HISTORIE DER • , HERVORMDE KERKE E N DOORLUCHTIGE SCHOOLE TE GEN T.   III S T O R I E'C ■ö li der t M HERVORMDE KERKE e n DOORLUCHTIGE SCHOOLE te GENT, federt haaren aanvang tot derzelver einde; - door WILLEM TE WATER, Predikant te Axel. nieuwe uitgave, met een aanhang fel, dienende ter ver bet erin ge en vermeerderinge van dezelve Historie, door JONA WILLEM TE WATER, Hoogleer aar in. de Qec'gJeerdheid en Kerkelijke Gefchiedenisfen te Leijden, Historiefcht ■ijver van LZZ-^/J^X beland. te utrecht, r-ij G. T. van PADDENBURG en ZCON, MDCCXCl V.   OPDRACHT A E N Z Y N E DOORLUCHTIGE HOOGHEIT vJ Den VORST en HEERE WILLEM, PRINCE van ORANJE en NJSSJU; Graeve van CATZENELLEBOGEN, VIANDEN , DIETS, SPIEGELBERG , BUÜREN, LEERDAM en CUYLENBURG: Marquis van TERVEERE en VLISSINGEN : Baron van BREDA, BEILSTEIN , de STAD GRAVE en den LANDE van KUYK, YSSELSTEYN, KRANENDONK, EYNDHOOVEN en * 2 LIES*  OPDRACHT. LIESVELD , Heer van BREDENVOORD, TURNHOUT, St. GEERTRUYDENBERG, WILLEMSTAD, de KLUNDERT, St. MAARTENSDYK , ZEVENBERGEN, de HOOGE- en LAAGE ZWALUWE , STEENBERGEN , NAALDWYK, DIEST, GRIMBERGEN, HERSTAL, St. VITH, ARLAY, NOSEROY, BURGENBACH, DAASBURG , en WARNETON, Vryheer OVER MONSTER, TER-HEYDE, POELDYK,em HALF LOOSDUYNEN, de GOEDEREN van POLAANEN, Onafhankelyk Heer van het EYLAND AMELAND, Erf-Burggraai van ANTWERPEN, en BESANSON, Ridder van de KOUSSEBAND, ERF-  OPDRACHT. ERF - STADHOUDER, CAPITEIN enADMIRAAL GENERAAL van de Vereenigde Nederlanden, enz. enz. enz. Doorluchtige Vorst! fffSSli^ wo-rt my vergunt °m werkje met Uwen Vor~ ££S|Jjf stelyken, en beminne- lyken naem op het voorhooft te verderen, en aen Uwe Doorluchtige Hoogheit te mogen toewyden. Het behelft Hiftoriën , die altyt iets aengenaems, en nuttigs meedebrengen \ die door haere eenvoudigheit gemaklyk verftaen worden 5 en door haere zielveriufïende verfcheidenheit, tonder veel moeite, zig konnen prenten in het geheugen van eenen iegeiyk 5 zelfs van de Jeugt, en voornae* 3 ment'  OPÜRACHT. mentlyk van Uwe Hoogheit, Wiens verheven vernuft, en vatbaerheit boven Uwe Jaeren, opentlyk geroemt wort , omtrent allerlye zaeken die eenen Jongen Vorst voegen-het welk niet te verwonderen is, aengezien Haere Koninglyke Hoog- HE1T,UwER doorluchtigheit Vrouw Moeder, maer ook Nederlants Moeder (welke de Algenoegzaeme GODT geeve lengte van daege , en met Zyne allerdierbaerfte zegeningen van het goede blyve bekroonen) Uwe Hoogheit doet omringen van Heeren wier grooten geeft, en doordringend verftant geheel Nederlant moet erkennen, en Zelf , met Haeren wyzen mont, aen Uwe Hoogheit infcherpt naukeurige oplettenheit,en verftandig begryp omtrent alles wat merkwaerdig is , waer door Uwe Hoogheit reets in flaet wort om zonderlinge gebeurteniffen met vrucht te konnen hooren,, lee-  OPDRACHT. iezzen, en overdenken. Zoodaenige (^ngemeene hifloriën zyn 'er , onder anderen, begreepen in dit boekdeel, het welk ik de eer hebbe om aen Uwe Doorluchtige Hoogheit op te draegen , als bevattende Kerkelyke Geichiedeniiïèn van eene der allergrootfte Gereformeerde Gemeenten, die, omtrent den tyt der ftichtinge van ons dierbaer Gemeenebeft, in geheel Nederlant gevonden wierden, welker opkomft, voortgang, ftuitinge, herleevinge, bloei, en eindelyk derzelver vernietiginge te Gent y de Hooft-ftadt van Vlaenderen, duidelyk, en uit wisje befcheiden daer in worden vermeit. Deeze hiftoriën der Lotgevallen van GOD TS uiterlyke Kerke moeten niet geacht worden vervreemt te zyn van Uwe Vorftelyke en Hooge Waerdigheit, vermits Uwe Hoogheit door den Heere GODT gegeeven en geföhikt zyt om niet alleen het Vrye Gemeenebeft van Nederlant * 4 te  OPDRACHT. te beftiereri,en te verdeedigen, maer ook om der Gereformeerde Kerke (immers dit wenfchen, bidden, en vertrouwen de Godtvruchtigen in den Lande) tot cieraet, heerlykheit, en befcherminge te verftrekken \ tot welke twee récht Vorftelyke betrachtingen , deezen verhaelen Uwe Hoogheit zullen konnen aenfpooren, door voorbeelden, die, of te volgen, of te myden zyn. Het exempel, van Uwen allerdoorluchtigften Stam-vader,' Vader WILLEM ft welk de hoogfte eertytel is van den grontlegger onzer vryheit in ftaet en kerk, boven alle anderen , welke Keizers, Koningen, en Prinfèn immer droegen, dien men aen denGrooten Vorst, in naevolginge Zyner dankbaere en liefdraegende tytgenooten, onze Voorvaderen , kan geeven) zal in deeze biaederen aen U we Hoogheit deeze aenmerkelyke , en lofwaardige gront^ reeels konnen inboezemen. i. Ba  OPDRACHT. 1. Dat een ieder, en meejl f^orJleny en Regeerders, bun woort, belofte^ en eedt heiliglyk moet naekomen^ voor al in V Jluk van Godtsdienft, en deszehen aeffeninge; waer op Vader WILLEM, zoo wel met zyn eigen voorbeelt, als met vermaeningen, fteets aendrong alomme, en allerkrachtig!:, te Gent, jdaermen deezen bil lyken ftokregel fchandelyk verwaerloosde, en daer door den ondergang der Hervormde Kerken in geheel Brabant, en Vlaenderen veroorzaekte , benevens dien van de vryheit. 2. Dat een P**wfi gematigheit moet gebruiken in dingen die den Godtsdienft , en Kerke betreffen, zonder onbezonnen yver , maer ook zonder ivyfeknde onverjcbilligbeit^op welke twee laeftgenoemde klippen de Gereformeerde Gemeente te Gent in den gront verzeilt is. 3. Dat een Prins niet alken een ge- * 5 trou-  OPDRACHT. trouwe vrient, maer ook een gulhartige belooner moet zyn voor zyne vrienden, voor al voor de zoodaenigen die in tyt van noot zig getrouwlyk omtrent hem gedraegcn hebben; van welke Vorftelyke deugden Vader WILLEM dooi> flaende blyken gegeeven heeft aen de lofwaerdige Heeren Mr. Piet er de Ryke, en den Oudt-Abt Tbo-, mas van Tz7,gelyk hunne levensbefchryvinge uitwyft. Deeze voorbeeldige grontbeginfèJen van Uwen Grooten Stam-Vader^ naer Wiens naem, zoo bemint by het vrye Nederlant, Uwe Hoogheit benoemt is, zyn machtig zoo veel dieper indruk op het gemoet van Uwe Hoogheit te maeken, dan het eigen bloet, en geflacht nader aen het herte legt, boven dat van vreemden, ter volvaerdige navolginge. Daer en tegen zal het gedrag van Va-  OPDRACHT. Vader WILLEMS vyanden te Gent, Uwer Hoogheit tot eenen baek konnen dienen om het Gemeenebeft, en de Kerk nimmer op de barnende banken van het verderf te doen ftooten,en verzinken, gelykzy gedaen hebben, ten deele door uiterlyke Scbyn-Godtsdienjligbeit, welke niet anders was als wezentlyke huichelarye, ten deele door de Predikanten te gebruiken, of liever derzelver arbeit en poogingen te misbruiken s tot bereikinge van hunne by zonder e oog' merken en regeerkundige handelingen , als waer door eerft verwarringe in den Staet, vervolgens nadeel voor de Kerk, en eindelyk de ondergang dier beiden te weeg gebragt wort, gelyk, uit deeze verhaelen blykt dat te Gent is gefchiet. Indien Uwe Doorluchtige Hoogheit , dit boek van my gelieft aen te neemen tot een bewys van mynen ' hertgrondigen wenfch s en gedurige bee-  OPDRACHT. beede tot den Heer der Heeren voor Uwen Vprftelyken Perfoon en Waerdigheit, zal ik met des te meer y ver in mynedaeglykfchefmeekingen volharden ten einde het Hem, den Alleen Wyzen GODT behaege om Uwe Hoogheit zoo met hemel-gaeven te verryken dat Uwe Hoogheit alle Uwe Doorluchtige Voor - Vaderen , aen welken Lant en Kerk zoo dierbaere verplichtinge hebben, in verdienften eevenaere, en, zoo h mooglyk is , overtrefFe, inzonderheit Uwen Beminlyken Heer Vader , van Wiens uitgebreide kennifïè , verbazend verftant, en naukeurig oordeel, ik een aenhoorder, en verwonderaer geweeft ben , dog Dien om wyze, hoewel aen ons onbekende reedenen , van ons heeft weggenoomen zonder bant Die Vrymachtige GODT, tot Wien wy veel minder zeggen mogen, dan tot tenen Koning Gy Belial, of tot de Prin-  OPDRACHT. Prinfen Gy Godtloozen. Maer zoo Uwe Hoogheit , nu of in laetere tyden deeze hiftoriën leezende, uit dezelve eenige nuttigheit rnogt trekken , zal ik vergenoegt GODT danken die my de noodige lüft en krachten heeft verleent om dezelven te verzamelen , by een te flellen, en uit te geeven. Hy de Heere zy Uwer Hoogheit* Uwer Vrouwe Moeder der Koninglyke Princeiïe, en Uw geheel Doorluchtig Huis, tot een Ichilt om alle onheilen van Uwe dierbaere Hoofden af te weeren; en toteenen Vader der lichten , om, met Zyne goede gaeven en volmaekte giften omringt, te leeven in lengte van daegen, tot Zyne eer, ter uitwerkinge van Uwe zaligheit, ten nutte van den lande , tot befcherminge , en voortplantinge Zyner Kerke, op dat Nederlantfch Ifraël zig verblyde tot aen den laeten naeneef > tot den welken  OPDRACHT. ken Üw Doorluchtig Gedacht $ en Hooge Waerdigheit worde voortgeplant , zoo lang als Lant en Kerk zal beftaen. De Heere GODT vervulle den oprechten wenfèh van hem , dien het veroorlooft worde zig te moogerl noemen, met diepe eerbiedigheit DOORLUCHTIGE VORST Uwer Hoogheit .Oütimed'ige en Volvaerdige Dienaer c WILLEM te WATER. BE-  BERICHT AEN DEN WAERHEIT-en KERK-LIEVENDEN L E E Z ■ E R. , ÜlB . i |j^|$|^Laenderen is,buiten tvvyfel, ver^i^^K re het grootfbe der Zevenden Nederlantfche Lantfchappen , mwtésm verheerlykt door menigvuldige groQte , en kleine Steeden, aenzienlyke vlekken, wyt-uitftrekkende heerlykheeden , en bykans ontelbaere dorpen , en gehuchten, dieajlen, tot denjaere 1567-. met inwoonders waeren opgepropt ;waerom het niet te verwonderen is dat Vlaenderen, meer dan eenig ander Nederlantfch Geweft , een groot aental van Hooggeleerde Mannen , in allerleie wetenfchappen, heeft uitgelevert ten allen tyde, en in het byzonder by den aenvang der Reformarie, of Kerk-hervorminge in Nederlant, en nae derzelver voortgang, een menigte van Hoogleeraeren, en Predikanten voor de Hoogen Schooien, en Kerken zoo elders, als voornamentlyk in het Vry, en Vereenigt Nederlant. Dit kan aenlei- din«  BERICHT dinge gegeeven hebben tot het verzoek, gedaen aen de Natidnaele Synode der Nederlantfche, Duitfche, en Walfche, Kerken , gehouden té Dordrecht teri Jaeré 1578. dat alle de Predikanten in Vlaenderen gebooren, en in andere geweften den dienft des Woorts waerneemende, mogten worden verplicht om nae Vlaenderen te komen, als zy op eenige plaets in dat Lantfchap (daer men toert gebrek aen Predikanten hadt) wierden beroepen (a): dog het welk niet wiert toegeftaen, zékerlyk om dat dan veele Hooge- eri Doorluchtige -fchoolen van Höogleeraeren, en veele plaetzen van Predikanten , in Hollant, Zeelant, en elders, zouden zyn ontbloot geworden; Want naeuwlyks is 'er een Gereformeerde Akademie, of Doorluchtige School, in vroegere tyden binnen de grenzen van het Vereenigt Nederlant gefticht, waerin niet een of meer Vlaemingen ProfefToren zyn geweéfr., welke door hunne geleertheit, onderwyzinge, en fchriften derzelver roem hebben vermeerdert. Alleenlyk zoude men konnen uitzonderen de Hooge School te Utrecht, die eerffc is opgerecht toen reets de Vlaemfche Kerken , en Gereformeerden 00 Faift Parciculiers, Art. 7. M. S.  AEN ÖÊN L È E 1 E R. den een geruimen tyt, van omtrent vyftigJaeren, door Parma waeren uitgeroeir, en verdreeven : ten zy men onder de VJaemingen wilde tellen den Hoogleeraer Karolus de Maets, die wel te Leiden is gebooren op den 25. van Zomermaent 1597. maer uit deftige, en aenzienlyke ouders, die, om de ftantvaftige belydeniüe van den gezuiverden Godtsdienft hun Vaderlant, Vlaenderen, hadden veriaeten (a). Maer dat alle de andere Nederlantfche Hooge-fchoolen, en foortgelyke leerplaetzen , haeren roem , vuor een groot gedeelte, fchuldig zvn aen Hoogleeraeren , uit Vlaenderen herkom- ftig, doet de volgende ïyft overtuigende zien. In de oudtfte Akademie van het Vereenigt Nederlant te Leiden hebben grooten roem ingelegt door hunne geleertheit, en aen dezelve bygezet In de Godtgeleertheit. 1. Adrianus Saraüid, van Spaenfchön afkomft, geboren in Vlaenderen. 2. Francifcus Gomarus, van Brupge & > O) Hoornbeek Orat. in obitum Car. de Maets, pag, 23.  BERICHT 3. Jeretnias Baftingkis, van speren,Regent van het Staten Collegie. 4. Jobanner Poly ander van Kerkhoven, herkomftig van Gent. 5. Daniël Colonius, van Gent, Regent van het Staeten Collegie. 6. Antonius JValceus, van Gent. In de Rechtsgeleertheit. 1. Carolus Rotcafius of Rootcafius, van Aerdenhurg. 2. Jacobus Mcejlertius, van Dendermonde. In deHebreuwfche tael en Oudtheeden. 1. Johannes Drufius, van Oudenaerde. 2. Francifcus Raphelengius, \mLanoyby RyJJel. In de Griekfche en Latynfche taelen, Hiftoriën, en Weliprekentheit. 1. Bonaventura Vulcanius, (^de Smit") van Brugge. 2. Daniël Heinftus, van G*»*. 3. Dominicus Baudius, van ify^/. Der  aen den LEEZER, . Der Friefche Hooge Sehoole te F ra* neker is tot luifter geweeft. Jobannes Drufius, boven reets gemek. In de Akademie te Groningen zyn Hoogleeraers geweeft. 1. Francifcus Gomarus, onder Leiden al genoemt. 2. Nicolaus Mulierius, van Brugge. In de Hooge School te H a r d e r w y k is het Ampt van Hoogleeraer in de Hifto« riën en Welfprekentheit bekleet, door Jacobus Zevecotius, Van Gent. De Doorluchtige School te Dordrecht, heeft tot Hoogleeraers gehadt. 1. Jobames Polyander, van daer nae Leiden beroepen. 2. Franciftus Nanfius * van fftnberg in de Caflelnyë van Veurne* In de Doorluchtige School te Middelburg, hebben geleeraert de twee te voo* ren reets genoemde Godtgeleerden. I. Francifcus Gomarus, van Leiden def* waerts gekomen. ** 2 2.Art*  BERICHT. 2. Antomus IVaUus, van daer nae Lei' den vertrokken. Ook hebben andere beroemde Mannen, uit Vlaenderen gefprooten, grooten lof ingelegt met het Hoogleeraer Ampt, op verfcheide buitenlantfche Gereformeerde Akademiën, met naemen 1. Gerardus Hyperius, vmiperen, die te Bazel, en te Marpurg de Godtgeleertheit heeft onderweezen. 2. Jakobus Kimedontius , van Brugge, (en niet van Kampen} Hoogleeraer der Godtgeleertheit te Heidelberg. 3. O Uv er ius Bokkius, van Aelft, Profeffor der Latynfche fpraeke te Heidelberg. Hebben de Hooge , en Doorluchtige Schooien verplichtinge aen deeze opgetelde Hoogleeraeren, uit Vlaenderen herkomftig; niet minder zyn de Hervormde Kerken in 't Vrye Nederlent, en elders, gehouden aen veele Vlaemfche Kerk - dienaeren , die de Gemeenten hebben gefticht, en opgebouwt in allerleie omftandigheeden. Zommige Vlaemfche Predikanten hebben by de (lukken getoont dat zy hun keven niet dierbaer hielden voor zig  AEN DEN L E E Z E R. zig zeiven , als die in de zwaerfle tyden het zuiver Woort van Godt niet alleen verkondigden , maer ook de Leere der Waerheit met den martel-doot beveiligden, als ö 1. Carolus Regius of de Konink, van Gent. 2. Chriftofel de Smit, of Fabritius, van Brugge. 3. Arteries Berteloot , van Hontfcote. 4. Martinus Smetius, of de Smet, van ÏVefizvinkele. 5. Gillis de Meier e, van Vinderhoute. 6. Adrianusvan Maldergem, van Urfele. 7- Mailgaert de Honger e, vmMeetfene. 3. Gillis Verdiet, van Hilverfeele. 9- Michiel de MeJJère, van Tperen. 10. JoanMifuens, van Thielt. 11. Cornelis de Lezenne, van .... 12. vmOudenaerde- !3 Rutfemelis, van G'tzy vmBrugge, 5. Jakobus de Hondt ,) of van Kortryk. 6. Sebafiianus Damman, "] 7. Tobias Damman, I Jfm 8. Johannes Damman, Ih** 9. Petrus Damman, frer" 1 o. Cornelis Damman, \ w?m~ 11. Gunthier Allegonde Damman,) ^' 12. Zebedeus Damman , uit Byflervelt by ^xe/. 13. Michael Paneel, 1 14. Gerfon Paneel, \ Vlaemfche Edelen. 15. Johannes Paneel,] 16. IVilhelmus Baudartius, vaivDeinze. 17. Hermannus Faukeel, van Brugge. 18. Jakobus Bafeüus, (waerfchynlyk) van ÓV. Wynoxbergen. 19. Karei Rykwaert, van Tperen gekomen. 20. /Egidius Burs, van ÓV. PVynoxbergen. 21. Johannes Bruno, van Gw/. 22. iS/wo^ WA Habofch, van Oudenaerde. ** 4 23. il^zr*  BERICHT 23. Martinus Faber, van Aelfi. 24. Petrus de Bert, (de Vader) van Duinkerken. 25. Nikokes Tykmaker , van Beaoften Blfé. 26. Hubertus de Ryke, herkomftig van Gent. 27. Petrus van Lansbergen, 7 van 28. Francifeus van Lansbergen,-» Gent. 29. Francifcus Plante, van Brugge. 30 Johannes Hartmanni, van speren. 31. Jodocus de Neve , uit Huljler-Ambacht. 32. ' Ar noldus PVajfenberg, van Damme. 33. Johannes van Noortbout ,van 7/&#VZf, 34. Jofias Heinfius,\m Gent herkomftig. 35. Petrus Ever ar di, van Nieuzvpoort, 36. Lambertus Arnoldi vanGardyn, uit Vlaenderen. 37. Daniël Correcl, van Tperen. 38. Thomas Craeje, van Ite/Zi? in Vlaen' deren. Dielyft, fchoon zeer gebreklyk, doet duidelyk genoeg zien dat 'er een groote menigte van Leeraeren in de Kerken van Nederlant , en daer- onder verfcheiden Mannen van beroemrheit, wier leeven en bedieninge ik voor het meerder gedeelte zoude konnen belchryve-n , ge- fproo-  AEN DEN L E E Z E R. fprooten en herkomftig zyn, zoo uit Vlaenderen in het gemeen, als uit Gent in het byzonder, en dat derhalven de Gereformeerden in dat Lantfchap, en in die ftadt moeten gebloeit hebben, gelyk de Gedenk - fchriften ons daer omtrent geen twyfel overlaeten, ten aenzien van het geheel Geweft , voor al zedert den Jaere 1565. tot 1585. en ik byzonderlyk ten opzichte van ftadt Gent onderneeme te bewyzen in deeze Hiftorie, met den aenkleeve van dezelve, zoo als die nu het licht ziet, en omtrent welker opftel ik verplicht ben verflag te doen, ten einde men weete dat men op de waerheit deezer gefchiedeniflen veiliglyk ftaet kan maeken. My was zeer weinig bekent van Hiftorie der Hervormde Kerke te Gent, behalven het geen de Nederlantfche HiftorieSchryvers in het algemeen daer van hebben geboekt: maer ik kreeg aenleidinge om verfcheide zeltzaeme, en tot nog toe geheel onbekent gebleeve byzonderheeden , raekende den toeftant der eertyts aenmerklyke Gemeente der Gereformeerden te Gent, te leeren kennen, by gelegentheit dat ik de Kerkelyke Hiftorie van Axel, en Axel-Ambacht (die ik, zoo Godt wil, op deeze Hiftorie zal laeten ** 5 vol-  BERICHT volgen , indien dezelve den waerheit, en kerk-lievenden leezer niet mishaegt) naefpoorende, en opftellende, zeer veele zaeken ontdekte, dienende tot ophelderinge der gefchiedeniflen van de oude Hervormde Kerken te Antwerpen, Brugge , Sluis , Huift , Hulfter - Ambagt , Oudenaerde ,en voornamentlyk te Gent, welke my fcheenen in ftaet te ftellen, en deeden befluiten om de Lotgevallen van die , eertyts, zoo groote en bloejende gemeente te Gent, nader te onderzoeken , en van derzelver eerften aenvang, tot derzelver uit-einde, uit gedrukte, en ongedrukte fchriften , zamen te ftellen. By gebrek van alle daer toe nodig zynde bcfcheiden, hebbe ik wel niet myn oogmerk volleedig konnen bereiken ; maer ben echter zoo verre gekomen , dat ik eenigzints eene aeneenfchakelinge der lotgevallen van die Kerke hebbe konnen uitwerken. Hier toe hebbe ik my bedient i. Van Roomfchgezinde Schryvers , die ik veeltyts zeiven, en met hunne eige woorden laet fpreeken. Zommigen van hen hebben die tyden beleeft toen de Gereformeerden in Brabant en Vlaenderen , hunne Kerken hebben opgerecht en hunnen Godtsdienft opent- lyk  AEN DEN L E E Z E R. lyk oeffenden, te weeten F. v. G. fchry- ver van het Antiverpjch Kronykje, en Florentius van der Haer , of Harmis , die in het Latyn twee boeken heeft uitgegeeven over den oirfprong der Nederlantfcbe beroerten. Anderen van lateren tyt, verzekeren dat zy hunne verhaelen meerendeels hebben opgeftelt uit de gedenk-fchriften der Vorften , of der voornaemfte Staets - dienaeren van dien tyt, hoedaenigen zyn , Nicolaus Burgundius , welke de Nederlantfcbe Hiftorie in drie boeken begreepen heeft in het Latyn, en de beruchte Jefuit Famianus Strada, wiens verhael van den Nederlantfchen Oorlog in onze tael uit het Latyn is overgezet. De Kardinael Bentivoglio blyft in zyne verhaelen van de Nederlanden meelt by algemeene zaeken , en mek maer weinig byzonderheeden van den Kerk - ftaet, zoo als die in Vlaenderen was ten tyde van het twaelf-jarig beftant, toen hy zig in Nederlant bevondt, zoo dat hy my weinig te ftaede heeft konnen komen. Zoo is het ook gelegen met Pater Ludovicus Robyn, wiens Hiftorie van den oorfprong, voortgang, en ondergang der ketterye, binnen, en omtrent Oudenaerde, nu onlangs wederom herdrukt, zeer  BERICHT zeer weinige merkwaerdigheeden, raekende den ftaet der Kerken , en Leeraeren in Vlaenderen, behelzen : ook zegt hy ons dat hy dezelve heeft byeengebragt uit geloofbaere Schryvers, en even - euwige Schriften , maer , gelyk blykt, meeft van Priefters der Roomfche Kerke, en Kloofterlingen, die men niet anders kan aenmerken als geflaege vyanden der zoogenaemde Geufen9 en wier verhaelen der halven met oordeel moeten geleezen, gewikt, en gewoogen worden. Dat zelve moet plaets hebben omtrent het Maent-Regifter der Geuferye binnen, en omtrent de ftadt Gent, zedert den leften Juny 1566. tot den 27. Juny 1585. uit oude hantfchriften opgeftelt door P. Bernardus de Jonghe, Jubilaris van V Predikheer en Orden te Gent, uit het welke ik zeer veele zaeken kundig ben geworden ; dog waer van ik omftandiger denke te fpreeken by de uitgaeve der Kerkelyke Hiftorie van Axel, en AxelAmbagt, het welk hier te minder nodig is, om dat ik my , in deeze Hiftorie der Kerke te Gent, meeft bedient hebbe van de Gentfche Gefchiedeniffen, die het gemeldt Maent - Regifter ten grontflag hebben, en welke onlangs zyn uit- ge-  AEN DEN L E E Z E R. gegeeven door eenen of verfcheide Schryvers, die goetgevonden hebben om hunne naemen te verbergen, maer die, met dit hun werk, voorzeker grooten lof hebben verdient. Want zy fchryven vry gematigt,en onzydig, en brengen aen het licht een menigte van wetenswaerdige gevallen die tot de Hervormde Kerken in Vlaenderen , en te Gent betrekkinge hebben , die anders noit tot onze kenniffe zouden zyn gekomen, als gehaelt uit oude en laetere hantfchriften tot welken de Gereformeerden geen toegang konnen krygen. Ik hebbe uit alle de Roomfchgezinde Schryvers te zamen genomen , zoo veel nut niet konnen trekken , dan uit deeze hunne Gefchiedenijfen alleen ; waerom men die zeer dikwils zal vinden aengehaelt. Dat hebbe ik te liever gedaen, om dat hunne getuigenisfen by de Roomfchgezinden voor onwraekbaer moeten gehouden worden , en by ons ook al vry geloofwaerdig zyn; fchoon men niet gelooft dat deeze braeve Schryver of Schryvers, en de aenteekenaers die zy gevolgt hebben , onfaelbaer zyn : aengezien de drukker in zyn herigt, op hunnen naem, zelf zegt, Men is zoo vermeeten , en ver- waent  BERICHT luaent niet, van zig te verbeelden, dat V werk volmaekt zy, of dat men nergens in gefaelt hebbe. Zoo een verbeeldinge zoude enkele dwaesheit zyn ; vermits de volmaektheit, en onfeilbaerheit den peil der menfchlykheit te boven gaet, zoo wel in andere dingen , als in het fchryven van Gefchiedeniflen, in welke de onoplettenheic,lichtgeloovigheit, eenzydigheit, de liefde tot deezen, de haet tegen anderen , en de yver voor den Godtsdienfb die men belydt,machtig zyn om zelfs den beften zomtyts te vervoeren van het padt der waerheit, gelyk dit, ten opzichte van deeze Schryvers, uit eenige door my aengehaelde, en wederlegde verhaelen, duidelyk zal blyken. Maer die menfchlyke zwakheeden, en, bykans onvermydelyke gebreeken , neemen geenzints Weg de dierbaere waerdye der Gentfche Gefchiedenijfen, nog den welverdienden lof van derzelver Schryvers , die ook meer werk gemaekt hebben om van de Gereformeerden , en van derzelver kerken , leer, dienft, en Predikanten te fpreeken, dan de Schryvers van de Jaer - boeken der ftadt Brugge, met wier verhaelen ik zeer weinig voordeel hebbe konnen doen. 2. Van  AEN DEN L E E Z E R 2. Van onze Hiftorie - fchry vers, zoo burgerlyke als kerkelyke, hebbe ik de beften , oudtften , en geloofwaerdigften geraetpleegt, met naemen de Hijlork der Martelaeren, J. PVefembeek van den ftaet der Religie, Jan Crejpyn, den ftaet der Kerke; voorts de Nederlantfche Gefchiedt-fchry vers, van Reidt, Bor , Ernejlus EremundusFrifius, J.F. Ie Petit, E. van Met er en, J. van de Sande, P. C. Hooft, W. Baudartius. De Kerkelyke Hiftorie van J. Uittenbogaert hebbe ik nagezien , maer zonder vrucht, die derhalven uit zynen tegenfchryver ook niet kan gehaelt worden, met betrekking op myn werk. Insgelyk heeft my de Hiftorie der Reformatie van G. Brant, zeer weinig geholpen, hebbende egter my zomtyts aenleidinge gegeeven tot grondiger nafpeuringe van eenige voorvallen, en nadere kennifle van eenige Leeraeren, waer toe ook heeft gedient de Foorreede van den Hoogleeraer J. A. van der Linden, » waer in hy kortelyk verflag doet van de lotgevallen der Hervormde Kerken en Leeraers in Brabant en Vlaenderen. 3. Behalven deeze opgetelde en gedrukte fchriften , ben ik machtig geworden , en hebbe gebruik gemaekt van drie geloof-  BERICHT loofwaerdige, en zeer aenmerkelykev hantfchriften, die den uicerlyken ftaet, en voornaementlyk den inwendigen toeftant der Hervormde Kerken in Vlaen- \ deren, en te Gent ontdekken, en van welke de twee eerft te melden noit van iemant, zoo veel ik weete, tot het byeenftellen der Kerkelyke Hiftorie zyn gebruikt, en het laeft te noemen flechts gedeeltelyk daer toe is gebezigt. Het eerfte behelft de Aclen, of Handelingen van eenige Synoden en Claffen, gehouden in verfcheide plaetzen van Vlaenderen, zedert den 2Q.July 1578. tot den 8. Maert 1581. maer voornaementlyk in de Vier Ambachten, en te Axel, tot welke het ook de meefte betrekking^ heeft, waerom ik 'er omftandiger van zal fpreeken voor de Kerkelyke Hiftorie van Axel, en Axel-Ambacht. Het tweede , dat my, op verzoek van mynen geleerden, en verplichtenden Vrient, den Heer Godeiu. Vrolikhert, waerdigen Predikant te Vliftingen , ten gebruike geleent is door den Wel Eerwaerden Kerkeraet der Franfche Kerke te Vlisfingen , (welken allen ik by deezen opentlyk dank zegge voor hunne goetwillige genegentheit) begrypt De Handelingen der Provinciaele, en Nationae-  AEN DEN L E È t E R. Ie Synoden, en der Walfche ClaJJen, gefchreeven in 't Franfch, en gehouden in Nederlant zedert het Jaer 1563. toe. 1639. toe. Ook vint men in het zelve de Franfche vertaelinge der Nederlantfche Synoden gehouden te Embden 1571. te Dordrecht 1578. te Middelburg 1581. en in 's Gravenhage 1586. welke vertaeling vry meer behelft dan de gedrukte Nederlantfche Aclen , of Handelingen der genoemde Synoden. Want agter de Aclen der Synode te Embden gehouden , volgen Faicls Particulier s, o? Particuliere Vraegen; agter die van Dordrecht des Jaers 1578. volgen (I) Faicls Particulier s, of Particuliere Vraegen , (II) De caufes Matrimoniales , of' over 'Huivlyks- gevallen ; agter die van Middelburg des Jaers 1581. vint men (l) de naemen der Leeden zoo Predikanten als Ouderlingen uit Nederlant, en Engelant, die deeze Synode hebben bygewoont, en ondertekent, (II) een Artykel, nae Artykel 110. leerende het gebruik der Particuliert'. Vraegen , ondertekent door zes Leeden , (III) de verdeelinge der byzondere Synoden en Claflen in geheel Nederlant:, alle welke byvoegzelen, die meer Of min licht byzetten aen de Kerkelyke *** Fli-  BERICHT Hiftorien , in het Kerkelyk Hantboekje niet gedrukt zyn. Belangende de Aden der Franfche of Walfche Kerk-vergaderingen , in dat Hantfchrift begreepen, de eerfte is van den 26. April I5Ö3- gehouden te Teur, ofTeux, het welk een verbloemde naem is om de plaets der vergaderinge voor de vervolgers bedekt te houden , en die in de Aéten der volgende tyden niet wort verklaert,gelyk gefchiet is omtrent veele andere verdichte naemen van fteeden , en dorpen , van welken zig de Walfche Synoden bedient hebben tot op het Jaer 1578. toe, wanneer de gezuiverde Godtsdienft, alomme in Bra* bant, en Vlaenderen opentlyk geoeffent wiert. Vermits nu de Nederlantfche Kerken met de Walfche zeer naeuw verknogt waeren , en zelfs dik wils te zamen Confiftorien , ClafTen , en Synoden hielden, hebben die Aften veel konnen toebrengen tot ophelderinge myner Kerkelyke Hiftorie. Ik zoude nog veel meer nuttigheit uit dezelve hebben konnen trekken , indien dit Hantfchrift volkomen en ongebreklyk waere geweeft; dog daer in ontbreeken de Handelingen van verfcheide Synoden , voornamendyk van dien tus- fchen-  AEN DEN L E E Z E R. fchen-tyt, wanneer wy derzelver toelichtinge hoog nodig hadden, naementlyk van den 3. December 1565. tot den 8. September 1570. en wederom, van den 22. December 1572. tot den 2. February 1576. Dat 'er nae ;den Jaere 1565. eenige Synoden,zoo van de Nederlantfche, als van de Walfche Kerken zyn gehouden, is uit de Hiftorien ontwyfelbaer. In de maent Mat 1566. is 'er een Kerk- vergadering gehouden te Antwerpen, waer by de Heer vanAldegonde tegenwoordig was, en in welke Francois du Jon, of Francifcus Junius,^ Franfch Predikant, de Geloofs-belydenijje der Nederlantfche Kerken, heeft overzien, en in woorden en uitdrukkingen hier en daer heeft befchaeft O). In Wynmaent deszelven Jaers is wederom een Synode te Antwerpen gehouden , waer in door de Gemachtigden van alle de Hervormde Kerken in Nederlant , wiert ontworpen, en geteekent het Smeek-fchrift om aen Koning Filips dertig tonnen Gouts aen te bieden voor de vryheit van hunnen Godtsdienft(7>_). Op (a) Vita Junii, pag. 16. (6) Brant Hiftorie der Reformatie, ijDeel. blad*393 39ö. *** 2  BERICHT Op den u January 1567. nae de Predikatie , vertrok Mr. Petrus Dathenus , 's naermiddags ten een uire, met eenige Gedeputeerden van Gent naer Antiverpen ; alwaer uit elk Confiftorie eenen Predikant met eenige Volmachtigden befchreeven waer en, om famen over eenige wichtige zaeken raedt te neemen (a), zoo dat 'er op dien tyt een Synode is gehouden , zonder dat de inhout van derzelver raedtflaegen bekent is. Maer van nog eene andere Synode, ook te Antwerpen gehouden in February 1567. fpreeken de Roomfchgezinden op deeze wyze , Be Se&arijjen , ten hoogften ontftelt, om dat de Lant- Voogdefle hen verboodt den Doop en het Avontmael des Heeren te bedienen, en wilde dat zy geen andere Godtsdienftoeffeningen zouden doen behalven de predikatiën , riepen door heimlyke booden een algemeene Vergadering te Antwerpen by een, in welke uit elk der Kerken een Predikant met eenige voornaemften moeften tegenwoordig zyn. In deeze Vergaderinge begonden de SeclariJJen de Lant - Voogdejje te befchuldigen ,en klaeg- den O) Gectfche Gefchiedeniflen , Tom. 1. bladz, 61, 62.  AEN DEN L E E Z E R, den hooglyk dat dezelve de verbonden overtradt, enz, poogende, maer vruchteloos, door den Heer van Brederode, en andere verbonde Edelen, herftellinge te verkrygen , waer toe zy een verzoek-fchrift aen die Heeren overgaeven (a). Indien nu de Adten van gemelde Synoden, en van meer anderen , die 'er mogten gehouden zyn, beruften onder de Archiven, die de Franfche of Walfche Kerk gezegt wort te bezuaeren (T), zoude den liefhebberen der Nederlantfche Kerk - Hiftorie grooten dien ft gefchieden , zoo hen vergunt wierdt dezelve te mogen nazien, en daer uit het ontbreekende aen te vullen. Her derde Hantfchrift , waer uit ik de Lotgevallen der Gereformeerde Kerke te Gent, zedert den Jaere ï6i6. tot 1742. hebbe opgemaekt is een Regiftrum of Memoriael, van deïi ftaet der Hervormde Kerken in Vlaenderen onder het kruis. De Oudtbeit- en Gefchied- kundige Heer Balduinus Hunmus, in zyn leeven waerdig Predikant te St. Laurens in Walcheren, heeft uit het 00 N. Burgundii Hift. pag. 306, 307. Gentfche Gefchiedeniflen , Tom. 1. bladz. 67. {b) Le Long Hiftorifch Verhael, bladz, 106. O  BERICHT het zelve verfcheide merkwaerdigheeden aengeteekent, en laeten drukken in zyn boek Het Statijch Vlaenderen genoemt : maer het eigentlyk niet doorleezen met oogmerk om daer uit alles aen te teekenen wat de Kerk te Gent betreft, waer toe ik het van vooren tot agteren hebbe doorbladert, tot dat ik het treurig en beklaeglyk einde dier Kerke hebbe gezien. Zeer dikwyls hebbe ik gewenfcht,maer vruchteloos , dat ik my hadde konnen bedienen van eenige oirfpronglyke, en wichtige fchriften, die van de oude Gereformeerde Kerken in Vlaenderen handelen i dog, zoo veel ik weete, tot nu toe nergens gevonden worden : van welken ik nogtans hier zal gewaegen, of dezelven muTchien elders onder iemant mogten beruften, het zy in het geheel, of ten deele en in aenvang. De Synode of Verza~ meling der Nederlantfche Kerken die onder 't kruis zitten, gehouden te Emhden den 5. Ociobris 1571. befloot dat men den Heer van St. Aldegonde zoude bidden, dat hy een hiftorie der dingen, die in zommige Jaeren herzvaert gefchiet zyn, befchryve , en voornaementlyk van die dingen, die de opr.ichtinge der Kerken, de vervolginge derzelver , die afworpinge, en wederoprichtin- ge  AEN DEN L E E Z E H, ge der beelden, de volflandigheit der Martelaeren , die grouivelyke oordeelen Godts tegen de vervolgers, de veranderingen der Po li tién, &c. betreffen. Alle Kerkdienaeren, mitsgaders alle anderen die met haer hulp dit voorneemen konnen vorderen, [uilen naerftelyk ondervraegen , ende onderzoeken , alles wat tot foodaenigen Hiftorie aient, en in gefchrifte overzenden aen yemant der geenen die hier toe verhoren zyn, welke deeze dingen daer nae aen den Heer van St. Aldegonde getrouwelyk zullen overfchryven Qa), en welke verkoorn en, benevens hunne woonplaetzen, vervolgens met naemen worden vermeit. Dat befluit is herhaelt in het Nationael Synode gehouden te Dordrecht den i— 18. Juny l57^'(f) j met byvoeginge dat alle mooglyke naeuwkeurigheit zoude gebruikt worden om niets te fchryven, als waer van men volflagen verzekert was, en het over te zenden , in 't begin van January 1579. aen de Kerk van Antwerpen , ten einde de Heer van Aldegonde , uit vafle berichten, zyne Hiftorie zoude konnen opmaeken. De Walfche Synoden der Kerken van Nederlant, hebben dat befluit meer- mae- (a) Art- 48-50. (b) Faióts Parciculiers, Art. 21. M. S. *** 4  BERICHT niaelen herhaelt, als dat van Gent den 16. van Maert 1580. (a) en van Antwerpen den 15. Maert I58i.(£), ten klaeren vertooge dat zy, en te recht, begreepen de groote nuttigheit uit zoo eene Hiftorie voortvloejende, tot ftichtinge, en beveftiginge der Gereformeerden, en tot montftoppinge der Pausgezin den , die de zuivere Leer en Kerken met veele onwaerheeden bezwaerden, en lafterden. Maer, zoo verre my bekent is, heeft de Heer van Aldegonde zoo eene gewenfehte Hiftorie niet uitgegeeven, het zy by mangel van nodige berichten , of by gebrek van tyt, als die de wichtigfte Lant- en Staetzaeken hielp regeeren, en korts daer nae met het beftier der machtige ftadt Antzuerpen wierf belaft. Ook vinde ik niet dat hy naderhant, in Zeelant, en te Leiden ampteloos leevende , zig van deezen hem opgelegden laft heeft gequeeten; geJyk ook J. Verheiden, die, nae des grooten Mans levens-befchryvinge, zyne werken, en gefchriften optelt, geen het minfte gewag van zoo eene Kerkelyke Hiftorie maekt (c)f die anders ons zoude hebben (a) Art. 3. M. S. (*; Art. 2. M. S. (c) Af beeidinge, bladz. 95, sfi  ABN DEN LEEZER ben vertoont de waere gefchaepentheit, en rechten ftaet der eerfte Hervormde Kerken in geheel Nederlant. Maer tot het befchryven der lotgevallen van de Gereformeerde Kerke te Gent, was niemant zoo bequam als de Heer Mr. Pieter de Ryke, die, in de aengehaelde Synode van Embden des Jaers 1571. ook was verkooren om aen den Heer van Aldegonde de nodige befcheiden tot zyne Hiftorie toe zenden, en wiens levensloop ik afzonderlyk, agter deeze myne Hiftorie zal laeten volgen. Want deeze Heer heeft een voornaeme hant gehadt in de oprichtinge der Hervormde Kerke te Gent, van welke hy Ouderling was; waerom ik poogingen aengewent hebbe om des lofwaerdigen Mans aenteekeningen, by zyne nog leevende naezaeten , nae te fpooren, en machtig te worden, maer te vergeefs, mits de laefte mansoir zyns geflacht die niet bezit, of weet te krygen. Behalven de hantfchriften van het gemeld paer groote mannen , die in het donker fchuilen , kan ik my niet herinneren dat oit aen het licht gebracht zy, de Kerkelyke Hiftorie van den Geleerden, en Gefchiedt-kundigen Heer Wilhelmus Baudartius, Predikant te Zutphen , die, uit Vlaenderen herkomftig, *** 5 ' al .  BERICHT al kort nae de uitroejinge der Vlaemfche Kerken door Parma , blyken heeft gegeeven hoe zeer hy bedreeven was in de burgerlyke en kerkelyke Hiftorien van Nederlant, en Vlaenderen ; en die ten Jaere 1616 fchreef Qd) Ik zal ook , zoo my Godt de Ileere in gezontheit het keven nog eenen tyt lank Jpaert, deezes Konings ([Philips den II.) en anderen Tyrannen wr eet heit, en bloedt gierige vervolgingen der Gereformeerde Chrifienen, wytluftig verhaelen in de Kerkelyke Hiftorie, die ik , door Godts genaede, binnen weinig Jaeren ? aen den dag zal geeven , in dewelke ik verhaelen zal, wat zig hier in Nederlant in 't ftuk van de Religie heeft toegedraegen, van den Jaere duizent vyf hondert, tot op dien dag , dien Godt de Heere my zal laeten bekeven. Dit voorneemen heeft die braeve Schryver niet volbragt, zoo veele ik weete , fchoon eerft in het Jaer 1642. geftorvcn ; want zyne bekende Memorien der Kerkelyke en IVereltlyke- Gefchiedenijfen , neemen, nae eene korte voorbereidinge , eerft aenvang mee het Jaer 1612. daer E. van Meteren zyne Hiftorie hadt gelaeten. Door het (a) Gedenkwaerdige Spreuken , 2. Deel. bladz. 284.  AEN DEN LEEZER. het miffen van deeze drie Gedenk - fchriften , ontbeeren wy eenen dierbaeren fchat van veele wetenswaerdige zaeken , en aenmerklyke Hiftorien onzer Kerken in Nederlant, Vlaenderen, en te Gent. Des hebbe ik my alleen moeten behelpen met de ftukken die my ter hant gekomen zyn, en door middel van dewelke ik het niet verder hebbe konnen brengen dan myne Hiftorie der Gereformeerde Kerke te Gent uitwyft. Op dezelve volgt een kort Verhael der Doorluchtige Gereformeerde School te Gent, van het Jaer S578. tot 1584. het welk nog zoo volleedig niet is als de Kerkelyke hiftorie, alzoo myne hantfchriften my tot deszelfs opftel weinigen of geenen dienft hebben konnen doen. Ik vleye my egter dat het niet geheel zal mishaegen , zoo om dat by onze Hiftorie-fchry vers naeuwlyks eenige naegedachteniffe dier Schoole is overgebleeven, als om dat 'er uit zal blyken de goede voorzorge, die 'er te Gent gedraegen is om de Vlaemfche, en andere Kerken van geleerde Bedienaers des Woorts te voorzien. In beide deeze myne werkjens hebbe ik vernieuwt de geheugeniiTe van eenige Geleerde, en Godtvruchtige Predikanten,  BERICHT ten , en hoogberoemde Hoogleeraers, niet uit Woorden boeken , in welken men zelfs vruchteloos de naemen der meeften, door my vermelde, mannen, zoude zoeken, maer uit zoodaenige gedenk-ftukken, die zelden tot zoo een oogmerk geleezen worden, of die in het Vry Nederlant zeer weinig bekent zyn, en ook gedeeltelyk uit hantfchriften. Eindelyk hebbe ik by deeze Hiftoriën gevoegt omftandige Levens - befchryvinge van vier Predikanten, en eenen Ouderling te Gent, wier verdienften aen die Kerk my daer toe aenfpoorden. Twee van die Leeraeren , Dathenus, en Modet zyn vry bekent by vrienden , en vyanden, die elk naer hunne gezintheit van hen fchryven ; maer ik hebbe verIcheide merkwaerdige zaeken ontdekt, welke als befliffende omftandigheeden zyn, om over hunne handelingen, dienften , en ondienften , een onzydig oordeel te konnen vellen. De twee andere Predikanten, Nicafius van der Schuer, en Thomas van Til, zyn minder bekent, maer hebben ongemeene dienften gedaen aen de Hervormde Kerken in Nederlant , te Gent, en elders, onder geduerig gevaer, en verlies hunner goederen, welke laeftgenoemt lot, om den ge-  AEN DEN L E E Z E R. gezuiverden Godtsdienft, ook getroffen heeft den Gentfchen Ouderling Mr. Pieter de Ryke , naderhant door weldoen , getrouwheit, en wys beleit ten top van eer verheeven : welke voorbeelden niet alleen den Leeraeren , maer ook allen anderen, konnen aenfpooren , om, indien 'er tyden van benaeuwtheit, en verdrukkingen opkomen, ftantvaftig by de zuivere waerheit te blyven, zoo als die in Chriftus is , en ter Godtvruchtigheit opleidt, hun leeven niet dierbaer te achten voor zig zeiven, en de beroovinge hunner goederen met blydtfchap aen te zien, weetende dat die ten einde toe volhart, zal zalig worden. In het verhaelen der gebeurteniffen hebbe ik my der onzydigheit bevlytigt , weetende dat ik geen verfchil-verhandelinge over de Goddyke Waerheeden befchreef, maer Hiftoriën der Hervormde Kerke , in welke de zielzaligende waerheit wort beleeden, en onderweezen (daer van ben ik ten vollen overtuigt) maer van menfehen met zwakheeden en gebreeken bezet, die maer al te dikwyls in hunne handelingen doorftraelen , en nog mogen , nog konnen gelochent worden , ten zy men zig by alle vrye verftanden, en verlichte menfehen, welke Godtsdienft-  BERICHT dienft-belydeniffe zy ook aenkleeven, befpotlyk wil raaeken; gelyk zommigen gedaen hebben die , onder den naem van Verhaelen, Gefchiedeniflen, of Hiftoriën der Gereformeerde Kerke , uitgegeeven hebben twift-en verdedig-fchriften, om deleer, die zy belyden, te beweeren, de Leeraers hunner gemeenfchap met onmatige loftuitingen , en ydelen roemfpraek zoo op te hullen, als of die onberifpelyk in alle hunne handelingen waeren geweeft; daer en tegen anderen, die zig tegen hunne gevoelens en derzelver verdedigers met kracht hebben aengekant, benevens derzelver leer, dan eens heimlyk, dog gevoelig genoeg , te ftreepen , dan wederom openbaerlyk met zwarte verwen leelyk af te fchilderen; welke laeftgemelde manier van Kerkelyke Hiftoriën te fchryven , in het Vry Nederlant meeft eigen, en tot een gewoonte geworden is aen hen, die zeer veele betuigingen van hunne onzydigheit gedaen hebbende, hunne hanttaftelyke zydigheit, en opzettelyk oogmerk, met zagtfchynende woorden , zuivere tael, en fraejen ftyl poogen te verniffen, en te bedekken, gelyk reets met een groot aental van voorbeelden door anderen is beweezen, en met nog een grooter menigte van exempelen door  AEN DEN L E E Z E R.' door my kan betoont worden. Men neeme maer deeze eene befchuldiginge, als betreklyk tot deeze myne Hiftorie, die deeze Kerkelyke Hiftorie-fchry vers, van groote Staetsmannen zoo greetiglyk hebben overgenoomen , en geduurig herhaelt, om dat meeft alle de Hoogleeraeren, en Predikanten uit Vlaenderen gekomen de voornaemfte beftryders van hunne gevoelens, die zy ter Kerke poogden in te dringen, zyn geweeft, dat naementlyk de Vlaemfche Predikanten het verlies van Vlaenderen , en de uitroejinge van den gezuiverden Godtsdienft aldaer zouden hebben veroorzaekt. Een befchuldiging die tot grooten fmaet, en onuitwifchlyke fchande der Predikanten verftrekt, zoo dezelve waerachtig was; dog die, korts nae dat ze voortgebragt is, in het openbaer als notoir valfch, dog flechts in het algemeen, om dat men de oorzaeken des onderganks van Vlaenderen niet durfde verbaden (V), is verworpen; en welke elk onzydige als verdicht zal wraeken ten opzichte van Gent, als men uit deeze Hiftorie zal zien dat het verlies dier ftadt, en der Gereformeerde Kerke, is veroorzaekt door (a) W. Baudartius Memor. 5. Boek. bladz. 8. 1.  BERICHT door de heerfchzucht, en verraderye vati zommige Staet- en Stadt-Regeerders, die hunne fhoode oogmerken bedekkende , zommige, niet alle, Predikanten te Gent wiften te begoochelen 5 en te misleiden om hunne booze voorneemens , die zy door onkunde in Staet-zaeken niet konden doorgronden, te begunftigen. Indien myne aenteekeningen over de Gereformeerde Kerke te Brugge, en de omleggende fteeden, en landen oit aen het licht mogen komen , zoude het zonneklaeï blyken dat men het verlies van een groot gedeelte van Vlaenderen, als van Duinkerken , Damme , Brugge , en den Vryë , geenzints aen de Predikanten kan, maer moet toefchryven aen de onmaetige eerzucht, verfoeilyke veinzerye, en haetelyke verraderye des Prinfen van Chimay, en der Staat-en Stadt-Regeerders die met hem heulden; in zoo verre dat niemant der Predikanten (zoo men den Hofprediker Jean Flaren, die,. gelyk Chimay, den gezuiverden Godtsdienft naderhant verlochende , hier van uitzondere) eenig het minfle deel gehadt hebbe aen,of aenleidinge gegeeven tot dit fnoodt bedryf* dat zy, naer hun vermoogen, tegenftonden , en Chimay hartelyk , maer zonder vrucht, beftraften, mits die Prins en zyne aen-  AEN DEN L E E Z E R. aenhangers den Gereformeerden Godtsdienft zoo lang tot een dekkleet van hunne baet- eer- en heerfch - zugt gebruikten, tot dat zy, en niet de Predikanten , het verlies van Vlaenderen, en van de Gereformeerde Kerken aldaer te weegbragten. Voor hoedaenige huichelende Regeerders de Godt zyner Kerke het Vry Nederlant geduurzaem behoede, op dat de bloejende Gereformeerde Gemeenten in dat gezegent geweft noit diergelyk jammer-lot treffe , maer dezelve de waerheit, en vryheit beftendiglyk behouden , in genaede en kenniffe opwaffchen, waerdiglyk zig gedraegen der Godtlyke goedertierentheit, en geftelt worde tot een fieraet op aerde. Hoe zeer ik nu de klippen der eenzydigheit, op welke anderen geftooten hebben , zorgvuldiglyk hebbe gepoogt te myden, durve ik my egter niet vleijen dat ik over al zoo onzydig hebbe gefchreeven als ik voorneemens was, en gewenfcht hebbe: dog ben bereit om de feilen door my begaen te verbeteren op nadere onderrichtinge, mits dat die op goede gronden , en onwraekbaere bewyzen fteunt. De tael, en ftyl door my gebruikt, is eenvouwig. Indien de fpellinge over al niet gelykvormig is, men denke dat ik, **** op  BERICHT aen den LEEZER. op de uiterfte grenzen van ons Gemeenbeft woonende, by de drukpers niet hebbe konnen tegenwoordig zyn, of de laeite proeven konnen nazien, op dat men de ongelykheit der fpellinge , benevens de drukfouten, zoo 'er eenigen zyn , des te gemaklyker infchikke, en verfchoone. H I S-  Pag. i HISTORIE DER HERVORMDE KERKE, T E. GENT. licht der heilige waerheit, en des gézuiverden Godtsdienft, was maer eevea doorgebroken in Zwitzerlant, Hoogduytfchlarlt en Vrankryk, als het ook opgong in Nederland, Vlaenderen, en m de Stad Gent, daer men, gelyk alomme, het zelve poogde te verdonkeren door Vervolgingen , en wreetheeden, die egter nietkoaden beletten dat het ftellen voortgang maekte, en opentlyk op den kandelaer wiert geftelt om, voor eenen korten tyt, eenen iegelyk te beflxaelen, nae welks verloop het wederom in die Stadt, en in de omleggende plaetzen is verduiftert, en eindelyk in deeze eeuwe geheel uitgeblufcht. Al van den Jaere 1530. af, waeren 'er eenigen in, en omtrent Gbendt, befmet met ie Ketterden (a) (zoo als de Roomfchgezinden het noemen) van ie Herdoopers, of van Lutber. Want men bevint, dat zeekeren Joos de Bakkere, Ridder van Jerufalem, van in 't Jaer 1530. en Alexander Huibrechts, in het Jaer 1536. om Ketterde zyn verbrant geweefi, en dat vet- («) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. I. bladi. z A  2 HISTORIE der veele anderen op anderen Jaeren, om die reede zyv. geftraft geweeft, van welken egter onze Hifiorie der Martelaeren, geen gewag maaken. 't Bleek korts nae dien tyt, dat diergelyke wreetheedcn niet magtig waeren, om den loop der zuivere, en krachtige waerheit, in Vlaenderen, en te Gent, te fluiten. Want als in den Jaere 1539. de Rederykers genoemt de Fontenijlen van Gent , een caert hadden uitgezonden aen haere gebuer -Jieeden, op de vraege, welke den men/eb ftervenden den meeften trooji is (a) ? en daar op, door die van St. Wynoxbergen ten antwoort kreegen , 't Betrouwen dat u Cbriftus en zynen Geeft gegeeven is , oordeelden de Gentenaers, dat dit antwoort, behelzende het pit en merg van den Hervormden Godsdienft , de tweede prys, door hen belooft, waerdig was. Die Rederykers, welke al van outs, door zodaenige zinnefpeelen (b) de zuivere Waerheit, uit, en volgens GodtsWoort, in Nederlant, voor al in Vlaenderen, hadden onderweezen , bleeven daer in nog veele volgende Jaeren volharden , waer door veeier oogen wierden geopent om de heilige , en onbevlekte W aerheit te zien, en te erkennen (c): 'c welk Koning Filips den II. Graeve van Vlaenderen, bewoog, tot ftuitinge van de zuivere Leere , om by Plakkact van den 26. January 1559. te verbieden alle zulke fpeclen, waar in gemengelt waeren queftiën , propofitiën of materiën , beroerende onze ( dat is de Roomfche) Reik) Van Meteren Nederlandfche Hiftoriën, i. Boek bladz. 16. a. (6) M. 2,. Boxhorn Nederlandfche Hiftoriën , bladzyde 171 - 17Ó. (c) W. Baudertius Ged:nkwaerdige Spreuken , ii. Deel bladz. 366. ■ r  HERVORMDE KERKE » GENT. 3 Religie (a). Maar dit verbodt konde geenzints den loop van Godts Woort beteugelen, wordende het zelve, niet fpeelende, maer in allen ernft, en met eerbiedt, reets te Gent verkondigt in het Jaer 1544. door eenen Leeraer, wiens naera niet is uitgedrukt. Veele der Gentenaeren omhelsden, op die predikinge, den Hervormden Godsdienft, 't welk in het volgende Jaer 1545. wederom een ftrenge vervolging verwekte, waer door zommigen moeften vluchten , of gebannen werden j en anderen de belydeniffe der Waerheit, met een wreeden Marteldoodt, moeften bekoopen; onder welke keften met naemen getelt worden , Maerten Heurblok,Jan de Buk, en zyne Huysvrouw, benevens, Nicolaes van de Poel (c) , over welker ombrengingegmz kleine beroerte te Gent ontftont (d), alzoo de Gemeente , in 't algemeen , een groot mishagen over deeze wreetheeden betoonde. Dog dit fchrikte het Hof van Vlaenderen, en de Overhelt te Gent niet af, om, ingevolge de Bloedt-plakkaeten, zoo veel ftrenger te werk te gaen, dan de Hervormden in die Stadt, van tyt tot tyt, vermenigvuldigden zoo Franfchen, als Nederlanders. Want omtrent het Jaer 1549. fchynt de zuivere Leer ook in de Franïthe taele gepredikt te zyn te Gent , miflehien door Petrus Richerius, voorheen Karmelyt en DoEtor te Parys , maer die den gezuiverden Godtsdienft hadt aengenoomen , en uit Vrankryk geweeken was nae Gent, en van daer trok nae Geneve, van waer hy ten Jaere 15 5 6% voorPre- di- 00 Plakkaet-boek van Vlaenderen, bladz. 8if, 816* (b) Hiftorie der Martelaeren, I. Deel. Folio 4.4, 4.*. (r) Ibid. 1. c. * " 00 J. Wefembcek, tan de Staet der Religie, bladz. !ƒ,' A 2  4 HISTORIE ber dikant nae Amerika vertrok (a). Althans in 't Jaèt 1549. was'er te Gent (b) een Franfche Schoolmeefter, Mabu genaemt(c)> die raet en troaft gaf tegen de vervolgingen, en die den Raedt der Stadt, met eenen Brief verzogt, dat zy hunne handen niet zouden ontreinigen met bet bloedt der onfcbuldigen , welke om des Euangeliums wille gevangen waeren , en [wier lotgevallen ons ombekent zyn. In bet Jaer 1551. hadden eenigen zig verfiout een vergaderingi (tot oeffening van den Gereformeerden Godsdienft) te houden buiten St. Lievens poorte (van Gent) in een Bofch, alwaer zy betrapt zynde van den Balliu van Aelfi ,by naer alle zyn ter doot gebracht (d'; eenigen ontquaemen met de vlucht, onder welken waeren Jan van Ooflende , met bynaeme Tromken , met nog een of twee anderen (e). Voorts wert in het Jaer 1555. te Gent verbrant, Hofte van de Catelyne, die eerft uit zyne geboorte Stadt nae Londen gevlucht , en daer van den roemwaerdigen Leeraer, Martinus Micronius, onderweezen, wegens de vervolginge in Engelant onder|Koninginne Maria,van daer wedergekeert was nae Gent (ƒ ). Tegen alle die barbaerfche verdrukkingen, groeide Godts Ker • ke te Gent, fterk op in getal van Godtvruchtige belyders der Heilige Waerheit, niet alleen onder het gemeene en geringe volk, (gelyk de bittere Roomfch-gezinde Schryvers, als tot fmaet der Hervormden voorgeeven , weinig denkende aen den ftaet der allereerfte , en befte Chriftelyke Kerken, zoo 00 Hiftorie der Martelaeren, II. Deel. bladz. fi-- ff. (b) Hiftorie der Martelaeren, I. Deel. Fol. 61. c. d. (c) Wefembeek, bladz. 10. 00 Gentfche Gefchiedeniflen; Tom. i. bladz. 1. (e) Hiftorie der Martelaeren, 1. c. Folio 7+. c, (f) I. c. Folio 124— iió.  HERVORMDE KERKE te GENT. $ zoo als de Apoftel Paulus die befchryft , i Kor. I. vers 26 -- 20. ) maer ook onder de zoogenaemde Geeftelyken , en zelfs onder de aenzienlyke Geflachten , en Hoog - Adelyke Stammen. Ten bewyze ftrekke Jonker Jan Vtenhove, die al van den Jaere 1545. uit Gent is vertrokken, of gebannen om de belydeniffe van den gezuiverden Godsdienft, als die , - nae eene een en twintig Jaerige ballingfchap, in 't Jaer 1566. is overleeden. De wichtige verdienflen van deezen Gentfche Edelman («), verplichten ons, om van hem omftandig te fpreeken, op dat zyne dierbaere gedachtenifle in zegeninge zy en blyve. Ik vinde niet aengeteekent, langs welken weg hy tot de kennifle der zuivere Waerheit opgeleit zy. Gelyk het kan zyn gefchiet, door het leezen , of hooren prediken van Godts Woort; zoo is het niet onwaerfchynlyk, dat hy daer toe aenleidinge kan hebben gekreegen door het leezen der fchriften van Erasmus , gelyk de Vader van Daniël Heinfius (J>^), door het gedurig leezen derzelver, de beginzelen der Waerheid had begreepen. Althans Erasmus was in groote hoogachtinge by de Edele Utenbovens, dien hy ook zonderlingen lof gaf. Maer op welke wyze Jonker Jan Utenbove, tot de belydeniffe van den Hervormden Godtsdienfl: mag zyn geraekt, hy vertrok om denzelven uit zyn Vaderlyke Stadt nae Engelant, en Londen , daer hy een voornaem licht, en fieraet der Nederlandfche Gemeente was, en tot derzelver Ouderling verkoren wert in 't Jaer ijj 1. (c); welk ampt 0») Le Long Hiftorifch Verhael, bladz. 75-, Q) Meurfii Arhen. Bat. pag. 211. (f) Le Long Hiftorifch Verhael, bladz. 16, 38, 40, 41,' Sh 68, 7*. 74. 7Ï- A3  6" HISTORIE der ampt hy, in alle zyne deelcn, zoo lang, ten nut. te dier Kerke, bekleedc, tot dat hy, nae de doot van den Godtvruchcigen Koning Eduard, toen deszelven zufter Maria, aen het ryk gekomen was, zig genootzaekt vondt, om, benevens de Leeraers en Leeden dier Gemeente, Engelant te moeten veriaeten. Hoe jammerlyk hy toen heeft moeten omfukkelen , heeft hy zelf in een Latyns Boekje befchreeven. Zyne omzwervinge duurde tot dat de Koningin Elizabetb haere overleede zufter Maria was opgevolgt, wanneer hy weder nae Londen keerde, en daer ftorf, korts voor dat de Predikinge van den gezuiverden Godtsdienft , in 't Jaer 1566. opentlyk in Vlaenderen, en te Gent, verricht wiert. Deeze Gentfche Edelman was nog edelder door bet onderzoek der Heilige Schriften, dan door zyne geboorte; ook door zyne taelkunde, geleertheit, heilige Dichtkunde , Chriftelyken wan. del, verdraegzaeme liefde , en veelvuldige dienftcn aen Godts Kerke beweezen, door zyn zorgvuldig opzicht over de Gemeente, door beryminge der Pfalmen , en andere Geeftelyke Gezangen ( van welken wy nog in onze Kerke zingen , het kort Gebedt voor de Predikatie, en de twaelf Artykelen des Chriftelyken Geloofs ) door de Overzettinge van het Nieuwe Teftament, uit het Griekfch, in het Nederlantfch, en door zyne geleerde Schriften m het Latyn en Nederduitfch, die nu nog by de liefhebbers onzer Kerke hoog geacht zyn, maer zelden voorkomen. Zcdert het Jaer 1554 tot 1 J6<5. wort in de Gedenkfchriften, die my voorgekomen zyn, zeer weinig gewag gemaekt van de Gereformeerde Gemeente te Gent, 't zy dat de geenen, die tot dezelve behoorden, gevlucht waeren, of zig ten alternauwkeurigften bedekt gehouden  HERVORMDE KERKE te GENT. ? den hebben, om dat men te Gent het allerftrengfle Bloedt-plakkaat van den Jaeren 1550. mitsgaders den uitgeftrekften lalt , door Philips den II. ten Jaere 1359- aen de Geloofs - onderzoekers , Jnquifiteurs genaemt, gegeeven, zonder oogluikinge zal hebben uitgevoert, het welk de Regeerders van Antwerpen, en van andere Steeden niet wilden doen (a). Dit is te waerfchynlyker, om dat de Predikant Carolus Regius, of de Konink, in het Jaer 1556. te Gent zynde (b), zich verplicht vont om de Broeders, die 'er noch waeren, aen te /preeken , en te vermaenen , vermits , wegens de zeer groote vervolginge, de liefde van veeier verkout maas. Daarom beeft Iry ben fcberpelyk vermaant, dat zy dog Cbriftus ongeveinsdelyk zouden dienen, ende fchouwen alle Papiftifcbe fuperftitïën , gelyk fenyn , zeggende dat de Heere niet lyden en kan die op beide zyden mank gaan , en die nog heet, nog kout zyn. Zoo 'er in dien tuffchentyd van 1556. tot 1566. tc Gent noch een Franfche of Waalfche Gemeente, of eenige leeden derzelver overgebleeven zyn,kan die gefticht en opgebouwt zyn geweefl: door den lofwaerdigen Leeraer.en naderhant Bloet-getuigen Guido de Bres, van wien aangeteekent word, doch zonder meldinge van het Jaar, dat, eer hy nae de Hoogefchoolen van Geneve, en Lauzanne gong (c), by, vertrok nae Gent, en maekte daer bet Boecxken, welke de Staf des Geloofs genaemt wort, getrokken uit de Oude Leeraeren. Inmiddels bleef het zaat van Godts Woort in het herte van veelen te Gent, en begon vruchten te dracgen, zoo drae het zuiver («) Wefembeek .. 1. c. bladz. 18, n, 43; (è) Hiftorie der Martelaeren, I. Deel. Folio c d. (e) Ibid. Folio. '231. b. A 4  g historie der ver Euangelie opentlyk in Vlaenderen begon verkondigt, te worden, in de Zomermaant des Jaers ijfiö. en vervolgens. Want als Hermannus Strikkerius, of de Struyker(a), anders Modet genaemt, deri laetften dier maent predikte omtrent de Stadt Gent, buiten St. Lievens poorte, liep een groote meenigte van Borgen met Vrouwen en Kinders buiten de de poorte, om hem te booren. Sommigen hebben gezegt, dat 'er wel 7000. waeren, behalven een groote memenigte, die van Oudenaerde, Rontfe, en andere plaetzen, toevloeiden : welke vergaderingen een en andermaal ontruft en geftoort werden ; maer eindelyk in 't begin der volgende maent July, ongeftoort, en geruft zyn gehouden. Het ftrenge Plakkaet, uit naem des Konings gemaekt den 26. Juny 1566. en door den Hove (van Vlaenderen) en de Magiftraet (van Gent) den 6. July verkofidigt, tegen de zoo genaemde Ketters, Vergaderingen en Predikatiën , waer in zy vtrbooden , op verlies van ■Ljf ™ g»et , nae dusdae?iige Predikatiën te hopen , en beloofden, dat die eenen Minifter konde gevangen neemen, voor loon zoude ontfangen, hondert Ponden grooten Vlaemfch, wrocht niets anders, als dat de toehoorders zig wapenden , de Vergaderingen met Karren en Wagens befcbanften, en aen alle toegangen fchiltwagten fielden, om zig, zoo zy aengevallen mogten worden, te verdeedigen. Het getal der Gereformeerden nam fchielykzoo toe,dat het omzien in de Magiftraet te Gent baerde, zoo dat op den 25. July, alle die om de Religie te Gent gevangen waeren, wierden uitgelaeten; welke vóórboorde der opdaegende vryheit van Godsdienft den Her- (*) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. i. bladz. 6-48,  HERVORMDE KERKE te GENT. 9 Hervormden den moet dermaete deede waffchen, dat op dien zeiven dag openbaerlyk langs de Jlraeten van Gent viiert uitgeroepen op wat uure de wagens en Scheepen zouden vertrekken, om het volk nae Deinze ter predikatie te voeren , zonder dat alk maetregelen , die de Magiftraet nam , de predikatiën en bedieninge des Doops konden beletten , wordende in 't laetft der genoemde maent, dezelve gedaen door zes Predikanten in het Nederlantfch, en een in de Franfche taele. In de volgende maent groeide het getal der toehoorderen in die predikatiën, digt by Gent , tot omtrent 12000. perfoonen, welke van tyt tot tyt vermeerderden , nae dat de Verbonde Edelen van Nederlant de vryheit van Godtsdienft - oeffeninge van de Lantvoogdefle, Hertoginne van Parma, hadden verkreegen op alle die plaetzen , daer dezelve voor den 23. Auguftus 1566. was gepleegt. De Roomfchgezinden fmaelen wel, als of de Geujcbe Gemeente toen en naderhant beftont uit een deel Hecht en gering volk ; maer behalven dat het Jaer i57§- en de volgende getoont hebben , dat zelfs de aller voornaemfte, en aller edelfte Gentenaers den woorde Godts waeren toegedaen : moeten zy zeiver belyden , dat in dit Jaer i566. en korts daer nae , de aenzienlykfte genachten te Gent zig tot de Gereformeerde Gemeente hebben gevoegt , en de verdeediginge der Burgerlyke en Kerkelyke Vryheit op zig hebben genomen. Om niet te herhaelen 't geen van het Hoog-adelyk genacht Utenhove reets gezegt is , zal ik alleen opgeeven een lyft van hoog aenzienlyke perfoonen van Geilt, die het tegendeel van hun voorgeeven bewyzen. 1. Philips Triefi, was oorfpronkelyk van Gent, uit A J een  io HISTORIE der een der Oudtfie en Edelfle gejlachten van Vlaende- \ ren, 't welk te Gent meer dan eenig ander , het Vwrfchependom , of Burgermeefters - ampt heeft bekleet (a). Hy was nog edelder door zyne J zucht tot de Vryheit , en door de Belydenifle van den Hervormden Godtsdienft, in welken hy ftorf (b); toen de Beul der Nederlanderen, en . zyn wreede bloedt-raet hem, met nog 17. andere Edellieden , het hooft deedt afilaen , te Bruffel op den ï. Juny 1568. 2. Jonkheer Antonie Utenhove, die een der geenen was, welke den grontflag van ons Gemeenebeft heeft helpen leggen , door het inneemen van den Briel , ten) Jaere 1572. hadt naderhandt het ongeluk van te vallen in de handen van den wreeden Alva(c), welke hem op zoo eene barbaerfche wyze deedt braedeu en branden, dat de Hellebaerdiers, nog met eenig medelyden aengedaen, tegen wil en dank destyrans, hem doorftaeken, om een einde van zyn jammerlyk leeven, en bittere fmerten te maeken. 3. Jaques Martens, ook by het inneemen van den Briel tegenwoordig geweeft zynde, was de zoon van Heer Jakob Martens, Ridder, Prefident van den Raedt van Vlaenderen te Gent , en lidt van den Bloedt-raet, waer in hy zelden quam (d). Deeze Jonge Heer wort zeer geroemt wegens zyne onverfchrokte dapperheit, om de vlucht van des Prinfen van Oranjes volk, dat aentoog om («) Gentfchc Gefchiedeniflen, 1. c. bladz. in notis. (b\ L. c. bladz. 114. en E. van Meteren Nederlandfche Hiflorien, 3.Boek bladz. j-i, ft. le) Van Meteren, 1. c. IV. Boek bladz. 76. 00 Gentfche Gefchiedeniflen, 1. c. bladz. o, 10, 1S8.  HERVORMDE KERKE te GENT. n om Haerlem te ontzetten, dog geflagen wert, te fchorfen, wanneer hy zig in het Vaendel gewonden hebbende, manmoedig doot bleef (a). 4. Jonker Willem , of Guiljaem van Hembyze , zoon van den naemruchtigen Voorfchepen van Gent, Jonker Jan van Hembyze, was eender geenen met welken Prins Willem de I. eigenhandige Brief - wiflelinge , en geheime onderhandelinge hieldt, in het Jaer 1570 O). Hy was een ftout en kloekmoedig man, die met een Schip van Ooftende op den gront geraekt zynde, en inperykel van gevangen te worden, fprong in zee, daer hy verfmoorde; hebbende liever de genaede der golven gekoozen , dan der Spanjaerden fnoode wreetheit ten doel te ftaen (c). J, Guiljaem de Graeve van Gent, was mijfcbien de zoon, of de broeder van Mr. Lieven de Graeve , die omtrent deezen tyt (1*72.) zomtyts Schepen geweejl is (d). Gelyk hy tegenwoordig was by het inneemen van den Briel, zoo heeft hy in het zelve Jaer 1572. Oudenaerde helpen inneemen; dog by het veriaeten van die Sradt, was hy , met nog twaelf of veertien anderen , in een huis bezet door de Spanjaerden, en met het zelve verbrant (e). 6". Jonker Jaques van der Haegen, Heer van Gotbem, was onder de geenen met welken Prins Willem de I. in de Jaeren 1570. --IJ72. door Brie- (a) Van Meteren , 1. c. Folio 78. b, (b) Ibid. 1. c. j. Boek Folio 5-0. c. d. (*) Gentfche Gefchiedeniflen, 1. c. bladz, lolS. (<0 Ibid.1. c. biadz. 188, 206. Van Meteren' 1. c. Folio 76. a. fcladz^ i^lf01'6 dW Ketterye te 0udenaerde , Kappittel 17.  12 HISTORIE der Brieven heimelyke onderhandelingen hadt, ter verloffinge des Landts uit de flavernye (a). Hy wert in 't Jaer 1579. Schepen van Gedecle , en in 't Jaer 1582. Voorfchepen , of Burgemeefter van Gent (b). Ten tyde als men in die Stadt begon gebrek te lyden aen levens - middelen , zegt men , dat hy voorftelde , om alle die niet ten Nagtmael gingen, uit de Stadt te zenden, het welk, zoo het waer is, ten minften toont hoe zeer hy voor den Gereformeerden Godsdienft, en deszelfs Belyders was. 7, Lodewyk Herenmaker, geboortig van Gent, was Lieutenant van Jonker Wïbald Ripperda , Gouverneur der Stadt Haerlem(c); en wert met denzelven onthooft, nae dat die Stadt, den 13. July 1573. aen de Spanjaerden was overgegeeven by verdrag (d). Behalven deezen , worden nog als aenzienlyke Gereformeerden te Gent, in de Jaeren 1566. en 1567. genoemt, Mr. Pieter de Ryke, wiens leeven ik afzonderlyk zal laeten volgen , Baudewyn de Ryke , N. Goetbals , de Advokaet la Begue, Mr. Jan Pyl (e), die met de Burgers en Ambachtslieden een zeer groote Gemeente uitmaekten. Om dezelve te Richten door verkondiginge van Godts Woort, en uitdeelinge der Bont - zegelen , hadden zig nae Gent begeeven verfcheide Predikanten, die, zoo in het Franfch, als in het Neder- (*) Van Meteren, 1. c. 3 Boek Folio yg. e. i. (è) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 2. bladz. 166, 4.37. (f) Ibid. Tom. i. bladz. 214. (d) Van Meteren, 1. c. 4. Boek Folio 80. e. (e) Gentfche Gefchiedeniflen , Tom. 1. bladz. 40, 44; ff> »43> H4'  HERVORMDE KERKE te GENT. 13 derlantfch, ten Jaere 1566. en I56"7. daer predikten , zonder dat de Roomfchgezinden konden achterhaelen, van wien die gezonden, of ontbooden waeren , of uit wiens naem zy in bet Lant waeren gekomen (a ). Onder deeze Gentfche Leeraers , zyn 'er eenigen geweeft, die een grooten naem in de Nederlantfche Hooge - fchoolen en Kerken verworven hebben ; by voorbeelt Frangois du Jon , beft bekent met den naem van Francifcus Junius, die by de Gentfche Schryvers met zynen naem niet bekent ftaet, maer waerfchynlyk door hen bedoelt' wort, als zy onder de Geufcbe Minifiers optellen , eenen Waele, of beter (b ), een Jongen Franfchen Minifier ; want Junius predikte in het Franfch, en was in het Jaer 1566. niet veel boven de twintig Jaeren oudt. Die beroemde man, naderhant Hoogleeraer der Heilige Godtgeleertheit te Heidelberg , en te Leiden , daer hy ten Jaere 1602. is overleeden , heeft zelfs , in zyne leeyens - befchryvinge , ons een omftandig bericht nagelaeten, van zyne dienftverrichtingen, zoo te Antwerpen, en te Brugge , als te Gent, en daer in aengeweezen , hoe de Roomfchgezinden , tegen de waerheit, hem, en andere Leeraers, valfchelyk befchuldigen, als waeren zy roervinken der beelde-ftormerye geweeft, die hy , naer vermogen , poogde te verhinderen (c). Ik ontzie het, om uit de aengehaelde Schryvers zyn leevensloop te vermelden, of des roemwaerdïgen Mans eigenhandig Levens - verhael, uit (») l. c. bladz. 91. (b) l. c. bladz. 16, 17. («) Meurfii Athen. Bat. pag. 163. Verheiden Afbeeld, bladz. 141 — 14,3.  14 HISTORIE der > uit het Latyn vertaelt , hier in te laflehen; vermits het reets in het Nederduits te leezen is, by J. Verbeiden , en by G. Brand, wiens Kerk-Verhael en Hiftorie der Reformatie genoeg bekent is. Belangende de Predikanten in de Nederlantfche Taal, die omtrent, en binnen 'Gent, toen hebben gepredikt, daer van geeft de Gentfche Geufchen Kronyk dit verhael op (V). In deezen tyt waeren omtrent Gent wel 5. of 6. Geufcbe Minifters. Te wee ten: • i. Eenen Hermannus Bujfcbius, een uitgeloope Monnik , een ftout man. Veel moeite wende ik aen, om deezen Predikant nader te leeren kennen; dog vruchteloos. Die Hermannus Bujfcbius, welke in het begin der zeftiende eeuwe, met Thomas Morus, en Ludovicus Vives (&), onder de herftellers der Geleertheit wortgetelt,fcheen hier niet te konnen worden bedoelt, wegens den afftant des tyts. Mifichien, vermoede ik, zal hy geweeft zyn die Hermannus Bujfcbius , welke wort befchreeven, als, (c) een man doorluchtig door zyne Adelyke Afkomft, Geleertheit en Virdienften, en die aen IVeftfaelen tot ongemeenen luifter verftrekte , welke door den Raedt der Stadt Munfter, in 't Jaer 1534. ontboden wert, en benevens zynen ouden Vrient, den Penfionaris van der Wyk, zig kloekmoedig aenkante tegen Jan van Leiden, Bernard Rotman, en andere oproermakers, en wiens leeven door Herman Hamelman afzonderlyk is befchreeven. Maer als ik overwoog het geen de Gentfche Geufchen Kronyk- fcbryver, verder (*) Den 2f. July ij-66. (b) Hottingeri , Hiftoria Ecclefiaft. Tom. j". pag. nli (c) Biblioth. Brem. Claff. 1. Fafc. I. pag. 163.  HERVORMDE KERKE te GENT. 15 der van deezen Hermannus Bujfcbius melde, dat by , namentlyk , in de volgende maent trok nae bet Steedeken Haffeit , &c. befloot ik dat hy bedoelde Hermanus Struyker of Modet, wiens naem hy niet recht fcheen geweeten te hebben; alzoo de Roómfchgezinde Schryvers Burgundius, en Van der Haer, alle die dingen van Modet verhaelen , die hy hem ten laften legt. Ik vondt myne giflïnge volllaegen bewaerheit door de braeve Schryvers der Gentfche Gefchiedenijfen, welke getuigen (ö) , dat Pater de Jong Hermannus Struyker qualyk noemt Hermannus Busfebius, uit bet bantfebrift van Kempenaere (opwiens aentekeningen men derhalven in alles niet kan bouwen, fchoon hy een Advokaet te' Gent was , omtrent dien tyd.) Vermits nu Modet al te naemruchtig is, by vrienden en vyanden in Nederlant, om maer kortelyk van hem te fpreeken, zal ik zyn levensloop en lotgevallen, hier agter afzonderlyk laeten volgen. 2. Petrus Datbenus , niet min befaemt dan Modet, zal ik insgelyks afzonderlyk nae deeze Hiftorie laeten volgen. 3. Nicafen, of Cafen Verfchueren, of van der Schueren , wiens lotgevallen ik meede afzonderlyk, en breedvoerig zal laeten volgen. 4. Een zekeren Jan Micbaeus, geleert in verfcheideTaelen, dieiop den 25. Maert 1567. het laefte Sermoen gepredikt heeft in den Geufchen Tempel te Gent (&). Meer weete ik van deezen Taelkundigen Leeraer niet te berichten. 5. Eenen zekeren Carpentier, geboortig van Meejfe- ne («) Tom. 1. bladz. 13. (6) Gentfche Gefchiedeniffeu, Tom. 1. bladz. 74.:  ifj HISTORIE der ne by Tperen , die zig verjloute te prediken op St. Pieters. Omtrent deezen tyt waeren 'er twee Leeraers der Hervormde Kerke, beiden Carpentier genaemt. De eene Pieter geheeten, wort van den Hoogleeraer tvan der Linden getelt onder de eerfte Nederlantfche Kerk - dienaers uit den Burgerftaet (a). Hy was in het Jaer ij65. Predikant te Antwerpen, en wert met nog twee anderen van Embden, gezonden nae Londen, om in de Nederlantfche Gemeente aldaer , te helpen iliffen het gereezen gefchil over de nootzaekelykheit van getuigen in het bedienen van den Heiligen Doop (&). Het is waerfchylyk , dat hy dezelve Petrus Carpentier geweeft zy , die van 1581. tot 1591. Predikant te Schiedam is geweeft (c), en dus te onderfcheiden van Petrus Carpenterius, van Antwerpen, die eerft Refter der Schoole te Noortwyk of Norwich, en naderhant te Rotterdam, wort gezegt geweeft te zyn, en die eenige Latynfche boeken, ten dienfte der Schooien heeft uitgegeven, zedert 16oo* tot 1604. (d) De andere , van wien hier, als Predikant te Gent, gefprooken wort ; was genoemt Jakob Carpentier. Hy predikte niet alleen ten platten Lande, of op zeker Kafteel nae by Gent (e), maer onderftont dat ook te doen op den 24. Auguftus 1566. binnen die Stadt, komende ten 7. uur en prediken in de Kerk van de Ab- dye (a) Tom. 3. Mifc. Gron. Fafc. I. pag. 47. (i>) Biblioth. Brem. Cl. ƒ. Fafc. 4. pag. 68ƒ. (e) Soermaus Kerkelyk Regifter, bladz. $1. Kerkelyk Pl, iDeel bladz. 70. \d) Valerii Andreae, Biblioth. Belgic. pag. 719. («) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 1. blada. 141.  HERVORMDE KERKE te GENT. ij dye van St. Pietefs (a), dlwaer veel volk verga* dert was om hem te booren, maer den Hoog Baljuw het zelve vernoomen hebbende, zond denftonts naer de Kerke den Heer Gerard Rym , Balliu van St, Pieters, die omtrent den 8. uur en in de Kerke komende, den Minifter deedt ophouden, en vertrekken , maer naer den. middag wiert 'er evenwel gepredikt buiten de Poorte op den Driefch, waer toe hy vertrekkende, zyn toehoorders 's Morgens genoodigt badde In de volgende maent, den 20. September quam hy (b), met eenigert der voornaemfte Gereformeerden, op het Stadthuis, om een verzoek aen Schepenen te doen, nae dat by korts te voor en een huis gebuurt hadde in de Majorleyn -Jlraete te Gent, in meeninge van bier nu vajl te zullen blyven woonen , het welk hem niec zeer lang heeft mogen gebeuren. Wel deedt hy den ir. November de tweede predikatie in de nieuwgebouwde Kerk, dé nieuwe Geufcbe Tempel genaemt (V), maer mits die omtrent vyf maenden daer nae door de Roomsgezinden gefioopt wert, (d) heeft zyn dienft en wooninge te Gent een einde moeten neemen , zonder dat my zyne volgende lot- en levens - gevallen zyn voorgekomen. 6. En eenen anderen, genoemt Baltbazar Pieters(e\ die ook te Axel heeft gepredikt, waerom Ik omftandiger van hem fpreeke , in de Ketkelyke Hiftorie van Axel. • 7. Daer («■) L. c. bladz. 33: ( 6) L. c. bladz. 39. . (e) L. c. bladz. 5-4. G. Burgundii , Lib, %. Hifttfri Belgic. (4) L. c. bladz. 76, 77. (') L, c. bladz, 14, B  18 HISTORIE der 7. Daer waeren 'er nog anderen , maer die hebben maer een of twee predikatiën gedaen (a ), onder welke gemek, dog niet genoemc worden, een Vlaming , en een Vnes , en eenen Waele, die even builen Gent gepredikt, en een Kint gedoopt hebben. 8. Marten Cools, uitgeloopen Carmeliet (&), was een der twee Minifters die op den 28. OStober 1566. te Gent predikte , wanneer de naemen van de 12. verhoren Mannen, tot den Kerkbouw, aen de Gemeinte wierden voorgeleezen , naer bet Sermoen van 's achtersnoens. 9 Rutfemelis,wort met Dathenus en Struyker , onder de voornaeme Minifters getelt, die in Oftober Ij66\ te Gent waeren, binnen welke Stadt hy zoo wel gepredikt zal hebben, als buiten dezelve, voor eenige Boeren van Melfene (c). Hy bekogt het bekleeden van zyn Ampt met een wreeden doot, zynde op den 22. May Ij68. te BruJJel verbrant, om dat by Predikant geweeft was by de Geufen. Hy was de Zoon van Mr. Willem Rutfemelis, Procureur van. den Raedt van Vlaenderen te Gent, dien niet veel beter lot trof, want hebbende gevangen gezeeten van in Auguftus ijöo". wert by den 30. Maert 1568. overtuigt van beeldeftormerye, gehangen aen de Galge , feboon hy gebiegt hadde, en in bet Roomfcb Catbolyk Geloof ftierf (d). Van zynen Zoon den Predikant wort niet getuigt , dat hy den waeren Godtsdienft is afgegaen; maer echter wort zyn naem (a) L. c. bladz. 17. L. c. bladz. ff. (f) L. c. bladz. fo; fi, (d) L. c. bladz. 12»,  HERVORMDE KERKE te GENT. ig naem onder de Bloetgetuigen niet gevonden irt de Hiftorie der Martelaeren, zoo veel ik weet-j alzoo weinig als die van eenige andere Gentenaers, die kort voor hem doof den Bloedraet zyn ter doot gewezen en geregt (a), om dat zy van de eer/te Kerk-breekers, of Confiftorianten geweeft hadden te Gent, met naemen Jan Commelyn , die Ontfanger Generael der Gereformeerden was geweeft, Claeys de Zaleere, Adriaen d''Hamer'e ; Boekbinder, en eenen anderen (i). ïö. Jan Munt, een Brabander van afkomft, weete ik niet of onder de Gentfche Predikanten van dien tyt te tellen is. Hy was eigentlyk Predikant te Brugge, maer heeft zig te.Gent eenigen tyt opgehouden, om daer eenen Franfchen Predikant voor die van Brugge te verkrygen, waer toe de beroemde Francifcus Junius zig liet beweegen (c). Hy kan by die gelegentheit te Gent eenige maelen hebben gepredikt. Dog het zy hy onder de Gentfche Predikanten te rekenen zy, of niet, dit is althans zeker , dat men binnen, en omtrent die Stadt geen gebrek , maer overvloet van Leeraers moet gehadt hebben, alzoo een derzelver, (wiens naem niet wort uitgedrukt ) van Gent nae Rotterdam quam (d) , om daer Godts Woort te prediken. Door den dienft van de genoemde, en miffchien nog andere Kerkdienaeren, nam het getal der Gereformeerden te Gent, in 't Jaer 1560". dermaete toe, onder perfoonen van allerlyen rang , zoo wel hoogen, als ke- (d) ii.c. bladz, 119.' (i) L. c. bladz. ff. (c) Vita Fr. Junii, pag. 18, (d) Sententiën van Alba, bladz. 14/. B 2  20 HISTORIE der laegen, en middclbaeren; dat die volkryke Stadt eerlang geheel Gereformeerd fcheen te zullen worden : waer toe de vryheit van Godtsdienft, volgens her verdrag door de Hertoginne van Parma, met de Verbcmde Edelen aengegaen, gegronde hoop gaf. Want, ingevolge van hetzelve, droeg de Graef van Egmont, Landtvoogt van Vlaenderen , verlof aen de Gereformeerden , om eeven buiten Gent, een Kerk, tot oeffeninge van hunnen Godtsdienft , te bouwen (a), die, nae veele knibbelingen, voltoitis, in zooverre, dat op den 10. November 1566. daer in voor de eerfte mael gepredikt wert, door Nicafen Verfcbueren, de tweede reize door Jakobus Carpentier , en de derde door Petrus Datbenüs. In de befchryvinge dier Kerke , welke vry omftandig is, willen de Roomfchgezinde Schryvers het als een groot meefterftuk , en treffelyke heldedaet aengemerkt hebben , dat de Graef van Egmont den\Predikftoel, voor die Kerke gemaekt, heeft doen verbranden op de Vry dag-mar kt, op den 16. November ijóö^b) Want die ongeluk* kige Graef begon zig in dien tyt geheel en al te : fchikken naer den zin des Konings , door het ver- • volgen derGeufen , het befnoejen der Gereformeer- • de Godtsdienft - oeffeningen , en het beknibbelen ( der voorwaerden door hem zeiven toegeftaen en bewerkt, om daer door zig by het Hof aengcnaem B te maeken; geheel anders als de Prins van Oranje, welke, te recht, verftont dat men zyn gegeeven woort, en het gemaekt verdrag nauwkeurig moeft; i («) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. x. bladz. 40-f7. (b) L, c. bladz. fó. Burgundii Hiftorii Belgic. Lib. j. pag. 191.  HERVORMDE KERKE te GENT. 21 tnoeft nakomen (a), dog wiens getrouwe en oprechte raedtgeevingen in den wint werden geflaegen, eerft door de Landt - voogdeffe, en eenigen van haeren Raede, en vervolgens ook door den Graef van Egmont, welke met zynen Raedtsman, en Geheim - fchry ver, Heer Jan van Kazembroodt, Heer van Bakkerfeele , de Geufen alomme in Vlaenderen, en te Gent, ftrengelyk begonden te behandelen , om hunnen zoen te maeken. Dog de uitkomft heeft hen beiden geleert, dat zy daer door, zoo wel zig zeiven het verderf, en een geweldigen doot op den hals haelden, als zy de Gereformeerden in Vlaenderen , en te Gent, voor de vernielinge hunner Kerken , en voor de uitroejinge hunner Gemeenten hebben bloot geftelt. OndertulTchen gong het prediken nog eenigen tyt zynen gang; maer in 't begin van December 1566. begon de Magiftraet, op bevel van het Hof, den Predikanten te Gent voor te houden (6), dat zy , behalven de Predikatiën , geen andere-oef eninge van hunne Religie, (als Trouwen, Doopen , bedieninge van het H. Avontmael , begraeffenifie met eene Lyk-reede) zouden verrichten mogen ; het welk de Predikanten weigerden en zeiden, dat de Graef van Egmondt hun toege laeten badde, niet alleen de predikatiën , maer alderhande bedieningen van bunnen Godtsdienft, en dat by meer als eens belooft badde op zyn Ridderfcbap van het Gulde Vlies, dat bun daer in geen beletzel en zoude aengedaen voorden, tot dat den Koning, met Advys der Generaele Staeten, anders zoude ordonneeren, bet welk niet gefebiet zynde, meinden zy niet gehouden te zyn aen dit bevel van de Gou- {») Wefembeek 1. c. bladz. i8j*. (i) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. i. bladz. fi—>6i. B 3  aa , HISTORIE der Gouvernante j waerorn de Conjtfiorie , als de Heer van Bakkerfeele , den i. January 1567. een dier gelyke laft van bet Hof aen dezelve te kennen gaf, geen ftellig , maer uitftellend antwoort , om zig met die van Antwerpen daer over te bcraeden, gegeeven heeft. De Graef van Egmont (a) , was buiten twyfel wel bewuft van deeze zyne belofte, waerom hy niet plotfelyk, maer door vitteryen , en om weegen, de Gereformeerden begon te praemen tot het tekenen, en overgeeven van bet Accordt met hem gemaekt, zonder dat hy zyne ge* melde belofte daer in wilde gevoegt hebben. De Magiftraet van Gent lloeg driftiger voort, verbiedende bet verkoopen van Boeken , ftrydende tegen de Leere van de Roomfcb Catbolyke Kerke , en poogende met gevvelt, door den Hoog Balliu, uit den Tempel der Gereformeerden weg te neemen de Boeken , die een Drukker , welken zy onder zig hadden, hadde gedrukt en uitgegeeven: en , om den Gereformeerden het nodigfte middel tot voortplantinge van hunnen Godtsdienft te beneemen, verbooden Schepenen op den 27 en 28. January 1567. aen alle de Scboolmeefters , en Schoolmeeflreffen, zoo Latynfche, als anderen, aen den Kinderen te leeren dm Catechismus van Calvyn, of andere Geiifche Boeben , op lyfflraffe (6). Omtrent den zeiven tyt verzogt eerft de Magiftraet, en toen de Raedt van Vlaenderen, op ordre van het Hof, dat de Gereformeerden hunne predikatiën wilden ftaeken; maer zy weigerden dat, en beriepen zig op den Graef van Egmont , die te Gent gekomen zynde, op de vraege der Gereformeerden, of zy de predi- (a) L. c. bladz. 62« 6$\ (&) L. c. bkdz. 6/-• 70.'  HERVORMDE KERKE te GENT. 23 katiè'n laeten zouden ? antwoorde, ik en hebbe geenen lafi , om u dezelve te verbieden. De Gouvernante , en de Magiftraet uit haeren naem, wilde de Gentenaers doen zweeren , dat zy de oude Room/eb Ca■tholyke Religie zouden onder'houden, maer bet grootfte gedeelte wilde dien eedt niet doen (a) ; waer uit blykt hoe groot het getal der Gereformeerden toen moet geweeft zyn. Dog de Magiftraet, moedig op de voordeden, door het krygsvolk der Landtvoogdefle , op de Geufen behaelt, bande den 14. Maert 1567. de geenen die de Geufcbe Boekxkens , voor hunnen Tempel verkogt hadden, verboddt den Predikant Struyker te herbergen , of te veriywygen, op verbeurte van het lyf, en bragt te weég , dat op den 25. dier maent, het laelfte Sermoen gepredikt wiert in den Geufchen Tempel; verbood op den 29. de Geufe predikatiën en alle dienften, dreigde de Predikanten op het firengfle te ftraffen, en deed den Geufchen Tempel fluiten , en de fleutels overleveren aen den Souverain Balliu van Vlaenderen , leggende in de huizen der Gereformeerden veele der ingekome Walfche Soldaeten , zonder dat de klachten daer over gedaen iets anders wrochten, als dat de Magiftraet het getal dier Soldaeten vermeerderde; waerom veele van de Confiftorianten, Diakenen, en anderen, die eenige bewint gebadt hadden in den Geufen Tempel, zoo beimelyk als zy konden uit de Stadt vertrokken , om het onweder , dat bun hier over het hooft hing , te ontvluchten. Hen ftondt geen ander middel ter behoudeniffe open, nae dat de Graef van Egmont hen ontvallen was , en de laetite zamenfpraek door hem gehouden , op den 3. April ij67. te Willebreek met den Prins van Qtan* (*») L. c. bladz. 71 — 76. B 4  HISTORIE der Oranje, geen indruk op hem hadt gemaekt, wordende by getoogen van de kraft zyns noodt - hts (a), .om de aenmerkelyke waerfchouwingen, en volzekere voorzeggingen van den doorzichtigften aller Vorften, Prins Willem den I. te veronachtzaemen, en in zyn wisbederf te loopen. Het kan zyn, L gelyk de Gereformeerden kondcfchap kreegen van den inhoudt, en uitkomft van het gefprek te Willebroek , dat ook de Roomfchgezinden wel haeft gehoort hebben, dat zy nu op den Graef van Egmont konden ftaet maekcn, 't welk hen zoo ftout deedt werden, dat zy, zonder zyn bevel, of ordre van het Hof, en de Magiftraeten, de Geufe Tempels op verfcheide plaetzen in Vlaenderen, te Tperen, te Oudenaerde , en voornamentlyk te Gent ; Hoopten, en vernielden (bi), op zoo eene verwoede wyze, dat de Beelde - ftormers, wier handelingen zy korts te vooren hadden verfoeit, Hechts l leer jongens by hen geleeken. Dat deeze af breekinge dier Kerke te Gent, op den 9. April 1567 (c). I zoo toegong, is niet te verwonderen , alzoo I het werk verricht wert op den voorgang van Artus Boujfe , toen Kapitein van eene Compagnie Burgers te Gent; maer in 't Jaer ijóö. een der voornaemfte voorgangers der Beelde - ftormers, ( die voor een groot gedeelte Roomfchgezinden waeren) waer over hy in 't Jaer 1569. op bevel en vonnifle van den Bloedt-raedt te Gent is onthooft, min beklaegt , van deGeufen, dan van de Roomfchgezinden, die hem (<») N. Burgundii, 1. c. pag. 335-, 336. Hoofts Neder» landfche Hiftoriën, 4. Boek bladz. 131, 13*. {b) P. Lud. Robyn Hiftoriën der Ketteren, Capitt. ƒ, bladz. ig. (c) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 1. bladz.. 76-7$.  HERVORMDE KERKE te GENT. 2j hem zeer pryzen, om dat hy de Geufen zoo zeer vervolgt beeft, als den yverigften Catholyken konde doen (a). De verftooringe der Gereformeerde Kerken, en Gemeenten, zoo elders als te Gent, wert zonder den minften tegenftant uitgevoert. De tyding van de komfte des Hertogs van Alba, met zyn krygsvolk hadt de herten der Nederlanderen, en voornamentlyk der Gereformeerden, met zulk een fchrik vervult, dat de aenzienlykfte, en door» zichtigfte geen ander middel zaegen, dan zig door de vlucht te redden , wier goederen vervolgens werden opgefchreeven , en aengeflaegen , en zy zeiven ingedaegt, en , niet verfchynende , voor 50. Jaeren gebannen , alleen om dat zy den gezuiverden Godtsdienft hadden beleeden , en geweeft waeren Minifters of Predikanten, Confiftorianten, dat is Ouderlingen, en Diakens, die met zakxkens hadden omgegaen in de Geufcbe predikatiën (b'); waer van de exempelen te Gent zoo menigvuldig zyn , dat het onnodig is , eenigen daer van hier uit te tekenen. De meeften begaeven zig nae Wezel , de Paltz , Bremen , en voornamentlyk nae Embden, alwaer zommige Broederen, onder anderen van Gent, op den 1. Mai 1567. in den Kerkenraet verfcheenen (c), en van den zeiven vryheit verzogten om eenige der hunnen aen te ftellen, ten einde, om (1) acht te neemen op de zeeden en toeftant der vluchtelingen van Vlaenderen , (2) de aelmoeflen voor hunne Armen te verzamelen, (3) weekCd) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom.i. bladz. 145-, 146; (é) Ibid. Tom. 1. bladz. 78, Sf, 86, ui, 111, 114, 13$-,' 136, 143, ZIf. (e) Meinerts Ooft- Vrieslandts Kerk- Gefchiedeniflen, I. Peel bladz. 414, 4if. B 5  26 HISTORIE der (3) weeklyks met hunne Dienaeren en Ouderlingen te vergaderen, om met malkanderen over den toe. ftant raedt te pleegen. Welke verzoeken meerendeels, en zoo verre de Kerkenraet durfde beftaen, wierden ingewilligt. Zommige Gereformeerden, voor al onder de geringen , bleeven ftant houden; niet om dat by Plakkaet, op "s Konings naem, het verhuizen nae andere Landen verboden wert , maer om dat zy op zagter tyden hoopten (a). Anderen fchikten zig nae den tyt, wijlen Attejlatien van hunne Pajlors te krygen, gongen ter biecht, deeden boete (b), en goede beloften, en werden alzoo van den ban, en ftraffe ontheeven. Veel en, die de huichelarye in het ftuk van Godtsdienft verfoeiden, en dien het vertrek nae elders ongeleegen quam, hoopten het levensgevaer te ontgaen, door zig ftil te houden , en zig als in hunne huizen op te fluiten, en zig zeiven heimelyk in Godts Woort te oefFenen. Ook werden deeze in het verborgen onderweezen, en getrooft door anderen , het zy wel bedreeve Ouderlingen en Diakonen ,!het zy Predikanten, die, op levensgevaer, de verdrukte Gemeente te Gent hebben gefticht, welker een geweeft is, Mr.Mat* thceus, die den 28. September 1572. de tweede predikatie tt Vliffmgen gedaen beeft, en welke , in den lyft der Vliffingfche Predikanten,befchreeven wort geweeft te zyn, Dienaer onder bet kruis te Gent uit de gevankcnijje gebrooken; door welker onderwyzinge zy zoo machtig geworden zyn in de Schriften, dat 'er, toen men te Gent in het Jaer 1571. eenige zoogenaemde Ketterfche Boeken, (onder welke (a) Gentfche Gefchiedeniflen, 1; C. bladz. 04. o«V (i) L.c. blads. 118,110. *  HERVORMDE KERKE te GENT. 27 ke men toen voor al de Heilige Schriften, in de moedertaele overgezet, gewoon, was te tellen,) buiten Gent verbrande, zommigen uitriepen, 0 dat is nu al te laet, want de Ketters kennen die nu al van buiten (0). Dus bleef'er te Gent, zelfs in het heetfte der verdrukkinge, van de Jaeren 1571. en 1572. nog een Gemeente, zoo van de Nederlantfche , als van de Franfche Tael. Want op de Synode te Embden, des Jaers 1571. verfcheen een Broeder, 't zy Predikant, of Ouderling van Gent, die in de Franfche vertaelinge dier Synode genoemt wort, le Frere de Gand (fc): en die zelve Vergaderinge, maekende de verdeelinge der Clajjen onder bet kruis, befloot onder anderen, dat die van Gent, van Ronfen, van Oudenaerden, enz. een Clajjen zouden uitmaeken (c). Gelyk ook in de ClaJJicale Vergadering der Franfche Kerken van Brabant, gehouden den 27. December 1572. beraemt is , dat de Franfche Kerk van Gent , benevens die van Antwerpen en Brujjel, zig zoude bereiden, om op de aenJlaende Synode een of te twee Leeden te zenden ( '47. '87, $1-3, aij-,  23 HISTORIE der den , maer, met eene onmenfchelyke barbaersheit, ook tegen de doode lichaemen der Gereformeerden , welke wierden onlgraeven, en onder de galge gevoert om daer begraeven te worden, volgens Ordonnantie van Duc d'Alva , en op bevel van de Magiftraet (a), die den wreedaert wel moeften gehoorzaemen , om niet in de klaeuwen van den Bloedt-raet te vallen. Maer dat een BiJJcbop , een Nederlander, en Vlaming zynde, zoo eene afgryfelyke handelwyze heeft konnen goctkeuren, en navolgen, fchynt onbegrypelyk; voor al, om dat de Roomfchgezinde Schryvers, als zy verhaelen dat 'er iets diergelyks door de Geinen zoude zyn gefchiet, zulks doen met afgryzinge (b), dat zy de graffteeden, en de ruftplaetzen van de overleedenen, voor welke de Heidenen zeiven eerbiedinge hebben , fchenden ; hunne beenderen uitgraevende , en verftroejende: nogtans wort aengetekent, dat Jansfenius , geboortig van Huift , eerfte Biffchop van Gent, op den 25. February 1571. in zyne predikatie te kennen gaf, dat men alle die onder de galge begraeven zoude, welken niet gongen tot den Heilige Sacramenten (c). Belangende de levenden, die werden by menigte gemartelt, enkel om den Godtsdienft, | van welken ik hier alleen de voornaemften, die in onze Hiftoriën meeft alle bekent ftaen , zal ophaelen , ten bewyze van de wreedtheit dier tyden , maer ook van 'de onverfchrokte ftantvaftigheit dier onfchuldige, en roemwaerdige bloedtgetuigen. j. Jan Laute, zynde geweeft Diaken der Kerke tc (a) L. c. bladz. 141, 143, i6f. '<*) L.c. Tom. 1.'bladz. 49. (0 L. c. Tom. I. bladz. 166,  HERVORMDE KERKE te GENT. 29 te Gent, een yverig, Godtvruchtig en volftandig man ,' wert den 19. September 1567. gevangen genomen, terwyl by met een lynen Laken op de merkt te koop ftont (cï), en is verbrant nae eene gevangenifle van ruim zeftien maeaden , op den 25. January 1569. De reede van zyne gevangenifle, wende men voor, was, om dat by bet paerdt van Cornelis Croes , Balliu van Gentbrugge , als wanneer hy de Geufcbe predikatie buiten de St. Lievens poorte quam beletten, (op den. 30. Juny 1566".) by den toom gegreepen, en dus eorzaeke geweeft badde, dat den Predikant als dan niet en wiert gevangen (&). Men heeft zig buiten twyfel gefchaemt, om hem, onder dat elendig voorwentzel, ter doot te brengen, aengezien de Roomfchgezinden zeiven getuigen, dac die Baljuw , op eigen gezag , en zonder eenig onthiet van 't Hof, of van de Magiftraet, die predikatie beftont te ftooren (c). Men hielt dan Jan Laute gevangen , en nam het op zynen Godtsdienft , dat by niet wijl hoe lang bet geleeden was dat hy niet te Sacramenten , nog te Biecbte geweeft badde (d), met een woort, dac hy Gereformeerd, en een Diaken geweeft hadde , die altyt ten tyde van de Geufcbe predikatiën de menfehen vermaent badde , op wat plaetze, en uure, die gefebieden zoude (e). Want het was, zoo lang als de Gereformeerde Kerk heimlyk, onder het kruis, moeft vergaderen , het Ampc van (a) Hiftorie der Martelaeren , Folio 24f, 246. (ó) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 1. bladz. 94; (c) L. c. bladz. 7. Burgundius Hiftor. Belgic. Lib; pag. iS9- (è) Hiftorie der Martelaeren, 1. c. (e) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 1. bladz, 1x6,  §e> HISTORIE der van de Ouderlingen en Diakenen, om de Leeden , tot dezelve-behoorende , te waerfchouwen ; waer omtrent in eene der oudtfte Franfche Synoden, gehouden op den Wynberg,(een verbloemde naem) den i. Mai 1564. was vaftgeftelt, bet Ampt der Ouderlingen zal zytt Om bet volk te vergaderen (a), dat is, om bekent te maeken waer, en wanneer de Godtsdienft zoude gehouden worden , en de Leeden der Gemeente derwaerts, en in de Vergaderinge , te brengen ; het welk in tyden van vervolginge hoog nodig was, om niet lichtelyk verraeden te worden, waerom de gemelde Synode ook beiloot(fc), dat niemant eenigen perfoon in de Vergaderinge mogt brengen, ten zy met toeftemming van den Leeraer , of ten minften van den Ouderling. Het blykt ook uit de Sententien van den Hertog van Alba (c), dat de Diakenen in dien tyt dit ampt hebben bekleedt, alzoo in dezelve de ver« famelaers der Aalmoefien werden gevoegt by de geenen die de Leeden tot den Godtsdienft waerfchouwden. Dit voorzigtig gebruik hebben onze kruis-kerken in Nederland zekerlyk ingevoert, ter navolginge der oude Chriften-kerken, zoo lang die onder de verdrukkingen der Heidenen zuchten, in de eerfte, tweede, en derde . ecuwe(d), toen, of de Leeraers, ofdeDiakoncn, aen de huizen der Chriftenen quaemen aenzeggcn den tyt, en plaetze der byeenkomfte , mits de vervolginge niet toeliet, dat 'er een opcn- 00 Art. 11. M. s. (ó) Art. 44. M. S. (c) Bladz..177, 178. (d) Ferrariusde Ritu Conc. Lib. 1. cap. 7. Sc Grsvius in Prsfationeci Prccmifla Spanhemü Hift. Ecelefiaft. pag. 617-  HERVORMDE KERKE te GENT. 31 openbaer teken ter zamenkomft der Gemeente konde gegeeven worden. . De Paftor van Vinderhoute, Gillis de Meiere (a), een der vier Paftooren onder het Bisdom van Gent, die den gezuiverden Godtsdienft hadden omhelft, wert den 16. July 1567. 'snagts (5), (dog onze Schryvers zeggen, in Maerte 1568.) gevangen, met nog vier andere perfoonen van zyn huisgezin, dit ter caufen van zyn Religie, en om dat hy ongeoorloofde vergaderingen van Se£tarijfen badde gehouden. Gelyk veele goede luiden hem in zyne gevangenifle quaemen bezoeken, hielden de Papen en Monnikken, ook niet op om hem aen te vechten, maer wat liften, en naerftigheit zy aenwendden, het was al te vergeefs, hy bleef even volftandig tot trooft en verfterkinge van veelen. Hy wert door den Suffragaen van Doornyk gedegraieert, of ontwyt (c), en vervolgens ter doot verweezen om gehangen te voorden , maer ten verzoeke, van den Maeftro del Campo, (van wiens yflelyke , en meer dan Spaenfche wreetheit, omtrent ongelukkige Erdoopers, een allerdoemwaerdigft exempel verhaelt wert (sf)) aen wie die Sententie al te zagt fcheen, wiert by op de Veerle -plaetze leevendig verbrant , den 4. van April 1568. nae dat de Spanjaerts, en hunne fnoode Hooftman , de genoemde Maeftro del Campo, den vroomen Paftoor , riae de ftraf plaetze gaende, fcbriklyk hadden geftooten en geflaegen, en als een dulle bont gebandelt. 3. Maria) Hiftorie der Martelaeren, Folio 240,241. (6) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 1. bladz. Sé", (f ) Ibid. bladz. 118. 'd\ L. c. bladz. 116, nj.  ja HISTORIÉ der 3. Marten van Scborenbak, om den Waeren Godtsdienft gevangen zynde , liet zig , nog door aenvechtingen, nog door pynigingen beweegerl om den zei ven te verzaeken (a). Hy wert verweezen om levendig verbrant te wordenj welk fchriklyk vonnis aen hem is uitgevoert den 27. van Lentemaent 1571. 4. Michiel de Roo , van Urfele , wert door den Hoog Balliu gevangen nae Gent gebragt, daer hy allen aenzoek tot afval verwierp , en de Leere der Waerheit tegen vier Monnikken, en Priefters, manmoedig verdeedigde , het welk hem het leeven kofte , wordende hy levendig verbrant, den 8. Mei 1571 (b). Hy moeft gaen (zeggen de Gentfche Gefchiedeniflen (c) . ) met een bal in den mont, op dat hy niet en zoude hebben konnen fpreeken. Maer onze Schryvers getuigen , dat zy zynen mont hebben gefcbroeft tujj:hen twee yzers, en de punt der tonge hebben overftreeken met een gloejenden yzer, om dat ze niet uitgaen zoude, en den mont toegebreidelt , op dat by niet fpreeken konde. De uitvoerders der moort-vonniflen bedienden zig van verfcheide wreede zoorten van muilbanden (d), enkel uit vreeze dat de cnfchuldige , en ongelukkige Lyders, door hertinneemende aenfpraeken, de omftanders niet alleen tot medelyden, maer ook tot omhelzingc van het zuiver Geloof, mogten beweegen; gelyk meermaelen gefchiet was. 5. Mauris van Dale, Ouderling der Gemeinte Jefu Chri' O») Hiftorie der Martelaeren, i; Deel. Folio ijt* (J>) Ibid. 1. Deel Folio 2c6, ac? 1. c. U) L. c. bladz. 167. (d) L. c. bladz. 187, aij.  HERVORMDE KERKE te GENT. 53 Chrifti te Somergem (a) , is om bet getuigenijfe des Euangeliums gevangen , en nae Gent gebracht, daer by, nae vyf weeken in de gemeine gevankenijje gejlooten, en geleegen te hebben, is veroordeelt; om als een Ketter, buiten de Stadt met een koorde aen een Jiaek verworgt en verbrant te worden, welke Sententie by vrymoedig aengenoomen beeft, en heeft alzoo zyn leeven om Chriftus wille overgegeeven en geeindigt, den laetften Mei 1573. 6. Lieven Uitter Meere (V), een zeer deugtzaem en Godtvrucbtig man, gebooren. van Gent, alwaer hy tot een\Ouderling der Gemeente Jefu Cbrifli beroepen was, van die aldaer onder bet kruyce, en de verdrukkinge haerder vyanden woonden, is door de Overheit van Gent gevonnift , om met den vyere verbrant te worden, van welke Sententie by den Almacbtigen Godt gedankt , en Hem aengeroepen beeft, met bet zingen van den 42. Pfalm, Als een bert gejaegt, 0 Heere , enz. en is alzoo gemartelt den 15. OStobris 1573. Nae deezen tyt vint men in onze Hiftoriën geen verhaelen meer van Bloedt-getuigen, die te Gent, om de Waerheit zyn omgebragt; alhoewel 'er nog verfcheide Geloofs-getuigen in de volgende Jaeren 1574, I57j} 1576. zyn vermoort, wier naemen niet tot kenniite onzer Schryveren zullen zyn gekomen , en door de Gentenaers ook niet worden uitgedrukt, die alleen zeggen, dat eenige mannen en vrouwen , om Ketteryen (c), zoo noemen zy den gezuiverden Godtsdienft, zelfs nog in het jaer 1576". zyn verbrant , en gerecht. De Ma- g>- {») Hiftorie der Martelaeren, I. Deel. Folio 161. a.b. {&) Ibid. Folio 263. 1. c. (e) Gentfche Gefchiedeniiten■, Tom. I. bladz, itf, c  34 HISTORIE der giftraet te Gent hadt gelegentheit genoeg tot het vangen en fpannen der zoogenaemde Geufen , vermits hen in handen gevallen was bet Boek van de naemen der Gemeente , met bet Zegel, en andtre Brieven (a), het welk zy ten Jaere 1573. vertoonden aen den gevangen Ouderling , Lieven Uitter Meere, dien zy nae veele perfoonen vraegden, en uit bet Boek der Gemeente oplaezen, dog die niemant bezwaerde: maer behalven dat zommige Leeden der Regeeringe een afkeer hadden van de wrectheeden , en dezelve niet als door dwang , en vrees pleegden, waeren 'er andere redenen, die dat barbaerifch branden , hangen en onthoofden , eerft wat dceden verminderen, en naderhant geheel ophouden. 1. Zy zaegen de onverfchrokte volftandigheit der ongelukkige lyders, en onfchuldige flacht-offers, die aen veelen hunner mede - burgeren medelyden , en aen hunne Geloofsgenooten, ftantvastigheid en kioekmoedigheit inboezemde , tot zoo verre, dat in het allerftrengftc Jaer 1573. eenige zig niet ontzaegen, om, wanneer de Gereformeerden ter doot geleit werden, ben te ombelzen , en hen , op bet Schavot gekomen zynde, toe te roepen, fraei, kloek , Jlrydt vromelyk tot het einde toe (6): hoedaenige woorden, en handelingen de Overheit omzichtig maekte , en alle de vervolgeren vrees en fchrik aenjoeg. 2. Ook kreeg men meer te doen dan men af kon met de openbaere Roovers en Moordenaers , en met de zoogenoemde Wilde , of Bofcb geufen, welke juift alle geen Geufen, maer veel al Roomfch- (a) Hiftorie der Martelaeren , I. Deel. Folio 263. d. {b) Gentfche GefchiedeniiTen, Tom. I. bladz.. 21/.  HERVORMDE KERKE te GENT. 35 Roomfchgezinden en Vreemdelingen waeren (a), die het platte Landt rontzomme Gent zoo onveilig maekten voor allerlye zoort van menfehen , maer meeft vóór de Papen en Monnikken , die zy, in weerwraek, op de allerwreedtfte, en doemwaerdigfte wyze , behandelden. Tot het vangen, en te recht ftellen van dezelven, hadt men zoo veel moeite en tyt nodig, dat men nauwlyks aen het vervolgen der Waere Gereformeerden konde denken ; behalven dat de woede zig reets hadt zat gemeft, door zoo veele akelige moorderyen van onnozelen, dien men niet anders, als hunnen Godtsdienft, konde tc lafte leggen. De Goddelyke Voorzienigheit, altoos waekzaem over des Heeren Kerke, befchikte eerlang een middel, waer op niemant der vernuftigfte menfehen hadt konnen denken, tot verkryginge van Vryheit in den Staet, en Godtsdienft, waer door alle vervolgingen in het kort moeften ophouden. Dit was de fchielyke doot van den Spaenfchen Landtvoogt Don Louis de Requefens, op den 5. Maert 1576. waer door de Raedt van Staete het bellier in handen kreeg, die de muitende , en woedende Spanjaerden alomme poogde te beteugelen, en onder anderen het Kaftcel van Gent, met Spanjaerden bezet , deeden beleggen ; dog het welk die van Vlaenderen niet zaegen te veroveren zonder den byftant des Prinfen van Oranje, en der Staeten van Hoïlant en Zeelant, welke daer toe verzogt zynde, hen gefchut, en krygsvolk toezonden den 26. van Herfft- (4) Gentfche GefchiedenifTen, Tom. I. bladz. 181,188. C 2  3« HISTORIE der Herfftmaent 1575. Toen bleek het aenftonts, dat men de Gereformeerden te Gent, door alle die gepleegde wreetheeden niet hadt konnen uitroejen, maer dat dezelver getal nog zeer aenmerkelyk was; want als dan verftoutden zig veele ballingen, die om hunne Geuferye vluchtig geweeft waeren , (met 's Prinfen volk) wederom te keeren , waer door het getal van de Steede - Geufen (zoo noemde men de Hervormden die uit de Stadt Gent niet waeren geweeken) zeer vermeenigvuldigde (a); die nog tocnaemen , als de Afgezanten der Staeten van Hollant en Zeelant te Gent aenquaemen op den 18. van Wynmaent 1576. want met hun quam veel volk, die te vooren uit de Stadt gevlucht , en gebannen waeren, hun Bloet-vrienden of bekenden nog eens bezoeken (&). Voorts wert de Gentfche Bevreediginge of Pacificatie geflooten en getekent, den 8. van Slachtmaent 1576". tuüchen de Gevolmachtigden der Algemeene Staeten van geheel Nederlandt, waer van bet vyfde Artykel dus luide (c): Op dat ondertujfcben niemant ligtelyk en ftae tot eenige begrype, captie of perykel, zullen alle de Plakkaeten op bet ftuk van Ketterye uitgegeeven, mitsgaders de Crimineele Ordonnantiën van den Hertog van Alba, en bet gevolg en executie van dien, opgefcbort worden, tot dat by de Generaele Staeten anders daer op geordonneert zy , wel verftaende dat 'er geen Jchandael gebeur e , gelyk gezeit is. Hier mede was de vervolginge om den Godtsdienfl: den bodem ingellaegen, zoo elders, als te (Yt Gentfche Gefchiedeniflen , Tom. 1, bladz. z66, (J>) L. c. bladz. 271. (c) L. c. bladz. 2 79.  HERVORMDE KERKE te GENT. 37 te Gent, daer men nae dien tyt van geen verdrukkinge der Hervormden leeft, als alleen dat op den 21. van Zomermaent 1577. (a), zekere Hermannus Klinke gegeejjelt en gebannen wiert voor 50. Jaer en , om dat by, als de procejjie met bet allerbeiligfte pajjeerde, geen eer.biedinge aen bet zeiveen hadt betoont. Korts nae dit geval, begonden verfcheide Edelen en aenzienlyken, benevens een menigte van Burgeren te Gent, den weg te baenen, tot volkome vryheit in het Burgerlyke en Kerkelyke, door het overleveren van een fmeek-fchrift aen de Magiftraet, op den 18. van Wynmaent 1577. (F), ten einde Schepenen zig met hun vervoegen zouden, om gezamentlyk van den Raedt van Staeten te verzoeken, dat de Stadt zoude erftelt worden in alle haere oude Rechten en privilegiën in der eeuwigheit, als of dezelve nooit afgenoomen geweeft en hadden, welk hun verzoek zy te Brujjel by exprejje ordonnantie van de Staeten verkreegen. Maer tot de uitvoeringe van deeze Apoftille zaegen zy niet te geraeken onder het beftier des Hertogen van Aerfchot, nu Landtvoogt van Vlaenderen, en der Raedts Heeren hem bygevoegt , vermits alle die den Prins van Oranje, en der Gereformeerde Religie eenigzints geneegen waeren, klaer genoeg konden merken dat zy verfteeken, genoteert, en in de ooge waeren. Hierom beftonden zy een ftout ftuk, den Hertog van Aerfchot, met veele andere voornaeme Heeren van zynen aenhang, gevangen neemende, op den 28. van Wynmaent 1577. Zy verkoe (a) L. c. Bladz. 303. (è) L. c. bladz. 308- 318. Hooft Nederlandfche Hiftoriën, ti. Boek bladz. 600--605-. c3  38 HISTORIE der kooix-n op den i. van Slachtmacnt 18. mannen, om te verbeelden de Notabelen van de Gemeenten , onder welken 'er verfcheide waeren , die den Hervormden Godtsdienft omhelsden, of althans, ter bereikinge van hun oogmerk, wilden fchynen gunftig te zyn(V); die aenftonts den grootRen aenhang onder de Burgerye kreegen , en van welken zommigen in het begin des naeftvolgenden Jaers 1578. werden verkooren tot Schepenen in beide de banken te Gent. Ook werdt op den 10. van Wintermaent 1577- by de Algemeene Staeten beraemt, en mdertekent een nadere Unie, beveftigende de Pacificatie van Gent Qa), waer by die van de Room/cb- Catbolyke Religie , in hunne bejeberminge neemen de Gereformeerden, belovende niet te lyden , toe te laeten of gedoogen, dat men tegen hen iet aenreebten zoude, of eenige aenjlaegen voorwenden , of dat zy verfmadelyk verfproken, gequelt of getergt zouden worden, ter eauzen van bun Religie, maer in vreede gelaetcn, agtervolgende de Pacificatie. Hier door nam de ftaet van den Hervormden Godtsdienft eene geheel andere gedaente aen; dezelve beurde het hooft op in geheel Nederlant, maer nergens zoo ras, en zoo hoog als te Gent, ahvaer de 18. Mannen , of Notabelen , die zig het geheel bellier der Regeeringe toeeigenden, bewys genoeg gaeven van hunne kleine genegenthcit tot de Kloofters, Kerken, cn Roomfche Geeftelykhcit, in welken van toen af de vrees begon te komen (c); gelyk daer en tegen de Gereformeerden eenen moet (a) L. c. bkdz. 310.' (b) L. c. bladz. 314,. (r) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. i. bladi. 1 —10.  HERVORMDE KERKE te GENT. 3$> moet greepen om hunnen Godtsdienft openbaerlyk te pleegen. Want in Maert 1578. begonften de Sectarijfen hunne ongeoorloofde Vergaderingen in en buiten de Stadt te erneemen. Hunne eerfte Predikant Nicafen Verfchueren keerde weder , en •vreesde niet van tot Gent openbaerlyken te prediken, niettegenjtaende de predikatie in de Pacificatie van Gent zoo uitdruklyk verbooden was ; wordende de predikatiën door de Hervormden niet nagelaeten, alhoewel daer toe van wegen de Peorterye een Requejl aen de Notabelen wiert geprefenteert (a), en tegen'dezelven een ttreng Plakkaet van de Generaele Staeten wert afgekondigt in den Raedt van Vlaenderen te Gent, dog 't welk de Magiftraet niet wilde publiceeren (è); maer daer cn tegen geboden dat niemant van de Soldaeten zig vervoorderen zoude van eenige van de Predikanten aen te fpreeken of te berifpen, die daer op, den 3. Mai 1578. wel op vyf plaetzen predikten, enbyzonderlyk in 'f huis van een der 18. Mannen ( of Notabelen) daer wel duizent menfehen vergadert waeren, een klaer bewys dat 'er zeer veele Gereformeerden in Gent waeren, alhoewel de Roomfchgezinden, toen, en nog lang daer nae, in en omtrent die Stadt , de fterkfte in getal bleeven (c). Zelfs maekte de Godtsdienft deiGereformeerden zoo een fnellcn voortgang, dat die, maer drie maenden nae deszelven hervattinge, dat is in de maent Juny 1578. reets als de heerfchende Godtsdienft wert aengemerkt , aizoo van dien tyt af, en vervolgens, den quaet- doen- (a) l. c. bladz. 14. (è) l. c. bladz. 16, 17. (c) l. c. bladz. 116, izi. 113. C 4  40 HISTORIE der doenderen (a), door de Ovcrigheit ter doot gevonnift, in de plaets van eenen Biegtvader nae bet oude gebruik der Catbolyken, eenen Geufen Minifter wert toegevoegt om bun te trooften ; en de Hervormden op den i. Juny(b), met grooten toeloop van volk hunne eerfie openbaere predikatie deeden in de Kerken van de Predikbeeren, en Carmeliten , 't welk den 4. ook gefcbiede in het Franfcb door een Franfcbman, in de Kerke van het Tempelbof. Eerlang quaemen de 18.Mannen,de Voorfchepen (Jonker Jan van Hembyze) en andere Schepenen by de Calvinifte Leeraers te Kerk'(c), die in de volgende maent July predikten in drie Kerken in bet Vlaemfcb, en in eene in het Franfcb. Dit alles egter gefchiede zonder toeftemminge van de Generaele Staeten, aen welken de Gereformeerden op den 22. Juny en 7. July 1578. eerft verzogt hadden de vrye oeffeninge van bunnen Godtsdienft (d), welke hen op den laetftgemeldcn dag door de beraemde Religions-Vreede des Aerts Hertogs Matthias , en der Generaele Staeten, op zekere voorwaerden eerft wert toegelaeten(e), dog welke Religions-Vreede door de verkeerde driftigheid der Magiftraet, en der Notabelen , te Gent wiert verworpen, zoo lang als de Gereformeerde Religie door alle de zeventien Provintien niet zoude toegeheten worden (ƒ) ; welke hunne fpoorlooze hartnekkigheit den gront gelegt heeft tot den afval der Waelen , en tot den geheelen on. (a) L, c. bladz. 27, 50. (è) L. c. bladz. 26, 27. (c) L. c. bladz. 32. Cd) L. c. bladz. 33. (e) L. c. bladz. jf. (ƒ) L. c. bladz. 37.  HERVORMDE KERKE te GENT. 4t ondergang van den Hervormden Godtsdienft in Brabant en Vlaenderen , waer toe ook meede wrocht hunne verbittering tegen de Roomfchgezinde Geeftelykheit, die zy niet ophielden te plaegen, door dezelve van haere Kerken te berooven, haere goederen te verkoopen, en haere perfoonen allerlye moetwilligheit te laeten aendoen, zonder te paffen op eenig verbodt des Aerts Hertoge, der Algemeene Staeten, en des Prjnfen (a), welke doorzichtige Vorft wel voorzag dat die ongeftuimige handelwyze het verderf vanfLandt en Godtsdienft nae zig moeft lleepen, en die daerom tot driemaelen toe (ft), door den Heer van Aldegonde, en andere Afgevaerdigden, en door Blieven, onvermoeit,maer lang vruchteloos, bezig was om de Gentenaers tot bezadigheit in het ftuk van Godtsdienft-oeffeninge te beweegen; te meer, om dat hy een afkeer hadde van alle mishandelingen en wreetheeden, die ook ten hoogften mishaegden aen de beften en voornaemfte Gereformeerden te Gent, onder welken de Heer van Ryhoove groote moorden hadt met eenige anderen, om dat men zoo ongenadig met de Geefllyken, en Catholyken handelde , het geen hy zeide niet verantvooordelyk, en contrarie te zyn aen de Pacificatie van Gent, en aen den Eedt die zoo Schepenen als de Gemeente gedaen hadden op de Vrydag - merkt, van de Room/eb • Catholyke Religie te befchermen. De oorzaek van deeze wrevelzucht en hardigheit zeggen zommige Schryvers, zoo Gereformeerden als Roomfch- ge- (a) L.c. bladz. 39-- 51, 5-7. (6) L. c. bladz. 4.7, 67-73, 73, 79, 82.. C 5  42 HISTORIE der gezinden, was het prediken (a) van Petrus Dathenus , en, voegen eenigen 'er by, van Hermannus Struyker, of Modet. Maer die Predikanten waeren flechts onvoorzichtige werktuigen in de hant van Jonker Jan van Hembyze, op wien de fpil der Regeeringe, in het Waereltlyke, en in het Kerkelyke (b) , dat pas, en eenigen tydt daer nae, alleen draeiden, en die uit byzond'crc oogmerken, en fnoode eerzucht (naderhant zoo klaer gebleeken) alles in hetwarbragt, en van wien de gemelde Predikanten, dwaeslyk genoeg voorwaer ! zig by den neus lieten1 omleiden, misleit door den grooten fchyn van zyne liefde tot den uiterlyken en gezuiverden Godtsdienft, fchoon onze befte Schryvers hem houden voor iemant die getoont beeft dat by geen Religie, of liefde tot het Vaderlant badde (c), en van wien anderen verhaelen, dat hy Roomfchgezint of Catbolyk zoude geftorven zyn (d). Maer alle zyne pogingen konden eindelyk niet ophaelen tegen het gezag des Prinfen van Oranje, Willem den Eerften, die, in eigen perfoon nae Gent gekomen (e), eindelyk verkreeg, dat'er een Ordonnantie wiert gemaekt, op den 16. December 1578. en den 27. derzelver maent, ten tuine van den Scbepenhuize van der keure plechtig wiert afgeleezen, op'tfaicT; van der exercitie van beide de Religiën, Waer door de ruft herftelt , en de Religions-Vreede aengenomen wert te Gent(f), en daer 0») L. c. bladz. 72. (£) L.c. bladz. 82. (e) Van Meteren, 8. Boek Folio 143; c. iV) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 2. bladz. 420. (e) L. c. bladz. 88. " (f) L. c. bladz. 07 iof.  HERVORMDE KERKE te GENT. 43 daer fcheen geduurzaem onderhouden te zullen worden, voor al toen Getit, op den 9. February ij79. in de Unie van Utrecht was getreeden. Maer door de baldaedigheit van zommige zoogenaemde Gereformeerden , onder oogluikinge van de Magiftraet, door opftookinge van Jonker Jan van Hembyze , en onder voorwentzel dat de Waelen (a) (die men Malcontenten of misnoegden noemden) dien Vreede niet wilden aenneemen, wert dezelve wederom geheel gebrooken in Maert 1579. niettegenftaende de Prins van Oranje bevel zondt, dat men recht doen zonde over de geenen die de Religions - Vreede verbrooken hadden. In plaets van te gehoorzaemen, wilde men de Monnikken der vier biddende ordens het prediken beletten , als devoelken door de ReligionsVreede uit de Stadt moeften veerden gejlooten (b~). Dit fcheen eenigzints verfchoonbaer, althans naer het gevoelen der Hervormden in dien tydt, als die in geheel Vlaenderen van gedachten waeren dat het tegen de Religions - Vreede voas dat de Monnikken predikten (c) waerom ook de Gereformeerden te Sluis in Vlaenderen toen, en naderhant fterk aenhielden , dat in de plaetzen, naby die Stadt geleegen, de grauwe Monnikken moeften worden geweert, om dat 'er in de Religions-Vreede (d) vaftgeftelt was, dat'er niets mogt gepredikt werden , als 't geen tot inftru£lie en cedificatie van de Auditeurs verftrekte, het welk (et) L. c. bkdz. 106, ilj", 122 — 127, I29, 130. (b) L. c. bladz. 122. (c) Aden , M. S. en Brant Hiftorie der Reformatie 1. Deel bladz. 630. (tl) Artykel 13. enArtykelg. van de Ordonnantie 27.December 15-78.  44 HISTORIE der welk niet gedaen wert van de Monnikken, gewoon alles op eene oproerige wyze te verhandelen , waer van overvloedige bewyzen te Gent (a) waeren, en welke bitterheeden men van de wereltlyke Paftoors zoo zeer niet te wagten hadt. Maer zeker men floeg voort tot onverfchoonbaere handelingen (b), tot bet uitzetten der vier biddende Ordens, tot bet vangen en mishandelen der Roomfchgezinde Priefters, tot bet verkoopen der goederen van de Geeftelyken , tot het breeken der Kerken, Abdyen en Torens, tot het uitbannen van Edelen en voornaeme Roomfchgezinde Burgers , tot het doen zweeren door de Capiteinen en Burgers , dat zy de Roomfchgezinde exercitie renuncieerden; van alle welke ongeftuimigheeden, en geweldige uiterftens, Jonker Jan van Hembyze de roervink was. Dezelven mishaegden hooglyk, niet alleen aen de Roomfchgezinden, maer ook aen veelen van de Gemeente, en Poorterye (c), en voornamentlyk aen de Edelen, en aenzienlyke Regeerders te Gent, die, nae veel tegenftant, eindelyk doordrongen , dat men den Prins van Oranje wederom zoude verzoeken nae Gent te komen , die daer den 18. van jAuguftus 1579. aenquam (rf), de Magiftraet veranderde , overeenkomffig met dePrivilegien, en Jonker Jan van Hembyze afzette , welke daer op heimlyk uit de Stadt vluchte, en van zyne geweldige beftieringe, voor dien tyt, een einde maekte (e). De Stadts Regeeringe dus O) Gentfche GefchiedeniiTen, Tom. 2. bladz. 17. Petit Chronique, Livre 12. pag. 363. (6) L. c. bladz. 130—14.3. en 161— 190. (c) L. c. bladz. 162. \d) L. c. bladz. 180-183. (e) L. c. bladz. 189, 190.  HERVORMDE KERKE te GENT. 45 dus op een beter en vafter voet gebragt zynde , fcheen de Hervormde Godtsdienft daer door te vafter geveftigt; hadden niet zommigen der aenhangeren van Jonker Jan van Hembyze, zyn onbezonne en verderflyk voetfpoor ingeilaegen , om de Roomfchgezinden (van welken 'er nog een groot getal van allerlye ftants - perfoonen was,) op een hardewyze te handelen, en onmatig te drukken (a), tot zoo verre dat zy verbooden, op boeten en jlraffen niet te doopen of te trouwen, anders (ft) dan in de Gemeente der Chriftelyke Gereformeerde Religie, gelyk ook de heimelyke oeffeninge van den Roomfchgezinden Godtsdienft verbooden wert, zelfs in de Capelle van den Hertog van Anjou (c), nieuwen ingehuldigden Graef van Vlaenderen ; behalven dat zy den Roomfchgezinden een lengte van allerlye quellaedjen aendeeden , tot groot hartzeer des Prinfen van Oranje (d), wiens verzoek en raedt zy in den wint lloegen, en tegen wien de Gemeente zelfs zomtyts murmureerde en opftont. Alle die ongeregelde en bruske behandelingen deeden zoo wel de Stadt, als de Hervormde Kerken te Gent, nae haeren ondergang fnellen (e), die nog verhaeft wert door het onbezonne befluit, om Jonker Jan van Hembyze weder te roepen uit de Palts (ƒ) , werwaerts hy zig begeeven had, en hem het Voorfchepenfchap we- ' («) L. c. bladz. ïoi, 202. (b) L. c. bladz. 204, 2of, 2op, 211, 260— 262. (é) L. c. bladz. 302. (d) L. c. bladz. 222 — 224. Uittenboogaert Kerkelyke Hiftoriën, 3. Deel bladz. 263. (e) L. c. blad?. 273, 274. (ƒ) L. c. bladz. 328,  46 HISTORIE der wederom op te draegen, gelyk hy met dat hóogaenzienlyk Ampt bekleet wert den 14. Auguftus 1583- (fl) tegen wil en dank van de verftandigften en beften, die wel voorzaegen, gelyk gebeurt is, dat zyn willekeurig gezag, en oproerige behandelingen het verderf van Stad en Kerk moeften veroorzaeken, het welk hy omtrent die beiden te weeg bragt, door verraderye , en famenfpanninge met de Spanjaerts, en met den Prins van| Chrinay (ö), zoo dat de Stadt in handen van Parma viel, cn de Hervormde Godtsdienft daer vernietigt wert op den 19. September 1584. hoewel Hembyze die treurige uitkomft niet mogt beleeven, wordende, wegens zyne booze ftukken, ter doot verweezen, en op den 4. Auguftus 1584. onthooft (c). Gelyk het verhaelde eenigermaete een bezef geeft van den uiterlyken toeftant der Hervormde Kerke te Gent tot derzelver uitroejinge toe , en ons opleit tot erkentenifle, dat Godts rechtvaerdige oordeelen een diepe afgront zyn ; zoo is het der moeite dubbeldt waerdig om des Heeren goedertierentheeden aen de Kerke te Gent beweezen, zoo lang als dezelve ftant heeft gehouden, te erkennen , door derzelver inwendigen toeftant open te leggen. Waer toe voor af gekent behooren te worden de Leeraeren, welke de Godtlyke Voorzienigheit heeft willen gebruiken om de Gereformeerde Gemeentens te Gent, zoo Nederlandtfche, als Franfchen, te onderwyzen en te ftichten. A. De Nederlandtfche Gemeente acngaende, de- zel- 0») L. c. bkdz. 231 — 333, 539; (6) L. c. bladz. 346, 347, 360, 371—37f- (e) L. c. bladz. 402 — 428.  HERVORMDE KERKE te GENT. 47 zelve heeft tot haere Herders en Leeraers ge» hadt. 1. Nicafen van der Schuer (a), al zedert de maent Maert 1578. wiens levens-verhael,en dicnftvemchtingen ik hier niet zal vermelden, om dat ik zulks afzonderlyk gedaen hebbe , in eene Verhandelinge, die agter dit Verhael der Kerke en Schoole te Gent zal volgen. 2. Petrus DatbenusQb), zedert September 1578. Dog van hem zal insgelyks een byzonder verhael volgen. 3. Hermannus Strykerus. of Modet (c) , van den maent O&ober 1578. af. van wien een omHandig bericht ter plaetze reets gemelt, zal te vinden zyn. 4 N. van den Baes (d), die befchreeven wort een uitgeloope Monnik geweeft te zyn, en die al in July 1578. predikte in het Cloofter van de broeders op het Mierbem: hoe lang hy te Gent gebleeven, werwaerts hy vertrokken, en wat 'er verder van hem en zynen dienft geworden zy, is my niet gebleeken. 5. Jakobus Kimedonkius, of Kimedontius (e), al voor de maent O&ober 1578. Ik hebbe des mans leeven befchreeven onder de Gentfche Profeflbren der Doorluchtige Schoole , van welken hy de eerfte was. 6. Pieter Haerbman (ƒ), die uit naem van de Ge- (a) Gentfche GefchiedenilTen, Tom. 2. bladz. 10. (£) L. c. bladz. 5-3. (c) L. c. bladz. 63. (d) L. c. bladz. 32; (e) L. c. bladz. 63, 64. Cf) Aden m. s.  43 HISTORIE bes Gemeente van Gent vjsrfcheen op de Claffis aldaef gehouden den 29. July 1578. daer hy tot Prae. fes, of Voorzitter van die Vergaderinge isverkooren. Hy is derhalven onder de eerfte Predikanten te Gent geweeft nae de Pacificatie; dog ik hebbe 's Mans naem nergens meer dan in myn hantfchrift gevonden, en kan derhalven van hem en zynen dienft niets meer vermelden. Dat was ook ondoenlyk zoo lang als ik in de verkeerde uitdrukkinge van'sMans naem, zoo als die in het hantfchrift, door my gebruikt, gevonden wort, berufte. Dog ik hebbe vervolgens gezien, dat in het Jaer 1579. Predikant te Gent geweeft is Petrus Haegman, wiens naem in het Griekfch wiert uitgedrukt Hypophragmus, zoo veel beduidende als Onderbaeg (a). Deeze nu ftelle ik vaft, dat in myn hantfchift bedoelt wort. Van hem weete ik alleen te berichten , dat hy den 9. Maert 1579. eerïen Brief heeft gefchreeven aen den Kerkeraet van Embden , om de reedenen te weeten , waerom dezelve in den ban hadt gedaen zekeren Simon Habofcb van Audenaerde, die Paflor was geweeft te Borkheim by Audenaerde (b), en in het Jaer 1567. van daer om den gezuiverden Godtsdienft gevlucht was nae Embden , dog daer tot zoodaenige zwaere dwaelingen verviel , dat de Kerkeraet van Embden, te vergeeffch gepoogt hebbende h*em tot de zuivere Waerheit weder te brengen, eindelyk hem opentlyk van de Gemeente affneedt; waer over die Simon Habofcb zig gong be- 0») Biblioth. Bremenfis, Cl. 6. Fafc. 3. pag. ƒ18. (V) L.c. pag. 5-ij— 5-18.  HERVORMDE KÉRKE te GÈNT. 49 beklaegen eerft te Wezel, daer nae te Norvoich, in het Jaer 1577. toen men daer een .bloejende Nederlandtfche Gemeente hadt , vervolgens aen de Claflls te Middelburg, en in het Jaer 1579- te Gent, verzoekende om wederom tot 'een lidt der Kerke te worden aëngenoorrien , waer Over Haegman den raedt der Kerke te Embden verzogt, het welk hem volgens de waere gefchapenheit der zaeke gegeevén zynde, fchynt hy , en de Kerkeraet te Gent , het verzoek van Simon Habofcb te hebben afgcllaegen , alzoo deeze in het Jaer j581. verkreeg dat de Kerkeraet van Embden bver deeze zaek verzogt wiert te komen op de Nationale Synode te Middelburg; dog iri welker ASlen, particuliere Vraegen , en Qiiceftiën men geen gewag van hét beiluit Over dit geval viht aengetekent. Voorts is my uit de Zeeuwfche Kerk-boeken meedegedeelt, dat Pieter Haegman Minifter van Serooskerke (in Walcheren ) is overheden , zonder dat 'er by gevoegt wert wanneer; en dat zyn naem daer volgt op dien van den Predikant van Neufen, dés Jaers 1584. het welk fchynt te leeren dat Pieter Haegman al kort nae het overgaen van Gent, te Serooskerke in den Heiligen Dienft is gekomen. 7. Jan Spiegel (a), wort wel eerft met naeme genoemt als Predikant te Gent, in November 1578. iri gedrukte fchriften ; maer het blykc uit de Clafficale A£ten {b), dat hy reets te vooren daer in dienft geweeft is, als die met bo- ven- (a) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. j. bladz. 86, (6) M. S. D  jo HISTORIE der vengemelde Haegman ter gemelde tyt dc i Claffis te Gent bygewoont heeft. Zoo lang als Gent Gereformeerd gebleeven is , heeft hy den dienft aldaer blyven bekleeden. " Hy fchynt een der aenhangeren van Jonker Jan van Hembyze geweeft te zyn. Althans, hy J| liet zig gebruiken om , benevens anderen, nae de Paltz te reizen, en daer uit naem van de I Wetb, den Krygsraedt, én Dekens der Stadt , het Voorjchependom aen denzelven op te drae- \ gen (a). . Het viel hem te beurt om, nae de overgaeve van Gent aen Parma , de laefte openbaere Leerreede voor de Gereformeerden te doen ; want op den 19. September 1584. (£) gefebiede de allerlaefie Geufcbe predikatie in St. Baefs, en in onte Lieve Vrouwe Kerke, in dewelke den Minifter Jan Spisghele, met de woorden van Johamis in 't 3. Kapittel van bet boek i der Openbaeringe , Die verwint zal met witte kleederen gekleet zyn, zyne toehoorders zeer vermaende dat zy zig niet zouden laeten verleiden tot de Roomfcbe Afgoderye, en Superftitièh, maer Jlantvajlig volherden zouden in bet Gereformeert Geloof. Ik hebbe niet konnen opfpeuren waer hy vervolgens Predikant geworden zy, nog iets van zyne verdere lotgevallen konnen ontdekken. 8. Jakobus Regiv.s, of de Konitik, die al in November 1578. Predikant te Gent was(c). als die wegens die Kerk gezonden is op de Clas-fis aldaer gehouden den 3. November 1578. daer I O) Gentfche GefchiedenifTen, Tom. 2. bladz. 32S. (6) L. c. bladz. 444. 0) Aclen M. S.  HERVORMDE KERKE te GENT. 51 ilaer hy ook met keurftemmen tot Scriba dier vergaderinge is verkooren. Uit het Afte-boek van de Kerke te Middelburg is my gefchreeven, dat Jakobus Regius of de Konink eerty ts Predikant te Londen is geweeft, en den 25. April 1576". door den Kerkeraedt van Middelburg is ontbooden, die ook nae zyne predik-gaeven deedt verneemen, maer den 30. Juny de hoop om hem te bekomen verlooren zag. Hy zal dan zyne voorige ftantplaetze hebben verkooren boven Middelburg, en naderhant de beroepinge nae Gent hebben aengenomen. Waerfchynlyk was hy de broeder van Johannes Regius (a), die in 't Jaer 1571. zig te Keulen ophieldt, en, benevens anderen, gekooren wert om aen den Heer van Aldegonde getrouwlyk over te fcbryven 't geen tot de Hiftorie der Nederlantfche Gereformeerde Kerken konde dienen. Ook is het vermoedelyk dac hy de zoon was van Carolus Regius , of de Konink (ft), die wel eer een Karineliter Mon- nik te Gent was geweeft, maer,beftraelt met het licht van de zuivere waerheit, een Predikant onder de Gereformeerden wert, welke hy en in het openbaer, en in het heimlyk, met de verkondiginge des Godtlyken Woorts ftichte, opbeurde, en vertroofte, tot dat hy deswegens te Brugge gevangen zynde, de waerheit met een deerniswaerdigen , maer Godt verheerlykenden Martel-doot, heeft beveiligt, zynde aldaer verbrant den 27. April IJJ7- (4) Synode van Embden 15-71. Art. 49, 5-0: (£) Hiftorie der Martelaeren, 1.Deel Folio 1 ƒ0, iji. We-? zembeek, 1. c. bladz. 1.0. D 2  53 HISTORIE der 1557. Het mag in de hedendacgfche lauwe" I tyden vrcemt fchynen, dat een zoon, wiens i Vader om het predik-ampt wreedelyk gcmartelt was, zig egtcr verftoute om, terwyl de | vervolginge nog bleef duercn, egter ook het | Predik-ampt tc bedienen, maer in die tyden g was do yver tot den gezuiverden Godtsdienft I zoo groot, dat de Zoons zig door het treurig j lot hunne Vaderen overgekomen, niet lieten affchrikken , om in zwaere tyden het Wocrt van Godt te prediken, al zaegen zy zig bloot gcftelt om zclven een diergelyk uiteinde als hunne Vaders te ondergaen , waer van wy 'j een exempel vinden in eenen Vader en Zoon, beide Jan Mijjuens (a) genaemt. De Vader,- ' het Euangelie - woort drie Jaeren te Antwer- . pen gepredikt hebbende , wert gevangen ge- || noomen, ten vuure gedoemt, en verbrant, j den 17. Augufty 1571. De Zoon, door zy- I nen Vader opgevoet tot den Predikdienft , fchroomde niet dat Ampt te bekleeden in Vlaenderen by Audenaerde ,• in zeer gevaerly- 11 ke omftandighecden, en naderhant in Kadt- U zant; tot dat hy, gevangen zynde van de MaU Ij contenten, door dezelvcn , om dat hy een Pre- Ij dikant was , op eene wreedc wyze , in een || zak gebonden, met eenen fteen daer aen ge- | knogt, is verdronken en vermoort, omtrent de maent Odtober 1583. te Middelburg in j Vlaenderen. Maer om weder te keeren tot ' den Gentfchen Predikant Jakobus Regius, hy 1 moet zig buiten gemeen ftil in het bedienen i zyns ,I («) Hiftorie der Martelaeren, 1. Deel Folio ijf'-*d6oi  HERVORMDE KERKE te GENT. 53 zyns Ampts hebben gedraegen, alzoo de Gentfche Gefchiedenijfen van hem nergens eenig gewag maeken. Maer uit de Clafïïcale en Synodaele hantfchriften van dien tyt blykt, dat hy een zeer geleert, en hoog-geacht Leeraer te Gent was. Want gezonden zynde van de Kerk aldaer op de Synode (a) te Brugge den 4. van Slachtmaent 1579 wert hy aldaer tot Prcefes verkooren, en is hem opgelegt (&), ten dienjle der geenen die geen Latyn, of eenige andere taelen verjlaen over te ftellen , (in het Vlaennch) Domini Calvini Commentarii in Epiftólam ad Romanos. En dewyl de Broeders verjlaen hebben dat Jakobus Regius gemeent heeft zeker traktaetken, als van de Confcientie , item op het eerfte veers des vyfden Capittels tot de Romeinen , ende nog op de woorden Simeonis Lucas 2., zeer dienende, en nut zynde tot vorderinge der Gemeinte, en bulpe der Dienaeren, (uit te geeven) is beflooten, dat deeze elk van de Clajfis van Gent zullen overfien worden, om die alzoo ten eerften te laeten drukken , en in het licht te (laeten ) komen: het welk of het gefchiet zy, my onbekent is. De Franfche Kerken , en Synode toonden ook hoe hoog zy 's Mans verdienden waerdeerden. Want als 'er in de Franfche Gemeente te Gent eenige gefchillen en oneenigheeden waeren ontftaen in den Jaere 1582. werden eenige Franfche Predikanten , door de Synode van Antwerpen, gehouden den 19. September 1582. derwaerts gezonden om die uit den weg te ruimen, (*) Aden M. S. Art. 1.' (é) L. c. Art. 5-. D 3  54 HISTORIE der men (a), en de Broeders der Nederlantfche Kerke van die plaetze verzogt, om 'ook een van de bunnen daer by te volmachtigen, voornamentlyk zoo eenen die de befte kenniffe heeft van de zaeken der Franfche Kerken, zoo in dit gevaeft, als elders, gelyk de Heer Regius. Voorts hebbe ik niet konnen ontdekken, welke de lot-gevallen van deezen Geleerden, en vreedtzaemen Man geweeft zyn, nae dien tyt, en nae het overgaen van Gent aen de Spanjaèrts. $>. Het grootfte gedeelte dierLeeraeren, en misfchien allen, zyn te Gent gebleeven in den Jaere 1579. als in het welk worden vermeit ■vyf Minifters (b) , die zig lieten gebruiken door Jonker Jan van Hembyze, om zyne geweldadige handelingen , en willekeurige Magiftraet-veranderinge, te doen goetkeuren by de dry Leeden van de Stadt, of althans te verfchoonen; gelyk ook in dat Jaer zeven of acht Minifters hem vergezelfcbapten nae het Stadthuis, die hem gelyk voor Lyfwacbt dienden (c) , toen hy den Prins van Oranje wederftreefde; dog derzelver naemen worden niet gemelt. Mae? in het Jaer ij8o. vinden wy nog eenen anderen Predikant te Gent, bui'ten de reets gemelden, met naem genoemt, te weeten Johannes Bollius. De overeenkom ft van naem en tyt deed my vermoeden , dat deeze dezelve Johannes Bollius was, die met G. Feuguerus het Hoog Leeraerfchap der Heilige Godtgeleertheit te Leiden in het Jaer 1577. hadt 0») Aften M. S. Art. 6. (<) Gentfche Gefchiedeniflen, Torn. l. bladz. 167. W L. c. bladz. 1S8.  HERVORMDE KERKE te GENT. ' 55 hadt bekleet (a), en van daer, gelyk naderhant de Hoog Leeraeren Daneeus, en Ratloo gedaen hebben , nae Gent was vertrokken , tot het bedienen van Godts Woort. Maer naderhant zag ik dat de Leidtfche Johannes Bollius (b) was gekomen vanStaden, gehoorende onder het Aerts-Bisdom van Breemen, en dat hy te Leiden, op zyn verzoek, van zynen Akademie - dienft ontflaegen zynde, den 8. Maert 1578. is wedergekeert nae Staden, daer hy in het Franfch, en het Nederlantfch predikte, en nog was in den Jaere 1590. zoo dat hy een ander was als zyn naemgenoot, de Gentfche Predikant Johannes Bollius, omtrent wien ik niet weete te berichten van waer hy nae Gent gekomen is, maer alleen zyne verrichtingen aldaer , en elders. Hy fchynt nog niet lang te Gent geweeft te zyn, of hy haeldc zig het ongenoegen van veelen zyner Amptgenooten op den hals, om dat hy op den 25. April 1580. (c), een kint van een ryken Borger doopte, wel in de Kerke van St. Baefs, maer zonder dat 'er gepredikt wiert, bet welk zeer mishaegde aen de Geufen, en aen zommige Minifters , want zy zeiden dat het tegen hunne Statuten was, eenige Kinderen te doopen anders als in de Vergaderinge van hunne Gemeente, in of nae de predikatie. Dit gefchiede nogtans in dien tyt dikwils (d), zelfs in byzondere huizen; (4) Meurfii Athen. Bat. pag. 2jo. Soermans Akade- mifch Regifter, bladz. 32. (£) Meurfius 1. c. pag. 335-, Soermans 1. c. (*) Gentfche Gefchiedeniilen, Tom. 2. bladz. 216(J) Sententiën van Alva, bladz. 380. P 4  55 HISTORIE der zen; en de Statuten of Kerk-wetten waeren, daer omtrent niet ftreng, voor al in Vlaenderen. De eerfte Synode der Nederlantfche Kerken . wier handelingen tot ons zyn gekomen , gehouden te Wezel, den 3. Novembris ende vervolgens, inden Jaere 1568. maekte omtrent dit ftuk deeze gemaetigde beraeminge (a): Men zal den Doop bedienen niet anders , nogte ergens als in de Kerke, onder de Predika- j tie, en den Catechismus: ten zy NB. mijfebien ' in de aenkomende Gemeinten in acht moet genoomen worden zommiger zwakheit, welken te ge- I valle, en om ergeniffe te myden, de Kinderen in huis gedoopt mogen worden ; dog dit wort ook I niet toegejiaen, ten zy in tegenwoordigheid van ' ten minflen vier, ofte vyf geloovigen; ende dat tot anders door het Synode zal zyn bejlooten. De volgende Synode der Nederlantfche Kerken die onder bet Cruis zitten, gehouden te Embden den 5. Ocltober 1571. liet het hier by heruiten, zonder eenige nadere bepaelinge te maeken. Maer de Provinciale Synode vin Hollant en Zeelani, gehouden te Dordrecht den \6~ 28. Juny 1574. fchafte den huis-doop af (b) ; willende tto men den Doop niet zal aendienen, dan alleen in eene openbaere verzamelinge der Kerken by de verkondiginge des Woorts ; welk befluit beveiligt wert in de Nationale Synode der Nederlantfche, ende Walfche Kerken, gehouden te Dordrecht den 2-18. Juny 1578. roet deeze I woorden: (c) Men zal den Doop niet bedienen 'dan j (a) Kapittel 6. §. 2. U) Art. 5-8, }o. {t) Art. 60. oite, 8.'  HERVORMDE KERKE te GENT. 57 dan in de Predikatiën. Dog de gewoonte van in huis te Doopen, gefprooten uit het gevoelen van de volftrekte nootzaeklykheit des Doops ter zaligheit , was door langheit van tyt zoo diep ingewortelt in Vlaenderen, dac dezelve niet zeer gemaklyk, en fpoedig konde worden uitgeroeit. Daer van komt het dat in de Vlaemfche Kerk - vergaederingen , zoo dikwils over dit iïuk wert raedt gevraegt. gelyk in de Claffis van Axel den 7. Mai 1579. wiert gevraegt, («) of men de Kinderen ook Doopen zal buiten de Predikatiën ? en wederom in de Claffis van Beoojien Blye den 2. January 1581. (ft) of bet niet raedzaem waere , dat men geen Kinderen Doopen zoude, zonder in de openbaere Predikatiën? Waer op die Vergaderingen ten antwoort gaeven , dat men den huis-doop allengskens wyfelyk afbreeken zoude, en, dat men zyn beft zal doen om dien af te brengen, zoo niet, NB. dat men dog de lieden dienen zal om alle febeuringen te fehouwen. Even voorzichtig , en nae de omftandigheeden van tyt, plaetzen , en perfoonen , beiloot (c) de Provinciale Synode der Vlaemfche Kerken, gehouden te Brugge den 4. November 1579. dat men geen Kinderen Doopen zal dart voor de Gemeinte, NB. zoo bet mooglyk is, en ook niet dan in de Kerken , altyt niet zonder korte Predikatie te doene, en dat naer bet inbout des 8. Articul der Dortfche Synodi. Des konde dat misnoegen tegen den Leeraer Bollius zoo groos (a) Aclen M. S. (é) A| ten wanneer hem getroffen hebbe , zynde m voor de eerftc Predikant van Maurits - Fort, II cn (s) Hunnius Staetifch Vlaenderen, bladz. 340, 341. (t) Rekening M. S.  HERVORMDE KERKE tè GENT. 61 en van de Polders, nae hem eerft bekent Johannes Lievens (a), die daer den dienft des Heiligen Woorts begon in den Jaere 1625. Uit de Middelburgfche Kerk boeken blykt, dat Bollius de Synode van Ter Veere , des Jaers 1610. heeft ondertekent; ook die van Bord* recht 1618, 1619. maer daer agter ftaet obiit zonder tyt bepaelinge. Het zoude vreemt ^ konnen fchynen dat een Man van die Geleert- ' heit en Achtinge, als de Gentfche Predikant Bollius , tot zoo een geringe ftantplaetze is overgegaen , en daer is gebleeven , indien men niet wift dat de Predikanten van Gent, die zig met de Burgerlyke, Stadt- en Landtzaeken wat veel gemoeit hadden , nergens veel getrokken waeren, en dat de Staeten van Hollandt hebben beilooten (&) en geordonneert te fchryven aen de Officieren, Burgemeefters, en Regeerders van alle de Steeden van Hollandt , dat zy luiden geene Predikanten in dienfie aen en neemen, nog laeten prediken , die uit Gent, of Brugge mogen zyn gekomen, dan met voorgaende confent , en helieven van de Staeten. Dus moeften de goeden het met de quaeden bekoopen. Voorts vinde ik dat behalven de reets vermelde, in den Jaere 1581. en vervolgens nog eenige andere Predikanten den dienft van het Euangeli hebben verricht. 10. Adrianus Saravia(c), die op de Provinciale Synode der Vlaemfche Kerken, gehouden te Gent den 8. Maert 1581. als Predikant te Gent ver- fcheen, (*) Hunnius 1. c. blaite. 138. (b) Kerkelyk Plakkaet-bgek, 1. Dsel bladz. yo. (O A£h M. S.  62 HISTORIE der fcheen, en tot Prcefes dier vergaderinge wert verkooren. Ik behoeve 's Mans verdienften, en lotgevallen , die zeker ongemeen zyn , hier niet op te haelen, om dat de Kerkelyke,1 en WaereltlykeHiftorie-fchryvers vry omftandig van hem gewaegen, en de Hoog-Ieeraer Johannes Etis (a) zyn leevensloop reets heeft opgegeeveri. ii. Francifcus Lansbergius (&), die waerfchynlyk een Gentenaer was , gelyk de beroemde Fihps van Lansbergen ook uit die Stadt herkomftig was. Het fchynt dat onze Francifcus óok te Brugge heeft gepredikt , of daer beroepen is geweeft, aengezien 'er gefchil rees tuiTchen de Kerken van Genten Brugge, tot welke van die beiden hy behoorde; het welk in de Synode te Gent ij8t. (c) wert beflift, cn die van Brugge getoont dat zy geen recht op hem hadden. Dus bleef hy te Gent, daer hy behalven den Kerkdienft, ook het onderwyzen derjeugt in de beginzelen der Geleertheit behartigde, gelyk hy in den Jaere 1583, Antonius Walceus de beginzelen der Latynfche Taele heeft geleert (i), tot in het volgend! Jaer, toen Gent overgong aen Parma. Ofhy toen van daer vertrokken is nae Antwerpen, dat eerft in Auguftus 1585. in der Spanjaerden handen viel, zoude ik niet durven beveiligen. Wel fchryven zommigen, dat hy Pre- di- 00 Van de Formulieren. bladz. 89. c. v. (*) La Rue Geletterd Zeeland , bladz. 247. in Notis Jf. Fr. Foppens Biblioth. Belgic. Tom. 1. pag. io?f. (e) Aften M. S. Art. 8. " 00 Meurlii Athen. Bat. pag. 52/.  HERVORMDE KERKE te GENT. 63 dikant tc Antwerpen (a) zoude geweeft zyn, daer hy ten Jaere 1609. een omftandige zamenfpraek, en gefchil-verhandelinge met zekeren Pater Gauda heeft gehouden; maer het is waerfchynlyk een misflag , gefprooten uit onoplettenheit van den Voornaem, alzoo PbiUps Lansbergen Predikant te Antwerpen is geweeft, daer nae te Goes, alzoo anderen getuigen dat hy in het 1593. van Gent inPlaenderen te Rotterdam is gekomen (Ji). Daer ftaende verviel hy tot Remonftranterye, en gaf in den Jaere 1612. aen het licht (c), een kort en Chriftelyk Examen over de Leer-pointen, die tuffchen de onzen en de Remonftranten in gefchil waeren , en poogde daer in te beweeren, dat die het fondament der Zaligheit niet raekten; het welk door anderen wert wederlegt. Zyn Zoon, en Amptgenoot Samuel van Lantsbergen viel ook den Remonftranten toe, en verpynde zig om in een boekje de on~ derlinge verdraegzaembeit aen te pryzen. Francifcus Lansbergen en zyn Zoon Samuel (e) beyverden ten hoogden het doordringen van de Refolutie der Heeren Staeten van Hollant tot Vreede der Kerke , laetende Samuel zig ten dien einde uit de Claffis van Schielant afzenden nae verfcheide ClaiTen van Zuidthollant om dezelve daer fmaekelyk te maeken , en ten dien einde zeker Concept door hem op- ge- (d) Baudartius Memoricn, 3.Boek bladz. 133 — 136. (i) Soermans Kerkelyk Regiller, bladz. 79. (r) Brant Hiftorie der Reformatie, 3. Deel bladz. 872. (tl) Leidekker Eer van 't Synode van Dordrecht, 2. Deel 3. Hooftft. §. 20 — 23. (0 Trigland Kerkelyke Hiftorie, 4. Deel bladz.626--68gl  0-4 H iSTÓRlÈ der geftelt doör de Predikanten te dóen tekenen.' Maer hy vorderde met alle 'zyne poogingen zeer weinig uit, zelfs maekte de Claffis van Gorkom zoodaenige aenmerkingen op zyn perfoon, en concept, dat hem waerfchynlyk de luft zal vergaen zyn , om zyn opzet te willen doorzetten. By omwendinge der zaeken wert hy eerft door de Magiftraet van den dienft geween, en in den Jaere 1619. dooide Synode van Zuidt Hollandt van denzelven afgezet (a), hebbende, gelyk hy zeide, reets voor zyn Magiftraet een Acte van ftilftant iri den Kerkdiènft geteekent, zoo dat hy in het Lant konde blyven, en onderhout genieten.' Hoe het verder met hem afliep is my niet gebleeken. 12. Philips Andries. Deeze was (i) op de leftgeboudene Claffis te Verneke geëxamineert , en verfcheen op de Claffis te Gent den 29. July 1578. als geadmitteert Dienaer des Woorts onder dezelve Claffis ; vervolgens wert hy , op fterk aenhouden der Vlaemfche Clafle en der Confiftorie van Middelburg, Predikant teEeckeloo, by voorraet, en voor een Jaer expireerende den 10. July 1579. onder zekere voorwaerden, welke die van Eeckeleo, naer zyn gevoelen, niet volbragten , waerofn hy den dienft dier Kerke wilde veriaeten, voorwendende in de Synode te Brugge (c) den 4. November 1579. verfcheide oorzaeken en zwaerigbeeden om vry te voeezen van die Gemeente, dog (a) Leidekker 1. c. 2. Deel 1. Hoofcft. §. 32. pag. 68, (è) Aften M. S. (Ó Aften M. S. Art. 6» 8.  HERVORMDE KERKE te GENT. 65 dog welke die Vergaedering niet genoegzaem ofte wigtig vont om zyne Gemeente aldaer te veriaeten ; ftellende ondertuffchen dien van Eeckeloo voor den tyt van een half Jaer , in den •welken zy zullen gehouden weezen met naerfiigheit te volbrengen , en na te komen al zulken billyken conditiën die van hem, Philips Andries, hen voorgeftelt, en voorgefchreeven zyn: en zoo dat niet geëffeStueert voort, zullen de drie naeftliggende Gaffes Philippum als dan vryfpreeken : hen welk by nadere overweeginge met een cenfura definitiva is beveiligt, niettegenftaende hy daer tegen fcbriftelyk protefteerde, en van deeze Sententie en oordeel der Synode een Extra£t begeerde om hem daer meede te behelpen, het welk die Broeders hem niet ontzeit hebben , poogende hem egter by die gemeente te doen blyven , vermits zy hem erkennen voor eenen getrouwen Dienaer. Zyne zonderlinge bequaemheeden, en fraeje hoedaenigheeden vorderden hem eerlang tot Predikant der Hooft- en Moeder - kerke te Gent, waerfchynlyk in den Jaere 1581. alzoo hy in het Jaer 1584- vari de Gemeente aldaer affcheit nam met Paulus woorden (a), Waekt en gedenkt dat ik drie Jaeren lang (ook) nacht, en dag niet opgehouden hebbe een iegelyk met traenen te vermaenen. Men mag met gront befluiten dat hy zig daer zal gehouden hebben aen de zyde des Prinfen van Oranje, en der welmeenende Ingezeetenen, om dat hy op (b) den 27. Augufiy 1583. is gezonden nae Dendermonde tot den Heer van Ry- O) Gentfche Gefchiedeniifen, Tom. 1. bladz. 444. (è) L. c. bladz. 241. E  CÓ HISTORIE der Ryboove, die de flinkfche gangen van Jonker Jan van Hembyze wraekte, en de verdere verraderyen , (toen reets opentlyk begonnen door Servaes van Steelant, Hoog Baljuw van het Lant van Waes, Axel, enz ) poogde te fluiten. Maer om by het Kerkelyke te blyven, deeze Leeraer Philips Andries, alhoewel niet Taelkundig , of op Hooge Schooien in de Wetenfchappen geoefFent, bezat zulk eene uitnemende welfpreekenheit, en ongemeene kracht van zeggen , dat die de verwonderinge der Roomfchgezinden zeiven hebben weggedraegen, als die 'er dit getuigenilTe van hebben gegeeven (a). Gelyk meeft alle de Minifters , den 16. September 1584. (toen Gent by verdrag aen Parma wert overgegeeven.) voor de laetftemael predikten, op eene druklyke wyze van bunne Gemeente oorlof neemende, en bun allen ernftelyk vermaenende, dat zy zouden indachtig blyven 't geen zy gehoort hadden in hunne Predikatiën , en onderwyzinge , van welke zy na berooft wierden: deedt dit voornamentlyk in O. L. V. Kerke den Minifter Philips Andries , met zoo groote welfprekentbeit , gebruikende de woorden van den Apoftel Paulus in bet 20. Kapittel van de werken der Apoftelen, door welke by affcheit nam van de Ouderlingen van 't Gemeente van Epbefus , dat 'er veelen van zyne toehoorders overluit weenden, en van droef heit builden. Alle poogingen, om de verdere lotgevallen van deezen getrouwen, en welfpreekenden Leeraer te ontdekken, zyn (tot nog toe) vruchteloos geweeft. 13. Tho- (4) L. c. Tom. i. bladz. 444.  HERVORMDE KERKE te GENT. 67 13. Thomas van Til, Oudt-Abt van St. Bernard by Antwerpen , wort met recht ook getelt onder de Predikanten van Gent, daer hy eenigen tyt gepredikt heeft. Dog 's Mans groote verdienden zyn waerdig om nauwkeurig fe worden voorgeftelt , waerom ik zyné Leevens - befchry vinge, hier agter , afzonderlyk , zal laeten volgen. 14. Gillis van den Haute, die Predikant geworden is te Sluis in Vlaenderen ten Jaere 1581. en daer den dienft bleef bekleeden tot dat die Stadt in het Jaer 1587. aen de Spanjaerden overgong; giffen zommigen dat van Gent derderwaerts zoude zyn gekomen ; daer hy te vooren het Predik-ampt zoude hebben bedient. Het is vermoedelyk dat hy een Gentenaer was, in welke Stadt, toen de Gereformeerden daer het gezag hadden, het genacht van den Haute in aenzien was. Gillis van den Haute (a), was een der Steede - kiezers tot vermakinge der Magiftraet in 't Jaer 1580. en wert tot Schepen van Gedeele (b), (zynde de tweede bank te Gent) verkooren ten Jaere 1581. en wederom tot eenen der Steede-kiezers (c) in het Jaer 1583. Micbiel van Haute (d) wert Schepen van der Keure ("zynde de eerfte bank) in het Jaer 1582. Charles van Haute (e) is Schepen van Gedeele geworden in het Jaer 1583. Het blykt ook dat de Slui- fche (a) Gentfche Gefchiedeniffen, Tom. 2. bladz. 23/S. (f>) L. c. bladz. 264. (e) L. c. bladz. 332. (d) L. c. bladz. 300; (*) L. c. bladz. 333. E 2  ÓS HISTORIE der fche Predikant van den Haute nu, en dan eens nae Gent reisde. Maer alzoo ik nergens in gedrukte of ongedrukte fchriften's Mans naem, als Predikant te Gent genoemt vinde , blyft het onzeker of hy daer geftaen hebbe. 15. Mr. David Arundeus, die in den Jaere 1584. te Vlijfingen Predikant is geworden , en aldaer, in het laeft van het Jaer 1585. is overleeden ; gift men , uit eenige omftandigheeden, dat van Gent derwaerts gekomen zoude zyn. Dog daer omtrent hebbe ik geen meer zekerheit, dan omtrent den ev.engemelden Gillis van den Haute. Al hadden deeze twee laeften noit de Gereformeerde Gemeente aldaer bedient, de opgegeeve lyft toont dat te Gent een groot aental van Leeraeren is geweeft , in de Nederlantfche of Vlaemfche. tael. 16. My is, nae dus verre gefchreeven te heb» ben, gebleeken , dat, behalven de reetsgemelden ook binnen de Steede van Gent, is Predikant geweeft Cornelius Johannis (a), die in het laeft van het Jaer 1584. en dus korts nae de overgaeve van Gent, is Predikant geworden te Rotterdam, hebbende Burgemeejleren dier Stadt hem nootzaeklyk moeten beroepen, en in dienft neemen. Zonder dit, hebbe ik's Mans naem, of lotgevallen nergens geleezen. B. In de Franfche Kerke te Gent , hadt men kort nae de Bevreediginge, en openbaere Godtsdienftocffeninge zulk een overvloet van Predikanten niet, maer een groote fchaersheit; zoo dat de Fran- (*) Kerklyk Plakkaet-boek, 1. Deel bladz. 5-3, 5-4.  HERVORMDE KERKE te GENT. 69 Franfche Kerk-Vergaderinge befloot (a) , dat men aenbouden zonde by den Hertog (of PaltzGraef) Cajimirus, dat hy wilde toeftaen aen den Heer du Jon (die beft bekent is met zynen Latynfchen naem Francifcus Junius') om de Kerken bier te lande te komen dienen , en helpen ; misfchien te Gent daer Junius in het Jaer 1566. Predikant was geweeft,en op wien derhalven de Kerk aldaer, naer de gewoonte van dien tyt, eenig recht geacht wert te hebben (ft). Nopende de Franfche Predikanten aldaer is ons het volgende voorgekomen. 1. Een ongenaemde Franfcbman predikte aldaer den 4. Juny 1578. in bet Franfcb in de Kerke van bet Tempelhof (c), op welke plaets nog in de volgende maent July, in 'tFranfch wert gepredikt (d). Maer die Franfche Predikant moet daer niet lang gebleeven zyn, om dat de Franfche Synode van Antwerpen (e) , den 17. van Herfftmaent 1578. befloot dat een der Franfche Predikanten van Middelburg, den Kerkdienjl te Gent zoude waerneemen , zoo lang als de Claffis dit tot eer van Godt zoude goetvinden: ten zy de Gemeente daer zoo in getal toegenoomen waere , dat een Predikant dezelve niet konde bedienen. 2. Jean Walé(f), is Fraflfch Predikant te Gent geweeft in den Jaere 1580. en waerfchynlyk al (tt) Sinodc d'Anvevs le 17. Septembre 15-78. Art. 5. M.S. (b) Ibid. le f. d'Aouft 1579. Art. ij. M. S. (c) Gentfche Gefchiedeniflen, Torn. 2. blads. 27. ld) L. c. bladz. 33. (e) Aften M. S. Art. 8. (ƒ) Sinoded'Anvers le 14.. de Septembre 1580. Art.8.M.S, E 3  ?o HISTORIE der al in het Jaer 1579. en bleef daer den dienft waerneemen tot zynen doot, fchoon eerft gefchikt om de Walfche - kerk te Embden (a) te bedienen. Buiten twyfel is hy dezelve met jfoannes Walceus , die in het Jaer 1565. eerft opperfte Diaken,en nadtrhantPredikant der Dorpen omtrent Ryffel en Quernoy geweeft is (ft), dien de Roomfchgezinden niet alleen befpotten , naer hunne gewoonte , maer dien zy ook de allerheilfchendigfte grollen opdichten, welke geen menfeh van gezonde herfenen zal gelooven dat ooit hebben konnen vallen in eenen oprechten belyder, veel min in eenen Leeraer des Hervormden Godtsdienft , en die alleen fteunen op de fnoodt verzonne leugen - verhaelen van den afgevallen Matthieu Lannoy(c~), wiens gedachteniffe, zoo wel by braeve Roomfchgezinden, als by de Gereformeerden in de uiterfte verfoejinge is. Indien hy zig fchuldig gemaekt hadde aen diergelyke fnootheeden , zouden hem de Gereformeerden zeiven hebben verfoeit, daer nu derzelver Kerk - Vergaderinge 's Mans getrouwe dienften erkende nae zynen doot, die waerfchynlyk voorviel in 't begin des Jaers 158 i.(d) beveelende aen de Franfche Kerken van Gent en Audenaerde, hunne gewoone gaeven uit te reiken aen de Weduwe van Jean Wallé, alzoo, O) Sinode de Gand le 16. de Mars 1580. Art. 8. M. S. (l>) Flor. van der Haer de Init. Tumult. Belgic. Lib. 1. Pag- 14*. 143- (c) L. c. pag. 137. Sc N. Burgundii Hiftoria Belgic. Lib. 1. pag. 39. Sc feq. (d) Sinode d'Anvers le 13. de Septembre if8i. Art. 19, 10. M. S.  HERVORMDE KERKE te GENT. 71 zoo aen haer wert toegelegt twaelf Ponden Vlaems Jaerlyks, uit aenmerkinge van de goede dienften die hy gedaen badde aen de Kerken omtrent Ryffel. 3. Gillis MaJJis fchynt in de plaets van Jean Walé Predikant in de Franfche Kerk te Gent geworden te zyn. Althans in het Jaer 1582. bediende hy dezelve, niet zonder moeilykheeden te hebben ; welke door tuflchenkomfte van eenige Franfche , en Nederlantfche Predikanten wel eeniger maete geflift werden, maer niet als door eene ftrenge ordre der Synode geheel vernietigt wierden (a). Nae het overgaen van Gent vinde ik zynen naem niet in de Aften der Franfche Synoden, en Qlaffen, zoo dat ik niets verder van hem weet te berichten. 4. In dat zelve Jaer 1582. wert het Predikampt (fc) in de Franfche Kerke ook waergenoomen door Chrejlien de la Quellerie , dog maer by voorraet, en als noothulp, zonder dat de middelen , die 'er beraemt werden om hem eenig onderhout te befchikken, fchynen gelukt te zyn; hy wert vervolgens, een reeks van Jaeren , Leger-Predikant, en woonde in die hoedanigheit de Walfche Synoden getrouwlyk by , tot het Jaer 1623. toe, wanneer hy fchynt geftorven te zyn. Gelyk hy meermaelen in Vlaenderen leevens-gevaer hadt geloopen om zynen dienft, zoo ftont hy dat voornamentlyk uit te Oudevoater, daer («) Sinode d'Anvers le 21. deMars 15-82. Art. 7, 11. Sc Ie 30. Sc ji.de Mars 1583. Art. 6. M.S. (4) Ibid. le 17. de Septembre 1582. Art. 16. E 4  7£ HISTORIE der daer hy Predikant was onder de Franfche benden, toen de Spanjaerden ten Jaere 1575. die Stadt overrompelden, en een groot acntal van Inwoonders , ook den Nederlantfchen Predikant , Johannes Gelafius, vermoorden , welk lot hem ook zekerlyk zoude getroffen hebben , waere hy bekent geworden ; maer (a) hy gaf zig den naem-van Antboine ,en voor eenen Soldaet uit, waer door by losraekte met hetaelinge van bondert kroonen. j. OndertufTchen hadde de Franfche Kerk te Gent aen de Synode verzogt (&) om een tweeden Predikant, welke daer op deedt fchryven uit haeren naem aen Mr. Charles de Niecle en aen zyne Kerk , dat die hem wilde toeftaen om gemelde Kerk te di enen. Maer dit verzoek wert niet ingewilligt, waerom de Kerk van Gent, in het volgend Jaer (c), wederom verzogt om eenen Predikant te hebben by haeren tegenwoordigen Leeraer; het welk de Synode toeftont , beveelende dat Mr. Pierre Morcau zoude gaen nae Gent, om den dienft waer te neemen, het welk buiten twyfel zal zyn gcfchiet, en hy daer gebleeveu zyn tot de overgaeve dier Stadt, nae welken tyt hy geworden is Franfch Predikant te Delft , wegens welke Kerk hy de Walfche Synoden in het Vereenigt Nederlant naerftiglyk bywoonde , wordende zyn naem voor de laefte mael gevonden in het Jaer 1600. wanneer hy fchynt overleeden te zyn. Hy nam den dienft niet al- (n\ Hooft Nederlandfche Hiftoriën, 10. Boek bladz. 402.' O) Sinoded'Anvers le 13. de Septembre 1581. Art. 13, M.S. (ff) Ibid. le ti; dejMars 1582. Art. 14. M. S.  HERVORMDE KERKE te GENT. 73 alleen te Delft waer , maer predikte ook des Donderdags in den Haeg ter begeerte van zyne Excellentie, Prins Maurits; waerom de Staeten van Hollant zyn Tractement, van bondert tot twee bondert Ponden verhoogden in het Jaer 1589- Het ftrekt allen deezen Predikanten, zoo Nederlantfchen als Franfchen , tot geen geringen lof, dat hunne bitterfte vyanden niets hebben weeten te vinden of te vitten op hun leevensgedrag, vermits de Roomfchgezinde aentekenaers van dien tyt anders niet zouden hebben nagelaeten om hunne gebreeken met fpitze pennen op te haelen, en met zwarte verwen aen de nakomelingfchap meede te deelen , aengezien zommige driftige Roomfchgezinden zig voortyts niet ontzien hebben om van de minfte feilen der Hervormde Leeraers ftrafwaerdige misdaeden te maeken, en zelfs leugenen uit de vuift te fmeeden om derzelver leevenswyze als godtloos te brantmerken, in welke doemwaerdigc lafterkunft zig meeiterlyk heeft gequeeten de Brusfelfcbe Jefuit Coflerus, maer tot zyne eige fchande, zynde zyne opgeraepte leugens met onwraekbaere bewyzen wederlegt. Niemant der Gentfche Predikanten is met zoodaenige lafteringen valfchlyk bezwaert , zoo veel ik weete, behalven den Oudt-Abt Thomas van Til, wiens eer, gefchonden door de verdichte leugenen van den Jefuit Coflerus, van den Gentfcben GeufenCbronyk Scbryver, en van den Antvoerpfchen Chronyk Scbryver F. V. G. ik in (de befchryvinge van 's Mans leeven zal verdeedigen, en den lafter afwiflchen. Het («) Kerkelyk Plakkaet-boek-, t. Deel. bladz.83,84,140. E 5  74 HISTORIE der Het eenige, hetwelk te wenfchen waere nooit gebeurt te zyn, beftont hier in, dat zommige Predikanten te Gent zig door Jonker Jan van Hembyze hebben laeten misleiden om zig met het bellier der Stadt- en Staets-zaeken zoo te bemoejen, als (a) omtrent de Verkiezinge der nieuwe achtien Mannen, of Notabelen, en der Magiftraet, en de gehoorzaemheit aen dezelven, het verhinderen (è) van de komfte des Prinfen van Oranje te Gent; het verhinderen van de vrye Godtsdienft - oeffeninge der Roomfchgezinden (c) , daer de Prins op aendrong overeenkomftig met de Gentfche Bevreediginge, en met den Religions - Vreede; het (d) verdeedigen van Hembyze; het maeken (e) of verwerpen van den Vreede; het overlaeten van de beftieringe des Lants (ƒ), niet aen Parma, of Alenfon , maer aen de Staeten; het inlaeten (g) of uitweeren van den Heer van Ryboove met zyn Krygsvolk. Om hen in zyne belangen , omtrent alle deeze , en andere zaeken , te wikkelen , vleide Hembyze., en zommigen van de Magiftraet, de Predikanten , door aen hen toe te vertrouwen , en over te geeven (h~) de Arme Camer met alles wat 'er aenkleefde, en met alle de Difcbgoederen van de 7. Parochiën , die zeer aenmerklyk waeren , en door hen middelen van beftaen te befchikken , uit de Tien- («) Gentfche Gefchiedeniflen , Tom. ». bladz. ifi. 166, 167. (£) L. c. bladz. 170—174. (f) L. c. bladz. ïjf. ld) L. c. bladz. i8<$. (#) L. c. bladz. 190. (ƒ) L. c. bladz. 317.' Oj) L. c. bladz. 381. (&) L. c. bladz. 14a, 143.  HERVORMDE KERKE te GENT. 75 Tienden (a) en Geeftlyke goederen ; door hen te kennen in alle zaeken van gewicht, die de Stadt, of den Staet betroffen, waerom , aen de andere zyde, niet alleen de Heer van Ryboove zyne Brieven acngaende deeze zaeken zoo wel aen de Predikanten , als aen de Schepenen zondt (6); maer zelfs de Prins van Oranje deedt zulks insgelyks (c): zoo nootzaeklyk hadden zy zig weeten te maeken door het gezag van Hembyze. Maer hier door hebben eenigen der Gentfche Leeraers, (want zy allen zyn daer niet aen fchuldig) hoewel onweetende, tot het verloop der Vlaemfche, en Gentfche zaeken helpen aenleidinge geeven, en zig niet alleen by de vyanden van den gezuiverden Godtsdienft, maer zelfs by den Prins, en Godtsdienftminnenden Regeerkundigen ten hoogften afzigtelyk gemaekt. Dog den dienft van de Hervormde Kerke belangende, daer in droegen zy zig voorbeeldig getrouw , en oprecht. Hunne Leer was zuiver, en overeenkomftig met die van den Heidelbergfchen, en Franfche Catechifmus, en van de Belydeniffe der Nederlantfche Kerken , welke laeftezy, als overeenkomftig met Godts Woort, eigenhandig onderteekenden, volgens het befluit genomen in (d) de Synode van Embden des Jaers 1571. beveftigt in die (e) van Dordrecht, des Jaers 1574. en wederom (ƒ) des Jaers 1578. op welke Synodens,en der zeiver leer,en befluiten, zy zig altoos in de Vlaemfche Clajjen en Synoden beroepen. Ook zyn («) L. c. bladz. aS8. (£) L. c. bladz. 381. (c) L. c. bladz. 170. 00 Art. a. (e) Art. 14. (ƒ) Art. si.  76 HISTORIE der zyn deeze twee laefte Synoden in de Franfche Kerken van Nederlant overgenoomen, onder hunne Aften geboekt, en beflooten (a), dat de Franfche Predikanten, en Ouderlingen naerjliglyk zullen raeden om te leezen de Belydenijfe des Geloofs der Nederlantfche Kerken, als ook de forme van Kerk - tucht vajlgeftelt in de Synode van Dordrecht, welke zy zullen teekenen en zy zullen verplicht zyn om op de aenftaende Synode getuigenijfe te brengen dat de voorzeide Belydenijfe ondertekent is met de Kerken - Ordeninge, in hunne Kerken. Het openbaer Predik-Ampt naemen zy loflyk waer (b), predikende twee maelen des Zondags , en op de hooge Feeftdaegen. Om te verkrygen dat de openbaere Godtsdienft vlytig mogte worden waergenomen, wiert verbooden, van wegen de Overigheit(c), op de Sondagen, en andere daegen als de Geufen haere dienjlen deeden, voor i. en 3. uur en nae Noen, op de KoOren-merft en andere plaetzen te wandelen , op groote peyne, maer nogtans ten wierdt daer om niet zeer gelaeten, 't zy door Roomfchgezinden, ten fpyte der Gereformeerden , 't zy van ongodtsdienftigen , die niet meer dan den naem van Geufen hadden. Zy waeren yverig om ook in het byzonder toe te brengen alles wat tot ftichtinge diende. Omtrent den avont, in bet optrekken van de wacbt (d), deedt eenen Minifier voor bet Stadthuis tot de Soldaeten een kort vermaen , bet geene aldus achtervolgt wiert alle avonden. De onderwyzinge der Jeugt naemen zy zeer ter herte , kerende aen de Kinderen den Katechis- mus (a) Sinode d'Anvers le $•. d'Aouft 15-79. Art. 7. M. S. (b) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. x. bladz. 5-3, S6. (f) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 1. blads. 2/2. («O L. c. bladz. 37.  HERVORMDE KERKE te GENT. 77 mus (a) al van den Jaere 1573. af, en onierwyzende de Jonkheit in de Leeringe van Jan Calvyn (b); Gelyk zy ook de geenen die in de Queek-fcboole waeren (c) in de Geleerde Taelen leffen gaeven. Te recht droegen zy zoo groote zorge voor allerley Scholieren , van welker goede onderwyzinge zoo veel voor Lant, en Kerke afhangt, en waer in de Overheit met hen overeenftemde , hebbende (d) op den 22. April 1581. op bet Stadthuis ontbooden alle de Scboolmeefters, en Schoolmeeftreffen van de Stadt, aen dewelke men flraffelyk geboodt, op peyne van geen Schoole meer te houden, dat zy de Kinderen geen andere Boeken en zouden leeren, als de geene men bun daer noemde , van de welke een gedrukte Lyfte (nu waerfchynlyk niet meer te vinden) aen elk wierdt medegegeeven, om zig daer nae te reguleeren. Daer en boven hebben de Gereformeerden op den 9. November 1579. begonft alle daegen in St. Jans- kerke ten 5. uur en nae de middag te doen eenen Lofzank, en een Vermaen te faemen een uur duerende, buiten twyfel daer het Avond-Gebedt by voegende. Die gewoonte, waerfchynlyk in naervolginge van de Vefpers en Lofzangen der Roomfchgezinden, wert eerft toen te Gent, en te Brugge ingevoert (e), maer in de Franfche Kerken onnodig geoordeelt, gelyk de Broeders in de Synode te Brugge (ƒ) den 4. November 1579. die Avont-Gebeeden indifferent achten. De Algemeene Synoden van Dord- (a) L. c. bladz. 27. (è) L. c. bladz. 31. (e) L. c. bladz. 64. Cd) Gentfche Gefchiedeniffen, Tom. 2. bladz. 25-3: (e) Sinode d'Anvers le 13.de Septembre ir8i. Art. 17.M.S, (ƒ) Aften M. S. bladz. 26.  78 HISTORIE der Dordrecht (a) oordeelde dat die gewoonte drüeglyk was , dog dat de Dienaeren meer op het Gebedt moeften acht neemen , dan om een lange Predikatie, en wytloopige Verklaeringe te doen: maer daerze nog niet ingevoert is , zal menze niet lichtelyk toelaeten, ten waere in tyden van gemeene nooden, op dat de ordinaire Predikatiën, en buis Gebeeden niet in verachtinge en coomen. Welk befluit herhaelt is in de Nationaele Synode te Middelburg, des Jaers 1581. (Z>) en in de Kerken Ordeninge van de Synode in 's Graven Hage des Jaers 1580. (c) Die Avondt-Gebeeden iri de Kerken zullen eenige minvoeglykheeden hebben nagefleept, waerom dezelven in de Franfche Kerken (d), met voorzigtigbeit en beleit moeften voorden afgefchaft, en nergens ingevoert daerze niet zyn. Wel werden dezelve in Zeelant nuttig geoordeelt j waerom in de Kerken Ordeninge van Zeelant des Jaers 1591. deeze beraeminge wert vailgeftelt (e), Alzoo de Avont - Gebeeden in veele plaetzen vruchtbaer gevonden voorden, zoo zal in 't gebruik derzelver elke Kerke volgen , het geen zy acbtet tot baerder meefte ftichtinge te dienen; dog zoo wanneer menze begeer en zoude weg te neemen, zal 't zelve niet zonder bet oordeel der Gaffe, mitsgaders der Overhelt, der Gereformeerde Religie toegedaen , gefcbieden : maer egter zyn dezelve, zekerlyk om wichtige reedenen, in alle de Nederlantfche Gereformeerde Kerken, buiten gebruik geraekt. In de bedieninge der Bont - zegelen was men te Gent 00 Art. 57. of ƒ. (è) Art. 4.7. 0) Art. 57. (<0 Sinode d'Anvers le 19, dc Septembre 15-82. Art. 11.M.S. 0) Art. ƒ4.  HERVORMDE KERKE te GENT. 70 Gent zeer nauwkeurig. Voor de bedieninge van des Heeren Heilig Avontmael, wert 'er door de Predikant eene Voorbereiding - Predikatie gehouden (a); en wert het zelve op gezette tyden uitgedeelt, voornamentlyk op Hooge Feeftdagen , als op den eerftenPaefchdag, op deeze manier (b) , Op de plaetze daer den boogen Autaer geftaen badde in de Predik Heeren Kerke, was een kamer gemaekt, in welke een lange Tafel flont. Van de eene zyde was de deure om in te komen, en van de andere zyde een deure om uit te gaen. By deeze Tafel ftont een Buffe om Aelmoesfen te ontfangen, en in de plaetzen van de Beelden , en Schilderyen , waeren langs de Kerke eenige Tafereelen gehangen, op welke eenige Scbriftuer-plaetzen te leezen waeren. Buiten twyfel zal 'er onder de Bedieninge uit Godts Woort ook zyn geleezen(c), gelyk nu nog gefchiet, en in de Gereformeerde Kerke te Antwerpen ook gebruiklyk was, volgens deeze aenteekeninge van den bitteren Antwerpfchen Chronyk Schryver (d), Hier en tuffchen ftont een van baer valfcbe Predikanten op eenen ftoel verbaelende de paffe des Heeren, alzoo lang als dit Nachtmael was geduerende. Hoe oplettende zy waeren dat de bedieninge des Heiligen Doops, overeenkomftig Godts Woort, en der Kerken Ordeninge wiert verricht, is zeer klaer af te neemen uit het voorgaende verhael der moeilykheeden, overgekomen aen den Predikant Johannes Bollius, wanneer hy fcheen in eenige omftandigheeden van de Kerken Ordeninge af te wyken. Hierom kan ik my niet (a) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. i. bladz. 81,8a. (6) L. c. bladz. 133, 214,. (c) Synode van'Dordrecht 15-74. Art. 78. (<0 Bladz. ïoa.  8o HISTORIE der niet genoeg verwonderen dat lofwaerdige Roomfchv» gezinde - Schryvers het volgend verdichtzel uit den eenen of andereu onwetenden Aenteekenaer van dien tyt, hebben konnen overneemen (a). Daer nae (in April 1580.) wiert in de Predik'Heeren Kerke gedoopt. Den Minifter, zittende in zynen predikfioel, fprak de woorden des Doop/els, terwyl eenen Diaken het water goot. Alzoo handelden de Geufen met de Heilige Sacramenten, als of zy zeiven de Infielders daer van geweeft waeren; of Meefters om ze te bedienen, gelyk als.zy wilden. Dat fabeltje heeft veel overeenkomft met het leugen-verhael van den Jefuit Cofterus, over den Doop van Prins Fredryk Henryk, luidende als volgt (b): Hendryk Fredryk, des Prinfen van Oranjen Jonkften Zoone , wert te Delft gedoopt van den Superintendent Aert Cornelis, op deeze maniere : Aert ftont op een Predik -ftoel om booge, en deede een Predikatie, die namaels in druk is uitgegaen :. Beneden ftonden twee Edelmans , den eenen met het Kint in de handen , den anderen met een Lampet of Waterpot om het Kint te Doopen. Den Cofter hield bet Bekken. Naer de Predikatie zeide Aert Superintendent van boven, Hendrik Frederyk ik Doope U in den naem des Vaders. Doen begoot den Edelman het Kint met Water. Voort zeide Aert, Hendrik Frederyk ik Doope U in den naem des Zoons. Doen begoot den Edelman het Kint nog eens. Ten derden zeide Aert, Hendrik Frederyk ik Doope U in den naem des Heiligen Geeft. Doen wert het Kint nog eens van den Edelman begooten. Ik vraege, of dit niet drie Doopfels en zyn ? ^En of deeze drie Doop- zels («) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom.2. bladz. 216. (i) Goethals, het Godtzalig Overlyden van Zyne Hoogheit Fredryk Henryk, bladz. 13 — 16.  HERVORMDE KÉRKE té GËNT. 8i zeis een goedt Doopzel maeken ? Wy Catbolyken van bet oudt geloove zeggen, dat deeze Hendrik Frederyk nog niet gedoopt en is, ten zy dat men dit Doopzel met een ander namaels verbeetert beeft, en dat om twee reedenen, de eerjle is om dat de Predikant loog , zeggende ik doope U , dat is Ik waffche U, daer by 't niet deede , maer den Edelman beneden , d'ander , om datter drie Doopzelen waeren , enz. Deeze zuivere Hiftorie Zyne Hooghgit door zynen Leger Predikant Göethaels zyrraFWorgeleezen, zoo lachte hy hartelyk, zeggende, Indien ik niet anders gedoopt Ben, D. Goethals , als die Man daer verbaelt , zoo moet gy my nog eens Doopen. Ik bidde U, gy woont te Delft, als wy met Godt uit bet Leger zullen 't buis gekomen zyn, verneem dan eens nae de gantfche gelegentheit der zaeki. Het welk 't zynder tyt by my (zegt de Predikant Goethals) gedaen zynde, hebbe Zyne Hoogheit, en Mevrouwe de Princejfe , dien ik doen ter tyt beide ie gelyk fprak , gerefereert , dat bet bovenftaende verhael van Pater Cofter , leugenachtig en valfcb was , alzoo ten vollen bleek dat Zyne Hoogheit op geene andere wyze gedoopt was, als wy in onze Gereformeerde Kerke gewoon zyn alle onze kinderen te Doopen. Niet min zoude die Gentfche Aentekenaer leugenachtig bevonden worden, indien hy wegens zyn verdichtzel ter verantwoordinge hadt moeten komen ; aengezien het Doopen door iemant , die geen Leeraer is, niet alleen ftrydt tegen het gebruik , maer ook vlak aenloopt tegen de Leere der Gereformeerden , welken tegen de Roomfchgezinden beweeren dat niemant, het zy Ouderling of Diaken, vermag te Doopen, behalven alleen de Verkondigers van het Woort Godts; overeenkomftig met welke Leer wel duidelyk in F de  S2 HISTORIE der de Algemeene Synode te Middelburg des Jaers 1581. bepaclc is (a). Het zal niemant , alhoewel hy een DoEtor, Ouderling, of Diaken is, geoorlooft zyn den dienft des Woorts of der Sacramenten te betreeden , zonder wettelyk beroep daer toe te hebben: Zelfs al in den Jaere 1563. was reets, door de Franfche Synode (&) , vaftgeftelt, dat geen Ouderling of Diaken zig van nu voortaen zal onderwinden het buwlyk te bedienen, veel minder nog den Doop. Mooglyk is dit valfch^^fct gebooren uit de onkunde van eenen Roomfchgezinden Gentenaer,die den Predikant op den Predikftoel het Formulier hoorde leezen, en eenen anderen, ook eenen Predikant, daer hy verkeerdelyk eenen Diaken van maekt, den doop zag bedienen, gelyk nu nog dikwils gefchiet, entoen al, volgens het befluit der Dordrechtfche Synode des (c) Jaers 1574. gefchiede: immers ik wil die lafterlyke befchuldiginge liever aen de onwetenheit des aenteekenaers toefchryven, dan hem van boos verzonnen leugen verdagt houden. Voorts waeren de Predikanten te Gent naerftiglyk bezig om middelen te beraemen en uit te voeren tot beteugelinge of aenwinninge der geenen die buiten de Gereformeerde kerke waeren , het zy Roomfchgezinden, door verzoek by de Notabelen (d), en door op alle plaetzen ten minften eens des Zondags te doen Prediken; en voornamentlyk Wederdoorpers, wier dwaelingen men toen zoo ziel-verderflyk oordeelde , dat (e) men voor vaft hielt en O) Art. (b) Sinode au lieu de la Palme, Art. ƒ. (c) Art. 64. (tl) Claflis te Gent den 3. November IJ7S. M. S. (e) Sinode d'Anvers le 2. de Fcbr. i;y6. Art. 7.  HERVORMDE KERKE te GENT. 83 geloofde, dat zy niet recht geloofden in Chriftus Jefus, en dat, zoo zy volharden in hunne dvoaelingen tot den einde toe, zonder van Godt bekeert te voorden, zy niet zalig zullen toerden. Om nu deeze te weeren gaf de Vlaemfche Synode te Gent des Jaers 1581. deezen raedt (a), dat de dicnaer niet beter doen kan , dan achtervolgen de ( raedtgeevinge) des Dordrecbtfe Synodi. En indien zulke , en diergelyke middelen niet konden helpen » dat als dan de Chriftelyke Overhelt haerer officien Jligtelyk zal vermaent voorden, met verklaeringe van een publique Difputatie, gelyk tot Frankendael , Embden, en elders gefchiet is, omme daer inne haere ongegronde Leeringen notoir te maken. In gevolge vart dien raedt wert 'er te Gent Q), in het volgend Jaer 1582. den 24. February voor Schepenen, met gèfoote deuren iujfchen vier Predikanten, en vier 'of vyf Erdoopers een difpuut gehouden over de Menfcbwerdinge van Godt den Zoone, het geene duerde tot omtrent ten 1. ure. Dit gefcbiede ter gelegent' heit dat deeze een kerk verzogten , om openbaeren dienft te doen. Welke de uitflag van dit difpuit geweeft zy, wort niet gemelt. Gelyk zy de Hervormde Kerke tegen üiterlyke Vyanden van buiten bewaekten, en verdeedigden, zoo hielden zy binnen de kerke ook zeer goede ordre, door het weeren der ergerniiïen, en oeffeninge der Kerk-tucht, volgens de beiluiten der beide Synoden van Dordrecht, en door het houden van Kerkelyke Vergaderingen- Want zoo wel de Franfche , als de Nederduitfche kerke haddö haer Confiftorie, beftaende uit Predikanten, en Ouderlingen , waer by ook wel de Diakonen geroepen i ' 00 Aften M. S. 1. Vraege. (i) Gentfche Gefchiedeniffen, Tom. ». blad?.. 179. F 2  84 HISTORIE der pen werden , om opzigt over de Gemeente te neemen , die ter gezetten tyde vergaderden, en welker Leeden de Roomfchgezinden den naem van Conjijiorianten gaeven, van welken 'er een menigte door den Hertog van Alba , den Bloedraet, de Overigheit van Gent, en van andere Steeden, eertyts zyn gebannen, vervolgt, en deerlyk gemartelt. Ook hadt men in Vlaenderen verfcheide Clajjen, beftaende uit Predikanten , en Ouderlingen van eenige nabuerige plaetzen. Eerft werden deeze Claflen gehouden van de Franfche, en Nederlantfche Kerken te zamen , maer vermits die vereeniginge zomtyts eenige ongemakken meede bragt, en daer by de Kerken in Vlaenderen ten Jaere 1577. en 1578. zeer in getal toenaemen (a), begonden toen die Claffen in elke tael afzonderlyk gehouden te worden. Dus moerden de Franfche Kerken van Antvoerpen , Gent , Brugge , Middelburg , en andere Steeden van Brabant tot eene Claffis gemaekt (b); en alle de andere van onze (dat is de Franfche ) taele in Nederlant tot eene andere, welke ten minjlen alle drie maenden zouden vergaderen. Maer de Nederlantfche Kerken belangende, die in Vlaenderen veel meer in getal waeren , daer omtrent wert eerft deeze fchikkinge beraemt, en (c) bejlooten de Ooft-Vlaemfche Claffis, voor deezen tyt, in dri'èn te bedeelen; eerjl Brugge met haere naeftleggende plaetzen; ten tweeden Gent, Eeckeloo, Somergbem, Hans- O) Sinode a Dordrècht le ai. de Juin 15-77. Art. 2, M.S. en Synode van Dordrecht 15-78. Art. 46. ofte 31. (6) Sinode d'Anvers le 16. de Septembre 1578. Art. 26. M. S. (e) Aclen der Claffis te Gent den 29, 30. July 15-78. Art. uit. M. S.  HERVORMDE KERKE te GENT. 85 Hansbeke, Urfele, Thielt, Deinfe, Loockeren, Exaerde , Denremonde , Axel , en zoo daer nog eenige Gemeenten gebouvot voorden; ten derden Audenaerde , Ronfe, Lippegen en Edelaere, Rethirove, Materen , Brakele, en omliggende plaetzen. Is verder gerefolveert dat die Claffis viermael des Jaers gehouden zal voorden, alle dry maenden eens. Dog de fchielyke aenwas, en vermenigvuldiginge der kerken in Vlaenderen , bragt te weeg dat die bedeelinge der Claflen al dikwils moeit worden verandert, zelfs al in dat zelve Jaer 1578. toen in de Claffis te Gent, den 3. en 4. November , (waer van de Adten tot ons zyn gekomen) de verdeelinge der Clajjen dus bepaelt wert: 1. Gent, Lookeren, Moerbeeke , Exaerde, met het Lant van Waes, met haere omliggende Dorpen. 2. Dender monde , Aeljl, Nienove, Geertsberge, met de naejlvolgende plaetzen. 3. Huift , AJJenede , Axel , Boucbaute , Ertvelde, met de omliggende plaetzen. 4. Eeckeloo , Lembeke, Waerfchoot, Caperyke , Somergem, Adegem, Sinte Laurens, Urfele, met de omliggende plaetzen. 5. Thielt, Deynfe, Novele, Aeltere, Sandegem, met Nafarette, met de omliggende. Alle deeze Claflen waeren van die plaetzen welke onder Gent werden gerekent, wordende hier geen gewag gemaekt van de Claflen onder Brugge, Het Vry e, enz. Waerom in de Provinciaele Synode der Vlaemfche Kerken gehouden binnen Brugge den 4. November 1579. deeze deelinge der Clajjen is valt geftelt, en voor (a) dien tyt goetgevonden. 1. Dat (a) A&ea M. S. bladz. aó. F 3  S6 HISTORIE der I. Dat Brugge, Sluis, Aerdenburg, Ooflburg, Thetront met de omliggende plaetzen een Claffis maeken zul' len, 2. Gent. 3. Tperen. 4. Audenaerde. 5. Corteryk. 6. Dendermonde. 7. Nieupoort. 8. Huift. 9. Eeckeloo met aenliggende plaetzen. 10. Deynfe. ii. Affenede. 12. Winkel. 13. 5e/fe. 14. Sfera- Het getal der Kerken nam vervolgens zoq toe , dat 'er wederom deeze vcranderinge wert gemaekt in de Provinciaele Synode der Vlaemfche Kerken tot Gent gehouden den 8. Maert 1581. daer (a) gerefolveert is, dat die van Derdermonde met die van Waes een Claffis zullen maeken, by forme van provifie zonderprmjuditie vanymand; insgelyks van de Vier Ambachten, die ookl een Claffis by provijie zullen conftiiueeren , en daer toe een propere plecke ordonneeren. Welke fchikkinge meerendcels, bchalven nog eenige fmaldeelingen , in Vlaenderen gcvolgt is , zoq lang de Hervormde Kerken daer in bloei zyn gebleeven. Maer belangende den tyd, om de Clasfen alle drie maenden eens te houden, daer in is groote vcranderinge gevallen, alzoo uit de Aften der Vlaemfche ClalTen, onder my bcruftende blykt, dat dezelve doorgaens om de zes weeken by een quaemen, bchalven die van Gent, alwaer (fc) alle. de Minifters van de Stadt, in hun Confiftorie, in bet Predikheer en Cloofter, en de Minifters van de mnliggende Dorpen, alle de eerfte Vrydag van elke maent moeften verfchynen. Uit die byzondere ClaiTen werden de Synoden geformeert, welken eerft door de vereenigde Franfche en Nederlantfche Kerken in eene Vergaderinge werden gehouden , gelyk te. Dord- (V) Aften M. S. Art. 14: (é) Gentfche GefchiedenifTen, Tom. %. bladz. 116.  HERVORMDE KERKE te GENT. 8? Dordrecht (a) m het Jaer 1578., het welk zomtyts zelfs door de Claiïen (ft) wert bcvoolen : maer meercndeels werden die afzonderlyk gehouden. Van de Franfche Synoden zyn de A&eri1 voorhanden, zedert den Jaere 1563. en vervolgens, behalven van de ClalTen en Synoden die gehouden zyn zedert den 3. December 1565. tot den 8. September 1560. welke in het hantfchrift, dat ik gebruikt hebbe , niet gevonden worden; daer nogtans Francifcus Junius verhaelt (c), dat hy, met Peregrin de la Grange, is tegenwoordig geweeft op eene Synode te Antwerpen in het laeft van July 1566 , gelyk 'er buyten twyfel veele anderen binnen die vyf Jaeren zullen gehouden zyn. Van de Nederlantfche Vlaemfche Synoden zyn my geen Aclen ter hant gekomen als alleen van die van Brugge den 3, 4. November 1579. en van Gent den 8. Maert 158 1. daer nogtans zeker is dat (d) de Minifters Jaerlyks hun Sinode hielden in Vlaenderen. Zelfs moeften 'er nae den Jaere 1581. twee gehouden worden , een in Ooft • Vlaenderen , en een in Wft • Vlaenderen, behalven een Sinode der Walfche Kerken die onder de Nederlanders verftroit waeren, ingevolge de verdeelinge der particuliere Synoden gemaekt door de Nationaele Sinode te Middelburg den 29. Mai 1581. en vervolgens, den al. Juny, welke verdeelinge in het Kerkelyk Hantboekje (e) , niet gevonden wort, nae de particuliere vraegen , alra) Sinode a Dordrecht le 21. da Juin 1677. Memoire 6, & a la Vigne le 8. de Mai 15-78. Art. 17. M. S. (i) Clafle d'Anvers le i.de Febr. 15-72. Art. 4. M. S. (e) Vita Junii. (d) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 2. bladz. 25-2. (f) Bladz. 197. F 4  fe8 HISTORIE der alzoo weinig als de naemen der Leeden die deeze Synode hebben ondertekent; welke beide ons bewaertzyn, in de Franfche Aften dier Synode. Behalven de twee Vlaemfche Synoden te Gent, en Brugge , vinde ik dat 'er in Vlaenderen nog zyn gehouden (a) , een particuliere Synode te Dixmuiden, daer die van Tperen ook verfebeenen , mitsgaders een te Brugge den 8. Mai 1582. (daer de Kerk van Sluis haere gevolmachtigden ook heeft gezonden (b) ) ingevolge het flot der Gentfche Sy* node van den 11. Maert 1581. (c) Belangende onsPr ovinciael Synodus , zal het den 8. Mai 1582. tot Huift gehouden worden , welverftaende zoo verre de 7. Provinti'ën in 't Synodus Nationael niet famen gebragt voorden: indien dat gefebiede , (gelyk het gefchiet is te Middelburg in Mai en Juny 1581.) zoo zal bet te Brugge gehouden voorden. Dog de handelingen van deeze, en andere Kerk-Vergaderingen, zyn, voor als nog, nergens te vinden daer anders groot licht, over den toeftant der Kerken in Vlaenderen, en te Gent, uit zoude konnen worden gehaelt. Door het groot aental der Predikanten te Gent, door derzelver geleertheit, wakkerheit, en deftig Kerkbeftier, fteeg het aenzien, en gezag dier Kerke zoo hoog, dat dezelve voor de Moeder- en Hooft-Kerk van Vlaenderen wert gehouden : zoo dat, gelyk men voorheen, zedert den Jaere 1540., de nieuwelingen, die zig tot den dienft der Kerken aenbooden, uit Nederlant nae Embden zondt om geoeffent, beproeft, en uitgezonden te worden; («) Synode te Brugge 4. November 1 ƒ79. Art. f. M, S. (b) Aften M. S. (/) Aften M. S. bladz. 48.  HERVORMDE KERKE te GENT. 89 den ; alzoo , zedert den Jaere 1578. niet alleen de Vlaemfche Claflen, als die van Axel den 7. Mai 1579 (al de nieuwelingen, uit gemeene en eendrachtige Jlemmen, en voyfe recommandeerden met een t gefcbreeven letter aen die Conjiftorie te Gent, om al. daer ben zeiven te exerceer en, en beter geinftruvoeert t te voorden ; maer ook de Vlaemfche Synode van Gent des Jaers 1581. (&) den min - geoeffenden Leeraeren beval, zig tot Gent te voegen , en zig aldaer te exerceeren in Predikatiën, wordende by onftenteniffe van verbeeteringe die van Gent gemachtigt bun devoir te doen om zoodaenigen te fummovee* ren. Ontbrak het eenige Kerken in Vlaenderen / zelfs in Steeden als Dendermonde , aen Predikanten , werden die van Gent (c) verzogt en gemachtigt om dezelve met een Godtzaligen Dienaer te voorzien, als daer toe de befte gelegentheit hebbende, door het groot aental van Predikanten aldaer, en door hun groot aenzien by de buitenlandtfche Kerken in Hollant, Zeelant, en elders. Het uitfchryven van Vaft- en Bid-dagen hielt men toen te zyn het werk der Synoden (d), als de ftant des Vaderlants turbulent vaas, door welke dan ook de tyt bepaelt wert; gelyk ook de Gereformeerde Synoden in Vrankryk dit recht hebben gebruikt zoo lang als hunne vryheit geduert heeft: maer, zoo veel aenzien hadt de Kerk te Gent, dat ze niet alleen eenen Vaft-Biddag voor haere Gemeente uitléhreef, maer ook andere Claflen , als die van Beia) Aften M. S. (6) Art. *o. M. S. (e) Synode van Gent 8. Maeit 15-81. Art. if. M. S. (J) Ibid. ifSi.Vraege 13. Sinode au Lieu de la Falme,] if6x. Art. 3. F 5  90 HISTORIE der Beoojlen Blye (a), gehouden den I. Augufiy 1580. met Brieven adverteerde en verzogten dat men tog met baer een algemeinen Vaften-dag, en Bid-dag zoude houden om deezen bedroefden tyt, waer op geanPwoort is, dat men het doen zal; gelyk dan op den 10. Augufiy (b), de Geufen (te Gent) eenen Biddag Melden ter caufen van de Oorlogen, op dat Godt zyne ftraffen van de Stadt af neemen, en Peis , en rufle verkenen zoude in deeze Landen. P. de Jong zegt dat dien Biddag gehouden miert, op dat de Stadt voel geregeert zoude voorden, en dat Godt aen de nieuwe Raets - Heeren (in den onlangs vernieuwden Raedt van (c) Vlaenderen) de wysbeit zoude geeven , om bunnen Ampten wel te bedienen, en op dat de Spaenfcben verdreeven zouden worden. Althans het oogmerk was betaemlyk , en leevert die Biddag een gewilïe preuve op, van de achtbaerheit der Gentfche Kerke, en Predikanten. Zeer dikwils werden 'er te Gent Biddagen gehouden , als den 16. Maert 1580. (d) om den Heere te bidden , voor het welvaert van het Lant, om niet te vallen in de handen der Vyanden, en verlofi te worden van de drie plaegen , die voor oogen waeren , de Pefie , Orlog , en Hongersnoot; en den 10. Augufiy 1580. boven vermeit; wederom (e) hielden de Gereformeerden, zoo tot Gent, als alomme elders, op den 9. Augufiy 1581. bun Nacbtmael , en eenen Biddag, tot voorfpoet van de Wapenen van den Hertog van Alencon. Dien dag moefi ook van de Catholyken geviert worden, als of bet den (*) Aften M. S. (b, Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. i. bladz. 135;. (e) L. c. bladz. 218 — 132. (d) L. c. bladz. 211. (p) L. c. bladz. 202.  HERVORMDE KERKE te GENT. $x den eerften Paefcbdag geweeft badde, waer uit fchynt te blyken dat dezelve door bevel, en onder het gezag derOverigheit gehouden is, gelyk wel meer gebeurt is, alzoo (a) op den 27. November 1582. wierdt geboden met Trompet , daegs daer nae eenen Eidtdag te houden, en dan geene winkels te openen op groote boete. Den 16. November 1683. (b) was door de Magiftraet bevoolen Bidt - dag te houden , om van Godt te verzoeken, dat by de Stadt van Ghendt bevryden zoude van te moeten vallen onder 't jok der Spanjaerden. Toen Gent in den uiterften nooit begon te komen (c), gebooden Schepenen van beide banken, op den 21. Juny 1584. door geheel de Stadt een Algemeenen Bidt- en Vaften-dag te houden, en men predikte tweemaelen. op dien dag in elke Kerke , op dat Godt de Stadt zoude fpaeren, en verlojfen uit de handen van de Vyanden. De Predikanten en Kerkeraet toonden dat zy acht naemen op de Gemeente , en derzelver welftant, 't wel voorzeker hoognodig was, als men de Gemeente te Gent befchouwet in derzelver getal en menigte, die zeer groot was , van allerlye ftantsperfoonen , zoo Edelen , als Onedelen , Aenzienlyken en Gemeenen , zoo dat de Leeraers konden zeggen dat 'er veele duizenden waeren die geloofden , gelyk gebleeken is toen Gent weder Spaenfch wert, fchoon derzelver getal niet nauwkeurig kan worden bepaelt. Veel moeite, en voorzichtig beleidt was 'er nodig om deeze menigte zoo te bellieren dat alle dingen deftig , en met ordre gefcbiede in den openbaeren Godtsdienft. Want alhoewel dezelve den gezui- ver- (*) L. c. bladz. 309; (i) L. c. bladz. 349. (f) L. c. bladz. 414.  P2 HISTORIE bek verden Godtsdienft hadt aengenoomen , zy bleeven egter Gentenaers, die van outs af, en tot dien tyt toe, ons in de Gedenk - fchriften voorkomen als onruftigen van aert (a), en ongemaklyk om te behandelen : gelyk 'er ook al dikwils heevige gefchillen onder de Leeden der uiterlyke Kerke onItonden. De Nederlantfche Predikanten, gefterkt met het gezag der Overheit, wiften hunne Gemeente al in tamelyke ruft te houden , althans zoo verre dat de oneenigheeden zeer zelden openbaer werden. Maer in de Franfche Gereformeerde Kerke ontftonden vaek onluften , daer de Synoden meede gemoeit werden, Men begon te knibbelen tegen den Predikant Gilles Maffis , en zondt heimelyk Brieven aen de Synode om hem te befchuldigeu , zoo dat die Vergadering zig benodigt vont om eenige gevolmachtigde Predikanten (b) nae Gent te zenden , om die, en andere zaeken te vereffenen , die bevonden dat die Predikant niets hadt gedaen waerom hy in zynen dienft niet zoude blyven volharden (c), welk oordeel de Synode beveiligde , zonder dat een gedeelte der Leeden zig wilden laeten beweegen om met den Predikant te verzoenen , niettegenftaende de Synoden hen tot hunnen plicht vermaende, en door zagte middelen tot denzelven poogde te beweegen: zoo dat te vreezen is dat deeze tweefpalt zal hebben blyven dueren, zoo lang als de openbaere Godtsdienft - oeffeninge der Gereformeerden. Een ander krakeel liep nog hooger , in zoo verre (*) Le Petit Chronique, Tom. 2. Liv. 11. pag. 341: (b) Sinode d'Anvers le 11. de Mars if8a. Art. 11. M.S. (i) Sinode d'Anvers le 30, 31. de Septembre ij-8ï. Art. f, 6. M.S. 3  HERVORMDE KERKE te GENT. 03 re dat zommigen zig niet ontzaegen, om (a) een Pasquil aen de deür van de Franfche Kerk te plakken, waer over zy waerdig geoordeelt werden , om door de Kerkelyke Tucht geftraft te worden, zonder dat dit beletten zoude dat de Magiftraet, indien dezelve het goetvondt, van dit ftuk kennijfe zoude neemen. Behalven verfcheide andere oneenigheeden, was 'er een die groot gerucht maekte. Men hadt de gewoonte in de Franfche Gemeente te Gent, gelyk nu nog in de Franfche Kerken, om den geenen die ten Heilige Avondtmaele zouden komen, een loodtje te geeven , het welk zy in het toetreeden aen den Predikant of Ouderling moeften geeven , tot een teken dat zy genodigde Ledemaeten waeren. Nu :was 'er een, welke (b) die gewoonte verfmaede, en ze voor afgoderye uitkreet, waer over hy van het Heilige Avontmael door de Conjiftorie wert geweert, zonder te willen komen tot onderwerpinge, niettegenftaende de Synode oordeelde , dat, (c) zoo by uit een gront beginfel van zwakheit iets tegen die gewoonte hadt, hy zonder loodtje zoude konnen worden toegelaeten , maer zoo , dat dit in geen gevolg zoude mogen getrokken worden. Dog deeze opfchudding bleef dueren , en verwekte groote tweedrachtigheit. Maer alle deeze oneenigheeden , die de Kerk min of meer beroerden , of fchudden, waeren niets in vergelykinge van de onordre, en twiften die in het Burgerlyk openbaer heerfchten, zelfs nae den doot van Jonker Jan van Hembyze , roepende eenigen , meeft Roomfchgezinden, om vreede en overgaef der Stadt, anderen (a) Sinode d'Anvers le xi. de Mars ij3i. Art. if. M. S. (6) Ibid. le 13. de Septembre 1781. Art. 11. M.S. (f) Ibid. le ii. de Mars ifSz. Art. 11. M. S.  $4 Historie der ren daer en tegen zig daer tegen aenkantenderi met woorden, en daeden, fchoon gebrek aen leevensmiddelen de Ingezetenen tot hec uiterfte begon te brengen. Wanneer nu de Gereformeerden zaegen dat 'er bynae geen mooglykheit meer was om de Stadt te houden, en van nodig onderhoudt te voorzien, toonden zy egter hoe zeer hen de zuivere Godtsdienft, en deszelfs oeffeningen te herte ging. (a) Den 7. Mai 1584. was 't Confiftorie vergadert , door wiens raedt de Minifters een Requefte aen Schepenen overgaeven, waer in zy zeiden dat 'er geen zaligheit te bekomen was, dan door de Gereformeerde Religie, die van der Apoftelen tyden af geleert was; waerom zy Schepenen vermaenden van het pomt van de vrye Oefeninge derzelver niet af te wyken, of indien zy hun daer aen niet houden wilden, verzogten Paspoort om van hier te vertrekken. Dié vryheit van Godtsdienft, was een der voornaemfte zaeken, welke niet alleen (ft) bet derde Lidt der Stadt, naemcntlyk de Weverye, recommandeerde in de Collatie gehouden over het Vredes - werk den 10. Augufiy 1584. maer die de geheele Stadt (c) met eenpaerige ftemmen befloot, dat de Magiftraet zoude tragten te verkrygen van zyne Hoogheit den Prins van Parma : waer toe ook de Afgezonde en Gevolmachtigde Heeren alles wat mooglyk was te werk Relden , maer te vergeefs, gelyk de uitkomft leerde. Want eindelyk wert beilooten, in hec begin van Herfftmaendt 1584. (d) dat men Gevolmachtigden aen den Prins van Parma zoude zonden om den o) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 2. bladz joï (b) L. c. bladz. 439. s93' {c) L. c. bladz. 44.3. (d) L. c. bladz. 437 —441.  HERVORMDE KERKE te GENT. 95 den Vreede te verzoeken, en de voorwaeden van overgaeve der Stade te beraemen, welke op den 17. dier maent werden getroffen, zonder dat daer in eenige vryheit van Godtsdienft - oeffeninge voor de Gereformeerden bedongen was; het welk veilen, en namentlyk de Minifters al te vooren gemerkt hadden dat die niet zoude verkreegen worden , waerom zy met den ftokke, en anderzints hunne goederen daeglyks verkogtden , en gereetfebap maekten om, zonder de komfte der Spanjaerts te verwagten , de vlucht te neemen , de eene naer Hollant, de andere naer Zeelant, Oftende , of Sluis , elk daer hy meinde beft te konnen geraeken. Het was egter niet nodig dat de Predikanten moeften vluchten , vermits het hen , volgens het verdrag met Parma, zoo wel als alle andere (a) Poorters, Borgers, en Invooonders vry ftont te vertrekken , gelyk zy, nae plechtig van de Gemeente affcheit genomen te hebben , (&) den 25. derzelver maent , met bet krygsvolk, alle naer Sluis vertrokken , het welk andere Borgeren niet mogt gebeuren , voor dat zy betaelt hadden hunne Capitatie (of Hooftgelt waer op zy gefchat waeren) ter voldoeninge der 200000. goude Kroonen, welke Parma van de Stadt bedongen hadde , in erkenteniffe, en recognitie van de gratie , en de genade die men ben is betoonende, mitsgaders eensdeels om te vervallen de koften, die den Coninkgedaen, en gedoogt beef t (c) , zoo als de woorden van het verdrag luiden : Want in een geheim Aria) Art. 4: Gentfche Gefchiedeniflen , 1. c. bladz. 444,; Van Meteren 12. Boek der Nederlandfche Hiftoriën, Folio 21 y. b. (6) Gentfche Gefchiedeniflen, 1. c. bladz. 45-3. (e) Art. 10.  ga HISTORIE der Artykel was bedongen dat (a) de Minifters, en Cons fiftorianten met hunne huisgezinnen vry zouden weezen van het Hooft geit tot bet opbrengen der 2coooo. Kroonen , wtlke conditie ook is volbragt. Maer de andere Borgers van de Religie zynde , voerden zeer grof van de uitgewekenen, die nu weder in Officie, en Staet quaemen, gefcbat in de taxe der 200000. Kroonen , desgelyks in andere laften meer , zulks dat zy gedwongen werden aen den Prins van Parma toevlucht te neemen, by wien zy veel meer rechts en redelykheits vonden dan by hunne Mede-borger en. Want Parma , in plaets van het Magiftraet dien taux te laeten doen , ftelde eerft zeven Roomfchgezinde Schatters aen , die zoo bitter te werk gongen, dat de Geufen, in het begin des Jaers CO 't algemeen zig hooglyk beklaegden, zelfs aen Parma, over die Schatters, en over de maniere op welke men hen handelde, die hunne klachten niet onredelyk vont , en nieuwe Schatters aenftelde, dewelken bun beter moeften bevallen , vermits eenigen van hunne Belhamers, en Kerk - brekers geweeft hadden. Wel wort de Roomfchgezinde Paftor van St. Baefs gezegt (d) zyne Toehoorders te hebben vermaent, dat zy niemant zynen afval van het Katholyk Geloof zouden verwaten , maer vriendelyk leeven met malkanderen ; dog de veelvuldige quellingen , en harde onderdrukkinge den Gereformeerden aengedaen, benevens het beletten van hunnen Godtsdienft , deedt hen , voor het grootfte gedeelte , Gent (a) Van Meteren 1. c. en Gentfche GefchiedenilTen, 1. c. blad?, 4.4,7. in notis. (£) Gentfche Gefchiedeniffen, 1. c. bladz, 45-6. (e) l. c. bladz. 461. L. c. bladz. 45-7.  HERVORMDE KÉRKE te GÈNT. r>f Gent verheten , zoo dat (a) aïlengxkens de Stadt van haere befte Inisoondefen is ontbloot, die met der tyt, meeft in Hollant en Zeelant vertrokken, zoo dat 'er de belft des volks niet in gebleeven is, naer het getiligeniffe vah van Meteren , beveiligt door het getuigenifle der Aenteekenaeren van dien tyt. Dus eindigde de openbaere Godtsdienft - oeffeningè der Hervbrmden te Gent; zelfs zoo dat de heimelyke én huislyke naulyks kondè , of rnogt verricht Worden. Want fchoon het Verdrag luide , dad (b) alle Poorters, Borgérs, en Invoocnders huvne refidehtiè, en vooonfteede mogten continuceren, den t\ t ■van twee Jaeren zonder onderzogt te voorden (in hunne confeientiën , het welk 'er naderhant in 't Antwerpfche Verdrag ten Jaere 1585- tot verklaeringe wiert bygevoegt) de Gereformeerden wiften wel dat öp diergélyké vöórwaerden, doör déSpanjaerts verleent, geen ftaet altoos te maeken was, en dat zy duizende vitteryen wilteri te verzinnen Om die krachteloos te maeken, of anders vlak uit, èn door Overmacht dezelven zouden overtreeden, gelyk niet leng nae het overgaen van Antwerpen in het exemp2l van Capitein Pieter van der Liet (c) gebleeken is. Als' men nu by de Gentfche Gereformeerden , die nae Hollant en elders weèken, (en onder welken niet alleen gemeene ingezeeten , en deftige burgers , maer ook zeer veelen van de Oudfte en Hoog - Adelyklle geflachten waeren , van welke zommigen in 't Vereenigt Nederlant tot eenen hoogte) L. c. bladz. 469, 470. (*) Art. 4. (ff) Van Metcren Nederlantfche Hiftoriën, li.Bock Folio éié. Bi G  98 HISTORIE der hoogaenzienlyken ftaet geraekten s en wier nako* melingen nog de voornaemfte plaetzen in de Steeden, in de Hooge Gerechts-Hoven, en in de Riddcrfchap beklceden,) nog voegt de ontelbaere menigte die, zoo uit andere fteeden in Vlaende/en, als van het platte landt , hun Vaderlant verlieten om hunnen Godtsdienft vry, en opentlyk te pleegen, zal men bewaerheit zien, dat de val der Kerken van Vlaenderen , is geweeft de rykdom der Gemeenten in Hollant en Zeelant, welke Landen de Aenbiddelyke Godt beftemt hadt om 'er zyn naem te doen woorten: het welk niet zonder heilige verwonderinge, en eerbiedige daukzegginge tot Godt, behoort erkent te worden. Niettegcnftaende de uittocht der voornaemften, en meeften, bleeven 'er egter te Gent nog al eenige Gereformeerden , dien het niet geleegen quam om, althans zoo fchielyk , te verhuizen. Zommigen hebben miffchien pp zagter tyden gehoopt. Anderen konnen onvaft, en onverfchillig in den Godtsdienft geweeft zyn, en een voorneemen gehadt hebben om met de tyt den rok te keeren , en den Roomfchgezinden Godtsdienft weder aen te neemen , ten einde zy op nieuw tot Ampten, en tot de Regeeringe zouden geraekcn , van welken • heften zoort die zullen geweeft zyn (al, welke gezegt worden tot hunne eerfte Religie en wooningen te zyn wederge-' komen. Maer de wel onderwcezc, cn vaftgegronde Leeden der Hervormde Kerke, die te Gent biceven, zullen zig in ftiltc, cn zonder opfpraek geoeffent hebben in de leere , en betrachtinge des gezuiverden Godtsdienft, met hunne huis- en ge- loofi- (*) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. a. blads. 4,7a,  HERVORMDE KERKE te GENT. 5g loofs -genooten. Het is wel te vermoeden dat dè meefte Gereformeerden die te Gent bleeven, geringe en behoeftige menfehen zullen zyn geweeft, die niet zaegen elders aen de koft te geraeken, en dus nodig hadden met lichaems onderhout te worden onderfteunt. Dog ik vinde niet aengetckent dat men in het Vereenigd Nederlant eenige inzamelinge van penningen ten hunnen behoeve gedaen hebbe, gelyk tot («) behoef van de arme Gereformeerden binnen Brujjel wezende, nae dat die Stadt aen Parma wasovergegaen, in het Jaer 1585. is gefchiet. De Gentenaers van dien tyt Ronden in Hollant te Hecht te boek, wegens de gepleegde buitenfpoorigheeden in hunne ftadt , om hen met geit middelen te onderfteunen. De Heer van Aldegonde fchreef wel eene (&) Trouwe vermaeming aen de Chriftelyke Gemeenten van Brabant , Vlaenderen, enz. beide die nog onder 't kruis zitten, en die buiten 's Landts geweken zyn, waer in hy hen die nog onder het Pausdom bleeven zitten met veele , en zeer gemoedelyke reedenen zogt te overtuigen , dat zy nae de Vereenigde Nederlanden zig begaeven , om hun gemoet onbefmet te bewaeren: maer het blykt niet, dat veelen zig door zyne bondige bewyzen lieten beweegen om uit hun Vaderlant te vertrekken. Om nu deeze door middel van onderwyzinge, en predikinge van Leeraeren, te verfterken, en te trooften, was 'er in de naeftvolgende Jaeren zeer weinig gelegentheit, zedert dat geheel Brabant, en Vlaenderen, eenige weinige plaetzen uitgezondert , onder de macht der Spanjaerden was geraekt. Ooftende, dat eerft in het I») Kerklyk Plakkaer-boek , 1. Deel bladz. f t, 51, (6) Brant Hiftorie des Reformatie, 1. Dsel bladz.760,761. G 2  ioo HISTORIE dek het Jaer 1604. door Spinola bemachtigt wert, eri Sluis, dat al in den Jaere 1587. aen Parma overgong, waeren te verre afgeleegen, en door veela tuiïchenleggende Steeden en plaetzen re zeer van Gent gefcheiden, om van daer de Predikanten der* waerts te zenden. Van ter Neufen, het welk zedert 't Jaer 1583. door den Graeve van Hobealo gefterkt was , en altoos onder het gebict der 'Staeten gebleeven is, en van Axel, dat in't Jaer 1586". door Prins Maurits is verovert, hoewel na» der by Gent geleegen , konden geen Predikanten tot in die Stadt doordringen, zoo wegens het tusfchcnftroomend water , als wegens de menigvuldige fterktens en wagten op denSpaenfcben bodem aen het valte landt van Vlaenderen'. Beter aenleidinge ter verquikkinge der Gereformeerde Gcntenaeren fcheen zig op te doen, toen Prins Maurits in den Jaere 1591. (a) de Stadt Huift hadt ingenoomcn , als die aen het valte landt, cn maer weinige ueren van Gent geleegen is. Ook werden te Huift verfcheide Predikanten gezonden; een uit Zeelant , volgens aenfcbryven der Heeren Staeten van Zeelant (bj aen de Claffis van Walcheren , om een Predikant te Huift te beroepen, en een uit Hollant (f) , genaemt Johannes Hartmanius, die in den dienft der Kerke te Huift is overleeden ten Jaere 1594. miflehien is deeze voorheen Predikant in Vlaenderen geweeft, het zy te Tperen of daer omtrent; althans my is uit een met de hant gefchrceven Levens - verhael van Jooft van Loeren , Predikanï laeft te VlilTingen, verzekert dat by zyne bevefti- gin- (*") Lansbergen Befchryving van Huift, Bladz. i6y, aötf. (è) Notulen van Zeelant, 6. en 7. December ifpi. (t) Kerkelyk Pkkkaet-boek, 2. Deel. bladz, 100,11  HERVORMDE KERKE te GENT. 101 ginge tot Predikant te Yperen, op den 4 February 1584. zyn tegenwoordig geweeft twee Predikan1 ten, naementlyk Daniël Korreft, en Johannes Hartmanni, die vermoedelyk uit Vlaenderen herkomftig was, en daerom te gereeder zal zyn geweeft om den dienft des Woorts in dat Landtfchap, te Huift , te bekleeden , en waerfchynlyk anderen , die tot onze kennifle niet zyn gekomen. Maer hunne reize nae Gent was ten hoogften gevaerlyk en moeilyk (a) , wegens de menigvuldige fcbanfen die de Spaenfchen in het Lant van Waes hadden doen opwerpen; zoo dat het onzeker blyft , of zy wel ondernoomen hebben, of zelfs wel hebben konnen onderneemen , om de Geloofs • genooten te Gent te bezoeken. Al was dit gefchict, het kan niet langer geduert hebben dan tot de overgaeve van Huift (b). op den 18. van Oogftmaent 1506. aen den Aerts- Hertog Albertus van Ooftenryk. Ondcrtuiïchen wert het hoe langer hoc.nootzaeklyker de overgeblecve Gereformeerden te Gent en in geheel Vlaenderen, op de eene of andere wyze te ftichten, en te trooften, alzoo derzelver getal in de jaeren 1508, 1599- en 1600. merkelyk zal zyn toegenoomen. 'Want de Koning van Spanjcn, en de Aerts - Hertogen hadden toen een ftreng verbodt laeten afkondigen, dat geen waeren of goederen uit het Vereenigt Nederlant , in Spanje, of in de Spaenfcbe Nederlanden mogten worden ingebragt, of verkogt , waer door de hantwerken in Hollant ftil ftonden, zoo dat (c) uit Leiden, Haer- lem, (») Lansbergen 1. c. bladz. 267. (6) Ibid. 1. c. bladz. 281 — 285-. (/) Van Reidt Nederlandtfche GefchieJeniffen, 16. Boek bladz. 6po. G 3  los HISTORIE der km, en Alhnaer bykans alle die Vlaemfche Wevers vertrokken, en wederom gingen in Vlaenderen, of in die naeftc Franfche Steeden, vooonen, fchoon zy van den Gereformeerden Godtsdienft waeren, en om denzelven hun Vaderlant hadden veriaeten. Buiten twyfel zal zig een gedeelte hebben nedergezet te Gent, (daer de ftapcl der Weverye plagt tc. zyn,. die daer het derde lidt der Stadt uicmaektc , en zeer bezorgt was voor den Gereformeerden (a ) Godtsdienft tot het uiterfte toe,) en hunnen Godtsdienft in het heimelyk hebben gepleegt , onder oogluikinge van de Aerts-Hertogen, en der Geettlykheit, dien het genoeg was als maer het Vrye Nederlant afbreuk gefchiede, terwyl zy zig zullen gevleit hebben om met der tyt de Gereformeerden tot hunnen Godtsdienft op de eene of andere wyze over te haelen. Om het welk te beletten, en dezelven by de Waerheit te doen blyven, waekten de Nederlantfche, en Franfche Kerk-vergaderinge nae vermogen. Toen in den Jaere ij88.> eenige Predikanten van Gelderlant , Zeelant , Utrecht , en Over-Yffel gezonden werden aen Koninginne Elizabeth , die een geveinsde Vreedchandeling met de Spanjaerden aengong, wert denzelven in laft gegeevcn (b) dat men haere Majefteit bidden zoude te intercedeeren voor de verdrukten der Provintien onder den Vyant geleegen, om die te verwerven eenige vryheit, immers bevryding van de Inquifitie. Voorts heeft de Synode van Middelburg des Jaers ijöï. de zorge over (c) den Olyf- berg, 00 Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 2. bladz.439. (é) Uittenbogaert Kerkelyke Hiftoriën , 3 Deel bladtzydc 261. II. j 00 Hunnius Statifch Vlaenderen, bladz. 121.  HERVORMDE KERKE te GENT. 103 berg, voor al in het Welt - Quartier van Vlaenderen , acn de Gallis van Walcheren aenbevoolen, die dezelve heeft gaedegeflaegen tot op het Jaer 1597. In de Zeuwfche Synode van Goes des Jaers I597- i.a) M beraemt dat dezelve Gedeputeerden des Synodi baer beft zullen doen, dat de Kerken in Brabant, en Vlaenderen, onder 't kruis voeezende, met de leeringe van Godts Woort voerden voorzien. Ten welken einde de verzorginge der kruiskerken, by beurten voor een Jaer, dan aen de eene, en dan aen eene andere der vier Claffen van Zeelant voert opgelegt. Niet min waekte de Walfche Synode (c), gehouden te Vlifjingen, den 13. en 14. April ióoo. want op het verzoek van de Kerke , genaemt de Olyfberg. (met welken naem nog heeden de Kruiskerken in Vlaenderen worden genoemt) beftoot dezelve om Lazare Bajard, nae dat hy onderzogt, en bevftigt zoude zyn, derixaerts te zenden, die, volgens de Aclen der Walfche Synoden, in dien dienft is opgevolgt door Samuel de la Vigne , Thomas Maurois, Daniël Muffis, tot 1615. Arnoult.de Lannoy IÓ17. Jaques Pipart 1618. David de la Haje tot 1620. Jehan Bourgeois tot 1622. Maer of zy ook binnen Graf hebben gepredikt, en gelcert, en of de pogingen der Nederlantfche Synoden den gewenfehten uitflag hebben gehadc, is my niet gebleeken. • . • Milïchien zullen de Gereformeerden aldaer zonder mondeling onderwys hebben moeten blyven, tot dat het twaelf- jaerig beftant,"ten Jaere 1609. getrolfen , hoop gaf, om die beklaeglyke geloofs- ge- 0) Art. 3. (b) Synode ter Veerc 1610. Kap. 6. Art. 6. ' (s Art. 8. M. S. G4  io4 • HISTORIE der genooten van Leeraers, en nodige onderwyzinge te voorzien. In het zelve was bedongen (a), dat de onderzaeten, en de Inwovnders van de wederzydtfche'Lantfcbappen, geduerende dit beftant, zullen mogen komen , en blyven in de Landtlcbappen, de een van den anderen , en daer doen haere Traficque ende Commercie in alle verzekertheit, zoo ter zee, (en) andere wateren, als te Lande, en dat de onderzaeten ■ van den Heeren Staeten , tullen hebben dezelve vryheit , en verzekertheit in de L.anden van de Heeren Konink, en Aerts-Hertogen, die geaccordeert is aen de onderzaeten van den Konink van Groot ■ Brittannien ; en welke in het tweeds geheim Artykel verklaert wort , onder anderen daer in te beftaen, dat niemant hen zal dwingen in de Kerken tegaen, en, zoo zy de Heilige Sacramenten zien komen of ontmoeten in eenige Jlraeten , zoo zullen zy die beboerlyke reverentie doen, haere kni'ën buigende, ofte zullen baer omkeeren in een ander ftraete, of baer in eenig huis begeeven. Die bcdonge vryheit gaf aenleidinge aen zeer veele Vlaemingen, in de Vrye Nederlanden woonende, om zig derwaerts te be» geeven , die (b) , uit a1 te groote nieuwsgierigheit , zig in de Roomfchgezinden Kerken begaeven, in de Mis gongen om het muzyk. te hooren , én daer eer - bewyzen pleegden , met het ontblooten van het hooft, cn het afneemen der hoeden, die hunne cönfcientien bevlekten; waerom de Walfche Kerk vergaderinge , willende (c) in zulk eene wan- ■ («) Art. 4. Van Meteren Nederlandtfche Hiftoriën, 30. Boek Folio 577, f78. (6) Baudii Epift. 31. Cent. 3. (f) Sinode a Middelbourg le' 18, 19, de Septembre 1609, Art; 6. M. S. ' '  HERVORMDE KERKE te GENT. 105 voanordre voorzien, goetvont dat de Predikanten van I elke Kerk de Gemeente zoude vermaenen, by bet uitgaen der. Predikatie, zig te wagten van diergelyke gemeenfcbap aen de Afgoderye: welke voorzorg der Synode niemanc als te ftreng kan voorkomen , die aenmerkt dac zelfs de Remonftranten, die zoo veel op hebben met de verdraegzaembeit , in dit ftuk met onze Kerk eens gevoelende zyn, (a) Ik meene ( fchryfc de Remonftrantfche Leeraer A. Poelenburg) 'dat bet genoegzaem blykt, dat bet ons niet "■e'orlooft \zy met ontdekten hoofd» , als eersbalven , èi de Kerken der Pausgezinden te gaen. Want. enz. (4) dietecommuniceeren, 'zenden, verkopen, of leveren aen iemant, op ftraffe van publykelyk gegeeffelt te voorden. Zoodaenige beveelen gaeven voet genoeg aen de Roomfchgezinden, en derzelver Geeftlykheit, om de Gereformeerden, die in dcSpaenfche Nederlanden quaemen , en inzonderheit de Predikanten , ftrengelyk te vervolgen , onder voorwentzel van overtrcedinge deezer Plakkaeten. Zoo onderftont de Biffchop van D:.ornik omtrent deezen tyt, om .... Nojelles Franfcbèn Predikant te Middelburg, te laeten vaftzetten, onder onbeweeze voorgeeven, dat hy in Doornik zoude gepredikt hebben, waer door die Biffchop het Beftant fchont, waerom de Heeren Staeten van Zeelant (a) daer over fchreeven , en klaegden aen de Hoog Mogende Heeren Algemeene Staeten. Hy zal buiten twyfel zyn ontflaegen , fchoon ik dat niet uitdruklyk vinde aengeteekent. Hy zal dezelve Biffchop geweeft zyn , die in de Jaeren iöoi. en 1605. O) nog tegen de Gereformeerden met ftraffen , wreeder dan de doodt, met uithongeren, en uitdorften, waer op de doodt volgde ,. hadt gewoet. In Vlaenderen , daer men te Ryffel nog in het Jaer 1600. eenen Gereformeerden om zynen Godtsdienft, hadt gehangen en verworgt, hadden de Hervormden (c) geen bitterder vyant dan den Biffchop van Tperen , gemeenlyk lange Jan genoemt, wiens naem was Joonia) Notulen van Zeelant den 11. Maert tóio. (è) Hiftorie der Martelaeren, a. Deel Folio itf. (f) L.c,^'Mb&\t•.asbotauir.:.' )  io8 HISTORIE der Joannes de Viffcber, zoon van Jan de Vifcb, of de Vifjcher (a) Baljuw van Ingelmunjler , die eertyts door bevel van den Heer van Ryboove buiten Gent opgehangen was, om welke reede hy mooglyk op de Gereformeerden uit wraekzucht te bitterder is geweeft. Deeze iloeg voort tot zoo eene wreedt, heit (è) , dat hy de geenen , welke hy verdagt hield Gereformeerden te zyn, gevangen deedt zetten, en niet ontfloeg, voor dat zy zwoeren Catholyk te zullen blyven, en niet uit het Landt te zullen vertrekken , gelyk aen de Heeren Staeten van Zeelant wert vertoont , en beweezen. Die van Gent, en het aengrenzende landt van Aelfi, deelde meedc in de vervolgingen (c), vermits de Aerts-Biffchop van Mechelen zoodaenige zwaere cn ftrenge Indagingen te werk ftelde , dat veelen uit het Landt van Aelft zig met de vlucht moeften redden in het Jaer 1614. By deeze geweltdaedige raedtflaegen voegde 's Paufen Gezant , Bentivoglio, naderhant Kardinael, zyne raedtgeevingen, om de Gereformeerden te Gent te doen minderen , en den Roomfchgezinden Godtsdienft aldaer uit te breiden , in welken hy te gelyk eenig denkbeelt geeft van den ftaet der Gereformeerden aldaer, zoo als die was omtrent het Jaer 1611. Antwerpen , en Gent (zegt hy) (d) zyn de twee meeft befmetjie Steeden van de Ketterye, die de Provintien van de Aertshartogen hebben. - Boven de befmettinge van de Uitlandtfcbe Gezintbeeden, ïts'j <\wh' '■. I: riej» }n«f y: ttbïptr.y beeft O) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. a. bladz. 5-8. in notis. (*) Notulen van Zeelant tj\ April 1611. 30. Mai en 14,. July 1612. (e) Memoriael M. S. (), fterk aenhielden om voor haere Gemeentens Predikanten te hebben. Alle moog ■ lyke moeite wert 'er aengewent om die aen dezelve te befchikken uit Hollant, Zeelant, Duufchlant, Engelant, Ooft-Frieslant, Antwerpen, en uit alle plaetzen daer Nederlantfche kerken waeren : maer derzelver getal konde niet toereiken om alle de openftaende plaetzen in Vlaenderen te vervullen. Hierom werden in de Provinciaele Synode der Vlaemfche kerken, gehouden te Gent den 8. Maert 158,1. (a) Voorreede voor de Gentfche Gefchiedeniflen, XVI. (0) Acten M. S.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 127 1581 00 middelen beraemt om in Vlaenderen te verkrygen zeekere Queekfcboolen ter onderwyzinge van Leerlingen, gefchikt ter bedieninge van Godts Woort, vervat in dit befluit, Nopende een Seminarium, om Cbriftelyk dat op te rechten, op een, ofte meer plaetzen, zullen ook de Gedeputeerden baer devoir doen by der Overhelt, om redelyke middelen, dienende tot inftauratie, en confervatie, uit de geefthke goederen te verkrygen. Die Gedeputeerden queten zig van deezen plicht in het volgend Jaer 1582. toen op den 4. van Augufty, te Gent wiert Collatie (b) gehouden, in dewelke onder andere zaeken verzogt wiert van de Minifters , dat de ftadt bun verzekeren zoude eene Rente van Dertig Duizent Guldens 's Jaers, den penning zeftien (dus Jaerlyks beloopende Achtien Hondert en Vyf en Zeventig Guldens) en dezelve te bezetten op de geeftlyke goederen liggende naeft de Stadt. Deeze Rente zoude gedient hebben , om eene Latynfche Schoole op te richten, in de welke 24. Arme Kinderen zouden worden bequaem gemaekt, om Minifters te zyn; tot onderhout van de Fabrique, en buizinge van de fcboole, en van de Minifters, die daer zouden komen leer en. Dit verhael fchvnt ce zeggen dat het verzoek in de Collatie niet "is toegeftaen , miffchien om dat de Overigheit van Gent reets een begin gemaekt hadde met het oprechten van een diergelyk Seminarium , of Doorluchtige Schoole ten dienft der Gereformeerden. U) Art. 3. Aften M. S. (£) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. z. bladz.291, 292.  128 KORT VERHAEL van het §. III. Men hadt al zedert den Jaere 1570. een Seminarie voor de Roomfchgezinde te Gent gehadt. Althans de eerfte Biffchop dier ffad, Corneliüs Janfenius (a), gaf, in het begin van dat Jaer, op bet einde van zyn Sermoen , aen de Gemeente te kennen dat by - van voorneemen voas een Seminarie voor de Geefilyke Leerlingen op te rechten , maer toe by van alle Pafloors, en geprcebendeerde Geejllyken eene gifte vraegde , verzoekende daer by, dat de ryke en machtige perfoonen iets daer toe ook zouden geeven. Dit Seminarie wierdt begonfi , daer nu is de Armé fcboole. Als nu de hervormde Godtsdienft te Gent opentlyk was toegelaeten , wert dit Seminarium gereformeert. Want (b) op den ï: July 1578. is de Opperfchryver met zommigen van de' 18. Mannen gefonden geweeft nae 't Seminarie, om, uit den nam van 't Magiftraet, de zorge van deeze Chieek -feboo e te beveelen aen nieuwsgezinde Meefters , die de Jonkheit zouden or.derwyzen in de leeringen van Jan Calvyn; en de Magiftraet Helt de beftieringe van 't inkomen aen zyn zeiven. Vervolgens, was, in Wynmaent deszelven Jaers, bet Kloofter der (c) Carmeliten tot een publyque fcbool opgerecht van bet Magiftraet , bet welk de Jonkbeit deedt verbuizen uit het Seminarie nae het Cloofter van Groenen Br iele, om aldaer onderweezen te worden van de Calvinifcbe Minifters. Dog als het kloofter der Carmeliten (d) verkogt, en ten deele reets afgebrooken was, wert die fchoo- (<*) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 1. blad?..ij-j. (b) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. a. bladz..31. 00 L. c. bladz. 64. (0 L. c. bladz. aaj-, 116.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 120 fehoole overgebragt in bet Predikheeren Cloofter, ten Jaere 1580. Tot onderbout deezer publyque fchoolen der Gereformeerden was ben geaccordeert te hebben (a), en te zullen behouden de Cloofters van de Auguftynen; Tempelhuis ende Fraters, in de Ordonnantie van den 16. December ij78. Art. 5. §; IV. De eerfte leeraers in die Schoole zyn geweeft de Minifters , of Gereformeerde Predikanten te Gent (6), van welken een den Catechismus uitlei' de, en een ander de Griekfche Grammatica voorlas; die ook waerfchynlyk altoos het opzigt, en onderzoek der Leerlingen , die tot Predikanten ftudeerden, zullen hebben blyven behouden , gelyk nog inden Jaere 1581. CO de Jonkbeit van de Gereformeerde Schoole , tot de Predikheeren , door dé Minifters wiert geexamineert. Waer in geen verandering fchynt gemaekt te zyn , zelfs nae dat de Overheit van Gent verfcheide geleerde Mannen hadt aengeftelt tot Hoogleeraeren in de Godtgeleertheit, Taelkunde, Fraeje Wetenfchappen, en Wysgeerte , van welken zommigen zig zeer beroemt hebben gemaekt, en die alle verdienen uitdruklyk vermeit te worden. In de Godtgeleertheit waeren 'er twee Hoogleeraeren. De eerfte Profeffor van de leeringe van Calvyn (d), was de Minifter Jakobus Kimedonk ,. die in de gedrukte, en ongedrukte fchriften der Gere- for- («) L. c. bladz. Joo. (b) L. C. bladz; 64. (r) L. c. bladz. aói; (d) Bladz. 63, 64.  i3o KORT VERHAEL van set formeerden altyt Kimedont of Kimedontius genoemt wort. Hy vaas geboortig van Brugge (a), welke ftadt , behalven een groot aental van mannen , beroemt door Tael- Dicht- Hiftorie- Oudtheit- en Recht - kunde , en wier lof de groote Daniël Heinfins (b) opgezongen heeft , aen de hervormde kerk , en Leidtfche Hoogefchool beroemde Leeraers heeft uitgelevert , als Hermannus Faukelius s van wien ik in het vervolg zal fpreeken. Bonaventura Vulcanius (c), die in de Griekfche Tael- en Dicht-kunde nauwlyks zyn weergaede heeft gehadt , en Francifcus Gomarus (d) , niet min dcor zyne uitmuntende geleertheit, dan door zyne ftantvaftige verdediginge der Waerheit beroemt. Waer de Leeraer Kimedont het Predikampt bedient hebbe, eer hy te Gent quam , vinde ik niet gemclt ; maer allecnlyk dat hy een Leerling van den beroemden Ur/inus is geweeft, Hy is onder de eerfte openbaere Predikanten van Gent geweeft , nae de bevreediginge des Jaers 1576. en wort reets ten Jaere 1578. met naeme vermeit. Hy heeft het Predik-Ampt te Gent blyven waerneemen tot dat de ftadt aen Parma overgong, hebbende korts te vooren , den 4. van Oogftmaent 1584. (e) toen zynde Minifter van St. Baefs-kerke,' op bet febavot gevoeeft by Jonker Jan van Hembyze, als hy onthooft wiert. Behalven zynen Predikdienft, nam hy ook waer het Hoogleeraer-Ampt in de Godtgeleertheit, doende ten dien einde zyne («) L. c. bladz. 11 j. in notis. (é) Heinfii Poëmata pag. 110. (e) Meurfii Athen. Bat. pag. 103--108. (d) Heinfii Epift. Praifixa Operibus Gomari. 8c Meurfii Athen. Bat. pag. 176, 177. (f) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. a. bladz, 429.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 131 ne intreede den 6. van Wynmaent 1578. 's morgens ten 8. neren (a) , met een Lofreede uitgefprooken in den grooten Refter der Carmeliien tot lof van de Theologie, nu en dan iets bybrengende tegen het Pausdom, cn de Roomfch -katholyke Leeraers. Het overgeeven der ftadt aen de Spanjaerts maekte een einde van beide zyne Ampten te Gent , waer uit hy, affcheit en oorlof genomen hebbende van dé Gemeente op den 16. September 1584- vertrok over Sluis nae Vliffingen (b) , daer hy niet lang zonder dienftwerk bleef, zynde in 't volgend Jaer 1585(r) beroepen tot Predikant te Middelburg. In welk eene achtinge hy geweeft zy , is daer uit baerblyklyk, dat hy ten Jaer 1586. wegens de Zeuwfche kerken gezonden wert tot de Nationaele Synode te famen (d) beroepen , en gehouden by lafi van Zyne Excellentie, ( den Graeve van Leicefter, toen Algemeenen Stadthouder der Vereenigde Nederlanden) in \r Graven Hage den 20. Juny ij8<5. Het ontbrak in die fynode niet aen Hoog-geleerde , Godtvruchtige, en Wyze mannen; ( wier naemen ik uit de Franfche Aclen dier fynode hebbe leeren kennen, en nagefchreeven) maer echter wert Kimcdontius daer tot Prcefes of Voorzitter gekooren , 't zy wegens zyne ongemeene hoedanigheeden , of ook wel door beleit van den eerften Gedeputeerden (e) van Zyne Excellentie , den Heer Adolph van Meetkerken , Ridder , die Prcefident van den Raedt van Vlaenderen te Gent geweeft was, (a) L. c. bladz. 6j, 64.' (t) L. c. bladz.. 444. (c) Hunnius Statifch Vlaenderen, bladz. 119.' d) Kerkelyk Hant-boekje, bladz, zi8. e) Aften M. S., 1 2  132 KORT VERHAEL vAn heï was (a), en daer met den Hoogleeraer en Predikant Kimedont naeuwe vrientfchap kan hebbeh gehouden , als zynde een groot liefhebber der geleertheit , en zeer bedreeven in de Griekfcbe en Lutynfche Taelen, in Oudtbeeden, Recbtsgeleertbeit, en Staetkunde. Hy zal met Leicefler nae Engelant zyn vertrokken, en is daer, te Londen, den 4. van Wynmaent 1591. overleeden, en begraeven in de Hooftkerk van St. Pauwels. Maer om te blyven by den Predikant Kimedont, hy ftont nog geen twee Jaeren te Middelburgzynde van daer beroepen tot Hoogleeraer in de Godtgeleertheit te Heidelberg (b) , daer hy ten Jaere 1594. is overleeden. Hy heeft zig eenen grooten naem gemaekt,door zynenKerk- en Hooge-fchooldienft, en door zyne uitgegeeve Schriften, onder welken opgetelt worden (c), (1) over den doop onzes Heeren Jefu Cbrifti, te Middelburg 1589. (2) de Redemptione, Prcedeftinatione, enz. 't welk het boek zal zyn , waer van de Roomfchgezinden zeggen , dat bet vol doolingen is , die de Lutberaenen zeiven hebben wederlegt, om dat hy het gevoelen der hervormde kerke daer in zal hebben beweert, en dat der Lutheraencn zal hebben wederlegt. (3) Een Lyk - Oratie tot lof van den Paltz - Graef Jan Cajïmirus , die den 16. van January 1592. overleeden is, (zynde toen Voogt van Frederyk den 3. Keurvorft van de Paltz,) dien hy te GentQd) zekerlyk zal («) J.Fr.Foppens Biblioth.Belgic. Tom.'i. pag.6. Valerii AndreEe Biblioth. pag. f. Gentfche Gefchiedenisfen, Tom. 2. bladz. 230. (li) Hunnius Statifch Vlaenderen, bladz. 119. Gentfcho Gefchiedeniflen, Tom. 2. bladz.22$-. in notis. (e) En nog andere in M. S. Wilhelmii, pag. 25-8. (d) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. ». bladz. 64.—9/,  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 133 zal hebben gekent , vermits die Vorft zig daer meer dan twee maenden in het Jaer 1578. hadt opgehouden , en by de Predikanten , door zyne Godtsdienftigheit, hadt bemint gemaekt, gelyk by alle Gereformeerden, fchoon (a) zyn gedacbteniffè batelyk is aen alle Catbolyken. §• v. By den Hoogleeraer Kimedont , quam eerlang een tweede om de Godtgeleertheit te onderwyzen i te Gent, namentlyk (£>) Mr. Lambertus Danceus, eenen Franjeben Profejjor , die , op den 30. Mai 1582. in de Predikheeren kerke een Latynfche Oratie gedaen beeft (tot zyne intreede ) waerin by zeide dat hy de Hooge fcbool van Leiden veriaeten hadt, om de oneenigheit baerer Leeraers. Het was eigentlyk om.de dwarsdryveryën van Kafpar Koolbaes , Predikant te Leiden , tegen de zuivere Gereformeerde Leer, tegen wiens doolingen men zig, zyns oordeels, niet genoeg verzette. Want fchoon dezelve door de Algemeene Kerk - vergaderinge te Middelburg in het Jaer 1581. waeren veroordeelt , en dat vonnis door de Heeren Staeten was goetgekeurt (c), en Koolbaes in 't volgend Jaer 1582. door de Synode van Haerlem wert afgezet van zyn ampt ; de Magiftraet van Leiden hield hem den hant boven 't hooft, zoo veel hen mooglyk was, (d) en toonde in dat zelve Jaer, nae dat zy ge- dwon- («) L. c. Bladz. nf. in notis. (6) L. c. bladz. 287. Meurfii Athen. Bat. pag. 127. & fe'qq. (e) Kerklyk Plakkaet-boek , 2. Deel bladz. 35- — 37(d) Uittenbogaert Kerkelyke Hiftorie , 3.Deel bladtzyde 213 — 210. 13  i34 KORT VERHAEL van het dwongen 's mans afzettinge hadden moeten dulden , in eene Remonjlrantie , aen de Staeten van Llollant overgegeeven, hoe zeer zy aen de gronden van Koolbaes vaft waeren. Op deeze beweegreede van Danceus om te willen vertrekken, heeft J. Lipfius het oog,als hy in Maert des Jaers 1582. uit Leiden aen den Heer Dirk Canter te Utrecht fchreef, (a) moeilykbeeden, ontjlaen tujjcben de Predikanten en den Raedt, ontruften ons bier; waer van de befmettinge ook tot onze fcbool overgejlagen is. Zoo dat 'er onder de voornaemjte Hoogleeraer en zyn , die bykans dreigen te vertrekken. Men zegt dat ze reets van Ulieden zouden beroepen zyn, met naeme de Heer Danceus, 't welk ik nog niet kan gelooven. Vertrok nu Danceus van Leiden uit tegenzin in die oneenigheeden, hy vond te Gent wel meerder eensgezintheit ten opzichte van de Leere der waerheit; maer in het burgerlyke was daer de twift, en tweefpalt in top gereezen. Hy poogde wel den ongeregelden ernji in 't dryven der zaeken , waer door die Jladt in twift en oneenigbeit gebracht was, te beteugelen ; maer vruchteloos. Des vertrok hy, nog geen twee Jaeren te Gent geleert hebbende, nae Ortbes in Navarre , van waer hy ten Jaere 1594. geroepen wert tot Predikant van Cajires in Lahguedocq , daer hy in 't Jaer 1596. oudt omtrent 66. Jaeren , is overleeden. Met recht noemt hem Baudius, zyn leerling, eenen Godtgeleerden van beroemden naem(b); want hy bezat een grooten voorniet van allerlye geleertheit in de Taelen , in de Rechten , en voor al in de Godtgeleertheit , die hy in de voornaemfte fchoolen , en kerken der Ge» O) Epift. a Gabbema Edit, pag. 683, 684. Ifi) Cant. 1. Epiit. 46.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 135 Gereformeerden te Geneve , Leiden , Gent, enz. als Hoogleeraer heeft onderweezen ; en daer by uitmuntenden lof behaelt door een aental van wel doorwrochte fchriften welke door Jacob Verbeiden 0) zyn opgetelt, agter deszelven Levens-befchryvinge , in de afbeeldinge der Mannen die den Roomfcben Anti - Cbrifi beftreeden bebben. §. vr. Tot meerder luifter en nuttigheit der Doorluchtige Schoole , ftelde de Magiftraet van Gent ook Hoogleeraeren aen in de Taelen en Welfprekcntheit. De eerfte was Mr. Adriaen Dammant (ft), die 'zyn Ampt aenvaerde den 26. Juny 1580. met eene Latynfcbe Oratie tot lof van bet Magiftraet, dat daer tegenwoordig was. Hy was geboortig van Lem' bergen, en op deezen tyt tot Gent Meefter der Latynfcbe Scboole , in welke tael , als ook in de Gnekfcbe, by zeer bedreeven was. Men beeft van hem eenige Latynfcbe vaerfen, onder anderen een veel gelukwenfehinge aen den Hertog van Anjou, als by Graef van Vlaenderen gebult wiert. Hy ftierf in Schotlant , daer geroepen zynde van Georgius Bucbanaaus, om den Jongen Adel te onderwyzen. Vermits Buchananus (c) geftorven is den 28. van Herfftmaendt 1582. moet de Hoogleeraer Dammant al voor den ondergang der Schoole te Gent, van daer vertrokken zyn, indien men ten vollen ftaet kan mae- (a) Bladz.. 118— 122. & Meurfii Athen. Bat. pag, 12S, tb) Gentfche GefchiadeniflTen , Tom. 2. bladz.. 124, 225-. Valerii Andrese Biblioth. Belgica, pag. 9. fc) Vita Buchanani Poëmatis prsefixa. 1 4  i36* KORT VERHAEL van het maeken, dat de aentekenaers of fchryvers der GenU febe Gefchiedenijfen welgegronde zekerheit van dit hun verhael hebben gehadt, waer aen ik om meer dan eene reede fterk twyfele. r. Om dat zy Hechts gevolgt hebben Valerius Andreas (a), miflehien zonder eenig nader onderzoek, als wiens vertaelde woorden zy meerendeels opgeeven. 2. Om dat gemelde fchryver voorgeeft dat Adriaen Dammant eerft in Schotlant zyn leeven, en zeden zoude hebben verandert , en zyn naem door bet Calvinifcb Irantmerk eerhos hebben gemaekt ( zoo fpreekt de bitterheit) 't welk geen fchyn van waerheit heeft, alzoo de Overigheit van Gent in't Jaer 1580. hem' niet zoude hebben aengeftelt tot Hoogleeraer der Doorluchtige Schoole aldaer, zoo hy niet-al op dien tyt belydeniffe van den Gereformeerden Godtsdienft hadde gedaen. Die vermelde omftandigheit doet my gelooven, dat de Gentfche Hoogleeraer Adriaen Dammant dezelve zy die door anderen Adriaen Damman wort genoemt, herkomftig uit het Hoogadelyk gedacht der Dammannen te Gent, die onder de gewoone, of buitengewoone Hoogleeraeren der Weifpreekenheit te Leiden ( werwaerts hy zig nae het overgaen van Gent in 't Jaer 1584. kan begeeven hebben) wort opgetelt (b) , en die naderhant, in tjaer 1597. geweeft is Agent der Algemeene Heeren Staeten (c) by Koning Jacobus den I. in Schotlant, wiens twee Franfche brieven aen de Heeren Staeten, zyne Meefters, de Remonftranten hebben uitgegeeven (d). Dit fchynt te (») Biblioth. Belgic. pag. 9. (6) Meurfii Athen. Bat. pag. zfi'. * (f) Epift. Prarft. Vir. pag. 49--jv  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 1E7 te zekerder om dat Valerius Andreas vermeit, dat Adriaen Dammant het Franfche werk van Bartas, zynde zeven boeken over de Scheppinge der Werelt, genaemt de Week, in heldenvaerzen gebragt heeft, 't welk anderen (o) duidelyk aen den Agent Adriaen Damman toefchryven. Voorts wort onder zyne Latynfche vaerzen getelt een Schimp- en Hekel dichtje op den naemruchtigen Brugfchen Drukker Hubertus Goltzius(b) , die getrouwt was met de Weduwe van Martinus Smetius', eenen beroemden Outheitkcnner , dienende tot verwyt dat Goltzius 1 de oude penningen , door Martinus Smetius vergadert , en door deszelfs Weduwe aen hem gekomen , op zyn eigen naem, en voor zyn eigen werk hadt uitgegeeven. Zy luiden dus; Sednequete, Goltzil decuit, qucz Smetius olim Priva reliquijjet viduce, tua dicere, cuntiis Vendereque: os hominis ! pftliminione put&ffes Vindicias peterent manes éf pojluma proles? Voorts zie ik dat Hy genoemt wort Adriaen Damman van Byftervelt (c) , zynde een hofftadt en heerlykheit een half uer van de ftadt Axel gelegen , en nu nog met dien naem bekent. Een deitakken van het Hoog-Adelyk genacht Damman zal dat huis bezeten, en 'er zig nae toegenaemt hebben. Uit dien tak was ook Zeiedeus Damman Predikant te Weft-kapelle (1593-) zig fchryvende uit Byftervelt. Dog al was hy toen vertrokken, daer door wert de^ Gentfche fchool niet geheel ont- (ü) Lomeië'ri Decad. 2. Dier. Gen. pag. 24. \b) Jj Fr. Foppens Bibl. Belg. Tom. 1. pag. 487- V (c) Brant Kift. 1. Deel. bladz. 803. I 5  i38 KORT VERHAEL van het ontbloot van eenen Hoogleeraer in de taelen , aengezien al op den 29. Juny 1580. Mr. Lucas Clayffone , die, blint zynde (a), geflelt was Profesfor van de Griekfcbe Taele, zyn Ampt heeft aengevangen met eene diergelyke Oratie. Hy prees het Magiftraet , om dat het opgerecht badde deeze Leerplaetze, in dewelke de ryke Leerlingen ten kofie van hunne Ouders, maer die de middelen niet en hadden, door de mildadigheit van het Magiftraet -zouden onderwezen worden. Het is vermoedelyk dat deeze taelkundige blindeman een Gentenaer zal zyn geweeft. Althans het geflacht Clayffone was te Gent in aenzien, uit het welk Omaer Clayffone (F) in de Jaeren 1572. 1575. en !57Ó. Schepen van Gedeele en van der Keure is geweeft : zelfs was het, al lang tevooren, zeer aenzienlyk in Vlaenderen, als in het Hof en den Raedt van Keizer Karei den Vyfden , want Mr. Nicafius Clayffone (c) was Gecommitteerde tot de Finantiën in de Jaeren 1549. 1550. en 1554. in welke hoedaenigheit hy vermeit wort, benevens andere hoogaenzienlyke Heeren, als jsgenwoordig geweeft zynde by het geeven en ondertekenen der Plakkaten door dien Keizer, en in dat van Keizer Maximiliaen, Voogt van zynen Zoon Philips, Graeve van Vlaenderen, want onder andere gezanten, die hy nae Vrankryk zond op den 18- January 1490. om den vreede met Koning Karel den Achften te fluiten , was (d) Mr. Omaert Clayffone, Procureur Generael van Vlaenderen. Of nu (a) Gentfche Gefchiedenijfen, Tom. 2. bladz. 22$-. (i) L. c. Tom. 1. bladz. 190, 231, 242. (c) Olivarii Vredii Sigilla Comment. Fland. pag. 192, 195, 197. 00 Jaer-boeken van Brugge, 2. Deel. bladz. 191.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 139 nu de Hoogleeraer Clayffone te Gent gebleeven zy, tot de overgaeve der ftadt toe , is onzeker, eri zelfs niet waerfchynlyk , om dat ik van goedehant bericht ben, dat in een der doodt-boeken, behoorende tot de kerk te Middelburg ftaet aen* getekcnt, dat Mr. Lucas Clayffone, de blinde Reftor van Gent, aldaer is begraeven den 10. van de maent December des'Jaers 1584- in welk Jaer Gent Spaenfch wert den 19. September. Hy zal derhalven al eenigen tyt te vooren vertrokken weezen, hoorende dat alles te Gent achter uit gong, en de ondergang der Schoole aldaer onvermydelyk was, hebbende al in de maend Augufty 1584- te Middelburg het 66. Avontmael des Heeren bygewoont. Benevens deeze twee gemelde , quam nog , den 1. vanHooimaent 1580. (a) Cbriftiaen de Ry. ke, die zyne intreede deedt met eene diergelyke Oratie tot lof van de Geleertheit, en 't Magiftraet. Hy was\ Regent van de Schoole ten Groenen - Briele , in dewelke geleert moeften worden twaelf arme kinderen, tot welkers onderhout het Magiftraet Jaerlyks gaf zestien Ponden Grooten, voor ieder kint. Met eene met ongegronde giffinge kan men ftellen, dat hy een bloedt-verwande zal zyn geweeft van den lofwaerdigen Heer Mr. Pieter de Ryke , wiens leeven ik omftandig hebbe befchreeven , en waer in ik van zyn geflacht nader zal fpreeken, weetende in het byzonder niets, buiten het bovenftaende, van Mr. CÏriftiaen de Ryke te berichten. Want ik zoude met zekerheit niet durven beveiligen, dat hy dezelve zy die Chriftianus Rycbius O) wort genoemt, welke in de voorftadt van Londen (wenvaerts in den O) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 2. bladz.. 225-. [ (b) Meurfii Athsn. Batav. pag. 233-  140 KORT VERHAEL VAN HET den tyt der vervolginge zig veele Nederlanders begaeven) ten Jaere 157a. aen Petrus Bertius de beginfelen der Latynfche , Griekfche, en Franfche Taelen heeft geleert, fchoon de omftandigheeden zulks zeer waerfchynlyk maeken. Eindelyk wert 'er by de Godtgeleerde, en Taelkundige Hoogleeraers een ge voegt om de Wysgeerte te onderwyzen. Op den 14. van Slacbtmaent 1582. deedt zekeren Ratallon ( a), in de Predikheeren kerke een Latynfcbe Oratie tot lof van het Magiftraet, en van de Philofopbie, van dewelke by Profeffor geftelt was. My gedenkt niet dat ik 's Mans naem (zoo die anders wel is uitgedrukt) elders meer geleezen hebbe , veel min zyne verrichtingen, en verdere lotgevallen. Myn vermoeden dat de naem van deezen Hoogleeraer niet wel was uitgedrukt , hebbe ik naderhant ten vollen bewaerheit bevonden, zynde die geweeft Alexander Ratloo. Hy is tot buitengewoonen Hoogleeraer in de Filofofye op de Hooge Schoole te Leiden ingewydt (b) den 22. December 1578. en omtrent drie Jaeren daer nae vertrokken nae Gent, daer hy nog in het einde des Jaers 1583. was , gelyk blykt uit twee brieven van Juftus Lipfius (c) aen hem gefchreeven omtrent dien tyt, waer in hy hem onder anderen vermaent, dat hy moeft afzien van het geduurig verhuizen van de eene plaets nae de anderen , dat hy een vafte woonplaetze moeft verkiezen, of wederkeeren nae Leiden, van waer hy vertrokken was; zynde egter onzeker of hy zulks nae 't overgaen van Gent (a) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 2. bladz. 309. (6) Soermans Akademifch Regifter, bladz. St. W Epift. ta. & 33. Gent. 1. ad Belgas.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 141 Gent gedaen hebbe, dan of hy elders zyn geluk zal hebben gezogt. Maer ik kan 's Mans lotgevallen niet beter uitdrukken dan met eene aentekeninge van den Wytberoemden Heer P. Burman opgemaekt (a) uit de handelingen der Akademie te Leiden. Deeze Ratloo (dus luit ze) is eenigen tyt Hoogleeraer der Natuerkunde te Leiden geweeft, en is in de maent van Maert des Jaers 1579- door de Curatoren gezonden nae Vrankryk, om Francifcus HoU tomannus, en Hieronymus Zanchius te beweegen dat zy nae Leiden komen, en bet Hoogleeraer Ampt aldaer bekleeden wilden, Zie de Brieven van Hottoman 67, 72, 80, 82. Als Hottomannus dat weigerde , qaam Donellus, die aen Ratloo in famenfpreekinge daer toe hoop gegeeven badde. Ook weigerde Zanchius te komen , zoo wel als Toffanus , en Junius, aen welken Ratloo ook dit ampt hadt opgedraegen. Ratloo keerden den 14. Juny weder , en is den 6. November 1581. volgens zyn verzoek, met een eer lyk getuigeniffe ontflaegen. Dit alles verbaele ik uit de handelingen onzer Akademie. Dat hy een wispelturig leeven ^geleit hebbe, blykt uit den aengetogen brief van Lipfius. Ik geloove dat hy meede deel heeft gebadt in de zoek van Daneeus, zoo dat gelyk die, ook deeze Ratloo nae Gent vertrokken is, daer zy een zoort van Hooge- of Doorluchtige - fcboole voorneemens waeren op te rechten. Maer hunne hoop bedroog ben door de verraderye der moetwilligen die het bewint der zaeken weder tot de Spanjaerts overbragten, 't welk Lipfius in deezen brief niet ten onrechte gifle , als hy fchreef; Ik befcbuldige uwe ftadt niet; maer nogtans zyner zommigen onder U, die onder fcbyn van Godtsdienftig- heit 0») Ad Tom. 1. Syll. Epift. pag. 117.  i42 KORT VERHAEL van het heit de kracht des Godtsdienft beftryden , en onder voorgeeven van bet Vaderlant te verdeedigen, het zelve omkeeren. Dit/chip zal in 't kort (ach dat ik be. droogen uitquam!) door veelvuldige winden van oproeren gejlingert worden. Voorts wort Ratloo opgenoemt onder de gemeenzaeme vrienden van den Hoogleeraer Drufius, met welken hy brief-willelinge onderhieldt (a), gelyk 'er nog een brief van Drufius voor handen is, waer in hy op zynen omftandigen brief, over het gebruik van Godts eigen naem , dien men gemeenlvk Jehovah uitfpreekt kortelyk antwoort, en waer in hy Ratloo noemt en befchryft als een Edelman, Godtgeleerden, en Wysgeer, die zyn oprechte vrient was (b\ Het zal miflehien iemant vreemt dunken, dat de' Magu ftraet van Gent geen Hoogleeraer in de Hebreuwlche, en Oofterfche Taelen (zoo hoognodig voor Godtgeleerden) heeft aengeftelt. Dog, behalven dat men in dien tyt veel moeite moeft doen om zoodaemgen te vinden, kan een der Godtgeleerde Hoogleeraeren , of der Predikanten van Gent deezen laft zoo wel op zig genoomen hebben, als voorheen dien om de Griekfche Grammatica te verkiaeren le); of ook wel eenige vergevorderde Studenten, als Hermannus Faukeelius, die naderhant zoo bedreeven was in de Hebreuwfche tael, dat hy, in de Kerk - vergaderinge te Dordrecht des Jaers 1618. (d) buiten de aengeftelde Overzetters, de naefteftemmen hadt tot de vertalinge van het Oude Teftament. $• VIL (*ï Vita Drufii, pag. a8. O) De Nomine Tetrag. pag. 108. (e) Gentfche Gcfchiedenilfen, Tom. 2. bladz. 64. 00 Hunnms Statifch Viaenderen, bladz. 123  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 143 §• VIL Gelyk de Gentfche School, door zoo een aentat van Hoogleeraeren , nae eene Akademie geleek , handelde men ook in dezelve op de wyze in Hooge Schooien gebruiklyk , met openbaere leflen te doen, en twift-gedingen, ter oeffeninge der Leerlingen , te houden. De Hoogleeraer J. Kimedonk, die,als Predikant de leflen reets begonnen hadt , gong in 't Jaer 1578. voort, om alle daegen (O, uitgenomen donderdags , te leezen, ter uitlegginge van den brief van den Apoftel Paulus tot die van Ephefen, Colojfus, enGalatiën, als ook van de brieven van den Apoftel Petrus ; .gelyk hy naderhant , in 't Jaer 1580. (6) dien arbeid vervolgde om den anderen dag, uitleggende den tweeden brief van den Apoftel Paulus tot Timotbeus. De Hoogleeraer Da* neeus (c), begonft zyne leffen te geeven, uitleggende bet woordeken Ecclepa ( Kerk ). Ik vinde niet aengeteekent welke (toffe hy vervolgens verhandelde; gelyk ook van niemant der andere Hoogleeraeren, behalven alleen van Mr. Adriaen Dammant (d ), die zyne leffen begonft den 9. van Hooimaent 1580. uitleggende de Oratie van Cicero voor Marcellus. §. VIII. De openbaere twift- gedingen over Godtgeleerde ftoffen werden 'er , onder de beide Hoogleeraeren , dikwerf gehouden. Want onder den Do- Bor (4) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. i. blada. 64. (4) L. c. bladz. iif, 126. (c) L. c. bladz. 137. («0 L. c. bkdz. ïz8.  i44 KORT VERHAEL van het ftor J. Kimedonk (a), en zyne voorzittinge , defendeerde eenen Gafpar Florus, op den ij. van Her/ftmaent 1582. naemiddag , in de fcboole der Godtgeleerden in de Predik - Heeren kerke, verfcheide Jlellingen uit den brief van den H. Paulus tot de Corintbianen. Het difpuit duerde omtrent dry ueren. Ook beeft Abraham van der Myle (b) op den 8- February 1583. onder denzelven Prctfident gedefendeert negen flell'mgen uit den brief van Paulus aen de Hebreuwen, aengaende bet Priefterdom van Cbriftus. Niet min queet zig in deeze oeffeninge de Hoogleeraer Danceus (c), ten nutte zyner Leerlingen. Ben 14. July 1582. ten 2. ueren namiddag, wier den inde Geufcbe Scboole , in de kerke van de Predik-Heeren 140. flell'mgen opgehangen, dewelke onder den Doctor Lambertus Danceus beweert wierden door Bominicus Baude. Daer waeren drie oppugnanten, en het difpuit duerde tot 5. ueren. De fchry ver van Baudius leeven verhaelt hebbende dat Baudius dikwils te Geneve gedifputeert hadt, ook onder voorzittinge van Lambertus Danceus (d), gewaegt insgclyks van zyne gefchil - verhandelinge te Gent , zeggende, te Gent wederkeer ende beeft by onder denzelven Danceus Godtgeleerde Jlellingen beweert, voer een groote menigte van menfehen. En Baudius zelfs , Hoogleeraer zynde in de Hiftoriën te Leiden , herinnert zig deezen zynen ouden Meefter , fchryvende in het Jr.er 1607. aen zynen Roomfchgezinden Vrient (e), toen Secretaris van Gent , dat hy hem eerjl gezien hadt (a) L. c. bladz. 307. (è) L. c. bladz. 31S. ie) L. c. bMdz. 290; («0 Vita Baudii Epiftolis Prxfixa. & Meurfii Athen. Bat. , n pas- -SS- (e) Cent. 2. Epift. 46.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 145 hadt te Gent in 'i Jaer 1583. by Lambertus Danceus $ eenen Franfcbman , en Godtgeleerden van beroemden naem , welke woonde in 't huis van den Heer van Borlut » of van Bouclé. Wederom (a) defendeerde de Jonge Paltz -Graef den 3. November 1582. onder den DoSlor Lambertus Danceus, in de Predik - Heeren kerke 40. flellingen uil het vierde deel ( mooglyk is dit een fchryf- of druk - feil, alzoo in de Catechismus maer drie deeleii zyn) van den Nèderlantfchen Catechifmus. Eindelyk (b) , defendeerde den 2. Maert 1583. zekeren Hermannus Faukelius, vanBrugge , onder denzelven Doclor , agtien flellingen getrokken uit het tweede deel van den Nederlantfcben Catechifmus. Het is te denken dat zulke difpuiteu meèrmaelen zyn gehouden, fchoon het niet is aengetekent. Hadde dié Gentfche School in ftant, en bloei mogen blyven , zouden de Nederlantfche Hooge Schooien, en hervormde kerken , zig lang over derzelver Leeraeren , en Leerlingen hebben konnen verhöugen! maer dezelve is geheel te niet gegaen, bénévens de Gereformeerde kerk te Gent, door het baldadig gedrag s ongeftüitm'ge handelingen , en liftige vèrraderye der Gentenaeren. Waer in wy het hemelhooge van des Heeren wyze en rechtvaérdige weegen moeten' aenbidden , met diepe erkentenifle van Zyne gunftryke Voorzienigheit , door welke de Hooge Schooien, en Kerken van het Vereenigt Nederlant, nog tot heeden toe beftaen, en bloejert; en door welke Hy te weeg gebragt heeft, dat, en de Doorluchtige School, en de ftadt Gent, verfcheide mannen van naem hebben (*) Gentfche GefchiédeniiTen; Torn. 1. bladz. 308. {i) L. c. 'bhdz.'jii. IC  i46 KORT VERHAEL van het uitgelevert, zoo in de Kerk , als in de Hooge Schooien van ons Nederlandt, voor al te Leiden, welker nagedachtenifle machtig is om ons voor die ftadt, en fchool liefde , en eerbiedt in te boezemen. $. ix. Onder de Leerlingen uit die School voortgekomen 1. Kan ik maer kortelyk vermelden Abraham van der Myle (a), naderhant Predikant te Vlijfingen, dog daer, om welke reedenen blykt niet, van den Predikdienft geweert; die van zynen Meefter Kimedont niet geleert hadt zulke gronden , welke naderhant omhelft en aengedrongen zyn door de Remonftranten, tot dewelken men zegt, dat hy vervolgens geheel is overgegaen. Ook is het onnodig breetvoerig van hem te gewaegen, zoo om dat dit reets gedeeltelyk door anderen is gcfchiet, als om dat wy van een goede hant te wagten hebben de befchryvinge der Kerk, en Predikanten van Vlilhngen, daer zyne hiftorie omftandig zal konnen worden verhaelt. 2. Grooten roem heeft in Nedcrlantfch Kerke ingelcgt de Gentfche Leerling Hermannus Faukeelius(b)> die eerft Predikant wert in de Kruiskerke te Keulen, naderhant Predikant te Middelburg , Opziender van den Olyfberg , Gevolmachtigde der Zeuwfche Kerken tot de Verga- defa) Leidekker Eer en Trouwe van de Synode van Dordrecht, t. Deel. bladz. iff-ifj. O) Hunniu* Statifch Vlaenderen, bhdz. ixx- 1*4.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 147 oeringe ce Amfterdam ten Jaere 1615., Voorzit* ter op de Synode te Zierikzee in het Jaer 1618. en uit dezelve afgezonden nae de Algemeene Kerkvergaderinge te Dordrecht , daer hy tot teenen der Overzetteren van het Nieuwe Teftament, en de Apocryphe boeken is verkooren. Het welk alles breetvoeriger wort verhaelt, door den Geleerden, en Oudtheit-kundigen Leeraer HunniUs (a). Zyn doot, die voorviel in het Jaer 1625. heeft hem belet de overzettinge van het Nieuwe Teftament met zyne meede - gevolmachtigden, te beginnen, en te volvoeren^ Gelyk Godts Kerke zig over deezen Man moeft verblyden, als die pal ftont voor bet getrouwe woort dat naer de leere is, in de allerhachlykfte tyden van verwarringe. 3. Zoo draegt de Leidtfche Hooge-fchool welgegronden roem op den Gentfchen Leerling Domi* nicus Baudius , wiens verwonderingwaerdige geleertheit, verbazende geheugenifle, aengenaemen ftyl, en lieflyk - vloejende dicht-ader in het Latyn , den zeiven tot luifter Verftrekte , en te weeg bragt, dat haer naem binnen en buiten 's lants ten top van eere fteeg. Alhoewel hy, behalven zyne brieven , en gedichten , weinig heeft gefchreeven, geeven egter alle rechtfchaepe geleerden, Van zynen, en den navolgenden tyt, hem den fchuldigen lof, dien hy zig zeiven zoö [dikwyls , niet Ongegront, toeeigent, van Vernuft, Vaerdigheit , en geleertheit. Ik ontzie my om breedtvoerig van zyne uitmuntende bequaemheeden, en ongeraeene hoedaenig- hee- (#) L. c. bladz. 1x6.  148 KORT VERHAEL van heï heeden ter roemwfaerdige beklecdinge zyner Ampten te fpreeken , vermits zyne levens - befchryvinge reets door verfcheide pennen der nakomelingfchap is overgeleevert (a). Maer ten opzigte van zyn levens - gedrag, zyn de mondeïyke , en fchriftelyke overleveringen (onnodig hier op te haelen ) gantfch niet tot zyne eer , en nogtans waerachtig ,■ gelyk uit de rondtborftjge belydenifle, die Baudius verfcheide maelen fchriftelyk doet, is af te neemen: want by zyne wetenfchappen, en gebreken, bezat hy eene openhartighcit, en oprechtheit die bynae weergaloos is, en die in zyne gemeenzaeme brieven zoo duidelyk doorftraelt , dat , zyn vrient, de Heer Pieter Scbryver te recht op zyne af beeldinge fchreef: 3, Urm vel in medium procedat epiftola Baudi , „ Verg, redit facies , affvmilata perit. KïlS^ I Het is te denken, dat 'er meer beroemde mannen' uit de Gentfche fchoole zyn voortgekomen, dan deeze weinigen die tot onze kenniiïe zyn gekomen. Althans de ftadt Gent, uit welke van outs een groot aental van geleerde mannen is gefprooten, heeft veelvuldige Leeraeren voor de kerken, doorluchtige- en hooge-fchoolen van het vrye Nederlant uitgelevert, gelyk te zien is in de lyft der Leeraeren uit Vlaenderen herkomftig , die ik in myn («) Meurfii Athen. Bat. pag. ïff- i$7- Val- Andrere Biblioth. Belg. pag. 191, 191. J.Fr. Foppens Bibliotk Belg. Tom. 1. pag. 247.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 149 myn Voorbericht blootelyk hebbe opgenoemt, dog van welke allen ik hier niet zal fpreeken , maer alleen van de Gentenaers , die, als heldere flonkerfterren van geleertheit, op de Hooge-fchoole te Leiden hebben uitgemunt , en derzelvè tot luifter hebben verftrekt. 1. Daniël Heinfius getuigt zelf op veele plaetzen O) in zyne gedichten, en andere werken, dathy te Gent gebooren is, naementlyk, gelyk wy van elders weeten , in het Jaer 1580. toen de Gentfche fchool is opgerecht in bet kloofter der Predik*heeren. Nog maer een kint zynde, dat nauwlyks fpreeken of gaen konde, pas drie Jaeren oudt , zondt zyn Vader hem in het Jaer 1583. uit die ftadt (ft), wegens derzelver treurigen toeftant , die ook door twift , heerfchzucht en verraderye eerlang in der Spanjaerden handen viel ; waerom hy zig zeiven eenen balling (c) noemt ; komende eerft in öf by den Haeg , en naderhant ter Veere in Zeelant woonen, in welke laeftgenoemde ftadt zyne ouders en vrienden begraeven leggen. Voorts- fchynt hy ter Latynfche fchoole gegaen te hebben te Vliffmgen (d), want zyne eerfte Meefters worden genoemt Nicolaus Ölivarius, en Tobias Scbemcringius , van welken de eerfte Predikant, de laefte School-voogt , of Rector der Latynfche • fchoole in die ftadt is geweeft; het welk te ze■ kerder is, om dat hy ons zelf leert dat zyn mee» . .,:iv 3so n~> ;.'.:trr£ooi2v cpbfwfl de- (*) Heinfii Poë'mat. Edit. 1613. pag. 84, m, 117, u8, ao8, ƒ94. Sat. Menipp. pag. 191. (i) Poëmat. pag. ff, ƒ03. (c) L. c. pag. 41, 108. ld) Meurfii Athen. Bat. pag. aio «au. K 3  150 KORT VERHAEL van het de - leerling onder dezelve ftrengc meefters is geweeft Petrus Hondius (a): deeze nu was de zoon van Mr. Cornelis de Hondt , Predikant te VliJJingen, met wiens gemelden zoon, Heinfius een naeuwe vrientfchap hieldt , als eensgezind met hem in het letter - blokken, waer door hy naderhant geworden is een doorgeleert man, en geacht Predikant ter Neufen in Flaenderen (b), alwaer hy zig by denzelven dikwyls , en lang heeft opgehouden, gelyk hy ook toont, dat hem dit fteedtje (c) zeer wel bekent was. Hy behoefde zig geenzints te fchaemen, dat hy buiten Hollant, in Vlaenderen, en in deszelfs Hooftftadt Gent, de geboorte plaets van Keizer Karel den Vyfden, en van zoo veele, bykans ontelbaere Mannen van naem , was gebooren ; maer nam het egter zeer qualyk als men hem, by manier van verwytinge, eenen Vlaeming, of Vreemdeling noemde (d), om dat de naem van Vreemdelingen , Vlaemingen , en Vlaemfcbgezinden, in de verwarde tyden der Remonftranten, voor al nae het aenneemen der Waertgelders te Leiden, en elders , zoo veel betekende als oproerigen , of muitzucbtigen , volgens een Staetgebeim van die daegen. Want vermits de Vlaemingen , en Gentenaers, door het fnoodt bekit van Jonker Jan van Hembyze , zig, zedert den Jaere 1578. zeer oproerig hadden gedraegen, en daer door het verderf van Lant en Kerke hadden veroorzaekt} en dat veele Flaemin- t» Poëmat. pag. f,if, riö. (£) Hondius Mouffe - fchaus, b'aJz. 3co. (e) Heinfii Orat. pag. 8- (d) Sat. Menipp. pag. *9 en hem fchielyk 't huis riep, als hy het hoorde. Wedergekeert te Leiden, geraekte hy in gunft by den Heer van St. Aldegonde , en voornamentlyk by den Vorft der Geleerden Jofef Scaliger, en door denzelven by den Heer van Noortvoyk , (a) wegens zyne uitmuntende Tael- en Dichtkunde, zoo in 't Grieks, als in't Latyn, die in den Jongeling zoo groot was, dat allerlyeSchryvers, van verfcheiden Landtaert, die van geletterde Jongelingen, en vroegrype geleerden gewacgen, hem een vpornaemen rang onder dezelven geeven. Niemant beminde hem tederder, of waerdeerde hem hoger dan Scaliger, waer omtrent hy zelf zig beroept op de kennifle, en het getuigenifte van Huig de Groot zynen medeleerling (&). Pas achtien Jaeren oudt begon hy opentlyk de Latynfche , en ook de Griekfche Oude Schryvers. te verklaeren. Hy fteeg ten hoogften trap van eene uitgebreide kennifle, en befchaefde geleertheit in alle taelen, en wetenfchappen, en , alhoewel klein van lichaem (c)9 ■ wert hy een groot man. Dat hebben niet alleen de allerberoemfte geleerden van zynen, en den volgenden tyt, tot heeden toe , erkent, als Scaliger, de Heer van Noortvoyk, Vulcanius , Cafaubonus, Tbuanus, Grotius., Baudius r Meurfius, Cunceus, Pithceus, Scriverius, Faber, Bar- tbius , (tt) Meurfïus l.c. Heinfii Orat. pag. 143. & feqq. (i) Heinfii Poëm. pag. 319. (e) Martinii Epift. pag. 91. K S  154 KORT VERHAEL van het tbius, Glaffius , De Dieu, Seldenus , Kircbmannus, Vrientius , Conjlantinus Hugenius, Coccejus, Voetius, J.F. Gronovius, Imperialis, Boxbornius, Perizonius , P. Burmannus, en anderen van minder rang , wier lofvermeldende getuigejriflen te wydtluftig zyn om hier in te laflchen; maer ook de Opper - Bezorgers der Leidtfchg Akademie die hem , nog maer een Jongeling zynde , tot Hoogleeraer in de Latynfche en Griekfche welfpreekenhcit hebben aengeftelt , gelyk naderhant om de Staetkunde, en Hiftoriën te onderwyzen, het welk hy met dien zeltzaemen uitflag deede , dat dikvoyls de gevooone gehoorzael der Wysgeeren de toehoorders niet konde bevatten, en by zyne leffen in de groote gehoor ■ plaetze der Godtgeleerden moefi doen (a). Geen wonder dan dat de Opzienders der Akademie zyne wedde dikwyls verhoogden, en hem vereerden, met de aenzienlyke Ampten van Boekfchat-Bewaerder (è), mitsgaders van altoos-blyvenden Geheim - fchry ver des Akademie - Raedts. Zelfs hebben verfcheide Oppermachten getoont, dat zy hem voor het puik der Geleerden hielden. De Algemeene Staeten der Vereenigde Nederlanden verkooren hem tot Geheim - fchry ver hunner Gevolmachtigden op de Synode te Dordrecht (c) in 't Jaer 1618. Het doorluchtig Gemeenebeft van Veneetfie vereerde hem ^et de Ridder Ordre van St. Mark (d). Guftavus Adolpbus, Koning van Zweeden , deedt hem zyne Ml* («) Heidaniana M. S. (*) Heinfii Orat. pag. 83. (e) Aóta Synod. Dordr. p3g. 7. (<Ó Heinfii Orat. pag. So -- Sa.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 155 mildadigheit meermaelen ondervinden, maekte hemsHiftorie-fchry ver zyns koningryks, en Helde hem aen tot zynen Raedtsman, op eene recht koninglyke wedde (a> Jae Paus Urbaen de 8. nodigde hem nae Rome, om in die ftadt, en in Italien , daer men gebrek aen geleerde luiden hadt , de vervalle geleertheit te herftellen ; 't welk of het aenleidinge gegeeven hebbe tot het vermoeden van zommigen als of hy nae den Roomfchgezinden Godtsdienft helde (&), ik niet zoude durven verzekeren : welk vermoeden waerfchynlyk niet meer gronts gehadt heeft, dan dat van zommige Roomfchgezinden omtrent den Heer van St. Aldegonde (c) , dien zy meenden, dat, op het laeft van zyn leeven, by de Hollanders verdagt zoude zyn geworden, als of hy tot de Spanjaerts wilde wederkeeren, gelyk Lipfius niet lang te vooren hadt gedaen, en dat Hem daerom de vertalinge des Bybels was opgelegt, en naukeurige wacht wert gehouden, dat hy uit Hollandt niet konde ontvluchten. Voorts heeft de Overheit van Heinfius Geboorte - ftadt Gent, hem, wegens zyne uitmuntende geleertheit, in het openbacr zeer groote eer aengedaen; waer in haer die van Brugge met toegaeven, toen hy, ten tyde van het twaelf- jaerig beftant, die fteeden met zyn bezoek vereerde (d). Zyne groote roemruchtigheit binnen, en buiten 's Landts, heeft hy verkreegen door zyne veelvuldige, en fcpQg- geleerde fchriften , wier getal te groot is om (a) Meurfius 1. c. pag. 114: (b) Burmanni Tom. a. Syll. Epift. pag. tfo'. (e) J. Fr. Foppens Biblioth. Belgic. Tom. ». pag. 10J9, [d) Heinfii Pocm. pag. f4. 8t a»3.  156 KORT VERHAEL van het om hier 'te plaetzen , en waer van de lyft by anderen'te leezen is (a\ Zoo eenen 'erooten man konde het niet aen benyders, bedillers, en vyanuen ontbreeken , welke hy in meeniete iiceic genaat. ue geheele Sociëteit der Remonftranten, met alle hunne aenhangelingen, was op hem gebeeten , zedert hy zig opentlyk by de Contra-Remonftranten hadt gevoegt, en geheim-fclnyver der Staeten op de Kérk - venraderingc- van Dordrecht was geweeft. De geleerde Sociniaen \M; Ruarus ( b ) verkleinde en befchimpte hem naer vermogen ; maer gong nog matig te werk in vergelykinge der Remonftran¬ ten zeiven (c), die alles wat hv fbrak of frhrPPf nauwkeurig uitpluisden, ziften, en wanden. In nunne naemlooze fchriften maekten zy hem uit voor den fnoodften booswicht, in gevoelens en georag, die men in geheel Nederlant zoude konnen vinden, met zoodaenige leugen-befchuldigingen-j dat men met de -laefteraprs ypWn meedelyden moet krygen (d). Der Remonftranten hooft , de welfpreekende Hof - Prediker , Uittenbogaeri (e), laet geene aenleidinge , of gelegentheit ontflippen om hem te krouwen, te gifpen , en te harpoenen. Deezen'volgden in die armhartige 'wreek nae , de twéé geleerde Remonftranten, Simon Epifcopius-(f), en Kasper van Baerle, welke laefte hém fmaedelyk verwyt, dat hy omtrent het leerftuk der Driëenheit ' , ; 1fchan- (s) J.Fr.Foppens Biblioth.Belgic. Tom.i. pag. 117 X1a Co) t-pift. fl, ff. (f) Epift. iió. ex Biblioth. Gadii. (d) Nulliteiten van 't Synode van Dordrecht, bladz. 4- (*) Kerkelyke Hiftorie, bladz. 1081, 1000, 1108 if) Epift. Prseft. Vir. pag. 764.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. ij? fchandelyk gedwaelt hebbe, en door fchaemte waerdige onwetenheit in de dwaelinge van Sabellius zoude zyn gevallen; met welk fraei poppetje van Baerle alomme te koop liep, en dreigde , zoo Heinjïus kikte dat hy hem wel zoude vinden (V), als hadde hy in hem eenen fchool-jongen voor, daer hy nogtahs dien zei ven Heinjïus den eernaeme geeft van (fr) eenen grooten man van veelerlye geleertheit voornamentlyk Griekfihei dog dit fchreef hy niet aen Uittenbogaert , maer aeri den Heer Conjlantyn Huigens, grooten vrient van Heinjïus, die deszelven werk over het Nieuwe Teftament met een deftig Latynfch gedicht hadt gepreezen, by wien hy bygevolg , wilde hy zyn gunft niet verliezen, Heinjïus moeft pryzen , het zy' met of tegen dank. De weergalooze Gerardus JoJmnnes Vosjius, die den Remonftranten eerft opentlyk, en naderhant heimlyk genegen was, fprak zeer tot nadeel van Heinfius (c). . Het kan zyn dat deeze hem j en Meurjius zeer omvaerdig behandelt beejt (d), in de driftigheit der Remonftrantfche beroertens, toen de gemoederen in groote beweginge waeren, cn nog lang bleeven; en dat om die reede , onder anderen zy beiden van Leiden vertrokken, de eerfte nae Denemarken, de laefte nae Amjierdam. Maer hy bedaerde met de tyt, zendende aen Vojfius zyne Oefeningen over bet . Nieuwe Teftament (e) , zonder dat ik weet hoe deeze die vriendtfchaps-blyk beant». 2 ■ ->G woor» (ü) Bartei Epift. 141, iff. (é) Epift. 376. pag. 744. (c) Epift. 144. ex Biblioth. Gudii. (d) Heidaniana M. S. , (e) Epift. »6*. ex Biblioth. Gudii. .  jtfg KORT VERHAEL van het woorde. Maer zyn zoon I/aak , den weerzin zyns Vaders in Heinjïus overgenomen hebbende, wert zyne bittere vyant, en bleef het zoo lang ( hy in vrientfchap leefde met Salmafius, ten wiens gevalle hy hem jammerlyk fchondt, en fcholdt} dog toen hy met Salmafius overhoop, en met Nikolaes Heinjïus vereenigt geraekte (a), begon zyne woede tegen Heinfius den Vader ook vry wat te Rillen. Eindelyk behoort ook onder de Remonftrantfche min-achters van Heinfius , en | zyne geleertheit, zyn oude boezem vrient, dd groote Huig de Groot, die nae dat hy ten lande uit, en in Vrankryk was gekomen , van daer zeer gering van Heinfius werken fchreef (b), die men ook zegt, dat eenige vaerzen, tot lof van hem in hunnen Jongen tyt gemaekt, heeft verandert, zonder dat egter, zoo veel my bekent is, tulTchen hen openbaere gefchillen zyn gereezen. Onder de belyders en verdedigers van den hervormden Godtsdienft, zyn 'er ook eenigen geweeft , die den grooten Heinfius onbetaemlyk hebben behandelt, om dat hy in zyne Oefeningen over bet Nieuwe Tefiament, zeer dikwyls afweek van de vertalinge en verklaeringe des be. roemden Tbeodorus Beza (c), die in alle de hervormde kerken, maer vooral in de Franfche, in hoogachtinge was , en gebruikt Wert ; het welk de Franfche Gereformeerden zeer hoog naemen , reekenende zyn beftaen voor eene kleinachtinge en verfmaedinge van hunnen lantaerdt, en kerken. De Franfche Predikant Jean de Croy O (*) L. c. Epift. iöf. (ti Epift. Pr*ft. Vir. pag. j6%'. (0 Sarravii Epift. u.Jc 03.  DOORLUCHTIGE SCHOOL tk GENT. 159 (Jobannes Crojus) ondernam om Heinfius deswegens op eene ongenadige en verfoeilyke wyze te havenen; het welk voor de uitgaeye van zyn boek reets zoo ruchtbaer was, dat (a) Prins Frederyk Henryk van Oranje , mitsgaders de Opperbezorgers der Leidtfche Akademie , poogingen deeden om dat in zyn geboorte te fmooren , en het drukken te beletten, maer te vergeefs, want het quam in 't licht. Alle onzydigen erkenden wel dat de Croy een geleert man was, maer Ronden verbaeft over zyne ftoutheit, bitterheit, en laftertael. Heinfius zelf gaf een verdedig - fchrift uit voor zyne Oefeningen tegen de lajleringen van J. de Croy (b), waer in hy, naer waerheit, zeide, dat hy niemant met woorden in dezelve hadt beleedigt. Marcus Zuerius Boxbornius (c), eerft een waerdig leerling, en toea Amptgenoot van Heinfius , vatte ook de penne op tot verdediginge, zoo van Heinjïus, als van zig zeiven, mits hem Crojus ook geftreept hadde , dog dien hy zyne onwetenheit en dwaelinge nadruklyk, en deftig aentoonde,en die daer op zweeg. Zelfs verhaelt de zoon van HeinJius (d), dat Crojus , op de beftraffinge , en de vermaninge zyner Amptgenooten , naderhant berouw van zyn ftout beftaen zoude gehadt hebbén. Ontzachlyker , en nog bitterder vyant hadt Heinjïus aen Claudius Salmajius, die hem den Ouden Leidtfcben Afgodt (e) noemde , en fchry- (*) Sarravii Epift. 94, 95-. (V) Crenii Anim. part. 1. C. 4. §.4! (t) Boxhornii Epift. pag. 180. & feq. (d) Ad l.a. Art. Am. Oyidii, T«f, 660I (#) Sarrayü Epift. 6.  t6o KORT VERHAEL van het fchryven durfde dat dit manneken geen een waer 'Woort in zyn groot werk (over het Nieuwe Teftament) was ontvallen (a). Ondraeglyke hoon! De bronwel deezer verbitteringe moet men vaftHellen, dat geen anderè geweeft zy als de wederzydtfche nydigheit deezer twee groote mannen, die beiden, zedert het Jaer 1632., te Leiden woonden'. Salmafius, die by zyn verheven verftant, onuitputbaere geleertheit, en weergar looze geheugenifle , eene ondraeglyke trotsheit bezat, zoo dat by oordeelde dat weinigen onder de geleerden hem gelyk waeren, en niemant derzelver hem overtrof, waerom by van alle zynè tyt-genooten een fmaedèlyk en verachtend gevoelen hadt, derzelver goeden naem fchond, en met bykans allen vt tweedracht, en twift leefde; was op eene groote wedde uit Vrankryk nae Leiden geroepen , daer hem zonderlinge achtinge, en openbaere eer-tekenen wierden beweezen boven alle de Hoogleeraeren ( b ) , welke Heinfius in het oog ftaeken; die voor heen hooglyk geëerbiet was, en voor het Orakel der Hooge Schoole was gehouden , en waerfchynlyk van zig niet heeft konnen verkrygen, dat hy zig zelvën minder zoude achten dan Salmafius ' te zyn. Zeker ! uitheemfche fchryvers getuigen van hem , dat by in geen een ding minder was dm Salmafius , dan in de plaets door 't bevel der' Oppermachten, en in grootheit van boeken (c). Althans , óm het gematigt en rechtmatig oordeel van den wytberoemden Heer P. Burman (d) over deeze twee groo- U) Sarravii Epift. 87. (b) Clementis Vita Salmafii. (e) Arpe Theatr. Fati, pag. 79. («0 Pnef. Ep. Sarravii.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. irji groote mannen, en derzelver vergelykinge over te neemen , indien Heinfius van Salmafius al wiert overtroffen in overvloet van veelvuldige, en uitgebreide geleertheit , nogtans gong hy hem oneindig te boven in voelfpreekenbeit , en dichtkunde , en alles wat hy uitgaf, quam netter, en befcbaefder in het licht , dan de dingen die van Salmafius als uitgegooten wierden. In die geftelteniffe der gemoederen was 'er maer nodig een geringe aenleidinge tot openbaeren oorlog tuflehen deeze twee letter-helden ; welke men verhaelt dat deeze geweeft zy. Heinfius was een zonderling liefhebber van een glas wyn , waeromtrent hy zig zeiven al vry veel toegaf : Salmafius , naer den aert der Franfchen, zal wat matiger geweeft zyn. (a) 'T gebeurde nu dat zy beiden ten eet en waeren by den Penfionaris van Leiden, daer Salmafius , weigerende te drinken, zeide, Ik ben geen drooge ziel , waer op Heinfius hem te gemoet voerde , En ik ben geen natte ziel, het welk men meent, dat de eerfte blyk van verbitteringe tuflehen hen geweeft is, die eerlang zeer toenam , vooral nae dat Heinfius de bovengenoemde Oefeningen over het Nieuwe Teftament hadt uitgegeeven. Salmafius kamde, rofte, gifpte, harpoende, en havende hem yflelyk , en onophoudelyk , in brieven, in voorreedens, in byzondere boeken tot groote fmert niet alleen van Heinfius , die zig vry gematigt en befcheiden verantwoorde , maer ook van alle onzydige geleerden in Nederlant, en elders,als die zig beklaegden, dat Salmafius , van Wien men vry wat nuttiger fchriften (a) Heidanhna M. S. L  1ö2 KORT VERHAEL van het ten gewagt hadde , een groot gedeelte van zynen tyt verfleet met twift-fchriften tegen Herauld, de Groot, Reins , en tegen wien niet ? In deezen twift tegen Heinfius , wert Salmafius geftyft door den Heer Sarau (Sarravius) Raedts-, Heer in het Parlement van Parys, eenen man van ongemeene geleertheit, en die in hooge achtinge was by de Geleerden , en by de Franfdie Gereformeerde Kerk , welker hy tot cieraet, en luifter verftrekte; maer die met zoo eene blinde liefde, en bykans flaefachtige dienftbaerheit was aengedaen voor Salmafius, dat hy alle deszelven tegenpartyen als zyne eige vyanden rekende, het welk dezelve zoo ftout maekte , dat de Raedts-Heer hem eindelyk moeft tegenfpreeken, en opentlyk in den baert vaeren (a). Deeze Heer nu fchold Heinfius , ten gevalle van Salmafius , op eene gruwelyke wyze, hem noemende eenen weetniet, botterik , a. b. c. meefter (&) enz. fchoon hy aen Heinfius zei ven fchryvende hem de eertytels gaf van boog-ge* leerden, uitnemenden, en grooten man (c), hy geloofde, en fchreef van hem de allerfnoodfte en verdichte leugenen, die men hem overbriefde, en dewelke geen menfch van gezonde herlTenen fcheen te konnen gelooven, by voorbeelt, dat Heinfius zyne achtinge met fiokflaegen zoude verdeedigen (d), en dat hy , om zig te wreeken, voornemens was Salmafius te vermoorden, of in 't water (*) Sarravii Epift. 99, Ijo, 216, 2/4, 284. & feqq. pag. 269-- 271. (é) Epift. 71, 94, 9J1, 102, 103. (r) Epift. iy4. (W) Epift. u.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. i53 ter te werpen als hy alleen , of met zyn knegt op de buitencingels wandelde (a): hy maekte allerlye geleerden, voornaementlyk onder de Franfchen, tegen Heinfius op ( b ). Dat bleef dueren , tot dat 'er, in het Jaer ICT44. een zoort van vergelyk en verdrag tulTchen de ftrydende letter-helden getroffen (c), en plechtiglyk beveiligt wert; dog welks voorwaerden egter niet waeren tot volkomen genoegen van Salmafius , en Sarravius (d), die, zelfs nae den geflootén vreede, niet naliet om Heinfius te verachten (e), en zoo veel quaet te doen als hem mooglyk was. Alle deeze quellingen , gevoegt by het onmatig letter.blokken,krenkten de vermogens van/fwzfius naer geeft en lichaem. In 't Jaer 1648. wert hy, zoo wegens zyne verdienften, als ouderdom , ontheft van 't Hoogleeraerfcbap in de Hifiorien , en Staetkunde (ƒ), waer in hem Marcus Zuerius Boxhornius opvolgde. Zyne krachten vervielen ondertuffchen meer , en meer, zoo dat, toen dej Heer Huët, naderhant Biffchop van Avranche, hem in 't Jaer 1652. te Leiden bezogt (g), hy nauwlyks eenige overblyfzels in hem vondt van den ouden Heinfius, als die onluftig en zwaermoedig was , zoo dat het hem te veel fcheen dat hy fprak. In zyne laefte daegen begaf hem zyn geheugen zoo verre dat hy bynae niets meer wift, en dus in zig zeiven bewaerheit vondt 00 Epift. 13. (*). Epift. 13. (e) Epift. of. & Boxhornii Epift. pag. i6f. 00 Epift. 63, 64, 66. (e) Epift. 101, 103, 106. (ƒ) Vita Boxhornii. (g) Huetius de Reb. ad fe Speet; L 2  164 KORT VERHAEL van het vondt zyne gewoone zinfpreuk , Quantum efi quod nefcimus! Hoe weinig weeten wy! (a) waer op de Heer Conftantyn Huigens een fraei puntdicht maekte, waer van hec Hot was Pofiqudm Omnia defcivit, fcire mori diaicit. Nae dat hy alles ontleert hadt, leerde hy ftervèri. Hy fterf den 25. February 1655. oudt 75. Jae- j ren. De Hoogleeraer Antonius Thyfius deedt eene Lykreede over hem, uit welke, indien ik die machtig waere geworden , waerfchynlyk meer aenmerkelyke omftandigheeden van 's mans leeven te haelen zouden zyn geweeft: alhoewel het bovenftaende genoeg is om te toonen, dat zoo wel zyne geboorte ftadt Gent, als de Hooge School te Leiden, met recht konnen roemen op den grooten Daniël Heinfius. §• XI. Te gelyk mét Heinfius waeren op de Leidtfche Hooge Schoole Hoogleeraeren in de Godtgeleertheit. 2. Johannes Polyander , zoo als hy zig met eenen Griekfchen naem , naer de gewoonte van dien tyt , en op het voetfpoor van zynen braeven Vader, JoannesPolyander, ten Jaere ijoi.Franfchen Predikant te Embden (b), gewoon was te fchry- (a) Foppens Biblioth. Belgic. Tom. 1. pag. 117. (h) Sinode a MidJelbourg 14. 8c 15. d'Aouft Art. 8. M. S.  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 165 fchryven , welke in hec Nederlantfch was van Kerkhoven. Zommigen willen dac hy ce Mets (a) een der vier Bisdommen, daer zyn Vader ook gewoont heeft, anderen dac hy te Gent gebooren is. Althans hy was gefprooten uit een der edelfte geflachten te Gent (b), welks eene tak, die Roomfchgezind gebleeven is , in die ftadt tot hooge eer-ampten geraekte. De eerfte beginfelen der Franfche, Latynfche en Griekfche taelen leerde hy eerft te Frankendael (c), werwaerts zyne Ouderen om den Godtsdienft ge. vlucht waeren , en naderhant te Embden, van waer zyn Vader hem , 14. Jaeren oude , nae Bremen zonde, daer hy zig twee jaeren in de Wysgeerte , en Hebreuwfche taele oefFende , . en vervolgens te Heidelberg vier Jaeren in de wysgeerte en Godtgeleertheit. Twintig Jaeren oude zynde, vertrok hy nae Geneve om den loop zyner boek- oeffeningen te volenden , en was ten Jaere 1587- reets door de Walfche Synode tot eenen van haere Studenten aengenomen (d). In het Jaer 1591. wert hy Predikant te Dordrecht in de Franfche tael, wordende daer beveiligt in de Herfftmaent deszelven Jaers (e), woonende de Walfche Sinoden getrouwlyk by zoo lang hy daer ftont. Ook heeft hy op verzoek van de Ed. ;.(*) Meurfii Athen. Bat. ipag. 141. Zweertii Athen. Belgic. (i) Gentfche GefchiedenilTen, Tom. i. bladz.460. Efpinoy Recherce des Art. Livre 1. pag. 348, %66, 375, L, 377. 383. (c) Meurfius 1. c. (d) Sinode^a Middelb. 1. c. & aFlefiingue, i;8y. Art. 4, («) Synode de Middelbourg 1. c. Art. 6. L3  %66 KORT VERHAEL van het Ed. Groot Achtbaere Magiftraet dier ftadt de Redekunde , en Zedekunde drie Jaeren en een half in de doorluchtige fchoole aldaer onderweezen (a), van welk ampt hy afftant deedt in 't Jaer 1600. toen Gerardus Johannes Voffius, Re&or der Latynfche fchoole te Dordrecht is geworden. In 't Jaer 1611. wert hy beroepen tot Hoogleeraer der Godtgeleertheit te Leiden, in de plaets van Francifcus Gomarus (b) , die nae Middelburg vertrok. Noode ftonden de Overheit en Franfche Kerk te Dordrecht , zyn affcheit toe, wegens de zonderlinge hoogachtinge waer in hy by dezelven was; welke ook de Walfche Synode voor hem betoonde (c), door te verzoeken , dat hy altoos een lidt wilde blyven van haere vergadennge, tot dewelke hy telkens zoude worden genodigt, en de Heeren Opper-Bezorgers der Leidtfche Akademie verzogt, om hem de nodige koften tot zyne reizen nae de Synoden te verfchaffen: gelyk hy dan ook veele Jaeren lang dezelve heeft bygewoont , en doorgaens tot de zwaerfte en netelige zaeken ge vol machtigt is geweeft. Hy was zeer bereitvaerdig om elk ten dienft te ftaen , gelyk uit de vrymoedige verzoeken , door Baudius aen hem gedaen (d), duidelyk is te zien. Maer wezentlyker lof heeft hy ingelegt door zyne geleertheit , betoont door zyne loflyke onderwyzinge , en deftige gefchriften (e)> en door zyne ftant- vafti- («) MeurCusl. c. pag. 243. 8c 271. (b) Baudartius Memor. 2. Boek. bladz. 88. a. (c) a Zierikxee 1612. Art. 2, 3. M. S. (d) Epift. 24. & 91. Cent. 3. («; Foppens Biblioth. Belgic. Tom. i. pag. 713. Mcurüus 1. c. "  DOORLUCHTIGE SCHOOL te GENT. 167 vaftige aenkleevinge aen de zuivere waerheit, welke hy verdedigde tegen de Remonftranten, wier dwaelingen hy hielp veroordeelen in de Algemeene Kerk - vergaderinge te Dordrecht , in de Jaeren 16 ig, 1619. daer hy ook tot O verziener van de vertaelinge des Ouden Teftaments is aengeftelt (a). Zyne ongemeene bezadigtheit bragc te weeg, dat hy de Remonftranten zoo zagt behandelde als het mooglyk was, toen de gezamentlyke Leidtfche Hoogleeraeren hunne Geloofs - belydenijfe overwoogen : en vertrouwde dit geheim aen Barlceus (ft), met wien hy, nae deszelven afzettinge , nog eenige vriendticbap hieldt, maer die hem, door misbruik van zyne vertrouwenheit te maeken, bykans aen onmin met Heinfius, en aen tweedracht met zyne Godtgeleerde Amptgenooten zoude geholpen hebben. Hy volvoerde zynen loop met lof, en fterf den 4. February 1646. oudt 78. Jaeren (c), zynde door zynen Amptgenoot Frederyk Spanheim met eene Lyk - reede gepreezen ; dog die ik niet ben machtig geworden. Alle zyne lofwaerdige hoedaenigheeden heeft zyn Zoon begreepen in het Latynfch Graf-fchrift, 't welk hy heeft geftelt onder zyns Vaders borft-beelt in de Pieters Kerk te Leiden by het Orgel, nog heeden te zien, en waer van de inhout dus is; Den alleen Goeden, en grooten Godt zy dit toegewydt. Ter ewwiger gedacbtenijfe van den Eervoaerden en Hoog Edelen Heer Jan Polyander van (>t A) L. c. Tom. 1. bladz. 6.  NICASIUS van der SCHUERE. 181 November 1566. (a), en volharde , benevens anderen , in den dienft, zonder ftoorniiïe, tot op den g. December 1560. toen de Magiftraet van Gent(b), de Conjiftorie, en de Minifters, welke toen waeren, Nicafen Verfchuere met eenen Waele , (of hier bedoelt wort Jean Waele , naderhant Franfch Predikant te Gent, dan of het wil zeggen, dat die Leeraer een Wael was, kan ik niet met zekerheit bepaelen ) en Baltbazer Pieters , op het Stadthuis ontbood , en hen voorhielt de ordens van de Gouvernante , om , behalven de Predikatiën , geen andere oefeningen van hunne Religie ( als Trouwen, Doopen, Nachtmaelhouden, enz.) te verrichten; maer de Minifters bragten uitvluchten by , om zig daer aen niet te onderwerpen, en zeiden dafde Graef van Egmont hun toegelaeten badde, niet alleen de Predikatiën , maer allerhande bedieningen van hunnen Godtsdienft. Trouwens dat vloeide duidelyk uit de vryheit , door de Lant-VoogdelTe , op het fmeekfchrift der Verbonde Edelen verleent, gelyk Prins Willem van Oranje aen haer reets hadt beweezen (c), toen zy , met deeze knibbelingen , tegen gegeeven woort, de Godtsdienft- offeninge der Gereformeerden poogde in te binden. Het was dan met reede dat de Minifters 's anderen daegs verklaerden, dat zy zig aen dat bevel niet onderwierpen, maer dat zy zouden voortgaeti als voor deezen: en in der daedt zy deeden het ook, zoo lang als zy door gcwelt niet werden verhindert, het welk in Ce maent van Maert 1567. begon in het werk ge- ftelt () want zyn voorreede voor de Pfalmen, in Nederduitfch rym gebragc, is gedagtekent te Frankendael den 25. Maert 1566. het welk dienen kan ter verbeeteringe van eenen misflag door anderen (c), in dit ftuk, begaen. In de gemelde voorreede, klaegt hy, dat hy verdagt gemaekt was, als of hy al te toegeevende was geweeft omtrent het laeten doo • pen der kinderen in de Roomfchgezinde Kerke, en betuigt, dat men hem onrecht doet; en dat hy in het Jaer 1559. een boeksken heeft uitgegeeven in de Nederlantfche fpraeke over zvn gevoelen. Als nu de vryheit van den gezuiverden Godtsdienft in Nederlant begon op te daegen, door het verbont der Edelen , vertrok hy nae zyn Vaderlant, Vlaenderen, hebbende mifl'chien de reize génoomen over Hollant , en Zeelant , alzoo hy in het Jaer 1566. te Middelburg gepredikt moet hebben (d), om dat 'er eenigen , die hem daer ge- hoort («) Bibl Brem. Cl. 3. Fafc. t. pag. 138, ï-y. . (t) Le Long 1. c. bladz. 116--121. (c) Boekzael September 17^9. bladz. 20g, 299; (d) Sententiën van Alba bladz. 66.  petrus dathenus. 193 hoort hadden , naderhant deswegens zyn geban* nen. Hy quam , waerfchynlyk in Juny 1566. in Vlaenderen en eerlang te Poperingen, zyne voo* rige woonplaets. Hy verkreeg wel haeji onder ds SeSlariffen (a), (zoo als de Roomfchgezinden gewoonjzyn de Gereformeerden te noemen) den voor* rang, begaeft zynde met welfprekenheit, die by door lang gebruik beoefent hadt. Hy trok vyftien duizent menfehen by een (het is bynae ongelooflyk zoo niet de Roomfchgezinden hec getuigden) tot de predikatie die hy voor de eerftemael in bet openbaer ftont te doen. Hoe grooter menigte, hee verwoeder". Want zy gongen niet met de zelve gematigtheit te werk als die van Oudenaerde. Dog Datbenus bleef niet lang ten platten lande , maer quam eerlang omtrent en nae Gent, in de maent July 1566. (&). Hy predikte den 29. September 's morgens en naermiddag , en kreeg den naem van den Minifter met den roften baert (c), die eerlang in eenen anderen befpottenden tytel wert verandert, by gelegentheit dat hy op den 5. Ottober (d) predikte op bet kerkhof van St. Baefs te Gent , als 'er een Seftaris begraeven wiert, want ziende eenige foldaeten op hen aenkomen liep den gebeelen hoop weg met den Minifter, die federt fpotsgewyze genoemt wiert den goeden Herder. Maer dat belette niet dat hy zynen dienft, met prediken , doopen, trouwen, enz. vervolgens vrymoedig waernam (e) ; zoo elders als in den nieuwen Tempel der Gereformeerden even buiten Gent, dien hy (*) Nic. Rurgundii Lib. 3. Hift. Belg. fng. 160, lót. (è) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 1. bladz. 13, 14, (i) L. c. bladz. 47. («/) L. c. bladz. 48. (O L. c. bladz. 49, f 1, fi, n  194 LOF en LASTER van hy met eene leerreede, gelyk de andere Predikanten, hielp inwyden (a). Hy vertrok den li January 1567. met (b) eenige Gedeputeerden nae Antwerpen, alvoaer uit elk Confiftorie eenen Predikant met eenige Vilmacbtigden befchreeven waeren , om famen over eenige wigtige zaeken te raedtpleegen. Welke de ftukken geweeft zyn , die in deeze Synode te Antwerpen verhandelt zyn , is niet bekent , zoo veel ik weete ; althans in de Aclen der Walfche, en andere Synoden, zedert 1563. met de hant gefchreeven, ontbreeken de Aften der Claffen, en Synoden zedert den 3. December 1565. tot den 8.September 1570., in welken tuflehen tyt deeze Synode gehouden is. De dienft-waerneeminge van Datbenus te Gent moeft nootzaeklyk een einde neemen, toen eerft het Hof te Bruflel , naderhant de Graef van Egmont, en eindelyk het Hof van Vlaenderen en de Magiftraet te Gent, het verbont , met de Edelen gemaekt, krenkten, knibbelaryen zogten, de Kerk der Gereformeerden flooten, enfloopen lieten, en hunnen geheelenGodtsdienft verbooden, wanneer hy voorzigtig deedt, dat (c) hy tydelyk vluebte , en alzoo ontquam , want het Hof te Bruflel was zoo op hem verbittert, dat (d) de Lantvoogdejfe Hem (zoo wel als Hermannus Modet) bande, en groot geit beloofde zoo iemant hem levendig aen baer in handen konde leveren. Men gaf voor dat Hopman Jan Denys, die volk in Vlaenderen hadt geworven, en te Oojlerweel by Antwerpen , of elders, gevangen was (e), op de pyn- (a) L. c. bladz. jj. (è) L.c. bladz. 61, 61. (e) L. c. bladz. 74, 77. () getuigt wel dat hy in 't Jaer 1578. de eerfte Predikant der Cahiniften te Utrecht geweeft is; maer zonder nader befcheit en verzekeringe kan ik dat niet gelooven, hoewel hy zyne reis uit de Paltz nae Vlaenderen over Nederlant kan hebben genomen, en by die gelegentheit te Utrecht een of meermaelen zoude konnen hebben gepredikt, het welk Hechts myne fgiffinge is , welke beveftigt wort door het verhael van Trigland (c), fat Datbenus, nae eenige andere Predikanten te Utrecht in de Minderbroeders Kerke te dier tyt (1578.) gepredikt beeft. Van wegens de kerk te Gent is hy gezonden nae de Nationaele Synode der Nederlantfche , Duitfcbe, en Walfche Kerken gehouden te Dordrecht den 2-18. Juny 1578. alwaer hy tot Prefes, of Voorzitter is gekooren, en in welke vergadèringe (volgens de Aclen dier Synode in het Franfch overgezet, onder (*) Hoornbeekii Summa Controverf. pag. 660, 661'. (?) J.Fr. F opperis Biblioth. Belgic. Part. 2. pag. 071.' (ij Kerklyke Hiftoriën 3. Deel bladz. 320. n. N 3  ïq8 LOF en LASTER van der de particuliere vraegen , FaicT; particulier (a), C die men in den Nederlantfchen druk niet vint) by benevens den Heer van St. Aldegonde is verkooren om te zoeken nae iemant die bequaem was om de overzettinge des Bybels , toen in gebruik, te verbeeteren volgens de nieuwe Latynfche overzettinge te Heidelberg gemaekt , enz. ook (&) is hem opgelegt om de onderwyzinge van Jan Calvyn wat netter in 't Nederlantfch over te zetten. Tot hier toe vinden wy Datbenus in achtinge by Leeraers en Kerk-vergaderingen zoo wel als by de Gemeentcns , by Prinfen , en Vorften zeiven, en zelfs in verfcheide opzichten van de vyanden der waerheit geroemt. Nu ftaet ons te bezien wat hy te Gent verricht heeft. Hy predikte daer (c) voor de eerftemael in de kerke van St. Baefs met grooten toeloop van volk, en doopte zes kinderen, en nam vervolgens alle de deelen van zynen dienft wel waer. Maer nae dat de Religions-Vreede den 22. July 1578. was uitgegeeven door den Aerts-Hertog Matthias, den Prins van Oranje, en den Raedt van Staete, wert die van de Gentenaers verworpen (d). De Prins van Oranje drong fterk aen door brieven en gezantschappen (e) dat men dien vreede moeft aenneemen, en uitvoeren, welke hy als het eenig middel aenmerkte om de ruft tuffchen de Nederlantfche Staeten te bewaeren, de Spanjaerden te wederftaen , en de Gereformeerde Kerken te behouden. Dog Jonker Jan van Hembyze met zynen aenhang ver- wier- (a) Art. 18 M. S. (è) Art. 20. M. S. Ce) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 2. bladz ƒ?, 81, Sj, (d) L. c. bladz. ff. r6. (*) L.c. bladz. óy, 69 — 71.  PETRUS DATHENUS. 109 wierpen alle redelyke aenbiedingen , en onder de Predikanten hadden de Predikant Modet, en Datbenus het ongeluk van in zyne belangen te treeden , en zig geheel en al aen zyne raedtflaegen over te geeven; en hebben daer op alzoo bitteren haet opgevat tegen den Prins van Oranje, als Hembyze zelf tegen dien Vorft hadde. Hier uit moet men het afleiden , dat Datbenus (a) zig niet ontzien badde om te prediken dat het artykel, om de Roomfche Religie toe te laeten goddeloos was, en dat de Prins van Oranje, die zoo zeer op 't zelve aendrong , de Religie acht ede, en zoo licht veranderde , als een omhang fel van een kleedt: dat by nog om Godt, nog om Religie gaf, maer van ftaet, en nut, zynen af godt maekte , zoo dat indien hy wijle , ofte dagte , dat zyn bembde iet van Religie wijle , ofte rieken zoude , dat by 't zelve zoude uittrekken , ende in 't vier werpen , ende verbranden , ' of, gelyk een onzer Schryveren, die omtrent dien tyt geleeft heeft (&), melt, Datbenus ftroyde onder de Gemeente te Gent, daer hy goet crediet badde, dat den Artykel van de Gentfche Pacificatie , bier boven gemelt, van handtboudinge der Catbolyke Religie, godtloos was, en dat de Prins van Oranje (willende den zeiven Artykel ftaende houden, en zeggende, dat men 't ontyde, en met onordening niets en behoorde te veranderen , en dat men befworene verbonden moeft houden , en dat Godt een vyant van meineedigen was) nog Godt nog Religie hadde. Dog de Prins verzuimde daerom niet het laefte middel te beproeven om te zien of Lant en Kerk te behouden was, komende ten dien einde in perfoon nae Gent, den 2. van Win- ter- (*) L. c. bladz. 71. O) Van Reidt Nederlantfche Oorlogen 1.Boek. bladz,39 N 4  zoo LOF en LASTER van termaent 1578. De Magiftraet hadt bevoolen op den volgenden dag eenen Vaft- en Biddag te houden , op welken de Predikanten in het Vlaemfch en in het Franfch predikten, en de Prins ook ter predikatie quam,- maer eenigen die te befiig, gelyk Datbenus en Hermannus (Modet) tegen den Religions - Vreede gepredikt hadden, en hadden de komfte •van den Prins niet derven afwagten; en waeren in ftilte uit de ftadt vertrokken (a) , met oogmerk , zoo het fchynt, om nae het vertrek van den Prins weder te keeren , gelyk Datbenus ook weder gekomen is, nae dat de Prins eene Ordonnantie ofte EdiSt op 't faicH van der exercitie van beide de Religiën (£) hadt doen vaftftcllen, en afkondigen , en vervolgens den 19. January 1579. nae Dendermonde verreift was. Jonker Jan van Hembyze, en zynaenhang, nu beproeft hebbende, welk eenen ftouten verdediger van hunne raedtflaegen zy baddert aen Datbenus, lieten hem hoe langs hoe meer tot hunnen raedt toe , en wikkelde hy zig zeer diep met hen in, zoo dat niet alleen de Roomfchgezinden Schryvers aen hem toefchryven een groot deel van 't quaedt dat Jonker Jan van Hembyze te ' ' ? heeft gedaen (c) , als die, volgens den boozen rat It van Datbenus zig zeiven tot Voorfchepen zoude hebben geftelt, f72 anderen afgedankt in 't Jaer -579. (d) hem zoude hebben opgeftookt , en onderfteunt in de collatie der drie Leeden der ftadt, om den Prins niet toe te laeten binnen Gent, met bedreiginge van anders beiden te zullen vertrekken, en daer toe (a) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom.2. bladz. 88. (6) L. c. blad?.. 97, 110. (t) L. c. blidz. 4-19. (j) L.c. bladz. ióó.  PETRUS DATHENUS. 201 toe 14. reedenen te hebben opgeftelt, en laeten drukken (a) , toe merkelyke fmaet van den Prins : maer ook onze Schryvers getuigen , dat Datbenus met hulp van Embyte , en anderen zoo lang zoekende, dat die ryke Abdyën , en andere geeftlyke goederen aengetaft , en die Roomfcbe Religie geheel en al uit Gent gebannen veerde. Daer op meer onraets gevolgt is, met plonderinge eeniger Heeren Huizen in Vlaenderen , den ixelken foodanige bandelinge misbaegde, enz. (b) Maer alle die woeiingen van Hembyze en Datbeen konden niet beletten , dat de Prins van Oranje wederom verzogt wiert te Gent te komen, gelyk hy daer aenquam den 18- Augufty 1579 (c). Datbenus, die voorheen zig kortelyk had weg gemaekt , èn weder gekomen was , nu ziende, dat het gezag van Hembyze geknakt was, en dat voor hem alles te vreezen was, vertrok den 13. Augufty 1579. heimelyk uit Gent, uit vreeze voor den Prins van Oranje, tegen ivie by zig hooglyk in de Collatie hadt opgeftelt, e'ii de boekxkens van de ,14. Artykels gemaekt badde ( d ). Zommigen , niet vergenoegt met deeze waerheit, hebben, uit weerzin in Datbenus , hier nog bygelapt , dat de Prins de ruft en vreede in GenJ: berftelde door 't bannen van Datbenus , en van de ■ andere Predikanten, de ftokebranden in dien tyt, mitsgaders van Imbife , de voornaemfte Regent en quaedtftichter, die ben aenbifte (e). Maer nog Hembyze , nog Datbenus zyn van den Prins gebannen, zynde beide vry willig, delaefte voor, de (d) Gentfche GefchiedenifTen, Tom. ï. bladz. 170-- 174; (i) Van Reidt Nederlantfche Oorlogen, i. Boek. bladz. 39. (c) Gentfche GefchiedeniiTen, Tom.2. bladz. 174--180. (d) L. c. bladz. 176. (?) Lof-reede over Prins Willem den I. bladz. 73. N 5  202 LOF en LASTER van de eerfte nae de komfte van den Prins, vertrokken uit Gent (a). En wat belangt de andere Predikanten te Gent, verre daer van daen dat zy gebannen zouden zyn, niemant van hen verzette een voet. Want fchoon zommigen van hen alles deeden,wat hen mooglyk was,door geoorloofde middelen , ter behoudenifle (b) van Hembyze, (die hunne oogen door zyne uiterlyke fchyn-godtsdienftigheit verblint hadde) zy hadden egter een afkeer van de behandelingen van Datbenus omtrent den Prins van Oranje , dien de overige Predikanten , naer verdienften, waerdeerden, en eerbiedt toedroegen, en ftelden middelen te werk om Da. tbenus tot de belangen van den Prins over te brengen , in de Synode der Vlaemfche kerken gehouden te Brugge den 4. November 1579. daer dit beïluit genomen is (c), Alzoo zeekere brieven , en miftiven van welbekende ende Godtfaelige perfoonen aen den Synodum gefchreeven zyn, jae ook mondelinge [aengegeeven is geweeft, dat het Synodus, met haere interpofitie, ende Autoriteit zoude willen bezien, ofte zy het gefchil, 't welk nu al lange , tuffchen fyne Prinfelyke Excellentie, ende Petrum Dathenum, opgeftaen is, konden nederleggen , ende op beide zyden alzoo moder eer en, ende precaveeren, dat dezelve niet en quamen tot meerdere verwarringe , en dat tot grooter nadeele van de Kerke Krifty, ende fynes Woordts; hebben de broederen eendragtelyk voor raedtzaem bevonden, datter uit ten naem van den Sinodo, eenen lieflyken en fmeekenden brief aen Dominum Dathenum zal gefchreeven worden om hem te bidden om Cbrifti wille, en tot verla) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 2. bladz. 181— 190, (b) L. c. bladz. 186, 188. (O Art. 10. M. S.  PETRUS DATHENUS. 203 vermaningen dat hy hem een weinig wil laeten gezeggen , ende te verwilligen om met fyne Excellentie te komen tot eenen loflyken, ende gewenfcbte accoort, ende vredemakinge, op dat fulke zonderlinge fwarigbeit, daer door dog niet dan alle fwarigbeit uit ryzen kan, geftilt zynde , hy Datbenus wederom in fynen dienft met vreugde zoude mogen treeden, ende denzelven voorts met groote vreugde continueèren. Item dat beneffens deezen brief, nog een andere gefchreeven Jal worden aen de Kerke van Antwerpen, op dat die met ten Sinodo overeenftemmende , 't zelve hanthoude , en te werk ftellen , ter eere Godts , ende vorderinge fyns Heiligen Euangeliums. Terwyl een Gentfch Predikant , Jakobus Regius, Voorzitter in die Synode geweeft is , blykt het duidelyk genoeg , dat de Predikanten van Gent geenzints met Datbenus eensgezind, of tegen den Prins waeren , het welk de uitkomft in het Jaer 1584. nader zal beveiligen. Datbenus, uit Gent zig weg pakkende, week over Keulen naer den Paltz by den Prins Cafimirus (a) , die hem al lang te vooren zeer bezint, en tot zynen Racdtsman aengeftelt hadde , en hem nu zeer wel ontfong , en tot Cappellaen , en Hof Minifter aennam. Dathenus , nog te Keulen zynde (volgens het verhael van Brant (&),) fchreef den fes en twintigften van Oogftmacnt aen den Prins van Oranje, dat hy, niet tegenftaende al' des Prinfen befchuldigingen, Jigfelven buiten fcbult hielt voor Godt, en voor alle menfcben van opregten oordeele; ik ben, zeyde hy, gereedt my op alles te verantwoorden, dog voor een Rechter, 't fy wereltlyk , 't fy geeftelyk , naer uw Doorlucbtigheits gelieven, die wettig en niet veria) Gentfche GefchiedeniiTen, Tom.i. bladz. 190. (6) Hiftorie der Reformatie, 1. Deel. bladz. 640. 641.  204 LOF en LASTER van verdacht fy : ook met verfekering ; gelyk de reden eifcht dat men niet fal beginnen met d'nitvoering van vonnis fonder kennis van faeken, gelyk men voor defen wou doen. Daerom bedenkende 't geen 'er in Wyn- Slacht- en Winter-maent en federt is omgegaen, en de dreigementen van uw Boorluchtigheit foo dikwils hervat, infonderbeit die uwe Boorluchtigheit den fevenden van Bloeimaent leflleden my met feer groote bevigheit in myn tegenwoordigbeit meer dan eens de de, wel boog en klaer aenfeggende dat de Heer Imbyfe, en ik, eer fes dagen voor by gingen , fouden verklaert worden vyanden des Vaderlants te fyn, gelyk la Motte ( Valentyn de Pandieu Heer van la Motte , ziet Hooftftuk XIV. 600. XV. 621.) was gedaen, en dat de luiden binnen Gent al gereed waeren , die ons van kant fouden helpen, en den hals affnyden: ook de bereidtfelen tot uitvoeringe dier dreigementen voor oogen gefien hebbende , daer de brieven den achflen van Oogflmaent aen Cornelis Breyl, ontfanger van den Heere Bucbo , door heimelyke Inftru6tie van den Raedtsheer Liesvelt gefcbreeven, overvloedige getuigenis van geven : defe dingen , feg ik, bedenkende, foo geve bet uwe Boorluchtigheit niet vreemt, dat ik my heb begeven in een plaets van verzekering , om fuik een blykelyk gevaer t'ontwyken. Twee dagen daer nae zondt hy nog een brief aen den Prinfe, beweerende dat men hem om zyn afwezen niet voor fchuldig moeft oordeelen , met verzoek dat de Prins , volgens het exempel des Heidenfchen Koninks, een onverdorven oore voor hem wilde bewaeren. Aen eenen Abraham van Kleef, t'Utrecht, fchreef hy den eerllen van Herfftmaenc : Aen A. van Kleef, ik danke Godt, dat ik niet alleen eene goede confcientie hebbe , maer dat 'er niemant in de gantfcbe Nederlanden is , die / my,  PETRUS DATHENUS. 205 my, myner leere of myns levenshalven, in 't geringJle weet te ftraffen, gelyk het getuigeniffe 't welk my de Gemeente van Gent heeft medegedeelt met Jicb brengt. Alleen ben ik in ongenade des Heeren Prinfen van Oranje gekomen ; daer ik geen oorfaek van weet dan defe dat ik met gebeeler herte Godts eere focht te vorderen; en 'i Ryke des Antichrift , 't welk door Godts wonderlyke werkinge was uitgeroeit, nooit heb konnen , nog willen helpen, of wederom oprechten. Daer beneven , dat ik van herten gefocht hebbe, dat het Vaderlandt mogt verloft worden, niet alleen van de Spaenfcbe, maer ook van de Franfche, en allerlei andete Tirannen. Uit deeze brieven , wel* ker zekere affchriften my ter handt zyn gekomen , kan men eenigzints merken, wat 'er tegens Datbenus gaens was geweeft ; en dat hy den Prins van Oranje niet te goedt hieldt , om hem, by wegen van gewelt , van kant te helpen. Hy bleef daer tot den Jaere 1583. wordende niet gemelt wat hy, buiten den gewoonen dienft, in dien tuflehen tyt verricht heeft. Maer in dat Jaer, toen de aenhang van Jonker Jan van Hembyze het te Gent zoo verre meefter was geworden , dat men denzelven uit den Paltz wederhaelde om het Voorfchependom, of Burgermeefter - Ampt, op nieuw te bekleeden, quam , met denzelven , Datbenus ook weder te Gent, onder de befcherminge van zynen grooten Voorftander. Den 27. November 1583. predikte by in St. Baefs Kerke (a); en bleef by Hembyze in het zelve aenzien, die ondertuftchen door heimelvke onderhandelinge , reets in de Paltz begonnen , bezig was om Gent te verraden en aan Parma over te leveren , waer toe hy te weeg bragt, dat («) L. c. bladz. 34.9.  205 LOF en LASTER van dat 'er, in Maert 15841 een Raedt van pelsmaker? -wert gemaekt, om de voorwaerden van overgaeve met Parma të beraemen. De Minifter Petrus Datbenus voas een dier pelsmakers , en roemde, benevens Hembyze , opentlyk , den peis aen de ftadt te zullen geeven; voaerom de andere Minifters, zeer verftoort -waeren op Datbenus , en in hunne Sermoenen als razende bulderden tegen allen die den Peis voenfchtden, en opentlyk zeggende, om 't volk tot oproer te ver-wekken, dat men de Godtzaligen, enz. (a) Zoo verre was het 'er van daen, dat zy met Hembyze, of Datbenus heulden. Zelfs ("zegt een onzer Schryveren (b),) is het onzeker of hy het uiterfte fecreet van Hembyze ge-weeten hebbe ; welk fecreet beftont in den verradelyken aenilag om en Dendermonde , en Gent den Spaenfchen Veltheer in handen te doen vallen , waer van hy voorzeker niets zal hebben geweeten, maer zig tot den vreede met Parma hebben laeten gebruiken door de fchynreedenen van Hembyze (die alles op hem vermogt) dat 'er bynae geen levens - middelen meer in Gent waeren, dat 'er geen uitkomft te verwagten was, zynde de ftadt door Parma van alle kanten ingellooten, dat de Staeten geen macht hadden om Gent te ontzetten, dat de Prins van Oranje zelf hen niet wilde helpen, als wiens grootfte Vrient de Heer van Ryboove , de ftadt benadeelde, enz. Maer als nu de verraderye van Hembyze aen den dag was gekomen , en hy gevangen wert genoomen, ( zynde naderhant wegens zyne veelvuldige fchend - ftukken onthalft ) en de vreede - handelin- ge (a) L.c. Bladz. -fo, 360, 361. (t) E. van Reidt Nederlantfche Oorlogen, 3. Boek. bladzyde 87.  PETRUS DATHENUS. 207 ge met Parma weit afgebrooken, maekte Datbenus zig heimlyk uit de ftadt (Gent) en vertrok (a) ia de maent van Maert 1584. voor eerft nae Holland , nog al vervult met den zeiven haet tegen den handel met Frankryk, en tegen den Prins van Oranje, die daer op aendrong , en die hem door Hembyze was ingeftampt. Hy onderwondt zig om C zelfs nae dat de Prins van Oranje reets was vermoort den 10. July 1584.) nog voort te vaeren, om op den predikftoel buiten Gouda te prediken tegens den handel met den Koning van Vrankryk, en van de Gemail van den Prince van Parma. Terwyl nu daer uit meer zwarigbeeden zouden mogen ryzen, ten zy in tyts daer inne voorzien voerde , vonden de Staeten van Hollant goet, en ordonneerden (&) , (I.) te fchryven aen de Officieren, Burgemeefters, en Regeerders van alle Steeden van Hollant, dat fyluiden egeene Predikanten in dienft aenneemen, nog laeten prediken, die uit Gent of Brugge mogen zyn gekomen, dan met voorgaende confent, en believen van de Staeten ; (II.) gaeven zy den Advokaet - Fiskael bevel (c), om Datbenus van Gouda nae den Haeg te brengen, dog deeze hier van , nae 't fchynt de lucht gekreegen hebbende, voas geweeken nae Vyanen, meenende veelligt , aldaer veilig te zullen zyn. Hy voert 'er egter aengevat, en by handtafting ontjlaegen zynde, andermael gegreepen , te Vreesvoyk aen de Vaert. Men bragt hem eerlang nae Utrecht, daer hy eenigen tyt op Hafenberg zat , dog in Wintermaend onder borgtocht ontfaegen werd. Zedert niet befcbuldigt wordende, ontfloeg bet Gerecht van Utrecht hem (») L. c. bladz. 361. in notis. (i) Kerkelyk Plakkaet - boek, 2. Deel bladtz. yo. (e) Vaderlantfche Hiftorie, 8. Deel. 29. Boek. bladz; 28.  208 LOF en LASTER van hem van den borgtocht. De reede, waerom hy te Utrecht gevangen is, was , naer men zegt, deeze, om dat hy met Hembyze te Gent een vilain boexken tegen den Prins hadt uitgegeeven. Maer dat hy 't fchynt ontkent te hebben (a), en met reede. Want ziet men op de 14. voorgemelde Artykelen , die waeren door Hembyze uitgegeeven , en doen drukken , zonder weeten van Schepenen , fchoon Datbenus benevens hem, die voorhielt in de Collatie ( b ). Zoo men oogde op een ander fchotfchrift ten Jaere IJ78- uitgekomen, hetwelk rechtftreeks tegen de Franfchen, en den Hertog van Anjou was gericht, en van ter zyde den Prins van Oranje beledigde; niet Datbenus, maer Peter Peuterik, Raedtsman van den Paltz-Graef Cafimier , was 'er de Schryver van(c), cn Datbenus alleen daer voor verdagt om zyne groote gemeenzaemheit by Cafimier, en om dat de inhout van dat gefchrift zeer wel met zyne gevoelens over een ftemde. My is niet bekent dat de befchuldigingen, tegen Datbenus te Utrecht in het Jaer 1584. ingebragt, oit in druk zyn gekomen: maer my is bericht dat onder de papieren in het lterf huis van Dominus Panneel , Predikant te Middelburg, gevonden zyn , de punten en artikelen daer op Petrus Datbenus, tegenwoordig (1584.) gevangen, is gevraecht geweeft, ende verantwoordyngbe Petri Datheni op die Artikelen , hem zonder naem zynes aenclagers toegejlelt. Moog- lyk (*) Uittenbogaert Kerkelyke Hiftoriën , 3. Deel. bladz-, 204. 11. (i) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 2. bladz. 171, 176. (f) Van Reidt Nederlantfche Oorlogen, 2.Boek. bladz. 39. Hooft Nederlantfche Hiftoriën, 14. Boek. bladzy- de ƒ03.  PETRUS DATHENUS. 20.9 lyk zoude daer uit eenig licht te haelen zyn ter ophelderingc der gefchiedeniflen van dien tyt. Eindelyk nae zoo veele wedcrwaerdigheeden zig zeiven op den hals gehaelt te hebben, vertrok hy uit Nederlant (a), eerft nae Staden in bet Bisdom van Breemen, alwaer hy gezegt wort een Gereformeerde Gemeente te hebben geftiebt (i>). Het welk men zoo niet moet verftaen, als of'er, voor dat hy daer quam , reets geen geweeft was. Want Johannes Bollius was al in het Jaer 1577. Gereformeerd Predikant te Staden (e), en quam van daer, in het zelve Jaer nae Leiden als Profeflbr der Godtgeleercheit , van waer hy wederom nae Staden vertrok in het Jaer 1578. tot Franfch, en Nederlantfch Predikant, en ftont daer nog in het Jaer 1500. (d) Het kan zyn dat de dienft in beide die taelcn te laftig heeft beginnen te vallen aen Bollius, en dat Dathenus eene afzonderiyke, 't zy Nederduitfche , of Franfche Kerk heeft gefticht. Want de Walfche Sinode heeft in het Jaer 1588. () , in eene zamenfpanninge die hem bynae het leeven zoude gekoft hebben, en hem van zyne waerdigheit beroofde (Y), zonder dat hy, onkundig in de Staetszaeken, wift of begreep, dat hy iets onbehoorlyks deede. Het geval is dus. Nae de doodt van Abfalom , en Ammon , was Adonia de oudfte zoon van David , en hadt dienvolgende , zoo de gewoone erf - opvolginge plaets greep , onbetwiftbaer recht tot de kroon , gelyk Salomo zelf aen zyne moeder zeide, begeer ook voor Adonia het Koningryk, want hy myn broeder is , die ouder is dan ik ben (d). De Koning David oudt en ziek zynde , fcheen niet lang te zullen leeven , waerom Adonia befloot zig van de opvolginge in het Ryksbeftier te verzekeren , by het leeven van zynen Vader, waer toe hy den Velt-heer Joab doet mede werken, en deeze beiden haelen den ongelukkigen Priefter Abjatbar in hunne belangens over, met vertoog dat de opvolginge van Adonia zoude verftrekken tot ruft van het Koningryk , en alle gefchillen, die 'er over den opvolger zouden konnen ontftaen, zoude affnyden; dat de throon tog aen Adonia toe quam, als de oudfte zynde , en dat (a) 2 Sam XV. 24. \b) 1 Kon. I. 7. (e) 1 Kon. II. 2Ó, 27, 2f. ) Ens 1. c. (c) Tegen de Wederdoope'rs , bladz,. 170. («) Epift. Pneft. Vir. pag. 363. Edit. 1660. (0 Nic. Burgundius Hift. Belg. Lib. 3. pag. ttf. 8c feq.  HERMANNUS MODED. 225 heit van zynenflyl (want by was een monnik) beeft \ denzelven te Oudenaerde beginnen nae te jaegen door | nieiiwigheeden in den Godtsdienft. En hy was de 1 eerfte die de menigte tot de openbaere predikatiën nodigde. 'Twas een ongemeene zaek: en het nieusgieHg volk vloog toe uit de nabuerige fteeden en vlekken, en van alle kanten , en toen allermeeft om dat het wett verbooden. De nieuwsgierigheit trok niet alleen derwaerts de zulken wier geloof bedorven was, maer ook, voor 't grootfte gedeelte , onfchuldigen. Ik zoude bet getal nauwlyks durven bepaelen; men zegt dat 'er zeven duizent waeren. Maer ik zoude liever gehoven dat men in zoo eene menigte bet nette getal niet ! beeft konnen nagaen, dan dat ik bet licbtvaerdiglyk : zoude bepaelen. Ik volge bet oordeel der Scbryveren , ; vermits op geene andere wyze , de waerheit blykt. Dus hadden zy zig alle gereet gemaekt om de predika3 tie te hooren. Op welke plaets nu deeze eerfte 1 predikatie gefchiet zy, tekent hy niet aen; maer andere getuigen , dat zulks niet verre van Oudenaerde zoude gebeurt zyn ; want het geen de Schryver nu laet volgen (a) , moet niet van de eerfte, maer van eene navolgende predikatie, door Moded gedaen op den laeften van Juny, digt by Gent, verftaen worden. De menigte hadt de gebeek ruimte tuffchen de ftaketfels (van een vlak-velt by Gent) vervult. Cornelis Croefens, of Croes, Baljuw van Gentbrugge iwyjelde niet of de Vergaderinge konde met den eerften aenval geftoopt worden. Wesbalven by , een ftout ftuk onderneemende, op eene onachtzame wyze te paert op dezelve inreedt, houdende in de eene bant een bloot zwaert, en in_ de andere ge- wa- (st) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. I. bladz. 6, 7. P  225 LOTGEVALLEN van wapent met een musket. Hy wert, door de openingen des volks gevoert om den Predikant te vangen, Maer deeze, de beroerte boorende, verbergde zig in een nabygeleegen bofch , zeer wel weetende dat men voornamentlyk op hem toeleide. Het volk was meeft. zonder wapenen, maer de razernye vontze hoeft. Het. vervulde de lucht met eene bagelbeui van fteenen. Croefens wert van verre en naby zoo gegoit, dat by, bloot ftaende voor alle die fteenworpen, al verfcheide wonden in bet hooft hadt gekreegen, zoo dat by, niet verwoet, gelyk voorbeen, maer fmeekende, en poogende te vluchten, zyne wapenen weg wierp, en dus de naby zynde doot ontworftelde, nae dat by al vry hartig was gekaftydt. Den 2. July (a) deedt dezelve Predikant , zyne tweede Predikatie , ten dry ueren nae de middag , in dewelke wederom veel volk van Gent, Oudenaerde, Pontje, en andere plaetzen tegenwoordig waeren. Dog de Magiftraetperfoonen quaemen 'er ook , en maekten door hunne tegenwoordigbeit, dat de vergaderinge gefcheiden wiert, waerom den Minifter en toehoorders groot getier maekten, maer daer en wert niemant gevangen of gequetft. Den Predikant ziende (b) , dat de vergaderinge hier nu tweemael was geftoort geworden, veranderde van plaetze , en predikte den 3. July op Wondelgem, alwaer wederom wel zes of zeven duizent menfehen tegenwoordig waeren: deeze Vergaderinge wiert van niemant geftoort : maer de Raedt van Vlaenderen, en de Magiftraet van Gent kondigden op den 6. July (c) een ftreng plakkaet af tegen de Predikatiën, en de Predikanten , waer in hen de doot bedreigt wert. Dog O») Gentfche GefchiedeniiTen, Tom. 1. bladz. 7, 8. O) L.c. bladz. 7. («) L. c. bladz. 8.  HERMANNUS MODED. 22? Dog die wrocht zoo weinig vrees in Moded, dat hy korts nae het afkondigen («) van dit Plakkaet quam by den Prefident van den Raedt, Jacobus MarUns, en hem onbeleefdelyk aenfprak, tot hem zegende, ziet, Myn Heer, ik ben hier: wilt gv hot> dert ponden Vlaemfch winnen? (die belooft wacren aen elk die eenen Predikant aenbragt) ik ben hier. Den Prefident, niet weinig verbaefi over die vermetenbeit , en miffchien ook iets erger vreezende om dat by zig alleen bevondt, en geweerdivde zis met om daer op te antwoorden , en henen gaende liet ^flaen: bet gene den Minifter bemerkende , zeide, ftelt fchelmen en dieven op geit, maer my niet. Dus wafebte den SeStariffen de moet (b), en om dat ( de beginfelen wel gelukt waeren, gaen zy op den 22 July weder vrymoedig bunnen gewoonen gang Daer was een driefcb , of weide buiten de Petercelle Poort (van Gent) gemeenlyk St. Pieters Aelfi genaemt. Hier maekten zy eenfoort van Leger-plaetze, lefchanfl door by een gevoegde wagens. Alle de toegangen waeren metfcbiltwagten bezet, de een hadt eenpyk, de ander een byl, en veelen een musket. Voor a°n (ton den de boekverkopers, die den geenen die 'er inauamen, voor geit verboode boeken verkogten. Landden weg waeren 'er geftelt, die de onkundigen zouden zetelden , en den geenen , die hen gevallig tegen quamen , ter preeke nodigden. In 't midden van den driefcb hadden zy opgerecht een hogen floel, die met haejtelyk opgefiaege latten op een wagen geftelt wert als een toneel. De Predikant Hermannus' ( Moded ) bier op gebracht zynde , leerde met luider fiemme , 'tgeen bun gevoelen (bygeloovigheit, ftaet'er) be- trtf. (*) L. c. bladz. 9, 10. (t) Nic. Burgundii Lib. 3. Hift. Belg. pag. if9t 160. P 2  228 LOTGEVALLEN vab trof. Een ontzachlyke menigte omringde bem, welke elks zinlykbeit , als nu onbevreefi zynde , derwaerts hadt getrokken. De Predikatie uit zynde begon het gezang van mannen, en vrouwen, nae hunne gewoonte gedurig als een gedicht luidende. Hier op brengt men water, gefcbept uit de naby zynde rivier, in een bekken , en de Predikant, zoo als hy was in zyn dasglyks gewaet , doopt het kint , zonder eenige gewoonUns der Voorouderen, of plechtigbeeden te gebruiken. Een groot gedeelte der burgeren van Gent hadt zig derwaerts begeeven, die by nae alle naderhant doof i Alba opgezogt of met de doot, of met ballingfcbap zyn geftraft. Men Jleet daer twee daegen met deeze dienft- ' oefeningen, (door den Schryver bygeloovigheeden genaemt) van daer begaeven zy zig nae Deinfe^ omtrent drie ueren van deezen driefcb geleegen. V',rvolgens nae Eeckéloo, en in de nabuerfcbap van Brug-' ge ; en wederom dan hief, dan daer doortrekkende , tot dat zy, al predikende, geheel Ooft - Vlaendeten , hadden doorkruift. Zy keerden den 12. Augufiy weder nae Gent (a), waer omtrent op Roygbem, de' Minifter Hermannus, (Moded) den zeiven dag predikte in 't Vlaemfcb , en een ander in 'c Franfch.Van daer is hy vertrokken nae Antwerpen , daefi hy reets voor den 15. Augufiy geweeft is, der-'l waerts (&) gebaelt zynde om de bedaerende gemoederen weder gaende te maeken, en daer deeze beroeral, die ten dien tyde door overvloedige welfprekentbeit onder de Predikanten uitmunte , genoemt wert den opperften Duitfchen Predikant van 't Laer (buiten Ant-1 werpen,) ook wel Do&or, Botter (by befpottinge) Calf, en de valfcbe Predikant Hermannus, dié\ (a) Gentfche Gefchiedeniflen, Torrt.ï. bladz. 16. (i) Nic. Burgundius 1. c. pag. 216,  HERMANNUS MODED. 229 $ig vermeten hadt, en de Calvers (a) (dat is den Gereformeerden, dus befchimpt met toefpeelinge op den naem van Calvinus ) belooft den 15. Augufiy (1566.) binnen Antwerpen te prediken in de Nieufiadt, dog het welk hy ter vermaeninge des Prinfen van Oranje naliet, en dien dag buiten gong prediken. Dat hy de oorzaek geweeft is van de beeldeftormerye te Antwerpen op den 20. Augufty 1566". is het eenpaerig voorgeeven zyner bitterfte vyanden. Doflor (b) Hermannus, als den principaelften Predikant, (zeggen zy! is met zommigen van zyne adbcerenten in de (Lieve Vrouwe) Kerk gekomen, en hebben begonft te roepen Vive le Geus. Doen is den voorfz. op den predikftoel gegaen om te preken, fo hebben fy alfamen, die in de Kerke waeren, luyerftemmen Pfalmen gefongen , ende Hermannus in zyn fermoen vo.ortgaende, heeft feer veel geprekt van de Afgoderye , exprejjelyk gebiedende, dat men alle beelden, figueren , chieraet van de Kerke foude ontfiukken fmyten, 't welk terflont aen onfe Lieve Vrouwe Cboor begonft wirt, en lieten niet af tot dat fyt al bedorven en gefioolen hebben dat in de kerke was. Hermannus felver heeft genomen het boogweerdig heilig befnydenis (c), het welk die Schryver naderhant vry wat onzekerder ftelt , en dus verhaelt (d), Het heylig befnydeniffe ons Heeren was in de Kerkroovinge gefioolen, d' welk men zeide den valfchen Predikant, Doftor Hermams by bem droeg, en was 'er meede nae Engelant gevlooden. Ook wijlen de Wtfa) Antwerfche Chronyk, bladz. 8o, 81. (J>) L.c. bladz. 87. Gentfche GefchiedeniiTen, Tom. s. bladz. 6. (c) L. c. bladz. 88. («/) L. c. bladz. 135-. P 3  23o LOTGEVALLEN van Wethouders te Antwerpen, NB. dog daer nae (a), te zeggen boe Herman Modet, en andere Leeraers te dien daege (den 19. Augufty 1566.) tegen de Afgoden hadden uitgevaeren, dryvende dat men ze zoo •wel uit het oog, als uit het bert, behoorde te werpen. Maer dat dit voorgeeven, ten lafte van Modet , onwaerachtig, en hy geen oorzaek der beelde - ftormerye en kerk-roovinge geweeft is te Antwerpen, blykt, (1) om dat andere Roomfchgezinde Schryvers (b), fchoon zy hem noemen eenen oproerigen, den fnootften van alle fnooden, en den alleroproerigflen Calviniflifchen Dienaer , hem egter wegens kerk-roovinge niet befchuldigen, maer alleen over het prediken, en inneemen van de Lieve Vrouwe Kerk. (2) Om dat de Jefuit StraAa (c) getuigt , dat hy uit veeier brieven het voor 't naefte aen de waerheit houdt, dat dit quaedt ( der beeldeftorminge) ingebragt is door de Calviniflen van Geneve uit het nabuerig Vrankryk gekomen, hoedanig een Modet niet was, dien hy ook deswegens in het verhael der Antwerpfche Kerkroovinge niet befchuldigt (d); alzoo min doet dit de Penfionaris Wezembeek , die omftandig verflag doet van het gebeurde, en van zyne onderhandelingen , door bevel derWethouderen van Antwerpen, met Modet gehouden , zonder een eenig woort in te brengen tegen denzelven (e), als of hy de Becldeftorm veroorzaekt zoude hebben. (3) Om dat de (a) Hooft Nederlantfche Hiftoriën, 3. Boek. bladz.9F, 06. (i) Nic. Burgundius 1. c. pag. 216. Fl. Harsus 1. c. pag. 237. (c) De Bello Belgico Lib. pag. 208. () L."c! bladz. 91. Burgundius l.c. pag. 216. Harasus 1. c. pag. 237. (e) Staet der Religie, bladz. i/o—ip.  HERMANNUS MODED. 233 macbt zyn zoude, en in plaetze van te prediken maereen Jkcbte , en korte vermaeninge doen, met een gebedt, en daer meede 't volk laeten gaen, gelyk hy ook deede , hoewel het gebedt al wat lang duerde, in welks einde hy beftemt badde twee ueren 's namiddags wederom te prediken ; waer op de Penlionaris dooide Magiftraet wederom gezonden wiert aen Modet om denzelven te verfpreeken dat by het zoude laeten blyven, waer op hy antwoorde, dat het volk, dat beroert was, hem in het weggaen van den predikftoel genootzaekt hadde een tyt te beftellen , 't welk by niet ontgaen konde zonder NB. onrufi te maeken; nogtans om de Magiftraet te believen, en alle on-. derdaenigbeit te betoonen , dat by bem naer vermogen ontfchuldigen zoude, en aen alle deuren van de Kerk eenen ftellen die 't volk vermaenen zoude weder 't buis te keef en, dat de Magiftraet van haere zyde 't zelve zoude konnen doen , en door goede middelen 't volk doen vermaenen uit te Kerke te blyven, beloovende dat hy daer niet gaen en Joude, nog prediken, foo 't niet gantfch nodig en waere, en dat men fage dat 't volk anders 'niette vreede en foude konnen geftelt worden. Maer. alle die voorzorgen van Modet , waeren vruchteloos , want bet volk was met gewelt in de groote Kerke gedrongen , en Hermanus was andermael op den ftoel gegaen , en predikte, het welk de Magiftraet deedt zeggen, dat de Franfche Predikant Taffin dien dag tweeviaelen zyn woort beter gehouden hadt (als die zyne Gemeente wift te overreeden om, zonder predikatie te hooren, van een te fcheiden) als Hermanus ; dog als Wezembeek des anderen daegs dit'aen Modet voor oogen hielt (a), bragt deeze t/it (<) L. c. bladz. P 5  t34 LOTGEVALLEN van- tot zyne ontfchuldiginge by , den uiterften noot, en ontftelteniffe des volks, dat alle zyne uitvluchten niet hadden mogen helpen, maer dat hy om meerder quaet, dat daer van voorzeker ontftaen zoude hebben, te voorkomen , hadde moeten prediken: waer in de Penlionaris berufte. Den 23. Augufty (a) , 's vrydags 's morgens, is Harmanus wederom komen prediken , zonder dat de Magiftraet iets anders daer tegen deede als een verzoek dat de Gereformeerden zig van het inneemen der Lieve Vrouwe, en St. Joris Kerk (6) wilden onthouden, het welk deeze aennamen , en volbragten, predikende den 24. Augufty , met drie Predikanten (c), opentlyk in de Nieuftadt. Alle deeze beweegingen gebeurt zynde, terwyl de Prins van Oranje , ten hove ontbooden , van Antwerpen was vertrokken; is die Vorft daer wedergekeert den| 26. Augufty , en heeft den Gereformeerden vryheit gegeeven (d) om een kerk te bouwen binnen de ftadt tot hunne Godtsdienftoeffeninge, waer meede alles in ruft raekte. Dog eer dit gefchiede, was Modet reets vertrokken van Antwerpen nae Gent, daer by met Carpentier een buis gehuert badde (e) in meininge van bier nu vaft te zullen blyven woonen, en quam op den 2. September met Mr. Pieter de Ryke, Mr. Jan Pyl, en nog zes anderen op het Stadthuis , om een verzoek aen Schepenen te doen (ƒ) , en nog eens op den 16. dier maent om over het getroffen accoort te fpreeken. («) Antwerpfch Kronykje, 1. c\ (J>) Wezembeek 1. c. bladz. iff— 1,7". (e) Antwerpfch Chronykje , bladz. 92. (d) L. c. bladz. 96, 97. (e) Gentfche GefchiedeniiTen, Tom. 1. bladz. 39; (ƒ) L. c. bladz. 44,.  HERMANNUS MODED. 235 ken. Hy nam daer het predik-ampt, en andere deelen van zynen dienft waer, zonder eenige opfpraek , tot in Wynmaent, en verfcheen in die Maent (a) in eene Vergaderinge der Gereformeerden te Antwerpen,'in welke een fmeek-fchrift werd opgeftelt aen Koning Filips den II. (&), om vryheit van Godtsdienft te verzoeken, onder aenbiedinge van 30. Tonnen fchats aen hem , daer voor te zullen betaelen, welk requeft, en deszelfs onderteekeninge door Aha, en den bloedtraet voor oproerigheit naderhant uitgemaekt is , en deswegens ftraf, en wreedtheit tegen de onderteekenaers is geoeffent. Hoe lang Modet te Gent als Predikant gebleeven zy, is niet aengetekent, maer in de maent van Maert des volgenden Jaers 1567. bevont hy zig weder te Antwerpen , juift toen, als het volk van den Heer van Tbouloufe door het volk der Landtvoogdefle wert aengetaft, in noot quam, en verflaegen is. Hier wil men dat Modet zig wederom aen verregaende oproerigheit zoude hebben fchuldig gemaekt, nae dat hy in het einde des Jaers 1566. of in den aenvang van 1567. te Maeftricbt gekomen zynde, de (c) invooonders dier ftadt tot beeldeftwmerye zoude hebben aengeftookt, en tot bet berooven van Kerken en Kloofters ; wier razernye die van Mazeik en Haffelet, op aenraeden van denzelven (Modet) zouden hebben gevolgt. Maer de Biffchop van Luik aen wien deeze fteeden behoorden , beftelde de zaek zoo , dat , nae hy die van Maeftricbt vruchteloos tot hujnnen plicht vermaent had- (a) L. c. bladz. 47, 49! (b) Apologie van H. Modet, bladz. 67. (e) Nic. Burgundius Hift. Belg. Lib. 3. pag. 312. Fl. van der Haer de luit. Tumult. Belg. Lib. 1. pag. 304.  236 LOTGEVALLEN va» badde, by Haffelet door een leger , en het nederwerper der mueren , en Mazcik door vrees van belege* ringe by verdrag , voeder onder zyne macht kreeg; tervoyl Hermannus (Modet) bet gevoaet van eenen Franciskaner Monnik aengenomen hebbende, de ftraffe ontvloodt. Die dit getuigenilTe voor waerachtig wil houden , kan het doen; maer anders is het zommigen Roomfchgezinden Schryveren al vry gemeen om Modet, zonder gront, van oproerigheit te befchuldigen, waer van wy zoo aenftonts een voorbeelt te Antwerpen zullen zien. Toen het volk van Tboulouze (a) , eeven buiten de poorten van Antwerpen, in bet uiterfte gevaer quam , voert alles met gefchreuw vervult. Ook bevondt zig hier by die alleroproerigfte Predikant Hermannus, een iegelyk met Jlemme en hant vermaenende, dat zy niet zouden dulden dat de verdedigers der openbaere vryheit , voor hunne oogen, door een beklaeglyken doot, zouden om°t komen. Maer de Schryver der Antvoerpfche Kronyk , die toen daer woonde, en die Modet by alle gelegentheeden niet fpaert, gelyk zoo aenftonts blyken zal, maekt van deeze aenraedinge, en op. hitfmge geen het minfte gewag. Zelfs wort deeze opftookinge tot oproer, door den Jefuit Strada(b) toegefchreeven , niet aen Modet, maer aen de Vrouvo van Tbouloufe , die te Antwerpen gebleeven was. Want deeze, geboort hebbende den neder.la.eg van het leger, en bet gevaer van haeren man (zyn doot was haer nog oribekent) liep als een onzinnige door de ftadt, enfiookte met fchmjen, en bidden de Calviniften op , of tot hulp, of tot wraek. Zoo dat Modet hier zonder reede wort verdagt gemaekt. Hy wert by de Ge* (*) Nic. Burgundius Hifl. Belg. Lib. a. pag. iir. (6) De Bello Belg. Lib. 6. pag. 302.  HERMANNUS MODED. 237 Gemeente, die ten getaele van 14000. of 15000. op de Meere by een was , zoo hooggeacht, dat zy, onder andere Verdrag punten, aen de Heërën van de Wet, voorlloegen ( a) , dat men niemant uit of in de ftadts -poorten zoude laeten, dan die Botter Harmans , haerlieder Predikant, ende haere Gedeputeerden believen zoude , gelyk by ook de fleutels van zommige ftadts poorten zoude gehad hebben (5). Toen dat groot getal van Calviniften, boven gemelt, beraedtflaegde of zy op de foldaeten zouden aenvallen, wbrt Meefter Hermannus gezegt (c) tot het fcherpfte getaeden te hebben , en dat by, de fleutels der poorte ontfangen hebbende, door de geleederen beenen drong, en zig als voorganger nae de poort betoonde , én dat zy, met gejuich, hem alle volgden. Nae dat zy wedergekeert waeren, zyn , op den raedt van Hermannus, de vaendels weder op de Meere gebragt. Dat hy op den 15. Maert (d) , ftout, van felfs, in den fecreeten breeden Raedt der Heeren van de ftadt is gekomen, met twee van zyne mede Predikanten die Hermannus zyne Minifters (mede-minifters) noemde. Deezen Harmanus beeft den Prince met d'ander Heeren van der ftadt zeer vieleynig toegefprooken, feggende, weet dat ik myn volk in de Meer niet langer te vreeden ftellen kan, enz. en ik verklaer hier met twee van myn Minifters (die herhaelde uitdrukkinge toont, dat de Schryver zyne eigen woorden niet Vermeit) komt 'er yet of, wyt bet ons niet. Aldus ■ vermetelyk heeft by gefproken, al of hy Heer van de ftadt geweeft hadde. Van den breeden Raedt een weifa) Antwerpfch Chrcmykjc, bladz. 117.' (i) L. c. bladz. lai. (4 Nic- Burgundius Hifi. Belg. Lib. 3. pag. 316—318, (i) Antwerpfch Chronjkje, bladz. no.  238 LOTGEVALLEN van weigerend antwoort op de overgeleverde verzoekpunten ontfangen hebbende , heeft O) de Confiftorie geen anderen raet gevonden dan dat zy ver/enken wilden ofzy met de Martinijien cofien vereenigen tegen de Papijlen , en hebben valfch doen uitroepen , O) hoe dat hy Calf Harmanus beide de gelooven, te weeten Calvinijlen , en ConfeJJioniJlen, te famen gevoegt en geaccordeert hadde. Dog die vereeniginge der Luterfchen met de Gereformeerden, door het wys beleit des Prinfen van Oranje verhindert zynde , wert 'er eindelyk een verdrag getroffen, en de ruft in de ftadt herflelt. Indien nu alle deeze handelingen van Modet, waer, en onwaer, ten Hove op het hatelykfte zyn overgebragt, is het geen wonder dat de Hertogin van Parma, Herman Modet (c), korts hier nae, beeft gebannen, met belofte van een groote fomme gelts voor den geenen die hem levendig zoude tot baer brengen, en dat op den 22. Maert van baerent weege te Gent wierdt verbooden (d), Hermannus de Struiker principaelen Predikant van de SeÜariffen te herbergen , en wie bem wijl aen te wyzen, zoo dat by gevangen wierde, zoude vyftig ponden grooten ontfangen tot vergeldinge. In tegendeel zoo wie bem wijl, en Schepenen daer van niet onderrigtede, die zoude 't lyf verbeuren. Hier uit fchynt het dat men vermoeden hadt als of hy omtrent dien tyt zig van Antwerpen nae Gent begeeven hadt; maer anderen verzekeren, dat hy nae Engelant was gevlooden (e). Indien dit zoo is kan O) L. c. bladz. Ui', (6) L. c. bladz. i2i. (<•) Nic. Burgundius 1. c. pag. 324. (d) Gentfche GefchiedenïiP.n, Tom.i. bladz.74, 8a, 8j. («) Antwerpfch Chronykje, bladz. 13,.  HERMANNUS MODED. 239 kan Modet toen geworden zyn Predikant te Norwicb, of Nor-wits, daer men in den Jaere 1567. en vervolgens een aenmerkelyke Gemeente van Nederlantfche Vluchtelingen hadt (a) , van welke in de Vlaemfche Claffen , en Synode meer dan eens gewag wort gemaekt. Gelyk ook, waerfchynlyk, een Latynfche School voor de Nederlanders, waer van Petrus Carpenterius , naderhant Reöor te Rotterdam, Reclor fchynt geweeft te zyn (fc). Dog hy is niet lang in Engelant gebleeven, als die op den 3. November 1568. is tegenwoordig geweeft in de verfamelinge der Nederlantfche Kerken die onder 't kruis zitten, gehouden tot Wezel, wier handelingen hy, onmiddelyk nae den Voorzitter Datbenus , heeft ondertekent. De reede waerom hy zoo ras uit Engelant wederkeerde, wort deeze gezegt te zyn , dat de Overhelt (c), aen wie zyne predikatiën mishaegden ( uit welke oorzaek, ftaet 'er niet by ) bem heeft doen vertrekken. Waer ter plaetze zig Modet nae dien tyt heeft onthouden , tot in het Jaer 1572. toe, en welke zyne verrichtingen zyn geweeft, daer van is my niets anders gebleeken, dan dat hy, in het gemelde Jaer beroepen is tot Lee* raer te Zierikzee, daer hy (d) der Geeftlyken grootsheit, en zyne wydtgapende beerfcbzugt openbaerde , door 't verzoek aen den Ammirael, of Scheeps ■ Hopman de Ryk, van toezeg te hebben , van 't bewindt over de Abdy tot Middelburg tegens dat bet omgezet wier de. Dit hiftorietje, door de welbefneede pen van Le Long Hiftorifch Verhael, bladz. 126. (b) Foppens Bibl. Belg. Part. 2. pag. 962, 963." (o Gentfche Gefchiedeniilen, Tom. 2. bladz.63. (d) Hooft Nederlantfche Hiftoriën , 6. Boek. bladz. z-fi 236.  uó Lof Gevallen va» van den Droftaert cierlyk voorgedraegen, is zöö fraei geoordeelt, om Modet, (wiens verdeediginge omtrent dit ftiik onbekent is) ten toon te ftellen, dat niet alleen de Remonftrantfche Schryver G. Brant (a) , het zelve in zyn kort Verhael der Reformatie, heeft overgenomen, maer ook in den tegenvooordigen Staet van Zeelant (b) , fchöon het tot de befchryvinge van Zierikiee niet doet , is herhaelt als een volleedige, en volzeekere waerheit, fchoon het enkel op de getuigenifle, en befchuldiginge van den Scheeps - Hopman de Ryk fteunt ; wiens klagten egter by den Prins zoo zwaer niet woegen, öf by trok Modet, ónder fchyn van verheffinge , van daer, e1i maekte 'er zyn Hofprediker van, het welk die Vorft niet zoude hebben gedaen , indien Modet, of hem te Antwerpen zoo vieleynig badde toegefprooken , als te vooren uit eenen Roomfchgezinden verhaelt is , of niet alleen in 't geefllyk , maer teffens ook over 't voereltlyk, en ktygs - bêftier , geime ( zig ) meefter zoude gemaekt hebben , gelyk zyn befchüldiger hadt overgefchreeven. In deezen dienft aen het Hof, en zelfs onder de oogen zyner Doorlacbtigbeit, ) L. c. (e) Brant Hiftorie der Reformatie , 1. Deel. bladz. Cpr. 602.  HERMANNUS MODED. 243 doen op bet dertiende Artykel van de Unie van Utrecht; welk verzoek de Synode , om reedenen , in die form , wel niet konde inwilligen , maer befloot daer toe onder de hant te werken, met dit gevolg dat nog ten zeiven Jaere van wegen de Algemeene Staeten is voorgedraegen , en naderhant vajlgeflelt met eenpaerige Jlemmen (a) , geen andere dan de Euangelifche Gereformeerde Religie binnen de geünieerde Provinciën , de openbaere leeringe of exercitie toe te laeten; zonder dat de beknibbelingen , en uitvluchten van Hooft, de Groot, Uitenbogaert, en Brant de kracht van deeze grontwet hebben konnen ontzenuwen , gelyk te recht door de Gereformeerden beweert is (b). Onder de Regeeringe van Leicefler, heeft Modet (c) zig laeten gebruiken , op volmacht van eenige Magiftraetsperfoonen, en Hopluiden , en van den Kerkeraet, gedagtekent den 22. January 1587- om zig met den Griffier Rattaller nae Engelant te begeeven, en de Koningin le bidden (d), om nader omhelzing der gedreigde en benauwde Kerke., vermeeerdering van hulpe, en herzendinge van Leicefter, die toen nae Engelant w;s gereift; zy bragten tyding van daer (e), dat men Leicefter haeft weder hier te lande, in breeder bewint , en luifter dan oit, zoude zien. Niet lang daer nae , den 5. Juny , geraekte Modet in geen klein gevaer (ƒ), door het misnoegen van den Graef van Nieuwenaer, Stadtbouder van Utrecht, tela) Kerkelyk Plakkaet-boek, i. Deel. bladz. 314. {i) Hunnius Statifch Vlaenderen, bladz. iSó. enz. (c) Uittenbogaert i. c. bladz. aio. i. (J) Hooft Nederlantfche Hiftoriën, »ƒ. Boek. bladz. 21 ij (e) L.- c. bladz. 241. (ƒ) Uittenbogaert 1. c. bladz. ijl, 1.  244 Lotgevallen van tegen hem, willende hem doen vangen; en met zoo eene verbolgentheit aengedaen zynde dat by dreigde en teide, de fcbeede tot zyn rappier te willen maeken van Modeds penjfe. De Borgerye was bier voor Moded , tegen den Gtave , niet willende lyden dat hem eenig leedt gefchiede. De rechte gront van dit gefchil wijl men noit; maer wiert vermoet dat Moded in Engelant zynde, iet gemolieert, gezeit, of gedaen mogt hebben tot nadeel van den Grave, en om Milord Nort Stadthouder te maeken in 's Graven plaetze. Deeze beroerte zynde gejlilt , verboodt de Magiftraet om den Grave te believen, Moded den Predikftoel. Daer en tegen baer de Confiftorie Jlelde, willende reden weeten. Moded eenige weeken van den Jloel gebleeven zynde , quam 'er weder op, en in de gratie van den Graeve, met nauwer correfpondentie als te vooren, zoo men boor en zal. Deeze dingen gaeven fchriklyke ergerniffen. De waere oorzaek der verbitteringe des Graven van Nieuwenaer en Meurs tegen Moded, meent men dat zoude zyn geweeft de InftruEtie van Carel Roorda (a ), die van wegen de Staeten Generael heimlyk gezonden is nae Utrecht aen den gemelden Graeve , in welke S. G. verzogt wiert dat Hermanus Modetus, die van den beginne deezer troubelen voor een oproerig perfoon is bekent geweeft, en bem die voorfz. nieuwigbeeden beeft bemoeit tegen zyne vocatie , uil de Geünieerde Provintie'n mag befcbikt worden , is 'f mooglyk: ten welken einde die Graef hem poogde te vangen. Dit mislukt zynde meent men dat die Graef wederom vriendtfchap maekte met Modet , om, ter uitvoeringe van het voorneemen der Algemeene Stae- teng (») Uittenbogaert 1. c. bladz. i6f--z6&f  HERMANNUS MODED. 245 ten, door Roorda overgebragt, de hekken der Regeeringe te Utrecht te verhangen, en daer toe Modet tot een werktuig te gebruiken , gelyk dit hem in Wynmaent des volgenden Jaers 1588. gelukte wordende de Brabanders , en Vlaemiagen uit de Regeeringe geweert , en de voorige Regeerders weder aengeftelt. Tot dank, voor de bevorderinge van 's Graeven oogmerk, verriedt hem die Graef, door Modets briefje , waer in hy aenwees welke middelen men moeft gebruiken om de Magiftraet - veranderinge te weeg te brengen, aen den Burgemeefter Canter , en de Magiftraet over te geevep. Modet, bedugt dat hem hier over groot quaet te Utrecht mogt bejegenen, begaf zig heime* lyk uit de ftadt naer Amflerdam , en voorts op Embden. Daer nae vernam men dat hem , op voorgaende aen hem fecretelyk gedaene belofte, ook op recommandatie van den Graeve van Meurs, gagie was toegeleit van de Staten van Hollant, en dat zyn traclement was geafftgneert op het Comptoir van den Ontfanger Reael tot Amflerdam, cn dat hy Moded van dezelve Staeten gebruikt wiert als baer correfpondent in eenige quartieren buiten 's Lants , die gehouden was 't geen hy vernam over te fchryven aen den voornoemden Graeve , den Advocaet Barnevelt, en Reinier Cant Burgemeefter te Amflerdam , zoo ook nae gebleeken is uit feekere fyne mijfiven. Dog dat traclement en volgde bem niet veele Jaeren nae deezen fynen Utrechtfen handel met Leicefter en Meurs, welken zynen leflen handel hy daer nae zogt te excufeeren hier meede , dat hy te vooren hebbende helpen arbeiden om Deventer , en anderen in de regeeringe te brengen uit yver tot de fuivere Gereformeerde Religie , die nu weder hadde helpen daer uit ftellen , om dat Likefter doodt was, en by wel zag dat de contiQ_ 3 nua-  246 LOTGEVALLEN van nuatie van haere regeeringe , 't gebeele landt tegen de borfi zynde , nog groote onruft zoude veroorzaeken : dog dat hy niet hadde gemeint dat de uitgezeide Heeren zoo terftont, en fonder andere conditie , voeder in de ftadt , en in de regeeringe zouden zyn gekomen , en dat zy de kerke Godts, voor dewelke hy zeide, alle tyt zonderling geyvert te hebben, zoodaenige droef heit, als nae gefchiede, zouden aendoen. NaeDuitfchJant vertrekkende, nam hy aen den naem van Hendrik van Benthem (a), om in de Roomfchgezinde Landen onbekent te blyven, alzoo de Staeten van Hollant hem niet alleen tot fecreete dienfien gebruikten , maer hy ook in de fliften van Munfter, en Keulen de heimelyke gemeenten der Gereformeerden bediende. Ik hebbe niet aengetekent gevonden hoe lang hy zig daer heeft opgehouden ; zynde het te denken dat toen zyn traStement niet meer betaelt wiert, hy zig van daer zal begeeven hebben, om elders middelen tot beftaen te vinden. Het is meer dan waerfchynlyk dat hy bedoelt wort in de Notulen van de Staten van Zeelant van den 29. January 1601., als 'er gefprooken wort van een verzoek van Mondet om eenige recompenfe te hebben voor zyn 25. Jaerigen Kerkdienfi; waer in hy ook eenige middelen aen de hant gaf, om de gereeze onlufien in de Kerk te ftillen. Want gelyk Moded naer waerheit van zynen meer dan 25. Jaerigen Kerkdienfi in het Jaer 1600. konde fpreeken, zoo is het ten vollen gewis dat hy omtrent dien tyt zig in Zeelant heeft bevonden. Want de opdracht van zyn, boek tegen de Wederdoopers , is gedagtekent Middelburg den 22. April 1603. ftilo novo. Het komt my (a) Hunnius Statifch Vkenderen, bladz. *n, »ia.  HERMANNUS MODED. 247 my derhalven voor dat hy toen reets eenigen tyt in Zeelant zal zyn geweeft, mits hy in de voor. reede van dat gemeld grondig bericht tegen de Wederdopers verhael t, dat hy te Wefi - Souburg gevonden hadt broeder Pieter Pauwels, eertyts een Wederdoper , maer tot den hervormden Godtsdienft overgekomen , die by zynen tyt Ouderling der Gereformeerde Kerke te Norwits was geweeft. Of nu Moded, toen oudt en ontbloot van middelen , eenig onderhout van de Heeren Staeten van Zeelant heeft verkregen is my niet gebleeken ; het welk hy in zyne hooge Jaeren , en foberen toeftant dubbeld nodig hadde , om dat men niet goedt vont hem wederom in den dienft der Kerke in Nederlant te gebruiken. Den tyt, en de plaets zyns overlydens vinde ik niet aengetekent. Van zyne uitgegeeve fchriften vinde ik geen anderen gemelt , als die in de voorenftaende levens-befchryvinge zyn aengehaelt. Zyne Apologie hebbe ik niet konnen machtig worden; maer zyn bericht ©ara de Wederdopers voldoet zeer wel aen den tytel, zoo wel ten opzichte van de hiftorie , als van de leerftukken, waerom hy onder de voornaemfte tegenfehryvers der Wederdoperen door onze Godtgeleerden wort vermeit. Den levensloop van Herman Modet dus hebbende befchout , zoo verre die my bekent is, blyft 'er nog overig dat wy zyn prent, en gefteltenifle, nae waerheit, opmerken. Onze Schryvers geeven hem grooten lof, wegens zyne meer dan middelmatige geleertheit, ongekreukte rechtzinnigheit, weergalooze welfprekentheit, ( die zyne bitterfte vyanden ook roemen ) en ftantvaftigen yver voor de zuivere waerheit, en tot het verkondigen van dezelve, door hem een reeks van Jaeren, onder q 4 me-  243 LOTGEVALLEN van menigvuldige gevaeren, onverfchrokc verricht. Zy getuigen (a), by is openbaer gewórden , door zynen Godtvrucbtigen, en onverzetlyken yver voor dén waeren Godtsdienft, beeft veel vervolgingen, 'en levensgevaer moeten uitftaen , en beeft veele tegeriftrevers en vyanden gebadt, die ook lange nae zyn doot niei bobben ontbrooken : Dog hoe hy by welmeenenden te boek ftont, is gebleeken door dien by is geroepen, enz. Die hem wel kenden willen dat hy gewoon was ftyf op zyn Huk te ftaen , in zoo verre dat Adrianus Saravia, die hem al van het Jaer 15Ö3. af gekent hadde , eens fchreef aen W. Helmichius , Predikant te Utrecht (b) , H. Modet was van een ander gevoelen, indien ik aen bem daer over gefebreeven hadde, zoude ik den Moriaen gewaffeben hebben, Daer en boven wort hy zeer gelaekt. niet alleen door de Roomfchgezinden , Remonftranten , eh allen die voor de lydelyke gehoorzaemheit zyn , maer ook door Staetsmannen , en Regeerkundigen, als zeer onruftig van aert, moeiziek met dingen buiten zyn beroep , muitzuchtig , en oproerig , in welke befchuldigingen tegen hem , v.yne vyanden nog maet nog pael kennen. Gelyk hy óprecht was , en onbedreeven in hooffche ftreeken, zoo was hy by uitftek driftig van aert , het welk hem belette 'om genoegzacme oplettenheit over de middelen en uiteindens der dingen , die hy ondernam in het bürgerlyke , te laeten gaen. Hier door hadden doorfleepe Staetkundigen , en aenzienlyke beftierders , fchoon fpel om met hem te fpeelen als met een bal, gelyk Jonker Jan van Hembyze, de Graef van Leicefter, Milord Nortb, de (*) Ens van de Formulieren, bladz. 90, 91: (t) Epift. Praeft. 'Vir. pag, 363.' Edit.'1660.  HERMANNUS MODED. 249 de Graef van Meurs en Nieuwenaer , hebben ge» daeri; én die dus de oorzaek zyn geweeft dat hy een moeial wert, nae dat zy zyne zwakheeden hadden ontdekt, waer over ik in het leeven van Petrus Datbenus eenige aenmerkingen gemaekt hebbe, biervliet tè herhaelen, De aenmerkelyke dienften die hy, niet alleen aen de opkomende hervormde Kerken in Nederlandt, maer ook aen het Gemeene-bett heeft beweezen , fchynen zyne gebreèken al vry veel te konnen vergoeden. Q 5 L E-  flJo LEVENS-VERHAEL van LEVENS-VERHAEL VAN THOMAS van Tlty Eertyts Abt van St. B er naer d, laeft Predikant te Delft. Zeer verfcheidentlyk wort de naem van deezen lofwaerdigen Leeraer gefpelt. De Antwerpfche Kronyk - fchryver F. v. G. die zyn tytgenoot was, en digt by de Abdye van St. Bernard woonde , noemt hem nu eens Thomas Tbielden , dan wederom Thomas van Thielt (a) ; in deeze laefte naems - fpellinge gevolgt door verfcheide laetere en hedendaegfche Schryvers; gelyk ook de Franfche Aften van dei Synode gehouden te Dord» recht in het Jaer T578: hem noemen Mr. van Thielt (è). Maer de Droffaert Hooft fchryft 's mans naem Thomas van Til, of met eenen Latynfchen uitgang Thomas Tilius (c), hier in door verfcheide anderen gevolgt,• welken allen voorgegaen is Cafpar van Grevinkhoven , Predikant te Rotterdam (d), die , als nabuer en goede vrient van deezen Leeraer, zynen naem beft heeft konnen weeten, (*) Black. 39, 86, 141, 142. (bj Faic~t Particulieres Art. n. M. S. (c) Nederlantfche Hiftorie 4. Boek. bladz. ifi. cn 13. Boek. bladz. ,36. (m. i. bladz. ioó, 110. \t) L. c. bladz. 88. (c) Grevinkhoven 1. c. bladz. 3491.  THOMAS van TIT. 263 wyl de Oudt-Abt van Til te Antwerpen den dienft van Gereformeerden Predikant bekleede, onftont 'er te Leiden een hevige tweedracht tuflehen de Magiftraet dier ftadt, by welke zig voegde de Predikant Kajpar Koolbaes, en tuflehen den anderen Predikant en den Ouden - kerkeraet. Te vergeefs poogden de Staeten van Hollant, en Prins Willem de I., deezen twift te fliflen, vermits hunne uitgedrukte beveelen, dat de beide Predikanten Koolbaes, en Hefpe van hunnen dienft zouden ftil ftaen, niet wierden gehoorzaemt door de Magiftraet, welke verzogt dat Thomas van Thielt, öf van Til, die zig, ftaende deezen twift, hadt laeten gebruiken om denzelven neder te leggen, maer te vergeefs , aen de Kerk van Leiden drie maenden zoude gegunt worden (a). Hier over wert nae Antwerpen gefchreeven , met aenbiedinge van inmiddels een anderen Dienaer uit Hollant in zyne plaetze derwaerts te zenden ( b): maer de Kerke van Antwerpen , was niet te beweegen om hem aen die van Leiden te laeten volgen , gelyk ook van Til daer geen luft toe hadde. Dit verzoek is een gewifle preuve van de achtinge die de Stadts-Overheit te Leiden hem toedroeg, mitsgaders van zyne vreede - liefde , en ruft - beminnende gefteltenifle, die men in den geheelen loop zyner bedieninge ziet doorftraelen. Het welk ook de reede zal zyn dat hy, weder Predikant geworden zynde te Delft, met nog 12. anderen der voornaemfle Predikanten van Hollant door de Staeten in den Haeg ontbooden is (c) ten Jaere 1587. om met ben, over O) Brant Hiftorie der Reformatie, i. Deel. bladz. 65-1. (i) Trigland Kerkelyke Hiftoriën, 3. Deel. blad. 177. !• («) Brant ». Deel. bladz. J^s — J-J. R 4  264 LEVENS - VERHAEL van over eenige punten, raekende den welftant des Lants en der Kerken , door hunne gemachtigden in mondtgemeenfchap te komen. Niet min was in achtinge by Geleerde Mannen, met welke hy Latynfche briefwitTelinge orïderhieldt (a). Dat zyne liefdé tot de Antwerpfche Gemeente ongemeen groot, en haere genegentheit voor hem zeer hertelyk geweeft zy, is daer uit te befluiten, dat hy onder haer den dienft heeft blyven bekleeden, zelfs nae dat zyn groote Voorftander, Prins Willem van Oranje , op den 22. van Hooimaent 1583. met al Zyn Hofgezin, nae Zeelant reisde, om de onlujl, ge* fchept uit de wederwaerdigbeeden, hem laeft toegedree* •ven binnen Antwerpen Qi), daer die Vorft nimmer weder qüam. Zoo [getrouw was ook de Leeraer van Til dat hy niet wilde vluchten toen de Prins van Parma Antwerpen belegerde, hoewel hem goede vrienden vermaenden (c) alfoo hy Abt geweeft hadde , en bem meer perykels te verwagten ftont, dat by bem in 't beimelyk houden , en wegmaeken zoude ; maer neen, by vermaende niet alleen bet volk by deefe fyne leer te blyven, maer bleef ook zelf daer by, bem den Heere in fyne banden beveelende, ende met fynen médebulperen uit Antwerpen, als de ftadt overgink (den 17. van Oogftmaent ij8j. ) vertrekkende nae Hollant , waer toe het 18. Artykel van het verdrag f d), met Parma geflooten allen, en eenen jegelyken , en dus ook den Predikanten , vryheit gaf. Hy wert eerlang wederom aengeftelt tot Predikant te Delft, het zy door recht van wederkee- "■ 11 ■ *m (a) Brant 1. D.eel. bladzi 114. (b) Hooft Nederlantfche Hiftoriën, ao. Boek. bladz.815. (f) Grevinkhoven I. c. bhiz. 349', 35-4. \d) Hooft I, c. 13. Boek. bladz. 111.  THOMAS vak TIL 265 rjnge , of door eene nieuwe beroepinge, Hier queet zig van Til wederom naer behooren in zyn dienftwerk, en'bleef volherdig by den gront der Leere der waerheit , die naer de Godtzahgheit is (a); hy was liever gewillig by deeze leere te jlerven, dan weder te keeren tot de Monnikkerye, of tot een veel ryker Abdye dan die van St. Bernards. Hy wederftont kloekmoedig alle de aenvechtingen die de Jefuit Cojlerus te werk ftelde door brieven (b), om hem van de Hervormde Kerke af te trekken , wederleggende , zoo de valfche befchuldigingen , als de befpottenswaerdige drangreedenen die deeze Jefuit gebruikte om hem tot het Pausdom te doen wederkeeren , zendende aen bem , niet zoo zeer lange voor zynen doot , eenen brief met zyne Confejfte of Geloofs - belydenifle , in welke hy de wichtigffcc l'eérftukken 'der Hervormde Kerke vervat, en met gétuigeniflèn uit 'Godts Woort geftaeft heeft. Hy betoonde zfg ftantvaftig , onbeweeglyk , en overvloedig in het werk des Heeren, den tyt van vier Jaeren, die hy , nae zyne wederkomfte van Antwerpen, nog leefde; en fterf te Delft, getroojl ènzaliglyk in'den Heere , op den 13. January'1590. wordende begraeven in de Groote Kerk , daer hem, voor den Predikfloel, dit Graf - fchrift, nog heden te zien, geftelt is (c> ,, Bernardum colui monacbus male/anus 6? Abbas; ' „ Sed Cbrijlus fervum reddidit ecce fuum , „ 'Cujus amore ardens, dum pafco fideliter agnos Hac recubo tandem mente beatus bumo. „ TH O- (d) Grevinkhoven 1. c. bladz. 3ƒ4. (*) L. c. bladz. 3fo-35-+. (e) Gentfche Gefchiedeniflen , Tom.i. bladz. 89. R 5  *ö5 LEVENS-VERHAEL van „ THOMAS TILIUS „ MINISTER ECCLESIJE DELPHENSIS Obiit die 13. Januarii An. Dom. MDXC. Waer van de zin is. „ Als een verdwaelde Monnik en Abt eerde ik St. ,, Bernard, „ Maer, ziet, Cbrijlus beeft my tot zynen dienft„ knegt gemaekt, „ Door wiens liefde ontfonkt, terwyl ik getrouwlyk ,, de fchaepen weide, ,, Ik eindelyk, zalig door dit begryp, in 't graf „ rujle. „ THOMAS van TIL „ DIENAER der KERKE te DELFT „ Geflorven den 13. van Loumaent des Jaers „ onzes Heere 1590. Het mogt den bitteren Jefuit, en eerfchendenden grol-fchry ver Cojlerus, niet van het hart, om 's mans beenderen geruft in het graf te iaeten leggen , maer hy beftont deszelven aflche door fnoode verdichtzelen, een, en ander mael, te ftooren , met zulk eene onbefchaemtheit, dat zyne lafteringen met bondige bewyzen wederlegt zynde , hy durfde fchryven (a), Ik maeke niet veel werks of my de Ketters niet en gelooven, Item My is genoeg dat my de Catbolyken gelooven. Maer het geheugen van den braeven Kerk-leeraer van Til, wert ten krachtigften verdedigt, en onfchendbaer be- 0») Grevinkhoven 1. c. blads. 346, 349, 35-7.  THOMAS van TIL. 267 bcwaert, door den Predikant Grevinkhoven, dien ik zeiven zal laeten fpreeken (a). Van Thoma Tilio badde Cofter in zyn bewysboek veel taftelyke leugenen , ende infamièn verbaelt ; maer alzoo hy met de waerbeit der zaeke overfalx van my, in myne Onderwyzinge van de Catbolyke kerke,is beftraft worden,zoo mint nu Cofter in fyne Apol. (pag. 170. en 174.) bynae van gramfcbap, en vileinigbeit, galle, longe, ende lever uit te fpouwen , niet wetende wat hy quaets Thomce Tilio nae fyne doot wil nafchryven. Hyfcbryft van Tilio wederom, hoe dat by verfmoort dronken, op eene feede, uit 's Gravenhage nae Delft 't huis gefeipt zy. Dronken is Tilius voorzeit niet geweeft ; want , ten eerften, zoo en is by noit, zoo lang als by in den dienft. des Woorts Godts der Catbolyke Gereformeerde Kerken geweeft is, in dronkenfchap bevonden: ten tweeden, het was in den winter in Januario dat hy des voormiddags goettyts uit's Graven - Rage te Delft gekomen is : ten derden, hy is nog den zeiven dag tot verfcheide kranken gegaen, en beeftze bezogt , en getrooft , dewelke nog fommigen leeven, en daer van betuigen konnen. Hier uit mag een iegelyk wel zien, dat altyt dit zeggen Cofteri een leugen is. Eindelyken liegt Cojlerus wederom dat by raeft, van Tilii overlyden of fterven, zeggende, dat by in een popelzye gevallen zy, ende blyvende alfoo liggen zonder fpraeke, of kennijje, met openen monde tot Saterdaegs, fynen geeft uitgebaft hebbe , en als by begroeven wert, datter was groot onweder , ende Uixem : Hier van is dit de waerbeit, dat Tilius den 8. Januarii des maendags Anno 1590. in 's Gravenhage reisde , om van zeekere particuliere zaeke van borg- f» L. c. bladz. 349, 3J-o, -ff, 377.  a68 LEVENS-VERHAEL van borgtucht af te doen, by myn Heeren Staten te bandelen , waer van de Edelen Heeren Staeten zelfs bekent is, bet welk by des Dyftdaegs vervorderde. Des Woensdaegs des morgens goettyts, quam hy wederom uit's Gravenbage nae Delf t, kloec, ende wel gezont, ende ginc ten zeiven daege hier, ende daer, kranken bezoeken, ende vertroofien. Des Donderdaegs des morgens gekreech hy eerft een huiveringe van een koortfe , ende alfoo hem fommigen van fyne vrienden uit Sgravenbage, ende van Amflerdam waeren overkomen, ginc by des middags met dezelve by den viere zitten by de tafel, zonder met baer, dan geheel weinig , te eeten , en ff rak met dezelve van verfcheide zaeken: Des avonts ten zeiven daege wert by bevangen van een zwaere koortfe, alzoo dat hy hem te bedde leggen moefte, ende ontbiedende by hem zyne meede bulperen Arnoldum Cornelii, Reginaldum Donterkiok, ende Petrum Joannis, Dienaeren des Godtlyken Wooris op dien tyt te Delft, fprac by met baer van den dienft des Godtlyken Woorts, voor hem, de aenftaende daegen te bewaeren , en hadden met bem veel trooftelyke propooften , ende alfoo 'f tegen den avont ginc, naemen fy aen malcanderen een vriendeb/k adieu voor dien avont. Deefen nacht over en hadde Tilius geen rufte om te fiaepen, ende brachte den gantfcben nacht by ■ nae toe met gevouwe banden den Heere te bidden. Des Vrydaegs des morgens wert by kranker, alfoo dat hem fyn fpraeke kommerlyc , ende zuir viel, ende werden Doftor Jofepbus Micbaeli , nog in 't leeven zynde, ende refideerende tot Middelburg in Zeelant , met DoEtor Foreftio Salig:, beide Doctoren in de Medicyne , by bem ontboden, die hem wat ordineerden de kranke natuere te hulpe te komen. Ooc quamen bem ten zeiven daege bezoeken, niet alleen fyne medebulperen, en verfcbeiden borgers, maer ook  THOMAS vaw TIL. 26$ 6ok de Welgeborene Gravinne van Bueren Sc. ende haere genade de Gravinne van NaJJou êfc. gefufters, die hem aenfpraeken , met veel trooftelyke woorden , ende hy gaf haeren Genaeden, met goeden verftande , onderfcbeidelykc , hoewel met bekommerde woorden , antwoorde, alfoo dat allefmts bleec van fyn ver ftant, ende geruftheit fyns gemoets ten leften toe, tot dat by den 13. Jamarii 1590. des middaegs, wanneer by weinig tyts zonder onderfcheidelyke kenniffe geleegen badde in fyn uiterfte ,getrooft, endefaliglyc in denH.eere ontflaepen is, zonder dat aen bem iets onbeboorlycx, of onftichtelycx gezien zy, waer van veel vroome lieden , die daer by geweeft zyn, ende nog leeven, zeer wel kennelyc is, ende weten. Ende dit is de waerbeit der zaeke van Thoma Tilio Salig: voor den Heere, en alle der werelt; ende wat Cofter boven fulcx bem Tilio najchryft, is niet dan calumnie ende leugenen. 'Tis fcbande voor al zulk eenen ouden man als Cofter is, zoo fcbandelyc te liegen; ende liegt by van zaeken zoo nae ■ by, ende die men weet onwaeragtig te zyn, ter naefter deure, men mag denken boe waerachtig die dingen zyn, die by van zoo verre uit verre landen , ende over zee 't famen geraept, ende in zynen Bewysboec, ende Apologie geftelt heeft. Dit wichtig, en onwederleglyk getuigeniiTe , ter verdediginge van den waerdigen Kerk - leeraer van Til, hebbe ik my verplicht gevonden in het breede nae te fchryven uit het nu bykans onbekent boek van Grevinkhoven, wegens 's mans veelvuldige dienften aen de hervormde Kerken van Nederlant te Antwerpen, Haerlem, Amflerdam , Gent, en Delft; te gelyk ook dat het diene tot een flaeltje hoe weinig geloof men te flaen hebbe aen ontelbaere valfche befchuldigingen tegen Brabantfche, Vlaemfche, Zeuwfche, en Hollantfche Pre- di-  i7o LEVENS-VERHAEL enz. dikanten , te grabbel geworpen door verbitterde Roomfchgezinden, onder welken de Jefuit Cojlerus de leugen- en lafter- vlagge in top gevoert heeft, als wiens boosverzonne , of door hem te licht geloofde leugenen, tot fmaet van zeer veele braeve Leeraers onzer Kerke, in het gemelde boek van Grevinkhoven met bondige bewyzen worden wederlegt. Voorts, om, met dit Levens - Verhael, ten einde te fpoeden, is het my onbekent of de Leeraer van Til by zyne edele huisvrouw kinderen verwekt hebbe, en of 'er nog van zyne nazaeten leeven. Het zoude voorzeker den beroemden Leidtfchen Hoog-Leeraer Salomon van Til niet anders als tot eer geweeft zyn , indien hy uit onzen Delftfchen Leeraer Thomas van Til waere afgedaelt, waer van ik geen de minfte melding vinde in zyne levensbefchryvinge opgeftelt door den Amfterdamfchen Leeraer Herman van de Wal; zoo dat men geen zekere gronden heeft om dat vaft te ftellen. LOF-  «7* lofvermeldend LEVENS- VERHAEL VAN DEN WEL-EDELEN HEER Mr. PIETER de RYKE, Ouderling der Hervormde Kerke te Gent, en , laeftelyk Eerften Edelen van Zeelandt. Van over oude tyden hadt men te Gent, verfcheide burgerlyke geilachten, die wel niet onder de Edelen getelt werden, maer in aenzien, rykdom, en verdienften, voor de hoogadelykfte huizen dier ftadt niet behoefden te wyken. Onder deezen was miflchien het geflacht de Ryke , waerfchynlyk dus genaemt wegens de groote rykdommen, die deszelfs Stam-vader zal hebben bezeeten. Hoewel het niet te lochenen is, dat 'er te Gent ook een zeer oudt en hoogadelyk geflacht heeft gebloeit de Ryke (a) geheeten, 't welk reets als zoodaenig bekent was, en aenzienlyke Ampten bekleede ten Jaere 1312. en nog lang naderhant. Uit deeze aeloude ftamme kan de Heer Mr. Pieter de (#) L'Efpinoy Recherce des Ant. & Noblefle de Flandre,; Liv. a. pag. 3Ö6, 373, 377, 383.  S72 LEVENS'-VERHAEL. va» de Ryke zyne afkomft gehadt hebben , het welk te waerfchynlyker is om dat hy, in zommige hantfchriften, handelende van den Zeuwfchen Adel, en van den Eerften Edelen ( die my ter hant zyn gekomen) ik hem duidelyk genoemt vinde Jonker Rif ter de Ryke. Het zy dat dit geflacht, onder de Adelyke of Burgerlyke geftelt wordt. Uit het zelve vint mén in den aénvarig , én voortgang der Nederlantfche beroerten, en naderhant, verfcheide aenzienlyke mannen , die door hunne geleertheit, gezag, treflyke hoedaenigheeden , en hoogen ftaet, zig eenen loflyken naem in de Nederlantfchè Gedenk-fchriften hebben verworven. Waerfchynlyk is Mr. Roelant de Ryke, ten Jaere ijtSj. Penfionaris te Leuven.(a), ui't dit Gentfch geflacht gefprooten, fchoon hy in Brabant woonde. Deeze , hoewel oprecht Roomfchgezind s hadt den Wethouderen van Leuven geraeden zig tegen de Inquifitie te kanten , en ten Jaere i f66. gezegt dat men binnen korten de Confeffie van Augshurg zoude zien invoeren in de Nederlanden, welke vryheit van fpreeken. den wreeden Alva , cn zynen bloedtraet ftoffe genoeg fcheen om den braeven man in het Jaer 1567. zoo lang gevangen te houden, tot dat het hem zyn geheele welvaert kofte. Dog voor al waeren 'er omtrent dien tyt te Gent veele deftige mannen die den naem van de Ryke voerden, als Boudewyn de Ryke, getelt onder de byzonderfte der Sectarijfen (/;) , dat is Gereformeerden, in het Jaer 156Ö. Mr. Jan de Ryke, naderhant in het Jaer 1579. door Jonker Jan van Hembyze aengeftelt tot Schepen van Gedeele te Gent; (*) Hooft Nederlantfche Hiftoriën 4. Boek. bladz. iftf'. (6) Gentfche Gefchiedeniflen, Tom. 1. bladz. 49.  M*. PIETER de RVKË. 273 Gent (2), maer die, benevens de andere verkoorneb , weigerde den gewoonlyke eedt te doen, om dat zy door geen wettelyke CommiJJariffen of Kiezers, volgens de oude priveligièh van de Stadt, aengeflelt waeren , tot dat Hembyze de goeckeuringe van de Dekens der Gilden, en van de Poorterye wift te verkrygen : nog Mr. Chriftiaen de Ryke, van wien ik in het Verhael der Doorluchtige Schoole te Gent, omftandiger hebbe gefprooken. Dog boven deeze allen heeft zig eenen onverwelkelyken lof verworven de Heer Mr. Pieter de Ryke , wiens voortreflyke hoedaenigheeden , en groote dienden aen landt en kerke beweezen, waerdig zyn der vergetelheit onttogen te worden tot 's Mans eer, immers zoo verre ik die hebbe konnen nafpooren uit oude , en nieuwe , gedrukte en ongedrukte fchriften. Dat oordeele ik dubbeld verfchuldigt te zyn aen Zyne ongemeene verdienften, om dat de Roomfchgezinde Schryvers , die van eenige, pynae onbekende , Gentenaeren (b), Kloofterlingen enz. zeer omftandig fpreeken , van Hem , die den voorrang boven de meeften behoorde te bekleeden , Hechts met weinige woorden gewag maeken. De achtinge, die meh verplicht is der geheugem'fle van den Heer Mr. Pieter de Ryke toe te draegen , fpruit zoo zeer niet uit zyn aenzien , en ftaet te Gent, zynde hy geweeft Advokaet, en PenJionaris van Hoof t - Schepenen van den Lande van Waes (c); als wel, uit zynen yver voor den Hervorm. (*) L. c; Tom. i. bladz. 166- 169. (ó) Val. Andrea: Biblioth. Belg. pag. 'fg. & J. Fr. Foppens Bibl. Belg. pag. 100S. U) Gentfche .Gefchiedeniflen, Tom. 1. bladz. 39. s  27+ LEVENS - VERHAEL van vormden Godtsdienft te Gent, van welken hy een oprecht belyder , en getrouwe voorftander , en een der voornaemfte Ouderlingen was, waerom de Gentfche Geufen Kronyk - fcbryver (fl) hem noemt Advokaet van de Geufche quade zaeke, en Opperhooft van de Conjifiorianten , dat is Ouderlingen, mitsgaders uit zyne uitmuntende hoedaenigheedeu in het burgerlyke , uit hoofde van welken een onzer befte Hiftorie -fchryvers, die hem zeer wel gekent, en gemeenzaem met hem omgegaen heeft, hem een treflyken perfoon (b) noemt, en hem befchryft als een zeer vroom, voorzichtig, en geleert man. Die lofwaerdige hoedaenigheeden erkent ook in hem zyn Vrient, ftadt- en tyt - genoot Lucas de Heere, Schilder en Digter te Gent , die een der eerfte ff alm-dichters was , nae de Hoog Edele Heeren van Nyvelt en Utenbove (c), en die in zyn Hof èn Boomgaert der Poè'Jiën, gedrukt te Gent in het Jaer 1565. een Sonnet (d) geplaeft heeft, gefchreeven aen Mr. Pieter de Ryke over den ftryt tuflehen vleefch en geeft , welks twee laefte regelen ook duidelyk doen zien, dat zy beiden de Heilige Schriften voor den regel van hun gedrag hielden , en, dienvolgens den gezuiverden Godtsdienft waeren toegedaen. Het blykt niet of zyne Ouders hem den gezuiverden Godtsdienft hebben ingeplant , of langs welken weg hy tot kennifle , en aenneeminge van den zeiven is geraekt : maer dit, dat hv by alle gelegentheeden zig volvaerdig toonde (tt) Op den if. July t*6y. O» Van Meteren Nederlantfche Hiftoriën, f. Boek. Fol. 87. d. en 18. Boek. Folio 350. d. (e, Le Long Hiftorifch Verhael, bladz. 119, iao, l". {d) Bladz. 4.7.  Mr. PIETER de RYKE 275 de om dien te bevorderen. Toen de Graef van Egmont (a), Lantvoogt van Vlaenderen, te Gent gekomen was den 8. September 1 j65., om bet Accoord, met de vereenigde Edelen gefloten, aldaer ter uitvoer te brengen, en een byzonder verdrag te maeken met de Ketters (men ftoore zig niet aen deezen, en andere leclyke naemen die de Roomfchgezinden gebruiken om de Gereformeerden daer door te betekenen) wert, onder anderen, Mr. Pieter de Ryke, als een der byzonderflen der Seiïariflen, door de Magiftraet op bet Stadthuis ontbooden, en was met dezelve omtrent een uire in onderhandelinge, om met dezelve een overeenkomft te treffen wegens de Gereformeerde Godtsdienft - oeffeninge , welk Accordt de Graef van Egmont den 10. dier maent ondertekende (b). Dog den 13. vertrok Mr. Pieter de Ryke , gedeputeert zynde van de Predikanten , tot den Graef van Egmont, nae Audenaerde (c ), om eenige ophelderinge of uitbreidinge van dit verdrag te verkrygen. Vermits nu de Gereformeerden zig in het zelve hadden verbonden (d), het fcbenden der Catholyke Kerken, naer hun vermogen, te helpen beletten, en de Magiftraet bebulpzaem te zyn in het ftraffen der beeldeftormers, verklaerden zy , den 16. September, dat zy volveerdig waeren bet zelve te ondertekenen, mits dat, tot hunne verzekeringe , de ( Roomfchgezinde) Geeftlyken , zig ook gelyklyk verbinden zouden jegens de Gereformeerden , en 't zelve Accordt ook ondertekenen ; maer hunne vraege was niet toegeftaen; om welke reden bet Accordt (a) Gentfche GefchiedenifTen , Tom. i. bladz. 40. (*) L.c. bladz. 41. (c) L. c. bhdz. 43. (J) L. c. bladz. 44. S 2  276 LEVENS-VERHAEL van cordt tujfchen hun, en den Graef geflooten , nog niet •wiert afgekondigt, (het welk eerft den 24. der volgende maent gefchiede) waer over de Graef zig zeer misnoegt toonde tegen Mr. Pieter de Ryke als by bem op den 27. September geboor verleende (a). Nae de tekeninge van het verdrag , volgens het welk (i>) die van de nieuwe Religie ( over welken tytel de Gereformeerden zeer klaegden, maer te vergeefs) baerlieder prekyngen zouden bouden buiten der Jleede Gent; verkoor de Confiftorie tvoaelf mannen om een nieuwe Kerk te doen maeken , welker een was Mr. Pieter de Ryke (c), waer in zy den Godtsdienft waernaemen, zoo lang als't hen veroorlooft wiert. Maer aengezien de Graef van Egmont den huik hoe langs hoe meer nae den hofwint begon te hangen , zeide zyn Raedtsman , en Geheimfchryver Jan van Kazembroodt, Heer van Bakkerzeele, tegen Mr. Pieter de Ryke (d) , dat die Graif zeer verfloort op hein was weggereeden uit Gent, en verkreeg met dreigementen dat vyf of zes Confifiorianten (van welken Mr. Pieter de Ryke de voornaemfte was) bet Accordt door hen ondertekent, aen hem overgaeven , om hunne ondertekeningen tot den Graef te brengen, op den 7. January 1567. Voorts werden de Gereformeerden den 3. der volgende maent door fchepeuen gepraemt om hunne Confiftorie te fcheiden, waer toe 30. of 40. van de byzonderfte Gereformeerden op het Stadthuis wierden ontbooden, en onder die, als een der aenzienlykfte, Mr. Pieter de Ryke ; dog het welk zy weigerden. Maer («) L. c. bladz. 46. \b) Art. 3. (c) L. c. bladz. ff. ( poogde die bevelhebber de Magiftraet dier ftadt te beweegen om den eedt van getrouwigheit aen den Koning , en aen den Prins van Oranje , als Deszelven Stadthouder , af te leggen, maer vruchteloos (c): waerom vervolgens eenige afgezondenen van den Prins derwaerts quaemen om de Weth tot deezen plicht te beweegen, onder welken was de Welfpreekende Mr. Pieter de Ryke ( d) , die nae vriendelyke groetenifle , met eene welgepafte redevoeringe , den Grooten Raedt van Oudenaerde , tot het doen van dien poogde te overreeden, zonder iets te vorderen ; willende de Regeeringe , aengeftookt door de Geeftlyken, zelfs niet voor denootzaeklykbeit buigen. Het krygsvolk hier door verbittert, en naderhant die ftadt verlaetende, bezoedelde den uittocht met fnoode , en doemwaerdige wreetheeden ; dog aen welken de Prins zoo weinig deel hadt, als Mr. Pieter de Ryke, die beiden zulk eene heilooze handelinge verfoeiden. Vermits, door het overgaen van Bergen in Hene- gou- (») Van Meteren Nederlantfche Hiftoriën 3. Boek. Folio 5-9. c. d. (b) Lud. Robyn Oorfprong der Ketterye binnen Oudenaerde , Cap. 6. {c) L. c. Cap. 11, 11. (d) L. c. Cap. 13.  Mr. PIETER de RYKE. 281 gouwen, 's Prinfen zaeken in Vlaenderen en Brabant zoo verre verliepen, dat alle de ingenoome fteeden weder moeften worden veriaeten ; konde Mr. Pieter de Ryke in diegeweften geen dienft meer doen; maer keerde weder nae Zeelant, en Hollant. Niet lang was hy daer geweeft , of dé Prins gebruikte hem tot een wichtigftuk, by gelegentheit dat in het Jaer 1573. het inneemen van den Diemerdyk, ter ontzettinge van het belegerd Haerlem, was mislukt. De fchult van het mislukken deezes aenflags wert, door die van Noort-Hollant, gelegt op den Overften Sonoy (a), die deswegens by de Noort - Hollanders in zulk eene kleinachtinge en verachtinge quam , dat hy den Prins verzogt dat dezelve eenen Achtbaeren Perfoon , als den Heer van Aldegonde, derwaerts wilde zenden, om de oneenigheeden, en moeilykheeden, te fliflen. Die Vorft zondt eerft Jonker Charles Boifot; en, als deszelfs poogingen den gewenfchten uitflag niet hadden , vervolgens Mr. Pieter de Ryke , die tot tweemaelen toe alle mooglyke middelen te werk ftelde om het Noorder Quartier te bevreedigen , het welk hem, fchoon niet volkomentlyk, egter eenigzints gelukte. Het was in dat hachlyk tytgewricht een meefterftuk, de verdeelde gemoederen eeniger maete te bevreedigen, en tuflehen dezelven een verdrag te beraemen, en uit te werken , waer voor Vader Willem het ook heeft erkent. Want Hy wert eerlang door den Prins met een deftig Ampt begunftigt. Jehan Tpens, Baljuw van Vliflingen , was in het Jaer 15 69 gebannen door Duc d'Alba en zynen bloedtraedt (b) , om dat Ca) Bor Nederlantfche Oorlogen, 6. Boek. Folio 311. n. (éj Sententiën van Alba blads. iyr, 196. S 5  282 LEVENS-VERHAEL van dat hy de Hervormden hadt begunftigt. Glaude, die als Baljuw van Vlijfingen Don Pacieco hadt te recht geftelt (a), kan toen overleeden zyn , of de Spaenfche zyde gekoozen hebben. Dus wert Jaques Smit, Heer van Baerlant , een van 's Prinfen vertrouwelingen , Baljuw van Vlijfingen ( b ) , en, by afftant van Jonker Jeronimus Tzeeraerts ook Gouverneur dier ftadt , dog overleedt in het Jaer 1573. IQ zyne plaetze is Mr. Pieter de Ryke aengeftelt tot Baljuw van Vlijfingen , en geëedt (c) by Charles Boifot, op authorifatie van Prins Willem I. Stadtbouder van Zeelant , den 8. Juny 1573. Dit ampt waerneemende , deedt hy te gelyk groote dienften aen de gemeene zaek van Hollant en Zeelant, toen 's Prinfen volk, met de Zeuwen , de ftadt Middelburg hadden belegert. Het quam verfcheide maelen met de beleggers, ten aenzien van geit, en leeftocht, zoo bekrompen om , als met de belegerden , die van alles gebrek begonden te krygen. Tot diverfcbe reizen hebben zy (d) ( de beleggers ) zoo bloot en naekt van geit, en middelen geweejl, dat zy refolveerden baer voorneemen, en beleg te laeten, maer zy zyn telkens miraculeuslyk aen geit, en middelen geraekt ; als onder anderen gerefolveert zynde op een tyt, dat zy zouden (200 zy geenen onderjlant van Hollant, of elders binnen eenen gezetten dag en kreegen) baer beleg en wachten veriaeten: zoo werde daer op by henlieden afgezonden Meejier Pieter de Ryke , haeren Baliou , een treflyk Perfoon , dog onder belofte dat zy nog zoo lang zouden uithouden , bar- (a) Hooft Nederlantfche Hiftoriën 6. Boek. bladz. 111. (b) Van Meteren 1. c. 4. Boek. Folio 76. en 8t. a. (c) Smallegange Chron. van Zeelant, bladz. ƒ(">ƒ. 00 Van Metcren 1. c. Folio 87. d.  Mr. PIETER de RYKE. 2S3 harderen, ende baer behelpen , tot dat hy van den Prins van Oranje, en de Staeten van Hollant voeder quaeme. Maer den Baliou in Hollant gekomen zynde (mits dat zy aldaer ook door het beleg van Haerlem, en anders, in grooten noot -waeren ) zoo vont hy geen middel om geit , of victualie voor bet Schipvolk te krygen. Maer de ^Prince van Oranje, verneemende, dat de Zeelanders belooft hadden te harderen , en uit te houden , tot op des Balieus wederkomjle, zoo en wilde hy bem niet laeten zoo baeft wederkeeren ; zeggende dat by betroude dat Godt de Heere by den tyt wat werken zoude. Deeze gefchiedenijfe hebben wy uit den eigen mont van den voorfz. Balliou gehoort. Dus was dit gezantfchap van Mr Pieter de Ryke de wonderdaedige oorzaek, dat de Zeuwen bleeven volharden in het beleg , tot op de overkomlte van den Prins, die met den aenvang des Jaers 1574. (a) (of op het einde des Jaers 1573.) zig in perfoon van Delft nae Vliffingen vervoegde daer hy 't meejte vermogen te water van Hollant en Zeelant by een rukte , om te verhinderen het ontzet van Middelburg, waer toe de Lantvoogt Don Louis de Requefens ontzachlyke toerullinge maekte (b). Maer gebrek aen geit verzelde den Prins alomme, het welk, zelfs nae dat de Spaenfche Vloot den 29. January 1574. geflaegen was door de Zeuwen, in het leger voor Middelburg zoo toenam, dat de Prins, acht daegen voor dat die ftadt aen hem overgong, het welk gefchiede op den 19. February, de belegeringe zoude hebben moeten opbreeken, indien niet de Burgers van Vliffingen aen hem bad- 0) Hooft 9. Boek bladz. 320. Pet.it Tom; 2. Lir. 2. pag. 267. (é) Gentfche GefchiedeniiTen Tom. i.-bladz. 21S, 219,  284 LEVENS'- VERHAEL. van hadden opgefcbooten (a) Veertien duizent Guldens, op vertooninge van den brief van Mondragon, Stadtvoogt van Middelburg, aen den Landtvoogt, meldende dat hy hongers halven , nae acht daegen de ftadt, zoude moeten opgeeven ; waer toe egter de VliJJingers fchoorvoetende , en niet als onder groote beloften quaemen, zoo dat de vlyt, en het aenzien van hunnen geliefden Baljuw Mr. Pieter de Ryke, den Prins hier zekerlyk weder zal zyn te ftade gekomen. Hollant en Zeelant daer nae, door het verlies van Zierikzee (b), tot dat uiterfte zynde gebragt, dat, de anderzints altyt ftantvaftige Prins, by kans tot wanhoop vervoert wiert in het Jaer 1576. begon den maer eeven adem te fcheppen door de meuiterye der Spaenfche Soldaeten ; toen de Staeten van Vlaenderen beilooten om het Kafteel van Gent, met Spanjaerden bezet, op den 15. September 1576. te belegeren (c) ; maer zaegen geen kans om het zelve te dwingen zonder den byftant van den Prins van Oranje , dien zy verzogten en verkreegen (d) , naementlyk acht vendelen voetvolk op den 26. September, en op den 28. dier maent nog een vendel, met het welke veele ballingen die om hunne Geuferye vluchtig gevoeefi waeren, wederom nae Gent keerden (e), onder welken geweeft is Mr. Pieter de Ryke , Advokaet, den eerften Vmftander van de Geufen binnen Gent, die zedert Schout of Balliu van Vliffingen geworden was. Korts (*) Van Reidt Nederlantfche Gefchiedeniflen i.Boek. bladzyde 19. (£) Hooft Nederlantfche Hiftoriën, 10. Boek. bladz.417, 419 (e) Gentfche Gefchiedeniflen , Tom. 1. bladz. (d) L. c. bladz. 160, 264, aój. (e) L. c. bladz, zóó. .  Mr. PIETER de RYKE. 285 Korts daer nae vond de Raedt van Staeten goet (V), by advys van de Staeten der particuliere Provintièn , den Vi-edenbandel, over Jaer tot Breda begonft, met den Prins van Oranje, en de Staeten van Hollant, en Zeelant, te erneemen, wordende de ftadt Gent benoemt tot de plaets der onderhandelinge. Om dit wichtig ftuk, ten nutte van Landt en Kerke, ten gewenfchten uitllag te brengen , verkooren de Prins, en de Staeten van Hollant en Zeelant, negen Edele vernuften, en beft bedreeve Regeerkundigen , onder welken was Mr. Pieter dé Ryke (fc) , die op den 18. Oktober 1576. als Gevolmachtigden van den Prins van Oranje , en van de Staeten van Hollant en Zeelant te Gent quaemen. Zy vaerden met hunne Scheepen tot aen de Hooftbrugge, en flapten daer aen landt. De Gevolmachtigden van de wederzydfche Staeten hadden den vreedebandel, op bet Stadthuis van Gent, zoo beneerfligt , dat zy het Traftaet op den 8. November hebben getekent (c), zynde het zelve meeft bekent onder den naem van de Pacificatie , of Bevreediginge, van Gent. Mr. Pieter de Ryke dit groot werk hebbende helpen verrichten, en tekenen, kan zig toen eenige Jaeren te Gent hebben blyven ophouden. Alhoewel hem de weg open ftont, zedert het Jaer 1578. toen de Gereformeerden daer het roer in handen kreegen , om een iLidt der Stadt-Regeeringe te worden te Gent, leeft men egter niet dat hy daer toe is aengeftelt. Alleenlyk is hy in het Jaer 1582. toen (d) de Prins van Oranje, benevens de Hertog van O) L. c. bladz. 268, 260. (b) L.c. bladz. 271, 272. O) L. c. bladz. 283. (<0 L. c. Tom. 2. bladz. 300.  286 LEVENS-VERHAEL van van Anjou, en de Prins van Efpinoy, als Commijfariffen, de Magiftraet aldaer veranderden , tot een van 's Heeren Kiezers verkooren. Het zal hem toen niet moeilyk gevallen hebben, om zyne verbeurt - verklaerde goederen, en verkogte huizen, of derzelver waerde, weder te krygen , gelyk by de Gentfche bevrediginge was bevoorwaert (a) ; fchoon de verkopinge van eenige goederen , der Abdye van St. Pieter aenkomende , om hem daer uit te betaelen , in de Collatie der drie Leeden van i i de Stadt, ten Jaere 1580. meeft voert ontzeit (b). Waerfchynlyk zoude het tot behoudeniffe van Gent 1 hebben verftrekt , indien de Prins hadt goet ge- i vonden Mr. Pieter de Ryke in de Regeeringe der ] ftadt Gent te gebruiken, als die met zyn wys be- : 1 leidt, en door zyne getrouwe Vaderlandt - liefde , ] de buitenfporige raedtflaegen, en dulle handelingen 1 van Jonker Jan van Hembyze , en van zynen aenhang, zoude hebben konnen helpen fchorfen, en : den welmeenenden tot een vraegbaek, en beftierder verftrekken. Maer die doorzichtige Vorft I i keurde 's mans ftaetkundig vernuft tot nog wichti- J ger bezigheeden bequaem. Hy vorderde hem, in ; het einde des Jaers 1579. of in het begin van 1 1 1580. om de plaets van Eerften Edelen van Zeelant t 1 te bekleeden, voor zynen zoon den Graef van Bu- \ ren, als Heer van St, Martensdyk . die toen in Spanje 1 gevangen wert gehouden. Een Doorluchtige Waer- 1 digheit, die voor en nae hem is waergenoomen ; 1 door de voornaemfte Edelen van Hollant, Vlaen- \ 1 deren, en voornamentlyk van Zeelant, als Filibert \, van Serooskerke, en Adolfs van Borffelen; gelyk te- 1 ' gen- ; (V) Art. 18, 19. (f) Gentfche Gefchiedeniffcn Tom. u bladz. 224.  Mr. PIETER de RYKE. 287 genwoordig daer meede bekleet is Jonker Joan van Borffelen ,Vrybeer van Borffelen, enz. gefprooten uit het oudtfte en hoog Adelykft geilacht van Zeelant, wel eer aen Koningen en Vorften vermaegtfchapt, en waer uit veele onder de Edelen van Zeelant be- • fchreeven zyn geweeft, en weegens die Provincie doorgaens tot op heeden (1736.) toe , de aenzienlykfte Ampten bekleet hebben (a). Als nu Prins Willem het Markgraeffcbap van Ter Veere, en de Heerlykheitvan Vliffingen in het Jaer 1,581. hadde gekogt, met het regt om uit hoofde derzelver den ftaet van Eerften Edelen van Zeelant te bekleeden , liet hy den Heer de Ryke die plaets - bekleedinge behouden , zonder hem nieuwen laft te geeven ; een gewiflé preuve van 's Prinfen zonderlinge hoogachtinge voor , en vaft vertrouwen op hem niet alleen, maer ook een onwraekbaere blyk van 's Vorften ftantvaftige vriendtfchap , zelfs omtrent zyne minderen. Prins Maurits ook , nae zyns Vaders doot tot Markgraef ingehuldigt, liet hem op zynen voorgaenden laft dienen, tot op den 10. January 1587. toen Hy hem een nieuwen laftbrief gaf, welken die Vorft nogmaels vernieuwde op den 2. July 1590. volgens de berichten my door eenen kundigen liefhebber meedegedeelt. In die hoedar.igheit heeft hy de Kerken - ordeninge van Zeelant van den Jaere 1591. als door de Heeren Staeten van Zeelant goet gekeurt en tot een wet gemaekt, ondertekent en geparapheert, den 13, November 1591. Zommige Schryvers zeggen dat ' Mr. Pieter de Ryke ook geweeft is Prefident van den Raedt te Middelburg (b), het welk niet kan verfa) La Rue Staetk. Zeelandt, bladz. 36. (J>) Gentfche Gefchiedeniflen Tom. 1. bladz. 8j,8ó. in notis. vember 1591. Zommige Schryvers zeggen dat ' Mr. Pieter de Ryke ook geweeft is Prefident van den Raedt te Middelburg (b), het welk niet kan  288 LEVENS ^VERHAEL van verftaen worden , yan den Raedt of 't Hooge Gerechts - Hof over Staets - Vlaenderen, te Middelburg zittende , want dat is eerft drie Jaeren na zynen doot(a), ten Jaere 1599. opgerecht; nog van den Raedt ter Ammiraliteit, welke in die gefteltenifle, waer in ze nog heeden is, eerft aengeftelt is in het Jaer 1597. 00, toen hy al overleeden was: maer van het Collegie der Heeren Gecommitteerde Raeden van Zeelant , waer in de Eerfte Edele ook de eerfte plaets bekleet. Alle zyne Ampten in Kerk, Stadt, en Staet, heeft hy zoc deftig , oprecht, en getrouw waergenoomen, dat zyne verdienften niet als verwondering, en eerbiedt in de nakomelingfchap konnen en moeten verwekken; welke verdubbelt worden , als men aenmerkt welk een fchorre tyt het was om te regeeren , hoe hy zyn leeven voor den Godtsdienft en de Vryheit vaek in de waegfchael heeft geftelt gezien, dat hy zyne goederen voor dezelven vrywillig heeft opgeoffert , en Jaeren als balling heeft moeten omzwerven , eer zyne deugtryke begaeftheeden hem tot een geruft leeven, en aenzienlyken ftaet hebben opgevocrt. Hy behieldt zyne waerdigheit, het welk zyn voorzaet Jonker Arent van Dorp, en een zyner opvolgeren de Heer Adriaen van Manmaker , Ridder (c), niet heeft mogen gebeuren , tot zynen doot toe , die voorviel in Sprokkelmaent 1596. Daer is 'er die willen dat hy ook iets op de Rechten zoude hebben gefcbreeven (d), nae- ment- {*) Groot Plakkaet-boek, 2. Deel. bladz. 2236. (b) L. c. 2. Deel. bladz. if3o. (c) La Rue 1. c. bladz. 76. en 271, 272. (d) Gentfche Gefchiedeniflen, l.c. Val. AndreK Biblioth. Belg- P'g- 7Ï9-  Mr. PIETER de RYKE. 280 mentlyk in titulum de appellationibus, dat is, over de beroepingen op een hooger Rechtbank; maer ik hebbe tot nog toe geen boeken of gefchriften van hem konnen machtig worden. OndertufTchen is dit zeker dat onder de naem - en ftadt-genooten, onder de Voor - Ouders , bloetverwanten, en afftammelingen van den Heer Mr. Pieter de Ryke , veelen gevonden worden die zig beroemt gemaekt hebben door geleertheit en uitgegeeve boeken , van welken deeze volgende tot myne kennifle zyn gekomen. 1. Gulielmus Dives , of de Ryke, van Gent (a) , die een gewyde Dichter was, en in 't Latyn een fraei Dichtftuk over het Lyden des Heeren heeft uitgegeeven , te Antwerpen 1517. 2. Johannes de Ryke, Rechtsgeleerde van Gent(b~), die zonder naem , heeft uitgegeeven Legum Axiomata , &c. Grontregels der Wetten, Frankfort 1540". 3. Joos of Judooc de Ryke (Juflus Rycquius) te Ge?it(c), gebooren ten Jaere 1587. waerfchynlyk uit een der bloetverwanten van Mr. Pieter de Ryke, welke Roomfchgezinden konnen ge. bleeven , of geworden zyn; die onder de Geleerden een grooten naem gemaekt heeft door zyne Latynfche gedichten , en brieven , maer meeft door zyn fraei wtrk over het Roomfcb Kapitool, 't welk meermaelen is gedrukt, en zeer gepreezen wort. Hy ftierf in het Jaer 1627. 4. Tbeodorus de Ryke, die Hoogleeraer der Wel- fpre- 0») J. Fr. Foppens Bibl. Belg. Part. i. pag. 397. (6) L.c. Part. 2. pag. 72a. (0 L. c. pag. 788, 789. T  290 LEVENS-VERHAEL van fprekenheit te Leiden geweeft is , en wiens Tael- Oudtheit- en Oordeel - kunde geroemt is door de voornaemfle Geleerden, onder weikeu de Wytberoemde Heer Petrus Burmannus , in zyn gedicht op het derde Jubelfeeft der Leidt, fche Hoogefchoole, dus tot zynen lof opzingts Ryckia Corneli tenebrofa volumina chrans Cura , dedit mentis pignora certa bom.. Dat is De Ryke gaf bevays van oordeel cn verflant, Toen Tacitus verklaert uit quam van zyne bant. Dog, dewyl de Edele Heer Mr. Pieter de Ryke boven alles den gezuiverden Godtsdienft waerdeer* de, en deszelven voortplantinge hooglyk behartigde, is het niet te verwonderen dat uit zyn geflacht zeer veele Predikanten gefprooten zyn , die Godts Kerken , in verfcheide plaetzen van Nederlant y met leer en wandel hebben gefticht. I. Hubertus de Ryke(a), die een zoon van Mr. Pieter de Ryke kan geweeft zyn. Hy was in htt Jaer IJ77. Predikant te Weftmaes, en wert van daer beroepen nae Saeftingen , toen een Vrye Heerlvkheit paelende aen Hulfier - Ambagt, dog nu, zedert omtrent 170. Jaeren, onder het water bedolven. Dit beroep nam hy niet zeer fchielyk aen . alzoo in de Claffis gehouden te Zuidt Dorpe den 30. May 1580. (b) is befooten te (») M. Soermans Kerkelyk Regifler, bladz. 13, 17, 31, (b) a£tenM. S.  Mr. PIETER de RYKE. 2£jt 'te fchryven een beroep préparatoir, voor die van Saef tingen, aen Albertus Vefierman, ende te fchryven aen het Confijlorie te Embden om denzelven. Dat hy het egter eerlang aenvaerde , blykt om' dat hy den i. Augufiy ij8o, (a) verfcheen op de Claffis te Beooften-Blye, als Predikant vanSabftingen. Dog hy bleef daer niet langer dan tot het volgend Jaer 158 r. wanneer hy vertrok nae Ridderkerk, en naderhant van daer nae Maesdam. daer hy geftorven is, in den Jaere 1599. 2. Lambertus de Ryke , Huberti Filius (T), js 151» 152. Indien nu Edelen van dat aanzien, als de Utenhovens, te Gent zoo mishandeld werden, zullen anderen, die in minderen rang waren, bet aldaar noch veel harder gehad hebben, en of moeten vleten, of zich zeer in 't geheim en zonder gemeenfchaplijke Godsdienstoefeninge houden. \ Kan zi n , dat fommigen , uit vreeze, tot de Roomfche Kerke wedergekeerd zijn, doch 't gaat zeker, dat anderen bij hunne Onroomfche leerbegrippen llandvastigüjk volhardden. Dit blijkt uit de belijdenisfe van Hans de Vette, en den marteldood, welken hij, met noch elf anderen, in 't jaar 1559 te Gent ondergaan heeft volgens den Martelaars-fpiegel der Doopsgezinden door van bracht, II deel, bl. 246-249. Bladz. 7- Behalven Karei Regius, van wien nader in dit werk gefproken wordt bladz. 51, verkeerde omtrent 't jaar 1556 onder de Hervormden te Gent als Leeraar Adriaan van Mald;rgem, voorhenen Priester van Urfele, een getrouw getuige der Euangelieleere tot den dood toe. Zie M. schoockius de benis vulgo Ecclejiasticis du &is & de Canon. UltrajeSt. pag. 462. Bladz. 9-12. Onder de aanzienlijke Gentenaars, die de zijde der Hervormden hielden, worden hier geteld, (1) Filips Triest, die ook een der Verbonden Edelen was, welken in de jaaren 1565 en alle pogingen aanwendden ter verkrijginge van Vrijheid in den Burgerltaat en Godsdienst j gelijk ik  AANHANGSEL. 9 ik in de Historie van bet Verbond en de Smeekfchriften der Edelen aanwijzen zal. (2) Jonker Antonij Utenhove of van Utenhove, van wien ik fprak in mijn Bericht wegers de innemers van den Briel (achter het tweede Eeuw-feest van de Vrijheid te Vlisfihgen) bl. 33. '(3) Jakobus Martens, ook aldaar vermeld bl. 35. (4) Jonker Willem van Hembijze, die ' reeds in 't jaar 1569 door Prins Willem den I tot een der Scheepshoofden over zijne'Vloote aangefteld was. Zie bör V boek, bl. 289 [20S], en hooft V boek, bl. 209. (5) Jonker Willem de Graave, van wien ik eenige bijzonderheden heb aangetekend in 't bericht over de innemers van den Briel, bl. 31, 32- (6) J01lker 'Jakob van der Hagen, over wiens geflacht kan nagelezen worden j. le carpentier, Hifi. de Cambfay & du Cambrefis 11 vol. pag. 1066, en Nobiüaire des Pays-bas 11 part. pag. 708, ~cg. (7) Lodewijk Horenmaker, van wien ook hooft gewaagt, VIII boek, bl. 325. • Behalven dezen, en andere aanzienlijke Gereformeerden te Gent, elders door mijnen Vader opgenoemd, vinde ik, bij schoockius /. c. pag. 462, noch de volgende gemeld, Adolf de Grut ere, Levin Tajart, Nikolaas Heijns, Christiaan van der Eceke, Lukas Majart, en Maarten de Kleine, welke laatlïe beter bekend is onder den naam van Micronius. Hoe voortrelFelijk de luister van deze gedachten in Vlaanderen, bijzonderlijk te Gent, en elders, geweest zij, kan uit l'espinotj, le carpentier., de Schrijvers der Gentfche Gefchiedenisfen, en uit Nobiliaire des Pays-bas en de veelvöldige Supplementen op dat werk, ten overvloede blijken. A 5 - Bladz.  10 AANHANGSEL. Bladz. 12. Niemand zal zich verwonderen, dat de Gereformeerden te Gent, iri de jaaren 1566 en 1567, eene groote Gemeente uitmaakten. Trouwens in geheel Nederland , vooral in Vlaanderen en omliggende Gewesten, was hun getal, binnen korten tijd, tot verbazens toe aangegroeid. Te Doornik, b. v., maakten zij, in 't jaar 1566, wel vier vijfde deelen van de inwoners uit, naar 't getuigenisfe van den Magistraat der Had, door den Graave van Hoorne tot zijne verdediginge bijgebragt, waar onder honderd en zes magtige kooplieden waren. Zie bor IV boek, bl. 204. [145] en III boek, bl. 142 [100]. Binnen Oudenaarde bevonden zich, gelijk men in dat zelfde jaar rekende, wel zes Geusgezinden tegen éénen Katholijken , en ten platten lande daaromftreeks, wel tien tegen den; volgens 't bericht van p. l. robijn, Hiftorie der ketterije, bl. 16, 25, 30. Bladz. 13. In de Gentfche Gefchiedenisfen, I deel b'. 17, wordt verhaald, dat, den 18 Aug. 156Ó, drie Predikanten predikten, een Vlaaming, een Vries en een IVaal, voer eene vergaderinge van omtrent 1200 menfehen. Door den Waal zal men, vermoedelijk, F. du Jon of Junius verftaan moeten. Di Vlaaming kan geweest zijn Jacob Carpentier , geboortig van Meesfene bij Ijperen; gelijk fchijnt te konnen opgemaakt worden uit de berichten omtrent hem , beneden bl. 16 en 17 te vinden. Ten ware men, en niet zonder reden, liever wilde denken aan Georgius Sijlvanus, Predikant te Antwerpen, die door zijne tijdgenooten, in de Antwerpfche Chronijk bl. 103, genoemd wordt Mr.  AANHANGSEL. n Mr. Joris de Vlaaming. Zie van hem 't bericht van mijnen Vader in 't tweede Eeuwgetijde der Geloofsbelijdenisfe, bl. 20-23, en 'soravrzande over de Synode te Wezel, bl. 222. Door den Vries wordt, waarschijnlijk , bedoeld Tsbrand Balk, Predikant te Antwerpen, die, nevens Junius, nu ten diende der Hervormden naar Gent, voor een' korten tijd, kan gekomen zijn. Zie van hem de aanteekeningen van mijnen Vader in 't tweede Eeuwgetijde der Geloofsbelijdenisfe bl. 61, 62. Terwijl ik dit aanhangfel fehrijve, komt mij in handen het eerde deel der Gefchiedenisfe van de Hervormde Kerke te Antwerpen, in dit jaar te Amflerdam door den Heere a. uijttenhoüven in 't licht gegeven, waar in veele wetenswaardige bijzonderheden gevonden worden, ook ten opzichte der zoo aanltonds gemelde Antwerpfche Leeraars, Junius, Sijlvanus en Balk. Bladz. 20. De vrijheid, welke de Graaf van Egmond aan de Gereformeerden te Gent vergunde, en hier gemeld wordt, toont op 't duidelijkde1, dat l'espinoij, Recherche des Antiq. & Nobl. de Flandre, Livr. II pag. 904, 905, zich ten onrechte zoo fcherp uitlaat over de verregaande onbefchaamdheid der Kalvijnisten , en anderen , die , in 't jaar 1566, in het openbaar en zelfs .nabij de poorten der dad predikten. Even ongegrond is de befchuldiging, welke hij, 'met veele anderen, op rekeninge der Hervormden dek, dat zij, den 23 van oogstmaand deszelven jaars, alle de kloosters en kerken binnen Gent beroofl en verWoest hebben. Bladz.  12 AANHANGSEL. Bladz. 24. Het flopen van de kerke der Hervoraden, die al vrij ruim was, liep in één uur af, naar 't verhaal van strada, lib. VI pag. 334, die zulks voor een half wonderwerk en als eene bijna ongelooflijke zaak wil doen doorgaan. Bladz. 27. Hoewel de Gereformeerde Gemeente te Gent, federt het jaar 1567, merkelijk verminderd was, vermoede ik echter, dat zij noch al eene tamelijke meenigte zal uitgemaakt hebben, om dat Jakob Bloemaert of Blommaert, die als Hopman onder den Prins van Oranje diende, in den jaare 1571 liet vertoonen, dat hij uit Gent volk ten oorloge hoopte te krijgen; gelijk bor aanteekent, V boek bl. 333 [243], die ons ook bericht, VI boek bl. 313 [286] dat de Vlisfmgcrs, in 't volgende jaar, een' aanflag op Vlaanderen ondernemende , wisten, dat zij binnen die ftad veele goedwilligen hadden. 5/^2.29-31. Belangende de wijze, op welke de Hervormden tot het bijwoonen der Godsdienflige famenkomften vergaderd werden , kan noch 't volgende aangemerkt worden. G. van der Heijden fchreef uit Antwerpen, den 17 December 1555, aan die van Embden: ,, onze ordinantiën „ heb ick insgelijks gefchreven, hoe dat te weten ,, wij alle Sondagen des avonts tzamen komen; „ voort, dat fulx eenen iederen des zeiven daegs „ eerst de plaatze der verzamelinge, door die daar „ last af hebben, gezeit en kondt gedaan wordt, „ op dat alle dingen gedueiig en (lichtelijk toegin„ gen, gelijk Christus ons ook beveelt ferpentifche „voor-  AANHANG. SE L. 13 „ voDrzichtigheit te gebruiken in ons doen." Die brief is uitgegeven door e. meiners in Oostvrieslands Kerk-Gefchied. I deel, bl. 365—370. Docli wanneer de mondelij-.e waarfchouwiug van huis tot huis noch te gevaarlijk bevonden werdt, bedienden zich de Gereformeerden van een ander middel, om den tijd en de plaatfe, tot de preeke gefchikt, ter onderrichtinge van allen, die 'er belang bij hadden , bekend te maken. In 't jaar 1566 fchreven zij biljetten, en plakten dezelven aan de deuren en boomen, als men prediken zou, of aan de poorten der Heden, wanneer de bijeenkomflen buiten de fteden ftonden gehouden te worden. Men zie de Sententien van Alva bladz. 49 en 295. In eenige lieden gebruikten de Hervormden grootere vrijmoe ügheid. D.n 20 Julij 1566 liet men te Amflerdam in de warmoesftraat, waar de koopluiden toen plagten te vergaderen , dit gerucht loopen: op morgen ten tien uuren zal men, buiten Haarlem, tot Overveen prediken, en ook buiten Alkmaar op dezelfde uure ; 't gene brandt uit de gedenkfchriften van Reael aanteekent in de Historie der Reformatie, I deel bl. 319. Opmerkelijk is 't, dat te Gent, vijf dagen later, iet dergelijks gefchiedde. Want, wanneer den 25 Julij de predikatie te Deinfe gehouden werdt, liet men openbaarlijk langs de ftraaten te Gent uitroepen , op welk uur de wagens en fchepen vertrekken zouden , om 't volk derwaards te voeren. Men leze de Gentfche Gefchiedenisfen I deel bl. 12. Verg. mijn kort verhaal der Reformatie van Zeeland, bl. 97, 98. Bladz.  14 AANHANGSEL. Bladz. 32. Niemand zal zich grootelijks bevreemden over de wreede mishandelingen van Michiel de Roo, indien hij de Historie der Martelaaren, onze Nederlandfche Gefchiedfchrijvers, van Meteren, Bor en Hooft, of Brandt en anderen, die de Kerkelijke Historie der Nederlanden Hefchreven, met eenige oplettendheid gelezen heeft. Daar uit blijkt toch overvloediglijk, dat, ten tijde der Reformatie en van de vervolginge der Onroomfchen in deze Gewesten, veelvuldige middelen in 't werk gefield werden, om de braafde Martelaaren, bij hunnen dood, tot zwijgen te dwingen. Men dreigde hun een dwarshout in den mond te deken, indien zij voortpingen tot het volk te fpreken; men noodzaakte hen tot eene plegtige belofte, dat zi;, op de drafplaatfe gekomen, niets tot de omflanders zeggen zouden; men omringde de gerichtplaatfen met krijgsvolk en tamboers, die de trommels roerden, om 't gehoor te leur te dellen; men maakte voor hun muilbanden van verfcbeiden foort, of dak hun een' bal in den mond, of fchroefde hunnen mond toe tusfchen twee ijzers. Dus toonden de vervolgers van dien tijd , niet ontaart te zijn van de verwoedde wreedaarts in de eerde eeuwen van het Christendom. Bladz. 37. Onder de voornaame Heeren, die te gelijk met den Hertoge van Aarfchot gevangen genomen werden, telt i/espiNOij ook de Bisfchoppen van Brugge cn IJperen, Recherch. des Antia. Int: 11 pag. 921. Bladz.  AAN HANGSEL. 15 Bladz. 41,42. Hoe verward en wanfchapen de zaken te Gent, in 't jaar 1578 en vervolgens, ftonden, zoo onder de Regeerders als andere Ingezetenen, is ook daar uit aftenemen, dat, naar| 't verhaal van fommigen, toen in die lïad vijf vet* fchillende partijen waren , te weten , van den Hertoge van Aarfchot, van den Palt.sgraave of Hertoge Johan Kafimier, van den Hertoge van Alencon, van den Prinfe van Oranje, en van Spaanschgezinden. De hooggaande verdeeldheden, van tijd tot tijd aangegroeid, konden niet anders dan 't verderf voor Stad en Gemeente veroorzaken, en voedfel verfchalfen aan veele buitenfpoorigheden, waar aan ook fommige Gereformeerden in 't jaar 1578 zich fchuldig maakten, l'espinoij livr. II pag. 923, de Schrijvers der Gentfche Gefchied. II deel bl. 43-47 en elders, geven uitvoerig verflag van de onbefchrijfelijke woede, waar mede de Geuzen, op Pinxterdag en in de maanden Julij en Augustus, de kloosters, kapellen, kerken , kasteden, buitenplaatfen van Edelen en aanzienlijke burgers, onder voorwendfel, dat zij Katholijken waren en met de vijanden van den Hervormden Godsdienst verftand hielden, geplonderd en verwoest hebben. Elk begrijpt, aan den eenen kant, dat de lloomschgezinde Schrijvers het bedrijf der Onroomfchen niet te flaauw zullen gefchetst hebben; doch men moet noch kan, van de andere zijde, de gepleegde ongeregeldheden verfchoonen of vrijpleiten. Alles werdt, 't is waar, door de voornaamflen in de Regeeringe, ten minften met hun voorweten, gedaan onder fchijn van 't begunfügen der Gereformeerde Religie; doch de ver-  j6 AANHANGSEL. verftandiglten zagen, door dat voorwendfel henen, klaar genoeg het waare grondbeginfel en oogmerk van de toenmalige onlmimigheden. Niemand begreep dit beter, dan de Prins van Oranje. Zoo verre was 't 'er af, dat die wijze Vorst, of zijn vertrouwdile raadsman, Marnix van S. Aldegonde, de aanftokers van die woestheden te Gent geweest zouden zijn, van welken blaam zij beiden zelfs door de braave Schrijvers der Gentlche Gefchiedenisfen, 11 deel bl. 46 en 47, met ronde woorden vrijgefproken worden; zoo verre derhalven was 't van daar, dat Oranje de hand aan die Gentfche beroerten leende, dat hij in zijne Inffructie voor den Threforkr Taffijn, te Antwerpen gegeven den 18 Oclober 1578 (berustende ter Griffie der Heeren Staaten van Zeeland, in een Register van divetfe oude en nieuwe Aclen, fol. 27) hem belastte, aan de Staaten van Holland en Zeeland voortedragen „ de quade direérie van de Regeeringe te Gent in „ 't febatten ende travailleeren der Geestlijken, „ waer uit zommigen colligeeren, dat het die van „ Gent niet te doen is om de Religie, maer om alomme te heerfchappen." Verllandige buitenlanders, die in deze Gewesten verkeerden of bekend waren, Honden in het zelfde oordeel. Hijker tus languet, een aanzienlijk en geleerd man in dien tijd, befchouwde de Gentfche onfluimigheden als raad/lagen den Vaderlands verderfelijk, en hij voorzag en voorfpelde de naare gevolgen van dezelve, door de uirkomfte naderhand bevestigd. Men zie zijne Epiftolce ad F. Sidneij Pag- 35°, 351» 363, 3Ö5, 366, en Epiftolce Secretce lib. I pag. 741, 742, 751, 768—770, van wel-  AANHANGSEL. if welke brieven fommigen toen door hem uit Gent gefchrèven zijn. van meteren, .XII boek bl. 210, fchrijfc van Jonker Jan van Hembijzej dat hij een hoogmoedig, onervaren, ruw, eergierig, Hout en (Ireng man was, en dat hij, doo/onbe' dachten plompen ijver é Vlaanderen en de Had Gent in veele zwaarigheden bragt ; en hooft XXI boek bl. 917 voegt 'er bij, dat, gelijk % Hervormde kerkgebruik te Gent geplant was door Hembijze, een' man van woest gemoed , trotze zeden, loos hart en los oordeel, ook dóór hem het uitroeien van denzelfden Godsdienst, niet alleen te dier Hede, maar eindelijk ten gam'fchen Lande van Vlaanderen en Brabant, nevens 't verlies van die Gewesten, veroorzaakt werdt. Bladz. 47-63. Als Predikanten bij de Nederduits fche Gereformeerde Gemeente te Gent, federt het jaar 1578 tot den jaareh 1584, worden opgegeven CO Nicafin van der Schuere. (2) Petrus Dathenus, (3) Hermannus Strijker, of Moded. (4) N van den Baes. C5) Jakob Kimedont. Van dezen 'allen uitgezonderd den vierden, zal nader gefprokert worden. (6) Pieter Haechman. Deze werdt omtrent het jaar 1584, Predikant te Serooskerke iri Walcheren. Zie mijn Kort verhaal der Reformatie van Zeeland, bl. 205, 206. \fy faH s; h Misfchien was hij dezelfde , die j in \ Register der Rentmeesteren van V extraordinaire in Zeeland MS., genoemd wordt Mr. Johannes van de Spiegel, en bekend Haat als Predikant te Brouwershaven in 't jaar 1585. Verg. hetzelfde Verhaal der Reformatie, bl. 237. (8) Jakob Regius s of di 8 &  ,S AANHANGSEL. Konink. Volgens de gisfinge van mijnen Vader, was hij een zoon van Karei Regius, die, in vroegeren tijd, ook Predikant te Gent was, gelijk op bladz. 7 van dit werk gezegd is, en in 't jaar i5?5, 't zij den 27 April, 't zij den 46 Maart, gelijk anderen fchrijven, verbrand werdt, zonder zich tot afval te willen laten bewegen, door te luisteren naar de aanbiedinge van eene vette en rijke kanunniksplaatfe. Zie d. gerdes Hifi. Reform, in Belgio, pag. =55- (9) Johannes Bollius. Mij Haat voor, ergens gelezen te hebben , dat hij te Londen in de Latijnfche taaie onderwezen is. Uit dien hoofde gisfe ik, dat hij een zoon van Fraucois Bolle was, die in 't jaar 1561 zijne woonplaatfe Meesfen verliet, en met zijn huisgezin naar Engeland vluchtte. Door tegenwind moest hij te Duinkerke inloopcn, in welke Had hij de laagen van den Balüu gelukkig outfnapte, waar in femmigen van zijne reisgenooien vielen, met dit gevolg, dat zij de belijdenisle der zuivere waarheid met een' wreeden dood moesten bekoopen. Zie Historie der Martelaaren bl. 552-554- Dat de Gentfche Predikant Johannes Bollius dezelfde was met den Leijdfchen Hoogleeraar van dezen naam, fchreef ook m schoockius de bonts vulgo Ecclefiafticis dictis & de Camnicis pag. 464 (doch hier noemt hij hem, verkeerdelijk , Jacobus Bollius), 653, 664. Op de eerde plaatfe telt hij denzelven onder de Gentfche Predikanten, met bijvoeginge , dat hij Leeraar der H. Godgeleerdheid was, en ook voor een' tijd Hoogleeraar op de Leijdfehe Akademie. Op de laatfle plaatfe merkt hij aan, dat de anders door-  aanhangsel t$ doorgeleerde Bollius, die jaaren lang de amptgenoot van Datbenus te Gent geweest was, zich °te veel met de burgerlijke zaak en bemoeid hadt; dat hij naderhand te Staden ouder de Gereformeerden, zoo wel in 't Walsch, als in 't Ncderduirsch, den Euangeüedienst waarnam; en dat Justus Lipluis, in zekeren brief, Bollius en Dathenus op eene geestige wijze doorftrijkt, om dat zij zich te Gent in 't ftnk van 't Burgerlijke bewind zoo flerk hadden laten zien. Noch teekeut schoockius, in Exercitationibus Sacris pag. 257 , van jjfokanqeJ Bollius aan, dat hij, in zijne eerjie jeugd, rechtzinnig Predikant te Gent geweest is; en wil. dat men van hem zie danaeus in epiflola dedieqt, prefixa Explicationi Orationis Dominica, Wat schoockius hier mede bedeelde, weete ik net, en ik heb nu geen gelegenheid, om de gemelde opdragt van danaeus te raadplegen. Wat hier' ook van zij, ik durve niet met zekerheid bepalen^ dat de Gentfche Leeraar Bollius, voor een' korten tijd, het Hoogleeraarampt te Leijden bekleedde, en van hier naar Gent wederkeerde. Vaster gaat het, dat Jjhannes Bollius reeds in 't jaar 1597: Predikant te Vremdijke, onder Neuzen * geweest is. Want uit eenige MSS. aanteekeningen ter Griffie van die ftad blijkt, dat hij, in dit jaar, deti eed tot Neuzen heft gedaan, van de Staaten Gensraal getrouw te zijn , en voorteflaan, te befcher* men en te helpen bevorderen de waare Gereformeerde1 Christelijke Religie. Die eed, ook afgelegd doof de Predikanten Daniël Correet te Axel den 20 December 1591 en Gerardus Maresch te Neuzen den 18 December 1591 , moest toen door alle PredlB a kan>  co AANHANGSEL. kanten gedaan worden,, volgens de Refolutie der Algemeene Staaten, van den 13 November 1591, te vinden in 't Groot Plakaatbock 1 deel bl. 188. Men vergelijke 't Kort verhaal der Reform, van Zeeland, bl. 437-440. (io) Adrianus Saravia. Van dezen heeft mijn Vader eenige bijzonderheden aangeteekend , in 't Eeuwgetijde der Geloofsbelijdenisfe, bl. 9-11, en 43. Welke de waare redenen geweest zijn, dat de Hoogleeraar p. burmankus, in not. ad Syllogsn Epijlolarum torn. 1. pag. 45 & 3°4> 200 ongunftig over Saravia oordeelde , behoeft hier niet onderzocht te worden. (11) Franciscus Lansbergius. Hij was, vermoedelijk, de broeder van Filips, en dus ook een zoon van Daniël Lansbergen of van Lansbergen, Heer van Meulenbeke, die te Gent woonde. Zie Kort verhaal der Reform, van Zeeland, bl. 278 en volgg. Zeker genoeg is 't, dat Franciscus Piedikant te Gent, doch geenszins, dat hij ook gewoon Leeraar der Antwerpfche Gemeente geweest is. Het blijkt echter, waar aan mijn Vader bladz. 63 fchijnt te twijfelen, dat hij in die ftad, den 17 Junij 1609, in de daad eene famenfpraak met den Priester Johannes Gouda, over de Tranfubftantiatie, gehouden heeft. Dit gefprek werdt door zijnen zoon Samuel met nadere verklaringen verrijkt en in druk te Rotterdam in 't jaar 1610 uitgegeven, en federt in drie onderfcheidcn werkjes tegen de bedenkingen van Roomschgezinde fchrijvers verdedigd. De Pleer A. Andriesfen, Predikant te Vere, bezat alle deze ftukken, en gaf mij, nu meer dan dertig jaaren geleden, de eerfte aanleidiuge tot het maken van deze aaumerkinge. Dat Fran*  AANHANGSEL. si Franciscus Lansbergen en zijn zoon Samuel de zijde der Remonftranten hielden, is bekend, doch niet, zoo veel ik wete, dat Samuel, zijn boek tot aanprijzinge der onderlinge verdraagzaamheid aan de Regeeringe van Schiedam opgedragen hebbende, eenen brief ontfing, waar in Schout, Burgemeesters, Schepenen en Vroedfchappen van die ftad hem fchreven, dat zij die opdragt niet aannamen, en hem de vierentwintig exemplaaren, die hij hun vereerd hadt, wederzonden, om dat zijn boek is ftrijdende tegen de Plakkaeten ende Refolutien van de Vergaderinge der Ed. Mog. Heeren Staeten van Holland en West Friesland in Aug. lestleeden tegen de groote licentie van drukken genomen. Notulen der ftad Schiedam, 24 December 1611. (12) Filips Andries. (13) Thomas van Ttelt, van wien ik naderhand fpreken zal, en aantoonen , dat hij, door mijnen Vader en anderen, verkeerdelijk van Til geheten wordt. (14) Gillis van den Haute wordt, bij gisfinge, onder de Gentfche Predikanten opgeteld. In de onderteekeninge van de Handelingen der Synode, te Embden in 't jaar 1571 gehouden , fehrijft hij zelf zijnen naam van den Hout. In 't jaar 15S8 begon hij den dienst van 't Euangelie waartenemen in de gemeente van 's Gravenpolder en 'sHeer Abtskerke; welke laatfte plaats, bij verkorting en verbasteringe, ook in 't Register van de Rentmeesters van het extraordinaire in Zeeland, en waar uit mij 'smans predikdienst in Zuidbeveland bekend geworden is, den naam van Scrabbekerke gekregen heeft. Verg. Kort verhaal der Reform, van Zeeland, bl. 309, 310. (15) David Arundeus, van wien g. vrülikhert , in zijB 3 tien  aa AANHANGSEL. ren Viisfingrchen Kerkhemel b'. 30-35, eenig bericht gegeven heeft. (16) Cornelius Johannis. De reden, waarom de Burgemeesters van Rotterdam 'er bezwaarlijk toe kwamen, pin hem in den dienst der Kerke binnen die Had te nemen, kan gezocht worden in het vooroordeel tegen de Vlaamiche, in 't bijzonder dö Gentfche, Predikanten, die bij veelen in Holland en Zettend van muitzucht veidacht Honden. Bij deze Gentfche Kerkleeraars , door mijn' Vader gemeld, kan men noch voegen (17) Willem Pres, volgens hunkios, Statisch Vlaanderen, bl. 2 o. (18) Kavel van Cend, (19) Johannes Cojïus, naar 't bericht van iiarkenroht» Oostfriefche Kerk. gefchiedenisfen , 1 deel, bl. 216 en 26.3. (20) Abraham (fallus, wien ik onlangs als Predikant te Gent leerde kennen door de volgende aanteekeninge, mij medegedeeld door den llcere Rut gen, Predikant te Haarlem, en zijnde van dezen inhoud: „ Abraham Gallus wordt, op j, alle de lijsten, de eerlle Hervormde Leeraar van Haarlem genoemd; hij komt als zodanig met zijn naam in geen kerkelijk papier voor; „alleen schrevelius, befchr. van Haarlem bl. 384, 389, noemt hem een Godzalig oud man , en plaatst hem onder de Curatoren der „ Scholen. In ons oudfte Afteboek heeft men twee Aften, eene van 15 Sept. en eene van 22 Sept. 55 l?77i kennelijk gefchreven, toen bier nog „ maar een dier aar was: En op dien tijd plaats, zen de lijsten gem. Gallus. Op ons lidmaten ,, bock vinde onder A°. 15S5 Barbara Alrahamfe „ Galias komt met atteftatie van Gent. En onder ;> A", 1595 Sophia Qalla, J, D. u:n Couf of „ Louff  AANHANGSEL. =3 ,, Louff in Duitschland, dcgter van Abr. Gallus, „ dienaar des woords eertijds te Gent. Uit alle „ omflandigheden vermoede ik, dat hij in den Zomer 1577 hier gekomen zij, na dat de Delft„ fche Leeraar Th. van Tilt, of zoo als hij in „ onze Aften heet , Thomas Tijliu's, de kerk „ ingewijd had, en dat hij tot na 29 Meij 1578 „ hier gebleven ii." Bladz. 68—73, wordt gefprókén van de Walfche Gemeente te Gent, en haare Leeraars, federt 't jaar 1578. Ik zal 'er dit weinige bijvoegen. Zoo dra de oefening van den Hervormden Godsdienst binnen Gent openlijker en met vrijheid verricht kon worden, was 't noodig, dat een of meer Franfche Predikanten het Woord van god in die Üad verkondigden. Behalven een groot aantal Walfche ingezetenen, onthielden zich aldaar , omtrent dien tijd, zeer veele aanzienlijke vreemdelingen , uit Frankrijk en van elders, der Vlaamfche taaie onkundig, doch verftandige liefhebbers van den zuiveren Godsdienst; van welken 't genoeg zal zijn met naame te melden den uitmuntenden edelman Mornaij de Ples/ts, aan elk bekend door zijne voortreffelijke fchriften, en den beroemden Hubertus Lavguet, die ook zelf van zijn verblijf te Gent gewaagt, in Epiftolis ad F. Sidneij, pag. 306, 355. Als Walfche Predikanten te Gerit worden opgegeven (1) een Franschman, wiens naam aan de fchrijvers der Gentfche gefchiedenisfen , II deel bl. 27, onbekend was. Ik dune niet vastftellen, dat men, gelijk iemand mijner vrienden giste, denken moet aan Jean de B 4 la  *4 AANHANGSEL. Ja llgne, die in 't jaar 157S Predikant te Ant« werpen was , en van hier, in °I jaar 1585, naar Amflerdam beroepen weidt. (2) Jean Walè (3) Gillis Mas/is. In 't Register der Walfche Predikanten van Nederland, bl. 49, ftaat van hem aangeteekend, dat hij in 't jaar 1578 Predikant te Antwerpen was, in den jaare 1580 te Guit, en dat hij in 't jaar 15Ü5 zijn affcheid kreeg. Uit de MSS. Handelingen der Walfche Synode, gehouden te Antwerpen den 10 September 1578 , art. 4, blijkt , dat Mas fis door de Synode aar* Jean de la Vigne toegevoegd wierde, op verzoek der Kerke van Antwerpen. (4) Chreftien de la Qiiellerie. Dat deze te Doornik in merkelijk levensgevaar , ter oorzaake van den Euangeliedienst, geraakte, meldt schoockius, de Canon. VItraieft. png. 475. (5) Pierre Moreau. Hij is door de Walfche Kerken gezonden naar de Nationale Synode, ten jaare 1586 in 'sGravenhage gehouden , volgens eene MS. lijst der Leden van die Kerkvergadcringe, door mijnen Vader uitgegeven in 't eeuwgetijde der Geloofsbelijdenisfe, bl. 79-85, Ook was hij een der vier afgezondenen wegens de Kerken van Zuid- en Noord - Holland , die, in 't jaar 1587 , aan de Staaten van Holland zekere Rem •nftrantie, rakende den toeftand van 't Land, overleverden. Zie Hollands plakaatboek, I deel, bl. 121, 122. De gisfing, omtrent den tijd van zijnen dood in 't jaar 1600, wordt volkomen zeker, % alzoo op den 13 Januari] 1601 door de Gecommitteerde Raaden van Holland , teu verzoeke van den Kerkenraad te Delft , aan den fipvolger van Moreau zekere verhooging van jasr- wed-  AANHANGSEL.1 =5 wedde toegedaan is; gelijk blijkt uit 't Kerkelijk plakaatboek, II deel, bl. 149. Bladz. 74. De overgifte der armen-kamer en disch-goederlh aan de Preriikauteu te Gent geichiedde in den jaare 1579. Naderhand begeerden de Predikanten het bewind daar over niet : in tegendeel hebben zij gecommitteert Dr, Saravia, Johannes Bollius en Capita, om bij de Overheit ordmtlijk te verzoeken , dat der Disch en Kerkmeesters goederen in handen der Di.ikonen getradeert mogten worden , om niet alleen metter naam , maer ook metter daet, tot quitinge der Consciëntie , Aelmoesfeniers te zijne ; MSS. Handelingen der Synode van de Vlaamfche Kerken, gehouden te Gent den 8 Maart 15S1, Art. 1. Bladz. 76. Gelijk de Predikanten ijverig waren in 't doen van kerkelijke redenvoeringen, zoo werden deze toen niet alleenlijk met groote oplettendheid gehoord, maar ook fumtijds door vaardige fchrijvers uit den mond der Leeraaren 11agefchreven; doch welk laatde Alva en zijn bloedraad voor eene bannenswaardige misdaad namen. Zie .Sententien van Alva, bl. 143. Bladz. 77 en 78. Hoewel de dagelijkfche avondgebeden , die weleer openlijk gefchiedden, federt meer dan twee eeuwen in de Nederlandfche Hervormde Kerken of afgefcbaft werden, of ten minden in onbruik raakten , vinden zij echter te Rotterdam , eenmaal 's weeks , noch plaatfe. Vrerg. Kerkelijk plakaatboek lil deel, bl. 435, 455, 487, 5^. B 5 B-adz.  «6 AANHANGSEL. Blad. 93. Verwondert zich hedendaags iemand, dat men toen over zoodanige kleinheden de Synode in de jaaren 1581 en 1582 lastig viel, hij herinnere zich, dat men in de opkomende Kerke menfehen vondt, die de Synodfn, zelf Nationale , met de beflisfinge van gefchillen over de minde dingen -werk gaven : bij voorbeeld, in de Synode Nationaal te Middelburg 15S1 werdt aangegeven van eenen, die dreef, dat men in 't Avondmaal het brood niet behoorde tot fneden te fhijden, maar van gehcele brooden te breken; waar omtrent de vraag was, wat daar van te houden zij. Insgelijks , werdt van anderen aangediend , dat zij het brood voor de bedieninge des Avondmaals gefneden of in ftukken gebroken ter Tafel bragten: welke beide tegenftrijdige handelingen afgekeurd werden in de '76 en 77 particuliere vragen of quasstien, ter beoordeelinge van de gemelde Synode overgegeven. Meer foongelijke voorbeelden kan elk opzamelen uit de handelingen der Synoden , gedrukt in 't Kerkelijk Handboekje, ook onder de bijlaagen tot het Verhaal der Reformatie van Zeeland in de XVI eeuwe, en elders. Bladz. 98. 'Er is geen twijfel aan, oft eenige aanzienlijke Gentenaars, voorhenen den ^Hervormden Godsdienst openlijk beleden hebbende, delden zoo veel belangs in de wederkrijginge van hunne ampten , dat zij het Roomfche geloof andermaal omhelsden. Het zal genoeg zijn, dit met twee voorbeelden te bevestigen. Joos Borhit , H eer van Bouclé , Ridder , die een der groot-  AANHANGSEL. 5? grootfte voornanders vnn de vrijheid in 't jaar 1577 en 1578 was (Gentfche Gefchiedenisfen I deel, hl. 305, 310, 317, 336'!, en bij wien de Hoogleeraar Danaeus fchiji t gewoond te hebben (baudius Cent. II Epift. 46), werdt in 't jaar 1583 Spaanscbgezind , bevorderde de overgave van Gent aan Paftna , bleef naderhand in die ftad, en ftorf Roomschgezind (Gentfche Gc- , fchied, II deel, bl. 343, 378, 392, 395, 400, 434, verg. bl. 237). Even zoo was 't gelegen met Jakob de Som er, die voortijds uit Gent naar Londen gevkcht en aldaar een Lidmaat der Gcreformeeide Gemeente geworden was. Zie brandt, Historie der Preformatie, I deel,< bl. 561. Uk Engeland met den Gezant van Koninginne Elizabeth in 't jaar 1578 naar Gent, zijne geboorte-ftad, wedergekeerd zijnde, werdt hij, kort daarna, tot Penfionaris van dezelve aangefleld, en gebruikt in verfcheiden gewigtige zaken, ook in de vredehandelinge met Parma. Omtrent het eene en andere vindt men veele bijzonderheden in de Gentfche Gefchiedenisfen, 11 deel, bl. 79, 362, 163, 194, 324, 332, 336—342. In de iaaren 157S en 1579 hadt hij een gemeenzaam verkeer met den Heere van Pksfis, en Languet, welke laatfte , in Epiftolis ad F. Sidneij pag. 388, 393, 4&o, hem befchreef als een geleerd en braaf jongman van Gent, wien hij aan den Ridder Filips Sidneij aanprees tot Gouverneur van deszclven broeder, Robbert Sidneij, die toen te Straatsburg zijne letteroefeningen verrichtte, doch 't welke , door de aanftellinge van de Somer tot Penfionaris van Gent, geen voortgang hadt. Na het  sS AANHANGSEL. het overgaan van deze ftad aan Parma, werdt hij van zijn ampt afgezet , doch naderhand daar toe wederom aangenomen ; hij bieef voorts in de Spaanfche Nederlanden, en bekleedde zelfs twee Gezantfchappen iri naam van den Aartshertoge Albertus. Zie Gentfche Gefchiedenisfen , I[ deel, bl. 336 en 337 in de aanteekeningen. Her uit blijkt genoegzaam , dat hij, ten dien tijde, den Hervormden Godsdienst moet verzaakt hebben, Eladz. 99. Betreffende het onderfteunen der Gentfche Gemeente met geldmiddelen , kan ik twee bijzonderheden mededeelen. De eerfte is ontleend uit eene MS. Armen-rekeninge van Vlisfingen in 't jaar 1585, waar uit mij gebleken is, dat, den 2 Junij van dat zelfde jaar, van Mr. Jan van der Beeke, Penfionaris der gemelde ftad, ontfangen was het overfchot van de Coileéte , voor de Kerke van Gent gedaan; ter fomme van achtendertig ponden, dertien fchellingen , tien grooten en twaalf mijten, zonder dat 'er bij opgegeven wordt, hoe veel deze inzameling in 't gegeheel bedragen hebbe. Wijders , heb ik in 't Refolutie houck van BB. SS. en RR. der ftede Vlisfingen, op den 7 April 1585, het volgende gevonden: „ Op 't verfouck gedaen bij de Mij „ nisters en Ouderlingen van de gemeente van „ Antwerpen , tendeerende ten fijne hunne armen ,, onderftant en fuccours gedaen werde, is ge„ ordonneert, dat men uit de penningen onder „ den Penfionaris berustende, voir de armen van ,, Gent t' anderen tijde gecollefteert, en mits 't „ overgaan van de voirsf. van Gendt an den viant „ niet  AANHANGSEL. 29 „ niet gefonden, tot fubfidie van de armen van ,, Antwerpen lichten fal de fomme van twee hon„ dert Carolus guldens." Bladz. 107. Ik vermoede, dat de Franfche Predikant te Middelburg , Nojelles genoemd, zal geweest zijn Daniël de Nïèlles, die, in 't jaar 1597, van Wezel naar Middelburg beroepen was, volgens 't Register der Walfche Predikanten in de Nederlanden. Verg. Kort verhaal der Reformatie van Zeeland, bl. 193, I94. Bladz. 113. Hoe gellreng en wreed men de Gereformeerden te Gent, omtrent en na het jaar 1625, behandelde, is duidelijk optemaken uit de lotgevallen der edele Vrouwe Maria van Provin. Deze hadt reeds in den jaare 1578 , ©f kort daarna, tot de Hervormde Gentfche Gemeente behoord; zij werdt, in 't jaar 1628, wanneer zij bijkans 80 jaaren oud was, van haar kalïeel ter Straten opgehaald, en, door bevel der Bisfchoppen van Mechelen en Gent, in de gevangenisfe van het Geeflelijke Hof te Gent overgebragt , om dat zij niet ter misfe en biechte ging, gods Woord las, en Pfalmen zong. Men hadt Nieuwe Testamenten en de door üathenus berijmde Pfalmen bij haar gevonden. Zij werdt door het gemelde Hef g»vonnisd , om de Pfalmen te verbranden, en uit de Landen des Konings van Spanje gebannen; vervolgens werdt zij naar 'sKonings gevangenisfe vervoerd, waar zij bleef, tot dat men, aan haar leven twijfelende, haar op eene verfoeilijke wijze naar IJzendijke deedt  5' AANHANGSEL. deedt brengen , van waar zij ten laatften te Amfterdarn kwam , doch niet lang daann m die ftad ftorf. Zie Hiftorie der Morelaareii, bh 477 en 47S. Bladz. 124-178. Bij dit verhaal der Danluchtige Schoole te Gent kan ik zeer weinig voegen, alzoo mijn Vader alles , wat daar toe zijne betrekkinge hadt, met zorgvuldigheid opgezameld heelt, en mij flegs eene geringe nalezinge overgelaten. Wat mij omtrent Jakobus Kimcdmchis, behalven het hier gemelde bl. 130-133, van elders was bekend geworden, heb ik reeds opgegeven in 't Verhaal der Reformatie van Zeeland, bl. 188, 18;, en waar bij ik alleenlijk te voegen heb, dat hij bij van rh eenen, inde naamlijst der Utrec'itfche Predikanten bi. 8, .verkeerdelijk genoemd wordt Jodocus , en als Predikant te Gent in 't jaar 1587 ■ fchijnt opgegeven te worden. Gelijk het zeker is, dat hij te voren het Leeraarampt'iu die Had bekleedde, zoo ontwijfelbaar is 't ook, dat hij in 't gemelde jaar den Euangeliedienst te Middelburg waarnam. Verg. Lijst der Predikanten vaa Middelburg, bl. 4. De woelingen van Koolbaas en zijne aanhange-ren bewogen Lambertus Danaeus, 0111 de II m,ge Schoole van Leiid.-n te verlaren en zich naar Gent te begeven; gelijk bl. 133 en 134. aangewezen wordt. Op dat niemand vermoede, dat Danaeus dit ftuk te hoog opnam, zal ik hier opgeven de woor-  AANHANGSEL, P woorden van een' anderen Leijdfchen Hooglceraar, wien de lof van zachtmoedigheid en vredelievendheid , zelfs door de grootfle voorllanders der kerkelijke verdraagzaamheid, niet betwist wordt. Ik bedoele Franc. Junius, die aan den Dordrecht* fchen Predikant van den Corput,- in 't jaar 1582, fchreef: „ Mij deert des gevals te Leijden, en ik vreeze hooglijk, dat het kwaad verder kruipen zal. Zoo mistrouwe ik de vernuften , die valfche leerflykken zeer gretiglijk inzwelgen, en alles tot de vrijheid van 't vleesch verwringen. Dat fchouwfpel is ten hoogden aangenaam voor den fatan en voor onze tegenpartijen , 't welk hier de vroomen magtig aandoet , en mij, om met Paulus te fpreken, geduurig ontrust, god heele deze groote wonde, om zijns naams wille, naar zijne oneindige bermhartigheid." Men zie Epiftolae, a gabbema editae, pag. 695. De Hoogleeraar Adriaan Damman, gemeld bl. I35—!37, was uit een hoogaanzienlijk Gentsch geflacht oorfpronglijk , en hadt een aantal flamgenooten, die, in de zestiende en zeventiende ecuwen , het Euangelie in veele Nederlandfche kerken verkondigden. Men kan vergelijken mijn Verhaal der Reform, van Zeeland, bl. 196, 199, soo, 2c6, 277, 278, 307, 308, 310, 321. Lucas Claijsfone, Hoogleeraar der Griekfche taaie , van wien gefproken wordt bl. 138 en 1:9, was uit een geflacht, dat niet alleenlijk zeer aanzienlijk in Vlaanderen was, gelijk mijn Vader bewijst, maar zelfs onder de Adelijke geteld werdr.  3* AANHANGSEL. werdt. De wapens van twee takken des gefladifS Claljsfone zijn te vinden in den Boonigaeït der Wapenen , gedrukt te Gent met vifttatie en approbatie der Con. Majefteit daer toe geftelt ten jaere 1567, en waar in geen andere dan Edele Huizen van de Nederlanden en omliggende Landen gemeld worden. Het leven van Abraham van der Mijle of Mijlen is, volgens de verwachtinge van mijnen Vader bl. 146, naderhand in 't breede befchreven door c. vro lik hert, in den Viisfingfchcn kerk-hemel b!. 41—51. Een' reruïmen tijd, zelfs eenige jaaren na de Nationale Dordrechtfche Kerkvergaderinge , bleef Antonius IValaus, zco veel zijnen perfoon in 't bijzonder betrof, merkelijk verfchoond van zoodanige befchuldigingen, welke tegen andere Leden van die Synode ingebragt werden. Doch hij verkorf het jammerlijk door te fchrijven, in de opdragt aan de Algemeene Staaten, geplaatst voor de vertaalde Cenfure over de Confesfie der Remonftranten, dat in die Belijdenisfe de grond van de Sociniaanfche kettert je in veele gewigttge punten gelegd was. Dadt WaUüs dit gezwegen, Episcopius zou, in de Vcrriediginge van de Confesfie de, Remonftranten bl. 2, 3,4, niet van hem gez> g \ hebben: „ 't Is een me: scli vol haats en van afgunfte tegen de Remonflranten ; het ziet hem ten oogen uit; 't is hem leed, dat hij dagelijl s geen nieuwe tijdinge van wevers en pelfers hoort, welke den Remonftranten tegengaat; waar hij  AANHANGSEL» g3 Wj komt, in herbergen en huizen, dasr toont mj dit; z,j„e overgroote laatdunkenheid blijkt in alle zijne fchriften; zijne vermetelheid in 't öordeeleu iteekt boven alle andereu verre, uit; 't is met dan gal eu roet, wat uit zijne penne komt; t") plag wel anders te doen en te fpreken, maar toen was de koe noch niet op die zijde gevallen«aar de tijden fchikken zich de humeuren." Indien deze teekening, met zulke harde verwen door Eptscopius gefcbilderd, echt en welgelijkend is dan moet Walms een affchuwelijk monfter ffeweest zijn. Doch, bijna alle anderen, vijanden 200 wel als vrienden, befchouwden hem ia een gunlliger licht. Den fierf-tijd van Daniël Colonius, den vader fchrijft mijn Vader bh 177 nergens aangeteekend ge'vonden te hebben. Men kan die echter afnemen uit het getuigenisfe van s. van leeuwen, die, in zijne Befchrijvinge van Leijden, bl. 187, aanteekent, dat hij Regent van 't Franfche Kollegie in die Had geweest is van 't jaar 1606 tot het jaar 1635 toe. Zijn zoon , ook Daniël Colonius genoemd , hadt een voornemen, om het leven der Leijdfche Hoo£~ laaren te befchrijven , en verzocht zijne amptgenooten hem, tot dat einde, de noodigej befchciden medetedeelen. Met zulk oogmerk begon de beroemde J. Coccejus zijne eigene levensbefchriivinee opteflellen, welke door zijn' zoon J. H. Coccejus m de voorreden voor zijns vaders werken geplaatst is. Jammer is 'c, dat Colonius dit werk of niet voltrokken, of ten mi'nïten niet in 't licht gegeven  34 AANHANGSEL, In de befchrijvinge der lotgevallen van Nicajêë van der Schuere, bladz. 179-188, gewaagt mijn Vader van zeker boekje, door hem uitgegeven, en waar over de Remonftranten en Contra-remonftranten , in de zeventiende eeuwe, op eene tegenftrijdige wijze geoordeeld hebben. Behalven de aangehaalde Schrijvers, kan men hier over vergelijken brandt, in zijne aanteekeningen op 't Kort verhaal der Reformatie, bl. 82, en leijderker, eer der Synode van Dordr. II deel, bL 4o3—406 , 520. Weinige maanden geleden, ben ik eerst, door de vriendlijkheid van den Heere H'mlópen, Sekretaris der Stad Utrecht, het gemelde werkje magtig geworden. De titel is: Een cleijne, of corte Inftitutie, dat is onderwijfinghe der Christelijcker Religie. Geftelt in locos communes, door Nicaftum van der Schuere. Te Ghendt, anno 1581. Hij geeft, in de voorreden, op eene voldoende wijze te kennen, wat hem bewoog dit kort begrip uittegeven, na dat Kalvijn en anderen zulke uitvoerige werken, waar in de Christelijke Leere in eene gefchikte orde voorgedragen wordt, in 't licht gebragt hadden. Hoewel het uit andere omftandigheden waarfchijnlijk wordt, dat van ckr Schuere een' Gentenaar was, kan dit echter noch nader opgemaakt worden uit het gebruik van eenige woorden, die den Vlaamingen toen eigen waren, en uit de'wijze der fpellinge, b. v., het verkeerd .ebruiken of nalaten van de letter h. De ranglchikw der hoofdftukken is in dit kort begrip op verre na niet regelmatig. De uitvoerige behandeling van eenige ftukken, die nu minder in aanmerkinge komen, is toetefchrijven aan de omftandigheden van  Aanhangsel. 35 dien tijd, en aan 'c oogmerk, waar toe dit werkje dienen moest. Bij eene oplettende ddorlezinge van 't zelve , ontdekte ik duidelijke blijken vtn meer dan gewoone kundigheden, en zelfs eenige aanmerkingen uit de kerkelijke oudheden en gefchiedenisfen , betreffende de gefchiilen met de Roomsengezinden, welke ik bij Kalvijn en Melanchthon, anders meest door dezen Schrijver gevolgd, vruchteloos gezocht heb, en defhalven ten bewijze ftrekken, dat fommigen hem ten onrechte voor een' grooten botterik uitgefcholden hebben. Verg. Gentfche Gefchiedenisfen, I deel, bl. 13. Indien men een aantal plaatfen , in dit werkje voorkomende ,• met aandacht vergelijkt, moet men zich verwonderen, dat en Remonftranten en Contra- remon(Iranten, met zo veel drifts, zich tegen en voor 'c zelve uitgelaten hebben, naardien zij beiden hier verfcheiden Hellingen en uitdrukkingen konde i aantreffen , welke hun, volgens derztelva* grondbeginfelen, gedeeltelijk moesten mishagen, maar oolj gedeeltelijk lot genoegen ve.rftrekken. Om de wairheid rondelijk te zeggen, van der Scheur* is zfetj zeiven niet overal gelijk; en ik verwondde 'er mij even weinig over, dat veele Hervormde Leer. aars reeds in 't jaar 1581 onvergenoegd waren UVer fommige begrippen van hunnen medebroeder, als dat de Remonftranten, in 't begin den zeeentiende eeuwe, zich fflterft tegen hem uitbaten hebben.Om den Lezer zeiven hier over te laten oordeelen, zal ik eenige plaatfen uit dit zeldfaam boekje vari van der Scheure letterlijk Opgeven. Bl. 12. „ Gods goethcijt is tweederleij. Deerde is genera'e'l, de tweede fpeciael. God is generalick allen goet. Ten C 2 eer-  36 AANHANGSEL. cerften politice. Ten anderen gheestelick , in d« bij allen erbarmet, lief ghehadt, zijnen Sone ghegheven, ende de zonde Ade, dat is, de Erfzonde vergheven heeft. God is fpeeiahck goet- Ten eerften politice, in dat hij zommigen meer dan anderen gheeft. Ten anderen gheestelick, in dat ht> zommighe wtvercoren heeft, tot behervinghe der zalicheijt." Bl. 13. „ Twee fpecien der liefde Gods totten menfehen. Deerne is .gheestelic ende eeuwich: in datfe tot zalicheijt der zielen flreckt, en. de vander eeuwicheijt is , ende eeuwelicken duert. Namelic, dat God de menfche vander eeuwicheijt ende voor der werelt grontlegghinge, ter zalicheijt wtvercoren heeft. Defe liefde is fpeeiael. Ten anderen, dat God de werelt zoo lief ghehadt heeft, dat hij heeft ghegheven fynen eenighen gheboren Sone, etc. Deze liefde is generael aen allen menfehen ende volcken." Bl. 15. „ Hij hevet al onder de onghehoorfaemheijt befloten, op dat hij allen erbarmen zoude: ende in fynen Sone Jefu Chrifto, den gantfehen gheflachte Ade, de Erfzonde ende fchult Ade vergheven heeft." Bl. 16 en 17. „ Eijst [is't] dat Gods barmerticheijt meerder is dan fijne rechtveerdicheijt, wat eijst dat wij lefen, datter meer verdoemt dan zalich fullen wefen? antwoor-, de. Dat comt niet bij de rechtveerdicheijt des gerichts Gods: maer bij de rechtveerdicheit fijner heerfchappije, na de welcke hij als macht hebbende , om in , ende met het fijne , te doene wat hij wilt, den minften deel vercoren heeft ter zalicheijt, ende den meesten hoop verworpen ende ghepredestineert heeft totter verdoemenisfe, al eer fij gheboren, goet ofte guaet ghedaen hadden."  AANHANGSEL. 37 Bl. iS. „ De generale gramfchap Gods over het gantfche Menfchelicke gedachte om der Erfzonde, dat is die Sonde Ade, is alleen ghedilt door het bloetverghieten Christi." Bl. 24. „ Door defe nootwendicheijt der prededinatie Gods heeft Adam ghefondichr ende is hij ghevallen in de fchult der eeuwigher doot ende verdoemenisfe. Door defe noodtwendicheijt der predestinatie Gods fondighen de verworpene, ende fullen noodtwendelic verdoemt worden. Door defe noodtwendicheijt moeste Christum lijden. Door defe noodtwendicheijt heeft Judas Christum verraden. Door defe noodtwendicheijt hebben die Joden Christum ghecruijst." BI. 25 en 26. „ Eijst dat God dat vermoghen heeft, den menfche totter verdoemenisfe te verwerpen ende te predestineren, eer dat hij gheboren is , ende gheboren zijnde , van donden aen eer hij eenich quaet ghedaen heeft, in den afgront der helle te werpen; waeromme zoude hij niet veel meer dat vermoghen hebben, des menfehen herte totter fonde te beweguen ende te regieren." Op deze woorden hadt ook de Heer h. de groot het oog in zijne redenvoeringè, ten jaare 1616 in den Raad der dad Amderdam gedaan, en te vinden bij wagen aar in de Befchrijvinge van die ftad, I deel, bl. 451. In 't hoofdduk over de uitverkorenen en verworpenen, bl. 32—34, fchrijft van der Scheure, dat fommigen uitverkoren, anderen verworpen zijn voor de grondlegginge der weereid, „ niet wt eenighe voorghaende werken, want wij en waren noch ' niet gheboren; noch ook wt toecommende wereken , ghemerekt wij altijts fondaeren zijn ende C 3 gheen  3S AANHANGSEL. gheen goet werck connen doen: maar vuijt fijne ghenade ende onfermerticheijt, ende de verworpene wt de rechtveerdicheijt zijner heerfchappie." Wijders verzekert hij , dat God in de vervverpinge van fommigen niet onrechtvaardig is, naardien Lij almagtig is, en met het zijne do.en kan, relijk het hem belieft, „ als hadde 3lij den Adam ende alle menfehen gefchapen hebbende, van fïondeji aep willen in den afgront der hellen werpen." r.ij de flellinge, dat de uitverkorenen noodwendigh'lk zalig zijn zullen, en niet verdoemd konnen worden, en dat de verworpenen ook noodvveudiglijk verdoemd wezen zullen, en .geenzins zalig konnen worden, voegt hij de volgende woorden; „ wel verftaende door den middel en naer orden die God van gelijcken ghepredestineert heeft, hemlieden te gheven, ende noodtwendelicken hebben fullen, als zijn gheloove ende goede ghewerc- tpp • « vvel verlkeude door middele ende naer orden die God van ghelijcken ghepredestineert heeft, dat zij noodwendelicken hebben fullen, namelick, ongheloove ende boofe wereken." In 't hoofdftuk over 'smenfehen vrijen wille, bl. 37 en 38, houdt hij fiaande , dat de mensch, noch voor den val, noch na den val, een' vrijen wille gehad heeft, om iet te willen doen of laten, en dat wij moeten verzaken of 's menfehen vrijen wille, of de predestinatie en Gods voorzienigheid. Over Adams zonde en haare toerekeninge aan 't gantfche menschdom laat hij zich dus hooren , bl. -8 en 30: „ den val ende fonde Ade, mitsgaders de middelen van die, heeft God te voren gheweten, ghepredestineert ende voorfien. S:>o dat Adaip  AANHANGSEL. 39 Adam noodtwendelicken fondighen ende vallen moeste. Tis wel waer dat Adam zondichde willich, ofte met fijnen wille: maer met fulcken wille , die der predestinatie ende voorfienicheijt Gods onderworpen ende dienstbaar was. Godheeft den val ende fonde Ade allen nacommelinghen Ade toegherekent tot ghelijken val, zonde ende fchult, even ghelijck oft fij met Adam haren vadere, van den verboden boome gheten hadden." In het onderzoek over de erfzonde , bl. 40 en 41, bedient hij zich van deze woorden: ,, de erfachtighe fchult der zonde Ade, dat is de erfzonde , die heeft gheerst , tot dat Jefus Christus , dat Lam Gods, de erfzonde , dat is die erfachtighe fchult der zonde Ade, op hem ghenomeu , verfoent, ende bctaelt hadde —; foo dat waer Adams kinderen metter erfzonde, dat is de fchult der fonde haers vaders Ade gheboren wierden, nu gheboren worden fonder de erfachtighe fchult der fonde Ade, ik fegghe fonder de erfachtighe fchult der zonde Ade, maer niet fonder den erfachtighen aart oft verdorven natuere Ade. Want die herft altijts, ende daermit worden alle menfehen gheboren totten hende der weerelt toe." Handelende over de rechtvaardigmakinge, fchrijft hij bl. 50 „ Defe rechtveerdiebmakinghe,' die anders 00c ghenoemt wert falichmakinghe, die is generael. — Want door Adam was het gantfche menfchelicke gedachte verloren, Joden, Ileijdenen, ja de gheheele weerelt. Nu ghelijck door Adam alle menfehen verloren ende verdoemt waren, alfoo zijn door Christum alle menfeheu rechtveerdich ende falich gemaect." ZijC 4 ne  49 AANHANGSEL. ne aanmerkingen over de vergelijkinge tusfchen Adam en Christus, door Paulus gemaakt, worden bl. 52 op deze wijze befloten ; „ Soo wilt de Apostel niet fegghen, dat alle menfehen nu in het toecomTtende eeuwich leven ende zalicheijt zijn, oft 'comtnen fullen: maer hij wilt fegghen, dat alle menfehen door de rechtveerdichmakinghé eens menfehen Jefu Christi, van de fchult Ade ende het oordeel der eeuwigher doöt ende verdoemenisfe verlost zijn." Handelende van Gods wetten, zegt hij bl. 61 en 62, dat de mondelijke wet aan Adam in 't paradijs gegeven is, „ om datfe Adam foude overtreden, ende hem met alle zijne nacomelinghen fchuldich maken der eeuwigher doot ende verdoemenisfe;" en dat de gefchreven wet gegeven is, „ om dat de menfche die zoude overtreden, ende meerder fondare werden, dan hij te voren was, ja om dat tghene dat hem te leven ghegheven was, tot fchult des doots ende verdoemenisfe foude ghedijen." Na dat hij de VVederdoopers bedreden hadt, gaf hij te kennen bl. 110, dat de doop, in de Roomfche kerke verricht , geen Sacrament des doops van C ifistus is, maar een valfche , grouwelijke en afgodifche doop, en derhalven, gelijk hij kort te voren fchreef, een onnut en ijdel doop-zegel, als gehangen aan een valsch Euangelisch woord. Eene onbekende band fchreef 'er, niet zonder reden, de volgende aanmerkinge bij, op den rand van 't exemplaar, door mij gebezigd: So zijt ghij dan fchuldich foodaenige te herdoopen, als zij tot har verfta^t gecoemen zijn, wtwijfende u eijgen wooid.'n alfo ghij verhatlt. In 't kapittel over de  AANHANGSEL. 41 de ketterije wil hij, bl. 144, dat men de ketters met onderfcheid behandelen zal. Ketters, die tot eenige dwalinge verleid zijn, zal men, met alle vriendlijkheid en zachtmoedigheid van geest, van hunne ketterije zoeken aftetrekken en te winnen. Ketters, die de menfehen verleiden, fcheuringe in Gods Kerke, en beroerte in Landen en Steden maken, moeten niet alleenlijk vermaand en onderwezen, maar door den Magiftraat, naar bevind der zaake, geftraft worden. Ketters, die Gods naam lasteren, ook die afgoderije doen of leeren, moeten met den dood geftraft worden. Wie alle deze gezegden van Nicafius van der Schuere met een onzijdig oog befchouwt , zal gaarne toefteramen, dat zijn gefchrijf over den Christelijken Godsdienst niet zonder reden aan foramigen in de zestiende eeuwe zeer bedenkelijk voorkwam; dat de Remonftranten en ContraRemonftranten beiden daar in verfcheiden zaaken en uitdrukkingen konden vinden, die hun of mishagen of behagen moesten; en dat, derhalven, de laatften zoo weinig reden hadden, om de onbepaalde verdediginge van dat werkje voor hunne rekeninge te ncmen, als de eerstgemelden, om hetzelve met grooten drift aanteranden. Bij de levensbefchrijvinge van Petrus Datbenus, of zijnen lof en laster, door mijnen Vader in dit werk bladz. 189-221 gefchétst, heb ik, ten jaare 1766, het eene en andere gevoegd in 't Verhaal der Reformatie van Zeeland, bl. 84—8S. Ik hen nu niet minder, dan toen, ongezind, om de verdediginge van Datbenus en alle zijne C 5 ver-  42 AANHANGSEL, verrichtingen voor mijne rekeninge te nemen 5 doch het ipijt mij, dat een man, die, onaaugezien zijn veelvuldig gebrek, zich aan de Hervormde Kerke in en buiten de Nederlanden ten hooglïen verdienlïelijk maakte, tot een voorwerp van befpottinge gefield is, en dat veelen, die in zijne fchaduwe niet kunnen liaan, hem op de fmaadelijkfte wijze behandelden. Opmerkelijk zijn de punten en artikelen, waar over Dathenus, in zijne gevangenisfe te Utrecht ten jaare 1584, ondervraagd is, en zijne verantwoording op die artikelen, hem zonder naam zijns aanklagers voorgelleld, is lezenswaardig. Mijn Vader maakte, bl. 208 en 209, eenige meldinge van dit ftuk; doch 'sgravezande heeft hetzelve, in 't jaar 1769, uit het oorfpronglijke eerst uitgegeven, onder de de Bijlaagen tot de Tweehonderdjaarige Gedachtenisfe der Synode van Wezel, bl. 151—171. Elk, die deze verantwooidinge zonder vooroordeel leest, zal daar uit, gelijk die Heer fchrijft, de onfchuld van Datbenus , nopens verfcheiden wanbedrijven, hem aangewreven , ontdekken , en rechtmatiger ' oordeel vellen over zijne grondbeginfelen en oogmerken. Vraagt mogelijk iemand, kan men Dathenus op zijn woord gelooven, en zich verlaten . op deszelfs eigene verontfchuldiginge? Ik antwoorde, rscreerst, dat hij even weinig van valschheid in dit richterlijk onderzoek kan befchuldigd, als anders van onbezonnen ijver en hoogloopende driften vrijgepleit worden; ten anderen, dat de uitkomst zijne onfchuld, openbaar maakte, zelfs naar 't getuigenis van zijne tijdgenooten, ook van zulken, die anders niet gunllig ever hem oordee'den. Na dat hij,  AANHANGSEL. 43 ihij, geduurende negen weken, gevangen gezeten, doch zich over alle de punten van befchuldiginge verantwoord hadt, werdt hij ontflagen, om dat hij van de misdaaden, waar van men hem verdacht hieldt, niet kon overtuigd worden. Men. leze, behalven anderen, bor XIX boek, bl. 48, 49 [51S]. Eindelijk, zijne verdediging, ten aanzien van fommige befchuldigingen, was zoo beflisfende, dat elk onzijdige de waarheid daar van gevoelen kon. Dit ééne voorbeeld zij genoeg. Sedert meer dan twee eeuwen, werdt Dathenus befchuldigd, dat hij de hand zou geleend hebben aan de woeste beeldltormerije, zoo in Vlaanderen ten jaare 1566, als bijzonderlijk binnen Gent in in 't jaar 1578. Hier op zag ook zeker bijfchrift op 't afbeeldfel van Dathenus, te vinden onder de Gedichten van Roelof Arends de Jonge, te Amflerdam jn 't jaar 1757 uitgegeven, en dus luidende : De ftugge Tempelvlegel Datheen, die 't heilig zegel. Van 'c Kerkelijk vreéverbond Beftrecdt met pen en mond, Die kloosters en abdijen Aan fioo beeldftormerijen Ter plondering gaf te Gent, Vertoont zich in dees prent. Niemand zal den dichter verdenken, dat hij Dai'ienus wilde vleijen of boven verdienden prijzen. Wat den beeldenftorm in de jaaren 1566 en 1578 betreft, hier van verontfchuldigde hij zich met groote vrijmoedigheid. Op de vijfde vraag „ 0fF „ hij niet en weet bij wiens ingeven de onorde- „ nijn-  44 AANHANGSEL. „ nijnge van het breecken der beelden [1565] is „ toegecomen, ende ofF hij niet raedt en daedt „ daar toe en heeft gegeven?" was zijn antwoord: „ dat hij van het beek breken niets weten conde, „ overmidts hij tot dien tijt fijns voorfz. Heeren des Churfurften gezanten was aen alle dfe Euan„ gelifcbe fteden in Switferlandt." Wijders ondervraagd zijnde „ ofF hij het afwerpen der beelden „ tot Gendt ende elders in Vlaanderen in 't jaar ,, lxxvjii nijet geftraft en heeft; jae oiF hij 't niet zelfs gevoordert en heeft; vuijt wat auto„ riteijt hij dat dede, in een fodanigen conjunctu„ re of tijt gelegenheijt, daar de luijden, met „ andere behoorlicke ende bequame middelen, zoo „ hij wel weet, als met het predicken van het „ woord Gods ende goede onderrichtinge behoren „ getrocken ende beleijt te werden?" verklaarde hij, ,, dat hem die onordentelicke Beeldbrekerie, „ bij welke hij noijt geweest heeft, altijt zeer ,, mishaecht heeft, daarom hij ook'defelve, opent,, lick ende heimelick, menichmael geftraft [d. i. beftraft] heeft." Zie 'sgravezande bl. 153 J55, vergel. bl. 62 en 70. Uit die zelfde verantwoordinge van Dathenus leeren wij zeer veele andere bijzonderheden, hem en zijne verrichtingen betreffende, met welke 't verhaal van mijnen Vader kan opgehelderd, verbeterd en aangevuld worden. Reeds in zijne jongelingfchap verliet hij den Roomfchen godsdienst, en omtrent 18 of 19 jaaren oud zijnde, werdt hij wegens de Waarheid vervolgd. Eenen tijd lang vondt hij zijn beftaan in de boekdrukkunst, welke hij, onder Koning Eduard van Engeland tot den dieast van 't Godlijk  AANHANGSEL. 43 iïjk woord beroepen zijnde , verliet, om dat hij zich met het onderzoeken der H. Schrift bekommeren moest. In zijne gevangenisfe ten jaare 1584 verklaarde hij, dat hij toen fchfer drieëndertig jaaren Dienaar des Godlijken woords geweest was, en in zeer veele plaatfen van Overland [DuitschlandJ, Nederland, Engeland en Frankrijk gepredikt hadt, zonder ooit zijnen dienst te verlaten, dan op bevel der Kerke, van zijnen Heere, of van zijne Excellentie, en met voorweten en toeftemminge van zijne Gemeenten. Hij woonde, 't is waar, de eerlte krijgstogt van Hertog Kafimier naar Frankrijk bij, doch in gehoorzaamheid aan een uitdrukkelijk bevel van zijnen Heere, den Doorluchtigften Keurvorst Paltzgraave Frederik. In 't jaar 1566 , 't zij in 't laatfte van Augustus, 't zij in begin van September, doch zekerlijk na den beruchten beeldenftorm , kwam Dathenus in de Nederlanden, door de Gemeenten van Antwerpen, Brusfel, Gent , Brugge en meer andere, beroepen zijnde. Hij predikte, omtrent dien tijd, zoo in de gemelde Heden, als op veele andere plaatfen, met naame , te Maaftricht, IJperen, Vlisfingen, Middelburg en Zierikzee. Uit dit bericht van Dathenus zeiven blijkt de ongegrondheid der gisfinge van mijnen Vader, bl. 193, dat hij reeds in zomermaand des jaars 1566 in Vlaanderen zou wedergekeerd zijn. Verg. 's oravezande over 't Synode van Wezel, bl. 60, 61. In 't gemelde jaar 1566 werdt hij aan den Heere van Brederode, die zich te Amflerdam onthieldt , gezonden , waarfchijnlijk door de voornaamfte Hervormden in Brabant of Vlaanderen; en van daar ver-  4. Villerius rcfert, nullam nos dignitatis eius in Datheni caufa [raiionemj habere, facile fuit illi fatisfaccre, cum ct abesfet Dathenus , et accufationum capita nobis ignota, politica , cum Cafimiri Ducis caufa coniuncla. Sed de bis hactenus. Quod vcro nunc, quid refcripturus fis, fcire cupis, difticik mihi eft confilium dare, cum quid ad te fcribat non expüces. Hoe enim duntaxat obiter indicas , fcribere illum, fe etiammum refciscere non potuisfe, quinam in Synodo defignati fint ad negotii huius cognitionem, ut ipfos non licuerit officii fui admorure. Sed an hoe tibi verifimïïe fit, ut cum intelkxisfe fe agnofcat aliquos ihfignatos esfe, eadem epi-ra non perfcriptum fuerit , quinam illi esfent. Equidem candide illum agere nequaqua.n exiflimo. Sed cum ex mora collig' t aliquid caufa ft/besje , cur urgendum illum non  AANHANGSEL. 55 tion cenfeatnus, accufationem difficile in illum inftitui posfe fufpicatur. Hinc ipfi audacius urget. Caterum fi quid hac in re confilii habeo, tutisfimum fore exifiimo quam pawïsfimh illi rsfpondere verbis, nihil nos in Synodo de eius negotio fuisfe aclmos, nifi litera eius, quibus ct fe purgare et Principem non disfimulanter accufare videbatur, ad hanc novam et acerbam nobis curam adegisfent; defignatas qtiidem fuisfe Clasfes qua de hac re, fi ita fieri necesfe esfet, cógnoscerent; ver urn liber commeatus ab Ordinibus impeirandus esfet , et off.cii eius nonnulli esfe dkerent, fi fe purgatum vellet, illum petere, non autem ultro illi obtrudendum esfe; et accufationum capita fore talia, vt neque traclari (ine Reipublica detrimento, neque probari fine manifesto eius periculo et gravis-, Jtmo Ecclefie probro posfent; in aliquam Prihcipis offenfionem nihil agendo incurrere, quam agenda et urgendo in illa incidere pericula maluerunt; has pracipuas esfe mora feu dilationis caufas. Ik heb dit gedeelte van Taff'ms verftandigeu brief hier nagefchreven , om dat hij, zoo veel ik mij h#jj inneren kan , nergens gedrukt is , en over 't voorgevallene omtrent Dathenus in den jaare 1582 groot licht verfpreidt. Weinige dagen laater, den 19 Junij 15S2, gaf Taffin nader bericht aan denzelfden Delftfchen Predikant, dat hij in 't breede over Dathenus met den Prins gefproken hack'. Deze verhaalde de fchandelijke aanflagen van fommigen tegen hem, doch verklaarde niet in 't zekere te weten , of Dathenus 'er deel aan hadt. Over 't achtervolgen der befchuldigingen tegon denzelve:i, was geen woord gerept. Alleenlijk ., D 4 wan-  g6 AANHANGSEL, wanneer Taffiu aan den Prins vertelde, dat Da-, fkants zijnen dienst nedergelegd hadt, vraagde de Prins, wat hij dan nu deedt, en wat hem bewogen hadt, om denzelven zoo vijandig te zijn. Jammer is 't, dat Taffin het onnoudig en te lang oordeelde , alle de gefprekken daar over gehouden aan zijnen vriend toen overtefehrijven. Ik zal deze bijvoegfelen, betreffende Dathenus, befluiten met weinige aanmerkingen over fommige van zijne uitgegeven fchriften* Niemand zal zich verwonderen , dat eenige naamlooze vertoogen,' in zijnen tijd uitgekomen , en die den Godsdienst of de Burgerlijke regeeringe betroffen , op deszelfs rekeninge gefield wierrie i. Dit kan fomtijns te recht gefchied zijn; doch 't gefchiedde fomtijds zonder grond en tegen de waarheid, 't zij om Dathenus noch meer gehaat te maken, 't zij uit eenig ander grondbeginfel. Bij voorbeeld, men befchuldigde hem ten jaare 1584, da: hij zeker boek, waar in het afzonderlijke verdrag met den Koning van Spanje zonder voorweten der Algemeene Staaten aangeraden werdt , en 't welke naderhand met zekere apoftiïïen te Antwerpen nagedrukt was, zou gefchreven hebben. Doch Dathenus verklaarde in zijne verantwoordinge , bl. 164, dat hij tot dien tijd toe niet het allerminfte van dat boekje gehoord hadt. Na dat Dathenus, nevens andere Hervormden, na den dood van Koning Eduard van Engeland, dit Rijk hadt moe en verlaten, verdedigde hij in een Hoogduisch vverkje de onfchuld van zijne ge: lo i'fs  A A N II A N G S E L.' 57 loofsgenooten , en gaf in 't licht Entfchuldiging der verjagten Christen. In welk ftuk veele bijzonderheden , belangende de reize der vlugtende Gereformeerden uit Engeland naar Denemarken en Em'.iden , en'hunne komfte te Frankfort, gevonden worden. Men zie j. le long in 't kort verr.ail van den eerften oorfprong der Nederlandfche Gereformeerde Kerken onder 't kruis, bl. Sj—66. Wat laater, liet Dathenus noch een ander werk uitgaan, onder dezen titel: Kurtze und tvahr''afte Erzehlung, wekker masfen denen Frantzofifchen und Nedsrldndifchen der wahren Religiën halhen verjagten Christen, in der jladt Franckjürt ■im vier und funftzigften und etluchen folgenden jahren , die oftntliche Fredigt GSttliches worts, und aufpendung. der B. Sacramenten in ihrer fprache verftattet, und aus was urfachen ihnen nachtmis folches verboten worden ijl. Op een van deze werkjes , 't zij het eerfte, gelijk mijn Vader fchrijft bl. 191 en 192, 't zij het tweede, naar 't vermoeden van 'sgravezande over de Synode van Wezel bl. 44, hadt de Koning van Pruisfen het oog, wanneer hij in den jaare 171a zich in zeker vertoog beriep op een boekje van Dathenus , en 'er van getuigde, dat het wel waardig was uit de asch weder opgezocht en, wegers zijne zeldlham'ieid, herdrukt en algemeen bekend' te worden. Deze Joffpraak, aan een van Datheens fchriften door den Koning of op zijnen paam gegeven, kan opwegen tegen de verachtelijke vitterijen van veele anderen, te meer, om dat die aanprijr-.inj* geplaatst is in 't welgegrond \er.<..og over 't recht der Gereformeerden , om D ,5 eene  58 AANHANGSEL. eene kerke binnen Frankfort te hebben, aan de Overheid van die Had door den Koning in 't gemelde jaar toegezonden. Behalven de genoemde, gaf Dathenus, eer hij in 't jaar 1566 naar de Nederlanden we derkeerde , noch verfcheiden andere werkjes in 't licht, die door hem vertaald of oorfpronglijk gefchreven waren, 'le long gewaagt, in zijn kort verhaal bl. 117 en 118, van een boekje over den doop der kinderen in de Roomfche Kerke, ten jaare 1559 »i 't Nederduitsch uitgegeven. Meer bekend is zijne vertaling van den Heidelbergfchen Katechismus en der Kerkplegtigheden of Liturgie, en vooral zijne Pfalmberijminge, famen voor de eerfle maal uitgekomen in 't jaar 1566. Men zie, behalven anderen, 's gravezande over de" Synode van Wezel bl. 54—58, 202, 203, 210-214. Onder de Dichters van zijnen tijd kwam aan Dathenus zekerlijk de eerfle plaats niet toe. Ook hebben wij alle redenen van dankzegginge aan god en menfchen , dat wij eene betere Pfalmberijminge in de Nederlandfche Hervormde Gemeenten konnen gebruiken. Elk daar toe optewekken, bedoelde ik in 't jaar 1774 met de naamlooze uitgave van mijne Aanfpraak aan de Hervormde Kerke in Nederland, lij gelegenheid der inveeringe van de nieuwe Pfalmberijminge, tot opwekkinge om daar van een naar [lig gebruik te maken, in den openbaar en en. huisfelijken Godsdienst. Dan, was Dathenus zoo onbedreven in zijne moederfpraake, als fommigen in onzen leeftijd fchreven? Het tegendeel blijkt, deels, uit zijne vertalinge van den katechismus, welke tot heden toe onder or.s in gebruik is, deels, uit  AANHANGSEL. 59 uit het befluit der Dordrechtfche Synode ten jaare 1578 , waar bij hem opgelegd werdt , Kalvijns Onderwijzinge wat netter in 't Nederlandsch overtezetten, Kerkel. Plakaatb. III Deel, bl. 468, deels eindelijk , uit vergelijkinge van alle zijne Nederduitfc! e fchriften met die van zijne tijdgenooten, en bijzonderlijk van zijne Vlaamfche landgenooten, welken hij in taalkunde evenaarde, zoo niet verre overirof. Geduurende zijn verblijf te Geut ju de jaaren 1578 en 1579 , gaf hij twee boeken uit, waar van geen melding gemaakt wordt door mijnen Vader, of in de Bibliotheca Belgka van roppENS,ftom. II pag. 972. Het eerfte is mij alleenlijk bij naame uit de verantwoordinge van Dathenus bekend. Op de vraage, of hij in 't jaar 1578 en .1579 niet eenige boekskens gemaakt hadt tegens die reputatie van zijne Excellentie, en eenige helpen maken en overzien , verklaarde hij, in dien tijd geen boekskens gemaakt, maar alleenlijk vertaald ie hebben een vertoog, geheten Wachtgefchreij , waar in zijne Excellentie loflijk bij Thrafibulus, die de Republijk van Athenea van dertig tijrannen verloste , vergeleken werdt, en waar mede hij den Prinfe goed genoegen hadt gegeven. Zje 'sgravezande bl. 158. Doch eenige jaaren geleden, is mi' een ander werk onder 't oog gekomen, welks inhoud uit den volgenden titel bli kt: Den gantfchen fchat der heijliger fchriftueren , of BijbeHche concordantie ende feer fchoon register van de voornaemfie materiën, die int oude en d' nieuwen Testament zijn beghrepen, nu eerstmael geftelt na de ordonnantie Tan den A. B. C. Met de vermaninghe oft voorre-  óo AANHANGSEL, reden totten Christelijcken lefer van m. Petrus Dathenus. Int eijnde volcht de utlegginghe van fommighe woorden , frijlen ende manieren van Inreken, die fwaer zijn te verttaen, wt den ouden ende nieuwen Testamenten. Item de verclaringhe der plaetfen, lantfchappen ende fteden in de heijlige fchrift verhaelt, ende wt de boecken van welgeleerden Auteurs getrocken. Nu aldereerst int licht uitgegeven tot dienst der Christelijcker ghcmeijnten, tot Leijden An. 1579. De vermaning of voorreden van Dathenus is gedagteekend uit Geut den 4 December 1578. t Bij de befchrijvinge der handelingen en lotgevallen van Hermannus Mocled, blad. 222—249 te vinden, kan ik hier niet veel voegen, behalven 't gene ik reeds gemeld heb in 't Kort verhaal der Reformatie van Zeeland, bl. 216, 217. Dat hij , gelijk Dathenus , valfchelijk beticht geworden zij, van de hand gehad te hebben in den beeldenftorm ten jaare 1566, is door mijn' Vader aangetoond bladz. 229-232 , en wordt bevestigd door den Schrijver der Hiftorie van alle de Nederlandfche gefchiedenisfen, gedrukt te Dordrecht in 't jaar 1591, die getuigt, dat Herman Stricker van Zwol ter begeerte van den Magiftraat te Antwerpen op den floel in onzer Vrouwe Kerke gegaan is , om 't volk te vermanen , dat zij zouden aflaten en beelden en altaaren aftebreken, doch 't gene niet helpen kon. In de Gefchiedenisfe der Hervormde Kerke te "Antwerpen, onlangs door a. uijttenhoovün uitgegeven, bl. 186-190, heb ik noch aangerekend gevonden, i • dat  AANHANGSEL. 6i dat j. c. diericxsens in zijn werk, Ant'verpia Chrifto nascens et crescens feu a&a Ecc/efiatn Antverpienfium concernentla, die anders den Hervormden veel kwaads aantijgt, Moded echter èn zijne amptgenooten niet houdt voor de aanftokers der beeldenftormerije, ook uit aanmerkinge van hun vertoog, drie dagen na dezelve aan de Regeerders van Antwerpen overhandigd, waar in zij op de plegtigfte wijze verklaarden , dat het afwerpen der beelden zonder hun weten en goedkeuren gebeurd was, en dat zij alle andere ongeregeldheden , bij die gelegenheid bedreven, afkeurden en verfoeiden : weshalven zij hunne toehoorders in 't openbaar vermaand hadden, zich daar van te onthouden en \ geroofde vvedertegeven ; terwijl zij zich nu aanboden , om , op bevel der Regeeringe, alle balddaadigheden tegentegaan. De verdere inhoud van dit opmerkelijk vertoog verdient ter aangetogene plaatfe nagelezen , doch behoeft hier niet opgegeven te worden, om dat het werk van den Predikant uijTTENHoovEN in handen van alle liefhebbers der Kerkelijke gefchiedenisfen is of komen zal. Dat Moded in 't begin der zeventiende eeuwe in Zeeland woonde, heeft mijn Vader bl. 246 en S47 aangewezen, en blijkt ook uit het fchrijven van Moded zeiven, die, in zijn grondig bericht tegen de Wederdoopers bl. 156 en 157, in 't jaar 1603 uitgekomen, te kennen geeft , dat hij zich toen te West-Souburg ophieldt of daar woonde. Geen wonder. De Staaten van Zeeland befloten, den 21 Februarij 1601, hem jaarlijke twee honderd guldens toeteleggen, volgens de Notulen van De*  6i A A N HANGSEL Dezelven ten gemeldcn dage. Hier door in Zeeland een middelmatig befiaan verkregen hebbende, kon hij fchij'nen aldaar gebleven en ge'torven te ?.ijn, zoo niet pers, in zijnen ÖntfteldeJi Leeuw bl. 403 en 404 verhaalde, dat hij Moded in zijne oude dagen gekend hadt, en dat deze eenzaam binnen Embden geleefd hadt, en aldaar ook overleden was. Behalven verdere fchriften, door mijnen Vader en anderen gemeld, vinde ik, in den Catalogus Bibliotheca Traje&ince, part. 2 pag. 79 , dat Moded een werk, over 't Nachtmaal des Heeren, in 't Latijn uitgegeven heeft, 't welke ook naderhand in 't Nederduitsch vertaald te voorfchijn kwam. Het levensverhaal van Thomas van Til, eertijds Abt van St. Bernards en laatltelijk Predikant te Delft,, op bladz. 250—270 te vinden, kan veelzins opgehelderd, verbeterd en vermeerderd worden, deels wel uit gedrukte werken, doch deels en vooral uit een groot aantal eigenhandige , meest Latijnfche, brieven, door hem, van 't jaar 1571 tot den jaare 1584, ten grootlten deele aan den Delftfchen Predikant Arnoldus Cornelii gefchreven, die noch te 'Delft bewaard worden, en mij goedgunftiglijk ten gebruike verdrukt zijn, gelijk ook de oorfpronglijke brieven van Je au Taflin, op welken ik mij te , voren in dit aanhangfel beroepen heb, en van andere Kerkieeraaren in de zestiende eeuwe, * wier voornaamen inhoud, ler ophelderinge van de Kerkelijke Hiftorie der Nederlanden, ik op een' anderen tijd, indien de heeke wil en ik leve, aan mijne Landgenooten zal mededeelen. Zijn naam wordt zeer verfcheidenlijk gefpeld, ge-  AANHANGSEL, 63 gelijk mijn Vader bl. 250 en 251 aanteekent, doch wiens gisfing, dat dezelve van Til zou geweest zijn, en de twijfeling, of de Leijdfche Hoogleeraar Salomon van Til een ftamgenoot van den Abt geweest is , geheelenal moet vervallen. In eenige gedrukte en ongedrukte (lukken wordt 'sMans naam , met een' Latijnfchen uitgang, gefchreven Tijlius, doch door Hooft en anderen Tilius. Het laatfte vindt men ook op zijn graffchrifc in de groote kerke te Delft. Dat meer afdoet, hij zelf fchrijft zijnen naam Tilius onder alle de Latijnfche brieven, uitgezouderd twee, in welken hij zich noemt Tielius. Bij Levinus lemnius, beroemden Geneesheer te Zierikzee, die aan dezen Abt van St. Bernards in 'c jaar 1566 opdroeg zijne „ Similitudinum ac parabolarum, qua; ex herbis atque arboribus defumuntur, dilucida explicatio", gevoegd achter vallesii Phyfica facra, wordt hij geheten Thleldius. Uit die opdragt blijkt ook onwraakbaar, dat hij toen Abt van St. Bernards was, 't gene door den Jefuit Costcrus, onbefchaamd en tegen beter weten aan, ontkendis. brandt, hooft, mijn Vader, 'sgravezande , en anderen op hun voorbeeld , door de Latijnfche fpellinge Tilius misleid , noemden hem in 't Nederduitsch van Til. Ik volgde dat voetlpoor, in de Hiftorie van 't Verbond en de Smeekfchriften der Edelen I Stuk bi. 256. Sommigen noemen hem van Tilt, Thildt, Thielden. Nader aan den waaren naam komen zij, die denzelven fchrijven van Thteh of Thicldt. Het eerde vindt men ook bij wagenaar, Vader]. Hiftorie VI deel, bi. 250, en VII deel, bl. 205, Befchrij- ving  öi aAniïangse l. ving van Amfterdam iii Stuk, bl. 471. Het laatfte ftaat bij hoijnck van papend recht .torn. I part. 2 Ar.aleclorum Be/gic. pag. 440 , die noch aanteekent, dat hij in 't jaar 1568 overleedt. Dit is zonder twijfel mis, want hij ftorf den 13 Januarij 1590. Dan hoijnck heeft, mogelijk, het fterfjaar van deszeifs hijisvrouwe, welke echter ook noch lang daarna geleefd heeft, willen aanduiden. Hij noemt haar Johanna van Waveren, en beichrijft dezelve als eene adelijke Jongvrouwe (jiobu lis domicella'). Deze aanmerking kan dienen, om den laster van Costerus , betreffende het huwelijk van den gewezen Abt, te logenftraffen. Men vergelijke mijn' Vader bl. 257, 258. Uit drie eigenhandige ondërteekéningeh van Nederduitfche brieven is mij met volle Zekerheid gebleken, dat zijn oorfpronglijke naam' was van Tielt, welken ik voortaan gebruiken zal. In'c jaar 1564 werdt hij./ bij eenen open' brief van Koning Filips van den 18 Augustus deszelven jaars, tot Abt van S. Bernards aangefteld. Zie bl. 253 en 255; 'Er is derhalveri een misllag bij' hoijnck van papendrecht /. c, die de aanvaardinge van dezen aanzienlijken en voordeeligen post door van Tielt brengt tot den jaare" 1562. Van zijne woonplaatfe en verrichtingen federt den jaare 1567 tot 157?, fchrijft mijn Vader bl. 259 én 260; dat hij niets in 't zekere wist te berichten. Uit een Latijnfchen brief, door hem aan Arnoldus Crufius den 26 April 1571 gefchreven, is mij gebleken, dat hij zich op dien tijd te Gerieve bevondt, en aldaar zich zoo geheel aan de He-' breeuwfche letteroefeningen overgaf, dat hij beflo- ten  AANHANGSEL. 65 ren hadt, de Griekfche taalkunde voor een' tijd lang te laten rusten. Hij begreep, wat hem ontbrak en noodig was, om zich als een' bekwaamen en eerwaardigen dienaar van 't Euangelie te gedragen; gelijk hij met de daad betoonde zoodauigen te zijn, eerst te Geneve en in Duitschland, naderhand in verfcheiden Nederlandfche Gewesten; In een' brief, den 23 Januarij 1588 gel'chreven, meldt van Tielt het volgende: „ Op dat ick niet veel en fpreecke van de ghenaede Godts mij ghedaen, te weten, dat Godt de Heere mij de ghenaede heeft ghegeven, doen ick noch in den Pausdom was,' om fijne bekende waerheijt acht jaeren lanck öock met perijckelen te prediken, als Pastoor ende anderfins Abt, waer aff Steden ende Dorpen ghetuijchenisfe gheven fullen: ende dat mij defelvihge Godt foo ghenaedeli'cken uit dijen fiaet ende leven verlost, jae ghetrocken heeft: ende nu feventhien jaeren fint mijn vertreck uit der Abdijen ende den Lande mijnen arbeijt heeft ghebruijckt in den dienst des H. Euangelii, eerstmael te Gerieven, daarna in Duijtschland tot Schriesheijm; foo hebbe ick den Heere oock te danken, dat Hij mijnen dienst tot Delft eenighe jaeren , tot Dordrecht, Haerlem, Amfterdam voor vele maenden ghebruijckt heeft, ende dat Hij mij oock doen ter tijdt voor den volcke vereert ende mijnen dienst gheferhent heeft. Van ghelijcken heeft de Barmhertighe Godt oock mijnen dienst tot Antwerpen acht jaeren ghelèegnet, ende den felvighen ghebruijckt ter begheerte van der Kercke tot Brusfel, Mechelen, Liere, alwaer ick oock eenighen tijdt ghepredickt hebbe , ende heeft mij Godt oock in E Bra-  66 AANHANGSEL. Brabant ghegeven aenghenaemheijt voor den volclie, 'ende lielTtallict.eijt ende vierighe begheerte om d' woort des Heeren van mij armen Dienaer des Euangelii te hooren. Als ick nu op allen defen dencke, maer infonderheijt dat dele Kercke ende Magiftraet mij van mijne Kercke in Duitschlandt, daer ick wel was, gheroepen heeft ende oock ghetrocken over landt ende over zee in groote pe« rijckelen, wanneer dit Landt brande van crijch, daernae dat ick van defer Stadt ende Overicheijt verfijnden ende ghegeven ben dijen van Antwerpen, ten derden , dat ick foo wel van de Ghemeijnte als van de Overicheijt (uit Antwerpen verlost lijnde, als ick meijnde ftrackx nae Duijtschland te vertrecken) ghenoech teghen mijne begheerte, meijningbe ende finnelijckheijt ghehouden ben, jae gheboden in mijnen ouden dienst te hertreden: Ende defen allen mettegenüaende, nu veracht, vercleijnt ende verftooten worde, als bff ick verfuft ende van allen gaven berooft waere, voorwaer dat is mij een verdriet in mijnder herten, ende ick fchaeme mij felven over de onwetentheijt ende onbeleeftheijt van den ghenen die fchuldt in defen hebben, dat fe mij alfoo hebben willen degraderen. Twelcke onghelijck ende fchandelijcke vercleijninghë dies te meerder is, dat fe fonder eenich aanfien des ouderdoms, te weten dat ick de outfte Dienaer van jaeren ben, mij eenen man die nu fijn 54 jaer begonnen heeft, defe c'eijnicheijt hebben ghefocht aen te doen. Tot wekken ouderdom naedemael dat Peeter Jansfen oock is ghenaeckende, foo is de verachtinghe ende cleijnicheijt te meerder, de welcke Reijnero oock niet en behoorde aenghe- daen  A A N II A N G S E L. 67 daeu gheweest te hebbene hoewel dat hij jongher is." Uit dit bericht yan van T/e/t zeiven ontdekken wijs vooreerst, dat hij omtrent den jaare 1534 geboren was, en derhalven ia 't 56e jaar van zijnen leeftijd overleden is, ten anderen, dat hij, federt het verlaten der Abtdije van S. Bernards, tot dat hij in 't jaar 1575 Predikant te Delft werdt, het Euangelie te Geneve en in Duitschland verkondigde, en eindelijk, dat men hem, in zijne laatfle levensjaaren , groote verdrietelijkheden te Delft aandeedt , waar van in 't vervolg nader zal gefproken worden. Niet lang na zijne komfte te Delft , werdt van Tielt naar Dordrecht gezonden, waar toen groote verwarringen in de gemeente plaats hadden. Hij predikte gods woord in die ftad vijf volle maanden, hieldt 'er avondgebeden, en wendde aile pogingen aan ter herflellinge van ruste en eensgezindheid.' De uitkomst beantwoordde echter aan zijne verwachtinge niet. Twee brieven , door hem uit Dordrecht, den 29 Maart en 16 Julij 15-5, aan zijne Delftfche amptgenooten gèfchreyen , zijn vol van bittere klagen over den deernis (vaardigen flaat der Dordreebtfehe gemeente, welke hij in 't laatfte van Julij febijnt verlaten te hebben. Zijn uitzicht op een beften dig verblijf te Delft werdt weldra te leur gefield: want in 't volgende jaar 1577 vervulde hij, eenige maanden, den predikdienst binnen Haarlem. Van hier fenreef hij een groot aantal brieven aan zijne Delfrfche amptgenooten, van den 24 Maart tot den 19 Augustus deszelven jaars. Die van Delft hielden fterk aan , dat hij fpoedig tot hen zou Wederkeeren; doch hij oordeelde beE 2 ter,  t ontboden hadt, in' wJke f&Ü bij een' tijd lang moe;t pi e-  AANHANGSEL. n prediken, en, nevens Aldegonde en Villiers, over kerkelijke zaaken met de Vlaamfche Predikanten handelde: 't welk gedaan zijnde, was hij, met verlof van den Prins , naar Antwerpen wedergekeerd. Die van Delft gaven hem ten laat (ten vrijheid, in 't jaar 1579, om zich aan den dienst der Kerke te Antwerpen te verbinden, gelijk hij deedt, zoo echter, dat hij zijne hulpe aan andere Gemeenten niet onttrok, b. v. te Liere en Brusfel; in welke laatstgemelde Had een geleerd Martinisch Predikant door zijne famenfprekinge tot ons overgekomen was, waar van hij, met dankzegginge, gewaagt in een' brief van den 17 Meij 1579. De twist, in dat jaar te LëijdeH heviglijk brandende tusfchen den Magiftraat, welks zijde de Predikant Koolhaas hielde, en de overige leden des ouden Kerkenraads, openbaarde de hooge achtinge, welke lommigen aan van Tielt toedroegen. Men beceerde hem voor drie maanden ten diende der Gemeente te Leijden, doch vergeefs. Men zie mijnen Vader bl. 263. Hij deedt evenwel fchriftelijk, wat hij'kon , ter vereffeninge va» de gefcl.illen. In een' brief uit Antwerpen, den 2. December 1579, fchreef hij aan zijnen Delftfchen vriend: „ Het heeft mij van herten bedroeft, dat ic verftaa uijt uwer L. laetften briefF, dat de faken van Leijden noch fo vcrwerret ende verwoestet fijn. Wat die van Leijden doen ende feggen, en wil ic niet verantwoorden, ic fiutdet wel anders wenfehen ende begheeren, alfo ic onlancx aen de Overicheijt van Leijden , ende 00c befonderlijck aen Co..lhafium gefchrèveri hebbe , tot wekken beijden ic nieuwe dachten (maer befonderheijt aen E 4 Cool-  72 AANHANGSEL, Coolhafium") van dat fchadelijck boecxken fchrifte-, 1 lijck gedaen hebbe. Hebfe daerom vermaendt om. den vrede ende eendrachiicheijt te foeken, ende des Cnetus advijs, ia ooc fententie aen Coolhaes overgefonden, ende de Magiftraet daerna vermaendt. Ic wilde wel dat zij haer daertoe verftonden, dat de fake door onpartijdige rechters , te weten eenige p'-edicanten ende politifche mannen', geflichtet worde, maer ic vreefe dat fommige daer toe niet Comen en fullen. Evenwel fo waer het goet, dat men den vieede door eenige mogelijcke middelen beforchde, ende wat toegave van onfe gerechticiieijt: dewijle de Magiftraet beloeft voortaen de verkiefinge den kerckenraedt gantfchelijck te laten. Ic vreefe dat door den geconcipieerden Synodum de fake meer fal verargert ende ruchtbaer dan gebetert worden. Prasftat maUim finere ut eft, quam non dextris remediis illud exagitari. (Erasmus.) Laet toefien, datter gheen meerdere boecken, ende daerna dwalingen gefaijt worden: Ic hebbe tot Geneven eens een wonderlijck fpel van defen gefien, alfo dat eenige Predicanten gevangen ende ooc verlaten, eenige ooc veracht worden. Ten is gheen cleijn fake in defen tijde in Hollaudt eenige fulcke faken te beghinnen, tot leet ende fchande der Overicheijt. Want het en fal daer bij niet blijven, vreefe ic. Daer fal meer quaets uijt comen, ende het vier fal uijt Leijden voortcruijpen, is te duchten, tot meerdere plaetfen. Immers hoe dat ment maect, men fal den kerckendienst ende de religie tot een erchenisfe, ende bij fommigen tot eenen foott brengen, ende dijen allendigen twist ende fcheuringe noch veel wijder verbreijden. Mij 'ghetft  AANHANGSEL. 73 gheeft wonder dat U L. oft Pieter Jansfen niet eens tot Leijden en gaen, om fo veel in ;de fake te helpen alst mogelijck waer. Misfchien foudij meer uitrichten dan ghij meijnt. U L. behoirt ooc alteras partes te hooren ende te vernemen na de waerheijt: want Coolhafius heeft mij wel thienmael gefeijt, dat hij iudicium claffis of der Predicanten, ia ooc Synodi niet en vliedet. Met ooc waer, dat den nieuwen kerckenraedt fulcx foude gefeijt hebben? Men moet alle gheesten niet gelooven, want tot Leijden ooc eenige wonderlijcke gheesten fi|n, alfo ic ten deele bevonden, ende ooc Van anderen vernomen hebbe: alfo datter ooc fijn die in Engelandt onder den twist ende beroerte geweest fijn &c. Nu fo veel als mijn fchrijven belancht aan Coolhafium, dat ic foude gefchreven hebben, dat d Excell. doende is van de fake der kercke om een generale ordonantie te maken, dat is onwaerachtich, maer hebbe gefchreven dat S. V. G. gefeijt hadde dat hij met den gecommitteerden uijt Hollandt foude fpreken van de fake van Leijden, alfo Dns Villerius —- gefeijt heeft. Dat ic den Mag'ftraet doe groeten, en derff mij niet tot nadeel noch fchande gereeckent worden, want fulcx toecoemt eenen Christen : ende hebbe aen den voorfz. Magiüraet bevonden, dat hij leijdelijck foude wefen, als hij eenige difcrete leijtslieden hadde, ende want men hem ijet toegave, dat men wel veel vercrijghen foude. Maer als herdt tegen herdt firijdt ende eenen ijegelijcken bij tfijne ten laetften toe blijven wilt, foo en can daer gheen eenicbeijt gecomen. Ic hebbe metter daet bevonden ende candt met waerheijt ooghenfchijuE 5 lijck  74 AANHANGSEL. lijck bewijfen, dat fommige van den onfen alfo iriijnen Heere den Prince veracht, geblameeft, met opcnl-are woorden ende fcnrïftefi gelastert hebben, dat haere daet niet veel b'eter is in defen dan des paws die den keiz:r met voeten trede, hebbe ooc gehoort van naemaffuge predicanren met mijne ooren miurién ende lasteringen van mijnen Heere den Prinche tegen recht ende redene, alfo dat ic fie , dat veel onverfoechte , onverftandige ende hoochmoedige menfclien daer toe comen, dat fij de Overicheden verachten ende ooc wel fouden willen in • veel faken vermeesteren: waerom dat ic wetende wat ons de Schrift van hem beveelt, liever hebbe de Overicheijt te groeten ende in eeren te houden, dan mij in het minfte tesen haer te befondigen : hoewel dat ic gheen Overicheijt wil verfchoonen, in tgene dat fij tegen Godt of fijne Ghemei'nte buijten hare vocatie doer. Nu dat U. L. fchrijfr dat ic gefchreven hebbe , dat ic de Overicheijt verantwoort hebbe, is waerachticb, maer in die faken alleenlijcken die hem na mijn beduncken 't onrecht fijn nagefeijt, namelijcken dat de Overicheijt van Leijden de brieven van S. Excell. in vollen rade fouden gefcheurt ende met verachtinge onder de voeten fouden geworpen hebben, item dat de Magifiraet als een tijran fonder eenige oorfake ontfangen te hebbene van anderen, defe veranderinge gedaen hadde , ende dijergelijcke ' dingen : maer den handel felver en hebbe ic noijt ontfchuldicht, aengefien dat mijn consciëntie getuijcht datter vergrijpinge in geweest is , als ooc Coolhafe felver , ende eenige van den kercVenraedt , ende ooc  AANHANGSEL. 75 ooc van der Overicheijt bekent hebben, Daerentusfciien fegge ic' dat de verwerringe ende oneenicheijt eeniger der Confistorii grot'ten voet ende oorfake der Overicheijt hier toe gegehéven heeft, alfo dat ic ooc arrogans et fuperbum ingentüm in eenigen van fmmigen meiter daet bevonden hebbe. Doch betuijge dat ic gedaen hebbe als de peijsmakcrs, welcke het uijterfte recht ende gelijck den partijen niet en feggéh, maer na discretie tusfchen beijden Fprekeri, om dies te beter de partijen te conciliëren of vereenigen : want fummum hts /lepe fumma inluria est. Ic wenl'che dat alle A< aaltraten waren als- die van Geneven, en den Kerckei raedt 'was tot Heijdelberch, ende tenige andere plaetfen, ende deden alfo overal als die doen, om de ambitie, twistachticheijt, ongefchicktheijt, dominatie van veelen, fo Dienaers fo andere te corrigeren , ende haren lust van heerfchen te thoomeu. Ic en can ooc het beste gevoelen niet gehebben van fommige Synoden, in den welcken dat ic bevinde dat fommige hoochmoedige prxfideren ende anderen wetten voorfchrijven, die fij metter vinger niet aen en roeren, item willen op eenen lijst alle fchoenen doen maken , ende alle menfchen in haren wetten vervangen. Ic vreefe dat eenige meer foecken in den fe!yi(sTen haer eijgen eere dan de opbouwinge der G. G. üaerentusfchen iaecht uien de gemeijnten op cost, ende en verfamelt mén niet tot dijen eijnde als men behöirt ende de oude Synoden gehouden fijn. Maer hier van waer veel te feJggen er de te fchrijven, twelck ic geerne doen wil beteren tijt hebbei.de. 1c mèijne dat Nazïanzenï jen-  76 AANHANGSEL. fententia de Synodis in veelen waerachtich is, ende dac men die niet en behoort te houden dan in den grooten noot alsfer questie is van den poincten des geloofs ende dijergelijcke fware dingen; die fonder deze gemeijne verfamelingen niet en connen vuijteericht worden. Dat fij met mijnen brielF gemonftert hebben, ende gefeijt dat ic aen haer fi;de ben, dat en achte ic niet. Ic en ben aen haer fijde niet in tgeen dat t'onrecht gedaen is ende daer inne dat fij ongelijck hebben, maer voor fo veel ben ic aen haer fijde als ic verfiae ende fufiineren wil, dat men den Magiftraet niet fo naw en moet in den mondt fieu ende haren gantfchen handel op eenen keriïïtock reeckenen, nademaei fij groote oorfake van den anderen ontfangen hebben, bekennen dat het metter haest alfo is toegegaen, ende reftitutie hebben begeeren te doen van tgeen datter benomen was. Ende twaer te befien als D. Beza met die van Geneven , Beerne, Zurick, Heijdejberch ende andere cude ende verfoechte canters, van den aert des lants ende des volckx ende de gantfche gefchiederisfe geinformeert waren, wat fij in defen fouden gevoelen. Maer fiet wel toe , gelijck die van Leijden feggen ende protefteren , dat fij gedwongen fijn geweest door de blameringe hen gefchiedt, ende dat men hen overal gelastert heeft, om hare 'juftificatie vuijttegheven , dat daer na niet en volghe: Qua nobis pars est in David, aut hereditas in filio I/ai. Nu . om defes een eijnde te maken: dit fal U. L. van mij houden geliefde B. dat ic gheen ongerechticheijt noch onoordelijcheijt immermeer fal prijfen noch voorftaen, maer daer  AANHANGSEL. 77 daer ic peij's foude mog>n maecken', ende vuijt onbordentheijt goede oorden brengen , daer foude ic wel tquaet vèrfoeten, ten besten fpreken , ende veel toegeven om de partijen te vereenigen. Al feijden fchoon die van Leijden ende andere fnabbelaers, qui ut fcarabeus gaudet ei nutritur ftercore, ita illi gaudent et nutriuntur eonlationibus, detra&ionibus, ist veel meer van mij, fo én pasfe ic daer op niet, maer fegge daertegen: Juftum iudicium iudicate. Adverfus os loquentium iniqutr, feijt Bernardus , ftifficit bonorum virorum opinio et teft'monium conscientice. Hac fcilicet est mtrces mediationis et reconciliationis quaptor. Nihil tarnen novi accidit. Valeant calumniatores" Ik nam de moeitte, om dezen brief van den voortrefFelijken van Tielt hier intela-fehen, op dat elk over 'sMans onzijdigheid, wijs beleid, voorzichtigheid, gematigden en vredelievenden aart, een rechtmatig oordeel zou konnen vellen, en teffens begrijpen , dat Coolhaes zelf , niet zonder gewigtige redenen , hem hooglijk prees wegens zijne veelvuldige, doch vruchtelooze moeite, om den vrede te Leijden te herftellen ; waar vaö bor en anderen gewagen. Dan, hoe infchikkelijk en toegevende zijne denkwijze in dit en foortgelijke gefchillen was , bleef hij echter fterk verkleefd aan de gevoelens der kerke, waar in hij als Leeraar verkeerde. Van hier zijne herhaalde pogingen, om de Lutherfchen en Wederdoopers van dien tijd te helpen beltrijden, waar van in zijne brieven de doorflaandfte en telkens herhaalde bewijzen zijn. Hadden de vrienden en voornanders van Dirk Volkertsz. Koornhert geweten, hoe van Tielt om-  ?S AANHANGSEL. omtrent hem en zijne fchrfcen oordeelde, zij zouden van 'sMans gematigdheid met minder ophef gefc! reven hebben. Jn eenen brief, ten jaare 1577 uit Haarlem gefchreven , laat hij zich dus uit: ,, memlnifti opinor quid aiiquando fcripferim de hofte permciofisfimo Ecclefiaruyi noftrarum ïheodorico Vo'ckertsz Curnhert, illum nempe bic quoscunque potest a nobis avertere, imo palam d/cere , EccLfiam papiflicam noftra meliorem , nos fchismaticos, et nullam a Deo pradicandi Euangelii habere vocationem &c. Hic primum dedit hofpiti meo liter as ad me, quibus orabat ne quid mali de fe fufpicarer: poftea quum eum domi noftra offendcrem, dicebat fe veile mecum Agere, et fi quam haberem mali fufpicionem de fe veile diluere. Refpondi , me habcre qua agerem , me meum officium veile fac.re, neque temere aliorum tiegotiis me immiscere veile. Quum ille laudaret meam in conc.'onando modeftiam, dixi paucis me quosdam eius libellos legisfi ac in eis multa effe qua mirarer , denique dicere eum , papiflicam Ëcclefiam noftra meliorem, et pleraque id generis. Qua adeo 7nodefte a me dicla funt, ut me coram aliis collaudarit. Heri ergo fub prandium per hofpitem meum hoe fcriptum quod ad te mitto, ad me mi fit. Vides mi frater, quomodo ille iugulum noftrum petat , homo peftilentisfimus, et omnes nofiras Ecc/efas damnet. Dum tibi ajest Reijnerus, aliquid in hac blafphema meditari potes, confiliumque cum Ulo et collega a-qtie Delffshavienfe capere, quid et quomodo ti refponclendum fit. De tempore non debemus etfie follici1', modo ante menfem fiat, Totum hum een tri: i die;- le- ' gen-  AANHANGSEL. 79 gendo Calvinum de Ecclefia, Musculi et Martyris locos , et Bullingtri decades de Ecclefia et fchismate , apud quos acervus lapidum fatis magnus reperitur ad lapidandum et profiernendum hunc philifteum incircumcifum. Optarem Reijnerum hoe fcriptum transferre in Gallicam vel Latinam linguam, ut Fugereus et Taffinus etiam fua fymbola in hoe hofle proflernendo conferre posfint. Cupio autem atque obfecro, ne cuipiam dicatur me eius fcriptum mifisfe ad te , ne homo gloriofisfimus omnes nos occupatos imo follicitos dicat ad refpondendum. Nam est anim il gloria cupidisfimum , quod folo vento pascitur. Est homo perniciofisfimus , et muitos feducit, quare folido aliquo refponfo confundendus est et reprimendus. Annotationes dua priores in adverfarii fcripto male p fitce fint. Arhitror nehulonem fplendide mentiri. Ut 'ut est, refpondendum erit homini. Vale. Dominus nos fanis infiruat confiliis el argumentis vahdis ad perniciofisfimum Ecclejice hofiem profiernendum. " Ia andere brieven, na 't jaar 1577 gefchreven, laat] hij zich op geen zachteren toon , betreffende Koornhert, hooren, en wekt anderen, bij herhalinge , mee allen aandrang op , om deszelfs fchriften te wederleggen. Het zal genoeg zijn, de volgende woorden uit een' brief van den 23 Febr. 15S0 aantehalen: „ Hier is een boeexken gedruckt op de Hadt Geulen, twelck niet alleenlijcken en j is tegen onfe religie, ende ons befchuldicht van eene nieuwe manckèrije ende inquifitie, maer oproerich is voor den gantfeken landen , om de landen te doen revolteren repen de Staeten ende den Frince, ende den goeden Coninck van Spae- nien  8o AANHANGSÉL. nien aen te nemen. Somma fo ic hoore , tis affgrijfeliick , alfo dat fij léggen, dat men den autheür (den wekken men vermoeijt , ia feijt Coornbert te wefen) uijt den lande behoorden te bannen. Ic weet wel dat hij dijergelijcke ftucken en propoosten aen andere altemet heeft gefchreven. Ic wenschte van herten dat F. Junius hier [te Antwerpen] waer. Hij foude veel beter hier dienen dan tot Leijden, om tegen de monfira haereticorum te campen. 1c fal noch heden den broederen voorhouden Cornherts boecken: de Heere wil fijne Gbemeijnte door dijen gefworenen vijandt oeftenen, ende de hypocriiten ontdecken." Onaangezien de veelvuldige en ongemeene dienften door van Tielt aan de Antwerpfc ie Gemeente bewezen, deedt men hem echter zoo veel verdriets aan, dat hij, in 't jaar 1580 en 1581 niet ongenegen fcheen, om elders den Euangeüedienst te aanvaarden. Uit zijnen brief, den 28" April 1580 aan den meergemelden Delftfchen Predikant gefchreven, is mij geb'eken, dat die van Leijden hem tot Leeraar begeerden , en dat hij, hoewel zijne gezindheid daar, toe, om verfcheiden redenen, niet ftrekte , zich zei ven echter niet wilde fpaaren, als de Gemeente met hem mogt geholpen worden. Wat 'er omtrent hem te Mechelen gaande was, meldt hij, den 31 Maart 1581, met deze woorden: „ Ic hebbe onlancx tot Mechelen gepredickt vijf weecken. Die van Mechelen willen mij hebben , door dijen dat ic van Mechelen ben , aldaer geboren , opgevoedt in Studiis , ooc tot Loven onderhouden met coste mijner ouderen ende Vrienden, dat ooc dén noot van  AANHANGSEL. 8t Van dijen van Meenden wel drijmael grooter is, dan hij is tot Antwerpen, ende ooc onder al dat die van Meclielen eenen dienaer tot Antwerpen feijden , dat fij mij tot Mechelen van Delft fouden beroepen, ende dijen van Delft afbidden, ende hij feijde, dat fij vergeefs aerbeijden, daerentusfehen dat die van Antwerpen mij beriepen, ende dijen van Mechelen ondergingen. Syne Excel!, heeft wel tot twee reijfen aen dijen van de Confiftorie gefchreven , dat (ij mij dijen van Mechelen fouden laten, maer de brieven fijn door mijnen raedt achter gelaten. Mijnen finne is ooc om veel redenen bij dijen van Mechelen. Ic hebbe de Walfche Ministers, ende alle onfe excepto D. Heijdano daerover geconfuleert, ende ben van den finne de fake te voorderen, doch alleenlijcken re doene wat met een goede confeientie ende eere fal mogen bellaen. Defe fake fal in den Synodo voorgeftelt ende gedreven worden." Uit dit lchrijven ziet men ook van Tielts geboorteplaatfe, en waar hij zijne boekoefeningen begonnen'en voleindigd heeft: welk een en ander mijn Vader bl. 251 zegt, nergens aangeteekend gevonden te hebben. Zijn vertrek naar Mechelen hadt geen voortgang , hoe zeer de Gemeente in die fiad op zijne komfie bleef aanhouden. Van Tielt voorzag zelf, naar zijn fèhrijvèn den 7 Julij 1581, dat die van Antwerpen hem niet verlaten zouden of leenen , te minder, cm dat de Hervormden nu goede hop> hadden meer kerken te bekomen, na dat de Roomfchen onlangs in die ftad groot nadeel geleden hadden, hunne kerken gefloten, een aantal priefiers en monniken verdreven, en hunne F open-  82 AANHANGSEL. ppenbaare Go^sdienstoefeniiv. en grootendeels verbaden waren. Bij 't verbaal hier van voegt hij deze woorden: ,, De ftadt heeft geweest in eenetl wonderlijcken hafaert. Maer de Lieve1, Godt heeft ons behoedt. Defe oproericheijt, veranderinge, ende tgewelt den Magiftraet ende Collonellen aengedaen, heeft veel vromen ende verftandigen mishaecht, om des Religions vrede wille, van ons onderteeckendt ende gefworen, waerom dat wij nu heijmelijck ende opei:baerlijck voor logenaers, wantrouwige, meijneedige gehouden ende gefcholden worden. Andere hebben hen in defen verblijdt , nergens op pasfende, alleenlijcken in refpeckt dat de afgoderije was verdreven. Hoewel ic van herten foecke den onderganck der afgoderije , fo heeft mij nochtans defen handel mis» haecht, om veel faken dewelcke te lanck fouden vallen om te fchrijven. Docii aengelïen dat fulcxgeichiedt is ende niet en can herdaen worden, fo bidde ic onfen Lieven Godt hij ons al tfamen wat hie inne miidaen is wil genadelick vergeven , ende aile laken ten besten tot fijner eeren ende fiji.er Ghe*u. opb >uwinge fchicken." Hij volh..rdde in zijnen dfefist te Antwerpen, zoo lang hij 10 , en tot d t die ilad aan Parma overgii'g. Indien men alle de opgegevene uktrtkfes van zijne bneven met aandacht overweegt, zal men nonnen beoerdeelen , in hoe verre de berichten en gisfingen van mijnen Vader, . bl. 2<5o — 264 te vinden, gegrond of ongegrond zijn. M ch blijkt daar uit, dat bor, IV boek bl. 185 [131], zich vergiste, fchrijvende, dat van Titlt, te Haarlem het Predikampt eenigen tijd be-  AANHANGSEL. 83 bediend hebbende, van daar te Delft kwam en tot zijn overlijden bleef. Zoo groot zijn ijver voor den Godsdienst en de belangen der Kerke was , zoo zeer was hij een uitftekerd beminnaar van geleerdheid en geleerden. Jakobus Sufius, die zelf veel roems door zijne letteroefeningen verkregen hadt , roemde van Tielts edel -verftand; en Lcvinus Lemnius fchreef van hem , ten jaare 1566, in de opdragt van zijn werk , hier boven aangehaald : Quis non anke illum diligat , vemrctur, fufpiciat , qui iriflituiis erectisque aliquot palsfiris literariis, artes ingenuas ac liberalcs disciphnas foiere non C.efinat? Zijn gemeenzaam verkeer met de kundiglre mannen van dien tijd en de aanhoudende briefwisfeling met de beroemdfte geleerden, die toen helden, in 't bijzonder met Theodorus Beza, van welk een en ander van Tielt telkens in zi'ne brieven gewaagt, bewijzen zijnen finaak. Nieitegenftaande hij in de Hebrecuwftne en Griekfche taaien groote vorderingen gemaakt hadt, ook boven zijne meefte tijdgenooten, was hij echter, met reden, 'er zeer -afkeerig van, om eene ijdele vtrtooninge van geleerdheid op den preJikttoel te maken. „ So dijen man (dus fchreef hij van G.olbaes, den 7 Julij 1581) hem niet en vernedert ende verandert, de Heere fal hem noch te fcha;,de maken. JNlij wordt gefi ijt , dat hij de predicatien alfo roet Griecx fpeck lardeert als oli' hij den wincke! vol van die comenfehap hadde. Ic verwondere mij van der menfehen hbveerc'iclieijt: ende in defen ende veel andereu dingen heeft hij fijn applaufores " F 2 Na  84 AANHANGSEL. Na dat van Tielt tot den dienst der Kerke te Delft was wedergekeerd, kwam hij aldaar in eenige moeilijkheden ; waar over hij zich bitterlijk beklaagt in een gèfehrift, door hem den 23 Januarij 1588 geteekend, en waar van ik hier boven bl. 65 en 66 een gedeelte heb medegedeeld. Men poogde zijnen dienst in kleinaehtinge te brengen, even of hij onbekwaam was denzelven langer naar behooren te vervullen. Daarenboven zocht men 't zaad van vrandichap tusfchen hem en zijne mededienaars , Arent Cornelisfen en Johannes Mijlius, te ftrooijen, hunne gemoederen te verwijderen , en tot oneenigheid of kwaaden naarijver te brengen. Hij verklaarde, dat hij hen lief hadt, in waarde hieldt, en begeerde te vereeren; dnch hier op liet hij volgen: ,, Verhope oock dat Arendt Cornelisfen hem voor defe clippe fal wachten, daer foo menigben Dienaer des Euangelii aen ghebroken en verdorven is, eudj dat hij defe luijfe in fijnen pelts niet en fal laeten létten, te weten eergiericheijt ende verachtinghe van fijnen medebroeders. Want nademael fij fo menichmael tot fijner ontfchuldt ende t'ontrecht hem hebben naegefeijt, dat hij den Paus van Delft wilt wefen, eide den hoochvliegenden Arendt, wat foudt dan fiin, wat fouden fij dan feggen, als defe dinghen gel'chiedden? Dat hij dencke op de ongheftadicheijt der menfchen , die om de minfte oorfaecke ter neder ftorten , dijen fij te verren verheven hebben: alfoo oock d'exempelen Christi ende Pauli leeréh. — De Heere wil alle verwerringhe verhoeden." Na zijnen dood, gaven de Delftfclie Predikanten doorflaande blijken van l.cogachtihge en liefde voor hu.-  AANHANGSEL. 85 hunnen amptgenoot van Tielt. Getuigen hier van zijn hunne twee Laiijnfche brieven, gefchreven aan Franciscüa Costerus en Johannes a Purta, die beiden door hunne fchriften tegen de Hervormden bekend zijn. Men zie foppens Biblicth. Belgic. torn. I pag. 2S9, 290, toni. II pag. 713, 714De eerde brief was van dezen inhoud: " Minimus ad te D. Coftere Thomas Tijlii noftri quondam collega modis omnibus ob fingularem eius pietatem venerandi ad literas tuas rejponfum. Manum ex fubfcriptione agnofcis. Qjia in Ulo de fua in Chriftum fide vitaque esterna & gloria futura fiducia teflatur, ita luculenter in morbo & morte confirmavit, ut ex intimis pracordiis ac certiffimo ariimi fenfa illa fcripfife manifeftiftime declaravit. Ex hac mi/era in optatiftimam & heatifjimam illam, qua nobis Chrifti fanguine parta eft, vitam migravit [13] Januarii [1590]. De refponfo hoe cum aliquoties adhuc, fuperftes nobifcum egifftt ' quid animi haberet aperuiffet, eo dcfuncto ftatuendum duximus ut ad te mitteretur. Accipis igitur ad literas 'tuas refponfum, alterius quidem manu fcriptum , ab eo vero fubferiptum , quod ipfemet adhuc fuperftes ad te mipfjet, nifi difftcultas itineris impediijfet. Vale in Domino.n De andere brief luidt dus : Jfoanni a Porta vyiaixm xai sW-arrsiv. Poft Thomrven is, zonder van zijne kinderen te gewagen , blijkt echter, dat hij ■éénen zoon en éóie dochter hadt, die beide den  AANHANGSEL. *7 10 Julij 1584 noch in leven waren. De zoon , Samuel geheten, was in den jaare 1579 in Holland op eene der Latijnfche Schooien, doch van Tielt gaf, den 23 Februari]' 1580 , aan iemand zijner vrienden te kennen, dat hij denzelven eerstdaags naar Antwerpen ontbieden zou, om onderwezen te worden in de Schoole, onlangs in die ftad ten nutte der Nederlandfcfie en Walfche Gemeenten opgericht , en waar van Bonaventura Vulcanius toen Rector was. Die zoon kwam, ten jaare 1584 , tusfchen Vlisfingen en Calais, door die van Duinkerke, in groote gevaaren. ,, Dit fijn" (fchreef de Vader den 10 Julij) ,, al cleijn oelfeningen voor den jonchmati. De Heere wil hem voorder geleijden ende genadich welen ende bewaren." Eindelijk volgt in 't werk van mijnen Vader , .bladz. 271—293 , het lofvermeldend levensverhaal van Mr. Pieter de Rijcke (,dus fchreef hij zelf beftendiglijk zijnen naam), aan wien de Hervormde Gemeente te Gent, waar hij Ouderling was , de Kerk onder 't kruis en in Duitschland verftrooid, de ltad Vlisfingen , de Provi.xie Zeeland en 't geheele Nederlandfche Gemeenebest, de allergrootfte verplichtinge haddjn. Men vergelijke 's gravezande over de Wezellche Synode, bl. 131—134. Belangende zijne verrichtingen, welke tot het Kerkelijke betrekkinge hebben, kan ik hier niets meer van belang melden, en wat aangaat zijne amptsbezigheden in 't Burgerlijke, daar van zal op eene meer voegzaame plaatfe, in vervolg van tijd, naar ik wetnche, door mij verflag gedaan worden. Leijden, den 20 September 1794.  Verbetering van fommige Drukfeilen. Bl 112! r. 3 Gedecle lees Gedeele. ' 17- CO G. Burgun- — N. Burgundil-Belgic. \ dii, - Belgic. pag. 157» 15^- \6. r. 10 Chrinaij — Chimaij 70. r. 7 Quernoij — Quesnoij 72. r.22 Morcau — Moreaa 85 r. 4 Reihirove — Etichove 101. r. 3 Korrecc — Correec 204. r. 13 Pandieu — Pardieu 240. (b 1 9 Heel — 1 dsel 243. (a) bladz. 314 — bladz. 3, 4. 251. r.27 verklaringe _ verkleininge 256. r. 8 omeine — onreine