik. Het kon zijn, wanneer bet vonn.s, >t welk men over u ftrijkt, niet het algemeen gevoelen van een geheel gezelfchap ware; wanneer hetzelve uit zulke alledaagfche berispers , en met uit het keurigst en welleevendst gedeelte der Stad beflonde; wanneer gij niet van uwe eigen gefprekken veroordeelt wierdt, zo rasch men zich de moeite maar gaf, ze eens optefchrijven en U vooruleezen; wanneer gij tegen den eerden grondregel des gefpreks: niets ts veel en niets te weinige niet terftond zondigdet.
Willem. Alle die bewijzen zijt gij mij nog fchuldig.
Fredrik. Dezelven zal en kan ik u niet eerer geeven, voor dat gij geleerd hebt, u zeiven min vooringenomen te beoordeelen. Gij zijt tot een bemind gezelfchapsman, welke gij gaarne zijn wildet, zo lang ongefelnkt, als gij mijnen
raad



De Snapper. 14?
raad door de ondervinding niet werklijk beproefd hebt. Het is het gevoelen van uwen Vriend en van de geheele ftad. Acht dit algemeen gevoelen hooger, wat men u , in andere gevallen, ook ten last moge leggen; het behelst altijd te veel waarheid dan dat men hetzelve niet verftandig beproeven zoude. En ik durf het van uw verftand hoopen , dat gij , met eene geheime fchaamte, eene gewoonte af zult leggen, welke op zich zelve voor hem, die haar volgt, veel te ondankbaar is, dan dat men, om haar, de achting en liefde van anderen zou willen opofferen.
Willem, naadenkend. Gij geeft aan deze
zaak eene onverwagte wending. Misfehien
haalt gij mij nog wel eens over, om uw profeliet te worden.
Fredrik. De hoop daartoe geeve ik niet op. Evenwel zou ik u daartoe niet gaarn overdrijven. Men heeft te veele voorbeelden, dat zulke fchierlijke profelieten ook wel eens weder apostaten worden. Eerst moeten wij de grenzen tusfchen te veel en te weinig juist bepaalen, wanneer uwe bekeering waarlijk iets goeds zou te weegbrengen. En voor het tegenwoordige is daartoe de tijd reeds verklapt. Derhalven, op een anderen tijd! vriend willem! vaarwel! CHij vertrekt.)
XXVII.



XXVII.
DE APPEL VALT ZELDEN VER. VAN DE STAM.
IN TWEE TOONEELEN.
EERSTE TOONEEL.
Magister Z Eerfte Prediker te ***
VrdltW graauwen.
Mag. Z. Zo als ik u zeg, vrouw graauwen! het is zeven en twintig Jaar, dat ik van hier werdt beroepen; en fchoon mijn tegenwoordig ampt , Gode zij dank! ten minften driemaal zo voordeelig is, dagt ik nogthands "altijd met veel genoegen aan deze plaats; vooral zo lang die lieve teêrhartige Mevrouw wallen8te in leefde. — ó Dat was eene fchoone, goede en braave vrouw!
Vrouw Graauw. (lagchende) Ei! wie weet dat beter, dan uw Eerwaarde — is 't niet waar?
Zij



De Appel valt zelden ver van de Stam. 149
Zij was u zo van harten genegen, of fchoon zij een man hadde?
Mag. Z. Dat zij zo, en ik hoop, dat de Hemel mij die zonde heeft vergeeven al ware
men tienmaal een , Geestlijke, die verzoeking was te groot —■ ook bleef onze omgang in behoorlijke paaien , en —■
Vrouw Graauw. ha! ha! ha!
Mag. Z. (Een weinig ontzet) waar lagt gij om?
Vrouw Graauw. ha! ha! ha!
Mag. Z. Wel nu, wat is het dan!
Vrouw graauw. Ei, dat uw Eerwaarde zig ook voor mij verfchoonen wil! — Die u zo menigmaal des nagts door mijn' tuin liet gaan! — aan wien de goede Vrouw, de Hemel zij heur ziel genadig! flegts een paar uuren voor heur overlijden de hand drukte, en zeide! lieve Vrouw Peetemoeij, als gij hem , onzen voorigen Heer Prediker, ooit weder ziet, zo zeg hem dat mijn ka rel zijn vleeschlijke Zoon is. Wel nu! ■— ha! ha! ha!
Mag. Z. (verbaasd) Heeft zij dit gezegd?
aan u gezegd? —• Vrouw graauwen! denk om uw Consciëntie!
Vrouw Graauw. 6 Daar denk ik wel om, zo goed als of ik van daag ter Biegt gaan moest.
Mag. Z. (als booven) van mij een Zoon? — hebt gij het wel regt verftaan?
Vrouw Graauw. zoude ik niet? Zij hadt drie Zoonen; de Oudfte, mijn Peetekind, een
jon-



i5° De Appel valt zelden
jonge zo fchoon als een beeld , met een pa",r oogen bijna zo zwart als de mijnen, ftierf nog voor haar, de tweede is tiw Karei, en de derde, van wien zij in de kraam ftierf, is een alftammeling van mijn Heer molheim. Mag, Z. molheim! wie is dat? Vrouw Graauw. Onze Heer Stads Secretaris, anders een hubsch Man ,' als hij zig helaas l niet zo dikwijls door den boozen verblinden liet.-» Denk zelf eens naa, lieve Heer Paftoor! een Man van 'c Stadhuis, die Comediën fchrijft!
Mag. Z. Rechtvaardige Hemel! en kan men nog twijfelen dat de laatfte tijden naa bij zijn!
Vrouw graauw. Evenwel maakte die lieve Zalige Vrouw nog wel eens zo veel werk van hem dan eertijds van u Hoog Eerwaarde! altijd neuriede zij zijne Liedjens , las zijne Versjens, en Prulfehrifièh — god vergeef mij de zonde! — dikwijls meer dan uwe gedrukte preêken , en eindelijk kreeg zij zo een klein gedagtenisjen van hem, dat het haar het leven koste. -
Mag. Z. Het Leven? Zo ziet men, welk
loon men krijgt, als men zig met de kinderen dezer waereld gelijk ftett! — maar het wil mij nog niet regt in 't hoofd!' mijn Zoon ! — van die eenige keer, dat het vleesch den geest Overwon, terwijl een fchoone lente- nagt ons deedt ftruikelèn , zoude 'er een kind voordgekoomen zijn: en doch, leef ik nu reeds vijf en twintig jaaren in een' kinderlöozen ftaat ja wel! de
wegen der Voorzienigheid zijn wonderbaar!
kent.



ver van de STAM. I51
kend Gij hem dan, dien Karei, zo als gij hem
noemt ?
Vrouw graauw. Zou ik niet! Hij is reeds federt vier jaaren' Advocaat hier in de ftad. Hij woont, met zijn jonger Broeder, ginder in dat groote hoekhuis; zij zijn beiden van eene groote; beiden hubsch en gefchikt, zo als kinderen der ïiefde gewoonlijk zijn (naar 't vengfter gaande) ei kom fciiielijk hier, daar gaan zij juist beiden over de ftraat, regt op ons aan. Zij be¬
zoeken mij dikwijls ; zal ik hen roepen ? dan kunt gij ze beiden te gelijk zien.
Mag. Z. O ja! doe dat toch!
Vrouw graauw. (aan V vengfter) Hooit eens mijne Heeren ! Pft! hebt gij niet een oogenblik tijd? 'Er is een vreemd Heer, een Geestlijke en goede Vriend van uwe zalige Mama , bij mij; die wenschte zo gaarn de eer te hebben u te leeren
kennen, • (naar binnen ziende) ziet u Hoog-
Eerwaarde zij koomen, en deze hier is uwe Karei, deze daar — —
Mag. Z. (haar in de reden vallende) ftil, lieve
Vrouw , zeg mij niet welken Ik wil eens
zien, of het met de taal van 't hart zo gefield is als men zegt, of dat ik anders uit het gefprek
zal kunnen opmaaken, welke mijn Zoon zij
noem daarom ook zo ten eerften mijn' regten naam niet; maar laat mij begaan.
Vrouw graauw. Dat mag ik wel lijden!
maar wat is dat voor een taal van 't hart? vcrflaan menfchen van mijn foort daar ook iets van?
Mag.



152 De Appel valt zelden
' Mag. Z. Zo nu en dan! doch ik ben 'er
zelve nog niet regt in bedreeven.
TWEEDE TOONEEL.
Magister Z. Vrouw graatjwen, de beide Heeren wallenstein.
Mag. Z. (bij zigzelven.) Ik dagt reeds voor lang, dat de grootfte hoop nieuwe fchrijvers , die om het tweede of derde woord het hart in hunne werken laaten invloeijen , zo maar bloot
wat heen fnappen ! het mijne doedt ten
minften den mond niet op ; en toch moet ik 'er een hebben , wat klopt hier anders zo fterk? ik wil 'c op een andere wijs onderzoekeu. (Overluid) Mijne Heeren! als Zoenen der braaflte Vrouw, mijne beste Vriendin! — ach! zij wist verdienden hoog te fchatten, ten minften zo lang ik haar heb gekend! — ,zult gij wel de goedheid gelieven te hebben , mij in een verward Proces uwen goeden raad medetedeelen.
Beiden de Wallenfteins. Van harten gaarne, als wij kunnen.
Mag. Z. Hoort dan! Voor eenige maanden ftierf in onze ftad een Man , die een vrij aanmerkelijk vermogen bezat , en zonder eenige andere bloedverwanten, als eene Nigt; het was een aartig, fraai opgewasfchen, en wel opgevoed Meisje; doch die, zo als zulk jong volk altoos 't meest
op



ver van de stam.
153
op de vleefchtlijke lusten denken, op een dood armen jongen Negotiant fmoorlijk verliefde, zo als hij ook op haar de oom, die het gewaar was geworden , gaf haar zijn ongenoegen daar over te kennen, des niet tegenftaande volharde zij daar bij. Hij hadt voor haar een ander Man beftemd , die hupsch, rijk , van gevorderde jaaren, en een vlijtigen kerkganger, doch een weinigje gebogcheld, en wat hoogzuinig was. Dezen doeg zij af. De Oom bediende zig van fterker drangmiddelen, dewijl zagtheid niets baatte; doch dreigen noch flaagen, brachten niets te weeg. Eindelijk verdweenen in een' duifteren nagt tusfchen den faturdag en zondag, de jonge Koopman en het Meisjen , en kwamen, eerst naa eenige weeken, als Man en Vrouw te rug.
Beide wallensteins. Dat is zeer natuurlijk.
Mag. Z. De Oom, zodra hij hier van narigt kreeg, maakte in het eerfte oogenblik zijner heevige gramfchap zijn testament, en befchikte over zijn geheel vermoogen ten voordeele van onze kerk. — Des niet tegenftaande, waren er naauwlijks eenige jaaren verloopen, of het jonge paar wist, onder veelerhande voorwendfels, op nieuw ingang bij hem te krijgen , en den ligtgeloovigen ouden Man te overreeden , om gunftiger voor hun over zijne naalatenfchap te befchikken. Doch een mensch lette wel op den wenk der Voorzienigheid ! zo als alles gereed was , en hij nu
Mengelwerk. [L] noS



i54 De Appel valt zelden
nog ajleen door zijne onderteekening het testament moest bekragtigen, werdt hij door een beroerte aangetast; hij leefde,, wel is waar, nog wel drie dagen , maar dit domme wijf genoegzaam als verblind, dagt verder geen enkel woord aan
heur eigen voordeel , en onze oude fterft;
nu is de vraag welk Testament van kragt is!
Zij klaagt en fchreit, loopt bij alle Regtsgeleerden, ftelt hun des Testateurs voorneemen en beuren nood voor , en (brengt een menigte weekhartige zielen in
heur belang Wat denkt gij nu hier van mijne
Heeren! behoort de kerk op heur recht te blijven itaan, boven al ik, die daar door een jaarlijkfche toelage van dertig , veertig guldens verkrijg? 0f zullen wij een accoord aangaan, 't
geen ons de jonge Vrouw met een gedeelte der naalatenfchap aanbiedt ?
De Eene wallenst. Hoe veel bedraagt deze geheele naalatenfchap wel? Mag. Z. Ten minften agtduizend guldens. De Eene wallenst. Heeft uwe kerk bovendien vermogen ?
Mag. Z. Zo ten naasten bij vijfduizend daalers 'sjaarlijks.
De Eene wallenst. En uwe inkomften ! als ik zo vrij durve vraagen ?
Mag. Z. Ja wel, als een vreemde 'er mij na vraagt zeg ik zestienhonderd guldens , maar aan een' vriend zo iets boven de agtienhonderd.
De Eene wallenst. Zo! zo! — maar die jonge Vrouw — vergeef mij , ik ben zo met
mijn



ver. van de stam. 155
r
mijn vraagen ten einde —■ die jonge Vrouw heeft buiten dien ook nog wel iets!
Mag. Z. 6 Ja, Een Man en vier kinderen.
De Eene wallenst. Ik meen van inkoomen ?
Mag. Z. Het geen zij met heur handen kan verdienen, en daar het Jaarlijksch ftiptelijk kraamen heeft opgehouden! zo kan men wel zeeker
een ruim. deel tijds te rug reekenen ha!
ha! ha!
Vrouw oraauwen en de andere wallens te in laachen mede.
De Eene wallenst. (Ernjïiger.) En kunt
gij nog twijfelen hoe mijn raad zijn zal?
6 Miïn Heer! ik zal mij thands niet uitlaaten, over het gene wat onze wetten voorfchrijven; ook niet over 't geen de Chicane der Rechtspleeging veroveren, of veel meer inflokken kan; maar als ik aan de ftem der menfchelijkheid, en van het gezuiverde Christendom , flegts ten halven , het oor leenc; zo kan ik mij geen oogenblik bedenken, u op het dringendst te bidden, alles wat in \iw vermoogen is, aantewenden, om uwe kerk door zulk fchandelijk geld niet te verrijken, en eene vervolgde ongelukkige , onder fchijn van
recht , van heur onderhoud te berooven.
Waar toe dient de onuoodige rijkdom der kerk, wanneer heur leden gebrek lijden? waar toe dient de Christelijke Zcdeleer, als wij van het geringfte vergrijp van onze medebroederen , het flegtfte, efgenMa'tigfte, misbruik maaken willen,? Is ['..] 2 het



155
De Appel valt zelden
hec daarenboven niet duidelijk, dat het voorneemen van den ouden Man ware , om aan zijne armen bloedverwante weder te geeven , 't geen hij haar in zijn eerften onbedagten ijver ontnoo-
men had? — Is het niet beter!
De Andere wallenst. Broeder! Broeder' waar drijft uw gewoone ijver u weêr heen? —■ wat praat gij! en bedient u van de kunftigfte welfpreekenhcid , en denkt wonder wat goeds te fügten ? daar het toch in den grond ge¬
heel onrecht is — wat geldt een Testament zonder onderteekening en bekragtiging na de wetten van dit Land ? Te meêr daar er een ander wettig en beftaanbaar Testament voorhanden is ! Zijn het geen Pi<e Caufa , die daar onder lijden zullen ? Kan de Heer Paftoor zijne opvolgers , die jaarlijkfche fomme, die hem daar uit
te beurt valt, met recht ontneemen ? heeft
de jonge Vrouw, door heur heimelijk Huwelijk zig niet ten hoogden tegen heuren Oom ver-
greepen ? het is altoos menschlievenheid en
tederhartigheid, en god weet wat niet al meer, 't geen u fteeds op den tong ligt, zonder te bedenken , wat naar die wetten , welke toch onze regel en rigtfnoer behooren te zijn, recht
en billijk is! Neen! lieve Heer Paftoor!
wanneer gij mijn raad wilt volgen , zo fta vast op uwen eisch. Men moet geen hair breed noch ter regter, noch ter linker hand in zulke dingen afwijken , die het mijn en dijn betreffen; en wanneer vojkoomen de vreemde rechten. —
Mag.



ver. van de stam.
15?
Mag. Z. (vol vreugde opjlaande.) 6 Mijn Heer! uw naam is kar el!
De Andere wallenst. (verbaasd) zo is het, maar hoe komt dit nu juist hier te pas?
Mag. Z. o! Eene vervoering, die ik niet langer kan weêrftaan, doet mij fpreeken , ■— hebt gij nooit van een voorgaanden Predikant gehoord, genoemd Z ?
De Andere wallenst. (met een veel beduidend lagchende) meer mogelijk, dan oorbaar zijn zoude, in 't openbaar te zeggen.
Mag. Z. Die ben ik.
De Andere wallenst. Gij '. Gij! 1
hoe! Gij mijn hij /laat verlegen.)
Mag. Z. ó Spreek uit! fpreek uit! Ja Gij
zijt mijn Zoon, mijn dierbaare Zoon omhels mij, en fchaam u daar niet over. Ik ben rijk genoeg en heb geen kinderen. Gij zult mijn Erfgenaam zijn.
De Andere wallenst. (Hem omhelzende) als dat zo is, Waardlte Papa!
Mengelwerk. [Mj






XXVIII.
Over het II U W E L T K.
aan de
NEDERLANDSCHE MEISJES.
A an u, Nederlandfche Meisjes! zijn deze regels
gewijd. Vergunt mij uwe aandacht: ik
wil welmeenend tor, u fpreken, en mijne ondervinding te hulp nemen, om u den weg tot
geluk aantewijzen. Deze weg is u zeker niet
geheel onbekend; maar het is met denzelven even, als met een weg, die in een groot bosch ver-
icholen ligt: weinig betreden wordende,
is hij aan den ingang bijna geheel met doornftruiken en distelen begroeid; vanhier, d%t veele reizigers, welken dit groote bosch zijn ingetreden , om dien weg te vinden, door de doornen distelltruiken, welken zijn ingang voor het onoplettend oog verbergen , denzelven zonder aandacht hebben voorbijgetreden; meestal een pad
inflaande, dat meer gebaand is; en hunne
doling niet ontdekt hebben, vcor dat zij eenige Mengelwerk. [N] hon-



l6o AAN DE NEDERLANDSCIIE MEISJES,
honderd fchreden voorwaarts gedaan hadden, en fchaamte en moeite hen wederaield om terug te treden.
Alzoo gaat het ook doorgaans in het gemeene leven ; ieder wandelt in deze ruime waereld rond, en zoekt het waar geluk ; ieder Haat om dit te vinden bijzondere paden in ; ieder reikhalst naar het einde van het pad dat hij gekozen heeft, daar hij niet twijfelt, Of aldaar
zal hij ,het waar geluk vinden;. terwijl de
meeste menfchen het eenige pad, dat hun daartoe kon leiden, voorbijgaan; en zich bij de uitkomst jammerlijk bedrogen vinden.
Waarin bellaat het waar geluk? Mijns bedunkens ; als gezelligheid , rust , genoegen en deugd, onder ons dak woonen: dan kunnen wij ons' veilig beroemen dat wij tot die weinige bevoorrechte ftervelingen behooren, welken alle aardfche genoegens, waarvoor een denkend wezen, zonder zijne beftemming te verlagen, vatbaar is, 'fcaaken.
Miar hoe veel wordt 'er niet vereischt, om gezelligheid, rust, genoegen, en deugd, tot beftendige vriendinnen te behouden ? — Dit woelend leven is aan zo veele wisfelvalligheden onderworpen, dat men telkéns in gevaar ftaat, van deza aartgename gezellinnen, die zulk eene naauwe betrekking op eikanderen hebben, dat zij elkander nooit verlaten, te zien vluchten: — en zij' keeren de woning, welke zij eenmaal ontvloden zijn, , zeldzaam weder in.
Dï



MET BETREKKING TOT HET HUWELIJK. l6l
De eenzame geniet rust, maar fmaakt hij ook genoegens? Op den duur. kan zijne eenzaamheid hem dezelve niet doen fmaken: want , waarin beftaat het genoegen, dat zich nooit a;ui een ander kan mededeelen ? De mensch is voor het gezellige leven gefchikt: het zijn Hechts de aandoeningen, welke wij in de ziel van een ander kunnen overbrengen, die ons wezenlijke genoegens
doen fmaken. De deugd, wat is dezelve,
zonder beoeffening, zonder voorwerpen, waarop
zij kan werken? Buiten liet gezellige leven
gelijkt zij naar een kostbaare diamant, die in het hart der 'aarde begraven ligt: indien men dezelve aan de aarde onttrok, zou hij groote fchatten waardig zijn, doch nu is hij in 'r. duister verborgen , fpreidt geene lichtende ftralen om zich heenen, en het is deu mensch onverfchillig, of hij befiaat, dan niet.
Het gezellige leven is dus noodzakelijk tot het waar geluk. —- Onder alle verbindtenisfen, welke de menfchen onderling met eTkanderen kunnen aangaan, is 'er voorzeker geene duurzamer, geene
beftendiger, dan het huwelijk: ■ maar ook te
gelijk geene verbindtenis, waarin het belang van beide partijen gemeenfchappelijker is, waarin alles zulk een naauwbeperkteu invloed op eikanders neigingen, hartstochten, daden, woorden, en geiuk heeft, zo dat het geluk van den eenen onaffcheidelijk aan dat van den anderen verbonden
is: waaruit volgt, dat beide partijen beften-
dig elkanders belangen in het oog uiteten houden, [N] t wan-



IÖ2 AAN DE NEDERLANDSCHE MEISJES,
wanneer zij' uit grondbeginfelen zullen werken, en dat aldaar dan ook de gezelligheid, de rust, het genoegen, de deugd, in een woord het waar geluk, het beltendigfte kan wonen.
Het Huwelijk, ziet daar, Nederlandfche Meisjes, het onderwerp, waarover ik tot u wil (preken. Houdt mij de befpiegelingen, welke ik bij eene vluchtige algemeene befchouwing met u deelde, ten goede: wij zullen nu wat gemeenzamer met eikanderen fpreeken; en ons alleen "* bij uwe uitzichten op het waar geluk in het huwelijk bepaalen: — i'c ben ook eene vrouw, en weet de geaartheid en neigingen van mijne fexe naar waarheid te be-
oordeelen: het is enkel de zucht voor uw
geluk, het welk zich bij uw huwelijk onherroepelijk voor u toekomftig leven beflischt , die mij aanfpoort, om .u mijne gedachten hierover medetedeelen.
Welk meisje is 'er, die niet verlangt van zich, eens in den echt te verbinden? Welk meisje, indien zij eene vlugge verbeeldingskracht heeft, fcfaept zich geen ideaal, hoe de man (indien haar hart nog vrij is), zal moeten zijn, aan wiens hand zij eenmaal zal wenfchen het leven door te wandelen? 6 de verbeeldingskracht is in dergelijke oogenblikken zeer bereidvaardig om fchoone beelden
te malen! Biedt zich de een of de ander
aan , alsdan toetst het meisje , indien het haar vergund wordt haar hart te volgen, den man, die zich aanbiedt, aan dit eenmaal gevormd herfen-
fchimmig beeld. Ontbreekt hem ee::e der
hoofd-



MET BETREKKING TOT HET HUWELIJK. 163
hoofdkenmerken van dit ideaal, 't welk toch doorgaands eerst aan de uiterlijke hoedanigheden getoetst wordt, (beken met mij, ó meisjes! deze zwakke zijde van het vrouwlijk hart) dan gebeurt het maar zeldfaam, dat, offchoon wezenlijke verdienden al den toets zouden kunnen dooi Haan; dan gebeurt het, zeg ik, maar zeldfaam, dat dezelve opwegen tegen het geen 'er aan dezen toets der uiterlijke hoedanigheden ontbreekt: ■— of laat ik oprechter zijn, men geeft zich in zulk een geval zeldzaam de moeite, om dezen tweeden toets, wanneer 'er aan den eerften iet hapert, naauwkeurig te doen.
Gebeurt het daarentegen, dat het uiterlijk voorkomen, en dat onbefchrijflijk zeker iet, hetwelk, zonder het een rechten naam te kunnen geven, echter beftaat in den jongeling, welke zich" aanbiedt, gelijkvormig aan het ideaal, dat men zich voorftelde, beantwoordt; dan loopt doorgaands het hart van een teêrgevoelig Meisje hare reden voorbij, hetzelve klopt van vreugde op het denkbeeld, dat zij nu den jongling heeft gevonden, dien zij boven allen verkiest; ja indien zulk een Meisje een edel charakter heeft, zoo verheft zij zich boven alle vooroordeelen; in dit geval toetst zij ook de tweede vereischten van haar geliefd ideaal, maar zij toetst dan reeds, zonder te befpeuren, dat de
zeilfteen der liefde haar niet meer onzijdig laat.
Indien hare eerfte vergelijkingen de proef doorftaan; namelijk of die jongeling een gevoelig hart heeft, en of hij haar bemint? —— dan leent [N] 3 baa-



ic74 aan de neberlandsche meisjes,
haare .liefde hem alle dié overige deugden , welke hem ontbreken. Zijn liefde en gevoeligheid doen hier alles af. Het meisje geeft zich met drift en vervoering aan haare blinde hartstocht over: —gelijk wij haar gefchetst hebben, is haare neiging ook beftendig , zij bemint voor haar geheele leven: haare vervoering is zoo fterl:, dat niets
hanr kan doen wankelen: ■ geene voordeden
komen bij haar in aanmerking: zelfs gaat haare tederheid zoo verre, dat zij vermaak fchept eenige opofferingen te kunnen doen. Bij voorbeeld heeft zij fortuin of aanzien, en ontbreekt dit aan den jongeling van haar hart, zoo geeft het haar een ftreelend genoegen hem hierdoor een blijk van haare balanglooze liefde te kunnen geven: —~ zij zegt in haare vervoering, even gelijk hcloïse aan abeilard: „feepters, throonen , grootheid, „ wat zijt gij in mijn oogen, in vergelijk van
,, mijne liefde? lk zou om u, mijn Jonge-
,, ling! de hulde van ces ar zelve verfmaden!" Uwe gevoelens, best meisje! zijn grootsch,
z:jn edel! gij zalt gelukkig zijn, indien gij
het geluk hadt een Jongeling, uwer waardig, aantetrelien!
Dan, ftaa nog een oogenblik ftil, onderzoek, voor dat gij het lot van uw geheele leven beflist, of uw jongeling ook wezenlijk die hoedanigheden
bezit , welke tot uw geluk onontbeerlijk zijn.
Hij beeft een gevoelig hart, zegt gij, en bemint u; maar, teêrgevoelig meisje! bedenk, dat niets voor eeu man, die een weinig kennis van het
vrouw-



met betrekking tot het huwelijk. l6$
vrouwlijk hart heeft, ligter is, dan gevoel en liefde te vdnzen, wanneer hij daarmede zijn oogmerken heeft: zelfs is het mogelijk, dat hij
u heden oprecht bemint, maar wie verzekert u, dat hij u altijd zal blijven beminnen, indien'gij niet overtuigd zijt, dat hij een gevestigd, een beftendig charaktcr heeft ? Is wispelturigheid en onbeftendigheid zijn gebrek, dan zijt gij, indien gij u met hem verbindt, verloren! en
voor altijd, naar de gefteldheid van uw' hart afgemeten, diep rampzalig.
Zie het voorbeeld van fannï en karel. fanny beminde karel, met al bet gevoel en de edelmoedigheid, waarvoor immer het vrouwelijk
hart vatbaar is. Zij hadt fortuin en aanzien,
en juichte zich toe, daar karel niets dan zijn liefde en gevoel kon aanbieden, hem van haare zuivere grondbeginfelen te kunnen overtuigen.
Hij beminde haar toen ook waarlijk, maar bij was onbeftendig in alle zijne neigingen; en,fchoon goedhartig, hij had echter geen gevestigd charak-
ter, alles werkte louter toevallig op hem
en dit toevallige bepaalde ook alle zijne daden. ■
Hij vereenigde zich met faknij, en zij dacht toen het toppunt van haar geluk bereikt te hebben : dan helaas! hoe rasch vond zij zich
bedrogen! Het nog niet gevestigde chaiakter
van karel bragt hem in een kring van nieuwe vrienden, welken zijn fortuin om hem lokte; zij flingerden hem , naar alle hunne verfchillende
geaartheden, dan ginds, dan herwaarts: ziju
[N] 4 los-



166 aan TJE nederland;cue meisjes,
losheid, onbezonnenheid en onbeftendigheid wikkelden hem van tijd tot tijd in fchulden: het
was te vergeefsch dat fannij zachte! de trek
tot vermaak had nu het hart van haren echtgenoot geheel vermeesterd, zelfs zoo, dat hij in kort door verkwistende uitgaven zijne fchulden zodanig vermeerderde, dat het vermogen, het welk fannij hem had aangebragt, naauwlijks toereikende was,
om dezelven te voldoen. Zij had zich zelve
aan dit nakend onheil kunnen ontrekken; — maar zij beminde hem nog te veel', het ftreedt tegen haare grondbeginfelen, om hem aan zijn noodlot
overtelaten: zij offerde dan alles aan hem-
op, en ging met het weinige , dat haar overbleef, met hem op het land wonen ; dan, daar het overfchot van haar vermogen te gering was, om daarvan te kunnen leven, verteerde zij ten .laatfte alles met hem, en de noodzakelijkheid dwong karel, na verloop van een jaar, om de waereld intetreden, en zijn fortuin
elders te gaan zoeken: terwijl de tedere
f a n n ij , nu geheel van hare zwijmeling bekomen, in plaats van de lagchende tafereelen van huislijk geluk, welke hare verbeeldingskracht haar hadt afgefchetst, in den bloei van haar leven, verhaten,
eenzaam, en geheel treurig moest omzwerven :
en alle uitzichten op toekomend geluk ten eenemale voor haar verloren waren.
Zietdaar, teergevoelige Meisjes! veelal het lot der verbindtenisfen, welke uit enkele liefde, zonder eene juiste kennis van het charakter, aangegaan



MET BETREKKING TOT HET HUWELIJK. IÖ7
gaan worden. Dergelijke flachtoffers zijn
voorwaar de beklagenswaardigfte, doordien haare liefde uit een edelmoedig en teêrgevoelig grondbeginfel
ontfproot. Dewijl voorbeelden meerder invloed
hebben dan raadgevingen, zo hebben wij u dit tafereel, het welk geen bloot ideaal is, gefchetst.
Bij meisjes van een minderen lederen aart, van een minder vlugge verbeeldingskracht, zijn het doorgaands geheel andere toevallige oorzaken, welke haare keuze, als ook die haarer Ouderen bepalen. — Geld en aanzien, zietdaar de twee zegels, welke zo veel huwelijkscontracten bevestigen: -—■ en een meisje , dikwerf tegen de keuze van haar hart, zich doen verbinden. Hoe menig een geeft hare band veeleer aan het goud en aanzien, dan
aan den man, die haar dezelven aanbiedt.
Het veelvermogend goud vergoedt alsdan, zelfs de gebreken der ziel, en hoe menig meisje ziet men niet, die in den eerften opflag niet dan met een foort van huivering aan dergelijk een verbindtenis dacht, doch welke zich ten laatften door veelvuldige gefchenken, door het denkbeeld van pracht, weelde en rijkdom liet verfchalken, zich verbinden aan een man, omtrent wien zij volmaakt on-
verfchillig is. Dwaze Meisjes! hoe roekeloos
verfpilt gij het geluk van uw geheel leven'.
Wanneer gij eens in uwen huislijken kring zult zijn, wanneer gij met weerzin op den echtgenoot, welke gij u voor een geheel leven hebt uitgekozen, zult nederzien: > wanneer, ten gevolge
van dit gevoel, verveeling en verdriet ronds.
O1] 5 om



I6"S AAN Dï NEDERLANDSCriE MEISJES,
om u zullen waaren, wat genoegen kan n dan al de,pracht weike u omringt, en waaraan uw oogen reeds gewoon zullen zijn, toch (reven ? zuilen alsdan de kostbaarde kleinodiën", welke u , eertijds de oogen verblindden, de minde rust aan mve harten geven? — Getuigt hiervan, misleide', ot door dwang uwer ouderen aan de gouddorst
gbragt* offers Overtuigt u zeiven dan in
tijds van de rampzalige gevolgen van dergelijke echtverbinrenisfen; ziet flechts aandachtig in 't rond (het is ongetwijfeld,) dergelijke offers zijn zoo menigvuldig, dat gij dezelven ook onder uwe bloedverwanten, onder uwe vrienden, onder uwe bekenden zult aantreden. En wanneer gij dezelven hebt aangetroffen, zoo Haat een aandachtig oog op
hunne diepe elenden Ziet hoe het hwgcr.dfle
rerdnet de wa-;gen van die rampzalige flachtoffers daar jeugd en gezondheid weleer op "bloeiden, do-t'
verbleken: en daar zij, om zichzelve niet
ten toon te dellen , tot fiilzwijgen gedoemd zijn
zoo verzwaart deze wreede ftilzwijgenheid hun lijden. Offchoon pracht en overvloed hen omringen, befchouwt toch met een aandachtig oog-de
onverfchilligheid, waarmede zij dit aanzien
en leert hieruit, dat, wanneer wij den grond tot geluk, tot huisfelijke genoegens, niet in ons zelve, in het voorwerp, waarmede wij door den echt verbonden zijn, kunnen vinden wij de vergoeding daarvan, niet in prachtige meubelen, in kostbare kleinodiën, in bonte Averijen enz. kunnen aantreffen: — dit alles is loutere vertoning, en
veel



MET BETREKKING TOT HET HUWELIJK. l6p
vrel te beuzelachtig, te arm, te niets beduidend, om den weg fot ons hart te kunnen vinden, en aan hetzelve ftreeler.de genoegens van ware gelukzaligheid medetedeeien.
Opent dus de oogen -, terwijl het nog tijd is, en ontrukt u zeiven aan den ramp, die u reeds dreigt.
Maar, zult gij misfehien vragen, wat is dan toch tusfehen deeze twee uiterftens de juiste middenweg, welke ons bij het huwelijk tot geluk kan leiden?
Er wordt ongetwijfeld tot eene gelukkige echtverbindtenis, zoo niet de hoogfte. graad van liefde ■ dan toch onvermijdelijk , de zuiverde
vriendfchap vereischt, welke liefde en vriendfchap vooral alleen op hoogachting moeten gegrond
zijn: en daar de hoogachting niet dan
dnor eene eene volledige kennis van het karakter kan geboren worden, zoo is zij ook de eenige zuil, waarop de huwelijksliefde en de vriendfehip tusfehen vereenigde perfoonen beftendig kan blijven rusten. De liefde en vriendfchap kunnen
rasch ontdaan tusfehen jonge lieden: de liefde door dat zeker iet , het welke men geen naanr kan geven, maar dat, zelfs bij den eerden aanblik een
onbekend vuur door onze aderen doet vloeijen:
de vrjendfehap door een overeenftemming van neigingen , van ' bezigheden of vermaken; maar
de waare hoogachting wordt niet flechts geboren uit drift, uit overeenftemming van neigingen, uit gelijke bezigheden en vermaken: — zij wordt ook
niet



170
AAN DE NEDERXANDSCHE MEISJES,
niet geboren door fchoonheid, door aanzien, door het voordeel, dat men voor zichzelve daaruit berekenen kan; maar zij grondt zich alken op het redelijk karakter; 2y grondt zich op de ^
moedigheid, belangeloosheid, menschlievenheid beften.digheid, eerlijkheid, in een woord, op alle deugden, welke waare verdienden uitmaken, en den braven jongeling of man kenfchetfen. Indien dan de liefde en vriendfchap, die tusfehen jonge lieden, welke zich vereenigen willen, ontftaat, op die waare hoogachting, welke uit eene volledige kennis van het wederzijds zedelijk charakter ontfpruit, en daaruit geboren wordt, gegrond is — dan zal ook die hefde en vriendfchap bij de vereenigde perfonen daarop beftendig blijven rusten. Hebt gij, o Meisjes! den jongeling gevonden,
wiens karakter deze proef kan doorftaau, geeft
hem dan met blijdfehap uwe hand! — vereenigt u met hem!.... Ja, al ware het ook, dat gij Hechts een gering fortuin met hem zoudt deelen,
aarzelt niet: fchenkt hem uw hand en hart!
voorwaar gij zult gelukkig met hem zijn. — De «aardigheid en vlijt, waartoe hem zijne niet ruime cmdandigheden noodzaaken, heeft hem (gelijk ik dezen jongeling hier affchetfe) een vasten regel voor zijn gedrag doen aannemen, welken hij opvolgt — zijne niet zeer ruime omdandigheden houden hem af
van beuzelende en zedebedervende vermaken,
hij zal zich zelve jegens u, ja in alle zijne bedrijven gelijk blijven; — en, het zij voor of tegenfpoed u bejegenen, gij zult altijd in hem den
eer-



MET BETREKKING TOT HET HUWELIJK. 171
eerlijken man, die zijn eigen waarde gevoelt, —■ gij zult altijd in hem den waardigen en tederen echtgenoot, den vriend van uw hart, en ook eens den vriend en vader van uwe kinderen wedervinden. Want daar zijn karakter door deugd gevestigd is, zal zijn hart in alle omdandigheden des levens zichzelve gelijk blijven: — alsdan zal gezelligheid, rust, genoegen en deugd onder uw dak wonen, en daar beftendig huisvesten.
Ziet daar, ó Nederlandfche Meisjes! den eenigen weg, welke u in het huwelijk tot waar geluk kan
leiden: volgt dit fpoor, en voorwaar gij
zult gelukkig zijn! Maar even gelijk een
onkundige het echte goud van het klatergoud niet kan onderfcheiden, terwijl de goudfmit 'er terftond de waarde van weet, door het toetfen , zoo is bet ook met waare verdienden gelegen. Ten zij men ook warelijk dezelve bezitte, kan men ze ook nimmer op haren rechten prijs ftellen. Gij, Meisjes! welke verlangt u eenmaal met eenen jongeling, gelijk wij u afgefchetst hebben, te vereenigen , onttrekt uw hart aan het beuzelen: oefent uw verftand door het lezen van zulke zedekundige werken, waardoor uw hart verbeterd, en tot wezenlijke deugd opgeleid kan worden; en welke u te gelijk het nietige, het kortdondige van aanzien, rijkdom, eer, en alle glansrijke tijtels doen bezeilen, wanneer dezelven tegen waare verdienden, die nooit aan de wisfelvalligheid van de
fortuin zijn blootgedelt, gewaardeerd worden :
door u zeiven met dergelijke overwegingen bezig te
hou-



172 AAN DE NEDERLANDS CHS MEISJES.
houden, zult gij uw hart aan het niets beduidende beuzelende onttrekken , en geen grooter vermaak kennen, dan met een teder gevoel aan uwe plichten als mensch , als denkend wezen , als ook aan uwe nadere betrekkingen naar gemoede te voldoen. Gij zult dan ook in de juiste gefleld-
heid zijn, om den jongeling, welke ware verdienden bezit , te onderfcheiden. Hij zal
u ook onder den kring van beuzelen Je meisjes,
welke u omringen, rasch onderfcheiden: htj
zal ook uw karakter op prijs weten te Hellen : —.
hij zal u zijn hart aanbieden: uw beider
hart zal dan eentonig kloppen, ■ gij zult u
famen vereenigen , en zoo hand aan hand met blijdfehap het leven doorwandelen! terwijl de huwelijksliefde en vriendfchap, zelfs wanneer de dormwinden zullen huilen, wanneer de donder boven uwe hoofden ratelt, —- wanneer eene bange winter u voor haare opeengepakte ijsfehotfen, als zoo veele fteile klippen, welken u fchijnen te dreigen, doet beven, dan zelfs zal nog de huwelijksliefde en vriendfchap dezen haaren winter in eene bevallige lente herfcheppen. — Zo zult gij aan elkanders hand voordwandelen tot aan het graf: —» en de geene, die het laaide overblijft, zal zijnen ftervenden reisgenoot met deze woorden bemoedigen,: „vaarwel mijne Geliefde!... aan geene zijde van het graf zullen wij elkander weder-
vi iden, en wij zullen daar vereenigd worden,
om niet weder te fcheiden. . . .
XXIX.



XXIX.
WAT IS DE ZIEL?
aan
JULIA.
Ja, voorzeker, lieve julia ! ik wil doen, wat gij van mij vordert. Gij fcheld mij voor een geleerden, en hebt den inval om zeive eene geleerde te worden, misfehien ten koste uwer beminnelijkheid, ^gelijk het meisjes gewoonlijk vergaat. Niets koddiger, dan amor, met een knoopparuik en de pen achter het oor.
Een geleerde is, volgends uwe eigene bepaling, een mensch, die veel weet. Maar, als ik u nu zeg , dat geen mensch op de waereld veel weet, maar, op zijn hoogst, flegts veel vermoedt, in welk punt hij den dwaas zeer nabij komt; als ik u zeg, dat onze onwetendheid millioenen dikke boeken vult, en onze wijsheid wel op een kaartenblad kan gefchreven worden, waarop gi'j uw garen windt; als ik u zeg, dat ons verftand in dezelf-



174
wat is de ziel ?
zelfde betrekking tot de waarheid ftaat, als het uilenoog tot het zonnelicht; dat onze geheele fterkte van geest in twijfelen beltaar; dat 'er men¬
fchen zijn, die twijfelen of de zon warm, en julia's oog Vuurig is; dat men zelfs menfchen vindt, die, in fpijt van hunne vijf zinnen, twijfelen, of wel ieis op deze waereld befta! —. Zoudt gij dan niet liever, met alle bedaardheid, uw naald opvatten, en mij veroorloven mijne pen op een Roman ftomp te fchrijven?
Niet? Welaan! Ik gehoorzaam. Getrouw-
lijk wil ik u alles, van a tot 2, verhalen, wat ik z:lf niet weet, en duizend fchraudere mannen, voor mij, even zo weinig geweren hebben. De keus der onderwerpen laat ik aan u over. Ik wil fpreken van den ceder tot den hijsiöp, van plato's republiek tot Camelia Wildfchut. Ik wil de gefchiedenis van onze onwetendheid uitputten, tot dat uw eigen geduld uitgeput is. Met de bèvalligfte naïviteit vordert gij van mij,
voor alle dingen, te weten: wat de ziel zij?
Gij fpreekt dat woord ziel zo ligt uit, als fpraakt gij van den Recenfent voor Vrouwen. Gij geL-ftgeen acht op de zuchten, die uit het biunenfte van mijn boezem gehaald worden, en die mijn andwoord, mijne belijdenis vervatten. -j
Dufchinka, mijn zieltje, zegt de Rus tot zijn geliefd meisjen. Zo veel zijn hart bij dat woord gevoelt, zo weinig denkt zijn kop 'er bij.
De geheele . waereld is overtuigd , dat gij eene fchoone ziel hebt, maar niemand wet.t, eigei:-



, wat is de ziel? i"3
genlijk eene ziel is. Oude en nieuwe wijsgeeren hebben geweldig veel bier over gefproken en ge» fchreven. De ouden hebben veel nieuws gezegd, en de nieuwen veel ouds. Zij is een adem, zeide de een. Zij is eene harmonie, meende een ander. Neen, fprak eer. derde, zij is een deel van eene
godlijke kracht. Niets minder, hernam een
vierde, zij is het bloed. Ik geraak in verzoeking, om den laatften bijtevallen, zo dikwijls het blued uwe lieve koonen verwt.
Dan hemel! hoe zal ik het maken, om u afie die wijsgeerige brabbeltaal zo ligt en duidelijk voortedragen, dat gij mijn brief tot den einde leest? Dat heet muggen voor kanonnen te fpannen. Als ik nog driemalen achter e'kanderen, in den catheder-toon roep, dat zegt deze, en dat zegt een ander, werpt gij den gantfchen boel in het vuur, en lacht mij uit. lk moet den dichter te hulp roepen, dat hij den Profesfor zijne tournures leene.
Dus verbeeld ik mij, fcboone julia! dat gij door aspasia te gast genodigd wordt.
„ Foei! ik zou bij eene hoer fp'jzen!" Ver-
fchooning! Ook socrates at aldaar. En
geen edele Griek fchaamde zich , zijne egtgenoote .n een huis te brengen, waar pericles zich tot redenaar en beheerfcher van Athene vormde. Zekerlijk gingen de mannen mede, en daaraan deden zij wel.
Kort en goed, lieve julia! ik zie u in een eenvoudig Grieksch gewaad, met een hemelsblaauMengelwek.k. [O] wen



, I76 wat is de ziel ?
wen gordel. Gij treed in de zaal, gij" verbeeld u een carneval bij'tewoonen, zo veele gebaarden, moma'angezigten, zo veele vreemde geftalten. Aspasia komt u vriendlijk en zedig te gemoet, neemt uwe hand, en biedt u aan de in den kring vergaderde heeren- Daarop legt gij" u aan tafel, de volle beker gaat rond, pindaros en anacreon zingen. Aspasia. Mijne Heeren, ik heb uwe ligchai men onthaald, en verzoek , ter vergelding, een
ziele-banket. Epicurus. Er is geen ziel.
Aspasia. Hoe noemt gij dan, dat in ons denkt? —
Leucippus. Een Atome (een ondeel).
Asp. Wat is een atome? Lucretius. Di
geheele waereld beftaat uit grove en fijne Atomen. De zamenftelüng derfijnfte, gladfte en rondfte van dezelven brengt het denken voort , gelijk eene roos haar geur. De roos ruikt, het ligchaam denkt, en beiden verliezen daardoor niets van hunne zelf-
ftandigheid. Zeno. Eene koddige onderftel-
ling. De ziel is een vuur. Epithormüs.
Zij komt uit de zon af; dat is zonneklaar.
XenocTvATEs. De ziel is een getal; bij gevolg
komt zij niet uit de zon. Aristoxenes.
Dj ziel is eene harmonie, dus kan zij geen getal
zijn. Krates en dic/earchus. Zij is
noch het een, noch het ander. De ziel is beweging. — Hesiodus en anaximander. Grillen! Er beftSat eene ziel, zij is zaamgefteld
uit aarde en water. Hip pon. Laat de aarde
weg; zij beftaat uit water alleen. —> Parme-
ni-



wat is de ziel? I77
nides. Volftrekt niet; zij beftaat uit aarde en vuur. •— BoSthus. Uit lucht en vuur, wilt gij zegge". — Eripedocles en criTius.
Eij, ook al mis; zij beftaat uit bloed.
Varro. Het is om te lagchen; de geheele waereld weet , dat de ziel een dunne lucht is ,
die men door den mond inademt. IIêra-
c lid es. Geen lucht! Zij is het licht. — Cicero (het hoofd fchucldende). Mijne Heeren, welke van deze meningen dc waare zij, weet god! Aspasia. Vermoedlijk geen van al¬
len. Want, hoe zeer wij veele waterige journalen en windrige verlichters kennen, zo volgt nog daaruit niet, dat de ziel uit lucht en water beftaat.
Julia fchuift het kusfen weg, waarop zij rustte, ftaat op, en fluipt weg.
Neen , zo fchielijk zult gij mij niet ontlopen. Ik ben eene praatzieke ziel, en heb nog doffe voor menig gastmaal overig^ Of, als gij liever wilt, plaats ik mij aan uwe toilette, en babbel vóórt', terwijl uwe roozenvingers in iedere lok eene ziel weven.
T h a l e s, een oud gebaard Philofooph, meende: dat de ziel eene, fteeds in zichzelve bewegende, natuur is. Dit verftondt geen mensch. Ik zal het u wel verklaren, zei pythaooras: zij is een, in zichzelve zich bewegend, getal. De wijze man bedacht niet, dat zijn getal even zo duister is, als de natuur van tiiales.
Heraclitus geloofde, de ziel is een vuur, en mat het valland der menfchen naar den graad [O] 2 van



-178 wat is de z1ll?
van warmte van dat vuur. Democ ritus geloofde hetzelfde, en voegde er bij, dat de dood dit vlammetje voor eeuwig uitblaast. Foei! zulk een Philofooph ! die alle onze verwachtingen op eene betere waereld door een eenigen onbarmbartigen adem vernietigt. Heraclitus was een, .altijd weenend, hypochondrist, en democritus een fteeds lagcbend, luimig man. De eerde hadt wel over zijne dwaasheid mogen lagcben, en de laaide over de zijne weenen.
Socrates verhief de ziel tot de onfterflijkheid. Hij beweerde, dat een ligchaam onbekwaam is, om te denken; dus was de denkende kracht een geest, dus zou die geest eens van alle kluisters ontflagen , zich tot de volmaaktheid verheffen. Zijn fchoone dood bewijst meer, dan zijne gronden.
Plato noemt de ziel, eene zelfjlandigkeid, die zich door een harmonisch getal beweegt. Plato was een vrouwenhater, en dus praat hij duister; want onder vrouwen alleen leert men zijne denkbeelden ligt en duidelijk uittedrukken. Dan hij ontvloodt den omgang met vrouwen, dewijl hij haar voor veel onvolkomener fchepzels dan de mannen hieldt. Ja, hij was dout genoeg, om te beweeren, dat de ziel van een manlijk booswigt, tot draf, in het lighaam van eene vrouw overging. Die u kent, goede julia, keert het fystema
om. Echter hebben wij aan plato een
fchoon beeld te danken. De ziel, zegt hij, zit in het ligchaam, als in een reiskoets, en regeert de
leid-



wat is de ziel? I?S>
leidzeelen zo goed zij kan; want wilde dieren zijn voor dezelve gefpannen, men noemt ze hartstochten. Ieder oogenblik, voegde simonides 'er bij, vreest zij, dat de teugels haar zullen ontflippen .— en dikwijls ontvallen zij haar cok werk-
lijkI De ziel ftaat aan het roer, met ftorm
en onweder kampende, tot de dood haar aflost en in een behouden haven' voert. Zomtijds is plato van de verhevenheid zijner ziel zo doordrongen, dat hij in verrukking uitroept: zij is god!
„ Eene fchoone god, fchimpt dan arnokius: hij is krank met den kranken; kindsch met het kind; zwak en afgeleefd met den grijsaard, o Dwaasheid! onnozelheid! ongerijmdheid!
Aristoteles maakte de ziel tot de quintmfentie der elementen. Deze noemde hij er,telechiet een woord, dat niemand verftaat. Een Patriarch van Aquileja waagde eens, met behulp van den duivel, eene uitlegging van hetzelve; maar cicero, die de eer niet hadt, van den duivel te kennen, verklaart het door eene altijd voortgaande beweging. Deze verklaring moest van regtswegen weder verklaard zijn geworden. Zo maken de geleerden het altijd, zij geven het eene woord voor het ander, en men word geen zier wijzer. — Aristoteles geloofde ook, gelijk veele anderen voor hem, aan een algemeene waereldziele, en maakte onze zielen tot een deeltje van dezelve. Dit deeltje zou eenmaal zich weder met het geheel vereenigen, en zo, mijne lieve julia, blijft mij [O] 3 toch



lo° wat is de ziel?
toch de hoop overig van eens met u ééne ziel uitremaken.
De Stoicynen leerden, dat de ziel een vonk van het godlijk wezen is, het ligchaam de kerker van dien vonk. Als men u aanfcbouwt, fchoone julia, moet men ten minften erkennen, dat de ziel een fraai gevangenhuis bewoont, en niet zeer te beklagen is. Het Stoïc/smus veroorlooft een ieder zijn vonk in vrijheid te ftellen, wanneer de kerker hem te lastig wordt. PomPEJUS verzegelde deze leer, door een zclfsmoord, gelijk ook wer ther deedt, zonder evenwel een Stöicyn te wezen.
Epictetus noemt onze ziel een fragment van gods zelfflandtgheld. Als men een lessing] en zijne fragmenten kent, gelooft men gaarne!, dat zijne ziel een fragment der Godheid geweest
is. Marcus aurelius beftreedt met dezej"
gronden de vreeze des doods.
ZoroSster leerde de Babyhnkrs en Perfen, gelijk me Rcurius of herjies de Egyptenaaren\ dat de ziel een uitvloeizel der Godheid is. De joden fchijnen mij noch van de ziel, noch van haare onfterflijkheid iets geweten te hebben.
Ik kan de verzoeking niet wederftaan, om u in de geheimen der Joodfche cabbala intewijen, om u een grimlagje aftetroonen. De ziel, revelden deze dwepers, is vijfvoudig. -Zij fteken als een bos pennen, de een in de andere; het Ikchaam omvat alle -vijf. Zij heeten Nephesch, Ruach, Nifehamch. Hou , zacht, loop niet weg l
ik



wat is de ziel? l8l
Ik fchëid 'er reeds uit. Misfehien zegt gij, met krelis louwen: „Dat zijn eerst namen, Sakkerloot?'
Ik daal, van mijne kabbalistifche hoogte, tot het gewoon menfehenverftand, dat beneden in het dal ligt, weder af, en noem mij kunstloos
Uw Vriend.
[O] 4
XXX.



XXX.
KARNEVAL te PETERSBURG,
onder
PETER DEN EERSTEN.
1 ot eene bijdrage, ter juiste beoordeeling van bet zonderling karakter van een der grootfte mannen zijner eeuw, die ook in ons Vaderland algemeen bekend is, Czaar peter, en tevens van den geest zijner natie, ftrekke de volgende anecdote. - Op den agtften van flachtmaand des jaars 1715 werdt hem , tqt zijne onbefchrijflijke blijdfebap, uit catharina, een zoon geboren. De vreugdebetuigingen, bij deze gelegenheid, duurden agt dagen , en de jonggeboorene ontfing bij den doop den naam van peter. De plegtigheden, als bals, gastmalen en vuurwerken, muntten uit in pracht. Bij een van deze gastmalen werden drie, zeer bijzondere , pastijen opgedragen. Toen de eerite op de tafel der Grooten geopend werdt, tradt eene geheel naakte dwergiu uit dezelve, alleen een hoofdfierfel op hebbende; zij deed eene redevoering tot het gezelfchap, en de pastij werdt weggedragen. Op de tafel der Dames werd op
even



karneval te petersbukg.
183
even dezelfde wijze een dwerg opgezet; en uit de derde, op de tafel der Heeren , kwam eene vlugt van patrijzen, met zulk een geweld, vliegen, dat het geheele gezelfchap ontzet werdt. Des avonds werdt een prachtig vuurwerk , ter eere van den jonggeborenen Vorst, afgeftok'm, waar bij verfeheidene devifen fchitterden; in den top las men met groote letteren het Volgende opfchrift: hoop met geduld. Op deze vreugdeblijken volgde het carneval, of liever eene vermomde bedevaart.
Naardien de Czaar de waardigheid van Pattiarch opgeheven , en derzelver groote inkomften met de kroon vereenigd had, wilde hij het karakter van dezen voor het volk belagchelijk maken. Hij* verhief dan zijn hofnar sotof, die reeds in zijn 84 jaar was, tot een ^ot-Patriarch, en huwde hem, bij deze gelegenheid, aan eene vrolijke weduwe van 34 jaaren. De trouwplegtigheid van dit zonderlinge paar werdt gevierd door een getal van omtrend vier honderd perfonen van beiderleie fexe, waarbij telkens vier perfonen hunne bijzondere kleding en muzijk hadden. De vier eerften, die het gezelfchap moesten opleiden, waren de grootfte ftamelaars in het geheele rijk; de vier lopers waren de dikfte en langzaamfte podagristen, die maar gevonden konden worden; de opleider van de bruid, de opziener en oppasfer, waren hoog bejaarde mannen, en de priester, die hen trouwde, was bijna honderd jaren oud. De procësffe ging uit het paleis van den Czaar, over den be-
vro-



ib4 karneval te petersburg.
vrozen vloed, naar de kerk, nabij bet Raadhuis, in de volgende orde. Eerst kwam eene fleede met de lopers; daarna eene, met de ftamelairs, de geleiders en oppasfers van de bruid; hierop volgde de Knees romadanofski, die den Koning da vin verbeeldde, maar, in plaats van een harp, eene, met een leeuwenhuid overdekte lier droeg, en daarop fpeelde. Daar hij de hoofdperfonaadje in dit fpel was, zo was ook zijne fleede als een throon ingericht, en hij hadt een davidskroon op het hoofd; aan iedereu hoek van de fleede was, in plaats van een loper, een beer gebonden, en een ftondt achter op, die de fleede met zijne twee pooten vasthieldt. Deze beeren werden, gedurende den optocht met prikkels getergd, waardoor zij verfchriklijk gromden. Vervolgens kwamen de bruid en de bruidegom in eene kunftig gewerkte fleede, die door Liefdegoden omringd was, van welken ieder een grooten hoorn in de hand hadt. Voor op de fleede flondt, in plaats van een koetzier , een groote bok met groote hoornen, en van achteren, in ftede van een lijfknecht, eene geit Qziegenbock). Achter deze volgde eene menigte deeden , van welken ieder door vier andere dieren, als bokken, geiten, reeën, osfen, beeren, honden, wolven, zwijnen en ezels getrokken werdt. Toen kwamen veele fleeden, ieder met zes paarden, op welken zich het gezelfchap bevondt. De fleeden waren lang, en hadden in het midden een met haair opgevulde en met doek bekleedc bank, zo dat in
ic-



karneval te petersburg. 183
iedere fleede twintig perfonen, gelijk op een paard, achter eikanderen zaten. Toen de optocht haar aanvang nam, werden alle de klokken, in de ftad geluid, en alle trommen in de vesting, waar zij naar toe trok, werden op de wallen geroerd. De verfchillende dieren werden gedwongen te fchreeuwen; het gantfche gezelfchap fpeelde op zijne onderfcheidene inftrumenten , en maakte een onbefcbrüflijk verward geraas.
De Czaar, met zijn gezelfchap, de vorst menzikof, en de graven afraxin en bruce, waren als Friefche boeren gekleed, ieder met een trom. Uit de kerk keerde de procesfie naar het paleis terug, waar het gezelfchap tot middernacht onthaald werdt, en ging toen naar het huis der bruid, om het paar te bed te brengen.
Dit Carneval duurde tien dagen. Het gezelfchap ging dadelijks van het eene huis naar het anderen, waar altijd tafels met koude fpijzen gereed ftonden. Overal werdt zo veel fterke drank gefchonken, dat al dien tijd naauweüjks een nuchter mensch in Petersburg was te vinden. Den tienden dag gaf de Czaar in het raadhuis een groot gastmaal, en bij het einde kreeg iedere gast een groot drinkglas, de dubbelde adelaar genaamd, waarin een bouteille wijn ging, dat ieder moest uitdrinken.