NIEUWE ATLAS
VAN' HET TECeNSWOORDIO
TONEEL
des
O O R L O G S,
IN DUITSCHLAND, DE NEDERLANDEN, HET LAND VAN LUIK , EN EEN GEDEELTE VAN FRANKRIJK.
MET VIER GEKOLEURDE LANDKAARTEN.
Te DORDRECHT, bij DE LEEUW en KRAP. 1794.






ATLAS
VAN HET
TEGENSWOORDIG
OORLOGSTONEEL.
INLEIDING.
J~Jet oogmerk van het volgend Werkje is om den Nederlandfchen Lezer een naauwkeurig denkbeeld te geeven van het tegenswoordig Oorlogstoneel, ten opzichte der Oostenrijkfche Nederlanden, met het daar aanhorige: de Opperen Neaerrijnfche Kreitfen; de aangrenzende De* partementen van Frankrijk, en iets van de Generaliteitslanden onzer Republijk.
Men benoemt veele deezer Landen ook wel met den naam van den Bourgondifihen Krcits, As en



4 INLEIDING.
en zeker voornaam Aardrijkskundige geeft daar aan den naam van Maas - Kreits, doch dit laatfte
is niet algemeen. —
De Bourgondifche Kreits beftaat tegenswoordig uit:
1. Het grootfte deel des Hertogdoms Bra» band, nevens het Markgraafichap Antwerpen en de Heerlijkheid Mechelen. II. Het Hertogdom Luxemburg.
III. Het Hertogdom Limburg.
IV. Een deel van 't Graaffehap Vlaanderen» de Heerlijkheid van Doornik en de vrije Landen.
V. 't Graaffehap Henegouwen.
VI. 't Graaffehap Namen.
VII. Een klein deel van Opper-Gelderland.
De Oostenrijkfche Nederlanden zijn zo volkrijk als eenige landen in Europa. Men wil dat zij twee milüoenen menfehen bevatten, zo dat 4270 menfehen op een quadrait mijl zouden wooiieiï.
Behalven Lombardijen, dat 6729 menfehen op eene vierkante mijl telt, is 'er geen der Oos. tenrijkfche bezittingen zo volkrijk. De Oostenrijkfche Kreits, bij voorbeeld, rekent men op aoio, Bohemen op 2357, Gallicien en Lodomarien op aioo, en Hongarijen en Zevenbergen op 1248 op eene vierkante mijl. Hier uit volgt dat de Oostenrijkfche Nederlanden uitneemend vruchtbaar, voortreflijk gelegen en
wel



INLEIDING. §
wel bebouwd moeten zijn, dewijl de volkrijkheid van een Maat altoos een onloochenbaar bewijs is, zo wel van de werkzaamheid der inwoonderen als van deszelfs eigenaartige vruchtbaarheid.
Het grootfte deel deezer Landen, vooral bet midden en 't noordlijkfte, heeft eenen vlakken en vetten grond, die allerlei graangewas ,vlasch, hennip, meekrap, en kool of raapzaad in menigte oplevert. Een ander deel des Lands is laag en moerasfig, zo als in 't noorderdeel van Vlaanderen en Gelderland. Men vindt in 't Markgraafschap Antwerpen veel zand en heide, zo mede in 't noorden van Braband. Dan hier, zo wel als in een deel van Opper-Gelder, drijft men bloeijenden handel, in runderen, fchaapen , zwijnen en paarden, waar van de fokkerij hier fterk is, wijl de moerasfigfte en zandigftegrondengrootendeels tot de groeirijke weiden verbeterd zijn. Waar dit niet doenlijk is, graaft men op veele plaatzen turf, en beoeffend men andere nuttige bezigheden , als de visfcherij. Bergen en bosfchen vindt men inde oostlijke en zuidlijke Provinciën, die echter zeer vruchtbaare gronden hebben — bij voorbeeld in het Limburgfche, Doornikfche en in het Graaffehap Henegouwen.
In *t Luxemburgfche vinden wij vooral het Ardenner woud en het Sonjebosch, alwaar zich groot en klein wild onthoudt. Onder de aard.foorten en mineraalen vindt men in 't Limburgfche vette klai, goede porceleinaarde, marmer,



6 INLEIDING.
fteenkolen, briklteen, klamey; in Namen en Henegouwen, ijzer, blik en koper; keukenzout trekt men uit zeewater, ook vindt men hier veel vitriool.
Alle deeze Natuurgaven maakt de Vlaming zich ten nutte, deels door bearbeiding, deels ruw, ter verzending. De Nederlanders zijn de beste wollenverwers, en hebben dit anderen vol keren geleerd. Vooral waren hunne laakens in de veertiende en vijftiende eeuw de beste, van Europa. Toen naderhand deeze Provinciën onder Karei den Stouten, Maximiliaan I., maar bijzonder onder Philippus II, door zo veele jaaren onlusten en bloedige oorlogen, nevens eene tot gruwlen overflaande onverdraagzaamheid, in hunne werkzaamheid geftoord wierden, verdweenen de bloeiende fabrieken en manufacturen van daar. Evenwel vindt men 'er
nog de blaauw- zwart- en fchai laken-verwerijen, als in Brusfel, Eupen, Herve en Leuven, welken nevens de wollen ftoffen, kouzen en camelotten zeer geacht zijn. Ook bloeien thans nog in Vlaanderen, Braband, Opper-Gelderland en Henegouwen, de beste lijnwaad- en kantfabrieken, vertierende de twee eerfte ook zeer veel gewascht linnen en meubel - papier. Van de uitheemfche produöen verarbeiden de Fluweel- en Zijdemanufadluriers deChitzen- en Catoenbereiders,de Tapijtwerkers, alsmede de Goud-en Zilverfmeders, ijder het hunne, en hun werk ftaat met
dat



INLEIDING. 7
dat der Franfchen en Engelfchen gelijk. — Men vindt hier veele ijzerfabrieken, blikflageri:en, virrioolmakerijen, aluin- en falpeterrafinaderijen, kruidmolens, zegellakfabrieken, pottebakkerijen, porceleinfabrieken en glasblazerijen, nevens meer andere. Ook wordt hier veel olij geflagen. Bier wordt hier zeer veel uitgevoerd. Brandewijnen ftooken de Landsheeren zo wel als
de burger. Men heeft hier veele wasch-
bleekerijen; men maakt hier goede fnuiftabak, en rafineert uitneemende fuiker.
Men kan hier uit het natuurlijk gevolg trekken dat deeze zo in zich zelf van produften gezegende, en door kunstarbeid zo rijke Provinciën, een zo voordeeligen als uitgebreiden handel drijven , fchoon dezelve voor twee en drie eeuwen onvergelijklijk grooter was. In de veertienviiftien- en zestiende eeuw zeilden hunne fcheepen niet alleen op alle Europifche zeeën, als de overige hansfetteden, waarmede Brugge en Antwerpen in verband (tonden, en hun monopolis uitoeffenden, maar zij bevoeren ook, naar ge» lang der toenmaalige kunde, zomtijds de Indifche wateren. Gend en Brugge, en naderhand Antwerpen, voorzagen in de 14 a 15 eeuw geheel het Noorden, ten deele met hunne manufaétuuren, ten deele met Oost - Indifche en andere buitenlandfche producten, welke zij over Venetien bekwamen, alwaar toen de voornaamlte marktplaats van Aliatifche waren was.
A 4 Dee-



8 INLEIDING.
Deeze handelbloei wierd bevordert, door bet groot aantal inlandfche producten, en de uitneeraende kunst,-vlijt<*der ingezetenen; bijzonder door de gelukkige legging deezer landen aan de. noordzee, en de bevaaibaare vloeden, welke de onvermoeide arbeid der inwoonders door veele vaarten en Huizen nog daar toe veel gefchikter gemaakt hebben.
Dan, deeze handel nam af, zo dra de veree» riigde Nederlanden van den Bourgondifchen Kreits waren afgefcheurd. Hierop volgden onmensenJijke Godsdienstvervolgingen, en een geduurzaame krijg onder de vier Spaanfche Philippusfen en den laatften Karei; waarhij kwam het fluiten der Schelde, waartegen Jofephus II., geduurende zijne regeering, zich verzette, en de opening vorderde. Dit alles bragt dien handel ten onder, dan zedert de vier laatfte regeeringen begint alles wederom eenigzins te herlevendigen, door de verzending hunner eigene producten, en den handel met de Nabuuren, ja zelfs met Amerika, De inrichtingen der laatfte Oostenrijkfche regeeringen ter bevoordeeling des handels, kondigen dus de gelukkigfte gevolgen aan voor het commercieerendo deel des Bourgondifchen Kreits, en de verbetering der groote wegen, behoort wel degelijk daar onder. Veele daarom zijn met fteenen geftraat en met vruchtboomen beplant.
Pa



INLEIDING, 9
De ftraatweg van Namen naar Leuven, wil men, dat zevenmaal hondert duizend, en die van Bergen in Henegouwen naar Valenciennes,
dertig duizend guldens zou gekost hebben.
Met dat al kan men niet ontkennen, dat de menigvuldige wateren, welke dit land doorfnijden, nog grooter hulp aanbrengen.
De Schelde, de voornaamfte rivier der Nederlanden, en de eeuwige twistappel tusichen Holland en Bourgondien, ontfpringt in Picardiè'n, en wel in 't landfchap Vermandois, nabij Chatelet, zijnde een kleine fterkte aan het Kamerijkfche, thans het zevende Franfche departement, van de Aisne genoemd, naderhand vereenigt zij zich met de Somme, die reeds bij Bray in Picardie vaarbaar is, en veele vloeden en kanalen in zich ontvangt, en ten laaiden bij St. Valory in zee valt. Dan dit gedeeltelijk onderaardsch kanaal, 't welk die twee rivieren vereenigt, maakt de mooglijkheid om te water van Antwerpen in de Middellandfche zee te koomen, zonderde Noordzee of het kanaal te pasfeeren; men begrijpt dat het niet zonder zwaare kosten is aangelegd. De Schelde inmiddels loopt van de grenzen van Picardien, naar Kamerijk en Bouchain, in FranschVlaanderen, terwijl onderfcheidene wateren daar invallen, waardoor zij ook voor grootere fcheepen vaarbaar wordt. Bij Condé ontvangt zij de Hayne, en verlaat bij het dorp Flines de FranA 5 fche



V» INLEIDING.
fche grenzen, na zij eerst den bevaarbaaren vloed de Escarpe beeft ontvangen.
Doornik is de eerde voornaame dad in Oostenrijksch-Vlaanderen, welke door de Schelde befpoeld wordt, van daar vloeit zij naar Oudenaarden en Gend, alwaar zij door de invallende kanalen tusfchen Brugge en Gend, tusfchen de laatfte plaats en het Sas van Gend, alsmede door de uit Artois koomende Leye merklijk verwijdert wordt. Dne mijlen beneden Gend,
jn 't Graaffehap Dendermonde, bij de ftad van dien naam, ontvangt de Schelde nog grooier toevloed door den Dender, die in Henegouwen ontfpringt, en voorbij Aeth, Lesfmes en Aalst vloeid,door den Durme, beneden Dendermonde,
en den Rupel, tegens 'over Rupelmonde
Verder omvangt zij hier om dn. eks veele andere vloeden, als den Neethe, den Dijl, Senne, Demer, 't groote Leuvenfche kanaal, enz. De Rupel inmiddels is de breedlte van alle deeze invallende wateren. Van hier fchiet de Schelde met een geweldigen droom nederwaard, tusfchen Vlaanderen en Braband, en delt als 't*waare hier een onoverkoomlijke gtens tusfchen dezelve. Beneden Antwerpen is zij meer dan fooo
voet breed. Dan hier krimpt zij zich in,
tot niet wel 3000 voet, rijzende en vallende het water hier 20 voeten. Dan vloeit zij om het Vlaamsch hoofd, langs de gedemolieerde
For-



INLEIDING. n
Forten St. Maria en Philippine, naar de Hollandfche bezittingen, welke de beide oevers van den ftroom ïnfluiten, en in 1784 de twistappel waaren der Hollanders en Oostenrijkers. De gevolgen daar van zijn nog te versch in het geheugen, om dezelve weder op te haaien. Ook zou , men dan in een nader detail moeten treden over 't geen gebeurd is, toen de Franfchen in 1792 meester in Braband waaren, en tot onzen bodem doordrongen, 't geen wij niet oordeelen tot
ons vak te behooren. Zie hier agter het
antwoord van Collot aan den Koning van Frankrijk, en zijne hovelingen over Nancy.
Bij den noordlijken hoek van Hollandsch Vlaanderen is de Schelde over de 18000 voet breed, en deelt zich in de Ooster- en Wester-Schelde, welke laatfte ook den Hond genoemd wordt, die veel wijder dan de Ooster-Schelde is, alwaar de breedte op zommige plaatzen meer dan ander half duitfche mijl breed is. Eindelijk vloeit zij als een breed en diep water, tusfchen Zuidbeveland en Walcheren,aan de eene zijde langs Biervliet, Terneus, en Ijzendijke, aan de andere zijde voorbij Vlislingen, alwaar zij in de Noordzee valt. De Ooster-Schelde in tegendeel baant zich eenen weg tusfchen verfcheidene Eilanden en Zandbanken door, naamlijk van Sandviiet af, naar 't Hollandsch Braband, en vloeit tusfchen die Provincie en Zuidbeveland, terwijl een klei. ner tak, langs Dalem fchiet, zich in de zoge-
noem-



ia INLEIDING.
roemde keeten flort, en de eendracht genoemd wordt, waar uit eindüjk de Ooster-Schelde tusfchen de Eilanden Walcheren en Schouwen in de Noordzee valt.
Geli;k nu de westlijke landen des Bourgondifchen Kreits zich alle door de Schelde in de Noordzee van hun overtollig water ontlasten, zo gieten de oostlijke deelen het hunne in de Maas.
De Maas ontfpringt in Neder-Champagne bij het dorp van dien naam, of naar 't Menfe, vijf mijlen van Langres, zijnde thands het twee en twintigfte departement aan de Marne. Spoedig wendt zij zich naar Lotharingen, ontvangt eenige kleine vloeden in zich, en keert weder naar Champagne, bij St. Theobalt wordt zij bevaarbaar, van daar doorloopt zij, voorbij de fteden Voucouleurs, Commercij, St. Michiel, Verdun en andere, een grootdeel van Lotharingen.
Voor dat de Maas in het Ardenner woud den Luxemburgfchen vloed Semois ontvangt, ontlasten zich daar in nog verfcheide kleine wateren.
Aan den Semois leggen de fteden Arlon,
Boullon,en Orchimond. Met deezen vereenigt, fchiet zij bogtig over Revin, Fumay, en Montigny naar de grfnzen van Duitschland, die zij in het Bisdom Luik bij Vincur, niet ver van Hierges, aantreft, kort daarna wordt zij door verfcheidene wateren op nieuw verfterkt, en vloeit door het aan Frankrijk behoorende deel
var*



INLEIDING. «3
van Namen, over Charlemónt en Givet St. Hilaire, door eenige deelen van het Luikfche en Namenfche, over Hastieres, alwaar zij weder de Lesfe, uit Luikerland koomende, ontvangt, naar Namen zelve, alwaar zij bijna 600 voet breed is, en op nieuw de uit Picardien ontipruitende bevaarbaare Sambre ontvangt. ——. Daarna
ftroomt zij naar de ftad Luik. Van daar,
deels door het bisdom van dien naam, deels door het Oostenrijksch en deels door het Hollandsch gebied in 't land van Overmaas; ook kromt zij zich tusfchen het Hollandsch en Oostenrijksch Gelderland, door het Pruislisch aandeel dier Provincie , en zo verder naar de vereenigde Nederlanden; en, na zij nog eene menigte wateren, als de Rhoer, Worm, Rebeek enz. heeft ingezwolgen, vereenigt zij zich bij St. Andries met de Waal,en bijLoevenftein met de Mervve,maakende verfcheidene takken, en valt eindlijk tusfchen den hoek van Holland in 't land van Voorne in de Noordzee, met zo veel geweld, zegt zeker Schrijver, dat deeze onoverzienbaare wa*. tcrplas hier op eenen aanmerklijken afltand daar tegens niet fchijnt te kunnen indruisfchen, maar fiaare ziltachtige bitterheid voor het zoete Maaswater moet intrekken, doch zo veel eer koomt de kragt deezer Rivier niet toe, gelijk een ijder bekend is die immer deszelfs uitwatering gezien heeft.
Behalven door deeze twee hoofd-ri vieren wordt
de



14 INLEIDING.
de handel hier merklijk gemaklijk door de Kanaaien van Yperen, Brugge, Sas van Gend,
Brusfel, Leuven en anderen. En in de oost-
lijke en zuidljjke deelen van dit land heeft men ten dien einde een Kanaal gegraaven, dat van Luik naar Leuven gaat, waar langs alle waaren, welke naar zee gefchikt zijn, boven uit Duitschland en den Elfas vervoerd worden, wijl het de kortfte en minst kostbaarlte weg is. Daar te boven is de Franfche handel misfehien ruim zo voordeelig als de uitvoer.
Het mineraal rijk levert, tot het laatst genoemde oogmerk, allerlei gefleepen fteenen, marmer, ley, ongeleschte kalk, fteenkolen, pijpaarde, ijzer, koper, klei, potaarde enz.
Dat der planten: koorn, voornaamentlijk tarw, hop, olijzaad, tabak, meekrap, vlasch, hooi, bier, brandewijn, turf, papier enz.
Het dierenrijk: runders, fchaapen, varkens, en dus boter, kaas, wol enz., benevens veelerlei foorten van visch.
Sedert 1-54 richtte men, in Antwerpen, ten nutte des handels, eene Asfurantiekamer op, die een fonds heeft van twee millioenen. — Deeze is de eerfte die ooit in de Oostenrijkfche Nederlanden plaats vind. Een foortgelijke is in 1782 te Ostende opgericht, ook vestigde men hier in dat zelfde jaar een bank, eene Porto Franco, en te Brusfel zedert 1758 eene Munt. Men wil dat de omloop van geld in de Oostenrijk.



INLEIDING, is
ri.ikfche Nederlanden, omtrent 30 millioenen zouden beloopen, en de fchatkisten der kloosters en particulieren nog rijker zijn.
Wijl het overfcfiot van den Bourgondifchen Kreits, waarin men deels Vlaamsch , deels Waalsch, en in zommige ftreeken van het Luxemburgfche Hoogduitsch fpreekt, alleen aan het Aartshertoglijk huis van Oostenrijk behoort, zo verbeeld hetzelve ook den gantfchen Kreits, en de Aartshertog is meer Souverein dan de Vorften van andere Kreitzen, alzo hier geene Standen zijn, met uitzondering over landzaaken. Toen in Mey 1787 eene verbetering in het Juftïcieweezen zoude ingevoerd worden, ontftond daarover eene zo kragtdadige gisting, dat zulks eerst verfchooven wierd, en den 30 Mey eene oproeping der Standen en Gilden te Brusfel plaats vond, waarna de Landvoogdes der Catholijke Nederlanden, zuster van Jofeph den II. plechtig beloofde, dat die Standen bij alle hunne rechten, vrijheden en gewoonten zouden gehandhaafd worden, zo als zedert twee hondert jaaren had plaats gevonden. Alles wat hun mishaagde zou herfteld worden. In dat jaar wierden ook nieuwe Kreitsintendenten aangelield, die hun verblijf te Brusfel, Antwerpen, Herve, Luxemburg, Gend, Brugge, Doornik, Bergen en Namen zouden houden, dan de Standen kwamen hier tegens op, en de Keizer vond geraaden dit ftuk ook te laaten vaaren.
In



ïÖ INLEIDING.
In 't algemeen worden deeze Provinciën geregeert door een algemeenen Landvoogd, wiens magt uitgedrekt is. Deeze post wordt zeden 1479 bekleedt door een Prins of Prinfes uit het huis van Oostenrijk, uit hoofde dat Philippus II. bij den vrede van Arras daar in toeftemde.
Van daar dat de Landvoogd of Landvoogdes deezer Provinciën het bellier heeft over alle
geestüjke en waereldlijke zaaken. Hij kan
niet alleen de Ridders van het gulden vlies, maar ook alle in het vervolg te meldene Collegien bij een roepen wanneer hij wil. Hij heeft het bellier over alle zaaken van julticie, policie, en finantien, over de troupen, de Gouverneurs, Generaals, Kapiteins, en alle zo militaire als burgerlijke bedieningen. De wetten, ediélen en beveelen worden in zijnen naam gegeeven. Hij begeeft de openvallende ambten en peniioenen, naar den wil van den Vorst, fchenkt pardon, heft zommigedingen,en Helt andere in de plaats. Hij roept naar willekeur de Staaten van een of meer Provinciën bij een. In een woord, de Gouverneur-Generaal oeffend alle fouvereine magt, behalven in eenige weinige gevallen, in welke zijne magt door den Regent en de hooge
Collegien bepaald is. Bij voorbeeld, men
heeft zich het begeeven van eenige hooge bedieningen voorbehouden, zo ook het beduur over 's lands inkomden. Het opdraagen van tijfels, Adeldommen en leenbrieven, alsmede om de
lands»



INLEIDING. i7:
Jands heerlijke domeinen te veranderen. Het Hof van den Landvoogd in Brusfel is uitneemend prachtig. Hij heeft twee compagnien lijfgarde ; de Paus houdt 'er een Nuntius, de Koning van Frankrijk pleeg hier een gevolmagtigden Minister te houden, gelijk de Staaten-Generaal nog doen. Grootbrittanje heeft een Refident, en Luik een Charge' d'Affaires. Ook hebben deeze Nederlanden dikwerf Ambasfatleurs aan de %'oor« naamlte Hoven van Europa. Maar de Gouverneur-Generaal kan zonder toeftemming van den Souverain zijne waardigheid aan niemand afftaan, fchoon zijn Opvolger dikwerf reeds bij zijn leven benoemd is, in welk geval diens naam, bij) eene verzegelde acte, in het kasteel van Antwerpen bewaard wordt. De perfoon des Landvoogd» kan echter bij zijn leven door den Minister der Oostenrijkfche Nederlanden verbeeld worden. Dit heeft nog in deeze eeuwplaats gehad bij deGraaven van Kaunitz-Ritborg, Bosta, en van Cobenzel.
Het ambt van Staats- en Krijgs-Secretaris in de Nederlanden is mede 'gewichtig, wijl hij de geheele ministeriale correspondentie zo wel met den Souverein, als met de Ministers in de Hofen Staatskanzelarij moet waarneemen; het Protocol houden der Staatsvergaderingen, alle de depêches op bevel ondertekenen, en alle memo» rien en refolutien afvaardigen; Patenten voor hooge bedieningen afvaardigd, en voor 't overige van den algemeenen Landvoogd afhangt.
Les Confeils Cvllateraux zijn verder de drie B voor-



18. I N L . E I D I N. G.
voornaamfte Collegien der Nederlandfche landlegeering,; welke in 1531 door Keizer Karei den V. den Landvoogd zijn toegevoegd, zij beftaan uit den Staatsraad, welke zich met de gewichtigfte in- en uitheemfche zaaken bezig houdt; uit den geheimen raad, die uit een Voorzitter, zeven Leden, en drie Secretarisfen beitaat, en de voornaamfte landzaaken, de recbten der Regenten betreffende, in het oog houden, zonder echter eenige jurisdictie, policij, julticie, na-
turalizeering enz. te. kunnen uitoeffenen,
en uit den Financieraad, waarvan de OntvangerGeneraal het hoofd is, welke met zijne onderhoorigen of toegevoegde Raaden alle financieele zaaken, die der domeinen, koophandel en fcheep-
vaart beftiert. De Rekenkamer van Braband
en Vlaanderen is een bijvoegzel tot het financieweezen. Deeze drie Collegien hebben zedert den dood van Karei V. dikwerf verandering ondergaan , doch zijn in 1735 door Karei den VI. weder in order gebragt.
De wetgeeving in die Nederlanden behoort aan de Regenten, doch de Provinciaale Standen, zo wel ads de voornaamfte Gerichtshoven worden daar bij vereischt.
De afkondiging van alle wetten gefchiedt onder 't groot zegel, behalven in Braband en Limburg, alwaar de Raad van Braband zijn eigen zegel gebruikt.
Men oordeelt ook hier naar het Romeinfche ïechtoverde wetten, gewoonten, en ordonnantiën,



INLEIDING. %9
fien, behalven in Henegouwen en de zogepoeitj.
de vrije landen. Hoe gelukkig zijn -de twee
laatfte, dat zij hunne denkwijze niet behoeven te plooien naar de begrippen, die toen (na zo veele honderden jaaren) op bevel van den Mo> «arch, voor recht verklaard wierden!
Het Hof provintiaal, ook wel het Parlement fje grand Con/iiZ) genoemd, is het hoogfte gerechtshof der Oostenrijkfche Nederlanden, refideerende te Mechelen, welke beltaat uit eenen Voorzitter, die te gelijk Staatsraad is, twee Geestlijken, en zestien waereldlijke Raaden, daar onder begreepen de Raadfiscaal, en Procu. reur-Generaal. Dit Hof heeft twee kamers, en daar van valt geen appél, dan enkeld revifie. De leden deezer Vergadering bekoomen onmiddelijk voor zich en hunne kinderen, bij hunne aanftelling denAdelftand, zo zij flechts burgers zijn.
Behalven deeze heeft ook iedere Provintie zijn eigen Gerechtshof voor alles wat liet recht betreft. De Raad van Braband is het voornaamfte, met bijvoeging van het Marquifaat van Antwerpen en 't .Hertogdom Limburg. Men kan van alle Nede?-gerechten in Braband, en van het Hof in Limburg, zo als van alle Magistraaten van groote of kleene fteeden, tot deezen Raad appelleeren. Eindlijk kan deeze Raad uitfpraak doen, over allerlei contra&en, testamenten, mondigverklaaringen, over zaaken het leenrecht betreffende, alsmede over de zogenaamde gaudene
bulle van Braband. Deeze Raad beftaat uit
B a zes-



*o INLEIDING.
/estien leden, waarvan de Cancelier voorzitter is, en het groot zegel bewaart. De Regent benoemt de Raaden uit de door hun zelf opgegeevene candidaaten, en kan hun naderhand niet weder in hun ambt fchorten of afzetten. De inkomrten van elk lid bedraagen vier duizend florijnen, behalven dat de Adeldom aan den post van Raad verknocht is, doch deeze fterft weder uit met hunne kinderen.
Het Hof Provinciaal van Vlaanderen houdt zijne zitting in Gend, en is gelijk aan dat van Braband. Deszelfs rechtsgebied ftrekt zich uit over geheel Oostenrijksch Vlaanderen, uitge« nomen de Heerlijkheid van Doornik, van waar men naar Gend en verder naar den hoogen Raad van Mechelen kan appelleeren.
Ook zoo is het bij de groote Gerichtshoven van Luxemburg en Namen, doch in het crimineele kan men van Namen niet appelleeren.
Het Provinciaal Hof in Henegouwen heeft, gelijk het Brabandfche, het voorrecht, dat de groote revifie hier de plaats van het appél bekleedt, en dat onder de zestien Raaden twee Geestlijken en Adelijken zijn, welke men Cha. yaliers de la Cour noemt, en die uit den Provincialen Adel moeten verkooren worden.
Het Oppergerechtshof van Gelderland is te Roermond, en deszelfs Kanzelier is het hoofd Van die rechtbank.
De Kastelenij van Doornik heeft haar eigen gericht, van waar men gedeeltelijk naar Gend
en



INLEIDING. ai
en MecheJen, en gedeeltelijk naar Bergen in Henegouwen kan appelleeren.
De Provoost-Generaal, welke onder deja grooten Raad van Mechelen ftaat, zorgt in de Oostenri;kfche Nederlanden voor de algemeene veiligheid, en heeft ten dien einde vijf en twintig man te voet en twintig man te paard onder zich. In Braband echter is dit het werk van den Drosfaart, die, benevens zijnen Luitenant en de
gandfche Compagnie, door de Staaten onderhouden worden. Voor 't overige neemen de Magistraaten en Ondergerichten de policij waar, en van deeze kan men appelleeren.
De leenroerige zaaken in de Oostenrijkfche Nederlanden hangen midlijk of onmidlijlc van de Regenten af, en hebben hunne eigene Jurisdictie, die van de Onder- en Opperleenhoven wordt genomen.
Zonder in eene verdere befchrijviBg der Rekenkamers en der Domeinen, het Jachtgericht enz. te treden, voeren wij nu het nog te Brusfel zittende Hofgericht, le Trilunal du Marechal & de la Cour, aan; van waar men aan den geheimen Raadkan appelleeren, en gaan over tot de Staaten der Oostenrijkfche Nederlanden, als zijnde de waare Volksreprefentanten.
De Staaten hebben het recht om hunne bewilliging te geeven tot nieuwe belastingen en bevelen, alvoorens dezelve gepubliceert mogen worden. Dus ftaat het ook aan hun die te weigeren. Ook hebben zij het recht dat hunne inB 3 woon-



as INLEIDING.
woonders voor geen uitheemfche rechtbanken kunnen gedagvaard worden, vooral in geene
geestlijke zaaken naar Romen. Bastilles en
lettres de Cachet zijn hier zo min. in gebruik als thans in Frankrijk.
ÏJder nieuw Regent zweert gewoonlijk in den perfoon des Gouverneurs-Generaal bij de kroning op het heilig Evangelie, dat hij alle previlegien, gebruiken en Rechten der Provinciën heilig onderhouden zal; en dan zweeren de Gedeputeerde Staaten hem den eed van trouw, en huldigen hunnen Souverein. In Braband en Limburg worden de previlegien telkens opgenoemd inde zogenoemde blijde inkomst, waarvan het oudfte origineel in het testament van Hertog Hendrik III. van 't jaar 1260 gevonden wordt. En even van zo veel gewicht houden de Brabanders de gouden bulle, welke Keizer Karei den III. in 1349 den Hertog van Braband en Limburg, Johannes III., ichonk.
De Standen van Braband beftaan:
1. Uit Geestlijken, welke door dertien Abten gereprefenteerd worden.
2. Uit den Adel, van den Baron af, die vier duizend florijnen jaarlijks inkomen heeft, en onder dezelve heeft de Abt van Sem. blours, onder den tijtel van Graaf van Semblours, den eerften rang, waarop de andere Graven, Hertogen enz. volgen. Verder rangfchikt zich de de Ridderfchap naar den tijtel hunner goederen, en in geval



INLEIDING? 03
val van gelijkheid naar het vroeg of laat afleggen van den eed. 3. Uit Gedeputeerden der lieden Brusfel,
Antwerpen en Leuven. Het zelfde heeft plaats bij de Staaten van 't Hertogdom Limburg, dus instaken de Staaten in ijder Provintie van het Hertogdom een bijzonder ligchaam uit, dat zich alleen bij gewichtige omftandigheden tot een Collegie verzamelt. De Staaten verdeelen echter de fchattingen, welke degeneraale Ontvanger der Regenten heffen moet.
De Staaten vergaderen jaarlijks tweemaal volgens de wet, en verder zo dikwerf als de Souve. rein of de generaale Landvoogd hun bij een roept, en hunne befluiten worden met eenpaarige Hemmen genomen. Daar en tegen zijn 'et altoos gedeputeerde Staaten, die daaglijks vergaderen, die hunne eigenen Sijndicus hebben, gelijk de Staaten zelve hun Opper- en Onderontvanger in de Steden en Próvintien hebben.
Met de Staaten van Luxemburg is het bijna gelijk gefield, behalven dat de ftad ook haare Gedeputeerden in den Staaten Vergadering zendt, en de befluiten bij meerderheid van Hemmen genomen worden. Ook heeft de Luxemburgfche Staatsvergadering eenen Maarfchalk, die als Prefident het woord voert 5 alwaar ook de fchattingen aan den Landsontvanger betaald worden, die zijn verblijf houdt in Luxemburg, waar ook de gedeputeerde Staaten, die uit negen leden beftaan, hunne zittingen houden.
B 4 Ifl



*4 INLEIDING.
In de Provincie Namen worden van ijder klasfe der generaal verzamelde Staaten twee Gedeputeerden verkoozen, doch de derde, le Ticrsétat, beftaat uit de Magistraat der ftad Namen. Deeze brengen, met behulp van den Raadpenfïonaris en de Gouverneurs der Provincie, de befluiten der generale vergadering ter uitvoer, en bezorgen de ganfche Administratie der Provincie.
De Staatsvergadering van Henegouwen heeft dezelfde inrichting als die van Namen, maar men verdeelt hier de drie Staaten in drie kamers, waar van de derde ftand twee en veertig leden heeft, die beftaan uit den Magistraat van Bergen en Gedeputeerden van de overige dertien fteden.
In Vlaanderen maaken de Geestlijkheid en Afgevaardigden der zestien fteden de Staaten uit, wijl de Adel zedert het begin der zeventiende eeuw geheel geen ftem of zelfs zitting onder de Staaten heeft.
Daarentegen heeft de Geestlijkheid in Oostenrijksch Gelderland geene zitting onder de Staaten, beftaande deeze alleen uit den Adel en de Gedeputeerden der ftad Roermond, welke door een Erf-Maarfchalk van de zijde des Adels, en twee Burgemeesters der ftad Roermond verl ieeld worden, waartoe men dan nog een Raadpenfïonaris en Sijndicus voegt.
Het Graaffehap Mechelen is eene Provintie op zich zelve, en ftaat geheel onder de regeering



INLEIDING. *$
ring der ftad van dien naam, welke alles belust, behalven de bij Regenten gevorderde fchatting van twee en vijftig duizend vijf honderd guldens, welke dezelve de Dorpen en het Stadsgebied, alsmede het gerecht der Vlekken Epst en Gestel ter delibereering mededeeld, en dan beflist, dat £ door de ftad Mechelen, »3 uit de Dorpen die onder 't ftads gebied behooren, en *3 door de genoemde Vlekken aan den Keizerlijken Ontvanger - Generaal moeten worden opgebragt.
De Heerlijkheid Doornik maakt ook eenen Staat op zich zeiven uit, die door de Standen beftierd wordt. Deeze beftaan uit de Regeering van Doornik, de Geestlijkheid, en zulke welgegoede perfoonen, welke eenige Heerlijkheid bezitten.
De zogenoemde vrije Landen, in onderfcheiden Provintien gelegen, en meestin allen opzichte met de gerechten der Dirrri&en waar in zij leggen verbonden, fchoon niet in opzichte der jaarlijkfche contributien, hebben ook hunne eigene huishouding. Men vergt van hun zeker aandeel ter onderhouding der krijgsbenden, dat zedert 1674 in geld betaald wordt.
De voorrechten der voornaame, of beter gezegd, rijke lieden, in de Oostenrijkfche Nederlanden, zijn zeer onderfcheiden. De meeste bezitters van- Heerlijkheden hebben een opperen nedergericht, het recht der jagt en der visfcherij, en de vrijheid om de openbaare en zogenoemde heeren wegen met boomen ten hunB 5 nen



fttf INLEIDING.
nen voordeele te beplanten. Ook bebooren veelal de boetens en confiscatien van goederen hunner ingezetenen aan hun, en eindelijk de nalaatenfchap* pen van hun die zonder erve komen te lterven.
De inkomften welke de Keizer uit zijne Nederlandfche Provintien trekt worden verfchillend opgegeven, zommige begrooten dezelve op zeven millioenen, doch als men die op vijf bepaalt zal het nader bij komen.
Zeden 178a houdt men hier in vredenstijd over 't geheel veertig duizend man krijgsvolk in dienst, welke, nevens de hier niet getelde zeemagt, onder 't bevel van de generaale Landvoogd ftaan. De tegenswoordige best verfterkte vestingen in de Oostenrijkfche Nederlanden zijn Luxemburg, Namen, en het Kasteel van Antwerpen.
Men weet dat de Roomsch Catholijke Godsdienst hier de heerfchende is ; om dezelve in fland te houden, vindt men hier een Aartsbisfchop, zeven Bisfchoppen, en een eindeloos aantal van Abtdijen en Kloosters, die te zaamen zo veele wachttorens uitmaaken op de muuien van Romens Sion, in deeze landilreek. Maar de Kunften en Wetenfchappen betreffende, fchiet dit land thans verre te kort bij de vij'tiende en zestiende eeuw, fchoon men er de overblijffelen nog van vindt in de Univerliteit van Leuven, de Academie der Wetenfchappen te Brusfel, de Schilder-Academiën te Antwerpen en Mechelen en meer Gijmnafiën en doorluchte Schooien.
OOS-









OOSTENRIJKSCH VLAANDEREN.
Oostenrijksch Vlaanderen grenst ten noordwesten aan de Noordzee, waartegens het door duinen befchut wordt, ten noorden aan den Hond, zijnde een tak van de rivier de Schelde, waar door het van de Provintie Zeeland wordt afgefcheiden: ten oosten (toot het aan Braband'en Henegouwen, en de Provintie Artois. Van de Artoifche grenzen aan de zee tot de Antwerpfche rekent men de lengte ruim twintig mijlen, en van Cadzand tot Marchiennes ruim 16, en verder voorbij Douay op meer dan twintig mijlen. Men wil dat dit deel van Vlaanderen
hondert tot honden vijftien vierkante mijlen inhoud heeft, en het getal der inwoonders hondert zeventig duizend, of misfehien tweemaal hondert duizend beloopt.
Mooglijk is 'er in geheel de waereld geen land waar in meer bloed vergooten is dan in Vlaanderen , wijl het om de gelegenheid voor alle de Nederlanden, zo wel als wegens den vlijt van de inwooners van veel gewicht is; het luchtgeftel is hier aan de zeekusten vochtig, landwaard
in



3* OOSTENRIJK SCK
in echter mild en gematigd, de grond is 'er vruchtbaar, en levert uitmuntende akker- en weilanden.
De voornaame voortbrengzels zijn koorn, vlas, meekrap, runderen, fchaapen, paarden, koolen raapzaad, hout,boomvruchten, en in 't noorderdeel veel turf, daar te boven allerlei wild, en veel foorten van visch, zo in de rivieren als langs de kusten, al het welk bij een genomen, den natuurlijken rijkdom van Vlaanderen uitmaakt, die door den onophoudlijken ijver der fchrandere, voorzichtige en werkzaame inwoonders ongemeen vergroot wordt; gelijk wij hier
voor reeds gezegd hebben. De verdere
bijzonderheden zullen wij bij ijder onder deel aanhaalen.
De rivieren zijn de reeds meermaal genoemde Schelde, waar in de Lijs, de Leye en de Dender vallen, benevens nog twee gegraavene vaarten of kanaalen, tusfchen Brugge en Gend.
Vlaanderen, dat al in 790 door Karei den Grooten tot een Graaffehap verheeven wierd, heeft twee en zestig bemuurde Steden, elf hondert vier en zestig Dorpen, en meer dan twee hondert vijftig Heerlijkheden.
Van deszelfs regeering is reeds in de inleiding gefproken. Gemeenlijk deelt men Vlaanderen in drie deelen. Het eerfte deel, dat men het eigenlijk Vlaanderen noemt, wordt, naar de taal, het
Duitsch of het Waalsch Vlaanderen geheeten. »
Het



Vlaanderen. 35
Het Duitsch Vlaanderen begint van de Noordzee af tot aan Artois, alwaar het Waalsch Vlaanderen aanvangt, dat zich tot voor Kamerijk uitftrekt.
Dit deel heeft Keizer Karei V. door zijn verdrag met Francois den I. 05*6) aan de afhanglijkheid van Frankrijk onttrokken. Het tweede deel deezer Provintie is de zogenoemde Heerlijkheid Vlaanderen, ook wel het Keizerlijk Vlaanderen genoemd, wijl het onder de opperheerfchappij des heiligen Roomfchen Rijks Haat, en beftaat uit het Graaffehap Aalst, het land van de Maas, de vier Ampten, en't land aan de overzijde der Schelde. Het derde deel voert eigenlijk den waaren naam van Vlaanderen, wijl het noch van Frankrijk, noch van het Roomsch Keizerrijk afhangt, maar alleen onder de heerfchappij der Graven van Vlaanderen ftond, en beftaat uit Dendermonde, Bornheim en Geersbergen, met de daartoe behoorende Landen.
Men doei echter beter, fen deeze verdeeling zullen wij vol;;en_> om de onderdeden te fchilcken naar de naamen der hoofdfteden, als Gendy Brugge 2peren , en de zogenoemd wordende vrije landen van Brugge. Wij vangen dus aan met
HET



3°
OOSTE NRIJKSC fl
HET DISTRICT. VAN GEND.
yJ"end, de honfddad van Vlaanderen en de zetel van liet hoogde landgericht, heeft eene zeer voordeel ige" ligging aan- de rivieren de Schelde, Leye, Lieve en Méure, en is niet alleen eene voornaame koopdad,- maar ook zo fterk door de omleggende landen, dat zij, bij het openen der plaats vindende fluizen, op geene drie mijlen na in den omtrek'te naderen
is. Daar te boven heeft Gend, door de
Lieve of het oude Kanaal, gemeerrfchap met de Noordzee; dit Kanaal wierd Ao. iaa8 van Damme af, gegraaven, gedeeltelijk met de tegenswoordige Hollandfche haven Sluis in Vlaanderen. Zo heeft- Gend correspondentie met
Cflende, door het in 1613 gegraavene Kanaal van daar naar Brugge, waar in het Kanaal van Nevele tusfchen Belleghem en Levendeghem valt; en het voornaamde in 1651 tot 1661 gegraavene drie mijlen lang zijnde Kanaal naar Sas van Gent, verfchaft de dad een goeden zeehandel, wijl het bij Ecklo door veele kleine wateren met het oude Kanaal van Damme, met de Lieve en de
Darm» door Moerbeek loopt. Bovendien
zijn 'er nog meer, die wij om der wijdlopigheid verzwijgen.
Men wil dat Gend ten tijde van Karei de V. zo groot was» dat hij, zinfpeelende op de
Fran-



VLAANDEREN. 31
Franfche naam Gand', betekenende eigenlijk een handfchoen, maar bij de Franfchen ook de Had Gend, van Parijs zou gezegd hebben: je veux maitre Paris dans mon Gand. -— Thans echter is zij zo groot niet. Derzelver ligging beflaat uit zes eu twintig kleine Eilanden, over welker grachteiv meer dan drie hondert bruggen leggen, en waarvan de omtrek meer dan drie uuren gaans is. De grondvlakte binnen de muuren wordt gerekend op 45,600 romeinfche Seudi, en de Jangfte zijde,;van de 'Keizerspoort tot de Muyderpoort, is een uur gaans,; De Had is wel gebouwd, heeft fchoone huizen en breede ftraaten, zij heeft agt poorten en dertien marktplaatzen. Op de zogenoemde vrijdagsmarkt ftaat eene eerzuil voor Karei den V. gefticht, met deszelfs beeldtenis, houdende een zwaard en ■waereldkloot. 'Er zi;n honderd zes en twintig zo wind- als watermolens, —— en men telt 'er nog veertig tot zestig duizend inwoonders.. Men reekene of die ftad in volkrijkheid verloeren hebbe, daar zij in 1351, bij gelegenheid eenex oproeping van haaren Landsheer, zestig duizend ftrijdbaare mannen te velde bra^t, die onder hunnen aanvoerder, den beroemden bierbrouwer Artewelle, door den Franfchen Koning Karei den VI. bij Kortrijk totaal geflaagen wierden.
Het nieuwe Kasteel alhier is in den jaare 1540 tusfchen de Muyden- en Keizerspoort op
last



$2 OOSTENRIJKSCH
last van Keizer Karei V. gegrondvest, en het oude, dat Keizer Otto de Dikke in 949
ftichtte, toen geflecht. Het Graaflijk Kasteel
is de vergaderplaats van het Hof en den hoogen Raad van Vlaanderen. In het Prinfenhof wierd Karei V. Ao. 1500 geboren; 't Stadshuis is ook een aanzienlijk gebouw, alsmede de tooren Belfort, die 1375 gebouwd wierd, en midden in de ftad ftaat, van deszelfs top heeft men een ongemeen fraai gezicht over de ganfche ftad, die vijf en vijftig kerken en veele kloosteren heeft.
Onder het hier in den jaare 1559 geftichte Bisdom behooren zeven Dekenfchappen, te weeten het dekenfchap van de ftad, beftaande uit zeven kerken, dat van Everghem, hebben* de 21 kerspels, gelijk dat van Dendermonde, dat van Deynzen, waar onder 475 kerspels behooren, dat van Thielt met 02. Het Waagfche met ao, en dat van Hulst met 15 kerspels. — De Benediftiner Abdij van St. Pieter is van binnen een zeer fchoon gebouw, heeft een prachtig choor en uitgeftrekte boekerij. ——. Deszelfs Abt noemt zich Primaat van Vlaanderen en Prefident der vergaderingen der Nederlandfche Kloosters. Men vindt hier ook het Leenhof van Vlaanderen, de Raad ter Admiraliteit, en twee Rekenkamers, benevens een Keizerlijk Gerechtshof over twee en zeventig omliggende Dorpen. De ftad zelf wordt gere-
geert



V E A A N D ER S N. 33
geert door eenen aanzienlijken Magistraat, die den Keizerlijken Landvoogd aan het hoofd
heeft. De veelvuldige branden, deeze plaats
te beurt gevallen, en voornamentlijk die van 1217 hebben veel toegebragt tot derzelver verval. De beroemde Pacificatie tusfchen den
Koning Philips II. 'van Spanjen en de Republijk der vereenigde Nederlanden, wierd alhier in den jaare 1570 genoten. De Franfchen hebben deeze ftad in de jaaren 1678, 1708 en 1745 ingenomen.
De Provinciale Adel en de kooplieden maaken tegenswoordig het voornaamfte deel der inwoonders uit, de laatfte drijven zo weieenen uitgc ftrekten eigen handel, in't groot en klein, als een fterke Tranfito, die over Gend naar de Hollandfche haven Sas van Gend, en Philippi. ne, naar Brugge en Oftende, Dendermonde en Antwerpen, Oudenaarde en Kortrijk bloeiend gedreeven wordt. Hier bij komen de menigvuldige manufactuuren en fabrieken, voornaamlijk in lijnwaad, kanten en gaarens, die hier onnavolgbaar fijn gewerkt worden. Men verzendt dezelve door geheel Europa, naar Noord-Amerika, en over Cadix naar ZuidAmerika. Daar te boven vindt men hier nog veele zijden, wollen, boomwollen, en kameels hairmanufactuuren; ook zijn 'er voortrefiijke bleekerijen, dewijl de ftad veele opene onbebouwde plaatzen heeft; zo dat de koophandel deezer C ftad



$4 ©OSTENRIJKSC»
ftad. van jaar tot jaar bloeicnder wordt, zedert jfe verbeteringen in den jaare 1781 in verfcheidene opzichten aan dezelve toegebragt, waartoe 4e toenmaalige oorlog tusfchen de zeven Provintien en de kroon van Engeland niet weinig heeft aan gebragt.
Het Burggraaffchap Gend, waar van het gericht binnen de ftad gehouden wordt, is in vier Aniptaianfchsppen verdeeld, en beftaat uit zes yeertig Dorpen en eenige Heerlijkheden. Èyerghem, niet verre van Gend tusfchen het oude Kanaal en dat naar Sas van Gend loopt, behoort den hier refideerenden Bisfchop, die 'er den tijtel van Graaf van voert. — Wij zullen uit dit oord nog de volgende plaatzen aanvoeren.
Nazareih, beneden Oudenaarden, tusfchen de Leye en Schelde, niet eene kerk voorzien, vverwaards veele bedevaarten gefchieden.
Nevele, niet verre van Gend, aan het nieuwe Kanaal, draagt den naam van eene Baronnie.
Safelaar, een vlek en dorp, dat vrij neeringrijk is, legt aan het kanaal van Moerbeek.
Severghem, mede aan de Schelde, waaronderfcheiden fabrieken in vollen bloei zijn.
Het nabuurig Aolst, zijnde een Graaffehap, ligt tusfchen de Schelde en Dender, men teelt hier uitmuntende hop, welke veel van daarnaar
deeze gewesten gevoerd wordt. Tot den
jaare 1174 hadt het zijne eigene Graaven, doch sedert aan Vlaanderen gehecht zijnde, behoort
het



VLAANDEREN. ~'fg
het onder de ftanden des heiligen Roomfchen rijks. —— De hoofdftad is Aolst, of Aalst, gelegen aan den Dender, men vindt hier eene oude Burgt, eene Collegiale- en Kerspelkerk, welke eerfte zeer fraai is, ook zijn hier verfcheidene Mannen- en Vrouwen-kloosters, met een geweezen Jefui ten Collegie. De Franfchen hebben Ao. 1667 de vestingwerken geflecht. De voornaamfte bezigheden der inwoonders zijn: het tapijtwerken, boomwol bereiden, en den handel van linnen manufactuuren. Niet wijd van hier is de Cistercienfer Nonnen Abdij van Maria Ia Rofe.
Het land van Aolst heeft vijf diftriéten, welke men de vijf roeden noemt, als het land van
Rode, zijnde eene oude Baronnie, waaronder behooren:
Melk, beneden Gend, aan de Schelde, met een Collegie van reguliere Choor-heeren van da Augustijner orde. Ao. 1745 viel hier een veldflag voor tusfchen de Geallieerden en Franfchen,
ten nadeele der eerften. Nog zijn hier de
plaatzen Bavighem, Ghijzele en Vlierzeile.
Sotteghem legt tusfchen Gend en Grammond, het is een volkrijk vlek of heerlijkheid, welke de omliggende landltreek zo wel als het dorp en flot haaren naam geeft.
Gayeren legt beneden Gend aan de Schelde, en wordt een Vorltendom genoemd.
Qyer ■ Boulaar is de hoofdplaats van de BaronC a nie



jtf OOSTENRIJK 9CK
nie van dien naam; doch Opper - Hasfelt is zedert
IÓ54 een Graaffehap, Aspelaere en Tedegen
zijn vrije Heerlijkheden, Oombergen is mede eene Heerlijkheid; dan het grootfte deel der inwoonderen behoort, zo wel als de Kerspelkerk van Elene en Hilleghem, het dorp Nieutvmegen en Regbosch tot de baronnie Leeuwerghem. ——■ Deeze onafhanglijke Baronnie heeft hoog, middelbaar en nedergericht, alsmede zijn eigen kerklijk beduur. De voornaamfte der meer verftrooid leggende Dorpen en Kerspelen zijn: Rasfeghem en Hardcshem, twee Baronniën. Lede, een Marquifaat; Licderkerk, eene oude beroemde Heerlijkheid, en Houthem, eene Heerlijkheid, den BJsfchop van Gend toebehoorende.
Grammont, ook wel Geersbergen genoemd, wordt door den Dender doorfneeden, en heeft, zedert ioö8, ftadsprivifegien. Alhier is een Benedictijner Monnikken abdij van St. Adriaan ,welke de derde in rang, doch de voornaamfte van geheel Vlaanderen is. Men vindt hier een kerspel, en twee andere kerken, vier kloosters, en een bagijnen hof, alsmede een hospitaal. De inwoonders maaken wollen tapijten en manufactuuren.
De gemelde Baronnie Boulaar, en die van Schorrisfe, benevens nog vijf en veertig dorpen behooren tot het rechtsgebied van deeze ftad. Het dorp Steenhuizen, onder dezelve, heeft den tijtel eenes Vorftendoms; Viane is eene Heerlijk-



VLAANDEREN. 37
lijkheid en Baronnie met een klooster; Moerbeek is insgelijks eene Heerlijkheid. Grimminghem is- een dorp waar bij de Cistercienfer Nonnen Abtdij Beaupré gelegen is.
Ninoye, of Nijcnhoye, ook Niniye genoemd, legt aan de rivier de Dender, wierd Ao. 1194 met wallen omringd, en bekwam in 1339 ftad»jechten. ——• Dezelve is klein van omtrek. Eertijds was zij onafhanglijk van het Graaffehap Vlaanderen, echter ftond zij onder deszelfs befcherming. In 1515 nam Karei V. haar na zich, doch Albrecht van Oostenrijk heeft haar eerst volkomen met het Graaffehap verknogt. Men vindt hier een Kerspelkerk, alsmede een in 1337 gedichte Premonftratiner Monnikken Abtdij. ; De dad voert den tijtel van Heerlijkheid, en behoort den Prins van Veaudemont; zij is verfcheidene maaien geplundert, afgebrand en verwoest, thans is de hoofdneering der iriwoonders de linnenweeverij. Ronfe of Renesfe% is een vlek , behoorende aan het Vorstlijk huis Nasfauw, waar voormaals veele lakenfabrieken en wollen manufactuuren waaren, die echter door veele ontdaane branden, en andere onge« lukken, derk vermindert zijn. Hier zijn een Collegiale kerk en drie Kloosters. Niet ver van hier legt de Scherppenberg, beroemd wegens een Capel en Mariebeeld van onze Lieve Vrouw van de witte Roozen-tak.
Wij koomen tot de Kastelenij van OudeC 3 naar-



OOSTENRIJKSCH
marden, die belangrijker is dan de twee voornoemde plaatzen.
Oudenaarde is eene ftad waar de Schelde rondom en gedeeltelijk door vloeit. In het midden der ftad legt de oude burgt Pamela, die de zetel eener Baronnie, is, welke aanzienlijke rechten en vrijdommen heeft, in en omtrent de ftad; tot deszelfs rechtsgebied behooren de Kerspels Edelaar, Lempeghem, Volkeghem, Neerena, Rist, Koekamere en Eist. —- Hier zijn ook twee Kerspel-kerken, zes Kloosters, en een geweezen Jefuiten Collegie. Zij is beroemd wegens den Succesfie Oorlog en andere veldtochten. In 1708 wierden de Franfchen door de vereenigde Oostenrijkers en Engelfchen in de nabijheid deezer ftad, bij de dorpen en de Baronnie Heynen, Heurnen en Muilen geflaagen.
De Retzelaarberg legt niet verre van hier.
Margareta van Parma wierd alhier ge-
booren.
Beveren, en de Heerlijkheid Brutvard, de Heerlijkheid Peteghem, Nokerem, Elfeghem of HeJzeghem, met een Prioraat der reguliere Choor-heeren; als ook Vichte, waar van de eigenaar Erfmaarfchalk van Vlaanderen is.
Kortrijk, of zo op de meeste kaarten naar de Franfche benaming ftaat Courtray, is eene van ouds beroemde ftad, welks Kastelenij twaalf Pairfchappen bevat. Zij heeft twee voorlieden aan de rivier de Leye. Het hier
Haan-



VLAANDEREN. 39
ftaande oude Kasteel maakt een der gemelde
Pairfchappen uit. Men vind hier ook eene
Collegiale Kerk, een Kerspel Kerk, een Proostdij van den heiligen Amand, een geweezen Jéfuiten Collegie, drie Mannen- en vijf Vrouwenkloosters, benevens eenige Hospitalen. In den omtrek teelt men het beste vlas, daar te boven worden hier ook uitmuntende en fijne lijnwaaten gemaakt, vooral zedert de Manufacturiers alhier in de kunst van bleeken de Haarlemmers hebben weeten te evenaaren, en wel door behulp der daar toe dienftige potasch, hui, enz. waardoor zij het lijnwaad even zo wit weeten te maaken als hier te lande. Uit dit Kortrijk, de ftapelplaats, zo als men zegt, van het beste lijnwaad, batist en tafelgoed, in Europa, worden de meeste landen daar van voorzien, zijnde dezelve naar kunftige patroonen gewerkt. Zelf hier te lande worden de pragtigfte tafels met Kortrijks linnen gedekt, dat tot zeer hooge prijzen gekogt wordt, hoewel de ellenmaat ook bijna 9 pCt. grooter is dan de Brabandfche. Al zedert 1268 bloeit deeze handeltak in die ftad. Sinds zijn hier nog veele andere fabrieken in gaarens, kanten, wol en boomwol opgericht. De Franfchen veroverden in 1743 deeze plaats, en Hechten haare vestingwerken. De Kastelenij van Kortrijk wordt voor het overige in vijf diftriéten verdeeld, welke men roeden noemt, waar van de volgende plaatzen de merkwaardigfte zijn.
C 4 Haar»



4> OOSTENRIJKSCH
Haarlebeck, een vlek aan de Leye, met een Burggraaffchap en een Collegiaalkerk; men vindt 'er lijnwaad- gaaren- en kant-manufacturiers.
Niet verre van hier legt Ingelmunftcr, eene oude Baronnie. Thielt, ten westen van Deynze, een vlek midden in Vlaanderen, heeft twee Kloosters en eenige linnenweeverijen; in deszelfs nabijheid is het flot Thielt ten Hove.
Pitthem, een oud en beroemd dorp, met den naam van Baronnie.
Meulenbeek, een vlek.
Ruyslede, een der voornaamfte dorpen in Vlaanderen, alwaar de Ridders van St. Jan groote bezittingen hebben. —- Linnenweeverijen maaken 'er de voornaamfte bezigheid uit.
Winghenc en Poucques, twee dorpen of baronniën.
Waken, ook wel Wacken genoemd, eene vrije Heerlijkheid, aan den vloed de Mandel, voert den tijtel van Graaffehap,en is de geboorteplaats van Johannes Hondius, een beroemd Aardrijkskundige.
Roerbeek, een der twaalf Pairfchappen.
Deynze, een kleine ftad aan de Leye, met voornaamen handel in gaaren, kanten en lijnwaaden. 't Is een Marquifaat, behoorende aan de Heeren van Merode, en had voormaals vestingwerken.
Grammene, een dorp, niet verre van Deynzet werwaards veele bedevaarten gedaan worden.
Ifeghem, nabij Ingelmunfter, een Vrijheerlijk-
heid,



VLAANDEREN. 41
heid, met den tijtel van Vorftendom, is een Pairfchap.
Coyghem, aan de Leye, mede een Pairfchap, gelijk ook
Heyle, eene Baronnie, en
Dadifele, nabij Kortrijk, eene vrije heerlijkheid, alwaar voormaals een beroemd Mariabeeld was.
Wcvelghem, een dorp met een Cistisciencer Nonnenabtdij.
Meenen-, bij de Franfchen Menin, een vlek aan de Leye, en een der Pairfchappen, met een Klooster, wierd in 1578 met vestingen voorzien, en in 1715 ingeruimd. In 1744 r;amen de Franfchen deeze plaats in, en Hechten de vestingwerken. Deeze plaats is zeer volk- e.n neeringrijk, door haare gaaren-, linnen , zeep- en tabaksfabrieken, welke laatfte hier ongemeen aanmerkenswaardig zijn; wordende hier veel carotten gelevert, even als die te Duinkerken» men Haat 'er ook lijnolie, en heeft 'er welbereiderijen.
Warwick is een gering ftadje aan de Leye.
Het land yan Waas grenst aan de Hollandfehe bezittingen in Vlaanderen. Baldewijn, bijgenaamd de Vroome, Graaf van Vlaanderen * fchonk dit land in den jaare 106a aan zijnen zoon Robert de Vries, bij zijn huwlijk met de dochter van den Hollandfchen Graaf Floris. Dan in 1070 kwam het weder aan Vlaanderen, C 5 doen



4». OOSTENRIJKSCH
doch vervolgens op nieuw aan de Graaven van Holland. Toen Graaf Floris in 't jaar 1167 het aangegaan verdrag fchond, wierd het land van Waas hem afgenomen, en weder met Vlaanderen vereenigd, waarom ook Graaf Willem van Holland het zelve bij verdrag in den jaare 1333* afiïond.
Itn deezen vruchtbaaren oord wast voortreflijk lijnzaad, waar van de inwoonders het beste vlas bereiden. — De volgende plaatzen zijn merkwaardig.
St. Nicolaas, eene welbebouwde en volkrijke vrije Heerlijkheid, tusfchen Antwerpen en Gend, zijnde de hoofdplaats en den zetel des gerechts. Men houdt hier eene voornaame jaarmarkt, vooral van vlas en koorn.
Lokeren legt aan de Durme, en mag te recht als het aanzienlijkfte dorp van Vlaanderen gerekend worden.
Waasmunfter, mede een aanzienlijk dorp, met eene Nonnen Abtdij van de Augustijner orde.
Thielrode, eene vrije Heerlijkheid, aan de Durme, alwaar dezelve in de Schelde valt.
Teufihe, mede eene Heerlijkheid, aan de Schelde, over welke rivier alhier eene brug legt.
SLupelmonde, eene vrije Heerlijkheid, aan de Schelde, alwaar de Rupel zich in dien vloed ontlast, 't Is de geboorteplaats van den beroemden Aardrijkskundigen en Landkaartveryaardi-
ger



VLAANDEREN. 45
ger Gerard Mercator. Het hier nog (taande oude Slot, 't welk zeer fterk is, heeft voormaal» dikwerf tot een ftaatgevangenis gediend.
Burght, een dorp aan de Schelde, vanwaar tot aan het tegens over Antwerpen leggende veer, het Vlaamsch hoofd genoemd, een Heenweg is aangelegd.
Zwijndrecht is een kasteel tegens over Antwerpen. Voor het overige vindt men langs de Schelde nog verfcheidene fterke fchanzen, als Ifabelle, Calloo, bij het dorp van dien naam, de Parel en St. Maria.
Het land van Bever en wordt bijna geheel door het land van Waas ingeflooten; het is eene oude zeer aanzienlijke Baronnie, behoorende aan het Hertoglijk huis van Arrenberg en Aarfchot. Onder anderen behooren tot dit rechtsgebied de vrije heerlijkheid Beveren, alwaar hetoppergerecht der Baronnie gehouden wordt, en een klooster, alsmede een oud kasteel gevonden wordt, zo ook de Kerspels Rildrecht, den Doel Calloo, Haesdoek, enz.
De Heerlijkheid Dendermonde, welke ten tijde van den vier en twintigften Graaf van Vlaanderen, LodewijklI. in de veertiende eeuw, benevens de ftad, met Vlaanderen verbonden wierd, heeft een zeer vruchtbaaren grond, die alle foorten van koorn oplevert, ook goede weilanden heeft, doch voornaamentlijk uitmunt in vlas en hennip.
Den-



44 OOITBWRIJKSCH
Dendermonde is een ftad rost een Slot, gelegen aan de Dender en Schelde, daar zij in een vloeien, na dat de eerfte midden door de ftad is heen gefchooten. Door deeze voordeelige ligging, en dewijl zij geheel onder water kan gezet worden, is Dendermonde in oorlogstijden eene gewichtige plaats voor Vlaanderen, dewijl zij de communicatie tusfchen Gend en Antwerpen kan belemmeren.
Het fterke Kasteel, dat aan den mond van den Dender legt, is de zitplaats van het Leenhof deezer Heerlijkheid. In de ftad zijn twee Kerspel Kerken, waar van een de Collegiaale Kerk is; twee Monnikken- en vier Nonnenkloosters, met een Gijmnafium, en meer andere ftichtingen. Ao. 1667 hebben de Franfchen deeze ftad vergeefsch belegerd. In 1706 naamen de Bondgenooten dezelve in, en in 1745 de Franfchen. Het Oostenrijks huis ftond aan de Staaten Generaal bij het barrierre-traftaat 07'5) eene gemeenfchaplijke bezetting deezer plaats af. De plaatzen, welke onmiddelijk onder de Heerlijkheid Dendermonde behooren, zijn Grimbergen, Berlacre of Berleye, twee door de Natuur fterke plaatzen, aan de Schelde; alsmede Baferode, dat
eigenlijk uit vijf plaatzen beftaat. Anderen
ftaan niet zo onmidlijk onder deeze Heerlijkheid, maar behooren erflijk aan zommige huizen, als' bij voorbeeld Schellebck, alwaar een Klooster is, enz.
Van



Vlaanderen. 45
Van de Castelanij Bornhem, welke in de zestiende eeuw aan het huis van Colonna kwam, als eene Baronnie in 1658 tot een Gsaaffchap verheven wierd, noem ik enkel
Bornhem, de hoofdplaats, met een Gerecht en een . Benedictijner Prioraat bij de Kerspelkerk.
Van de zogenaamde vier ambagten zijn die van Hulst en Axel aan deezen Staat afgedaan, maar geheel het ambt en vlek Asnede, niet ver van Sas van Gend, aan een Kanaal gelegen, en het ampt en vlek Boekhout, dat zijn naam van een boeken- of beukenbosch ontleent, behooren tot den verhandelden ooxd.
HET DISTRICT VAN BRUGGE,
Dit diftriét is veel kleinder dan dat van Gend, en bedaat, na dat de vrije landen daar van zijn afgenomen, nu maar alleen in een klein omliggend rechtsgebied en de dad
Brugge. Deeze plaats is groot en van
hoogen ouderdom, zijnde van de twaalfde tot de zeventiende eeuw, doch bijzonderlijk bij het einde der veertiende, de voornaamde handeldad des waerelds. Door het groot Kanaal dat over Beernen en Marienkerk naar Gend loopt, tusfchen Belleghem en Levendeghem het nieuw Kanaal



46 OOSTENRIJKSCH
naai van Nevele ontvangt, en correspondentie heeft met het oude Kanaal van Damme, het Kanaal van Blankenberg en andere vaarten, heeft Brugge de fchoonfte gelegenheid tot den handel met Braband en Vlaanderen. Ook heeft zij gemeenfchap met de noordzee. 't Kanaal van Brugge naar Oftende is zo groot, dat fcheepen van meer dan twee hondert last het zelve veilig kunnen opvaaren. Eene andere vaart loopt over Riszeweghe onmidlijk naar de noordzee, ook valt 'er een over Sluis in het Zwijn. Het laatfte is wel het voornaamfte, zijnde vier mijlen lang, hondert agt en zestig voet breed, en twintig voeten diep. In het zelve valt, behalven het Kanaal van Damme, ook de Zwijnvaart, welke gemeenfchap heeft met het Kanaal bij 't Fort Ifabella. Alle welke voornaame Kanaalen de ftad nog tegenswoordig tot zulk een voornaame handelplaats maaken, dat zij in 1756 aanzoek deed om tot een Porto Franco te mogen ftrekken, vroeger zelf dan Oftende dat recht hadde. Men bood voor de vijftienjaarige vrijheid daar van de Regeering een fom van vijftig duizend florijnen aan, en zou daar toe jaarlijks nog gaarne veertien duizend florijnen betaald hebben, daar Oftende nu niet meer dan vier duizend opbrengt. Dan, Brugge wierd niet ver¬
hoord. Niet te min zeilen veele fcheepen, die in Oftende niet te recht kunnen raaken, of niet verkiezen te loslen, opwaard naar Brugge, alwaar



VLAANDEREN. 47
waar zij alle mooglijke veiligheid genieten, en alle noodwendigheden bekoomen kunnen, dewijl hier noch gebrek aan bergplaats voor goederen, noch aan icheepstimmerwerven en andere zeevaartbehoeften is. Men vindt hier ook een kweekfchool ter zeevaart, een commerciekamer, en zeer aanzienlijke beurs. Men drijft 'er zeer veel eigen koophandel, gelijk mede een verbaazende Tranütohandel tusfchen Oftende en de Oostenrijkfche Nederlanden. Zij wordt daaglijks bloeiender zedert veele haven-ongelden en andere belastingen in 1781 merkelijk vermindert zijn, en zulke waaren welke landwaard ingaan geen meer tol betaalen dan die van Oftende, doch; alle ongelden moeten daar van te Brugge betaald worden als de goederen naar zee beftemd zijn. Ook is 'er een Compagniefchap in Brugge, welke tegens 4 pCt. i der waardij der koopmanfehappen, welke in cotnmisfie gezonden worden voor uitfehiet. Brugge heeft ook voortreflijke zijden manufaftuuren, alsmede in linnen, wol, boomwol, kameelshair en leder. Onder anderen is hier eene goede fabriek van Corduaansch- of geiten leder, en eene van Turksch leêr, enz. -*! Hier is eene Academie van bouw- fchilder- en beeldhouwkunst. De haringvisfeherij, welke voorheen hier bijna alleen te huis hoorde, doch naderhand door de Hollanders aan zich getrokken is, begint zedert 1768 weder te verlevendigen , cn wordt dus weder met een goed gevolg
ge*



48 OOSTENRIJKSCH
gedreven. Philippus van Bourgondien was de dichter van het Prinfenhof. Brugge is verder een Bisfchoplijken zetel, die tevens Erfkanzelier van Vlaanderen is. De Cathedraalkerk van dit in 1559 gedichte Bisdom, is aan den heiligen Donatianus gewijd. 'Er behooren zeven Dekenfchappen tot dit Bisdom, te weeten: het Archipres bijteriaat te Brugge, het welk 15 kerken heeft, dat van Oudenberg heeft 15 kerspelkerken, Thorout 17 kerspelkerken, Gistele 20, Rozelaar 15, Ardenburg 23, en Dammen ook aj. Men bewaart
hier in de kapel van den heiligen Bafilius eenig bloed, dat Jofeph van Arimathea van het lig. chaam des Verlosfers met eenen neusdoek zou afgevaagd hebben. Hier zijn ook nog 3 Collegiale- en Kerspelkerken, een ge weezen Jefuiten Collegie, twaalf Monnikken- en negentien Vrouwen-kloosters, een Bisfchoplijk Seminarium, twee Armfchoolen, en onderfcheiden Armhuizen, Hospitaalen en Kapellen. Karei de Stoute heeft alhier zijne graftombe in de Maria kerk. Hertog Philips de Goede van Bourgondien dichtte hier Ao. 1430 de orde van het gouden vlies, 't Getal der inwoonders wordt thans op twintig duizend gerekend.
HET



VLAANDEREN. 49
HET DISTRICT VAN YPEREN.
Dit diftrict, dat bij den vrede van Breda door Frankrijk weder aan Oostenrijk is te rug gegeeven, heeft in den jaare 1678 zijn recht verlooren, om onder de Standen van Vlaanderen gerekend te worden, bij gelegenheid dat het toen onder de heerfchappij van Lndewijk den XIII. geraakte, en heeft ook dat recht bij de teruggave niet weder kunnen bekoomen. Hier
toe behooren weinige plaatfen van aanbelang, als men daar van de hoofdftad van dien naam uitzonderd.
Tpcren is eene oudtijds gewichtige en nog neeringriike Had aan de rivier de Yper, die in de nabuurfchap ontfpringt, en toevloed van water ontvangt uit de twee meiren bij Dickebesch en Sillebeck, en drie mijlen van daar in den Yfer valt. De ftad heeft door verfchillende vaarten gemeenfchap met de meeste groote fteden van Vlaanderen, als ook met de noordzee. Haare zijde- boomwol- linnen- en voornaamlijk wollenmanufaftuuren zijn van ouds her beroemd. Het hier in den jaare 1559 opgerichte Bisdom, 't welk groote inkomften oplevert, bevat negen Dekenfchappen : als het Archipresbijteriaat té Yperen van 6 kerspelkerkenj dat van D Wijnox-



JO OOSTINRÏJKSCH
Wijnoxbergen van 30. Casfel 21, Berone 'fii, Belle 16, Waesten of Warnesten 20, Poperingen 19, Dixmuyden 15, en Nieuwpoort 8 kerspelkerken. De Cathedraalkerk is den heiligen Martinus toegewijd. Daar te boven zijn hier nog verfcheidene kerspelkerken, een geweezen Jefuiten Collegie, vijf monnikken- en agt vrouwen-kloosters, een Bisfchoplijk Seminarium» eenige armhuizen en hospitaalen. Behalven dat Yperen veel door brand heeft geleden, is het ook zeer geteistert ten tijde der Nederlandfche onlusten. De ftad begaf zich in den jaare 1557 bij de bondgenooten, maar de Spanjaarden veroverden dezelve in 1584. De Franfchen
hebben haar in 1648, 58 en 78 telkens ingenomen en zedert tot 1713 in bezit gehadt. In
1715 geraakte zij onder de barrierre fteden, doch in 1744 viel zij Weder in handen der Fran» fclien, onder 't bevel van de Grave van Saxen.
Onder anderen behooren de volgende plaatzen onder de Kasfelenij van Yperen, welks gerichthof binnen de ftad is. Het Nonnenbosch, een uitgeftrekt woud, 't welk zijnen naam ontvangt van een daar in gelegen Benedictijner Nonnenklooster; Boelingen, een dorp en heerlijkheid, gelijk Vorrniscele, met een collegie van reguliere Choor-heeren der Augustijner orde, gelijk
'er ook een te Sonnebeek gevonden wordt. .
Rosfelaar of Rousfelaar, aan den Mandelftroom, een zeer oude plaats, met ftads voorrechten en
den



VLAANDERE N. g|
den tijtel van eene baronnie. Mesfene, in 't
Fransch Mesjïnes, een vlak meteen benedictijner: nonnen abtdij, waar van het eene heerlijkheid is. — Dan, deeze plaatzen hebben door veelvuldige ongelukken veel van hunnen bloei verlooren.
Commines. • ■ Eene kleine ftad op een eiland
in de Leye, welker vestingwerken geflecht zijn. 't Deel dat aan den linker over de rivier legt behoort onder dit diftricl:, het ander zedert den Utrechtichen vrede aan Frankrijk.
Warneton of Waesten, eene kleine fterke
ftad, die van de Leye en Dovie befproeid wordt; hier is eene abtdij van reguliere Choor-heeren der Augustijner orde, en behoort nevens het rechtsgebied aan het huis van Nasfau • Oranje. Voortijds behoorde het tot de barrierre fteden, thans zijn de vestingwerken geheel vervallen. De hier plaats vindende brandewijnftokerijen gewoonlijk ten voordeel van den Landsheer ge* dreeven wordende, maaken dit plaatsje taamlijk bloeiend.
De Heerlijkheid van Doornik , zo wel als het gebied zelve wordt deels door den Magistraat, deels door de Geestlijkheid en de Amptlieden der heerlijkheden beftierd. ■ Wij zullen 'er de volgende plaatzen uit aanhaalen. Als:
Doornik . bij de Franfchen Toumay, eene
oude, groote, volkrijke en voormaals wel verfterkte ftad aan de Schelde, die'er middendoor loopt, en langs welke een breeden dijk gelegd is van D a der-



5» IfllTINRIJK SCH
dertien hondert fchreeden lang, en tachtig breed; zijnde beplant met geboomte. Men fchat het getal der inwooners op agttien duizend, dia fchoone manufactuuren bearbeiden, zo van Turkfche tapijten, die naar Duitschland, Spanjen, Portugal enz. gevoerd worden, als in zijde, boomwol, kameelshair, lijnwaad, battist, camelotten enz. Ook is Doornik de zetel eens Bisfchops, (taande onder den Aartsbisfchop van Kamerijk, alsmede de vergaderplaats der Standen van deeze kleine Heerlijkheid. In 1668 wierd zij bij den Akenfchen vrede aan Frankrijk toegeweezen, toen Lodewijk de XIII. aldaar een fterk kasteel liet opbouwen. Ao. 1709 veroverden haar de Bondgenooten, en zij kwam bij den Utrechtfchen vrede O 713") aan het huis van Oostenrijk, en wierd twee jaar laater een der barrière fteden. De Franfchen namen dezelve in 1745 weder in bezit, en behielden haar tot in 1748, Hechtende dat deel der citadel dat aan de ftadzijde ligt, zo dat zij nu van dien kant open is. Bij een nadere overeenkomst heeft het huis van Oostenrijk alle landen, welke tot Doornik behoorden, nevens de plaatfen en goederen door de Kasfelenij van Rijsfel ingefloten, alsmede het dorp Thuin, aan de westzijde der Scharpeftroom, en het moerasachtigfte deel van het dorp Maulde, aan de kroon van Frankrijk afgedaan, en hier bijgevoegd alle afftand van aanfpraak op de tusfchen de Schelde en Sc-harpe
leg-



VLAANÜBRÏN. Si
leggende plaatzen en landen. Daar tegen
ftond Frankrijk aan Oostenrijk alles af wat in het gebied van Doornik lag, doch tot de KasfeJenij van Rijsfel behoorde Taimtignies, Velvaln enz. Ook zo ftond Frankrijk alle aanfpraak af op alle landen van den rechter oever der Schelde, onder den Wiher, en langs den rechter oever diens ftrooms. Dus van de beek Wiher, daar zij met de Schelde vereenigt, tot daar deeze rivier de Scharpe ontmoet, is het midden der Schelde de grens tusfchen Frankrijk en Oostenrijk. En beide hebben zich verpligt aan dit deel der Schelde geene vestingen aan te
leggen. ■ De dorpen van den lande van
Doornik zijn: Templeuve, Elandain, Lamain» Lesdain en meer anderen.
I1ET VRIJE, OF VRIJELANa
X)eeze oord behoorde voormaals aan do ftad Brugge, onder de regeering van Graaf Philips den I., en wel met zijne bewilliging onttrok het zich deezer heerfchappij, en fchafte zich eene eigene Maatfchappij aan, die door eene Magistraat beftierd wierd, en echter ordentlijk in het Landfchapshuis te Brugge bij' een kwam. Naderhand wierd zij door PhïD 3 b>



5+
OOSTENRIJKSCH
lippus den Goeden als hes vierde lid der Standen van Vlaanderen aangenomen. In 1517 beHond zij uit de volgende Amptmanfchappen, te weeten: IJzendijke, Oostberg, Aardenburg, Moerkerke,Oostkerke, Dudzel, Lisfeweghe, Uitkerken, Zu wenkerke, Meerkerke, Houthaan, Nieuwmunlter, Vliezeghem, Clemskerke, Bredenhout, Oudenburg, Serwoutermans, Camerling, Vlaarfloo, Wommen, Eeszen, Zaaren, Bovenkerke, Coukelaar, Rechteghem, Remeghem, Aetricke, Gjsth.el, Zerkeygliem,Jabbeke,Zuileghem, Loppen, Vasfenaer, Straaten, waar bij nog koomen de Amptmanfchappen Waldeghen en Bunskins, het (teedje en de heerlijkheid Middelburg, benevens Hegle. Ook worden tot deeze vrije landen gerekend het Amptmanfchap Veurne, dat van Wijnoxbergen en Bourbourg, met de daartoe behoorende landen. — Een deel behoort echter aan de VII Provintiën en een ander deel aan Frankrijk. Geduurende eene reeks van tijd betaalden zij geene lasten, maar zedert 1674 brengen zij een deel der fourage-onkosten in geld op, dat door eenen bijzonderen ontvanger
geheeven wordt. ■ De voornaamfte fteden
zijn:
Damme. -~— Voormaals eene kleine vesting, die in den jaare 1179 of volgens anderen 1189 het eerst door de Hollanders als een vlek zou zijn aangelegd, het zelve legt aan een vaart van denzelven naam.
Mid- ,



Vr.AANDK-4R.EN. gft
Middelburg — (wel te onderfebeiden van Middelburg in Zeeland) wordtbijgenoemd in' Vlaanderen, was voorniaals een klein dorp, dat Gui, Grave van Vlaanderen, aan het Premonftratenfer kloos» ter van het Zeelasidsch Middelburg fchonk, waar door het zelve dien naam bekwam. Dit klooster verkogt het zelve in 1446 aan Pieter Blandelie, die het met muuren omringde, en in 1617 wierd het tot een Graaffehap verheeven, thans behoort het den Prins van lfenhgien, welke dit Graaffehap deels van de vrije landen van Brugge, deels van die van Sluis ter leen bezit; want een deel des gebieds van het Graaffehap ftaat onder de vereenigde Nederlanden.
Blankenberg, een vlek, in welks nabuurfchap een vesting pleeg te zijn; het zelve legt nader aan de noordzee, en is beroemd om zijne voortreflijke visfeherijen.
Oftende, een gewichtige handelftad en vesting, Zedert eenige jaaren is zij eene Porto Franco, leggende aan de noordzee. Dit voorrecht maakt aanmerklijk veel onderfcheid in de inkomende en uitgaande kosten. Ook ftaat het hier ijder vreemdeling vrij, zonder onderfcheid van godsdienst, zich hier neder te zetten en koophandel te drijven. Op het einde der zestiende eeuw maakten de Hollanders zich meester van deeze plaats, en met Julij ióoi begonnen de Spanjaarden dezelve te belegeren, doch het was eerst in September 1604 dat zij de ftad magtig wierD 4 den.



$6 oostenrijksch'
den. In 1706 viel zij weder in handen van Keizer Karei den III., naderhand den VI. genoemd, en deeze fchikte dezelve tot de hoofdplaats van zijne Oost- en Westindifche Compagniè'n. Hiertegens kwamen de Engelfchen en Hollanders op, zo dat in 1731 en 173a te Weenen bepaald wierd, dat 'er geen Compagnie op de Oostindiën meer zoude mogen handelen. De Franfchen veroverden Oftende in 1745, na eene voorafgegaane belegering, in 1757 ging het over aan het huis van Oostenrijk. De Ridders van Maltha of van de orde van St. Johannes hebben hier eene commanderij. De hier plaats vindende vrijheid brengt niet weinig toe tot den bloei der ftad. Alhoewel de haven van deeze voornaame zeebad in de laatfte jaaren zeer vergroot is, zo dat deszelfs ruim meer dan zeventig duizend voet bevat, en fchoon het opgerichte vuurbaken het bij nacht in- en uitkopen der fcheepen te hulp koomt, blijft toch de mond der haven eng, uit hoofde van een daarvoorleggende zandbank, die niet kan worden opgeruimd. Hierom moeten de fcheepen altoos bij het uit- en inzeilen gelootst worden, welke lootzen door de Regeering worden aangefteld- Door al deeze voordeden, daar bijzonder toegevoegd den laatften oorlog tusfchen de Republijk der VII Provintiën en derzelver tegenswoordigen bondgenoot Engeland (Ao. I?8i) wjerd Oftende zo bloeiend, dat 'er in het gemelde, jaar twee duizend zes
hon-



VLAANDEREN. 57
hondert zes en dertig fcheepen binnen liepen , en twee duizend vier hondert en veertig uitzeilden. Daar en tegen was de vaart in 1783 zodanig weder afgenomen, dat 'er flecbts 1694 fcheepen binnen, en 1806 uitliepen. Thans is het getal der uit- en inkoomende zo omtrent de twee duizend. Van hier vaart ook in vredenstijden een paquetboot op Londen; meermaals doen deeze vaartuigen den overtocht in 24 uuren, fchoon zij meer dan 50 duitfche mijlen lang is. In 1779 wierd deeze paquet ten gemak der reizigers aangelegd, en 'er vertrekt eiken zaturdag avond eene van hier en van Londen. Deeze paquet is ook zeer belangrijk voor den handel. Men kan ook van hier naar onderfcheidene andere Engelfche zeehavens als Huil, Jarmouth enz. vaaren, wijl ook daar op beurtfchepen afgaan, ter overvoering van omflagtiger goederen. Van de bank, het kweekfchool ter zeevaart, en de voormaals hier plaats vindende Handelmaatfchappij op Oostindiè'n is reeds gefprooken.
Plasfcndaal, een fort aan het Kanaal , waardoor de gemeenfchap tusfchen Nieuwpoort, Oftende en Brugge onderhouden word.
Oudenburg, een zeer oud vlek, was voormaals eene aanzienlijke ftad, men ziet 'er nog een Benedictijner monnikkenabtdij.
Ghistel, een vlek met den tijtel van Baronnie.
Thourout, een vlek met een Benedictijner klooser is zeer oud, en behoort, benevens de groote D 5 Thou-



§8 OOSTENRIJKSCH
Thotirouter heide, aan den Keurvorst van den -Paltz, onder den tijtel van Heerlijkheid.
Wijnendaal, een Hot en aanzienlijke heerlijkheid, in welks rechtsgebied het voornoemde plaatsje ligt. De Keurvorst van den Paltz is 'es mede Heer van. In 1708 wierden de Franfchen hier door de bondgenooten geflaagen.
Dixmuyden, eene kleine ftad, met vier kloosters, had eertijds vestingwerken, en wierd in 1695 van de Franfchen ingenomen. In den omtrek van deeze plaats maakt men de beste boter van geheel Vlaanderen, waar mede veel handel gedreeven wordt.
Nieuwpoort —- een havenftad met vestingwerken, aan de noodzee en de rivier Yperle, die hier in zee valt. Zij is van minder aanbelang dan Oftende, echter zijn haar zedert 1781 eenige vrijheden gefchonken, waar door de Jast- vaten mijlgelden, benevens eenige andere tolsonkosten, vermindert zijn, zo dat de ftad alle rechten van (tapel en tranfito heeft. Daar Nieuwpoort behalven dit door vaarten en kanaalen gemeenfchap heeft met de binnenlanden, zo kan deeze ftad beftendig in bloei en levendigheid toeneemen. De visfcherij is de hoofdbezigheid der inwoonders, voornaamentlijk de kabbeljaauwen walvischvangst, waarbij nog de haringvisfcherij, en die van anderen zeevisch gevoegd mag worden. Hier zijn ook goede zeildoekrederijen en lijnbaanen, alsmede branderijen van,
bran-



VLA ANDEREN. 59
brandewijn, jenever en andere likeuren. Voormaals heette deeze plaats Sandhoven, doch deeze naam is verwisfeit, na dat de ftad het rechtsgebied van het vlek Lombaardheide in
1413 van Graaf Lodewijk gekogt heeft. De
ftad wordt door twee fterkten gedekt, waar van eene nabij de zee legt, en de andere Nieuwendam genoemd wordt. In 1600 viel bij deeze ftad de vermaarde ftag voor tusfchen de Nederlanders en Spanjaarden, ten nadeele van de laatften. De Franfchen namen haar Ao. 1745 in, en zij wierd in 1757 het huis van Oostenrijk ter bezetting ingeruimd. Men vindt hier een collegiale kerk en vijf kloosters.
Veuren, of Veurne eertijds eene fterke
ftad, bij een moeras, met den tijtel van Burggraaffchap. Hier zijn goede fabrieken en manufaftuuren, een collegiale en twee kerspelkerken, een Premonftratener abtdij, en nog vijf kloosters, Veurne heeft door gegraavene vaarten gemeenfchap met Duinkerken, Nieuwpoort, Brugge en andere fteden, en is dikwerf van de Franfchen verovert, maar nooit lang bezeeten. Zij was voormaals een der barrierre fteden.
Knokke, voormaals een fchans aan den ftroom Yperle, alwaar die zich met den Yfer vereenigt. Zij is in 1662 van de Spanjaarden aangelegd, en behoorde mede tot de barrierre plaatzen, bij de Franfchen in den jaare 1744 verovert.
Loo, een vlek met een abtdij van reguliere
Choor-



6o OOSTENRIJKSCH VLA AND EREN
Choor-heercn van de Augustijner orde» het had voormaals den tijtel van Graaffehap, en is tegenswoordig beroemd om de fmaaklijke kaas, Welke alhier gemaakt wordt.
Waton, het grootfte dorp in Vlaanderen.
Poperingcn, een groot vlek, met drie kerken cn zo veele kloosters, waaronder de abtdij van St. Bertin behoort,welke daar van eene heerlijkheid is. De wollen manufactuuren bloeien hier.
Antoing is een vlek met een zeer oud flot aan de Schelde, alwaar een domkapittel is. Bij een in 1769 geflooten verbond heeft Frankrijk alle voorige aanfpraak op een deel van dit vlek, en op de tot deeze baronnie behoorende kerspelkerk van Vezon, en het kleine dorp Bramenil afgeftaan. In de nabijheid ligt
Fontenoy, een dorp, bekend door de nederlaag der bondgenooten tegens de Franfchen in de» jaare 1745.
HET



HET
OOSTENRIJKSCH AANDEEL
IN HET
GRAAFSCHAP HENEGOUWEN.
X)e grenzen van dit Graaffehap zijn ten noorden aan Vlaanderen, ten oosten aan Braband, het Graaffehap Namen en het Bisdom Luik. -— Ten zuiden, aan het nog korts zogenoemde Champagne en Picardiën, en ten westen aan Artois in Vlaanderen. Deszelfs grootfte lengte van het zuiden naar het noorden is 12, en de grootfte breedte 13 en 14 mijlen.
Men fchat het Oostenrijksch aandeel van dit Graaffehap op 04 quadraat mijlen, en tweemaal hondert duizend inwoonders. De luchtgefteldheid is hier vrij gematigd. Dit land, dat natuurlijk vruchtbaar is, in allerlei koorn voort te brengen, en zeer bekoorlijke weiden heeft,
le-
61



62 OOSTÊNRIJKSCH
levert ook verfcheidene voortbrengzelen uit het mineraalen-rijk, als ijzer, lood, ftcenkolen, marmer, leijen, enz., als ook veelerlei houtfoorten. Het wordt door de Schelde,
Selle, Haine, Samber en Dender doorfnee-
den. r Men vindt 'er veertien Heden, en
veele honderden dorpen, die van zomraigen op
negen hondert begroot worden. Ook de
Geestlijkheid, die alörn zich het vette der aarde ten nutte maakt, heeft ook hier haar kenmerk niet verzaakt, dewijl 'er niet minder dan zes en twintig abtdijen en twaalf capittels in deeze kleinen omtrek gefticht zijn, behalven
eene menigte kloosters. ■ Dan, geen wonder,
want:
Hij die 't altaar bedient behoort 'er van te leven.
Van de regeeringsvorm is reeds iets gezegd,
wij zullen 'er dit nog bijvoegen. De Raad-
penfionaris van deeze Provintie of van derzelver Standen, bekleedt een zeer gewichtigen post; — De Ontvanger-Generaal wordt om de zes jaaren op nieuw gekooren, en de Hoofd - Schout deezer Provintie, die te gelijk Gouverneur van Mons of Bergen en Henegouwen is, ftaat in een bijzonder aanzien.
Schoon de landbouw en veefokkerij hier bij Vlaanderen te kort fchiet, en ook Braband niet evenaart, is echter de vlasteelt hier zo aanmerklijk, en de fpinnerijen daarvan zijn zo uitneemend, dat men 'er niet alleen de fijnfte lijnwaa-
den.



HENEGOUWEN. 6$
den, batisten en kanten van maakt, maar zelf het gaaren daar toe naar Brusfel en elders ver» zendt. Inmiddels wordt hier, hoe zeer die ma« nufaéluuren hier bloeien, veel wol en gaaren gefponnen, dat naar elders verzonden wordt.
Men weet niet juist wanneer dit landfchap tot eene Graaflijkheid verheeven is, maar wel dat het aan Graaf Balduin dern VI., Graaf van Vlaanderen, kwam, door zijn huwlijk met de eenige nagelaatene dochter van den Graave Raginer de III., Richid genoemd, en die daar door als eerfte Graaf van Henegouwen bekend ftaat.
Balduin liet ('1204) twee dochters na, waar van Margnretha huwde aan Burghart van Aven» nes, en dus Henegouwen hem ten huwlijksgoed. aanbragt. Toen de Naneef Willem de IL U3453 2onder manlijke erven ftierf, verviel het Graaffchap Henegouwen, als huwlijksgoed van zijne dochter Margaretha, aan Keizer Lodewijk van Beyeren ten deel, en de laatfte bezitter van dit geflacht was Willem III., wiens dochter Jacoba na viermaal getrouwtte zijn, zonder erven ftierf, toen het aan Philips de goede, Hertog van Bour-
gondiën, verviel. Doch voor dit tafereel
fchuiven wij eene gordijn, om dat wij ons niet als Gefchiedfchrijvers opwerpen.
Frankrijk intusfchen heeft het Graaffchap van tijd tot tijd ingekort. —— Bij den Pijreneefchen vrede bekwam dat rijk Landrecy, Quesnoy, Avesnes, Marienburg en Philippeville; bij dien
van



64 OOSTENRIJK SC H
van Nimwegen, ValencienneS, Bouchain, Can* dé, Cambray, Bavais en Maubeuge, met alle derzelver onderhorigheden, en bij dien van Rijswijk nogveele dorpen. Daarentegen heeft Frankrijk bij een vergelijk van den 16 Mei 1769 aan het huis van Oostenrijk alles in Henegouwen afgedaan wat onder de kasfelenij van Rijsfel behoorde.
Het Oostenrijksch aandeel wordt dus in tien PrevStees en Kasfelenijen verdeeld, van welke wij de volgende plaatzen hier opnoemen.
Mom, bij ons Bergen in Henegouwen, is niet alleen de grootfte en merkwaardigfte, maar ook de hoofdltad van het ganfche landfehap. Zij legt werklijk op eenen berg, aan de rivieren deTrouille en Hayne. Men telt 'er vier duizend zes hondert huizen, en vijftien duizend inwoonders, welker beftaan, onder meer andere, voornaamlijk nntfpruit uit zeer hoog gefchatte kantmanufaéluuren. Men noemde het van ouds her een Graaffchap; de fouvereine Raad van Henegouwen heeft hier zijnen zetel, ook refideert hier de Gouverneur of Hoofd-Schaut, die zo veel als onder-Landsheer verbeeldt. Er zijn zes kerspelkerken, waaronder twee collegiaale kerken, te weten die van St. Waudru en St. Germain. De Graaf van Henegouwen is Abt van 't Capittel van St. Waudru. 'Er is hier ook nog een geweezen Jefuiten Collegie en verfcheidene kloosters. Mons was eertijds eene fterke vesting,



HENEGOUWEN. Cg
ting, en verdient het door zijne gefchikte ligging. Lodewijk van Nasfau veroverde haar in 1573, doch Alva maakte 'er zich dat zelfde jaar weder meester van. In 1691 wierd zij door de Franfchen, 1709 door de Bondgenooten, en 1746 weder door de Franfchen ingenomen. Van Mons tot Brusfel rijd men langs een Heenweg, die tiert uuren lang is. De abtdijen Espinlieu,. St. Denis , St. Felin of Fulien liggen in den omtrek.
Route is eene kleine ftad, door Karei V. tot een Graaffchap verheven, zij is een Pairfchap, en heeft een Premonftratenfer klooster. ——— Men maakt 'er zeer fijn gaaren.
Soignies, eene kleine ftad aan den vloed Naste, met een collegiaale kerk, is mede door het fijne gaaren beroemd.
St.Ghislain, een kleine ftad aan deHayne, be* hoort aan de abtdij, ook hier zijn veele fpinderijen.
Aeth, aan den Dender, eene kleine voormaals wel bevestigde ftad, welk 1677, 1697 en 1746 telkens door de Franfchen wierd ingenomen, hier is eene vrouwen abtdij, een kasfelenij en fchoone linnen manufaéluuren.
Chiévré. Eene kleine ftad, met den tijtel
van een Pairfchap, en heeft goede linnen manufa&uufen.
Leufe, eene kleine ftad, in welker nabijheid, de Dender ontlpringt; men vind in deeze Baron*
nie een collegiaale kerk en eene kasfelenij. 1
Ook zijn hier fchoone linnen-weverijen.
E Brat.



1)5 OOSTENR.IJKSC1I
Braine le Comie, eene kleine ftad en oude Baronnie, behoorende aan den Hertog van Ahremberg;hier is eene ka?felenij. Hier, zo wel als te Quieprain, maakt men fijne gaarens.
Lesfines, een ftadje aan den Dender, men fpint 'er veel fijn gaaren, en heeft 'er fchoone linnenweverijen. Zoo ook te
IJalle, in 't Fransch Hault, aan de Senne. In de hoofdkerk van -dit ftadje is een beroemd Mariabeeld. Philips de Stoute, Hertog van Bourgondiën, is in 1404 als hier op het nog in wee* zen zijnde flot geftorven.
Enghien, eene kleine ftad en oude Baronnie, waarvan het huis Bourbon-Condé den vorstlijken tijtel voert, fchoon het op zich zelf een Hertogdom is, dat den Hertog van Ahremberg en Aarfchot toebehoord, die hier een lusthuis heeft. Het park alhier bragt Lodewijk XIII. het eerst op het denkbeeld om de groote tuinen te Ver-
failles aan te leggen. Hier is een amptman-
fchap, en men vindt 'er voortreflijke tapijt- en wollen-manufactuuren.
Binche —-— eene kleine ftad met beroemde ijzerfmederijen, mesfenmakerijen, en andere fabrieken, het metaalen- rijk betreffende. Men vindt hier een collegiaale kerk en voogdijfchap. In den jaare 1554 hebben de Franfchen het toen hier ftaande flot te gelijk met de ftad in de asch
gelegd. Het bosch van Rajon legt ten zui-
den van deeze ftad aan de Sambre.
Er-



HENEGOUWEN. 6?
Erquekns, Merbes- le Chateau, en Givry zijn kleine neeringrijke plaatfen.
Beaumont, aan geene zijde der Sambre, eene kleine ftad op eenen heuvel, met den tijtel van
Graaffchap. Hier is eenen vrouwen abtdij,
en men maakt 'er zeer goede kanten.
Chimay, aan 't zo genoemde witte water (eau Manche) ligt geheel boven in het bosch- en bergachtig deel van Henegouwen.
Lignc. — Tusfchen Aeth en Leufe, is eene oude Baronnie, die 1544 tot een Graaffchaj, en 160a tot een Vorftendom verheven wierd. — Het beroemd vorstlijk huis de Ligne ftamt hier van af, men weet dat het zich in verfcheidene takken heeft verdeeld, als die van Ligne, Ahremberg en Arfchot, Chimay en Barbencon.
Steenkerken* een dorp tusfchen Enghien en Braine le Comte, aan de Naste , alwaar de Franfchen 169* eenen veldflag wonnen.
Pieten ■> een dorp, een half uur van Bisfchops fontein, ligt ingeflooten door de beek van dien naam, en dient daarom in oorlogstijden dikwerf ten legerplaats.
MarUmont is een lusthuis aan de Hayne, bij een aangenaam woud,.niet ver van de ftad Binge, de naams oorfprong komt van Maria, Koningin, weduw van Hongarijen, zuster van Karei V., die het zelve aanlag.
E a HET



68 T R A N S C H
HET
I AANGRENZEND DEEL
VAN
V K A N K R IJ K.
HET DEPARTEMENT VAN HET NOORDEN, OF FR A NS C H VLAANDEREN.
Jtïet fchijnt ons niet ongefchikt om hier eene korte befchrijving te geeven van de aangrenzende departementen van Frankrijk, als wel degelijk tot het tegenswoordig Oorlogstoneel behoorende, en daarom zullen wij aanvangen met
Fransch Vlaanderen, of het departement van *t Noorden.
Het kanaal of de zeeëngte tusfchen Frankrijk en Engeland, alsmede de Nederlanden vormen de noordlijke grenzen, ten westen grenst dit departement tevens aan de Nederlanden ; ten zuiden aan het departement van de Aisne, tegens't zuidwest aan 't departement van Calais, en ten oosten aan Henegouwen, enz. - Het beftaat uit Fransch Vlaan-
de.



VLAANDEREN. 6$
deren, Cambrefies en het aan Frankrijk behoo* rend Henegouwen.
Dit Vlaanderen behoorde eertijds tot het Graaffchap van dien naam, maar na den dood van Dampierre van Bourbon wierden de kasteelen en amptmanfchappen van Rijsfel en Douay aan Philippus den Schoonen, Koning van Frankrijk, afgeftaan. Dit gebeurde in 1512. In
*t jaar 13Ó3 fchonk Koning Jchannes het aan zijnen vierden zoon Philippus den Heldhaftigèn, Hertog van Bourgondien, met voorbeding, dat het weder aan de kroon van Frankrijk moest koomen, als hij geene manlijke erfgenaamen naliet. Dit gebeurde; doch Frankrijk konde, ondanks alle rechtmaatige aanfpraak op deeze landen, niet weder in deszelfs bezit komen, voor het in 1767 aan Lodewijk XV. gelukte het zelve den Spanjaarden afteneemen. 't Is een zeer vruchtbaar land, dat veel koorn, vlas, hooi, tuinvruchten en ooft voortbrengt; heeft fchoone, bosfchen, een rijke veeteelt, levert boter, kaas, paarden, osfen, fchaapen en allerlei wild. Ook graaft men hier fteenkolen.
't Graaffchap Cambrefis behoort zedert den te Nijmegen geflotenen vrede (1678) aan Frankrijk , de inwoonders van dit land drijven veel handel jn koorn en lijnwaad.
Fransch Henegouwen is een deel van het Graaffchap deezes naams,'t geen door het huis van Oostenrijk bij den Pijreneefchen vrede (1660) E 3 aan



90 SK.ANSCH
aan Frankrijk wierd afgeftaan. De inwoonders, die, met die van Cambrefis vereenigt, omtrent twee maal honderd agt en zestig duizend beloopen, maaken goede kanten, camelotten, lakens en lijnwaad. Tot dit departement behooren agt rechtsgebieden, welkers hoofdlieden zijn
Douay De eigenlijke hoofdftad is taamlijk
groot, hebbende 2737 huizen en 19500 inwoonders. Behalven het tuighuis en de gefchutgieterij is hier aanmerklijk de Univerfiteit, welke
Philips de II. in 156a alhier oprichte. . Men
is hier 49 mijlen noordoostlijk van Parijs.
Vahnciennes. Zeven mijlen ten oosten
van daar, aan de Schelde, heeft een goede citadel, 't getal der inwoonders beloopt negen» tien duizend vijf hondert, wier voornaamfte han* del beftaat in camelotten, batist, enz.
Bij den tegenswoordigen oorlog is zij in handen der geallieerden geraakt, die haar tot nog (Junij 1794) bezitten.
Malplaquet, een dorp, niet verre van Beau. vais, bekend door den bloedigen veldflag aldaar in X709 voorgevallen.
Maubeuge, Landreci en Chateau Cambrefis, de laatfte is eene ftad alwaar in 1559 een vredenstradtaat geflooten is.
Quesnoy, een fterke ftad aan een meir, tien mijlen van Douay.
^vennes, eene kleine ftad, 17 mijlen van Douay, Ao. 1059 wierd het door Lodewijk XIII. ftormenéerhand ingenomen. ga.



VLAANDEREN. VI
Kamerijk, zes mijlen van Douay, is eene
grootte en (lerke ftad aan de Schelde. Ze»
dert 1677 behoort zij aan Frankrijk, heeft 2993 huizen en 15000 inwoonders. Men maakt 'er veel kamerdoek. De ftad is bekend door verfchillende hiergehouden vredesonderhandelingen, waar van ,'de laatfte in 1727 tusfchen den Keizer en Philippus V., Koning van Spanjen. Zij is de zetel eens Bisfchops.
Rijs/el, of Lilïo in 't Fransch, zeven mijlen van Douay, heeft 11284 huizen en 67000 inwoonders; de (tadis wel verfterkt, en heeft een kasteel dat het kunstwerk van den beroemden Vauban is. Echter ging het in 1708, bij verdrag, aan Eugenius over, na deMaarfchalk de Bouflers zich 10 weeken dapper verdeedigd hadde. De Oostenrijkers belegerden het in 179a twee maanden lang te vergeefsch. Bij den vrede van Utrecht C*7i33 is zij weder aan Frankrijk gekomen. De manufac* tuuren en koophandel bloeien hier tamelijk.
Harebruck ligt veertien mijlen van Douay.
Bcrgues, eene goede vesting.
De uitgeftrektheid van dit departement van het zuiden naar het noorden is vier en veertig mijlen, en oost- en westwaard tien, te weeten daar het 't breedst is.
E 4 HET



HET D E P A R T E M ENT
HET DEPARTEMENT VAN CAL AIS.
Dit ontvangt zijnen naam naar de nabij gelegene zeeëngte, het kanaal van Calais, 't welk Frankrijk van Engeland fcheidt, zijnde zeven Franfche mijlen breed. Het departement grenst ten N. en N. W. aan het evengemelde kanaal, en aan het departement van 't noorden westwaard ook tegens het kanaal, en ten zuiden aan het departement van de Sorame, oostwaard weder aan het departement van 't noorden; het bevat die Provinciën in zich, die ons bekend zijn onder de naamen Artois, 't Boulonnoife, en die landftreeken vanGuife tot aan Calais, die bijkans twee duitfche mijlen groot zijn, en zedert 1585 weder op de Engelfchen veroverd zijn, makende zedert een deel uit van Picardiën.
Lodewyk XIII. veroverde in den jaare 1640 het Graaffchap Artois op Philippus IV. Koning van Spanjen. Van toen af aan was geheel Artois in handen der Franfchen, uitgezonderd de fteden Aire en St. Omer, die eerst bij den Nymegenfchen en Utrechtfchen vrede aan Lodewyk XIV. wierden afgeftaan. Bijvoorraad is de ftad Arras tot de hoofdplaats van dn departement benoemd, totdat de kieshee-
ren



VAN CALAIS.
73
ren in de ftad Aire kunnen vergaderen, om daar over nader te befluiten.
De voornaamfte plaatzen van de agt hier toe behoorende rechtsgebieden zijn.
/Irras, aan de Scarpe ftroom, een vesting en de hoofdftad van Artois, vier en veertig mijlen
van Parijs ten N. O. 'er zijn 3768 huizen »
en 210CO inwoonders. Men vervaardigt 'er zeer fchoone tapijten, doch zij zijn niet zo goed als die van Parijs, Brusfel of Antwerpen. Het hier plaats vindende gezelfchap van kunsten en weetenfchappen is, in 1773 tot eene Academie verheven, 1477 wierd zij door Lodewyk IX., 1495, door Keizer Maxmiliaan en 1Ó40 weder door de Franfchen verovert, 1554 belegerden de Span* jaarden haar te vergeefsch.
Calais,een vaste ftad en haven aan het kanaal, alwaar de gewoone overvaart van hier op Douvres in Engeland is. De ftraaten zijn breed en gevloerd. —— De gedaante der ftad is een langwerpig vierkant, waar van de langfte zijde langs den zeekant loopt; boven haare geregelde vestingwerken heeft zij tegens 't westen nog een kasteel, en den mond der haven, die echter gevaarlijk is, wordt ook door een kasteel gedekt. 'Er gaan van hier op Douvres weeklijks twee paquetbooten. De handel der ingezetenen, die niet boven 6500 bedraagen , beftaat in wijn, zout, vlas, boter, paarden,enz. Deze plaats behoorde E 5 van



&4 HET DERART. VAN CALAIS.
van 1346 tot 1558 aan de Engelfchen, en was het laatfte dat zij in Frankrijk bezaten.
St. Omer, zestien mijlen van Arras is een der beste vestingen, en zedert 1677 door de Franfchen bezeten. Hier is het begin van het kanaal dat de Aa met de Lys vereenigd, men heeft hier
beroemde tabaks-fabrieken. Bekend is het
dat alhier de zetel eens Bisfchops was.
Bethunc* dat zedert den Utrechtfchen vrede in handen der Franfchen is, ligt zeven mijlen van Arras.
Bapaume^ zes mijlen van Arras, ligt ineen dorren, en water gebrek hebbenden oord, echter heeft de Ingenieur de Feuillon hier goede putten
aangelegt. De Franfchen veroverden deeze
ftad in den jaare 1041 op de Spanjaarden.
St. Paul, een vlek, agt mijien van Arras. Het Graaffchap behoorde voorheen aan den huize van Rohan Soubife.
Boulognc, eene zeeftad, 25 mijlen van Arras; men verdeeld haar in de opper- en neder ftad, die eenige honderd fchreden van eikanderen lig-
Sen- In den omtrek is eene mineraale bron,
die eene yzerachtige fmaak heeft, van waar zij de naam van ijzer-fontein, Fontaine de fer draagt. Voormaals was Boulogne een bijzonder of afzonderlijk Gouvernement.
Montreuil, een bemuurdeftad opeenenheuvel, 17 mijlen oostlijk van Arras.
Aire,



«ET DEP» AAN DE SOM ME. 8f
Airet een verfterkte ftad, 51 mijlen ten noorden van Parijs. In 1641 wierd zij door de Franfchen verovert, doch kort daarna weder van de Spanjaarden, 1676 andermaal door de Franfchen» en hun bij den vrede van Nymegen afgedaan. Iri 1710 namen de geallieerde de plaats in, doch gaven die bij den Utrechtfchen vrede weder terug.
Van 't oosten tot het westen is dit departement 37 mijlen lang, en 15 van het noorden naar 't zuiden op het breedfte.
HET DEPARTEMENT AAN DE SOMME.
Dit grenst ten westen aan het kanaal, tegens 't Noorden aan het departement van Calais, ten oosten aan dat van Aisne, en ten zuiden aan dat van de Oyfe en het diftrift Neuchatel in het benedendeel van het departement der Seine. Het bevat Amienois enSanterre in Opper-Picardiën enPontthieu nevens Bemaux in Neder-Picardiën. De hoofdftad is:
/Imitns. Deeze was voormaals de hoofd¬
ftad van Picardiën. Zij is gelegen aan de Somme, 31 mijlen noordwaards van Parijs;'er was een Bisfchoplijken zetel. Men telt 'er 5981 huizen,
en 43500 inwoonders. Men vervaardigt hier
allerleie wollen rnanufa&uuren. Hier is eene
Aca-



1& het dep. aan de i0m1ie.
Academie vanfchoone kunsten en wetenfchappen, die 1750 wierd opgericht uiteengezeJfchap geleerden. In 1507 nam de Spaanfche Commandant van Dourlens, Ferdinand Tollez de Portocarero de ftad door eene krijgslist in, echter heroverde Hendrik IV. dezelve dat eigen jaar, en bouwde toen de hier zijnde citadel, waar door de ftad gedekt is.
Hetgeheele departement aan de Somme is in vijf diftriclen afgedeeld, en de voornaamfte plaatzen zijn.
Abbevillc, ia mijlen van Amiens, aan de Somme , die haar in twee deelen deelt. Men telt
'er 3641 huizen, en twintig duizend inwooners, drie lakenfabrieken, die in 1665 alhier dooreen Hollander zijn opgericht. De hier gemaakt wordende laakens zijn in deugd en fijnheid zo <roed als de Hollandfche of Engelfche. Men maaki hier ook fchoone parakanen, moquetten, zijnde een foort van tapijten, ftaminen , grof lijnwaad, gefponnen wolle en fchietgeweer. In 1773 fprong zU hier een kruidmagazijn, waar door de ftad merklijk befchadigd wierd.
Ptronne, meede aan de Somme, r3 mijlen van Amiens, die uit hoofde haarer fraaije vestingwer. ken ook de juffer genoemd wordt. Men telt 'er 16000 inwooners. Karei de Eenvoudige flierf hier in 929, en Hertog Karei van Bourgondien nam Koning Lodewyk IX. alhier gevangen, om dat hij hem zo ondankbaar behandeld hadde, hij
ont-



HETDEP. AANDE OYSE,
77
ontfloeg hem ook niet eer, voor hij eenen voor Lodewijk nadeeligen vrede gefloten had.
Doulons, zes, en Montdidier agt mijlen van Amiens.
Oost- en westwaard is dit departement ongeveer 34 mijlen lang, en 16 op het breedfte zuid- en noordwaards.
HET DEPARTEMENT AAN DE OYSE.
De grenzen zijn tegens het zuiden aan de Seine en de Oyfe, tegens het oosten aan de Aisne, ten westen aan het departement beneden de Seine, en ten noorden aan de Somme. Het bevat Beauvaifis, Valois een deel van Isle de France , te weeten het noordlijklte, 'tLaonoisfche, voormaals genoemd; het is in negen dirtriften verdeeld, waar van de volgende plaatzen de voornaamfte zijn.
Beauyais, alwaar 'de eerfte vergadering van dit departement gehouden wierd, liggende aan de rivier Terain, 16 mijlen N. W. van-Parijs, en is aan alle zijden met gebergte omringd, waarom men haar ook eigenlijk den naam van eene vaste plaats niet kan toekennen. De voornaamfte middelen van beftaan der inwooners zijn het bereiden van tapijten, fergien en wollen ïnanufa&uuren. In 1443 en 147a heeft deezeuad
twee



88 HET DEPARTEMENT
twee belegeringen doorgedaan, in de laatfte verdedigden de vrouwen dezelve met eenen ongemeenen moed, deeden een uitval, vernielden de vijandlijke werken en veroverden een vaandel, waar meede zij nog jaarlijks op den 14 Oclober ter gedachtenis van deeze amafoonen daad een feestlijken omgang doen , waar in de vrouwen de eer hebben voor de mannen te gaan. Hier was voorheen een Bisfchoplijken zetel en crimineel gerichts. hof.
Chaumond, zes mijlen van Beauvais, eene kleine ftad die haar naam van een kaaien en heeten berg ontleent, waaropzij gelegen is.
Grandvilliers, zeven mijlen N. W. van Beauvais*
Bretuil, agt mijlen van daar.
C/eremofif, met den bijnaam en Beauvaifis , ter onderfcheiding van andere plaatzen, welke dien eigen naam voeren en elders gelegen zijn. Deeze ftad is het ftanihuis van Bourbon, op eenen berg aan den vloed Bresfche, zes mijlen van Beauvais, voerde den tijtel van een oud Graaffchap, en was eertijds de Appanage van Robert, jongfte zoon van Koning Lodewyk den Heiligen, ivelke de ftamvader van het huis van Bourbon was, waar uit Hendrik de IV. ontfprooten is.
Genlis, eene taamlijk groote ftad op een berg met drie voordeden, twaalf mijlen van Beauvais. In den jaare 1462 hield men hier eene rijksvergadering, welke de Salifche wet herftelde, en daar door alle vrouwlijke nakoomlingfchap van
de



AAN ȣ OYSE.
8y
de kroon uitfloot. Hier is weinig koophandel, maar de inwooners wasfchen veele vvolle voor de manufaóturiers van Beauvais,
Noyon , eene zeer oude ftad, taamlijk groot en wel bewoond, liggende aan den kleinen vloed Borfe,die een kwartier van daar in de Oyfe valt. Zij ligt 17 mijlen van Beauvais. De vermaarde Johannes Calvinus, wiens leerftelzel in ons Vaderland domineert, is alhier geboren, en in Zwitferland geftorven. De inwooners doen vrij veel handel in koorn.
Compiegnc, eene oude ftad aan de Oyfe, veertien mijlen van Beauvais. Hier is een koninglijk
lustflot, de inwooners doen veel handel in
koorn, hout en wol. Lodewyk II., Lodewyk V. en Hugo de Dikke , zijn hier in de Abtdij St. Corneille , die Karei de Kaale A°. 876 ftichtte, begraven. Compiegne is ook merkwaardig om de veele kerkvergaderingen, welke hier gehouden zijn ; niet minder om dat de Engelfchen in den jaare 1430 alhier de beruchte Maagd van Orleans gevangen namen. In 1709 vluchte de Keurvorst van Beieren herwaards.
Crepjy zestien mijlen van Beauvais, eene niet zeer groote ftad , welker inwooners in hout en graanen handelen. In 1544 floten Karei V. en Francais I hier eenen vrede.
Ermenonville is een landgoed, alwaar de vermaarde J. J. Rousfeau geftorven en op het zogenoemde Populier •Eiland begraaven is.
De



Bo HET DEP. VAN DE ARDENNES.
. De breedte van dit departement is van het N. tot het Z, agtien mijlen, en de lengte O.en W. zeven en twintig mijlen.
HET DEPARTEMENT VAN DE ARDENNES.
Dit grenst ten noorden aan de Oostenrijkfche Nederlanden, ten zuiden en westen aan de departementen aan de Maas, de Marne en de Aisne. Het was voormaals dat deel van Opper-Cham-
pagne, het weik men Rhetelois noemde.
Een groot deel daar van beftaat uit bosch, en dewijl hier .ook yzergroeven of mijnen zijn, vindt men hier veele fmeederijen. Het overige gedeelte is weiland. Champagne was van ouds een Graaffchap, en had tot in de dertiende eeuw zijne bijzondere Graven, tot Thibaut V. Koning van Navarre in 1270 zonder erven ftierf. Daarna wierd het met de Kroon van Frankrijk vereenigd, door het huwelijk van Johanna, Gravin van Champagne met Philippus den Schoonen InMezieres, «ene kleine ftad met eene citadel,* op een eiland*-door de Maas gevormd, hielden de Kiesheeren van dit diftrict hunne eerfte ver. gadering om te bepaalen welke de hoofdplaats zijn zoude. Zij is gebouwd door Karei Gonzagues Hertog, van Ne vors. De voornaamfte fte-,
den



HET DEP. VAN DE ARDENNES. 8l
den der zes hier toe behoorende rechtsgebieden zijn.
Charleville, een kleine welgebouwde ftad aan de Maas, drie en zestig mijlen van Parijs. Tot 1609 was zij een dorp Arches, genoemd, toen Karei Gonzagnes haar met ftads gerechtigheden befchonk. ,
Sedan, eene zeer fterke ftad aan de Maas," zes mijlen van Charleville. Zij is verdeeld in een boven- en beneden ftad, waarbij nog eene groote voorftad komt. De citadel behoort tot de bovenftad. De Inwooners bereiden laaken en; fergie. De beroemde Maarfchalk de Turenne wierd hier geboren. Lodewyk XIV. heeft deeze ftad in den jaare 1643 van den Graaf Moritz van Boullion tegens, verfcheidene Graaffchappen ingeruild. Voor de herroeping van het Edict van Nantes was hier eene beroemde Academie. Zederd hield hier,tot nu onlangs, eenenBisfchop zijnen zetel.
Rhatel, eene kleine ftad aan de Aisne, tien mijlen van Charleville, was eertijds een Hertogdom, het welk de Kardinaal Mazaryn, in 1663 ten voordeele van Aremand Karei de la Porte, die met zijne nicht gehuwd was, aan zich trok.
Rocroy, een fterke ftad in eene vlakte, zes mijlen van Charleville, alwaar de Spanjaarden Ao. 1663 door Condé geflaagen wierden.
Voufieres, tien mijlen van Charleville.
F Grand.



Sü HST DEPARTlillNf
Grandpré, dertien mijlen van daar met een doortocht over het gebergte, als bij Clermont en Argonne.
Van het noorden naar het zuiden is dit departement op het breedst, ad mijlen en zeventien van het oosten naar het westen.
HET DEPARTEMENT AAN DE MARNE.
De grenzen van dit departement zijn, ten oosten aan het.Maas departement ten zuiden tegens dat der Ardennes, ten westen aan de Aisne, en ten noorden en noordwesten aan de Ardennes. Het is zaamengefteld uit de Provinciën Ramois, Pertois en eenige andere landen, van het eigenlijk Champagne, en heeft zes diftri&en , waar van de voornaamfte plaatzen zijn.
Chalons aan de Marne,een en veertig mijlen van Parijs, eene aanzienlijke ftad, die agt en twintig honderd huizen heeft, en alwaar men twaalfduizend inwoonders telt. Francois de I. omringde haar met fterke muuren en diepe grachten; de ftraaten zijn breed, de markten ruim en de huizen hoog. De grove wolle ftoffe manu» faéhruren bloeijen hier vrij wel. Het geleerde Genootfchup alhier is in 1750 opgericht, begon zijne vergaderingen in 1753, en in 1756 wierd de eerfte plechtige famenkomst gehouden. In 1759
wierd



AAN D£ MARNE. 53
wierd het Parlement van Parijs herwaards verlegd. Atilla, Koning der Hungaaren heeft
in deezen omtrek Ao. 451 eene zwaare nederlaag geleden. Buiten eene der ftads poorten is eene fraaije wandelplaats, de Jard genoemd, die uit een ruime weide beftaat, zijnde aan alle zijden omringd door de rivieren de Marne en de Maas en verfierd door een groot aantal laanen. De beroemde overzetter Perrot Ablancourt is hier geboren.
Rheims, eene der oudfte en beroemdfte lieden der geheele Republiek, aan de rivier Vesla, twaalf mijlen van Chalons. Er is eene Univerfiteit welke in 1547 opgericht en in 1549bij 't Parlement van Parijs bevestigd wierd. Hier was eene Aartsbisfchoplijke ftoel. De inwooners drijven Herken handel in rooden wijn, zijden en wolle ftoffen, en peperkoek. Het aanmerkenswaardigfte is , dat de Aartsbisfchoppen alhier het recht pleegen te hebben om de Koningen te kroonen. Men vindt hier nog verfcheidene Roomfche oudheden ; bijzonder een triumphboog nabij de Marspoort, als mede de ruïnes van een oud Hot en een amphitheater.
St. Memhould, een kleine ftad in een moeras aan de Aisne tusfchen twee rotzen, op de hoog» fte van welke een fiot gebouwd is. Zij ligt if mijlen van Chalons.
Vitri le FrangQis, aan de Marne, agt mijlen Z.O.
F a van



84 HET D ~E P A R T E M E N T
van Chalons. Zij wierd gebouwd door Franccis de I. Hier is fterken handel in koorn.
Epernay, aan de Marne, negen mijlen westlijk van Chalons. Deeze ftad behoort den Hertog van
Bouillon. In dien omtrek groeit de beste
Champagne-wijn.
Sezanne, 15 mijlen van Chalons. i Dit, departement is van 't N. O. tot het Z. W. 33, en van 't Z. O. tot het N. W. 30 mijlen.
_ ! 1
HET DEPARTEMENT AAN DE MAAS.
J)it grenst ten oosten aan de departementen die aan den Moezel en de Meurthe liggen, tegens het zuiden aan 't benedendeel van het departement aan de Marne, zo ook tegens't westen en noorden aan de Marne en het Ardenner woud. Het bevat Vermandois, 't westlijk deel van Toulois en Bar in zich (zie laater het Moezel departement.} De eerfte vergadering wierd in Bar gehouden, doch onder voorwaarde dat zij alle vier jaaren beurtlings ook te St. Michiel zoude gehouden wórden, echter zou Bar de voorkeur hebben, zo hier een opper-gericht wierd aangefteld. Het departement bevat agt diftricten, en de voornaamlle plaatzen zijn:



aan de m a 'a s. %g
Har of Bar leduc, een en zestig mijlen oostlijk van Parijs, is verdeeld in de boven- en benedendad, en het daar tusfchen liggende flot. 'Er zijn elfhonderd huizen en tien duizend agt honderd inwooners.
Sondrecourt, eene kleine ftad, tien mijlen van Bar.
Commerci, een kleine plaats aan de Maas, agt mijlen van Bar, alwaar een zeer fchoon flot is, dat door den Kardinaal Retz gebouwd is.
St. MiehUl, een ftad aan de Maas, agt mijlen N. O. van Bar en 7a van Parijs ; zij is haaroorfprong aan eene oude Benedictijner Abtdij verfchuldigd, die in 660 gefticht wierd. Zij is van belang om de pasfage over het daar voor liggend gebergte.
Verdun, mede aan de Maas, twaalf mijlen N. O. van Bar, een taamlijke groote en volkrijke ftad, beftaande uit drie deelen; te weeten, de beneden-, boven en nieuwe ftad, en heeft daar te boven eene fchoone citadel ter dekking. Voormaals was zij een Rijksftad. In 151a begaf zij zich onder Franfchebefcherming, en is in 1048 geheel aan Frankrijk afgedaan. Het was een Bisfchoplijke ftad, in deszelfs omtrek wast veel anijs.
Clermont aan de Aire of in Argonne, tien mijlen N. van Bar.
Eiain aan de Arne, twaalf mijlen N. O. van Bar.
Stenoy, een taamlijk verderkte dad twintig mijlen N. van Bar.
De uitgeftrektheid van dit departement is drie F 3 en



8(5 HET DEPARTEMENT
en dertig mijlen van 't noorden naar *t zuiden , en zestien van het oosten naar 't westen.
HET DEPARTEMENT AAN DE MEURTHE.
De grenzen zijn ten oosten de Nederrhijfche Kreits, ten zuiden, ten westen en noorden aan
de Maas- en Moezel-departementen. Het
is uit een deel van 't Hertogdom Lotharingen, en het Bisdom Aul te zamen gefield. Het beftaat uit negen diftricten , en de hoofdplaatzen zijn:
Nancy, in eene aangenaame vlakte nabij de Meurthe. Zij ligt 81 mijlen van Parijs, heeft 34000 inwoonders, wordt verdeeld in de oude en nieuwe ftad, heeft eenen Bisfchoplijken Stoel, eene Univerfiteit en Genootfchap van Wetenfchappen, eenige aanzienlijke pleinen, en fchoone triumphboog met drie doorgangen, welke de oude en nieuwe ftad vereenigd. Het Koninglijk geleerd Genootfchap, door Stanislaus gellicht, houdt zijne vergaderingen in eene der vleugels van het flot, waarin ook eene openlijke boekerij door gemelden Koning is opgericht. Hertog Karei IIL, bijgenaamd de Groote, heeft de nieuwe ftad aangelegd, en met vestingwerken voorzien, zedert 1697 is zij met een muur omringd. Meest
al-



AAN DE MEURTHE. $f
alle ftraaten, zo wel in de oude als nieuwe ftad, zijn fchoon, breed, gevloerd en met fraaije huizen voorzien. In de Collegiaal kerk van St. George vindt men de graftombe van Karei den Stouten, Hertog van Bourgondië'n, welke in 1476 voor deeze ftad fneuvelde , als meede de grafplaatzen der oude Hertogen van Lotharingen, liggende de laatere in de kerk der capucijnen. De ftad was voormaals bemuurd maar in den Rijswijkfchen vrede wierd het Hechten der bui* tenwerken der oude en nieuwe ftad als meede der vestingwerken bepaald, doch de oude ftad behield dezelve. Koophandel en manufactuuren
zijn hier in eenen Hechten ftaat. Zij is de
geboorteplaats van den beroemden plaatfnijder Callot.
Lunevilte, eene oude voormaals bemuurde ftad aan de Bezonza, in een laagen en moerasfigen grond, zeven mijlen van Nancy, heeft 16000 inwooners, en een prachtig flot, weleer het verblijf der twee laatfte Hertogen van Lotharingen, als ook van Koning Stanislaus. In 1718 brandde bijna 't geheele flot en in 1755 de nieuw gebouwde rechter vleugel af. De Ridder-academie welke hier geftichtwas, is]in een cadetten -fchool veranderd, waar van de eene helft Lotharingers en de andere Poolen moeten zijn.
Blamont, twaalf mijlen van Nancy, in een be« koorlijk oord.
Saarburg, zestien mijlen van daar,
E 4 Dicufis



88 HET DEPARTEMENT
Dieufe, tien mijlen N. O. van Nancy, hier na bij ligt het Linder meer, waar in zeer grootc karpers, en waar van 'er jaarlijks wel tot 8coo pond wordt gevangen.
Vic, een ftad aan de Seille, zeven mijlen N.O. van daar.
Pont a Monsfon, eene kleine ftad aan den Moezel , zeven mijlen N. W. van Nancy.
Toul aan den Moezel, waar over hier eene fchoone brug ligt, zes mijlen W. van Nancy. — Voormaals was zij eene Rijksftad, en was regelmatig verderkt. In 155a kwam Toul bij het verbond tusfchen de Duitfche Protestanten en Hendrik II. onder Frankrijks befcherming, en 1Ó48 wierd zij geheel aan de kroon afgedaan.
Vezelife, zeven mijlen Z. W. van Nancy.
Dit departement is oost- en westwaard s.6 en zuid en noord 16 mijlen in zijne uitgedrektheid.
HET DEPARTEMENT AAN DEN MOEZEL.
I~ïet heeft Luxemburg ten noorden, —— 't departement van den Nederrhijn ten oosten, dat van de Meurthe ten zuiden, en der Maas ten westen. Het is geformeert uit bet Hertogdom Lotharingen en Mesfin, of het land dat rondsom
Metz



AAN DEN MOEZEL.
89
Metz gelegen is, waar in men veele woeste plaatzen vindt, en dat zedert bet aan Frankrijk behoort door de menigvuldige verdrukkingen geheel te gronde gegaan is. Lotharingen bekwam zijn naam van Lotharius II. kleinzoon van Keizer Lodewyk I. aan wien het in den twist tusfchen hem en zijne broeders van zijnen vader Lotharius wierd toegeweezën. Dus was het voormaals al. toos met het Duitfche Rijk vereenigd, terwijl nu deeze dan geene der Grooten daar mede door de Kei zers beleend wierden. Zedert 1048 wierd het van de nakomelingen van Gerard van Elfas geregeert, van wien Franciscus Stephanie, zoon van Karei VI. en daar na Roomsen Keizer het zelve tegens Toscaanen afftond aan den verdreevenen Koning Stanislaus van Polen, na wiens dood het der Franfche Kroon onderworpen wierd.
Dit departement behelst negen diftricten, en de voornaamfte plaatzen zijn:
Metz, tusfchen de Moezel en Seile, die zich hier vereenigen, 't ligt 76 mijlen N. O. van Parijs, heeft 5827 huizen en 40000 inwooners; de Jooden hebben hier eene Synagoge. In 1760 is hier een Koninglijk Genootfchap van Kunsten en Wetenfchappen opgericht. De vestingwerken en citadellen zijn in goeden ftaat, de
ftad had voorheen ook een Bisfchoplijken Stoel.
Longway, vijftien mijlen van Metz, welke ftad federt eenigen tijd tot de hoofdplaats van dit diftricT: benoemd is.
F 5 Bricyt



9t> DEPART. AAN DEN MOEZIt,
Bricy, eene mijl N. W. van Metz.
Tliionville, eene goede vesting aan den Moezel, agt mijlen van Metz,deeze ftad behoorde zedert 1642 in handen der Franfchen. In 1792 hebben de Oostenrijkers dezelve twee maanden vergeefsch belegert.
Saar-Louis, aan de Saar, eene goede vesting, ia mijlen van Metz. Lodewyk de XIV. liet deeze ftad in 1697 bouwen, zij is thans ook de hoofdftad van een diftrift.
Boulay, zes mijlen N. O. van Metz.
Sarguermines, zeventien mijlen N. O. van daar.
Bitche, vier en twintig mijlen O. en
Moranche, tien mijlen Z. O. van Metz.
Dit departement ftrekt zich oost en west 43 mijlen, en noord en zuid 17 mijlen uit.
HET



BBABA^D, GELDER, EEST DEEL ~YKN L UIK ETST DER "VU ER«TVI!^ TIET*.






HET
OOSTENRIJKSCH AANDEEL
VAN HET
HERTOGDOM BRAB AND.
Dit diftrict is wel het grootfte van de ganfche Bourgondifche Kreits. De grenzen zijn ten noorden aan Staats Braband, zo ook tegens het oosten, alwaar het mede door Luik bepaald wordt. Ten zuiden heeft het Henegouwen en Namen, en ten westen Vlaanderen en Zeeland. Voormaals had dit ganfche Hertogdom , zijnde 20 mijlen breed en aa lang, den tweeden rang der zeventien Nederlandfche Provinciën.
Men noemt het zuidlijke deel, dat tegens Leuven en Brusfel ftoot, Henegouwen ten westen, Namen ten zuiden en Luik ten oosten heeft, Waals-Braband. —— De grond is hier bij uit-
nee-
9»



Qï OOSTENRIJKSCH
neemendheid vruchtbaar. In het noordlijk deel is hij deels heide en zand, met vruchtba are bouwlanden, deels veen-, moeras-en weiland. Midden in vindt men eenige bergen en bosfehen, en het ganfche land is met rivieren en vaarten doorfneden.
De rivieren zijn deDemer, dieuithet Land van Luik voortkoomt, waarin zich de kleinere vloeden, Gete, Dijl en Senne ontlasten, en die lager den Rupel genoemd wordt, welke vervolgens in de Schelde valt, daar hij het westlijk deel van Braband befpoelt. Bij Brusfel is een gegraven vaart van de Senne tot aan klein Willebroek waar hij zich in den Rupel ontlast, zo dat men ook daar door van Brusfel tot in de Noordzee kan zeilen, men heeft aan dit kanaal van 1550 tot 1561 gearbeid , en het zou in al dien tijd, zo men wil , niet meer
dan 8ooco gulden gekost hebben. De
aanleg is fchoon en breed, met de nodige (luizen voorzien, en met boomen beplant. De Leuvenfche vaart, die in 1752 begonnen, en drie jaaren laater voleindigd wierd, is niet minder belangrijk. Zij deelt den dijk tusfchen Leuven en Mechelen in twee gelijke deelen. In den aanvang echter was het werk zo flecht aangelegd, dat reeds in den jaare 1757 eene der fluizen doorbrak, en dus de vaart onbruikbaar wierd. —
Dan, onder veele andere kooplieden, gevoelden de bierbrouwers van Leuven inzonderheid het
na-



B R A B A N D. 93
nadeel daar van zo fterk, dat zij het vooiTchieten van eene aanzienli ke geldfom aanboden als de vaart weder in ftaat van vaarbaarheid mogt gebragt worden. Dit echter gebeurde niet voor 1763. Deeze vaart neemt zijn aanvang bij Leuven, waar de Dijl in dezelve valt, gaat links af voorbij Mechelen, en vereenigt zich weder met den Dijl beneden Rumpst.
In 1710 heeft men een ftraatweg aangelegd van Leuven tot Brusfel, en in 1736 eene van Leuven naar Thienen en Luik. Indien men echter het oude oogmerk volvoerde, om eenen ftraatweg te maaken van Brusfel door het Luiklche, Limburgfche, Akenfche en Keulfche gebied, tot aan den Rhijn, zou men daar door misfchien de verzending der Engelfche waren naar Duitschland kunnen bevoordeelen, maar de vaart op de Maas zou 'er niet weinig bij lijden.
Men. telt 550000 menfchen in Braband. .
En hoe zeer de zachtheid van het klimaat de bebouwing des gronds bevoordeelt, hoe zeer de akkerbouw werklijk in het Waalsch - Braband, en de vlasbouw, en veefokkerij in het noorderdeel deezes Hertogdoms plaats vindt, zeker is het echter dat men hier aanmerklijke verbeteringen konde toebrengen. De woeste bosfchen, en zandige heiden, konden tot nuttig land gemaakt worden. Men kon fommige houtplantagien verbeteren , fommige drooge wateren bevaarbaar maaken, moerasfige oorden uitmaalen, en daar:
van



94 OOSTENRIJKSCH
van goede weilanden maaken, met een woord, hoe zeer men de Landbouw van Braband roeme, zou dezelve onder eene vermogende begunitiging groote verbeteringen kunnen ondergaan. De bevestiging hier van ondervind men, zo dra men zelf midden in het Land flechts van de groote wegen en bevaarbaare ftroomen afwijkt, wijl men dan woestenijen vindt, daar deeze in tegendeel met prachtige lieden pronken, en van vollen welvaart getuigen.
Behalven dat het voorbeeld van Frankrijk ten opzichte van de zwaare verpachtingen, veel tot den minder bloeijenden ftand van Braband toebrengt, hebben de rijke bezittingen der kloosters en het uitgeitrekt vermogen der Edellieden ook hier aan niet weinig deel gehad. De landzaat was ook voormaals in bloeijender omftandigheid dan te. genswoordig, toen Braband nog eenen veel uitgeftrekter handel dreef, dewijl de uitgebreidheid van dien, zowel zijnen weldaadigen invloed op den landman, als op den kunftenaar en vlijtigen handwerksman uitflort.
De onderfcheidene fijne en grove lijnwaad manufaéhiuren, de vlashandel, de treflijke gaarenfpinnerijen en konstbewerkingen, welke in en om alle groote fteden van dit Hertogdom, vooral in en omftreeks Brusfel, in 't geheel Waalsch Braband bloeijen; de fchoone boomwol en zijdenmanufactiiLiren , de menigvuldige en nutte wolbewerkingen, die zo veele monden aan brood
hel-



BRABAND. 95
helpen, de andere uitgebreide kunften en handwerken eindlijk, vereenigd met den bloeijendften handel, verfchaffen nevens de veefokkerij en akkerbouw, den vlijtigen inwooner een ruim bc-
ftaan. Dan de tegenswoordige oorlog,
waarvan wij noch het einde, noch den uitflag kunnen berekenen, heeft daar in geene geringe verandering gemaakt; welke reeds met den <S November 1792 zijnen aanvang nam, toen de Franfchen deeze landen met hunne krijgsbenden introkken. —— Het is onze zaak niet over de wettigheid daar van te oordeelen , zo min als
over de rechtvaardige oogmerken. Dit is ze»
ker, dat zij 'er naar alle waarfchiinlijkheid nog zouden zijn, wanneer Dumouriez niet getoond had, dat zelf een roemrijk en niets ontbreekend mensch zich zelf niet altoos gelijk blijft.
Braband behoorde eertijds aan Frankrijk, zelfs zijn 'er Hertogen van Braband geweest die den throon van dat Rijk beklommen hebben. Naderhand wierd het een deel van Lotharingen, en een Leen van het Duitfche Rijk. De laatfte Hertog van Braband uit den ftam van Karei den Grooten was Otto. Na zijn affterven Ao. 1005, kwam het aan Lambertus L Graaf van Leuven, die gehuwd was met de zuster en erfgenaame van den voornoemden Otto. Hij en zijne nakomelingen hebben zich een tijd lang Graven van Braband genoemd. Hertog Johan I. wierd ook Hertog van Limburg, De oudfte dochter van
Jo-



9$" 0 Ö S T E ' N S. IJ K S' C R
Jöhan de III, Johanria genoemd, liet vervolgens Braband na, aan den kleinzoon van haare zuster Margaretha, Antonius van Bourgondien, zoon Van Philippus den Stomen , Hertog van Bour-' gondien. Zijne twee zoons, Johannes IV. en Philippus I. volgden hem na elkander in dit Hertogdom op, en tóen de laatfte kinderloos ftierfkwam het door erfrecht Aó. iicjc. aan Philippus II. bijgenaamd de Goede, die'Hertog van Bourgondien was; wiens zoon Karei den Stou-' ten, geene anderé erfgenaamerr rtalaatcnde dan Maria van Bourgondien , eh deeze hüwende aan den Aarts Hertog Maxmiliaan I, naderhand Keizer, verviel het daar door aan het huis van Oostenrijk, omu.u 1 ' w
De Staaten der Vereenigde Nederlanden bemagtigden in de zeventiende eeuw- het noorder deel des Hertogdoms, het geen hun bij den Westphaalfchen vrede wierd afgedaan", en Keizer Karei de VI. nam in 1706, na den ilag bij Ra'mclies bezit van het tegenwoordig aandeel der Oostenrijkers.
Men telt in gnntsch Braband, zo Staats- als Oostenrijksch Braband, agt en twintig Steden en zeven honderd dorpen, waarvan echter negentien deden, veele ■ voornaame vlekken, die wel kleine deden fchijnen,'en ruim vijfhonderd dorpen aan Oostenrijk behooren.
Vóór deze verdeeling bedond het Hertogdom in vier kwartieren, die hunne naamen ontvingen
van



DE STAD EN HET KWART. VAN LEUVEN. 97
van de fteden Leuven, Brusfel, Antwerpen, en 's Hertogenbosch. Van de twee eerfte, en een deel des derden is thans het huis van Oostenrijk in bezit, en het overige behoort de Souvereiniteit der vereenigde Nederlanden. Dus beftaat het Oostenrijksch aandeel: I. Uit de ftad en het kwartier van Leuven.
II. De ftad en het kwartier van Brusfel, en
III. De ftad en een deel des kwartiers van Antwerpen.
Wij zullen dus dit diftricT in diervoege afhandelen, en beginnen met:
DE STAD EN HET KWARTIER VAN LEUVEN.
L euven is de eerfte hoofdftad des Bourgondi-
fchen Kreits, en grooter dan Brusfel. . De
Dijl vloeit 'er midden door; de lucht is 'er gezond, en de omtrek vermaaklijk. Zij is niet zeer volkrijk, hoewel taamlijk bebouwd, offchoon men binnen de muuren, waarmede zij Ao. 1356 omringd wierd, veele tuinen vindt, alsmede verfcheide koornlanden. Hertog Gootfried III. heeftin 1165 de binnenftad met gragten en muuren omringd, en hier door wordt Leuven gemeenlijk in een binnen-en buitenftad verdeeld, zijnde de laatfte wel zesmaal grooter dan de eerfte. Zij is zeer aangenaam en wel tot den handel G ge-



98
Dt STAD EN HET
gelegen. Want zij heeft gemeenfehap met de noordzee, door den Dijl en het Leuvenfche kanaal met de Schelde, welke derwaard vloeit* Hierdoor, en bijzonder dewijl de Heeren Romberg en Conforte, die verfcheide kantooren in de Nederlanden oprichten, ook hier een Cominislie* handel (lichten, is de ftad eene der levendigfte en neeringrijkile van geheel Nederland. De meeste goederen, die van Oliënde op Duitschland gaan, worden hier over geëxpedieert en in commisfle verzonden, 't welk de (lad dagelijksch nieuw leven bijzet, zowel als de ijver der inwoonders, welker getal omtrent 40000 beloopt. De hoofdneering is het bierbrouwen, men wil dat 'er jaarlijks wel ccoco tonnen naar Antwerpen en 70000 naar Vlaanderen verzonden worden , fchoon ook die (lad en provintie zelfu veel brouwen. Van den hier voormaals zoo bloeijenden lakenhandel, welke in 't begin der veertiende eeuw, onder Hertog Johannes den III., pieer dan hondert vijftig duizend arbeiders aan de kost hielp, vind men echter nog eene fchaduw. ïn den jaare 178a verwekten de Lakenwevers eenen oplland, en wierden daar over gellrafr. Dit was oorzaak dat 'er veelen naar Engeland weeken, en de manufaétuuren mede vervoerden, waardoor de welvaart der (lad niet weinig afnam. Het ftadshuis, fchoon van eene antique bouworde, mag fchoon genoemd worden, zo ook de meeste kerken en kloosters. Van de vijf kers-
pel-



KWARTIER VAN LEUVEN.
99
pelkerken is de Collegiale van St. Pieter prachtig gebouwd, bij die van St. Jacob is een Capittel, en bij die van Sr. Geertruid eene Abtdij. Hetgeweezen Jefuiten Collegie en deKerspelkerk vanSt.Michielzijn mede fraai, daar te boven zijn hier nog 15 mannen- en even zoo veele vrouwenkloosters. De Univerfiteit alhier wierd 1426 door Hertog Johannes IV. gefticht. In 1788 richtte men alhier een Seminarium op voor drie hondert vijftig kweeklingen, terwijl men de Philofophifche, Juridifche en Medifche faculteiten van deeze Univerfiteit aftrok, en nevens het kabinet van Phijlifche Inftrumenten, het Anatomisch Theater, en de Bibliotheek naar Brusfel gevoerd wierden, waar over geen geringe beweegingen voorvielen. De vestingwerken der ftad zijn van even weinig belang, als de Burgt, welke beneden dezelve ten noordwesten leggen op een heuvel, aan den weg naar Mechelen. Zij waaren echter voormaals beter toen Keizer Karei V. hier zijne laatfte jaaren doorbragt. Eertijds was Leuven ook de hoofdplaats van een Giaaffchap, waartoe Brusfel, Nivelle, Vilvoorden, en het Sonnenbosch behoorden. In 1542, 1572 en 1635 wierd zij vruchtloos belegert, in 1710 door de Franfchen overrompeld, doch door de burgerij weder verlost 1746 wierd zij weder door de Franfchen bemagtigt, die 'er tot 1749 meesters
van bleeven. En in November 1792 viel
de ftad weder in handen der Franfchen.
G a /ft*



ICO DE STAD EN HET
Heyerle is een flot aan den Dijl, nevens een daar bij gelegen Celesriner klooster, het hoofdverblijf van de heerlijkheid Heverle en de Meijerij van dien naam, welke zich tot aan de muuren van Leuven uitftrekt. Karei V. verhief haar 1518 tot eene baronnie, die thans behoort aan 't Hertoglijke huis van Ahremberg en Aarfchot.
Thieldonk, eene heerlijkheid, die in 1699 tot een Graaffchap verhoogd wierd.
Herent, mede een heerlijkheid, die in 1658 tot eene baronnie verklaard, en 16S7 als zodanig bevestigd wierd.
Pellenberg is mede een baronnie.
Bierbeek, nabij Leuven , aan den weg naar Namen, een groot, fchoon en volkrijk dorp, met een prioraat, dat uit een oude Collegiaalkerk oorfpronglijk is. De baronnie Bierbeek behoort het meergemelde huis van Ahremberg en Aarfchot, en heeft het bellier over 14 dorpen,
Corbeekoyerloo, een dorp, zedert 1671 een baïonnie.
Vlierbeek, eene BenediiSijner abtdij.
Bethlchem, een prioraat of collegie van reguliere Choor-heeren der Augustijner orde; .
11a bij Leuven zo ook
Parcq, een Premonflratener abdij, welke eene der fchoonfte van de Catholijke Nederlanden
was, doch in 1789 opgeheeven wierd.
Hier omtrent is eene zeer gefchikte plaats tot een veldleger voor eenige Armeen.



KWARTIER VAN LEUVEN.
tof
Ter Bank, een Augustijner Nonnen - klooster , V Hertszogendacl of Vau de Duc, een Cisterzienfer Nonnen-klooster, bij bet dorp Hamme, Nethene, aan den Dijl, een dorp met eene
aangenaame hermitagie en bloemvallei, en
eene vrouwen abtdij van de Cirflercienfer orde aan den Dijl.
Ncder-Ifche, aan den Dijl, zedert 1691 eene baronnie.
St. Aafthenrade, zedert 1641 een Graaffchap.
Tienen of Tienhoven, ook Tirlcmotit, een taamlijk groote doch vervallene ftad, aan den weg van Leuven naar Luik, zij is de vierde in rang; de krijgstoneelen hebben haaren ondergang verwekt, voornamentlijk door de verwoestingen van 1Ö35 en 17^4. De inwoonders beftaan tegenswoordig alleen van den arbeid der wolle manufa&uuren, als flanel- en kouzenweeverijen, ook vindt men 'er bierbrouwerijen, zoutpannen, falpeterrafinaderijen en oliemolens. —— 'Er is een collegiale kerk, zes mannen-en agt vrouwenkloosters, voor 't overige behoort Tienen tot de meijerij van Cumtich, welks hoofdplaats dezelfr de naam voert en eene baronnie is.
Bautcrs, eene heerlijkheiden baronnie.
Maagdendaal, bij het dorp Üp-Lintheren, is een Cistenlienzer nonnen - abtdij, en Heylisfeni eene abtdij van de Premonftratener order.
EIisfen,Qen plaats die in 16^2 tot eene baronnie % en in 1705 tot een Graaffchap verheeven is.
G 3 CV.-..



tOZ DE STAD EN MET
Grety, eene meijerjj in 't Waalsch-Braband, tevens eene aanzienlijke vrije heerlijkheid met den tijtel van Graaffchap, waaronder 1674 Laurenfart behoorde.
Bonletz, eene baronnie , en Archenne , eene vrijbeerlijkheid.
Wqafren of Waals - Waveren, aan den Dijl, eene met veele voorrechten begiftigde vrije heerlijkheid , hier omftreeks ligt de Benedictijner abtdij Laag-Waveren, die afhanglijk is van de abtdij Aflighem.
JLismale, een fchoon vlek met eene baronnie.
Conroy le Chateau, eene oude heerlijkheid, die in 1693 den tijtel van Graaffchap ontving.
Dion 1$ Mont, zedert 1665 een Graaffchap.
Walheim was zulks reeds zedert 153a.
Lerine, een klooster der heilige Drieëenheid, of van de verlosfing der gevangenen.
Semblours, voormaals Semblays, aan de grenzen van het Graaffchap Namen, een kleine zeer oude ftad, beroemd door de hier plaatsvindende abtdij, die onrrvMJijk van den Paus afhangt, zijnde van de Benedictijner orde, niet te min behoort zij aan de ftad, en de Abt noemt zich niet alleen Graaf van Semblours, maar ook den eerften Graaf van Braband , en heeft den rang voor Hertogen en Prinfen. In 1756 brandde bijna een derde deel der ftad af. De Cisten.ftenzer nonnen - abtdij, Argenton legt niet ver van hier.
/«.



JCWAR.TIER VAM LEUVEN. K>3
Incourt, nabij Waveren, ten zuiden Tienen, een meijerij en vlek, welks voormalige collegiale kerk (1414) »B de kerspelkerk van St. Jacob is overgebragt.
Perweiz le Marrite, een hier nabij gelegen vlek en baronnie.
Ramelies, een dorp aan de Geete,
Jas/een Geete, daar tegens over ; eene meijerij en vlek , zijnde een der oudfte baronniën van Braband.
Dongelberg, mede eene meijerij en dorp aan de Geete, Karei II., Koning van Spanjen, verhief deeze baronnie in 1692 tot een Graaffchap, hier toe behoort het vlek Aygebroek en \ vrije land du Fay.
Indoigne, ten zuiden van Tienen, bij de Nederlanders Geldenaaken genoemd, eene kleine zedert 1578 geheel verval lene ftad aan de Geete. Het geflacht van Glijmes voert findts onheuglijke tijden den tijtel van Burggraaven deezer plaats. De ftad legt op eenen heuvel, en
heeft eene kerspelkerk. Ook is 'er eene
voor de voorftad, daar te boven vindt men in de ftad een kapel, hospitaal en nonnen-klooster, Melin is zedert 1655 een Graaffchap, zo ook St. Remy. Orp Is Grand, eene meijerij, dorp en heerlijkheid. Niet ver van hier legt het dorp Orp Petit, als in tegenoverftelling van groot m kleiu Orp.
Hanaut, aan de grenzen van Namen, eene kleine opene ftad en meijerij, met fchoone voordeden» Q 4 Mn?t>'



I«4 *>£ STAD EN HET
Landen, op de grenzen van het Luikfche, eene meijerij en vervallen ftadje, 't geen men voor
't oudfte van Braband houdt. • .
Leeuv/en, ook Sout Leeuwen, en Leeuw St. Leonard, eene kleine ftad, met een flot in Haagland ; dus genaamd naar de daar omftreeks veel gevonden wordende ftruiken, haagen en heestergewasfen, te midden in moerasfen aan de kleine Geete, die van hier tot aan den Demer voor haar bevaarbaar gemaakt is, ineen zeer vermaaklijken levendig oord. 'Er is een kerspel- en collegiale kerk, twee mannen- en twee vrouwen-kloosters. Nog is 'er in de voorftad eene kapel van onze lieve Vrouw, welke wegens het daar zijnde Mariabeeld zeer berucht is.
De fchans Beets en het fort Buyngen draagen hunne naamen naar de plaatzen waarbij zij zijn, aangelegd.
Halen, aan deGete, die in deszelfs nabijheid in den Demer valt, is, buiten de oorlogsrampen, een ftadje van weinig aanbelang. Tusfchen deeze ftad en Herk, tot het bisdom Luik behoorende, is een uitgeftrektheid lands, welke Frank, rijk genoemd wordt, mooglijk door verbastering des oude naams Francia Secunda.
Diest, eene ftad aan den Demer, die voormaals zeer volkrijk was, toen de kouzen- laken, en andere manufaéhiuren hier bloeiden, daar thans de bierbrouwerijen de hoofdneering uitmaaken. 'Er zijn drie kerspelkerken, waaronder twee
col-



KWARTIER VAN LEUVEN. 105
collegiale zijn, vier mannen- en vijf vrouwenkloosters. De ftad en derzelver diftriót voert den tijtel van baronnie, waarmede zo wel de Magistraatsverkiezing als de tijtel van Burggraaf van Antwerpen verbonden is. In 1490
kwam zij aan het huis van Nasfau, en behoort
thans aan Willem den V.
' Kiezekem, zedert 1674 eene baronnie, zo ook
Holtzbeek zedert 1661. Nog is hier de baronnie
Wezemaal.
Vrouwen Pare is een Cistercienfer vrouwenabtdij, die men niet moet verwarren met de Premonftratenfer abtdij na bij Leuven.
Sidien, aan den Demer, is een oud fteedje in het land van denzelven naam, en behoort aan het huis van Oranje. Hier is een kerspel¬
kerk en Augustijner nonnen-klooster.
Scherpenheuvel, eene kleine ftad, regelmatig op eenen berg aangelegd, in welks midden de kerk ftaat. Zij behoort aan het laatstgenoemde huis.
Averbode, een Premonftratenfer abtdij, waarvan de kerk op Brabandfchen, doch het klooster op Luikfche bodem legt.
Bekeyoort, eene commanderij van de Duitfche order, die-onder "t Drosfaartfchap van Altenbiefen ftaat.
Aerfchot, eene kleine, verfterkte, welgebouwde en fterk bewoonde ftad aan den Demer, met een collegiale kerk van twaalf kanunnikken, die G 5 I4<jü



ÏOD DB STAD EN HET
iAöfl gedicht wierd, ook zijn hier twee mannen, en drie vrouwen-kloosters. Zij js de hof¬
plaats van Ahremberg en Aarfchot, zijnde eertijds eene baronnie, naderhand (15-07; wierd zij een Marquifaat, en in 1333 een Hertogdom.
Ratzelaer, eene vrije heerlijkheid en oude baronnie. Alhier is eene zeer hooge en zonderling gebouwde tooren, de Heijen genoemd. Roost, dat hier toe behoort, is in 1651 tot eene baronnie verheven.
DE STAD EN HET KWARTIER VAN BRUSSEL.
Dit oord is boven alles beroemd door de groo. te hoofdfhd en de refidentieplaats van het Hof
der Oostenrijkfche Nederlanden namentliik
de ftad
Brusfel. Zij is de tweede in rang onder de fteden van Braband. De Hertog houdt 'er zijn verblijf, zoo ook de Gouverneur-Generaal, een Kapitein en een bijzonder Gouverneur. Ook is hier de canfelarij, het leenhof van Braband, alsmede de geheime raad. Zij legt aan de Senne, m een bergachtig, hoewel bekoorlijk oord, de aanleg is anticq, doch dat deel, 't welk in deeze
eeuw



KWARTIER. VAI* BRUSSEI/. ÏOJ
eeuw is aangelegen, is bijzonder fraai. De Senne loopt door de ftad heen, die met een wal en gragten omvangen is, en eertijds aan de zuidwestzijde befehermd wierd door het fort Montorie, dat op eenen heuvel legt. Men telt ruim 100,000 inwoonders alhier; 'er zijn zeven opene plaatfen, als de groote Markt, het Koningsplein, de plaats van St. Michiel, de groote Zandplaats enz. Het Koningsplein is het fchoonfte ; hier op ftaat het metaale pronkbeeld van Prins Karei van Lotheringen. Dit beeld wierd 179a door de Franfchen omvergehaald, doch is naderhand
weder herfteld. Voor dit prachtig gebouwd
plein legt de heerlijke waarande, of het rijd- en wandelperk voor Adel en burgers, waarin eene menigte ftatues gevonden worden, gelijk ook vijvers, grotwerk en fonteinen, de wandelwegen zijn of breede zandpaden, of groene zoodjes, of ftarrenboschjes, of flingerlaantjes. Hier is ook eene foort van Vauxhall, en tooneel voorkinderen , eene danszaal, en veele prieelen ter verfrisfching, de gebouwen rondsom hetzelve, die allen maar weinige jaaren oud zijn, mag men zeggen dat met fmaak zijn opgehaald.
Van minder belang is het zo alöm beroemde mannikenpis, zijnde niet anders dan een fontein, waar op een beeldje ftaat, in eene niet zeer ftichtlijke houding, en echter wordt dit ernftig ding bij zommige ommegangen nog met plegtigheden vereert. De openbaare gebouwen, als de
: no



ÏOS DE STAB EN HE T '
hoven en paleizen van verfcheidene Vorften, Graaven en andere Standsperfoonen, veele kerken en kloosters zijn aanzienlijk en prachtig, 't Hof van den Landvoogd, dat in het hoogfte der ftad lag, brandde 174!, met al de daar in zijnde kostbaarheden en archiven, ten gronde toe af. Agter hetzelve is een diergaarde. Zedert woont de Gouverneur-Generaal in het
geweezen hof van Oranje Het ftadshuis,
tuighuis en de opera zijn merkwaardige gebouwen.
In de vergaderplaats der brouwers is 175a een met verguld overtrokken metaalen ftandbeeld te paard van den Hertog Karei van Lotharingen opgericht. — Hier zijn zeven kerspelen twee andere kerken. De kerspel- en collegiale kerk van St. Michiel en St. Gudula is de voornaamftp, en bevat veele merkwaardige reliquiën, beelden enz. Bij de kerspelkerk van St. Jacob, genaamd Cauwenberg, is eene proostdij van reguliere Choor-heeren van de orde
der Augustijners. . 'Er is ook nog een
geweezen Jefuiten Collegie, elf mannen- en een en twintig vrouwen-kloosters, nevens een Ridderacademie. Het alhier 1769 opgerichte ge. leerde Genootfchap is 177a tot eene Keizerlijke Koninglijke Academie der Wetenfchappen verheven. De ftad wordtin veertig wijken, en het Burggraaffchap in negen clasfen of zogenoemde
Natiën verdeeld. De Magistraat wordt
jaar-



KWARTIER VAN BRUSSEL. 100
jaarlijks uit de zeven Patrice Familiën van Steenweghe, Sleeuws, Serhuyghs, Coudenberg, Serroelofs, Sweerts en Roodenbeek gekoozen. De manufaéhiuren en fabrieken in fijnen wollen, lakens, kanten, tapijten, ratinen, caraelotten, befchildert gewascht linnen, gedrukt leder, boomwol, zijde, trijpen, fluweelen, en voornamentlijk galanteriewaaren, die gezamentlijk van hier uitgevoerd worden, maaken Brusfel zo aanzienlijk, en hebben deszelfs welvaart tot die hoogte gebragt, dat het zowel uit hoofde van pracht en rijkdom als befchaafdheid der inwoonders, waarvan de eene helft Duitsch en de andere Fransch fpreekt, met recht klein Parijs genoemd wordt.
Dewijl de rijke en aanzienlijke Adel wel bijzonder in den winter zich hier ophoudt» zo wordt zij daardoor nog zeer veraangenaamt, en den bloei der inwoonderen vergroot. Behalven uit het voordeel der manufaétuuren, fabrieken en verteeringen des Adeldoms, heeft Brusfel geen gering deel van haaren bloei te danken aan haar neering en handel, die zij te lande en ook wegens het Brusfelfche kanaal te water voert. Ook brengen het talrijk guarnifoen, en de menigvuldige vreemdelingen, die zich hiervan tijd tot tijd ophouden, niet weinig toe tot de luisterrijkheid van de plaats.
De wandelwegen rondsom de ftad zijn zeer aangenaam en naauwlijks een kwartier uur buiten
de*



IIO DE STAD EN MET
dezelve, ten zuidoosten buiten de Namenfche poort, begint het Sonjebosch, welk woud veele dorpen, abtdijen, kloosters en hermitagiën bevat, men bepaalt deszelfs groote op 8000 mergen lands, waarvan jaarlijks hondert mergen gekapt, en dan weder op nieuw beplant worden.
Vorst, een dorp met eene adelijke vrouwenabtdij van de Benedictijner orde.
Anderlecht -— ten westen Brusfel, eene aanzienlijke plaats met een collegiale kerk en twee kloosters.
Scheut met een kapel van onze Lieve
Vrouw in Scheutveld, werwaard veele bedevaarten gefchieden.
Laken, ten noorden Brusfel, een dorp waaronder zeven heerlijkheden behooren, en in welks kerspelkerk een berucht Mariabeeld is.
St. Joost ten Haagen, of ten Noode, en Ixel zijn dorpen met kapellen, die fterk bezogt worden.
Vilvoorden. —— Eene meijerij, waar na deeze
ftad den naam draagt. Deeze meijerij bevat
een groot deel van het Sonjebosch; de ftad legt aan de Brusfelfche vaart, daar de Senne en Waluwe bij een komen, met een groot flot, waar in men voormaals de archiven van Braband bewaarde, eu het welk thans tot een ftaatsgevangenis gebruikt wordt. Verder vindt men hier een kerspelkerk, twee mannen» en twee vrouwenkloosters, alsmede een tuchthuis. Dit is een
fchoon



KWARTIER VAN BR VS IEL. lïl
fchoon gebouw, en zo groot dat het meer dan twaalf honden gevangenen kan bevatten.
Zedert eenige jaaren heeft men hier ook eene munt, die beftendig werkzaam is, en de heerlijkheid Herlaer.
St. Geertruid yan Mechelen, eene heerlijkheid met een flot, dat Beaiilieu (fchoon oord) genoemd wordt.
Dieghem, eene heerlijkheid, alwaar ondef Keizer Karei VI. een fabriek van papier voor koperen plaaten wierd aangelegd.
Pennenbeek, een dorp, dat wegens een Cistercienfer nonnenabtdij, met name onzer Lieve Vrouwe van Rammer, bekend is.
Wezenleek, een dorp, in wellis omtrek de heerlijkheid Ophem ligt, alwaar een Franciscaner klooster is.
Vosfem, een dorp, bekend door de alhier in 1673 geflotene vrede tusfchen Frankrijk en den Keurvorst van Brandenburg.
Ter Feuten en Duysborg zijn vrije heerlijkheden, welke te zaamen den tijtel van Burggraaffchap voeren, hier is eene kerspelkerk en klooster, als ook aan de woudzijde een lusthuis. — Een half uur van hier is de kapel, genoemd Jezus Eik met een beroemd Mariabeeld.
Erbs, eene heerlijkheid, die 1644 tot een Graaffchap verheven wierd, en met Ovarebbe een gerecht uitmaakt.
Roe Klomtf en Groeneniaal zijn Priorfchap-
pen



113 , D E STAD EN H £ T
pen van de reguliere Choor-heeren der orde V2n Augustinus in het Sonjebosch.
Campenhout, een dorp en meijerij, aan den Obftal, met een kasteel.
Perk, een dorp, in 1659 tot een baronnie verheven , en beroemd door de fchoone bibliotheek
der hier zijnde abtdij. . Het maakt met
EUmjn een gerecht uit. In het laatfte dorp zijn veele oude muntfpecië'n gevonden.
Everberg, een dorp, dat 1620 tot een baronnie verheven wierd, en i685 onder de naamen Rubenpré en Everberg tot een Vorftendom.
Rottenberg, een dorp, met een Benedictijner klooster.
Hulpen, eene vrije heerlijkheid, die voormaals onder de kleine fteden ten landsdage of dagvaart geroepen wierd, hier is een meijerij van dien naam, welke een deel van het Sonjebosch bevat.
Overifchen, eene heerlijkheid aan de. Ifche, die 1077 onder den naam Hornes tot een Vorftendom verheven wierd. Deinwoonders van Brusfel hebben 80000 gulden gefchonken, ter aanleg, ging van eenen ftraatweg van hier naar Waaveren, in het kwartier van Leuven, en van daar tot den ftraatweg van Namen, waardoor de weg van Brusfel tot Namen twee uuren korter is.
Branie PAleu is eene vrije heerlijkheid.
Nizelle en Wautier Branie zijn twee Cistenciencer klooster.
Cenappe, ter plaatze daar de Dijl ontfpringt,
wordt



KWARTIER VAN BRUSSEL.
"3
werdt in oud en nieuw Genappe afgedeeld, en was eertijds eene taamlijke ftad, met een oud en fterk flot, 't welk in ió88, tot groot nadeel van het land, in de lucht fprong.
Sombreffe, een der beroemdlle en oudfte ftreeken en baronniê'n in Braband.
7V//j, een dorp en flot, met den tijtel van Graaffchap.
Lantie, eene baronnie aan het water van dien naam.
Vilhrs en jfywiers zijn Cistencienfer abtdijen, waar van het eene het oudfte monniken-, en 't ander 't oudfte nonnen-klooster der Catholijke Nederlanden is.
Nlvelle, aan de Thiene, is de eerfte ftad in Waalsch-Braband, en de hoofdplaats van de meijerij van dien naam. Zij was eertijds grooter en aanzienlijker dan tegenswoordig, wijl de burger enkel leeft van de batisten en fijne lijnwaadfabrieken. Zij behoort tot het adelijk capittel der collegiale kerk van de heilige Geertruid, ' welker abtdis zich vorftin van Nivelle noemt. — Behalven de collegiale kerk van den heiligen Paulus zijn hier nog zeven kerspelkerken, drie kloosters en een feminarium, nevens een hospitaal.
Reves, een marquifaat, znlttre* eertijds eene baronnie, thans ook een marquifaat.
Bornwal, eene baronnie, en de heerlijkheid
Faeuwtz, een marquifaat onder den naam van Horzelles»
H Stn-



ii4
DE STAD EN HET
Stnness een der grootGe dorpen van dit oord, waar 1Ö74 een bloedige flag voorviel tusfchen de Franfchen en Nederlanders.
Selles, een aanzienlijk dorp, thans eene heerlijkheid.
Arquennes, een dorp, beroemd door zijn kalkfteen en blaauwachtig marmer, 't wierd nevens liet daartoe behoorend diftrict in 1Ó25 tot eene baronnie, en in 1679 tot een Graaffchap verheven.
Orival, een klooster van de orde der heilige Drieëenheid óf de verlosfing der gevangenen.
Roode, eene heerlijkheid, die den naam aan eene meijerij geeft, en te gelijk een deel uitmaakt van het Sonjenbosch.
Seeyenborren, een collegie van reguliere Clioorheeren der Augustijner orde.
Ter Nath, een groot dorp aan de Senne, ie thans een Graaffchap, onder den naam van Kruykenburg.
Anwcrghcm, eene heerlijkheid, in welke een Dominicaner nonnen - klooster is, dat derzelver naam voert, en ook tevens Hertoginnen dal genoemd wordt.
Alfemberg, een dorp, alwaar mede een beroemd Mariabeeld in de kerk is.
Gaasbeek, eene heerlijkheid, is eene der beroemdfte in Braband, en tevens eene baronnie.
Groot Bijgaerden, eene benedictijner nonnenklooster en abtdij, zij heeft geene dan adelijke nonnen, en legt in de nabijheid des dorps van dien naam. Ti»



KWARTIER VAN BRUSSEL. I15
Tirimont. een Graaffchap, waartoe de heerlijkheden Diclbeek, Itterbeek, Bodeghcm en andere behooren.
Goyke, eene baronnie zedert 1651.
Asfche, eene meijerij, of zedert 1663 een marquifaat, alwaar men veele Romeinfche munten gevonden heeft.
Jflighem, eene benedictijner abtdij, waar van de Abt de eerfte prelaat des Hertogdoms
is. De abtdij is in het Aartsbisdom van
Mechelen ingelijfd.
Merchten aan de Eyck, waar van een meijerij de naam voert.
Blaasyeld, eene heerlijkheid, die in den jaare 1647 tot eene baronnie verklaard is.
St. Peter Jette, zedert 1659 een Graaffchap.
Diepenfleye, of Steen Ufel, eene heerlijkheid, die in 1685 onder den naam Maldegem tot een Graaffchap verklaard wierd.
Impden wierd 1659 eene baronnie, zo ook Wemmele, en dat 1688 tot een marquifaat wierd.
Bougenhout, eertijds Boekhout, eene heerlijkheid, die onder twee Heeren ftaat, en dat in 1658 onder den naam van Bournonville tot een vorftendom verheven is.
Opdorp, een heerlijkheid en dorp, welkers inwoonders groote vrijheden bezitten, en alwaar ook een beroemde jaarmarkt gehouden wordt.
Grimbergen, eene heerlijkheid, waar van de meijerij den naam voert, met een PremonftraH a ten-



Ilfj de stad en het
tenfer abtdij. Deeze heerlijkheid voerde van ouds den tijtel van Baronnie en Graaffchap, en wierd 16S6 onder den naam Bergh tot een vorftendom verheven, dat het huis van Oranje behoort.
Bcyghem, een dorp, waar in Jeronimus Calx omtrent het midden der zeventiende eeuw een beroemd fchool ftichtte.
Mals, een dorp waar in de baronnie Bauchhout is.
Wilkbrock, een dorp aan den Rupel, en in ióoi tot eene baronnie gemaakt, met een Carmeliter nonnen-klooster. Hier valt het Leuvenfche kanaal in den Rupel. Deeze oord is door de hier plaatsvindende fcheepvaart zeer bloeiend, dewijl hier het traject van Brusfel, Leuven en Mechelcn naar Antwerpen is, alsmede naar Gend, Brugge, Nieuwpoort, Oftende, Sas van Gend en Philippine. Daar deeze plaats noch itapelrecht,noch ander bezwaar heeft, zo kan men de waaren hier onmidlijk van het eene fchip in het andere laaden, en de koopman kan een zodanigen lchipper kiezen als hen best behaagt. Dit vermogen de Antwerpenaars niet, moetende de goederen aldaar deels worden gelost,en gedeeltelijk den fchipper overgeleverd, wiens beurt het is te vaaren. Van daar dat de fcheepvaart van Antwerpen nog meer benadeelt is, na den tegenswoordigen loop des handels, daar de fluiting der Schelde zulks noodzaaklijk maakte.
WacU



KWARTIER VAN BRUSSEL. it^
Waclhcm, eene voormaals volkrijke heerlijkheid aan de Neth.
St. Catrina Waever, een groot dorp, waar bij de Cistencienzer nonnen-abtdij Rofendaal legt.
Rapelle op den Bosch, eene heerlijkheid, welke de meijerij den naim geeft, en maakt een gericht uit met Raamsdonk.
Ophombeek of fmal Braband, een burggraaffchap, dat tot de kerk Hombeek in de heerlijkheid Mechelen behoort.
Hombeek, eene heerlijkheid aan de Brusfelfche vaart, welke thans een Graaffchap is.
DE STAD EN HET KWARTIER VAN ANTWERPEN.
^Inwerpen en deszelfs diftrict wierd voormaals een Marquifaat des heiligen Roomfchen rijks genoemd, ook wel deszelfsMarkgraaffchap, fchoon deszelfs diftrict. nu flechts anderhalf uur lang en een half uur breed is. Wij merken hier in aan Antwerpen, eene groote en voortreflijke ftad, aan de rechter oever der Schelde, zeventien mijlen van de noordzee, is de derde in rang der Bra» bandfche fteden, en de zetel eens Gouverneurs. Haar omtrek is zes Italiaanfche mijlen, en zij was in de vijftiende eeuw de eerfte koopftad H | des



Ït8" DE STAD' EN HET
des waerelds. —— De Schelde heeft hier, bij gewoone getijden, twintig voet diepte bij 't teagfte, en veertig voet bij 't hoogde water, des 'er een aanmerklijke ebbe en vooral vloed moet gaan. Op de ftroom kunnen voor de ftad eene aanzienlijke meenjgte fcheepen ankeren, doch zedert het fluiten der Schelde is de rivier aldaar veel verzand, en de groote fcheepvaart vindt 'er ook geen plaats meer.
De ftad wordt door agt gragten ten nutte des handels doorfneden. 'Er zijn zeventig bruggen, twee honden twaalf ftraaten, zeven poorten, en twee en twintig opene plaatzen. De vestingwerken zijn vervallen. Zij wordt echter door een kasteel befchermd, dat zeer regelmatig en fterk is, zijnde door den gehaaten Alva in 1567 in de gedaante van een vijfhoek aan de zuidzijde der ftad, bij de Schelde, gebouwd, en zo wel gefchikt om de ftad zelve te bedwingen, als om ze van buiten te verdedigen. De vestingwerken van -dit kasteel zijn in latere tijdén merklijk verbeterd.
De ftad is in 1359 tot eenen Bisfchoplijkcn zetel verheven, waaronder zes dekenfchappen behooren, te weeten dat van Antwerpen, Lier, Hoogjlraaten, Hcrenthals, Breda en Bergen op den Zoom, daar te boven vier collegiale kerken, vier abtdijen, en omtrent zestig kloosters van den eerften rang. De abtdij van St. Bernard: is aan het bisdom verknocht, waar door de Bisfchop de
twee-



KWARTIER VAN ANTWERPEN. ÏIO,
tweede prelaat van Braband is. De meeste der hier zeer talrijke kerken zijn bezienswaardig. De cathedrale kerk van onze Lieve Vrouw is prachtig, en de fierlijke tooren is 466 voeten hoog, behalven de collegiale kerk van St. Jacob waarin de onvergelijklijk groote fchilderRubbens begraaven is. In de kapel, waar in die grootte man rust, hangt een zijner meesterftukken, boven het altaar, hem, zijne twee vrouwen, kinderen en ouders verbeeldende. Nog is in
deeze kerk de beroemde afneeming van het kruis, door die zelfde meester, enz. Ook zijn hier nog drie kerspelkerken. Bij de abtdij van St.Michiel is ook eene fraaije kerk. Ook is er eene abtdij van Cistenfienfer orde en geweezen Jefuiten Collegie, tien monniken, en negentien nonnen-kloosters. Verder zijn de volgende openbaare gebouwen hier aanmerklijk. Het ftadshuis dat in 1581 van nieuws af aan fchoon en grootsch gebouwd is, en in 1773 is het merklijk aanzienlijker geworden, toen de Regeering negen en twintig huizen liet afbreeken, om het plein te vergrooten. De beurs wierd in 1531 gebouwd, de eerfte in Europa, en het voorbeeld der Amfterdamfche en Londonfche. Hier is ook eene fchilder-academie, namentlijk boven de beurs; bezienswaardig om de menigvuldige fchoone fchilderftukken, welke aldaar gevonden worden, vooral dat van Quintin Matrijs, zijnde zi^n poirtrait. *De anscdote luidt aldus: Quintin was H 4 een



IS© DE STAD EN HET
een fmit, en verliefde op de dochter eens fchilders; dan, de vader wilde het huwelijk niet toeftaan, om dat hij een fmit was. Quintin vertrok naar Italiën, en keerde na drie jaaren terug, fchilderde dit pourtrait, en voldeed den vader dermate dat hij hem zijne dochter toeftond. Het grootte en beroemde huis der OftreJins, zijnde 1564 op kosten der hanzeefteden tot een pakhuis gebouwd. In 1746 richtte men ■hier eenen nieuwen fchouwburg op. Hier zijn verfcheidene hospitaalen, en de zogenoemde brouwers -machiene, die men voor een wonder houdt, is zeer aanmerklijk. Dezelve dient alleen om het water uit het heerfchaplijk kanaal, omtrent een kwartier van de ftad, door buizen in eene kom te leiden, van waar het door veertig emmers, twintig die altoos vol om hoog en twintig die altoos ledig naar beneden gaan, veertig voeten wordt opgearbeid, in eene andere bak, van waar het met kraanen die genommert Zijn, door buizen in de bijzondere brouwerijen wordt afgeleid. Dit geheele werk gaat door eenen paarde-molen.
Antwerpen wordt geregeert door een aanzienlijken Magistraat, en eenen Keizerlijken PolitieLuüenant of Amptman. Men fchat het getal der inwoonders op 50 tot 60000, terwijl 'er voor. maals meer dan 200,000 waaren. Hunne neering en welvaart ontftaat tegenswoordig uit de menigte kaphaalisten, welke hier woonen, uit dfti handel



KWARTIER VAN ANTWERBEN. T21
del, doch voornaamentlijk uit de fchoone fabrieken welke hier bloeien, waaronder de fuikerrafinaderijen, zijde manufactuuren, goud- en zilverfmederijen, in gaaren en kanten, in diamanten- «1 fteenflijperijen, katoendrukkerijen, lakenweverijen en andere wollen manufactuuren, tapijtfabrieken, zout- en zeepziederijen, enz. Daarteboven voert Antwerpen nog d.e voornaamfte fpecerijhandel der Oostenrijkfche Nederlanden.
De grondflag van het verval deezer bloeiende ftad ligt in den burgeroorlog, van de 16 eeuw, vooral toen de Spanjaarden daar in 1516 drie dagen plunderden, en toen prins Alexander van Parma, na een belegering van een jaar, geduurende dewelke hij die verwonderenswaardige brug of dam over de Schelde floeg, de ftad onder water zette, en Philips den II., na derzelver verovering, door zijne dweepzucht, de Protestantfche kooplieden verhuizen deed; hier door leed de koophandel dermate, dat Antwerpen haaren ouden bloei nimmer weder heeft kunnen bekomen. In 1705 onderwierp zich Antwerpen aan Keizer Karei III. en 1715 wierd hier de vrede geflooten tusfchen den Keizer en de Republijk der vereenigde Ne» derlanden, 1746 wierd zij door de Franfchen verovert; zo ook in 179a.
St, Willebrordsyeld wordt als eene voorftad van Antwerpen aangemerkt, en heeft eene kerspelkerk.
H 5 Berg-



122
DE STAD EN HET
Bergfchot is een flot, dat aan de abtdij van St. Michiel behoort.
Het kwartier van Antwerpen, zo verre het onder de heerfchappij van Oostenrijk ftaat, is bij den Pariifchen vrede van den jaare 1785 tusfchen de Staaten Generaal en den Keizer, een weinig uitgebreid, gelijk in de kaarten wordt aangetoond, blijvende echter het voornaam gedeelte, dat is de fluiting der Schelde gelijk aan de bepaalingen des Munfterfchen vredens 1648.
Men vindt hier nog de volgende plaatzen.
Sondvliet, eene kleine vesting niet verre van de Schelde, ter plaarze daar de Kruisichans, Lillo, en Fredrik Hendrik plagten te leggen. In 1622 wierd zij aangelegd, in 2629 door de Spanjaarden op de Hollanders verovert, en in 1-05 weder door de Bondgenooten. — De abt van St. Michiel te Antwerpen is heer van dit dorp. Indien Sandvliet eene bevaarbaare correspondentie met de Schelde had, zou zij misfehien gemaklijker zeehandel drijven dan Antwerpen.
Ekercn, een dorp, omtrent eene mijl van Antwerpen, en bekend wegens den flag in 1703 in deszelfs omtrek tusfchen de Franfchen en Geallieerden voorgevallen. In de nabijheid is de
Polder Wilmerdonk.
St, Phi/ippyne, een kleine fterkte aan de Schelde, ook leggen hier nog Pimontel beneden Antwerpen , en Peretra ten noordoosten.
Wij-



KWARTIER -VAN ANTWERPEN.
■IFijneghcm, een dorp, kasteel en heerlijkheid,, in 169" onder den naam Haudipn tot een Graaf-, fcliap verheven. I
Gu/ntich1 een dorp, waarbij het kasteel Gronighem en de huizen Altena en Piuyzeghem leggen. ,. ,
Hoogflraaten, eene , vrije heerlijkheid met een kasteel, waar van eene Meijerij en een Hertogdom' den naam ontleend. Deeze oord, die een collegiaale kerk en drie kloosters bevat; voerde zinds lang den titel van baronnie, maar wierd 15 8 tot een Graaffchap verheven, en 1739 tot een Hertogdom, 't welk nevens de daar in zijnde 12 dorpen, den Rijksvorst Salm tot Salm behoort.
Turnhout, eene vrije heerlijkheid en ftad, met een collegiale kerk, twee kloosters, en een in 1212 gebouwd hospitaal.
Boom en Rumpst zijn heerlijkheden aan den Rupel, die niet verre van hier in de Schelde valt.-
Sandhoven, een groot vlek, dat den naam aan' de meijerij geeft.
Duffel, eene oude en beroemde vrije heerlijkheid, kleine ftad en baronnie aan de Nethe, met wollenverwerijen, van waar het laken Duffel, bij ons zo bekend, den naam ontvangt.
Wakm, hier legt een brug over de Nethe, zijnde de algemeene paslage naar en van Antwerpen en Mecheïen.
Herenthals, eene meijerij en een kleine in 1209 gebouwde ftad, waar onder 18 dorpen be-
hoo-



Ift4 HET GRA AFSCHAF
hooren, gelegen aan de kleine Nethe, met een kerspelkerk en 4 kloosters.
Tongcrloo, een Premonftratijner nonnen-abtdij, waar van de inkomften in 1559 aan 's Hertogenbosch wierden toegelegd.
Scheel, eene meijerij en vrije heerlijkheid aan de groote Nethe, met een collegiale kerk en Latiinfche fchool.
Westerloo, een v!ek aan de groote Geete, is in 1726 tot een marquifaat verheven, en behoort aan het huis van Merode, wiens Hamhuis in den omtrek legt.
Lier, een ftad aan de zaamenvloeing der groote en kleine Nethe, in de meijerij van Arkel — dezelve heeft een collegiale kerk, een geweezen Jefuiten collegie en -agt kloosters. Zedert 1212 behoort zij, benevens zeven dorpen, onder de fteden van Braband in 't kwartier van Antwerpen. De beftaansmiddelen ziin, bierbrouwerijen, graanhandel en manufactuuren, als flanel-, bombazijnen- en boomwollenftoften.
Rijmenant is een dorp aan den Denier, bekend door het gevaar, 't welk Willem I. hier geloopen heeft van door de Spanjaarden bij nacht gevangen genomen te worden.
HET



MECHELEN. 135
HET GRAAFSCHAP MECHELEN.
Dit graaffchap bevat negen kerkdorpen en verfcheidene andere, vijf der eerfte behooren
alleen aan de ftad. Het wordt rondsom
door Braband ingeflooten en ftond voormaals onder de regeering van Graaven.
Deeze kleine provintie is vruchtbaar in graanen, voert zeer veel buitenslands, en tot onderhouding van den houthandel brandt men hier turf en fteenkoolen. Zij beftaat uit drie deelen, die wel naauw onderling verknogt zijn, doch elk op zich zelve ftaan.
Meehclen, bij de Franfchen Malines, een der welbebouwdfte, vrolijkfte en zindelikfte fteden van geheel Braband. Zij ligt in eene vlakte aan den bevaarbaaren Dijl. Men rekent 'er thans vijf en twintig duizend inwoonders, welkers bloei en welvaaren voornamentlijk voortfpruit uit de bekwame gelegenheid, zo te water als te lande, om met Leuven, Brusfel, Antwerpen enz. te kunnen handelen. Zij ligt niet meer dan 4 uuren van elk dee*er drie fteden, en dewijl de Dijl bij Diest zo ruim en diep is, dat taamlijk groote fcheepen dezelve met den vloed uit de Schelde kunnen opvaaren, brengt die niet weinig tot hun voordeel aan.
Ver-



''tÓ6 HET GRAAFSCHAP
Verder driifc zij vrij fterken handel in 't groot en klein, vooral in koorn en gedroogde visch, ook vindt men hier veel manufafturiers en fabrikeurs. De kanten, bekend onder den naam van Mechelfche kanten, munten wel bijzonder uit, zo ook de goudleerfabrieken, hoedemakerijen, wollen-manufactuuren, linnen en gedrukte boomwollen ftoffen, welke waaren veel naar Amerika vervoerd worden. Zo ook de ftijfzelfabriek, de groote olijf!agerijen, de fabriek van naainaalden, pottebakkerijen, branderijen,bruinen wit bierbrouwerijen, welke veel te water vervoerd worden, en eindelijk de looijerijen.
Voorts is Mechelen de zetel eens Gouverneurs, men vindt 'er een in 1455 gedicht, en 1505 veel verbeterd Hof-Provinciaal, en zedert 1559 's net een Aartsbisdom, wiens geestlijk gebied zich over een groot deel van den Bourgondifchen Kreits uitftrekt, en welks hoofd den tijtel voert van Primaat van Belgicn en Abt van Afflichem. De Magistraat is hier zeer aanzienlijk. Men heeft hier ook een krijgs-kweekfchool, \ welk van Antwerpen herwaards verlegd is, om dte gezonder luchtsgefteldheid. Een huis voor Invalides, zijnde een deel van het voorig Jefuitren collegie, alsmede een tuighuis, gefchutgieterij, geweermakerij en lombert, eenen fchouw burg, en eene zeer nuttige academie voor fchilders, beeldhouwers, en voor den akkerbouw, welke twee laatfte mede in het Jefuiten collegie
zijtt



WE C H E t. E N. 127
zijn opgericht. De fchoone cafernen wierden in 177Ó op ftads kosten gebouwd. Beha!ven de fchoone cathedrale kerk, waar aan van 1250 tot 1475 gebouwd is, zijn hier vijf kerspelkerken, een commanderij van de Duitfche orde, met name Pitzenburg, die jaarlijks vier en twintig duizend florijnen inkomen heeft, behoorende aan de Graaven van Colloredo in den tijd.
Bifene is een dorp alwaar eertijds een fterke tol betaald wierd, waar uit de kosten tot het
Brusfelfche kanaal gevonden zijn. Voorts
zijn
Heist en Gestel twee zeer groote dorpen, die hun eigen gericht hebben.
HET



128 OOSTENRIJKSCH
HET
OOSTENRIJKSCH AANDEEL
IN HET
HERTOGDOM GELDER.
H
et huis van Oostenrijk bezit zedert den vrede van Utrecht in 1713 geflooten, omtrent agt kwadraat mijlen in het overkwartier van het Her» togdom Gelder of Gelderland.
Dit land beftaat meest uit moeras en heivelden, en levert weinig graan. Dan, de vlasbouw is hier zeer aanzienlijk, zijnde dezelve van de beste zoon, en leverende werk voor agt en twintig of dertig duizend inwoonders. Men fpint het hier geöogfte vlas zeer fijn, en verweeft het gefponnen gaaren meestendeels tot fraai lijnwaad, waar van zo wel, als van de gaarens zelve, de
uitvoer aanzienlijk is. Hier bij mag men
nog de fterke wollenweeverijen voegen.
Men



GELDER.
Men verdeelt dit 'Oostenrijksch aandeel in de twee volgende deelen namentlijk
I. In het gebied van Roermond —>— waarin Roermond, aan den mond van de rivier de
Roer>, welke zich alhier met de Maas vereenigt. Zij is taamlijk wel bevestigt, in omtrek de grootfte, doch naar de verdeeling van Gelderland de tweede ftad in rang. De Maas befpoelt haar ten westen, en de Roer ten zuiden. Ten noorden en oosten heeft zij eenen aarden wal met agt bolwerken en een contrefcarp. Ook heeft zij eene voorftad over de Maas, waar over eene brug geflagen is; hier wordt een zwaare tol geheeven. Men vindt in deeze ftad het HofProvinciaal, het leenhof, de vergadering der Staaten van Gelder, een Bisfchop, en een aanzienlijk klooster der Kathuizers. De inwoon-
ders worden begroot op agt duizend, welke hun foeftaan vinden in de manufa&uuren, en de fcheepvaart, zo op de Roer als de Maas.
De dorpen en heerlijkheden Swalm, aan den voet van dien naam, en Elmpt, behooren tot het huis van Oostenrijk, fchoon het drostampt Montfoord Ao. 17 iy aan de Staaten Generaal wierd afgedaan.
II. Het ander deel noemt men de Gelderfche vrijheden, die leenroerig zijn, doch niet onder 't bellier der Staaten (laan, en zo wel als het overige deel des Hertogdoms een aanzienlijk deel uitmaaken. . De hoofdplaats is,{
I tfeeri



I3O OOSTENRIJKSCH GELDER.
Weort, eene wel bebouwde en bewoonde ftad.
Ook behooren het diftrict Wesfem, tegens over Thorn, ter linkerzijde van de Maas, en dat van Papenhoven ter rechterzijde, over Stockem in 't land van Luik, aan den huize van Oostenri.k.
HET









13»
HET
BISDOM LUIK.
EN BIJLIGGENDE PLAATSEN.
J~Jet bisdom Luik ligt nagenoeg in het midden der Nederlanden, doch behoort tot de West-
phaalfche Kreits. Het grenst ten noorden
aan Braband, zo ook ten westen, alsmede aan Namen en Henegouwen. Ten zuiden aart Champagne en Luxemburg, en ten oosten aan Limburg en Gulik. Van het noorden tot het zuiden is het circa vijf en twintig mijlen lang; maar de breedte is zeer ongelijk, op zommigc plaatfen drie, op andere zes en zelf e.lders tien mijlen. Ook leggen midden in Braband en Luxemburg verfcheidene verftrooide brokken , welke aan het bisdom van Luik behooren. Deeze verftrooide legging heeft dikwerf aanleiding gegeeven tot verfchil over de grensfcheidingen , bijzonder inet Frankrijk ; dan dezelve zijn in 1772 door een vergelijk vereffend.
De vruchtbaarheid is zeer onderfcheiden. Dat gedeelte, 't welk ten noorden van den Demer legt, is flegt, en beftaat meestendeels uit hei13 vel-



13» HET BISDOM LUIK.
velden. Integendeel is dat aan de zuidzijde, naar den kant van Namen, zeer vruchtbaar in wijn, welke vrij gelijk is aan dien van Champagne en Bourgonje; hier wast ook veel koorn, men vindt 'er uitmuntend fchoon vee, en 'er zijn veele bosfchen en bergen, vooral maaken de bosfchen en het bovenst deel een der Ardennes uit, die zich uit het Luxemburgfche tot het Luikfche uitftrekken. —— Men treft hier ook veel koper aan, alsmede lood, ijzer, fteenkoolen, marmer enz., welke gezaamentlijke producten, zo wel de fabrieken en manufacluuren bevoordeelen, als zij den handel leven bijzetten. Eindlijk is Luik wel voorzien van minerale bronnen, waar onder die van Spaa, en Chaufontaine de voornaamfte zijn. De Maas en de Sambre zijn de aanmerklijkfte rivieren. De Demer ontfpringt hier bij Bilzen, neemt den naam van Rupel aan, en valt in 't Hertogdom Braband in de Schelde.
De voornaamfte goederen, welke uit dit bisdom, en wel meest uit de ftad Luik gevoerd worden, beftaan in bier, geweeren, en andere ijzervvaaren, wollen goederen, leer, marmer, blaauwe fteen, kalk, fteenkolen, wijn en graanen , over Breda naar Holland en elders. Voormaals gefchiedde de uitvoer naar de Nederlanden langs de Maas, dan men verkiest zulk nu te lande, uit hoofde dat de tollen zo vermenigvuldigd en verhoogd zijn.
Luik



EN BIJLIGGENDE BLAATSEN. 133
Luik heeft met Munfter bij beurtverwisfeling den zelfden rang in de vergadering der Rijksvorften, doch zo, dat Osnabrug daar tusfchen in zit. Het hoofdftift Luik moet voor zijn aandeel in de Rijkscontingenten vijftig man te paard en hondert zeventig te voet leveren, of anders betaalt het maandelijks twaalf hondert tagtig florijnen, echter heeft het uit hoofde van de daar aan onttrokken landen, als 't Hertogdom Boullon enz. eene vermindering tot Ü2.6 florijnen bekomen. Bij 't kamergericht betaalt Luik 240 R. en 42 kreutzers, fchoon het in het Uftialmatrikel een derde hooger is aangeflaagen. In het begin deezer eeuw zonderde het bisdom zich van den Westphaalfehen Kreits af, al waar het de derde rang had, en weigerde de fchuldpligtige kreits.fteuren te betaalen; in 1716 vereenigde het zich echter daar mede op nieuw. De Bisfehop ftaat onder den Aartsbisfchop van Keulen, omtrent alles wat kerklijke zaaken betreft, en zijn gebied beftaat uit zeven Archidiakenfchappen, als Hasbern, Braband, Ardennes, Henegouwe, Campierre, Condros en Famennes. —- Het domkapittel beftaat uit zestig perfoonen.
Het hoogde collegie en rechtbank beftaat uit geestlijke en weereltlijke Heeren, en heet het vorstlijke geheime Raads-collcgie> Daar door worden alle zaaken en landshoogheid, het land gericht betreffende, zo wel als de vor; Jijke rechten en regalien onderzocht en befliscbj De I 3 vorsï



134 HET BISDOM LUIK.
vorstlijke hof en rekenkamer heeft het opzicht over de inkomften. Het Officie bemoeid zich met kerküjke zaaken, leeraars en fchoolmeesters; Het hooge gerichtshof met alle crimineele zaaken, die de Keizerlijke privilegiën betreffen. Het Lcengerichtshof met allodiale twisten ; en 't gericht der twee en twintig Richters waakt tegens zulke bedienden wélke hunne magt misbruiken.
Wij zullen uit dit land, dat 16 fteden en 1400 dorpen heeft, de volgende plaatfen bijbrengen.
Luik, de hoofdilad, ligt in een dal, waar door de Maas ftroomt, tusfchen de twee bergen Walburg en Montcornillon. Men deelt deeze tot nog wel bevestigde ftad, fchoon de citadel, welke op den berg van St. Walburg plagt te zijn, geheel geflecht is, gemeenlijk in de oude of boven- en de nieuwe'of beneden ftad, doch deeze weder in het Eiland, en het gedeelte aan geene zijde der Maas. De bovenftad ligt in het hangen des bergs van St. Walburg, en ftrekt zich zuidwaard tot aan eenen arm der Maas, waar door zij van het Eiland of de benedenftud wordt afgefcheiden; tegens het oosten grenst zij aan de eigentlijke Maas, die haar van 't land van Overmaas affcheidt. Het Eiland is door twee armen van de Maas omringd, die zich beneden aan den hoek des Eilands weder vereenigen.
Het kwartier over de Maas is een half Eiland, en legt nevens de voorftad Ameicourt tusfchen
de



EN BIJ LIGGENDE PLAATSEN. 135
de rivier en den berg Cornillon. Alle deeze deelen zijn door bruggen vereenigd. Am den voet van den berg des Heiligen Waiburgs ftaat het aanzienlijk bisfchoplijke paleis, welk in 1734 gedeeltelijk afbrandde, doch in 1737 op kosten der Staaten weder regelmatig wierd opgebouwd. De vergaderingen der Landitaaten, en die der hooge Collegiën worden alhier gehouden. Het ftadhuis wierd 1691 verwoest, toen de krijgsbenden van Lodewijk XIV. de ftad bombardeerden , en eindelijk veroverden, doch in 1714 is het prachtig herbouwd ; het pronkt met eene opentlijke boekerij. Daar te boven vindt men in deeze ftad nog veele nieuwe en fchoon gebouwde huizen en twaalf opene plaatfen; de cathedrale kerk is den Heiligen Lambert gewijd; 'er zijn zeven collegiale en twee en dertig kerspelkerken, vijf mannen- en zo veele vrouwen-abtdijen ; twee en dertig kloosters van beiderlei fexe, twee gewezerre Jefttiten collegien, een Seminarium, tien hospitalen, een cathuifer en bagijnen hof. De ftad heeft twee en tagtig duizend inwoonders, welke zich van manufactuuren en fabrieken voeden, ook drijven zij fterken handel. Omtrent een half uür aan geene zijde der ftad ligt het bisfchoplijke flot.
Seraitig, alwaar de Bisfchoppen zich des zomers dikwerf opijouden, en in welks omtrek een dorp ligt dat met veele lusthuizen omringd is.
Rocours is een dorp omtrent een half uur ten I 4 noord-



f 36 HET BISDOM LUIK.
noordwesten van Luik, waarbij 1746 een fcherp gevecht voorviel tusfchen de Franfche en Geallieerde legers.
Uit het oudtijds genoemde Graaffchap Hasbein, 't welk Ao. 1040 door den Keizer Hendrik aan de kerk van Luik gefchonken wierd,, noemen wij
Fhmale, een flot aan de Maas, met eene heerlijkheid, leggende nevens klein Flemale, ia een groot dorp.
Valbenoit, aan de Maas, nabij Luik, zijnde eene fchoon Cistencienfer nonnen abtdij,
Ougraie, Sclesfin, Herftal en Hermal zijn kasteden aan de Maas, waar van bijzonder het laatde eene fchoone heerlijkheid bezit..
Choquier, een zeer oud, en fterk flot, op. eenen hoogen rots aan de Maas, en in deszelfs nabuurfchap het nog fchooner en fterker kasteel
Aigremont, dat op. eene verhevene rots ligt. Voormaals was hier eene gandsch verfterkte plaats. Keizer Rudolf de tweede verhief deeze oude heerlijkheid Ao. 1590 tot een Graaffchap.
Warem of Borgworm is een vlek aan den. vloed de Jecker.
St. Truycn is eene ftad met eene Benedictijner abtdij en een Seminarium, wierd dikwerf belegert ?n verovert, was taamlijk verfterkt tot de Franfchen. Ao, 1675 de vestingwerken flechten.
Fè.



ë N bij liggende plaatsen. I37
Vifet of IVefer, eene ftad aan de Maas, wierd Ao i3iovan het Domcapittel aan den Bisfchop afgeftaan, en in 1335 met gragten en wallen omringd.
Uit het Graaffchap Looz, Loon of Borch/oon, 't geen 't bisdom Luik Ao. 130a van Graaf Lodewijk van Looz ten gefchenk ontving, doch eerst in 1367 rustig bezat, waar in uitgeftrekte heivelden zijn, waar van eenige deelen de Luikfche Kampen genoemd worden, zullen wij de Volgende plaatfen aanhaalen.
Tongeren, eene oude ftad aan de Jecker, die ons de oude Tongeren herdenken doet, welke Voormaals Eburoners genoemd wierden. Zij was zeer aanzienlijk, en de hoofdftad deezer Natie. Dan, de eigentlijke Franken verwoesteden haar in de vierde eeuw, een noodlot dat
haar meermaals te beurte viel. Servaas
ftichtte hier het bisdom Luik, naderhand wierd het naar Maastricht verlegt, en laater door den heiligen Hubert, omtrent de agtfte eeuw, naar Luik overgebragt. In deszelfs omtrek vindt men nog overblijfzels van Romeinfche oudheden.
Oud Bicfen, eene commanderij des Duitfchen ordens, tusfchen Tongeren en Maastricht, welke Arnold, Graave van Looz en de Abtdis van Bilzen Cici6) aan de orde fchonken, met goedkeuring van Bisfchop Hugo.
Bilzen, tusfchen Hasfelt en Maastricht, eene kleine ftad aan den Demer, waar bij het vrije \ 5 waet



ï§5 hêt'bjsdom Luik.
tvaerellijk en adelijk ftif: Munfter (aan vrouwen behoorende) ligt.
Hasze/t, aan den Demer, alwaar zich de oude en nieuwe Demer vereenigen.
Ha>k of Herk, eene kleine ftad aan eene beek vart denzelven naam, die niet ver van daar in Hen Demer valt.
Beringen, een vlek in de zogenoemde Luikfche Kempen.
B'rea, aan de Neer, is eene- kleine ftad, grenzende ten zuiden aan de domlerflaagfche heide, en neeringrijk uit hoofde der doortocht van OS Hertogenbosch naar Maastricht.
Peer, aan den Neerftroom, eene kleine neeringriike ftad, met den tijtel van Graaffchap. i Z
Hammond, aan den weg van Maastricht naar 's Hertogenbosch, is neeringrijk. -— Het kasteel Grevertbroek ligt in de nabijheid.
Maz-eik, eene kleine neeringvolle ftad aan de Maas.
Siockhem, n\Qt verre van de Maas, 't welk 1605 afbrande.
Loet, Mes/ie en Hays/em zijn heerlijkheden aan de Maas.
Maastricht, eene aanzienlijke ftad aan den Maas en Jeckervloed,' in Hollandsch - Braband, behoorende tot de Generaliteitslanden. Zij ftaaï onder de heerfchappij der Staaten Generaal, en den Bisfchop van Luik, en er zijn omtrent drie duizent huizen, en zeer goede lakenfabrieken. —
Da



EN BIJLIGGENDE PLAATSEN. 139
De westzijde van de Mans ftaat onder 't gebied van Luik, zo ook de voorftad St. Peter, in welks nabijheid men de St. Peters berg vindt, waar op een fchans gefticht is, die van binnen doorgangbaar is, met eindelooze kruisgangen. Men kan 'er uuren lang in wandelen, zonder aan het eind te komen. En in de hoofdwegen, welke uuren lang zijn, en dan op eene andere uitloo> pen, vindt men veele dwaalwegen.
Over 't Rijks - Graaffchap Hoorn, dat omtrent vier mijlen lang en breed is, waar in men veel moeras, turf- en koornland vindt, 't welk aan de Maas ligt, had Luik zedert 1576 het opzicht en de befcherming: in 1614 was 't Bisdom daar van in 't volle bezit. Hier in vindt men
Hoorn, een flot en vlek aan de Maas. Neer, aan den vloed van den zelfden naam, die zich daaromftreeks met de Maas vereenigt, alsmede Halen, een neeringrijke plaats.
Weerdt, een ftad aan een kanaal, zijnde de hoofdplaats en gemeenlijke woonplaats der voormaalige Graaven. Zij heeft een collegie van reguliere Choor-heeren der Augustijner orde, en nog twee kloosters, 't Is een leen van OpperGelderland.
Neder-Weerdt en Wesfun zijn mede vlekken van een Geldersch leen.
Het Marquifaat Franchimont, \ welk in den jaare 908 der kerke van Luik door Keizer Lodewijk gefchonken wierdt, bevat onder anderen de volgende plaatfen, Fran-
o



T4Q HET BISDOM LUIK.
Franchimont, een flot op een berg nabij Spaa. Vervien, aan de Weze, ineen diep dal, was tot aan 1651 een vlek, en wierd toen tot een ftad verheven, met recht van de landsdagen bijtewoonen, uit hoofde dat het zich door haare Spaanfche wollen-manufacturen, waaruit goede Jakenen bereid wierden, en door haare fchoone
verwerijen beroemd geworden was. . Zij is
wel gebouwd en heeft duizend huizen. , De
brug die over den rivier ligt fcheidt haar van Limburg, waar in dus de voorftad ligt.
Spaa* een vlek van omtrent twee hondert welgebouwde huizen, waarin vreemdelingen woonen, en waar tusfchen veele kleine gebouwd zijn. De bronnen maaken dit oord alóm bekend. De vier mineraal bronnen, waar van twee in en twee buiten het vlek, zijn onderfcheiden
m, fmaak en kragt De Hironfterbron is de
uerkfte, waar in zich zwavel-deelen bevinden, en dat niet vervoerd kan worden. Daar op volgt de Makrtebron, de twee overigen als die te Tonnelet en die van Sauvomir, daar van kan het water vervoerd worden. Deeze twee bronnen worden van de brongasten 't meeste bezocht. Men heeft hier veel voorde aangenaamheid, en gemaklijkheid der vreemdelingen uitgedacht. Onder anderen zijn hier twee gebouwen voor de brongasten gefticht, als eene asfembleezaal in het dorp en eene vauxhal buiten het zelve, op eene hoogte. Voormaals dronk men bier ge-
meen;.



EN BIJLIGGENDE PLAATSEN. Ï41
meenlijk twee tot drie hondert onfen water, doch thans niet meer dan tagtig. De opbreng deezer mineraale bronnen is jaarlijks omtrent zeventig duizend rijksdaalders. In 1783 leed deeze plaats veel door brand.
Men vindt de volgende merkwaardige plaatfen in het land van Condroz als:
Hui, een ftad aan de Maas, in een aangenaam dal, alwaar de kleine rivier Hoioul zich/met de Maas vereenigt; derzelver vestingwerken zijn door een aantal belegeringen, als die van 1675, 89, 90, 1703 en 1715 geheel vernietigd. De rivier, waar aan zij gelegen is, deelt haar in twee deelen, die door een fteenen brug vereenigd worden; voorts deelen de onderfcheidene armen der Hoioul de ftad in verichillende eilanden, die ook weder door bruggen toegang tot elkander hebben. Aan de noordzijde vindt men vijf of zes voorlieden. 'Er zijn fchoone huizen, eene cathedrale kerk, veertien kerspel kerken, eene abtdij, een klooster der reguliere Choorheeren van het heilig kruis, waar in de Generaal van de orde woont, en zestien kloosters, nevens een aantal capellen, bagijnenhoven en hospitalen. X)e inwoonders drijven handel in ijzer, aluin, (leenkolen, papier, wijn en graanen. Ook hebben zij goede manufaétuuren en fabrieken. Vooral vindt men veele fmeederijen en papiermolens omtrent de Hoioul, in welker omtrek ook veel Wijn en koorn groeit,
ISiet



143 HET BISDOM LUIK.
Niet verre van de ftad ontfpringt aan den voet eerier rotze in den oever des Hoiouls eene minerale bron.
Chiney, eene kleine ftad die eertijds tot het diftrict der ftad Hui behoorde, zijnde daar aan door bisfchop Eerhard van der Mark onttrokken, en tot een op zich zelfs ftaande plaats verheeven.
Ditiant* aan de Maas, tusfchen heuvels en rotzen gelegen, beftaat uit de eigenlijke ftad, de benedenftad, het kwartier der eilanden en eenige voorfteden. Zij heeft elf poorten, drie opene plaatfen, eene collegiale kerk, zeven andere kerken, weike daar aan als vicariaten behooren, een gewezen Jefuiten collegie, zes kloosters en twee hospitaalen. De voornaamfte neeringen zijn hier in leder, marmer, en andere fteenen. Het eertijds op eenen rots gelegen hebbende flot is geflecht.
De volgende plaatzen brengen wij bij uit het land, dat door de Maas en Sambre wordt ingeflooten.
Hierges, een oud bergflot, dat eigenlijk zedert 1773 benevens de dorpen Ham, Auberins, Chooz en Foifche tot Frankrijk behoort.
Fosfe, eene kleine ftad, die in den jaare 1676 door de Franfchen ontmanteld is.
Cuivin, eene neeringrijke ftad aan eenen heuvel, bij het zogenoemde zwarte water in het Ardenner woud, zij heeft eene kerspel kerk,
een



EN BIJLIGGENDE PLAATSEN. Ï43
klooster, en eene voorftad, St. Germain genoemd, die beter gebouwd is dan de ftad zelve. Het eertijds fterke flot is vernietigd. Voormaals behoorde deeze plaats tot Henegouwen, en is in het laatst der elfde eeuw aan Luik verkogt. Tot deszelfs casfelenij behooren agt faaaije dorpen, waar in voornaanie ijzerfmederijen zijn deeze leggen in dit Ardenner woud.
rHermitage is een fchoon Franciskaner klooster in het zelfde bosch.
Floremies is eene ftad met eene abtdij, waar van het Prioraat van Longlier, niet ver van Neuchateau in 't Hertogdom Luxemburg af hanglijk is.
Thuin\ eene kleine ftad, die in de boven- en benedenftad verdeeld wordt, waar van het eene deel op een heuvel, het andere aan de Sambre ligt, 'er is een collegiale kerk, een huis der vaders Oratorii, en twee andere kloosters. Deze plaats is in 't begin van 1793 door de Fraajfchen als eene fterkte verfchanst.
Lobbes, de oudfte, reeds in 658 geftichtte, en ook wei de voornaamfte Benedictijner abtdij, aan
de Sambre, in het Luikfche. Dezelve ftaat
onmidlijk onder den Paus.
Alme, een Cistencienfer abtdij, aan de Sambre, met een voornaame bibliotheek.
Fontaine FEveque, eene kleine ftad 1 zoo
ook Chatelet, op een heuvel aan de Sambre, en Marchienms au Pent, een flot en bemuurd vlek.
HET



Ï44 OOSTEWRIJKSGH
HET
OOSTENRIJKSCH AANDEEL
IN HET
HERTOGDOM LIMBURG.
grenzen van dit Hertogdom, zo ver het Oostenrijk onderworpenis, zijn bezwaarlijk optegeeven, alzo hetzelve doorfneden wordt, deels door Hollandsch Limburg, deels donr het gebied van Maastricht en het Graaffchap Broenhoven. Buiten het Hertogdom bezit het huis Oostenrijk hier omftreeks nog een deel van het Graaffchap Valkenburg en van Dalem, alsmede van 't land van 's Hertogenrade, welke drie landen ook gemeenlijk de Overmaasfche landen genoemd worden. Pe vereenigde Nederlanden zijn zedert den Munfterfchen vrede 1648 en het Haagfche verdrag in 1664 in het bezit van het overig deel deezes Hertogdoms.
Be-



LIMBURG. Hf'
Behalven het Overmaasland bevat het Oosten» rijksch deel omtrent tien kwadraat mijlen oppervlakte, en agt en veertig duizend menfchen. Behalven de dorpen, welke de Generale Staaten in 1785 aan den Keizer afftonden, bevat dit Hertogdom, zo ver het Oostenrijk aangaat, zes fteden en hondert drie en twintig dorpen. ■ Men fpreekt 'er in 't algemeen de hoogduitfche taal.
Het land is gedeeltelijk vlak, gedeeltelijk bergachtig, de landbouw is 'er bloeiend, ook is 'er veel veefokkerij, en het heeft fchoone weiden ; de beroemde Limburgfche kaas ftrekke hier ten getuigen. Men voert van hier ook veel boter en
hout naar buitenlandsch. Het aankweeken
van vee is hier bevorderd, zedert de ingezetenen hunne gemeene weiden en bosfchen onderling gedeeld hebben, waar door zij nu, elk zijne bouwlanden bezittende, dezelve veel beter kunnen onderhouden. —— De fchaaphoederij is hier ook een tak van beftaan, en de wol van Calmine, Coadroque enz. niet ongeacht. Verder zijn hier veele beroemde ijzerhutten en fmederijen. En de vlijt, welke men daar in het algemeen aanwendt, is der naarvolging waardig. Men maakt hier genoegzaam alle floten voor de Luikfche geweeren, en men vindt geheele dorpen die alleen door 't flotenmaaken beftaan. 'Er zijn veele bosfchen, en de bergwerken geeven zo wel kalmey als ijzer, ook vindt men hier zeer K goe-



fafó OOSTENRIJKSCH
goede vol-aarde, voor de lakenbereiders. De uitgebreide wolle manufactuuren maaken ook geen gering heftaans deel uit, want genoegzaam alles leeft daar van : deezen fpinnen , die weven, vullen, fcheeren, verwen, persfen, zo, dat alles in eene fabriek derwijze is ingericht dat de een den ander altoos in de hand werkt; men heeft hier fabrieken die van hondert tot duizend menfchen voeden. Men telt in Limburg meer dan drie hondert wollen-fabrieken, welker goederen onder den naam van Engelfche lakenen door gantsch Europa verzonden worden. Om een de; kbeeld van den uitvoer te geeven, wil men dat 'er jaarlijks meer dan twintig duizend ellen paklinnen verbruikt wordt. Dat de handel in wollen -manufactuuren hier zo bloeiend is, ontfpruit grootendeels door de geringe arbeidsloonen en belastingen.
In elk der vier deelen van de Oostenrijksch» Limburgfche Standen, die ijder een bijzonder lighaam uitmaaken, en hunne eigene zaaken befchikken, is, gelijk in de Overmaaslanden, een Raadpenfionaris, Griffier of Keizerlijke OpperAmptman aangefteld.
De geheele Provintie wordt door een Gouverneur beftierd. Voorts is in de hoofdftad een Oppergericht en Leenhof, van welke echter aan den Raad van Braband geappelleert kan worden. — Het wapen des Hertogdoms is eene blaauwe
leeuw op een goud veld. Men verdeeld het
Her-



LIMBURG. X47
Hertogdom in vijf hooge gerichtsbannen, als: I. de ban van Balem, II van Herve, III. van Monzen, IV. van Walhorn, en V. van Aspremont.
Wij zullen 'er alleen de volgende plaatfen van aanhaalen.
Limburg, de hoofdflad, aan de rivier de Weze, op eenen berg, aan welks voet de uitgeftrekte voorftad Dalem, of zo mei zegt Dal.
haim gelegen is. Behalven de Gouverneur,
en der Staaten vergadering. houden de gezegde Gerichten ook hier hun verblijf. Hier zijn meer dan vijftig laken-fabrieken, en in 1783 kogt een Lutersch lakènbereider het oude kasteel, met oogmerk om het tot eene fabriek en Lutersch godshuis, of liever kerk aan te leggen. Deeze fabrieken vervaardigen eene onnoembaare menigte der allerbeste lakenen van allerlei foorr, deels uit Spaanfche, deels uit inlandfche wol. De uitmuntende volaarde brengt niet weinig toe aan de goede bewerking, ook munten de verwerijen in fcharlaken, fijn violet, purper en car. rnofijn hier bijzonder uit De Heeren wegen bevorderen mede het vertier der waaren niet
weinig. De ftad wierd in 1675 door de
Franfchen verovert, en 1677 van haare vestingen beroofd, die echter naderhand eenigzins herfteld zijn. Sinds 1707; behoort zij Oostenrijk.
Eupen, twee uuren van Liraburg, tegens 't oosten, in een boschachtig landfchap, is een K a aan-



Ï4& OOSTENRIJKSCH
aanzienlijk marktvlek, in de banne van Balem, heeft zeven hondert huizen en twaalf duizend ihwoonders, waaronder veele Gereformeerde Franfchen zijn, die eerst zedert 1783 vrijheid Van godsdienstoefening verkregen hebben. Zij zijn de oprichters en in ftand brengers der lakenfabrieken, welke hier meer dan zestig in getal zijn. Het voornaame vertier hunner waaren is naar de Levant en Duitschland.
Herye, eene opene ftad en heerlijkheid van vier hondert huizen, en bloeiend door haaren aanmerklijken kaashandel. Hier zijn ook behalven andere hanteeringen goede looijerijen.
Hadimont* een bloeiend en volkrijk vlek, eigenlijk eene voorftad van de Luikfche ftad Viviers, op Liraburgfchen bodem. De hier woonende Franfche Protestanten, welke hunnen eigenen leeraar hebben, drijven hier grooten handel in wollen-manufactuuren.
£oulantt een dorp en kasteel, en het dorp Cler* mond.
Monzetiy Walhorn, waar het fort Calminer plagt te ftaan, en Condroque zijn wel dorpen, doch zo volkrijk, dat men meer dan duizend inwoonders in elk derzelven vindt, daar te boven is Calmine ook beroemd door haare rijke kalmeygroeven, welk product van hier in menigte naar Namen, Stolberg en Frankfort verzonden wordt.
Het gebied van Esneux en Aspremont wordt omringd door het land van Auler, 't gebied van Lou.
veig-



LIMBURG. 145
veigne, een gedeelte van Luik,en de overige deelen van 't Oostenrijksch Limburg, en behoord in eigendom aan den Graaf van Linden Aspremont.
/Ispremont, een ftadje en Esneux, eene neèringrijke plaats, aan de rivier de Ourth.
Van het Graaffchap Valkenburg en dat van Dalem en van 's Hertogenrade, behoorde voormaals een deel aan de Staaten Generaal, doch deeze ftonden daar van Dalem bij den Parijfchen vrede van 1785 aan de Rijksftanden af.
Het deel van Valkenburg bij Maastricht, aan de Seule, beftaat uit de heerlijkheden Nuth, Oud Valkenburg, Schin, aan de Geul, Stucht, Geelen, Spaarbeek, Schinnen, 't Huis ten oosten de Geul, Wijnartsrade, Oostbeek, Jabeek, Bronsfen, Schinveld, Hontsbroek, Vaferode, Amfterade en Schaasberg, met het geen daar toe betreklijk is.
Van 't Graaffchap Dalem behooren, volgens gemelde traélaaten, aan den Bourgondifchen Kreits de dorpen en héerlijkheden, St. Martin Voren of Foran, Mher, Mouland, Hous en Richel, de abtdij Val Dieu, welke groote inkomften heeft; Novagne aan de Maas, alwaar een zwaare tol moet betaald worden, Morirotix en St. Jans Gaard; daar bij ftonden de Staaten bij het 2ofte artikel der preliminairen van den in 1785 te Parijs geflotenen vrede, nog aan den Keizer of de banne van Aulne, Blegni, Trembleu, St. Andre', Fenneur en Bombaye, en K S de



150 OOSTENRIJKSCH LIMBURG.
de Had, benevens het flot Dalem, met uitfluï* ting van Oost-Cadier.
Tot het land van Hertogenrade behooren.
Hertogenrade, in 't Fransch Rolduc of Rodelt Duc, eene kleine ftad met een oud flot, aan den vloed de Worm, deeze is de hoofdplaats. Niet ver van daar ligt
Kloosterade, eene beroemde abtdij, onder de Staaten van Limburg, welks Abt de voorzitter is. —— Einlijk nog de dorpen
Simpehelt, Boekhout, Markfte-in, Kerkenrodt, Ubach, Alsdorf, Wels, Roer dorp, enz.
HET



HET
OOSTENRIJKSCH AANDEEL
IN HET
GRAAFSCHAP NAMEN,
Deeze Provintie legt dermate verftrooid, dat het zeer bezwaarlijk zijn zoude deszelfs uitgeftrektheid bepaaldlijk optegeeven. Ondertus-, fchen fchat men dezelve op ruim twintig quadraatmijlen , en de volkrijkheid op omtrent negentig duizend menfchen. Zij wordt meestal van het bisdom Luik, en 't hertogdom Braband omvangen, doch grenst ten westen ook tegens Henegouwen.
Het klimaat van dit berg-en woudachtig land is zuiver en gezond, fchoon de grond fteenachtig en wreed is, zo dat zij door asch, mergel, en veelerlei foort van mest vruchtbaar moet gemaakt worden. Behalven in de bosfchen beftaat de K 4 groot-



"tg* OOSTENRIJKSCH
grootfte rijkdom van dit land in de ijzer- loodkoper en fteenkolen-bergwerken, in zwavelmijnen, witte en zwarte marmergroeven, Leijen en andere fteenfoorten, waar van men hier ook veel meer werks maakt dan van den landbouw of de veefokkerij. Echter verwaarloost men de twee laatfte hier niet geheel, bijzonder legt men zich daar op toe langs de oevers der Maas en der Sambre, welke wateren ook den uitvoer der mineraal producten niet weinig bevorderen. Men vindt ook eenige roodewijngaarden in de zuidlijkfte deelen deezer Provintie, men heeft de landerijen verdeeld in twee duizend negen en zestig deelen, waar van twee hondert negen aan de Geestlijkheid toebehoren.
De ingezetenen der vijf fteden, en hondert agt en vijftig dorpen, waar van eenige aan Frankrijk behooren, fpreeken het zogenoemde Waalsch.
Omtrent de regeeringsvorm zeggen wij alleen dit, dat de Gouverneur van Namen den zelfden tijtel voert, en het zelfde aanzien heeft als, die van Henegouwen. Dat hij alle landsheerlijke bevelen het eerst ontvangt, en die van hem tot den provintiaalen raad, die uit een Preiident en zes leden beftaat, verzonden worden, dat het Opperambt in leenzaaken de laatfte uitfpraak doet, en dat de Bisfchop van Namen het hoofd is van de in twee klasfen gedeelde Geestlijkheid.
De kunstarbeid der inwoonders bepaalt zich
groo-



NAMEN, 155
grootendeels aan de bearbeiding der metaalen, en het vervaardigen van menigerlei goederen, als koper en fterk water, koperen fchotels, mesfen, fabels enz., gaande hier van jaarlijks meer dan voor twee millioenen guldens naar Frankrijk. Ook drijft men hier handel in ruwe metalen, in hout, houten gereedfchappen, in kalmey, marmer, kalk, fteenkolen, leijen, pijpaarde, enz.
Dit Graaffchap bevat onder anderen de volgende merkwaardige fteden en vestingen —— te weten:
Namen, de hoofdftad, legt tusfchen twee bergen, aan de Maas, ter plaatfe daar de Sambre en de Vederih in dezelve vallen. 'Er ligt eene brug over de Maas en eene over de Sambre, en de ftad zelve :legt tusfchen de drie gemelde ri«
vieren. Daar en tegen liggen het kasteel,
de Merkte Terranova, 't fort Oranjewoord eri Coehoorn, aan de westzijde der ftad, tusfchen de Maas en Sambre op eenen berg, en aan de noordzijde over de vloed Vederin, de bastions Balard, St. Fiackre 1'Espinois en St. Antoine, mede op eenen berg. Deeze zo fterke, groote en fchoone ftad, als Nederland 'er weinige noemen kan, is de zetel des Gouverneurs, des Bisfchops, des Provinciaalraads, en der Staatsvergadering. Behalven de cathedralc kerk aan St. Albinus gewijd, telt men 'er nog twee collegiale, vijf kerspelkerken, een Seminarium, en ©rider de dertien kloosters een gewezen Jefuiten K 5 col-



154 OOSTENRTJKSCM
collegie. De inwoonders maaken in hunne veel» vuldige ijzer- en koperfabrieken veele mesfen, fchaaren, degens, enz. Inzonderheid is de geweerfabriek alhier aanmerklijk. Namen wierd in 1692 door de Franfchen, in tegenwoordigheid van Lodewijk den XIV., verovert, maar Willem de III. en de Keurvorst van Beieren namen hem de ftad in 1695 weder af. In 1701 bezetten de Franfchen haar op nieuw. 1704 wierd, zij door de Bondgenooten gebombardeert. In 1712 wierd zij door Koning Philip den V. aan den Keurvorst van Beieren afgeftaan, en dus in 1713 den Staaten als eene der barrière fteden ingeruimt. In 1746 veroverde de Franfchen haar op nieuw, die haar eerst in 1740 ontruimden, en in 1792 wierd zij weder door de Franfchen ingenomen, na zij gansch Oostenrijksch Vlaanderen, tot aan Oftende, gansch Henegouwen en gansch Braband, tot zelfs Antwerpen in twintig dagen veroverd hadden.
Charleroi, eene ftad aan de Sambre, welke gebouwd is ter plaatze, alwaar voormaals het dorp Chernoi lag. Zij is bekend door veele belegeringen, en thans door haare voornaame
fuikerrafinaderij. De Spanjaarden hebben
deeze plaats 't eerst verfterkt., en Vauban maakte daar van naderhand eene zeer vaste plaats, die echter in 1667 door Turenne verovert wierd, en bij den Akenfchen vrede aan Frankrijk kwam. De armee van den Staat dec
ver-



K A M % N. 155
vereenigde Nederlanden belegerde dezelve in in 1670 en 1677 te vergeefsch, in 1Ó78 gaf men haar aan de Spanjaarden te rug. In een woord, deeze plaats heeft veel geleden, in alle oorlogstijden, waar in het toneel deeze landen .bevatte, en is nog dagelijks een aanvechting der oorlogende Mogendheden.
De ftad beftaat uit eene hoven- en benedenftad, waar van de eerfte op eenen rotsachtigen berg,^ aan de noordzijde der Sambre, en de andere aan de Luikfche zijde des vloeds gelegen is.
Walcourt, eene kleine ftad, nabij den vloed Hevre, met eene collegiale kerk, behoorende aan de daar bij liggende abtdij Jardinet. In 1689 wierden de Franfchen hier door de Nederlanders geflagen en in 1792 bemagtigden
zij deeze plaats.
Bouvincs, een zeer oud ftadje, nabij de Maas, was eertijds verfterkt, en wierd in 1215 door den. Graaf van Luxemburg, en 1430 door den Bisfchop van Luik vergeefsch belegert.
Oudtijds heerschte 'er tusfchen Bouvignes en de Luikfche ftad Dinant groote jaloufie wegens den handel. Lodewijk de XI. en Karei de Stoute flooten hier in den jaare 1474 een vreeverbond. In 1554 hebben de Franfchen deeze ftad bemagtigd, doch in 1558 weder te rug gegeeven.
Andenne, aan de Maas, op eenen berg, is eene kleine omtrent het eind der zevende eeuw
ge-



156 OOSTENRIJKSCH
geftichte abtdij, welke naderhand in eene waereldlijke ftichting veranderd is, en welks.Abt tegenswoordigè Abt van Namen is. Het Capittel beftaat uit dertig adelijke vrouwen, welke onder eene Proostin en Dekanin ftaan, en tien Domheeren, die allen door den Landheer benoemd worden. Bij deeze abtdij legt een dorp, in welks omtrek men voortreflijke pijpaarde delfr.
Beaufort, eene aanzienlijke heerlijkheid aan de Maasi, welks'fiot eertijds wel verfterkt was, 't zelve wierd in den jaare 1429 door de ingezetenen van Hui, en in 1554 door de Franfchen ingenomen.
Boneffe, eene kleine ftad, aan den Mehaigne vloed, nabij dé Maas, was eertijds eene verfterkte plaats.
Brogne of St.'Gerard, een Benedictijner mannen-abtdij, waar van de Bisfchop van Namen Abt is.
F/eury of Fleurus, een- open ftadje met een abtdij, bij het welk 162a en 1690 bloedige veld» flagen zijn voorgevallen.
Salzintie, voormaals een wel verfterkt flot, dat door die van Luik in 1429 verwoest V/ierd.
Hastieres, eene kleine ftad met eene Benedic. tijner abtdij, die in het laatst der negende of het begin der tiende eeuw gefticht is.
Lesfe, eene Premonitratenfer abtdij aan de
Maas,



N A M E N. 157
Maas, niet ver van Dinant, was zinds 1200 afhanglijk van het klooster Floresfe.
Chateau Thierri, op eenen berg, nabij de Maas, was eertijds eene verfterkte plaats.
Daye, een aanzienlijk dorp, flot en Graaffchap aan de Maas.
Florefe, een kleine ftad nabij de Sambre , met eene Premonftratenfer abtdij, welks Abt een mijter draagt, en den derden rang heeft in de orde.
Fr dj er, een flot aan de Maas, alwaar de Franfchen en Spanjaarden in 1675 een commercietraclaat flooten. De daar toe behoorende heerlijkheid, uit vier dorpen beftaande, is eene oude baronnie.
Marlagne is eene hermitage, in 1619 gefticht. behoorende aan de Carmeliter barrevoeters te Namen, zij legt in een woud van denzelfden naam, en dient wel onderfcheiden van de abtdij aan de Sambre, een uur van Namen, welke ook Marlagne genoemd wordt.
Marches les Dames, eene" vrouwen-abtdij, in een bekoorlijk dal nabij de Maas.
Monjlieres, een adelijk vrouwen-fticht aan de Sambre, met eene waereltlijke Abtdis, is het oudlte klooster des lands, doch reeds in de dertiende eeuw in een waereltlijk ftift veranderd.
Sclayen, een ftichting van het jaar 1106, welks inkomlten door den Abt van St. Cornelis Munfter, doch de Proostdij door den Graaf van Namen begeeven worden.
Du



I-58 OOSTENRIJKSCH NAMEN.
Du Moulin, eene abtdij tegens *t noorden van Pouvigne, aan een klein riviertje met etlijke papiermolens.
Scies, eene kleine ftad, welke niet verre van de Maas ligt, had eertijds een vast flot, en wierd door Gravin Maria van Artois in 1342 van den Koning van Boheemen en den Graaf van Luxemburg gekogt, en tot Namen toegevoegd, waar van het anderhalf hondert jaar wa« afgefcheurd geweest.
HET



»59
HET
OOSTENRIJKSCH AANDEEL
IN HET
HERTOGDOM LUXEMBURG.
Behalven dat dit Hertogdom ten noorden met eene kleine ftrook lands aan het Limburgfche grenst, wordt het rondsom door het Luikfche ingefloten. Het neemd het middeldeel van het van ouds beroemde Ardenner woud in, 't welk zo verre het tot dit Hertogdom behoort, in vier diftriften wordt afgedeeld, te weten, van den Eiffel en Luxemburg, van Famenne tegens 't noorden bij Marche, van de Maas en van de Moezel. Dit Hertogdom behoort bijna geheel
aan Oostenrijk, en is het grootfte van alle E-our. gondifche provintiën, men fchat deszelfs grootte op hondert agt en vijftig quadraat mijlen, en 't getal der inwoonders op drie maal hondert tachtig
dui.



Jï6o OOSTENRIJKSCH
duizend, die deels Fransch, deels Hoogduitsch fpreeken.
Deeze volkrijkheid is, in zulk een berg- en fteenachtig land als Luxemburg grootendeels is , vrij bijzonder, doch tegens het noorden is de grond vlakker en minder zandig dan in 't zuiden, ook veel vruchtbaarder, fchoon in het zuidlijk deel ook nog koorn gebouwd wordt. Het is rijk in de aankweeking van vee, vooral in die van fchaapen. Omtrent den Moezel zijn fchoone wijnbergen, en 't ganfche Hertogdom is onbedenklijk rijk in houtgewas. Daar te boven vindt men hier veel wild, en het mineralen-rijk, vooral de ijzerwerken, brengen niet weinig toe tot den bloei van deezen gezonden oord.
Dit landfchap wordt door veele kleine ftroomen doorfneeden, van weke de Ourt, de Semois,Lesfe. Chiers, welke in de Maas vallen, en de Savre, Aterte, Ouren, Pruim, Nims en Wilts, die nevens de Alze alle in de Savre vallen, en daar mede naar de Moezel ftroomen, zo ook Kijll, de voornaamften zijn.
Omtrent de Regeering valt aan te merken dat het ganfche Hertogdom door een Oostenrijksch Gouverneur beftierd wordt.
Het land wordt verdeeld in Voogdijfchappen, Marquifaaten, Graaifchappen en Heerlijkheden, het bevat vier en twintig fteden en elf hondert zeventig dorpen. —. 't Wapen is een roode
leeuw



LUXEMBURG. löl
leeuw op een blaauw veld met tien zilveren balken. De hoofdftad is
Luxemburg aan de Elfe, waar in hier de beek Petreufe valt. Zij is thans de voornaamfte vesting der Oostenrijkfche Nederlanden, bijzonder aan haare westzijde Zij wordt in eene bovenen benedenftad afgedeeld, waar van deeze deels in eene vlakte, deels op rotzen ligt, en een zevenhoek uitmaakt, waarin het Papendal befloten is. Men vindt hier eene kerspelkerk, een gewezen jefuiten collegie, 't welk de Priorfchappen, van Chinij Ayville, Vaules-Moines, en Ufeldange behoorden, benevens eenige andere kloosters, voornaamentlijk de in io8^ geftichte Benedictijner monniken-abtdij Munfter, welke eene heerlijkheid bezit die drie meijenjen bevat. Deeze door Graaf Siegfried aangelegde, doch naderhand vergroote ftad, geeft den naam aan deeze voogdijfcbap, en is de zetel des Gouverneurs, des Provintiaalraads, en der gedeputeerde Staaten, en voedt haare agt duizend inwoonders rijklijk. In de jaaren 1543, 1550, 1648 en 170a wierd zij door de Franfchen bemagtigd.
Aan den voet des bergs, op welke het in 155a gedoopte flot Mont St. Jean ftond, is de hoofdplaats eener commanderij der Malthefer orde.
Arlon, eene ftad op eene hoogte, leggende het Hot nog hooger aan de Semois, daar die ontfpringt. In 1785 brande zij geheel af, uitgezonden twee cpenbaare gebouwen. Zij geeft L den



I6a OOSTENRIJKSCH
den naam aan eene voogdijfchap, die in omtrent elf hondert meijerijen en dorpen verdeeld is; zij wierd eerst tot een Graaffchap en Ao. 1103 tot een Marquifaat verheeven. De oude vestingwerken zijn in 1671 gedoopt. De inwooners zijn 'zeer verarmd, en beftaan tegenswoordig alleen Van hunne bosfchen en ijzerwerken.
Bastogne, eene voogdijfchap en ftad in eene vlakte, naast Luxemburg de grootfte en beste landftreek van het ganfche Hertogdom. Johannes, Koning van Bohemen en Graaf van Luxemburg, heeft dit diftricT: Ao. 1332 van de kerk :te Aaken gekogt voor zestien hondert goudguldens, Florentijnfche munt. Men noemt deeze ftad, welke in 1688 van alle haare vestingen door de Franfchen beroofd is, ook wel Parijs in de Ardennes.
Marche* een voogdijfchap en ftad aan de beek Marfette, is de hoofdplaats van het diftri& Famine, waar eertijds, volgens het getuignis van Julius Cefar, de Phajmani woonden. In de jaaren 1236, 1318 en 1615 brandde zij af, doch wierd telkens weder opgebouwd, en bevindt zich thans in goeden ftaat. 'Er zijn drie kloosters en een hospitaal. In 1577 beriep Johan van Oostenrijk de misnoegde Nederlanders in deeze ftad, en floot aldaar het zogenoemde eeu~ wig verbond.
Ciiinij, aan de Semois, eene voogdijfchap, welke met de voorige eenen voogd heeft, zij
was



LUXEMBURG. 163
was voormaals eene neeringrijke (lad, doch is thans Hechts een dorp; in vroeger tijd was deeze voogdijfchap een Graaflijkheid, welke Wenzel I., Hertog van Luxemburg, in 1364 van Arnolph de Rumigmy, Graaf van Chiny, gekogt hadde.
Virton, eene voogdij en kleine ftad, in welke Ao. 1739 een Collegie tot onderwijs der fchoone wetenfchappen is opgericht.
St. Mard of Medard, eene kleine ftad en voogdijfchap, die met de voorgemelde eenen Voogd heeft.
Biedburg, voormaals Bcda, eene voogdij die met de volgende onder eenen Voogd ftaat, is tevens eene kleine ftad, welke zedert 1663 in eenen bloeienden ftand was, doch in 1675 en 1689 door de Franfchen vrij veel verwoest wierd.
Echternacht eene voogdij en kleine ftad aan de Savre, met een omtrent den jaare 698 geftichte Benediéb'jner abtdij, onder welks goederen onder anderen de heerlijkheid Dreyss behoort, welke ook deeze geheele voogdij, beftaande in drie dorpen, bezeten heeft. Het land teelt goeden wijn.
Rcmich, mede eene voogdij, hebbende eenen Voogd met de volgende; 't is eene kleine ftad met goeden wijnbouw; zij heeft in de jaaren 1552, 103Ó, 1Ó73 en 1708 door den oorlog veel geleden.
Graven - Macheren, eene voogdij en ftad in een L a aan-



104 OOSTENRIJKSCH
aangenaame en vruchtbaare vlakte aan de Moezel, met veele wijngaarden, heeft voornaamentlijk in 155a en 1705 zeer door de oorlogsrampen geleden. — In deeze voogdij zijn onder anderen
Billich, eene heerlijkheid, daar de Saure in de Moezel valt.
Aigle, aan de voet eenes bergs, aan den Moe» zei, welke hier de vloeden Sare en Saure inneemt, is merkwaardig wegens eene hier opgelichte vierkante zuil, met onderfcheiden beeldwerk voorzien, en vier en zeventig voeten hoog. Het is eene grafnaald van de Heidenfche tijden, welke, volgens de zeer befchadigde infcriptien, waarfchijnlijk is opgericht door twee gebroeders Secundini, ter eeren hunner ouderen, denklijk tusfchen de regeeringen van Diocletianus en Conftantinus den grooten. In 1764 lieten de Staaten des Hertogdoms dit oude gedenkftuk weder opnaaien.
Orchimond, eene voogdij en ftad aan de Semois, met een zeer hoog gelegen, voormaals
zeer vast flot, dat Ao. 1636 verwoest wierd.
Deeze voogdij was voormaals een Graaffchap, maar verloor deezen tijtel toen Karei V. het aan dit Hertogdom bragt. —. Alle voornoemde voogdijen behooren den Landsvorst, en de volgende aan bijzondere perfoonen.
Dietkerk is eene voogdij en ftad aan de Saure, drijft veel wijnhandel, en is in de zestiendeen zeventiende eeuw menigmaal verwoest, en in 1688 van haare wallen beroofd.
Moer-



LUXEMBURG. 165
Moerjlorf, eene ftad en heerlijkheid aan de Saure, welks eigenaar Erf baanderheer van het hertogdom Luxemburg is.
Eflalle, eene voogdij en ftad aan de Semois.
Durbuy, eene groote voogdij en kleine ftad, tusfchen fteile rotzen, aan de rivier Ourt.
La Roche, eene voogdij, welke een Graaf» fchnp is, alsmede eene kleine ftad aan de Ourt, op eenen lagen grond met een vast flot, doch is zedert den brand van het jaar 1704 in eenen flegten toeftand.
Rochefort, aan de Lomme, de hoofdplaats van het Graaffchap Stolberg, 't is eene kleine ftad op eenen berg, waar bij een flot op een rots gebouwd is.
Neufchateau, aan de Lomme, eene kleine ftad en hoofdplaats der heerlijkheid van dien naam, behoorende voor twee derde aan den Graaf van Stolberg, en een derde aan den huize van Arhemberg.
Herbemont, een ftad en bergflot in de heerlijkheid van den zelfden naam aan de Semois.
Salm, de hoofdplaats van het Graaffchap diens naams, dat uit veertig dorpen beftaat, aan de Luikfche Grenzen, behoort den Graaf Salm Reifferfcheidt, en heeft overvloed van leien en ftijpfteenen.
Vianden, aan den Ourth is de hoofdplaats eener meijerij van denzelven naam, welke uit zeven dorpen beftaat. Deeze kleine neeringrijke L 3 ftad



ï66 OOSTENRIJKSCH
ftad legt, nevens haar bergflot, rondsom in het gebergte, heeft goede looierijen en lakenfabrieken, en in den omtrek vindt men goede Moezel wijn.
Houfalize, eene kleine ftad in de baronnie van dien naam, aan den Ourth, met een zeer oud en vast flot, zijnde in iö88 van haare muuren beroofd..
St. Vieth., eene kleine doch neeringrijke ftad, in de heerlijkheid van dien naam, beftaande uit vijf en tagtig dorpen, en behooren aan het huis van Oranje Nasfau, en daar zij na aan de Trierfche grenzen ligt, heeft zij eene goede commisfie en tranfito-handel.
Cronenburg aan de Kijll, is de hoofdplaats van eene heerlijkheid die den zelfden naam voert, behoorende aan den Graaf van Manderfcheid.
St. Hubert, eene oude rijke Benedictijner abtdij, tusfchen Bastogne en Rochefort, over welke Frankrijk zich van ouds her de befcherming aanmatigt, doch die het huis Oostenrijk vermeent dat tot het Luxemburgfche behoort, en onder deszelfs gebied ftaat.
In 1718 wierd zij met Oostenrijkfche krijgsbenden bezet, die in 1741 door de Franfchen verdreven wierden, dan in 174a heroverden de Oostenrijkers deeze plaats, doch wierden door de Franfchen weder verdreeven, waar na zij Weder aan de Oostenrijkers verviel, toen Frankrijk



LUXEMB URG.
I6>
rijk in 1769 allen aanfpraak op dezelve afftond, en beloofde den eigenaar des Hertogdoms Luxem-. burgs in geene zijner hooge rechten te zullen belemmeren. Voormaals heette deeze abtdij Andain, tot Ao. 825 het lijk des Heiligen Huberts daar gebragt wierd, waarna zij zedert diens naam voerde. Tot dezelve behooren, behalven het ftadje St. Hubert aan de Lomme, omtrent tag-} tig dorpen in het Ardenner woud.
L 4 DE



ÏC3 DE OPPERRIJNSCHE
D E
OPPERRIJNSCHE KREITS.
J)eeze kreits, welks grootte met de Keurrijnfche kreits op negentien hondert zestig quadraat mijlen gefchat wordt, bevat thans alleen vijf hondert quadraat mijlen inhoud; dezelve heeft van tijd tot tijd alle haare landen aan geene zijde des Rijns verlooren, als het grootfle deel des Bisdoms Straatsburg, de Bisdommen en Rijkfteden Metz, Verdun, en Tuil, het Aardschbisdom Befancon, de vorstli.ke abtdi; Murbach, de abtdij Monfler in Gregoriendal; het Hertogdom Lotharingen, 't Graaffchap Birsch, de Landvoogdij Hagenau, welke de toenmalige tien rijkslleden in den Elzas bevatte.
Het is voor ons bellek te wijdlopig om de zuidlijke grenzen van deeze kreits naauwkeurig te bepaalen. In 't algemeen zijn zij deeze, ten noorden de Nederrijnfche, Westphaalfche, NéderSaxifche en een deel der Keurrijnfche kreits, welke haar eigent'ijk doorfnijdt. Tegens 't oosten de Opper-Saxifche en Frankifche kreits,
te-



KREITS. IÓ"0
tegens 't zuiden de Keur-Rijnfche en Zwabifche kreits, nevens denElfas, Lotharingen en Zwitzerland, en tegens 't westen weder aan de Keur* Rijnfche en Westphaalfche kreitzen.
De grond, zo wel als het klimaat, is hier in het algemeen gezond en vruchtbaar, vooral in de bergachtige oorden, hoewel die minder vruchtbaar zijn. 'Er bevinden zich hier omtrent anderhalf millioen menfchen, welke zich veel voordeel uit het dierenrijk weeten te verfchaflen, doch nog meerder uit het planten- en mineraalrijk. De Rijn en de Wezer zijn de twee hoofdrivieren.
Thans heeft deeze kreits de volgende Staaten, als het hoofdfticht Worms, dat van Spiers, met de proostdij Weisfenbtirg, het bisdom Straatsburg, Bazel, Fulda. Het Malthefer Grootmeesterfchap de vorstlijke abtdij Prum, de proostdij Odenheim, Keurpaltz wegens Simmeren, Lautcren en Veldenz, Paltz-Tweebruggen, Hesfencasfel, Kesfendarmftad, Hersfeld, Sponheim, Salm en Kirburg , Nasfau-Weilburg, JNasfau-Ufingen, INasfau-Idftein, Nasfau-Saarbruggen en Ottweiler, Waldeck, Hanau-Muntzenberg, HanauLichtenberg, Solm-Solms, Solm-Braunfels, Solms-Rodenheim,Solms- Landbach, Keurmaintz wegens Koningsflein, Ifenburg-Birftein, Ifenburg-Budingen, Wachterbeek en Meerholtz, de Rijngraaven van Greweiler, Grumbach en Dhaun, Leiningen-Hartenburg, Leiningen-WesL 5 ter-



17© » E OPf ERRIJNSCHE
terburg en Gruuftad, Muntzfelden, WitgenfteinWitgenftein, Witgenftein-Berleburg, Falkenftein, Reipolskerken, Kriechingen, Wartenburg, Bretzenheim, Dachftulh, Oldbruck en de Rijkfteden Worms, Spiers, Frankfort, Frijburg en Wetzlar. Behalven deeze leggen nog verfcheidene heerlijkheden in den Opper -Rijnfchen kreits, welke geen zitting of Hem in ftaat hebben.
De kreitsuitfchrijvende Vorften zijn, de Bis. fchop van Worms en de Paltzgraaf aan den Rijn, wegens het Vorftendom Simmeren, welke zich wegens het directorium van 1690 te Windhiem daar over onderling verdaan hebben, zo dat Worms het directorium alleen zou hebben, doch met Keurpaltz en Simmeren gemeenfchaplijk zoude handelen. Deeze overeenkomst is naderhand in 1700 door de vereeniging der Euangelifche Krijgsfianden, en 1705 tusfchen Worms en de Keurpaltz deels herhaald, deels bevestigd.
Eertijds wierden de krijgsdagen te Worms, thans echter worden zij te Frankfort aan den Main gehouden. De kreitskancelarij en de kreitsarchiven zijn te Worms bij het directorium. Ten aanzien der ligging, ten opzichte van Frankrijk, behoort deeze kreits onder een der zes voorleggende Rijkskreitzen. In vredenstijd houd deeze kreits alleen 150 man te paard, en aooo te voet, doch in oorlogstijden 450 te paard en 6000 te voet.
De Landgraaf van Hesfen - Casfel is zedert
'75°



KREITS. 171.
1750 derzelver krijgsoverfte. In opzichte¬
van den godsdienst behoort deeze J;reits onder de gemengde, en zend ook twee asfesfuren naar het kamergericht.
Daar de politicque verdeeling veel van de natuurlijke ligging verfchilt, en bezwaarlijker maakt, zo zullen wij de krcitslanden na hunne ligging laaten volgen.
DE TEGENS HET NOORDEN LIGGENDE LANDEN
HET GRAAFSCHAP SPANHEIM.
■
X)it ligt tusfchen den Moezel en den Rijn. Het wordt in 't voorde en agterfte Graatfchap verdeelt. Het voorde, dat eigentlijk den naam van Spanheim voert, heeft tot Oost-Franken gehoord, het andere tot Starkenburg, West-
Franken of Westrich. Het voorfte wordt in
twee deelen verdeeld, bezittende de Keurvorst van de Paltz daar drie vijfde deelen, en de Markgraaf van Baden Baden twee vijfde. Het betaalt 166 florijnen in elke Romeinfche maand en 108 R» 20t kreutzer bij het kamergericht. De meeste
in>



17* HET GRAAFSCHAP
itiwoonders zijn Gereformeerd, echter hebben de Itoomschgezinden ook hun gebruik van de kerken. Het wapen van dit deel des Graaffehaps beftaat uit twintig roode dobbelfteenen, en dat des agterften deels uit twintig gouden en blauwe dobbelfteenen. Zedert 1776 behoort een deel des agterften Graaffehaps aan den Hertog van Tweebruggen, en 't andere den Markgraaf van Baden Baden. Paltz Tweebruggen betaalt 62 florij • nen voor elke Romeinfche maand. De inwoonders zijn deels Luthers deels Roomschgezind.
Behalven eenige koper-bergwerken, en den houthandel, is de veehandel hier wel het aanmerklijkst. In Birkenfeld in het agterfte Graaffchap zijn alle jaaren twaalf vaste kermisfen en beestemarkten , en dikwerf meer, na 'er koopers zijn.
De meeste osfen komen hier mager uit het Wurtenburgfche en uit de Paltz. De Badenfche inwoonders koopen die gemeenlijk in het voorjaar, gebruiken dezelve des zomers, en mesten die tot laat in de herfst, verkoopen dezelve vet, en koopen weder anderen in, waar mede zij hunnen winterarbeid verrichten, die daar na weder gemest, en weder verkogt worden. Da meeste vette osfen gaan naar Trier, Metz, enz. fchoon 'er ook veelen in Tweebruggen en deszelfs omtrek blijven. De meeste varkens worden in het Birkenfeldfche én daar omtrent aangekweekt. De kermis beftaat voornaamlijk uit
vlas-



SPANHEIM. 173
vlas en houthandel. De overige hier vallende producten zijn koorn, wijn, vruchten, kalk, nooten, paarden en fcbaapen, ook vindt men 'er minerale bronnen.
Buiten den Hondsruck heeft dit Graaffchap nog voornaame gebergten, en eenige meiren, en de hoofdrivieren zijn de Moezel en de Nahe.
HET VOORSTE DEEL VAN SPANHEIM
jEn wel in de Keurpaltz bevat in deszelfs bovenen nederambten vier fteden, een en dertig vlekken en dorpen, zes en twintig meijerijenen twee zoutwerken, en over 't geheel zestien duizend een hondert drie en dertig inwoonders. —— Wij noemen hier van:
Kreutznach aan de Nahe, welke in de oude en nieuwe ftad verdeelt wordt. Zij is de hoofdftad van het Graaffchap, de zetel van het Keurvorstlijk bovenambt, en naast Manheim en Heidelberg, de grootfte der fteden in de Paltz. Zij bevat meer dan vijf hondert huizen, en zes en dertig hondert inwoonders. De Gereformeerde en Roomfche kerk is hier, van oudsher, flechts één gebouw, edoch van binnen tot verrichting van den eerdienst, met eene muur afgefcheiden.
De



>74
HET VOORSTE DEEL VAM
De ingezetenen beftaan door de feheepvaart,
handwerken, veeteelt en akkerbouw. Sedert
i6ao tot 1ÓS9 heeft zij veel door de Franfche krijgsbenden, en in 1783 door een hoogen watervloed geleden. De beroemde Koninglijle Prui-» fifche geheime Staats- en Juftitie-Minister, GrootKanzelier, en Ridder van den zwarten Adelaar, Johan Hendrik van Carmer wierd alhier geboren. Voorraaals lag 'er bij de oude ftad Kreutznach een flot, genoemd Kanzenberg, op eenen berg, doch de Franfchen verwoesten het in den jaare
Omtrent een half uur van hier, aan de zijde van Nahe, vindt men bij den ingang van een zeer aangenaam dal, twee nieuwe Keurvorstlijke
zoutwerken. De jaarlijkfche inkomst van
dezelve is, na aftrek van alle onkosten, dertig duizend gulden. De eerde, Carlshal genoemd, wierd in 1729, de twee Theodoorshal in 1743
opgericht. Omtrent drie mijlen verder zijn
kwikzilver- mijnen.
Overhilversheim ligt aan eene kleine beek, zijnde een vlek van hondert twintig huizen, en omtrent drie hondert vijftig inwoonders. Het plaatsje is vrij neringrijk.
Schivabenheim, ook Paapen-Schwabenheim, is een vlek, alwaar Graaf Eberhard van Spanheim een klooster dichtte, 't welk 1130 door Graaf Meginhard aan het hoofddift Mayortz wierd afgedaan.
Spar-



S PANHEIM. 175
Spanheim is een vlek met omtrent drie hondert Zeventig inwoonders, onder 't flot van deezen naam, en in deszelfs nabijheid benedictijner abt. dij van St. Martin, welke door Graaf Stephanus Ao. nor wierd aangevangen, en door zijnen zoon Meginhard Ao. 1123 voltooid.
Lolcrshcim, een vlek met vijftien hondert inwoonders aan de rivier de Nahe.
Monzingen, Langendaal en Auen zijn drie Lutherfche diftricten, welke in 1760 van den Keurvorst de vrijheid bekwamen, om een Oratorium en Schoolhuis te bouwen, ter opentlijke oeflening van den godsdienst.
Ebcrnburg, een bergflot en vrije heerlijkheid, niet ver van de zaamenvloeing der Nahe en Altenz, 'er behooren meer dan zestig huizen toe, en 't heeft twee hondert agt en tagtig inwoonders. In dit oord zijn fteenkoolbergwerken.
In het Markgraaflijk Badenfche deel noemen wij
Kirchberg in Nahegau, een ftadje en flot, zijnde de hoofdplaats en den zetel des opperambts. Voormaals had het zijne eigene Graaven, doch in de dertiende eeuw kwam het aan den huize van Spanheim.
Kappenjiein, een flot op eenen berg aan den Simmer.
Naumburg, aan de Nahe met een flot en ambt. Sprendlingen en St. Johati zijn twee fchoone Vlekken, waar van het eerfte de zetel eens ampts is.
HET



I76 HET AGTERSTE DEEL VAS
HET AGTERSTE DEEL VAN SPANHEIM.
Beftaat uit Paltz-Tweebruggen, waar uit wij aanhalen.
Trarbach aan de Moezel, tusfchen bergen gelegen, is de hoofdplaats, en daar te boven de zetel van veele land-collegiën meteen Godgeleerd Gijmnafium, en een, den Roomfehen en Luterfchen in gemeenfchap toebehoorende kerspelkerk. Voormaals was de ftad wel bevestigd, en door het fterke flot Gravenburg befchermd. In 1703 wierd de ftad, en 1704 ook het flot door de bondgenoten ingenomen, maar in 1734 heroverden de Franfchen beiden, en vernielden flot en vestingwerken. Regt hier tegens over aan den anderen oever van de Moezel, bouwde de Franfchen, na den Nijmegenfchen vrede, de vesting Montroyal, die echter volgens den Rijswijkfehen vrede weder gellecht wierd. De ftad heeft goede wijngaarden in den omtrek, ten is vrij levendig.
Traben, met de voorige plaats door een fchipbrug over de Moezel vereenigd, is een voornaam vlek.
Enkireh, benevens de Stephanusberg aan de Moezel, is een aanzienlijk vlek, met een Franciskaner kluis.
Star.



SPANHEIM. 177
Starkenburg, een oud flot aan de Moezel, was voormaals het verblijf van eene bijzondere linie der Graven van Spanheim.
Castellaun, een kleine ftad met een flot, de zetel des ampts van dien naam, op den Hundsruck en in de Frachau, is een zeer vruchtbaaren oord.
Allenbach, een flot en dorp, geeft naam aan het ampt Allenbach en aan Idarwoud.
Wirschweiler, een dorp midden in het bosch. Hier onder behoort ook nog het zogenoemde Croverrijk in zeven dorpen beftaande, 't welk een klein vruchtbaar landfehap is, aan geene zijde der Moezel, zijnde met bijzondere fteenen
afgeperkt. De naamen der dorpen zijn:
Cröve, Reichel, Rtnheim Er den, Bengel, Riuderbeuren en Refenich.
Uit het Marktgraaffchap Badenfche, dat in eer» opper- vier onder-amptmanfehappen, en eenige oude bezittingen beftaat, haaien wij aan.
Dill, een ampt, flot en dorp op de Hunsruck.
Winterburg in Nahgau, een ampt, flot en dorp
Burgsponheim is een oord anderhalf uur van Kreutsnach.
Herflein, in Nahgau, een ampt, vlek en flot
Birkenveld, een ampt, vlek en flot, in Nah» gau, vrij neeringrijk, en meteen rijke veehan» del. 'c Is de hoofdplaats, van 't Badenfche aar»< deel, waar in men twee ijzerwerken vindt.
M Hier



I78 HET VORSTENDOM
Hier toe behooren nog de heerlijkheid Hohenvelds in Donnersbergen, in Wormsgau, en Gravenftein in Wasgau, tusfchen Tweebruggen en Landau, die gemeenlijk Rothalben, na de hoofdplaats en het ampt van dien naam genoemd worden.
DE KEURPALTZ -BEIJERSCTIE LANDEN.
D
eeze beftaan in den Opper-Rijnfchen kreits, uit: het Vorftendom Simmern, dat van Lautern, en dat van Valdenz, welke te zaamen vijfopperampten zijn, waartoe men ook gewoonlijk het Keurpaltzifche aandeel in Spanheim, of het reeds gemelde Kreutschnacher opperampt rekent.
HET VORSTENDOM SIMMERN.
De Keurvorst van Paltz-Beijeren heeft wegens Simmern zitting en ftem in den Vorstlijken raad, en is wegens den Opper-Rijnfche kreits eeneder mede uitfchrijvende Vorften,doch men vindt geen bijzondere Matricularings aanflag wegens dit landfchap.
Het



SIMMERN. ijrp
Het Vorftendom Simmern legt in Nahegau, op den Hunsruck, zijnde eenen hoogen bergachtigen oord, tusfchen de Moezel en Noh, aau den mond der eerfte bij den Rijn, bij Coblentz, tot aan hec Tweebrugfche. 'Er is eene goede vlasteelt en voornaame ijzerwerken. Over 't geheel voert die ftreek deezen naam , doch daar in leggen Simmern, een deel van Spanheim, en een deel der wilde en Rijngraafs landen.
Het getal der inwoonders in 't Vorftendom Simmern bedraagt negen duizend zeven hondert. De heerfchende godsdienst is de Gereformeerde, hoewel men 'er ook Roomschgezinden en Lu-
therfchen aantreft De voornaamfte plaatzen
zijn.
Simmern, de hoofdftad aan den vloed van dien naam, in een aangenaam dal vol weilanden. Zij is de zetel des Opper- Amptmans, en heeft twee honden elf huizen. De Room.cbgezinden, Gereformeerden en Lutheraanen hebben jjder hunne eigene hoofdkerk , de plaats is neeringrijk. Het nieuwe flot is op de grondflagen van het oude gebouwd. In 1689 wierd de ftad door de Franfchen verwoest. 'Er behooren onder het opper* amptmanfchap nog vier en vijftig dorpen, en twaalf meijerijen.
Argcnthal en Laubach zijn twee kleine fteeden.
Stromberg aan de Silbach, een ftad met een flot, heeft goede wijngaarden, en is den zetel van het opperampt diens naams, waar onder M a vijf-



l8o HET VORSTENDOM
vijftien vlekken en dorpen, en vier meijerijen „behooren.
Labenheim aan de Nahe, en Hotweiler zijn dorpen die eene Opper-Schout hebben.
Hoddesheim, aan de Guldenbach, en TValdalgesheim zijn twee fchoone kerk-dorpen.
Hier bij behooren nog het ampt Bokkelheim met. een flot, benevens de kleine ftad Sobernheim aan de Nahe rivier, en het hier voor gemelde ftadje Monzingen, zo ook de heerlijkheid Hohenfelds aan de dondersberg in Wormsgau.
HET VORSTENDOM IAUTERN.
Dit grenst ten noorden aan Veldenz, Reipoltskirchen, Tweebruggen en Falkenftein; ten oosten aan Falkenftein, Leiningen en Tweebruggen; ten zuiden aan Tweebruggen en Spanheim, en ten westen aan Tweebruggen, de Rijks - Ridderlijke bezittingen en 't Veldensfche. De Keurvorst van Paltz-Beijeren heeft ook wegens Lautern zitting en ftem op de rijks- en kreitsdagen, ftemmende Lautern voor Simmern. Dit Vorften* dom beftaat uit een over- amptmanfchap met vier fteden, een en zevf ntig vlekken en dorpen, en vijf en vijftig meijerijen, waar in zich negentien duizend zeven hondert zestig inwoonders van verfchillende godsdienst bevinden, en onder
dee-



LAUTERN. l8l
deezen ook Mennoniten en Jooden. Lautern ligt in 't algemeen in eene ruwe, koude en onvruchtbaare landltreek, hoewel 'er nog etlijke producten worden aangekweekt. Men vindt 'er overvloed van bosfchtn. De hoofdftad is:
Lautern, aan de rivier van dien naam, heeft drie hondert zeventig huizen, en bijna zeven en twintig hondert inwoonders. Zij is de zetel van het over-amptsgericht, en beroemd wegens het in 1775 opgerichte CEconomifche gezelfchap, alsmede door de Cameralfchool, hier in 1776 gedicht, doch in 1784 naar Heidelberg overgebragt. In 1771 richtte men hier een gewigtige JSiamois- fabriek op, welke reeds het volgend jaar weeklijks over de zes hondert pond boomwol verarbeidde, en allerlei foort van wollendoffen bewerkte, waar door zo in als bulten de ftad ruim dertien hondert menfchen aan de kost komen. — Voormaals was Lautern een rijksdad.
Otterierg, nabij den Otter vloed, een ftadje met een flot en onder -amptmanfchap, hebbende hondert zeventig huizen en vijftien hondert inwoonders.
Waldfischbach, een vlek van twee hondert inwoonders.
Weilerbach, mede een vlek van zes hondert bewoon ers.
IVolfjlein, een ftadje aan de Lauter, met een onder-amptmanfchap, heeft flechts zestig hui-r zen en omtrent vijf hondert menfchen.
M 3 Ein*



l8a HET VORSTENDOM
Einölhn, leggende hier omftreeks, en heeft zeer gewigtige fteenkool- mijnen.
Rockenhauzen, een ftadje met een onder-amptmanfchap aan de Alfenz, heeft twee hondert huizen, en duizend inwoonders.
HET VORSTENDOM VELDEN Z.
0°k dit behoort den Keurvorst van Paltz. Beijerijen, en de (lemming op de rijks- en kreitsdagen gefchiedt zedert 1743 bij verwisfeling tusfchen de Paltz en Tweebruggen.
Dit Vorftendom ligt aan de Moezel, in de nabuurfchap van het Keur-Vorftendom Trier, in een boschrijken, eenigzinsbergachtigen, doch vruchtbaaren oord, waar veel vee geteeld wordt. Ook wordt de land- en wijnbouw taamlijk behartigd; 'er is veel wild; men vindt 'er goudkoper- kwikzilver- en fteenkool-groeven. Het beftaat uit twee opper - amptmanfchappen, in welke eene ftad, negen en twintig vlekken en dorpen, benevens drie meijerijen, gevonden wor. den. Onder deeze zijn:
Vddenz, niet verre van de Moezel, een half uur van het vervallen bergflot van dien naam, is een vlek met hondert vijf en dertig huizen, en zes hondert inwoonders, de zetel des opper-
ampts-



V E L D E N Z. 183
smptsgericht, waar toe zes vlekken en dorpen, en eene meijerij behooren, die ruim drie en twintig hondert zielen bevatten.
Duzemont aan de Moezel, beroemd om haare wijngaardbergen.
Muhlheim, mede aan de Moezel, heeft een kerspelkerk, hondert zes en vijftig huizen, en
vijf hondert inwoonders. Zij is de zetel
des Amptmans, en levert zeer goede wijn.
Andel, eene kleine plaats nabij Soldbach.
Lauterecke, een ftad en flot, aan de zamenvloeing der Glan en de Lauter, heeft zes hondert inwoonders, is de zetel des opper-amptmanfchap, tot het zelve behooren eene ftad, drie en twintig vlekken en dorpen, en twee meijerijen, te zaamen drie duizend negen hondert zeven en vijftig menfchen bevattende.
Neuenkirchen en Rcichenbach zijn twee kerkdorpen.
DE PALTZ - TWEEBRUGSCHE LANDEN.
Deeze liggen in Westrich, Wasgau, Nagau en Speijergau, en grenzen ten noorden aan Span«» heim, de Rijngraafiijke landen Veldenz en Lautern; ten oosten aan de Keurpaltz en Spiersj M 4. teti



ïSj DE PALÏZ-TWEEJRL'nsCllE
ten zuiden aan den Elfas, en Lotharingen; en ten westen aan Saarbruck, Blieskastel, Trier en Lotharingen, vo.;r 't overige zijn zij zeer verftrooid. Men vindt 'er veel gebergte, en in veele ftreeken vindt men een gedeelte der Hunsruck. Naast de Blies zijn de Nahe en Glan de voornaamfte vloeden. Zij zijn zeer vruchtbaar in vee, wild, vlas, hooi, koorn, wijn en boomvruchten. Het mineraal-rijk levert zilver,koper, ijzer, kwikzilver, Amethisten, fteenkolen, enz. Van de jaaren 1765 tot 1768 leverde dit land jaarlijks van drie en veertig tot vijftig duizend pond kwikzilver.
Men fchat de geheele grootte op twee en ne> gentig quadraat mijlen, en 't getal derbewooners op hondert vijftig duizend. De Hertog trekt 'er jaarlijks over de vijf maal hondert duizend guldens aan inkomften uit. Als Paltzgraaf deezer landen, heeft hij een onmiddelijke ftem naast in den Rijksvorstlijken raad, na den Keurpaltz, ook heeft hij zitting en ftem in de Opperrijnfche kreitsdagen. De matriculare aanflag is tien man te paard en dertig te voet, zo ook twee hondert veertig flor^nen maandlijks, en aan de Rijkska. mer wordt, na aftrek van amptsongelden, betaald hondert twee en zeventig rijksdaalders en zes en dertig kreutzers.
Het Vorftendom Tweebruggen beftaat deels uit eenige brokken van het oude Graaffchap Tweebruggen, deels uit eenige ftukken van 't
oude



LANDEN. 183
oude Graaffchap Veldenz, en wordt verdeelt in een opperampr, eenige onderampten en meijerijen, Tweebruggen ligt tusfchen Erlbach en Hornbach, is de hoofdftad, en bevat, circa vierenveertig hondert menfchen, die allen, eene manufaftuur of fabriek uitgezonden ,door handwerken beltaan. Men vind hier een oud, en ook een nieuw, in 1725 herbouwd flot, welk laatfte vrij prachtig is. Het oude pronkt van boven met veele ftoute uit fteen gehouwene beelden. De ftad heeft drie lange ftraaten en twee poorten. Zij is de zetel der Regeering, het Hofgericht der Rekenkamer, der Gereformeerde en Lutherfche Opper-confiftoriën, het Opper - amptmanfchap van Tweebruggen, enz. De Roomschgezinden gebruiken het Choor, en de Gereformeerden het ruim van de groote Kerk. De Lutherfchen hebben mede eene kerk, gelijk ook de Franfche Gereformeerden, doch deeze is inde voorftad. Een kwartier uur van hier ligt het grootendeels vervallen Lusthuis Schuhflick'm • een dal. Stanislaus, Koning van Polen, toonde zulk een ijver bij de aanlegging van dit lusthuis dat hij zelf zijne Hooflingen aanfpoorde om mede te werken, en in perl'oon de bouw-materiaa'en op karren aanvoerde. Toen nu een der Hooflingen onder deezen arbeid de hiel onder een zijner nieuwe fchoenen verloor, en dus zich genoodzaakt zag om dezelve, zo goed hem mooglijk was 'er weder aan te Jappen, bekwam het lusthuis daar van den naam. , .
M 5 Schub*



186 DE PALTZ-TWEEBRUGSCHE
Schuhflick ■ een zaamgefteld woord, uit
Schuh (fchoen) en fiicken, (lappen) des veel betekenende als de fchocnlapperij.
Hornbach is een ftadje aan den vloed van dien naam.
Bergzabern, aan de voet van Vogelifche gebergte met een flot, aan den kleinen vloed Erlbach, is de zetel van het overampt. Bergza» bern, ook wel Neucastel genoemd. Zij heeft eene gemeenfchaplijke Roomfche en Gereformeerde kerk, in 1686 wierd zij door de Franfchen geplundert.
Homburg, deeze ftad wierd in 168a gebouwd, en het flot in 1714 geflecht, zij is de zitplaats des opperampts, in het weeshuis alhier is eene fabriek van degengevesten. De Joden mogen hier alles verrichten behalven het bakken en vleeschhouwen.
^nweiler, eene ftad van omtrent zestien hondert inwoonders, en twee hondert zestig huizen, in een diep dal.
Falkenburg behoort tot de voogdij Anweiler, en had in 1680 een flot dat door de Franfchen verwoest is.
Meifenhcïm, aan de Glan, heeft een flot, en is de zetel van 't opper amptmanfchap, en het bergampt, in de nabuurfchap zijn fteenkoolgroeven, en glas-fabrieken.
K/eeburg is een markt-vlek, waar van de voogdij haar naam heeft, en Catrijnenburg is
eene



LANDEN. 187
eene fterkte, die Fredrik in den jaare 1788 na zich nam.
In 1786 wierd het grootfte deel der heerlijkheid Schauenburg door een overeenkomst met Frankrijk wegens Lotharingen en het Vorftendom Tweebruggen, met alle deszelfs hooge rechten, goederen, enz. voor altoos aan denzelven afgedaan. De hoofdplaats is: Tholey, een ftad met eene abtdij. Lichtenberg is een flot, dat tot het Schoutsampt van Burgfrieden behoort, en waarna het opper-ampt zijn naam voert.
Rusfel, een ftadje, dat in 1677 afbrandde, doch naderhand weder opgebouwd is.
Opper- of Obermos/ei, in het opper-amptmanfchap van Meisfenheim, een ftad onder het vernielde flot Landsberg, waarna men het ook Mosfel Landsberg noemt, in deszelfs nabijheid zijn voornaame bergwerken. Odenbach, een vlek aan de Glan. Het Schoutsampt Odernheim met het klooster Difibodenberg, en het Schoutsampt Linelle is in 1763 aan de Keurpaltz gekomen, en daar voor de ftad en 't ampt Selz en 't ampt Hagenbach afgeftaan.
DE



388 r>E WILD» EN RIJNGRAAFLIJKE
DE WILD- EN RIjNGRAAFLIJKE LANDEN.
Deeze liggen zeer verftrooid tusfchen de Friefche Keurpaltfche, Paltz-Tweebruggenfche en Lotharingfche landen. Veele deezer landen bevatten hooge bergen, bijzonder ziet men in het westlijk deel verfcheidene armen van de Hunsmek. De Nahe en de Glan zijn de voornaamfte rivieren, het planten- en dierenrijk levert hier den nooddruft op, en het mineraal-rijk, ijzer, koper, kwikzilver, Sinnaber, half edele geiteenten, enz.
De gezamentlijke Wild- enRijngraaflijke landen deelen zich naar de verfcheidene liniën van derzeiver bezitters, in zo veele deelen, en elk regeerend huis heeft zo wel zitting en ftem in het Rijksgraaven Collegie, als in de OpperRijnfche kreitsdagen. In de Matriculaar aanflag leveren zij vier man te paard en twaalf te voet, en betaalen aan de kamer zes en veertig rijksdaalders vier en zeventig en een halve kreutzer. De namen van Wild- en Rijngraven hebben zij behouden van hunne eerfte oorfprong uit de bosfchen, en zij rekenen hunne gemeene afkomst van eenen Coenraad, die in de twaalfde eeuw leefde. —— Best verdeelt men dezelve aldus:
De



fc A N D E N. 1S9
1 De landen der Vorsflhke Salmfche linie, welke zich weder verdeelt in die van Hoogftraaten of Salm-Salm, en de Lengifche of Salm-Rijn. burgfehe: deeze bezit het Vorstlijk Graaffchap Salm, en het opper-ampt Rijnsburg. • Het Graaffchap Salm ligt oostlijk van den Neder-Elfas, aan de grenzen van Lotharingen, is bergachtig en woest, en heeft geen vruchtbaren grond. Behalven de Saar zijn hier nog eenige kleine vloeden. Het dieren-rijk levert
hier eenig vee en wild. Het planten-rijk, veel hout, en dat der minerale voornamentiijk ijzer.
Het behoort alleen aan den Graaf van Sahn-
Salm. ■ Men vindt daar in :
Salm, eene ftad, de hoofdplaats, waarbij een
flot ligt op eenen berg. Balzweilsr, eene ftad aan eene beek, die in de
Befonze valt, behoort voor de helft aan het
Graaffchap Salm. De mede voor de helft aan de Vorst van Salm-
Salm behoorende heerlijkheid Ogeviller, en 't
geheele gebied van Pouligni. ftaat onder Frankrijk. Daarentegen bezit de Salm-Rijnburgfche linie
het voornaamfte deel des opper-ampts Rijnburg,
welke ter weerzijden van de Naheftroom ligt;
daar toe behooren: Kijrn, eene ftad aan de Nahe, met welke de
haanentak zich hier vereenigt. De ftadskerk is
een gemeen eigendom der Lutherfchen en
Roomschgezinden. Onder andere beftaansmid-
de-



19» DE WILD— EN RIJNGRAAFLIJKE
delen der ftad, maakt men hier zeer goed leder, ook drijft men 'er handel in fteenkolen en koper, welke eerfte zeer fijn aluin opleveren, om welke redenen men hier ook eene aluinkookerij heeft aangelegd. Tegens over de ftad ligt het flot Kijrburg op een hoogen rots, 't welk in den jaare 1734 grootendeels door de Franfchen verwoest is.
Bergen, een kerspel van drie dorpen , in welks omtrek het rijke vischbeeker, koperbergwerk, en nog aanmerklijker de Hovenberg is, waar van het Rijngraafiijk huis de helft der inkomften van de kopermijnen geniet.
Middcrsheim, een aanzienlijk oord in het Schoutsampt van dien naam, en Kirschrod leveren beide voortreflijke wijn, alsmede koperwerken en agaatflijperijen.
Windesheim, een groot vlek aan de Gultenbach, . tusfchen Bingen en Kreutsnach.
De landen der Rijngraafiijk Giumbachfche linie beftaan
Uit de heerlijkheid en het ampt Grumbach, in Westrich , aan de Glan , daar die in de Nahe valt, en beftaat uit zeventien diftricten en vier landsheerlijke hoven. De hoofdplaats is:
Grumlach, met een flot op eene rots, is de refidentieftad, gebouwd aan den voet des bergs, daar tegens over ligt de landsheerlijkheid Son« nenhof.
OjJ'enbachy aan de Glan, een zeer aanzienlijk
en



L A N D £ N. ipj
en volkrijk diftrict, waarin verfcheidene ambagten geoefFend worden.
Uit een deel der Es weiier dals, te weeten de dorpen Hundheim, Nerzweiler, Hinzweiler, Op. per weiier en Anfpach.
Uit fforftad, een aanzienlijk vlek op de zogenoemden San, twee mijlen van Mafntz; waar van Grumbaeh een vierde behoort.
Uit de heerlijkheid Tronecken, ook wel de Mark of de Mark Tulfang genoemd, 't welk een ampt van twaalf dorpen uitmaakt, waar onder
twee Roomsch en de andere Lutersch zijn. *
Wij noemen de merkwaardigfte plaatfen.
Tronecken, een flot en dorp aan de beek Tron, waar na het ook Tronbeek, bij anderen Brabeek genoemd wordt, en Talfang, de hoofdplaats, alwaar de Lutherfche ingezetenen deezer heerlijkheid eene kerk hebben. De landen der Graaflijke familie van Stein zijn. Het Rijngraaffchap van Stein, ofRijngravenftein, aan de Nahe, waar in:
Rijngravenfleir,, voormaals het refidentieflot, 't welk de Franfchen Ao. 1688 verwoesten. Hier onder behoort Munster aan Stein, een klein dorp over den vloed de Nahe, met een aanmerklijke zoutfabriek.
Ondergrehweiler, ook Saugrehweiler, in den Sau, aan de beek Appel, met een in 1749 gebouwd flot, is de verblijfplaats van den Wild-, en Rijngraaf te Stein.
Het



19* DE WILD- EN RIJNGRAAFLIJKE LANDEN.
Het Munsterdal beftaat uit de diftricten Hoch' ftetten, Niederhauzen, Munsterappel, Bovenhouzen en Winterborn, men vindt hier een kwikzilverbergwerk.
De heerlijkheid en het ampt Wildenburg, 't welk beftaat uit twaalf dorpen en het flot.
Wildenburg, liggende in een bosch op een hoogen berg.
De gemeenfchaplijke landen, der Wild- en Rijngraaven zi;n
De liniën Rijngravenftein, en onder Stein en in Grumbach bezitten de Wildgraaven, het Wildgraaffchap Dhaun, waarin Dhaun, een fchoon flot op eenen berg, aan de Simmer, met het daar bij liggende dal Dhaun, ziinde Dhaun de hoofdplaats. Een deel van het opper-ampt Rhaunen, op de Hunsruck, en het Opper-Schoutsampt van Middersheim.
Het geheele Wild- en Rijngraaffchaplijk huis bezit in gemeenfchap het amptmanfchap Flonheim, de heerlijkheid Dimzingen, waar in de ftad van dien naam de hoofdplaats is, en de heerlijkheid Pullingen of Puttelange in Lotharingen.



*9$
^ DB HEERLIJKHEID DAGSTOEL.
Deeze ligt tusfchen Trier, Spanheim en Lot. haringen, is boschachtig en ftaat in de matriculare aanflag voor een man te paard en een te voet, of zestien florijnen. En betaalt aan de kamer tien rijksdaalders drie en zeventig krent* zers. De hoofdplaats is
Dag/loei, alwaar het Graaflijk Wittingen Wal* dernfche ampt is.
DE HEERLIJKHEID BRETZENHEIM.
D eeze ligt aan de Nahe, beneden Kreutzenach, in 't zuid-oost van Simmeren, en is voor 't overige van Maintfche en Spanheimfche omringd. Staat in de Matriculaar articulen voor 6 florijnen, en in de krijgsaanflage voor 8 florijnen, betaalt aan de kamer 3 rijksdaalders, 13* kreutzer, en behoort tegenswoordig aan eene bastert van den Keurvorst Theodorus van de Paltz, die van deeze heerlijkheid, welke men nu een Graaffchap noemt, den naam voert, en welke ook zedert 1789 als een Rijksvorst is aangemerkt. De hoofd» plaats daar van is
N Brtf.



J«4 J>E HEERLIJKHEID
Brctzenheim, een flot aan de Nahe, 't welk door de Franfchen in 1688 met het daar bij gebouwde vlek verwoesten.
DE HEERLIJKHEID RIJPOLTSKIRCHEN
3L/gt ia de oude groote Wormsgau, en in de Nohegau, (dat is in het diftridr. van Worms en Nebe). Zij grenst ten noorden aan Tweebruggen; ten oosten, zuiden en westen aan de Keurpaltfifche opperampten te Lautern en Lautereck; en in het noordwesten aan Veldenz. De eigenaar van deeze heerlijkheid, den Graaf van Mander. fcheidt en Hillercheim heeft alleen zitting en ftem in de Opper-Rijnfche kreitsdagen, en in de matriculare aanflag ftaat zij voor een man te paard en vier te voet, of agt en twintig florijnen. Voor het Opper-Rijnfche kriigscontingent betaalt de heerlijkheid zes hondert florijnen, en aan de kamer 42 rijksd. 21 kr de grond is bergachtig en onvruchtbaar, en de hoofdrtroom is de Wie.zenbeek. Wij haaien alleen aan:
Reipoltskirchen, een flot op eenen berg, waar van de heerlijkheid haar naam voert. 't Getal der inwoonders is omtrent bij de agt duizend, zijnde meestal Roomschgezinden.
HET



KIRCIIEN EN WARTENBERG. t$$
HET GRAAFSCHAP OF DE HEERLIJKHEID KRICHINGEN.
Dit wordt in het Fransch Creance genoemd, het ligt met deszelfs onderhoorigheden in Westrijk, deels onder Fransch Lotharingen, deels onder 't Luxemburgfche gebied in 't zuidwesten van Saarbruck. Het behoort deels aan den huize van Wiede Runkei, deels aan Frankrijk. Krichingen heeft zitting en ftem in de OpperRijnfche kreitsdagen, zedert 1765 ook in het Graaflijk Collegie te Wetterau op den rijksdag. Het geeft twee man te paard en vier te voet, of negen en veertig florijnen, en 13 rijksd. 46* kr. aan de kamer. De hoofdplaats heet Krichingen, een vlek met een flot aan de Duitfche Nid. De daar toe behoorende heerlijkheden zijn Saarwellingen aan de Saar, Krichingen, Putlingen en Rollingen.
HET GRAAFSCHAP WARTENBERG
JL/gt verftrooid langs den Rijn, en grenst aan de beneden-Paltz het Graaffchap Talkenftein, en N a Wes-



ïg5 ÏIET GRAAFSCHAP
Westreich. Het behoort aan den Graaf van dien naam, die zitting en ftem beeft bij den OpperRijnfchen kreits, en fchonn zulks tegens betaaling van drie duizend florijnen, zedert 1705 nok plaats had in het WétteraufcbeGraaven Collegie, is zulks in 739 weder opgeheven uit hoofde van twee duizend negent;g fl /rijnen agterltallen. De rijksaanflag is 7 florijnen 12 kr. en bij de kamer
j8 rijksd. 70* kr. Daar in zijn:
Wartenbcrg, het Hamhuis der Graaven, nabij Lautern.
Mettenheim, tusfchen Worms en üppenheim, is de eigentlijke refidentieftad.
Ellerfiad ligt tusfchen Manheïm en Turkheim.
Marienthal en Imbsbach zijn twee kasfelenijen met aanzienlijke bosfchen.
De Donderbcrg is zeer hoog, beplant met eiken-, beuken- en kastanjeboomen, welks kruin eene oppervlakte van twee hondert vijftig morgen goed land heeft.
HET GRAAFSCHAP FALKENSTEIN.
Dit grenst ten noorden aan 't Kecrpaltzifche opper-amt Altzey ten oosten aan Wai tenoerg, en ten westen aan Lautern. Behalven een vrij aanzienlijk meir zijn hier verfcheidene beekjes. Dit
land



FALKENSTEIN. 1 197
land is op zommige plaatsen bergachtig, dewijl het ten noordoosten aan de dondtfberg'ligt, nogthans is het vruchtbaar in koorn, wijn, hout en vee, ook vindt men 'er zilver, k- per tn kobalt. De regeerende erfverst van 't Oos enrijkfche huis is de landheer TfiBts de- Keizer Franciscus II. De ri ksaanfiag is twee man te paard, en vier man te voet, en aan de kamer betaalt het 15 ijksd. 6ii kr.
Falkenftein is de hoofdplaats, een vlek in een diep dal, onder het vervallen flot en damhuis der voorige Graaven van Falkenftein, in de nabijheid zijn ijzer- en koolmrrien.
JFÏnsweiler is een ftad e en flot-, nabij een meir» en de zetel van een opper-amptmanfehap.
HET BISDOM WORMS.
X)it land ligt omtrent twee en een halve mijl in de langte langs den Rijn, ten noorden grenst het aan Opper-Katzenellenbogen en de Paltz; ten oosten aan de Paltz en Maintz, ten zuiden mede aan de Paltz, en ten westen aan Leiningen en de Paltz. Dit land is grootendeels effen en vruchtbaar, heeft goede bosfchen, akkers, weiden en wijngaarden Om deszelfs kleine uitgebreidheid heeft dit gewest zelden eenen afzonderlijken 'bisfchop, maar meestal eenen die reeds
N 3 een



Ï98 HET BISDOM WOR.MS.
een ander bisdom beeft. De tegenswoor-
dige Landsheer is de Keurvorst van Maints. Hij is wegens Worms direcTreur en uitfchrijvende Vorst, bij den Opper-Rijnfchen kreits. In den Rijks-Vorstlijken raad verwisfeit hij den geestlijken bank met Wurzburg. De aanflag twee man te paard en dertien te voet of zes en zeventig florijnen, bij de kamer betaalt het 50 rijksd. 64 kreutzers. Het hoogwaardig domkapittel Jieeft zijne zitting in de rijkftad, en beftaat uit 13 Capittulaar- en 9 Domicellaarheeren» De Vorstüjke regeering beftaat uit een waereltlijke Stedehouder, een Kanzelier en drie Hofraaden. *t Bisfchoplijk vicariaat uit een Generaal. Vicaris, officieele en geestlijke Raaden. Het Hofgericht uit een Prefident, Hofrichter, Commisfarisfen en Raaden. De bitfchoplijke inkomften bedraagen jaarli.ks tagtig duizend florijnen. Het geheele bisdom is in vijfdeelen afgedeeld.
Uit dat van Stein* 't welk zijn naam ontleent uit het gefloopt flot Stein, noemen wij:
Lampertheim* den zetel des amptmanfehaps, een kerkdorp, zo ook
Hoffhcim en Nordheim * deeze zijn allen Gere» formeerden.
Uit Horchheim* het Roomfche dorp van dien naam, benevens
Wcinsheitn* Wisfoppenheim en Korheim* zijnde *t laatfte gelegen aan een kanaal dat zich in de Rijn ontlast, heeft een erfpagt en fcheepstol,
men



DB I IJ K * I A D WORM 5.
men noemt deeze dorpen te zaamen de Katholijke Rijndorpen.
Uit Dirmftein, het vlek en flot van dien naam* met een Landdekenfchap en Gereformeerde Gemeente.
Uit het bergachtig heiningen, het ftadje Nieuw leiningen op eenen berg, welks flot dour de Franfchen verwoest is.
Uit Neuhauzen, 't welk de Paltz in 1705 aait het bisdom afftond, het dorp van dien naam, niet een Gereformeerde kerk, die ook door de Roomschgezinden gebruikt wordt.
Rijn-Turkheim, een dorp aan. den Rijn, alwaar mede een zodanige kerk en een erfpagt is,
DE RIJKSTAD WORMS.
Trf^orms ligt midden in het bisdom van dieit naam, nabij den Rijn, waar in de vereenigde vloeden Primels en Giezenbeek vloeien. Zij heeft thans zeven hondert huizen en zes duizend vijf hondert inwoonders. De voornaamfte gebouwen zijn, de domkerk, de in 1700 herbouwde Lutherfche kerk. Het huis der Malthefer ridders van *t witte kruis en de kapel der Gereformeerde kerk, het Bisfchops hof, de domproostdij enz., welke alle van vierkante fteenen zijn opgemetzeld. —— De N 4 voor»



ÖSO DE R IJ K S T A D WORMS.'
Voornaame bezigheden der inwoonders zijn, dö akkerbouw, veehandel en wijnteelt. Een zeker zoort hier wasfenden wijn, wordt onze Liev* Vrouwen melk genoemd. De belastingen, waar in ook hier de Monniken deelen, bedraagen jaarlijks dertig duizend florijnen. De geheele Magistraat is Luthers, en beftaat uit vijf en twintig perfoonen, die verdeelt wordt in den oudiraad van dertien perfoonen, waar uit men den burgermeester kiest, en in den jongen raad, welke diensvolgens uit twaalf perfoonen beftaat. Worms was van oudsher eene rijksftad, waar in Veele rijksdagen gehouden zijn, doch die ten tijde der reformatie, welke hier in 1525 aanving, waaren wel de merkwaardigfte. In 16F9 hebben de Franfchen deeze plaats geplundert, en bij hunne inval in'tDuitfche rijk, in 1793, onderden Generaal Custine wierd zij door de Franfchen bezet en gebrandfehat. Het ftadsgebied, 't welk aan alle zijden door het bisdom Spiers omvangen is, behalven dat het ten noordwesten aan de Rijnpaltz grenst, is eene quadraat mijl groot, en hier onder behoort ook het Rijn-eiland Sponsworth.
Over 't geheel levert het verfchillende
jjoede producten.



oor
HET BISDOM SPIER S.
J3!t h'gt insgelijks verftrooid langs den Rijn, •grenzende ten noorden aan de Paltz; ten oosten aan Wurtenberg, ten zuiden en westen aan Baden. —— Het land is bergachtig, vol bosch, echter zeer vruchtbaar in koorn, wijn, kastaniën, amandelen, hout en beesten. De twee voornaamfte bosfchen zijn Lush?rt, ten oosten van de Rijn, en het zogenoemde bijenwoud ten westen. Behalven de Rijn is de Spierbeek het voornaamfte water. De bisfchop van dit ftift heeft gemeenlijk ook nog een ander bisdom. Het is met de proostdij Weisfenburg omtrent agt en twintig quadraat mijlen groot. Thans heeft het zijnen eigenen bisfchop, die tevens een Rijksvorst is, welke in de geestlijke bank plaats en ftem heeft, tusfchen de bisfehoppen van Eichftad en Straatsburg. Het is aangeflagen tegens 18 man te paard en 60 te voet, of maandlijks 456 florijnen. Aan de kamer betaalt het met Weisfenburg 169 R. 8 kr.
Spiets zelve is de hoofdftad, waar in de domkerk en 't domkap'ttel, 't laatfte beftaat uit 15 capittulaire en 13 domiciliaire Heeren. De hoog vorstlijke collegién zijn cle vorstlijke regeering, liet bisfchoplijk vicariaat, den raad der Geestig 5 lijk-



201 HET BISDOM SPIER S.
Hjkjhrid, het Hofgericht en de Hofkamer. , Men vindt in dit land agt fteden, een vlek, en ruim negentig d.rpen, welke door twee opperen agt onder-amptlieden beftierd worden. -. Va'i deeze ftad laater in het bijzonder.
Bruchful in de landftreek Prnrhein is de eigenJijke rcfulenrieftad van den Bisfchop, en 'r opper-arnptmanfchap. Zij heeft twee voorlieden met zoutwerken, is zeer goed gebouwd, en het hofgebouw is ongemeen fchoon en uitgebreid, uitmuntende tuinen, fonteinwerken, enz. De inwoonden, drijven allerlei ftads-handteering, en leggen zich mede op den landbouw.
Hier is ook de zitplaats van de Bruchfalfehe ridderorde en eene commanderie der Maliheezers. In de jaaren 1676 en 89 leed deeze plaats verfchriklijk door de rampen des oorlogs. Kis/au, een behoorlik jachthuis. Langa.brucken, een welbekend dorp met een mineraale bron. Uhjlad, een dorp met eene zoutbron. Roikcnburg, een ftadje met een vervallen bisjfchoplijk flot. . Phïipsburg aan den Rijn , een ftad van hondert dertig huizen en zes hondert inwoonders, zijnde een rijksvesting, weike in 1734, na eenen dapperen tegenftant van denCommandant van Wutgenau, verovert, doch in 1737 terug gegeevenwierd.
Kijnhauzen, een dorp alwaar een veer over de Rijn ligt.
ÏFag.



DE RIJKSTAD SPIER S. 0.0%
Wagliaufd, een dorp met een huis des bisfchops in de gedaante van eene hermitage; 'er is ook een Capucijner klooster en een beroemd Mariabeeld.
Oud Lusheim, een dorp met een Rijn-veer.
Weibflad, eene ftad in Craichgaufen.
Serspach, welke laatfte eenen fterken handel op de Rijn drijft.
Kimveikr, een ftadje met een ilot, Marienburg genoemd, zijnde de zetel eens over-amptmanfehaps.
Edeshcim, een markt-vlek.
Waldzee of Walshtim, een dorp aan de Rijn.
De proostdij Weisfenburg, bij de gew?eezene rijksftad van dien naam, anders Kroon-Weisfenburg, in den beneden-Elfas, alwaar ook de andere landen liggen, welke met het rijk in geen verband ftaan; als het opper-ampt Lauterburg, Rijnzabern, Jockrim met een flot, en 17 dorpen. Het ampt Maagdenburg, welks amptman te Artz» heim woont, met vijf dorpen, en het ampt Dahn met zeven dorpen.
DE RIJKSTAD SPIERS.
Spiers is gelegen aan de Spierbeek, welke zich in drie armen deelt, waar van eene door de ftad
vloeit,



304 »E R Ij K S T A ï> S P I E R <?.
vloeit, en vervolgens met de andere beneden de ftad in de Rijn valt. Zii is taamliik welgebouwd , ■en heeft zeven duizend inwoonders. — De voornaamfte hanteeringen alhier zijn de akkerbouw, veefokkerij, tabaks-en meekrapteelt, benevens eenige fcheepvaart. De cafhedraale kerk, die der Lutherfchen, en eenige kloosters zijn aanzienlijke gebouwen. Ook is hier een Luthers tïijrr.nafiurn. Eeneden de ftad zijn goede wijnen boögaarts. -— De Magistraat is Luthersch, en het itadhuis , is, ïia de Franfchen het verwoest hadden, weder regelmatig herbouwd. Zij is eene der ftapelfteden aan de Rijn. Haar aarflag is flechts 24 florijnen, maar bij de kamer 118 R. 54 kr. De rijksdag alhier in 1529 ge¬
houden is de merkwaardipfte, wijl de naam van 'Protestanten toen ter waerelt kwam. Het Keizerlijk en Rijks kamergericht heeft hitr hongert twee en zestig jaar gezeeten, tot de Franfchen de ftad in 16 9 verwoesten. In Oótober 179a hebben zij zich daar van op nieuw meester gemaakt. De omleggende landftreek (want Spiers heeft geen eigenlijk gebied^ is vruchtbaar en heeft goede weilanden*
HET



2C5
HET BISDOM STRAATSBURG.
J^it bisdom ligt ter wederzijden van den Rijn in de Elfas, en hoort meerendeels voor al ten westen van de Rijn aan Frankrijk. Het is opgericht in de ftad van dien naam, alwaar ook nog de domkerk en 't domkapittel is, maar toen die ftad de Lutherfche geloofsbelijdenis aannam, verplaatfte de bisfchop zijne ftoel naar Zabern in
den Elfas. Hij is nog, wegens zijne tot het
Duitfche rijk behoorende landen, waar van twee ampt-manichappen ten oosten van den Rijn leggen, bij den Zwabifchen kreits, Rijksvorst, die in den rijksraad, in de geestlijke bank tusfchen die van Spiers en Costans zit, en zedert 1724 op nieuw in de Opper-Rijnfche kreitsdagen. De oude matriculaar aanflag is 8 man te paard en 30y te voet, of maandlijks 616 florijnen, en aan de kamer wordt betaald, 58 R. 30 kr. Deszelfs bezittingen aan deeze zijde van den Rijn, zijn onder anderen de twee ampt-manfchappen Oberkirch, in de Ortonau, en Ettenheim inBrisgau, welkers gronden zeer vruchtbaar zijn. Hier in zijn gelegen:
Obcrkirch, een ftadje en flot aan de Rcnch, jeijnde de woonplaats eens Aroptmans.
Op.



SC-5 . HET B I S D Ó M BASEL.
Oppenau, mede aan dien vloed, in een dal, wordt ook wél Noppenou genoemd.
Re/ichen, een groot vlek aan den gezegden vloed.
Schauenburg, een fiot, het ftamhuis der Breisgniu-fcf-e Graaven van Schauenburg.
Sa sbach, een dorp, ten oosten van het zwarte woud, en eenige hondert fchreeden ten zuidoosten ; het dorp is de plaats alwaar Turenne den 27 Julij 1675 het leven verloor.
Ettcnhcim, een ftadje, zijnde de verblijfplaats eens Amptmans.
HET BISDOM BASEL.
Dit grenst ten noorden aan Sandgau, ten oosten aan Bafel en Solothurn, ten zuiden aan Bern en Neuchatel, en ten westen aan Bourgondien en Monpelgard, het is een voornaam hoewel bergachtig landfehap, dewijl een gedeelte der Juras hier heen fehiet. De taal der bewooners, die deels Roomsch, deels Gereformeert zijn, is de Franfche, of liever het Patoifche. De Landftaaten beftaan uit de Geestlijkheid, Ridderfchap, de fteden en de amptmanfehappen. De Abt van Bellelay is den Voorzit¬
ter. Wanneer 'er eene belasting van 30000 p. Bafelfche waarde wordt opgelegt, betaalt de
Geest.



HET BISDOM BAS EL. 207
Geestlijkheid 2675, de Ridderfchap 538 en de ftad en amptmanfcbappen de rest. De Bisfchop is Rijksvorst, en zit in de rijksvorstlijke raad in de geestlijke bank naast den Bisfchop van Bresfe; zo mede op de Opper Rijnfche kreitsdagen. De matriculare aanflag is twee man te paard en vijftien te voet, of maandlijks 48 florijnen; aan de kamer betaalt het 40 R. 54 kr. en aan de OpperRijnfche kreitskas 500 florijnen 's jaars. Dit bisdom is in de jaaren 1579, 1655, 1671, 1695 en 1712 met de zeve Katholijke Cantons in verbond getreden. Het domkapittel beftaat uit agttien Capittulair en Domicellaarheeren. Hier int leggen:
Bellelay, eene Premonftratijner monniken-abtdij, met eene in het water liggende abtdij en nieuw gebouwd klooster, ook heeft zij een pravat amptmanfchap en een dorp. De kaas, welke in deezen omtrek gemaakt wordt, is zeer fmaaklijk. De proostdij en het collegiaal ftift Munster in Granfelden, anders Munsterthal, heeft van ouds her het zelfde burgerrecht als die van Solothurn. De Birs is de hoofdftroom van dit vruchtbaar gewest.
Dehperg, in 't Fransch Dcimont, een ftad met een flot, op een heuvel aan de Sorn, die kort hier bij in de Birs valt, dezelve heeft flechts 250 inwoonders, benevens 'zedert 15^0'', het Munsterfche Collegiaalftift, alsmede een Capucijner en Urfelijner klooster.
Brut?*



3c8 DE VORSTLIJKE ABTDIJ PRUM.
Brundrut, inde landtaal Porentru, eene ftad in de Elsgau, aan de Halle, met een flot, de gewoone verblijfplaats eens Bisfchops, heeft omtrent 500 inwoonders en is neringrijk. De hier plaatsvindende engtens zijn zeer gewigtig bij de aantocht van eene armee.
Laujfen, af.n de Birs, heeft veel manufa&uuren en fabrieken.
Arlesheim, een vlek aan de Bins, onder het flot Birfel, is de zetel des domcapittels, en bekwam in 1680 eene nieuwen domkerk.
Dachsfelden, aan de oorfprong der Birs, drijft vrij veel handel, en heeft veel doorvoer:
Freyberg, {mont de bois") is een hoogen berg, vaar op geheel geene vruchten en weinig graanen wasfen, doch hij levert zeer veel vee, waarmede men handel drijft onder de inwoonders der voogdijdorpen, gelijk ook met die van het ftadje en flot Franquemoud, in de heerlijkheid van dien naam.
DE VORSTLIJKE ABTDIJ PRUM.
X)eeze abtdij ligt in het Ardenner woud tusfchen Trier en het Hertogdom Luxemburg. Hec klooster Prum ligt aan den vloed van dien naam. De tegenswoordige Aartsbisfchop van Trier is
des*



DE RIJKSPROOSTDIJ OBENHEIM. 309
deszelfs Administrateur. De matrieujare aanflag is een man te paard en dertien te voet; zij betaalt .aan de kamer elf R. 5 kr., voorn betaalt Eij jaarlijks aan het Aartsbisdom 1573
• Q
>»E RIJKSPROOSTDIJ OBENHEIM OF HET
ADEL IJ K RIDDERSTIFT BRUCHSAL»
X •'it heeft zijn zetel in de ftad Spiers, zitting ■en ftem in de Opper-Rijnfche kreitsdagen, on«. der de Rijksprelaaten, en volgt in de r;nbank op den Abt van Keizersheim De marriculare aanflag is een man te paard en zeven te voet, of maandlijks 40 florijnen. Aan de kamer -betaalt zij 81 R. i4i kr. De bezittingen der. Proostdij beftaan deels uit omniddelijke rijks» goederen, en daaronder Odenheim, een dorp in Craichgau, of eigentlik in Preurheim, alwaar het ftift is opgericht en de Amptman woont, deels uit aangekogte goederen, als Rhorbach, Landshaufen, twee dorpen in den Elfas, nabij Eppingen,
O J>E



DE HEERLIJKHEID HANA
D.eze ligt gedeeltelijk in telijk in Zwaben aan deeze behoort den Landgraaf var 't Is een vruchtbaar oord ir en boomvruchten, vee en echter dikwerf veel te lijder mingen des Rijns. De Land| aan den Opper-Rijnfchen k en aan de kanier 14 R. 38$ 1 hoorende deel beftaat in d Lichtenau, Lemberg en Vi: er alleen van Lichtenau, dat zeer nering Pirma/èns, de hoofdplaats, gebiedt, was voor ruim d( dorp, doch thans de gewoon der regeerenden Landgraaver ftad. Zij is volkrfk, hebbe inwoonders. Het exercitieh gebouwen bezienswaardig; i en 70 breed zonder zuilen.
Wilflad aan de Kinzig, ee met een oud flot.



DE VRIJE RIJKSSTAD WETZLAR.
J^^^etzïar ligt aan eenen berg, die aan de eène zijde door de rivier Lahn, aan de andere de Dill befproeid wordt, in een onvruchtbaaren en in 't algemeen bergachtigen oord; heeft onregelmatige ftraaten, en meest al flechte huizen, welkers getal men op 700 en de inwoonders op. 6000 begroot zonder vreemdelingen, en die tot het rijks-kamergericht behooren, te rekenen. — Tot de voornaamfte gebouwen behoort, de groote met 28 altaaren verfierde domkerk, welke gemeenfchaplijk door de Lutheraanen en Roomschgezinden gebruikt wordt. Zo ook het ftadshuis, alwaar zich het kamergericht voor 't eerst bij een verzamelde, na dat de Franfchen Spiers in 1691 afgebrand hadden. De Landgraaf van Hesfen-Darmftad is derzelver Schutsheer; zij is de dertiende onder de Rijkfteden der Rijnbank, en heeft ook ftem en zitting in de Opper-Rijnfche kreitsdagen. De matriculare aanflag is 32 florijnen, en de lasten voor de kamer zijn 'er niet in gebruik. De ingezetenen leven voornaamliik van vreemden, en het kamergericht; echter maakt men hier goede lederen handfchoenen.
Oi DE.
211



212
DE VRIJE RIJKSSTAD FRIEDBTJRG.
Deeze ligt aan de Usbacli en aan het gebergte, in de Wettezau, in een zeer vruchtbaar oord. De ingezetenen, die Luthersch zijn, hebben, behalven van hunne landbouw en handwerken, een goed beftaan door den doorvaart. Zij is de twaalfde in rang in de bank der Rijnkreits, en heeft ook zitting en ftem in de Opper-Rijnfche kreitsdagen. Derzelver aanflag bedraagt 24 florijnen , en bij de kamer 29 R. 29 kr. Het
Ridderftift St. Alban tot Maints eh de abtdijen Arnsburg en Ilbenftad hebben hier hunne hoven. Ao. 1762 viel in den omtrek van deeze ftad een gevecht voor tusfchen de Franfchen en de Geallieerden, ten voordeele der cerften.
JD E



313
D B
KEIZERLIJKE VRIJE RIJKSSTAD
FRANKFORT AAN DE MAIN.
x1 ranlfort is niet alleen de gewoonlijke kiesen krooningsftad, maar ook eene der fchoonfte, grootfte en voornaamfte handelplaatfen in Duitschland. Zij is met vestingen omringd, heeft eene aangenaame ligging, omtrent drie duizend huizen, en, met influiting der Jooden, veertig duizend inwoonders. Zedert 1761 wordt zij 's nachts door meer dan zes hondert lantaarns verlicht, en in derzei ver omtrek zijn fchoone tuinen en lusthuizen. De Rijnbrug is bijna 480 fchreden lang, en heeft veertien gewelfde boogen. Zij houdt zeven compagnien foldaaten voor haar krijgscontingent op de been, en drie ter bezetting, benevens een artillerij compagnie, te zaamen elf hondert man uitmaakende, en het tuighuis alhier is vorstlijk. Onder de openbaare plaatzen munten de Romerberg, Lieve Vrouweberg en paardemarkt uit. De laatfte is de groot0 3 ÜQ



£14 I>E VRIJE RIJKSTAD
fte en met geboomte beplant. In de Joodenftraat zijn 195 huizen. Behalven de St. Bartlomeus of Domkerk, in wier donkere Kapel de Roomfche Koningen worden bijgezet, hebben de Maltheezer Ridders hier een hof, klooster en kerk; de Roomschgezinden twee collegiaal kerken, vier kloosters en twee kleine kapellen. De Lutherfchen hebben vijf kerken. De Gereformeerden hebben hier ook zedert eenigen tijd vrije Godsdienstoeffening. Onder de merkwaardigfte gebouwen behooren het voorfte gedeelte van het ftadhuis, dat in een anticque fmaak is,
maar het agterfte is vernieuwd. Dit deel
des Romers, [zo wordt dit huis genoemd] is van onderen met gallerijen gebouwd, waar in de galanterijwinkeliers in den mistijd hunne kraamen houden, boven deeze gewelfde gangen is de zaal, waar in de Keizer, na de kroning, ter
maaltijd onthaald wordt. De goudene bulle
van Keizer Karei den IV. word alhier bewaard. Ook is hier eene beurs en verfcheidene groote paleizen, die de ftad ten fieraad ftrekken. Tweemaal 's jaars houdt men hier eene beroemde misfe.
Zommige fteden, diftricten en perfoonen
zijn van veeie tollen in Frankfort bevrijd, en geeven flechts eenen kleine belasting. Zommige dier tolvrije fteden hebben bij die gelegenheid verfcheidene zeldzaame gebruiken. De ftad Worms, de oude ftad Bamberg en Neurenberg namentlijk vernieuwen jaarlijks haare tolvrijheid
op



FRANKFORT AAN DE M AI N. 315
op een bepaalden dag. Ten dien einde verfchijnen eenige Gedeputeerden uit deezer ftads Raaden, op eene plechtige wijze, in bijzondere kleedij, en met voorafgaand muzijk op het ftad* huis. Hier worden zij van eenige Overigheden ftatig ontvangen, en wegens de gewoone gefchenken met de tolvrijheid voor het volgend jaar
verleend. De gefchenken beftaan uit een
met peper opgevulde houten heker, een oude Keurmaintfche zilveren munt, en een fierlijk gemaakt fcep ertje. Daar te b^ven geeft Worms nog een witten hoed met twee goudguldens, doch met beding dat de hoed tegens een goudgulden weder kan uitgelost worden. De Frankfurter burgers genieten ook eenige tolvrijheden in die plaatzen, en bij zulke perlonnen, welke bij hun tolvrii zijn. De bloei der misfe wordt zeer door de ligging der ftad bevordert. Hier worden de waaren uit Opper-Duitschland, Italiën en Frankrijk, verkogt en verzonden. De kooplieden uit het noordlijk Duitschland, zo wel als de noordlijke Europeaanen in het algemeen, koopen hier hunne manufa&uuren, voornamentlijk Franfche en Zwitzerfche galanterien en zijde ftoffen, en verzenden die weder. Aan den anderen kant zenden de Nederlanders veele waaren van zijde, en wol, boomwol, kanten, lijnwaad, Chineelche en andere Oostindifche waaren herwaard; vooral alle mooglijke bouwftoflen, fpecen'jen, tin, blik, koper, enz. Daar te boven O 4 le-



i,E VRIJE R IJ K S T A rv
levert de omtrek ven Franfcfort veele articuïe» cm misfe te bevoordeelen, waaronder de wijnen een voornaam product zijn. 't Is hier zelf de hoofdilapelplaats in dat artieul, dat van hier menigvuldig zoo langs den Rijn naar Holland, als te lande door geheel Duitschland verzonden wordt. Men veilt hier op de misfe ook aanmerklijke quantiteiten hennip, veel wijnrteen, potasch, vreemde, zo als Itajjaanfche en ook Duitfche wolle, gedroogde pruimen, koper, enz. Ook verdient de boekhandel hier onze opmerking. Meer dan veertien voornaame boekhandelingen vindt men hier, waar van de Leezer nader bericht kan bekomen in de Nederlandfche Letterbode, enz. De Roskammers maaken hier ook geen gering figuur, doch deeze handel wordt bijzonder onder de Jooden gedreeven, die van hier fterke leverantien aan Frankrijk pleegen te doen. De Frankfortfche misfe doet de ftad beftendig neringrijk zijn, waartoe echter de Main en de Rijn niet weinig toebrengen. Alle waaren, welke uit Holland, het noordlijk Duitschland naar de Elfas, Frankenland, Zwaaben, Beijeren en Zwitzerland, of zelfs naar Frankrijk verzonden worden, pasfeeren in vredenstijd over deeze ftad. Zo is het ook in het omgekeerde geval. Ter bevordering des handels te water heeft men marktfeheepen aangelegt, op Maintz, OfTenbach en Hanau, die dagelijks vice verfa vaaren. In en om Frankfort zijn eenige zeer goede
zijde



FRANKFORT AAN DE MAIN. 317
zijde en andere fabrieken , waar in onder anderen lïamoifes, zijde kousfen, handfchoonen en fluweelen lint gemaakt wordt. Verfcheidene boomwollen-fabrieken vormen veelerlei foort van kanten en katoenen waaren, enz. In elf tabaksfabrieken wordt uit de hier en in Hanau wasfende tabak veel rook- en fnuiftabak gefabriceert. De fabrieken in goud en zilver, Haal, ijzer en lood, zo ook de twee fabrieken van gewast linnen, ftijffel, poeier, en het bekende boekdrukkers zwart, zijn hier gansch niet onaanzienlijk. Ook maakt men hier vrij goede driakcl.
De Magistraat alhier beftaat uit 43 perfoonen, namentlijk een Schout, 14 Scheepens of Raadshecrcn der eerfte bank, 14 der tweede en 14 der derde bank , waaronder handwerkslieden uit onderfcheidene gildens. De andere leden des Raads zijn uit patrice familien of nakomelingen van het oud adeh'jk gedacht van 'toud Limburgfche huis, en andere adelijke en met eenen gradus voorziene Rechtsgeleerden, ook eenige aanzienlijke Kooplieden, welke nakomelingen van bet oud adelijk huis Vrouwenftein of Brannfelts zijn. Uit de eerfte bank wordt jaarlijks eenen oudften, uit den tweeden eenen jongften Burgemeester verkoozen. Keizer Karei de VII. heeft den Schout, de zeven oudfte Scheepens, en den eerften Sijn. dicus tot den beftendigen Keizerlijken Raad verheven. In gewigtige zaaken wordt de toeftemming der burgerlijke keurlingen vereischt, zijnde O 5 51



2l8 DE VRIJE RIJKSTAD
51 perfoonen, meest aanzienlijke kooplieden, die een eigen Diredeur hebben, en maandlijks eens vergaderen. Het Coliegie van negen onderzoekt de ontvangst en uitgaaf. De Magistraat, en dus ook de ftads bedienden zijn Luthersch, hoe wel ook Roomschgezinden en Gereformeerden zedert 15 Nov. 1787, en zelf de Joden hier vri;e GodsdienstoefFening hebben. Het Confiftorie heiraat uit twee Scheepens, den oudften van het ministerie, twee Senatoren, uit de tweede bank, de twee oudfte Leeraars en twee Rechtsgeleerden. In Frankfort beftaat ook nog het bij Pritius opgerichte en bij Munden tot ftand gebragte Seminarium Theo/ogicum, en 't Lutherfche Giimnafium met 6 klasfen, en zeven Leeraars is zeer wel ingericht. Daar toe behoort de groote ftadsbibliotheek, en de fchoone verzaameling van munten. Het arm en weeshuis, met eene kerk, zijn goede inftellingen. Ook vindt men hier een tuchthuis, een dolhuis, een lazaret voor de bezetting, en een hospitaal van den Heiligt n Geest, voor vreemde zieken, zonder onderfcheid van Godsdienst. Dit laatfte is het rijkfte gerticht der ftad. In den jaare 1766 heeft ook de Freule Justina Catharina Stephane von Cronftelt voor het vrouwelijk gedacht uit het adelijk huis oud Limburg, een godshuis, geftieht voor twaalf perfoonen, 't welke Keizer Jofeph II. in 1767 bevestigde, en in zijn befeberming nam, waar te boven hij het met een genadeteken vereerde.
Dit



FRANKFORT AAN DE MAIN. 310,
Dit beftond in een eirond fchild, met eene ade> lijke kroon, welke op de eene zijde een verguld kruis vertoonde op een blaauw veld, met het bijfchrift: In hoe figno falus, en aan de andere zijde op een zwart veld de goude letteren: Jugufiisftmus Jofephus II. Rid. fundationi Aonftcttiancz dedit 1767. Het zelve wordt op de linker borst, aan een wit met roode banden doorweeven lint gedraagen. De Sengenborgifche ftichting, ter bevordering der Artzenijkunde, en armbezorging in 1763 opgericht, heeft behalven het onderhoud des verarmden. burgers» eenen botanifchen tuin, eene Anatomiekamer, en Chemisch laboratorium, eene bibliotheek, en een mineraal en metaal kabinet.
De ftad was altoos onmidlijk afhanglijk van den Keizer en het Rijk. Zij heeft de zesde plaats in de bank der Rijksftanden in den Rijnkreits. Haare matriculare aanflag bedraagt 500 florijnen, en aan de kamer betaalt zij 616 R. b.6% kr., welke fterke belasting uit haaren handel fpruit. Men berekent de ftads inkomften op 600,000 florijnen.
Custine, de medgezel van Dumourier, maar min gelukkig bij den uitkomst, veroverde deeze ftad den 6 O&ober 1793, en brandfehatte haar voor twee millioen, waar van een onmiddelijk moest betaald worden. Daar en boven eischte hij niet alleen het gefchut, maar wilde ook
Frank-



220 HET VORSTENDOM
Frankfort de Franfche vrijheid doen genieten, dan, hier in fcheenen zij geenen finaak te yin,den. Dit is alles wat wij dien aangaande meenen te moeten zeggen.
HET MALTIIESER MEESTERDOM OF HET VORSTENDOM HEITERSHEIM.
Dit grenst aan Bresgau, heeft verfcheidene goede producten der natuur, en deszelfs Grootprior of Grootmeester der Johanniter of Malthefer orde in Duitschland, is zinds den tijd van Karei V. een Rijksvorst, die zo wel in den Rijksvorstlijken raad in de geestlijke bank, als op de OpperRijnfche kreitsdagen zitting en ftem heeft. Het levert tien man te paard en tagtig te voet, of maandlijks 240 florijnen, doch zedert 1769 is dit merklijk vermindert, aan de kamer betaak het 45 R. 4oi kr. Onder deszelfs bezittingen behooren:
Heitersheim, een markr-vlek, dat zedert de zestiende eeuw de zetel des Groot Priors is,
en



HXITERSHEIM. 221
en die des vorstlijken Maltheezer Grootmeesters, welke een Landvoogd > Kanzeüer en verfcheidene Raaden heefr.
De Malthefer Ridders hebben hunne broederfchap door bijna geheel Europa. Het opperhoofd wordt den Grootmeester genoemd, die eigenlijk zijn zetel houdt op het Eiland Maltha, 't welk Keizer Karei V. aan die orde fchonk. De ganfche orde wordt in negen deelen gefplist, over elk van welk een groot Prior' gefield is, en deeze heeft zijne refidentie in Heitersheim, liggende in Oostenrijksch Bresgau, tusfchen de Rijn en Donau. De tegenswoordige Groot Prior is Frans ChristofFel Sebastiaan, Vrijheer van Reiching, een Rijksvorst, bij Oostenrijk zo wegens zijn refidentieplaats, als zijne andere in Bresgau gelegen goederen als eene' der Landflanden aangemerkt.
Naar de ligging behoort Heitersheim tot de Zwabifche kreits, maar naar de krijgsverdeeling wordt het tot de Opper-Rijnfche kreits geTekent. In het rechtsgebied der Grootpriors in Duitschland vindt men Prioraten , Meesterfchappen, Balluaadjes, zo wel in Duitschland zelve, als in Hongarijen, Bohemen en Denemarken. — Zij, die zulk een Prioraat of Balluaadje bellieren, heeten Priors. Een zodanige is onder anderen te Zonnenburg in de Mark Brandenburg onder het Brandenburgfche bellier.
IN



223 het graafschap
IN HET MIDDEN
der
OPPER-RIJNSCHE KREITS liggen: het graafschap HANAU MUTZENBERG.
Dit Graaffchap, 't welk op twee en twintig quadraat mijlen gerekent wordt, legt in de Wetterau, en onder andere Rijkftaaten zeer verftrooid, weshalven wij de grenzen maar van de hoofddeeleu zullen opnoemen. Ten noorden paalt het aan Burgfriedberg, IJzeburg, Maintz, Reinck en Fulda, ten oosten aan Rienek, ten zuiden aan Keur-Maintz; het heeft 90,000 inwoonders, meest Gereformeerden. De hoofdrivieren zijn de Mayn, de Rinzig, welke aan de grenzen van Fulda ontfpringt, en bij Hanau in den Mayn valt, en de Jasfa, welke Perlmufcheln met zich voert. Het land is vruchtbaar en legert hout, graan, wijn, vlas, tabak en ooft in
me-



MUTZENBERG. 223
menigte; de Hanaufche tabak is onder anderen in Duitschland zeer gewild; de bijenteelt en zijdewormkweekerij, visfcherij en veefokkerij wordt bier veel gedreeven. Ook vindt men bier ijzer, lood, koper, kobold, zilver, porceleinaarde en zout. De Landgraaf van Hesfen-Kasfel is de Landsheer, en heeft uit dien hoofde zitting en ftem in het Wetteraufche Rijksgraaven Collegie; doch zedert 1741 ftaat het in geen verbindtenis noch met deezen noch met den Opper-Rijnfchen kreits. 't Is aangeflagen tegens ƒ230, en bij de kamer tegens 160 R. 25* kr. Dit Graaffchap, dat jaarlijks 250,000 florijnen inkomften oplevert, na aftrek der onkosten, en waar toe de zoutwerken alleen 100,000 florijnen betaalen, is in amptmanfchappen verdeeld, en bevat vier fteden, vijftien vlekken, zeven en zestig dorpen, en twintig bijzondere hoven. — Wij noemen de volgende plaatfen.
Hanatt, in eene uitgeftrckte vlakte, is de hoofdftad des Graaffehaps, bloeiend, volkrijk en zeer aangenaam gelegen. Dezelve heeft 1200 huizen, drie weeshuizen en 12000 inwoonders, zijnde de grootfte helft Lutersch. De oude ftad was voormaals geheel verfterkt, zedert zijn de de vestingen afgebroken, en gedeeltelijk met alleeën beplant, doch in 1792 weder herftelt. Aan het eind der ftad ligt het Refidentieflot, met een bosch en lusthof. JNaast hei flot is de Joodenftraat, welke des nachts en op zon- en feestdagen



224 HET GRAAFSCHAP
gen gefloten wordt. De nieuwftad ligt nader aan den Mayn, van waar ten gemak des handels een diep kanaal tot aan de ftads gragt gegraavcn is. Zij is grooter dan de oude ftad, en heeft geregelde en breed e ftraaten. Voornamen lijk is de marktplaats een fieraad der ftad, waar op het prachtig Raadhuis ftaat. Ageer de markt is het kerkplein, met drie reien lindeboomen beplant, en in deszelfs midden de kerk, welke van binnen door eene muur in twee ongelijke deelen gedeelt, en waar van 't grootfte deel bij de Waaien, en 't ander bij de Nederlanders gebruikt wordt. Hanau is het voornaamfte hout-lager aan den Mayn; bouw- en brandhout koomt fchier daaglijks den Mayn af herwaard. Hier zijn veel goud- en zilverfmeeden, hoedemaakers, wolen leerbereiderijen, knoopenmakerijen, enz. Zo ook tabaksfabrieken, fpeelkaarten, lederen handfchoenen, en zijde manufa&uuren. De hier gemaakt wordende galanterijën worden, uithoofde van haaren fmaak en netheid, met die van Londen
en Parijs gelijk gefteld. Zedert 1771 richtte
men hier een tekenfchool op. Daaglijks gaan van hier eenige marktfehepen naar Frankfort aan den Mayn. Volgens een oud gebruik wordt hier jaarlijks in de oude ftad de zogenoemde Martins
wijn onder de burgers uitgedeeld. Een der
voorige Landsbeeren, Reinhard II., fchonk de burgerij van Hanau, wegens haare trouw, verfcheidene belooningen, en wilde dat die der
oude



MUT Z E NB-E R O. SSJ
oude ftad, Cde nieuwe nog niet ih wezen zijnde) jaarlijks ten eeuwigen dage, een beker wijn op martini-dag, uit de landsheerfchaplijke kelder zoude worden toegedeeld. In 1757 wierd de ftad door de Franfchen ingenomen en eerst in 1763 ontruimd.
Philipsrust is een fchoon lustflot, met zijne tuinen aan den Mayn, nabij het dorp Resfelftad in het ampt Bucherthal. Een fchoone laan leidt van hier naar de Faifanterie, welke ruim een uur in den omtrek heeft, en met een hoogen muur omgeven is. In deszelfs nabijheid is eene zeer goede gezondheids-bron, Wilhelmsbad genaamd, zijnde een halfuur van Hanau, in een aangenaam oord, zedert 1777 met zeer fchoone gebouwen, wandelwegen, tuinen, kanaalen,enz. verfierd. Zij beftaat uit vijf bronnen, die in't jaar 1709 ontdekt wierden.
Dornighetm is een vlek aan den Mayn, zo als Hochftad, met een Gereformeerde en Lutherfche kerk. —— In den omtrek wast goede wijn.
Windecken, een ftadje met een burgt aan den Nidder, met eene Gereformeerde en eene Lutherfche kerk. Ostheim, Eeichen, Neder- of
Groot-Dorfelden en Mark-Köbel zijn groote vlekken, die veel nering en vrijheden hebben.
Bokkcnheim, een groot levendig dorp, met twee Gereformeerde kerken, alwaar de Gereformeerde gemeente van Frankfort haren godsdienst pleegt.
P



316 ■ HST «HAAPlCHAf
Bergen is het hoofdvlek van het ampt Bomheimerberg, ligt op eene hoogte, heeft eene Gereformeerde en eene Lutherfche kerk. De plaats is neringrijk. In 1759 wierdt hier bloedig gevogten tusfchen de Hanoveranen metderzelver
bondgenooten tegens de Franfchen. In dit
oord wast zeer goede wijn en fmaaklijk ooft, gelijk ook in het dorp Bisfchopsheim of Bisheim.
Kodheim, aan den voet des veldbergs, en llolzhauzen, zijn twee zeer aanzienlijke vlekken; in het laatfte heeft ijder der drie Godsdiensten eene kerk, en beide hooren tot het ampt van dien naam.
Nauheim, een groot wel gebouwd vlek, in het ampt Dornheim, aan den Johannisberg, met een merkwaardig Zoutwerk van den Landsheer, 't welk jaarlijks over de 30,000 agttendeelen zout, en dus wel ioo,oco florijnen inkomften levert. In 179a hebben de troepen onder Cus-
tine hier eenige verwoesting aangericht.
Het zout van deeze plaats wordt wegens deszelfs kragtigheid alom gepreezen.
Dornheim, aan de Wetter, is een groot vlek met een burg, de zetel des Amptmans, en heeft een Lutherfche en een Gereformeerde kerk.
Ortcnberg, een ftad en ampt aan den Nidder, met een hergflot. In deeze ftad is het gebruik, dat zo iemand, geduurende de Johannis-markt, aan een ander een flag geeft, hij een aam jongenswijn ter boete geeven moet;deeze wijn wordt
de-



UUTZENBER.G. fl2-»
de jongens, (van waar de naam koomt) opentli,k op de markt ten prooi gegeven.
Bleichenbach is een groot dorp, een uur van Ortenberg; hier .moeten de Jooden alle jaaren op den Pinxterdag, voor de vrijheid om hun vee, op de daar zogenoemde Pinxterweide, te drijven, de jeugd van het dorp een aam bier en eenigen brandewijn ichenken.
Schwalheïm is een dorp aan den Wetter, in het ampt Dornheim, en beroemd wegens zijne gezondheids-bronnen.
Op den tweeden Pinxterdag komen 's namhidags, na den godsdienst, een aantal jongelingen van Rappolthauze, te paarde, die met allerlei linten in de maanen en Haart gefierd zijn, naar Rudigheim in het oude klooster, en heffen daar 10 kreutzers Wolfsgeld. Van daar rijden zij na een ander nabij gelegen dorp Opper-Isfingheim,
met het zelfde oogmerk. Ten gelijken tijde
rijden 'er weder andere met het eigen doel van Rudigheim naar Rappoltshausfen, Opper-Isfingheim en andere dorpen, Zo komen ook weder van andere dorpen eenige jongelingen te paard, voor zonnen opgang, naar Rudigheim om 10 kreutzers Wolfsgeld. Deeze mogen met hun» ne paarden in den klooster-tuin rijden tot voor het venglter, en roepen: Ons Wolfsgeld! zonder wijders. Maar geene moeten aan de poort afftijgen, en te voet tot aan het vengfter gaan, daar aan kloppen en dan zeggen: Hier zijn de PinxterP a kntsh.



aa& bet graafschap
knechten, zij haaien hun pinxterrccht. —— Op de vraag : Waar yan P antwoorden zij: Wegens den Wolf.
Steinau, een ftadje met een flot en ampt aan de Kinzigvloed, met een Gereformeerde en Luterfche kerk ;hetzelve heeft veele pottebakkerijen.
Schlüchtern, een open ftadje en ampt aan den genoemden vloed, met een Gereformeerd gijmnafium.
Bieber, een vlek aan de Bieberbeek, met een Gereformeerde en Lutherfche kerk, heeft hondert negentig huizen en vijftien hondert inwoon*ders. Hier is een flot in het ampt Bibergrond; ook is 'er een aanmerklijk bergwerk, 't welk jaarlijks veel zilver, koper, lood en kobold op• levert.
. Oud Hasflau, een vlek aan de Kinzig, alsmede Bobenhauzen* aan den Sernfprong,een ftadje en burgt; bijzondere ampten voeren hunne naamen naar deeze plaatzen.
Selnhauzen, aan de Kinzig, een ftad aan eene hoogte, in eenen vruchtbaarenoord, en heeft goeden wijn
Hanau bezit ook nog eenige ftreeken met anderen gemeen, als :
Munzenberg* een ftad met een vervallen flot aan de Wetter.
Treysmunzenberg en Heuchelheim, twee dorpen.
Asfenhcim, een ftad en flot aan de Nidda, die hier de Wetter ontvangt.
Bib-



IJ Z E N B U R G. 33£
Bibbei, een vlek aan de Nidda, waarover alhier een fteenen brug ligt, die door Frankfort moet onderhouden worden.
Praimheim, een groot vlek aan geene zijde der Nidda.
Rieneck, een ftad en flot aan de Spesfart.
Burggraayenrode, een dorp nabij Ilbenftad.
HET GRAAFSCHAP IJZENBURG, OF OP PER-IJZEN BURG.
X)ft legt in de Wetterau, westwaard van Fufda, ten zuiden beneden Mayntz, en is tusfchen eenen Vorst en eenige Graaven verdeeld. Hét heeft vruchtbaare akkers en weiden, goede wijngaarden, fchoone bosfchen en vischrijke wateren. Het bevat vijftien quadraat mijlen en vijf en dertig duizend meest Gereformeerde inwoonders. De vier linië'n van IJzenburg-Birftein, IJzenburg-Budingen , IJzenburg-Wachtersbach en IJzenburg-Weerholtz leveren twee compagniën te voet v^por krijgs-contingent. De volgende plaatzen oordeelen wij te moeten aannaaien.»
Èirfiein, een flot aan eene hoogte, met een daar beneden liggend dorp, in het gerecht van Reichenbach. IJzenburg-Birftein levert zeer
goed ijzerertz en fteenen. De hoofdplaats
van het ganfche Graaffchap is
P 3 *»*



S3<3 HET GRAAFSCHAP
Budingen, in het aandeel van dien naam, met een Graaflijk refidentieflot, kort daar bij aan den weg naar Hanau is eene zoutziederij. Birftein, een vlek, ligt in het aandeel van dien naam,maar Offenbach is aanzienlijker, en legt een uur van Frankfort aan den Mayn. Het is volk- en neringrijk, drijft goeden handel, en heeft fchoone fabrieken, benevens een Vorstlijk flot in het Birfteinfte aandeel. Dit flot is zedert eenige jaaren nog merklijk vergroot en verfraaid. Men vindt hier een aanzienlijke tabaks fabriek, alsmede eenige andere, als zijden, wollen, boomwollen, hoeden, metaalen, (^bijzonder goud en zilver) ook waschdoek, een wasch-bleek en kaarzemakerij, alsmede een porcelein-fabriek. Daaglijks vertrekt van hier een marktfchip op Frankfort aan den Mayn.
Wachiersbach, een ftadje met een refidentieflot.
Meerholtz, een vlek nabij de Kinzig, met een Graaflijk refidentie-flot van de IJzenburg-Meerholtfche linie, alwaar de zetel der land-collegiën is.
< x ü
HET GRAAFSCHAP KONINGSTEIN,
D
it Graaffchap ligt in de Wetterau, en wel jn het noord-oostlijk deel, waar in het vogelge-



KONrSTG-STE lN. agt"
gebergte zich uitftrekt, ook zijn hier meer voornaame gebergten. De grond is meerendeels zandig, echter vruchtbaar, en men vindt 'er goed rundvee, fchaapen, gewas, vlas, hooi, fruit, tuinvruchten, wijn, houtgewas en wild. —rDe Nidda is de hoofdftroom.
Het Graaffchap is verdeeld tusfchen den Keurvorst van Mayntz en de Vorsten en Graaven van Stolberg. Mayntz betaalt tagtig florijnen, er» Stolburg twintig in den Rijks matricularen aanflag. Beide Landsheercn hebben zitting en ftem in de Opper-Püjnfche kreitsdagen, en op de kreitsdagen van het Wetteraufche Graaven collegie. —— In het aandeel van Mayntz vindt men:
Köningftein, een open ftadje met een vast bergfiot, op eene hooge rots, is de hoofdplaats. In 179a bemagtigden de Franfchen deeze ftad en het flot, onder Custine, doch de vereenigde Pruisfche en Hesfche armee hebben hetzelve weder verovert, na het plat gefchoten en verbrand te hebben, echter niet dan na een jaar poogens, en den kloekmoedjgften tegenftand. .
Opper-Urfel, eene kleine ftad, in welker na* buurfchap de Pruisfchen en Hesfchen den 2den December 179a eene bloedige overwinning op de Franfchen behaalden.
Ortenbcrg* Hanau-Munzenberg en Scdem aan 't vogelgebergte behooren, benevens het refidentie-flot, tot het Stolbergfche aandeel,
P 4



«33 HET GRAAFSCHAP
HET GRAAFSCHAP S0EMS.
Ï^Jier in wordt geen keten van bergen gevonden, maar wel enkelde gebergten, welke veel ijzer, marmer en andere mineraalen opleveren. De wurmen der ftroomen zijn: de Lahn,Wetter* Nidda en Horlof. De Vorsten van Solms behooren tot het Wetteraufche Graaven-collegie, bij het welk zij, zo wel als bij de Opper-Rijnfche kreitsdagen vier (temmen hebben. De onderling bij hun verdeelde matriculare aanflag bedraagt twee hondert vijftig florijnen. De Saxifche Graaven van Solms zijn van het gewoon Sinjeuriaat deezes huizes uitgefloten. De liniën Braunfefs en Hohen-Solms zijn Gereformeerd, de SouninWaldifche gedeeltelijk Roomsch, en alle de overigen Luthersch.
Het Graaffchap Solms ligt verftrooid in de Wetterau-, aan de Lahnvloed, in 't westen van Opper-Horzen, en is onder vier Heeren verdeeld A van welke de Vorst van Solms-Braunsfeld een is, het overige behoort aan de linie van SolmhohenSolms, Solms-Laubach, en Solms-Rodelheim. Men vindt in het Vorstlijk aandeel dé refidentie» ftad:
Braunfeh, op eenen hoogen en vruchtbaaren berg, met eene kerk, welke mede gebruikt wordt.
bij



9 Ö t M S.
a33
J6ij die van het omliggend dal, en het ftadje St. George. De ftad en het flot ontvangen hun water door eene aan den berg opgerichte water, machiene.
Leun of Lein, een zeer oud ftadje aan de Lahn, dat, na den zwaaren brand in 1752, gedeeltelijk weder regelmatig is opgebouwd.
Schwalbach of kleinSdiwalbach is een dorp met een gezondheidsbron.
Greifenflein, een ftadje met een vervallen, hoewel eertijds zeer vast flot.
Arnsburg aan de Wetter, is een rijke Bernardiner monniken-abtdij, welke dertig duizend florijnen inkoraften heeft.
Hohen-Solms is het oud Gottisch refidentieflot der Graaven Solms-Hohen-Solms, aan welks voet een ftadje, in't Dal genaamd, ligt.
Laubach, een ftad met het Graaflijk SolmsLaubachfche refidentieflot. In deszelfs nabijheid ontfpringt de Wetter. Ook graaft men in deezen omtrek zegel-aarde,
Rodelheim, een groot vlek aan de Nidda, met het Graaflijk refidentieflot der linie Solms-Rodelheim.
Voor 't overige behoort de voormalige heerlijkheid Munzenberg aan de gezamentlijke liniën van het huis der Graaven van Solms,
P 5 DE



334 N A S S A V-
DE VORSTLIJKE NASSAUSCHE LANDEN.
Deeze landen liggen zeer verftrooid, en het Vorstlijk huis heeft in de Opper-Rijnfche kreits» dagen vijf Memmen, namentlijk: wegens Weilburg, Ulingen en Idftein, welke de regeerende Vorst van Nasfau-Saarbruk-Ufingen voert, en wegens Saarbruk en Ottweiler, welke de regeerende Vorst van Nasfau-Saarbruk-Saarbruk uitbrengt. Ten aanzien van de Rijks- en Kreitslasten betaalt Nasfau-Weilburg 43 florijnen, 40 kreutzers. Saarbruk-Ufingen 30 flor. 31} kr. wegens Idftein 8a flor. 40 kr., dus geheel 103 flor. 33J kr. Saarbruk-Saarbruk wegens Saarbruk 34 flor. 33| kr., wegens Ottweiler 37 flor. 38* kr., alzo geheel 61 flor. 6* kr. De twee Nasfaufche ftammen, welke zedert eene eeuw verdeeld waren, zijn zedert 1783 weder door een verdrag vereenigt, 't welk de regeerende Nasfau-Weilburgfche Prefident tusfchen NasfauOranje en Nasfau-Saarbruk tot ftand heeft gebragt. Indien de zeven Nasfaufche Vorftendommen eens weder geheel vereenigd waren, zouden zij een en een half millioen inkomften geeven. — Men verdeelt dezelve best op de volgende wijs.
I. Dj£



I. DE NASSAU-SAARBRUK—WEILBURGSCHÉ OF NASSAU-WEILBURGSCHE LANDEN,
Deeze liggen verftrooid, zijn middelmatig vruchtbaar in koorn, vlas, hooi, fruit en tuingewasfen, als ook eenige wijn, veel hout, zilver, koper, en andere mineralen, zo ook vee, wild en visfchen. Zij brengen jaarlijks meer dan 160,000 R. op, en beftaan in de ambten aart weerzijden van den Rijn.
Tot de ambten aan deeze zijde des Rijns be* hooren.
A. Het Graaffchap Nasfau-Weilburg, zijnde rijk in zilver-, koper- en ijzergebergten. De voornaamfte plaatfen zijn:
Wtilburg, op eenen taamlijk hoogen berg, welke door de Lahn geheel omftroomd wordt, en over welke rivier alhier een fteene brug ligt. Het Vorstlijk refidentieflot heeft een zeer aangenaamen tuin, met fraaie beelden, gallerijen, fonteinen, enz. Op de markttooren is een groote koperen ketel, waarin het water, uit vergelegen oorden, door middel van veele buizen over Lahn verzameld, en van daar in de water-werken van den tuin geleid wordt. Niet verre van de ftad maakt men veel zwartzel, zomtijds 1400 centenaars



£.$6 NASSAU-WBILBURGSCHE
naars in 't jaar. 't Gijmnafium en Ambthuis zijn mede fchoone gebouwen.
Seltcrs, een dorp aan de Lahn, is beroemd
wegens de gezondheidsbronnen men moet
het niet verwarren met Neder-Selters, in het erfftift Trier.
Weilmunftèi•, in het ambt van dien naam, aan de Weilbeek; in deszelfs nabijheid wordt veel ijzererts gegraaven. Ook heeft men hier zilveren koper-bergwerken.
Löhnberg is een vlek met een oud flot in het ambt van dien naam.
Mehrenberg, een ambt e vlek van dien naam met een oud flot.
B. Het ambt Kleeberg, waar van HesfenDarmftad een deel behoort.
C. Atzbsch, 't welk uit drie ambten Huttenberg, Gleiberg en Stappelberg beftaat, ligt ter wederzijden van de Lahn, tusfchen Giezen en Wetzlar, is het vruchtbaarfte der Wetterau. Daar in zijn :
Gleiberg, een dorp met een flot, dat Ao. 1646 door de Hesfen verwoest wierd.
Krofdorf, een dorp, alwaar de Keur-Brunswijkfche armee en deszelfs bondgenooten in 1759 langen tijd hun hoofdkwartier hadden.
D. Het ambt Miehlen, 't welk grootendeelsdoor het Graaffchap Katzenellenbogen is ingefloten. Hetzelve bevat zes dorpen, benevens het Benedictijner klooster Schonau en het Aftholderbacher Hof. E. Rei.



t, A # D E N. fl37
E. Reichelsheim, een aanzienlijk vlek aan de Horlof, niet ver van het Hesfen-Darmftad°fche ambt Bingenheim, ligt in de markt Fulda, is een leen van Fulda, en geeft jaarlijks drie duizend guldens inkomen. De ambten, welke aan de andere zijde des Rijns liggen, zijn:
A. Kirchheim, beftaande uit de heerlijkheid van dien naam, en uit Stauff, ligt aan den hoogen dondersberg, waarop kastanjeboom men groeien. Hier in is
Kirchheim-Poland, een welgebouwde ftad op eene hoogte, heeft drie hondert huizen, 1500 inwoonders, en taamlijken handel. 'Er is een goed flot met een tuin, de gewoonlijke refidentie van de Vorsten Nasfau-Weilburg.
Gellheim is bekend door de zwaare nederlaag, welke Keizer Adolf van Nasfau Ao 1298 door Albrecht van Oostenrijk wierd toegebragt, in de groote en vruclnbaare vlakte, welke zich tot aan den Dondersberg uitftrekt. Adolf op het flagveld gebleven zijnde, wierd in een nabuurig adelijk nonnen-klooster, waarvan de kerk nog ftaat, begraven. En op het flagveld zelve ftichtte men hem een gedenkzuil, met dit opfchrift:
Adolphus a Nasfau, Rex, interficitur ad Gcllinhcim,
Stauff is een ambt en flot.
B, Ken. derde deel in het Graaffchap Saarwer-
» den,



»38 N A S S A U-U SlNGSCHE
den, en de Voogdij Herbitzheim, waar in rijke zoutbronnen zijn, doch welke men ten nadeele van het land niet gebruikt. De hoofdplaats is NituwSaarwerden, gelegen tegens over Bok-
kenheim, met een flot; deeze ftad is eerst in
deeze eeuw gebouwd.
C. Een gedeelte van Wolftein. i
D. Het ambt Alfenz, met uitfluiting van het dorp Hochftetten, dat zedert 1756 aanPaltzTweebruggen behoort; het geeft goeden wijn en fteenkolen. De hoofdplaats is het vlek Alfenz, aan de beek van dien naam.
II. DE NASSAU-SAARBRUCK-USINGSCHE LANDEN OF NASSAU—USINGEN TOT BIEBERICH.
J3eeze liggen meestendeels bij een, en brengen jaarli jks omtrent 150,000 florijnen inkomften
op. Zij beftaan :
A. Uit het opperambt Ufingen of het Graaffchap Nasfau-Ufingen, waar in veele ijzerhutten en fmelterijen. Ufingen, aan de Urbeek, heeft een fchoon flot en goede koufen-fabrieken. Oud en Nieuw Weilnau zijn vlekken met floten,
B. De



LANDEN. 239
B. De heerlijkheid of het opperambt Idftein, met goede bosfchen, eenige akkerbouw, ijzerhutten en ijzerfmelterijen.
Idftein is eene kleine ftad met een Vorstelijk Hot, heeft 350 huizen en 2000 inwooners. Het refidentieflot is van vier verdiepingen, ligt op eene rotsachtige hoogte , ih welks uitgehouwene gewelven de Nasfau-Ufingfche archiven bewaard worden. Zedert eenige jaaren heeft men hier een fabriek van wit leder opgericht, van waar groote verzendingen gefchieden naar Frankfort aan den Mayn, naar Maintz, Bamberg, de Paltz en Nederlanden. De thans regeerende Vorst heeft hier een Seminarium voor Schoolmeesters opgericht. Na bij deeze ftad is de oude Room» fche Paltzgraaven weg, waar van men voornamentlijk nog de overblijfzels, zo wel als veele fteenen met Romeinfche infcriptien vindt op de Liebacher heide.
Walradenftein, Wahdorp en Adohpheck aan de Aar, zijn vlekken.
C. Het ambt Wehen, met een vlek en flot van dien naam.
D. Het ambt, vlek en burgt Schwalbach, met een verwoest flot, heeft ijzerwerken en marmergroeven. In de nabijheid van Rickershauzen.
E. Het opperamt Wisbaden, 't welk ook de heerlijkheid Wisbaden aan den Rijn bevat, heeft goede wijngaarden.
Wis.



«4° N A S S A U-U SINGSCHE
Wisbaden ligt in een zeer aangenaam oord, daf door de kunst nog merklijk verfraaid is; zij is gelegen aan de zogenoemde Hohe, heeft meer dan 400 huizen en 2000 inwooners. De hier zijnde zwavelbaden worden jaarlijks van 3000 tot 4000 vreemdelingen bezogt. Niet ver van de ftad is een kleinen vijver, waarin het warme water afloopt, dat daar door bij den winter ongemeen uitdampt, waar om zich ook bij fterke koude eene menigte raven des nachts op de boomen onthouden, om de opftijgende warmte te genieten. Ondanks de warmte is deeze vijver zeer vischrijk. De visfchen, welke men daar uit vangt, zijn van een lelijken fmaak, ten zij men dezelve eerst in eenen anderer vijver mest. In den jaare 1644 heeft deeze ftad veel geleden, en Custine liet haar in 1792 brandfchatten en plunderen.
Bij het dorp Biberich aan den Rijn is het Vorstlijk refidentieflot, met eene fchoone tuin.
De fpinhuizen, welke in verfcheidene dorpen aangelegd zi n, om bedelaars en andere lediglopers arbeid te verlchaffen, zijn hier een voortreflijke inftelling. Deeze huizen zijn taamfijk ruim, worden des winters behoorlijk verwarmd en gelucht, en zijn van al het nodige tot de fpinnerij voorzien. IJder arm menseh kan zich dus hier door fpinnen de kost verwerven. De arbeid wordt beloond naar vlijt en gefchiktheid.
Bij het jachthuis, Platte genoemd, heeft men
een



LANDEN. 34!
en der fchoonfte Rijngezichten. Dit Platte is de top van eenen hoogen berg, die men den Trompetter noemt, en dien tot het gebergte behoort dat zich over Homburg en Idftein tot aan den Rijn uitftrekt.
Mosbach en Schierftein zijn aanzienlijke dorpen aan den Rijn, alwaar goede wijn wast.
Nurenberg is een lands Vorstlijk hof met goede wijngaarden.
Sonnenberg is een vlek met een verwoest flot.
Clarenthal, een Vorstlijk hof, met een menagerie van faifanten.
F. Een deel in het ambt Kirberg met goede landwegen , het ander deel behoort Nasfau-Diets»
G. De kleine dorpen Rettenbach en Hauzen, gemeenfchaplijk met den Vrijheer van Sahlen. Het dorp Mensfelden met Trier, en het in 1353 gebouwde, bouwvallig flot Hohcnfeh met Anhalt-Schauenberg.
H. Het geheele Zweyherrifcbe.
I. De helft in het Dreyherrifche, waar van de Prins van Oranje de andere helft NasfauDietz bezit, cn de kleine ftad Nasfau de hoofdplaats is.
K. De helft des Vierherrifchen, waarvan de
andere helfr aan Oranje-Nasfau behoort. L. Het orperambt of de heerlijkheid Lohr in
de Ortenau. Lohr of Lahr is een kleine ftad aan den Schatturftroom, met een opperambt, drijft fterken Q han-



NASSAU-SAARBRUKSCHE LANDEN.
handel in hennip en zeildoek. In 1676 lagen de franfchen deeze ftad nevens veele andere plaatfen in de asfche. M. Het ambt Ingenheim.
III. NASSAU-SAARBRUK-SAAftBRUKSCHE LANDEN OF NASSAU-USINGEN TOT SAARBRUK.
X)eeze liggen grootendeels bij een, en geeven jaarlijks omtrent hondert duizend florijnen inkom* ften. Zij beftaan in
A. Het Graaffchap Saarbruk in Westrich.
B. De Heerlijkheid Ottweiler.
C. Het Graaffchap Saarwerden voor tweede, derde. Zo ook
D. De Voogdij Herbitzheim.
E. Vijfnegende deel van het ambt Homburg. , F. Het ambt Ingenheim.
G. Het ambtmanfchap Rofenthal en Wolftein ten deelen. Wij merken hier uit op:
Saarbruck aan de Saar, heeft 2CO huizen en jcoo inwooners, met een flot, op eenen berg. Er ligt een fteenen brug over de rivier na het ftadje St juhan
Krichingen Puttlingén, eene heerlijkheid en meijerij, uit drie geheele en twee halve dorpen be (taande.
Ott.



HET GRAAFSCHAP LEININGEN. 243
Ottweiler, met eeji flot, legt tusfchen bergeri. Na bij de (tad wordteen foort Van klei gevonden, waar uit men potten maakt, men heeft ook ondernomen porcelein te maaken, doch het had meer overeenkomst met gemeen fteengoed dan met porcelein.
Neuweyer, nabij Heerkirch, alwaar een gezondheidsbron is,
Munzfelden, een dorp en flot, tusfchen de Nasfaufche lieden Dietz en Kirchberg, behoort voor een derde aan Nasfau-üfingen, en voor twee derde aan de Keurvorst van Trier.
HET GRAAFSCHAP LEININGEN
Hjgt zeer verftrooid aan geene zijde des Rijns, oostwaards van 't Vorftendom Lautern. De bergketen, het haartgebergte genoemd, (trekt zich door 't zuidlijk deel; het noordlijke ligt grootendeels in 't wester woud. Hier is veel vee, wilden gevogelte; ook koorn, ooft, tuinvruchten en wijn; benevens hout en mineraalen.
De gezamentlijke Leiningifche bezittingen deelen zich naar de twee hoofdliniën, als A. de bezittingen van de oude Graaflijke linie van Leiningen en Westenburg. 13. De bezittingen der jongere linie vanLeiningen en Dachsburg, welke beide zich weder in andere liniën verdeden.
Q a Dit



E44 HET GRAAFSCHAP
Dit huis heeft in de rijksdagen van het Wette» jaui'che Graaven collegie en de Opper-Rijnfche kreitsdagen eene ftem. De rijksmatriculare aanflag is twee man te paard en vier te voet, of 40 florijnen, en aan de Kamer 40 R. 34! kreutz. A. Uit het Leiningen Westenburgfche noemen wij:
Grunjlad, in eene vlakte aan den voet eens •hoogen bergs, is eene ftad met hondert huizen, en zes'hondert inwooners; heeft twee Graaflijke floten , een gijmnafium en weesbuis. Men drijft 'er akkerbouw, veeteelt en wijnoogst, en is neringrijk, zowel door haar vermaarde week-als jaarmarkt. Tusfchen Grunftad en Neuftad zijn kleine bosfchen van kersfenboomen in het open veld.
ttuningth, voormaals een Augustijner monnilEen-klooster, uit welks inkomften de Predikers en Scholieren des Graaffehaps nog onderhouden worden.
Oud Leiningen, een oud bergflot, in 1690 door de Franfchen verwoest, ligt in 't Leiniger dal, ©p eenen hoogen. berg.
Westerburg, op een berg, een ftad met een overoud adelijk flot, en een adelijke burgzetel, Steinknut genaamd.
Lehrgasje ligt beneden in bet dal, en is eene voornaame voorftad.
Gemunden is een voornaam kerspel, met een aanzienlijke jaarmarkt.
Wen-



LEININGEN. i*43
Wengcroth, een dorpen Graaflijk lusthuis, Weltersburg, een bemuurd Graaflijk vlek met twee adelijke burgten.
Schadeck, aan de Lahn, tegens over het vlek Runkei, eene heerlijkheid en vlek met een flot, en eenen hoogen berg, behoort gemeenfchaplijk aan de beide liniën. B. In het Leiningen Dagburgfche vindt men: Hartenburg, voormaals een refidentieflot va» eene der zijdliniën,
Durkheim, aan de Haart, met een flot, heeft 400 huizen en ncoo inwooners, die hun beftaan vinden in den akkerbouw, veeteelt en wijngaarden, waartoe zij hondert twintig morgen lands gebruiken, waarop goede rooden wijn wast. Twee uuren van hier ftaat een Vorstlijk jacht-. huis aan 't Haartgebergte.
Humftein is een groot welgebouwd dorp, alwaar de beste witte wijn van het ganfche Graaffchap wast, en de geheele omtrek des dorps is eene wijnwaard.
Fr anken ft ein, Hochfpeyer, Groot en Klein Bachenheim zijn aanzienlijke dorpen. Heydesheim is een dorp met een refidentieflot. Buntersheim en Guntersblum zijn twee dorpen* 't laatfte heeft een refidentieflotv.
Q 3
BB



*46
de heerlijkheid ollbruk
J_^igt in 't opper-erfflift Keulen, tusfchen de ambtmanfchappen Andernach en Koningsfeld, en behoort het rijks vrijheerlijke huis van Waldbord-Basfenheim, tot Olbruk-Bornheim, zonder tot de Rijksftand te behooren. Echter is deszelfs matriculare aanflag een man te paard en een te voet, of 16 florijnen, en wegens de Kamer 17 rijksd. 45 kreutzers.
d e



24?
D E
NOORDLIJKE LANDEN
VAN DEN
OPPER-RIJNSCHEN KREITS.
HET BISDOM FULDA.
Deszelfs grenzen zijn in 't noorden Hersfeld, de bezittingen der Rijks-Ridderfchap neder-Hesfen; in 't oosten Hennenberg en Wurtzburg. In 't zuiden Wurtzburg, de Rijks-Ridderfchaplijke bezittingen, Hanau, en 't Maintzifche; en in 't westen Opper-IJzenburg, de Rijks-Ridderfchap. lijke bezittingen, en opper-Hesfen. De inhoud is twee en dertig quadraat mijlen, waar op oo,coo menfchen leven, die, uitgezonden eenige Jooden, meestal Roomschgezind zijn. Het land is bergachtig en vol bosfchen. De voornaamfte vloeden zijn de Fulda en de Saaie. Men bouwt 'er weinig koorn, doch de runder- en fchaapenfokkerij is 'er des te fterker. Ook is hier eenige Visfcherijj en bijenteelt, wild, hout, vlas; ooft, Q 4 tui©*



348 HET BISDOM
tuinvruchten en mineralen vindt men in overvloed. De Bisfchop en Abt van Fulda is een Rijksvorst, wiens inkomen op 350,000 florijnen gefchat worden. Hij heeft zitting en ftem in den Rijks-Vorftenraad, en is medelid van den OpperRijnfchen kreits. Zijn matriculare aanflag is maandlijks 350 flor. en bij de Kamer 245 R. 4*kr.
Het ganfche Hoogftift wordt in 20 opper' ambten, ambten en geflotene voogdijfchappen verdeelt, welke laatfte Domcapittularifche ambten zijn, die de leen-, juftitie-eïl policiezaaken waarneemen. "Er zijn geheel 8 fteden, 2 vlekken, 60 kerspefkerken en 90 andere, waarvan 15 aan de Lutherfchen behooren. Wij noemen daarvan:.
Fulda, de hoofd- cn refidentieftad. De groote en heerlijke Domkerk is een fieraad der ftad, welke met haar gewelfde koepel reeds van verre het verlangen der reizigers opwekt. Het binnenst deel is, als het uiterlijke, hoog, licht, en een eenvouwig fchoon, 'Er ontbreekt noch goud noch edel gefteente aan de kerkfieraden, reiiquién of misgewaden. Het refidentieflot is mede een prachtig gebouw. In opzicht der Univerfiteit haaien wij alleen de bibliotheek aan, welke dertig duizend bockdeelen bevat. Zedert eenige jaaren hebben de Jooden hier een openbaar fchool. Fulda is de zetel der hooge land-collegien, als: der Regeering en het Leenhof, des Geestlijken Vicariaats, der Hofkamer.
enz.



fulda. 249
enz. Van een deel des Jefniten Collegie is een caferne gemaakt voor de Bisfchoplijke foldaaten. Het Domcapittel beftaat uit 15 perfoonen. De porcelein-fabriek alhier levert zeer fchoone goederen, en heeft deels in- deels uitlandig veel aftrek. In 1759 wierd de Hertog van Wurtenberg met zijne troepen door den Erfprins van Brunswijk aangevallen, en met groot verlies te rug geflngen.
Adolfshof is een Vorstlijke lustplaats met een faifanterie, liggende omtrent een uur van Fulda.
Salzfchlirf, een ftad en ambt met een beroemd zoutwerk.
Burghaun aan de Hann, met eene Lutherfche kerspelkerk en een Roomfche kerk, die Ao. 1714 gebouwd is; 't is de zetel des ambts.
Groot Luder is een kerspelkerkdorp en ambt.
Furflcneck, een flot en ambt.
Grijs, aan de Ulfter, een ftadje en ambt.
Fischberg, een flot en ambt, waar in het flot en het vlek Dermbach de hoofdplaats is.
Bruckenau, een ftad en ambt, met een beroemd bad.
Romershay, een dorp met een flot.
Biebcrftein is de zetel eens ambts, een flot, met een diergaarde en faifanterie, (trekkende tot een zomerverblijf.
Mackenzell, een neringrijk vlek en ambt.
Weyhers, een vlek en ambt, behoort ten dee|e aan de Heeren van Weyers.
Q 5 Nieuw-



S^O HET VORSTENDOM
Nieuwhof aan de Fliede, een kerspelkerkdorp en ambt, met een vervallen flot.
Motten, een kerspelkerk-dorp, met een ambt, waar in de eene berg met eene kapel aan de jongvrouw Maria toegewijd.
Hamelburg, een ftad am de Saaie, in een vruchtbaaren oord, met een ambt, Gijmnafium en Franciskaner klooster.
Saleck, bij Hamelburg, een vervallen flot en ambt op een berg aan de Saai.
Salmunjler, aan de Kins, een ftad en ambt, reeds zedert 1320 bekend.
Urzel, een dorp en ambtszetel.
Herftein, eene kleine ftad en ambt.
Blankenau, aan de Lutter, een proostdij.
HET VORSTENDOM HERSFELD.
De grenzen ten noorden zijn neder-Hesfen, ten oosten het zelfde, alsmede Eifenach, Rennenberg en de Ridderfehaps bezittingen. In 'c zuiden dezelfde bezittingen en Fulda, en in *t westen weder neder-Hesfen. Het land is berg. achtig, en wordt van de Fulda en Werza doorftroomd. De vruchtbaarheid des lands is middelmatig, en het mineraal-rijk alleen levert eenige nuttige produden. De Landgraaf van Hesfen-Kasfel is de Landsheer, en heeft deswegens ftem en zitting in de Rijksvorftenraad.
Da



HERSFELD. 2£t
De Rijksmatriculaar aanflag is twee man te paard en 9 te voet, of maandli;ks 60 florijnen; aan de Kamer betaalt het 81 R. 144 kr. Verders is dit Vorftendom in neder-Hesfen ingelijfd, en in ambten en gen'chten verdeeld, waar van wij de volgende bijbrengen.
Hersfeld, de hoofdftad des Vorftendoms, ligt aan de Fulda, die de Geifs, welke door de ftad ftroomt, bij de St. Pieters poort inneemt, alhier ligt een fteenen brug over de rivier. Voormaals was hier eene abtdij. Ter eere van deszelfs ftichter, Lullus, wordt op den ]6 Oo tober jaarlijks het zogenoemde Lullusfeest gevierd. Op de groote marktplaats wordt een houten gebouw opgericht, waar in zich de twee ftadsburgemeesters begeeven. Agter hun draagt de ftadsdienaar een korf met nooten, welke hij onder de aanfchouwers werpt. Maandags namiddags wordt een vuur aangeftoken en tot donderdags nagts ten 12 uur onderhouden, waar bij zich verfcheidene benden mufikanten bevinden, en de ftads wachtmeester met 6 man der burgerij wacht houdt. Geduurende dien tijd mag men vreemde wijnen en bieren invoeren. Er zijn 500 huizen en 3000 inwooners, en het heeft een Kanzelier, die het opzicht heeft over de ambten en gerichten. Ook vindt men 'er een Gijmnafium, een rijk hospitaal en een weeshuis, waar in den kinderen bezigheid verfchaft wordt door wolfpinnen. Een kwartier uur beneden de
ftad



953 HET VORSTENDOM HERSPELD.
ftad valt de Haune in de Fulda, en over dezelve ligt eene fteenen brug.
Haumck, een ambt, midden in het Fuldafche, aan den vloed Haune, en bevat zo aan de hooge als laage ftoppelbergen voortreflijke fteengroeven. Op deeze bergen ligt het verwoeste flot Hauneck.
In de voogdij Krcutzberg, welke ter wederzijden van de Werra ligt, en in zeker opzicht tot het Vorftendom Hersfeld behoort, ligt het Vorstlijk refidentieflot Philipsthal, bij het dorp Kreutzherg, naar welken zich eene zijdlinie van het Hesiën-Kasfelfche huis noemt.
De proostdij Gellingen ligt in Schwarzberg* Rudolftadfchen ambt Frankenhauzen, waartoe ook het dorp van dien naam behoort..
Het ambt Landeck, dat zijn naam draagt na een voormaals op eene hoogte der Landfeckerbergen gelegen flot. Hetzelve beftaat uit 18 diftricten, waarvan het vlek Schenks- Longsfeld, aan de vloed Sulze 't yoornaamften is.
Het ambt Frauenfee, aan geene zijde der Werra, is uit de goederen van het voormalige Benedictijner nonnen-klooster ontftaan, en de hoofdplaats is het aan eenige nieiren liggende dorp Frauenfee..
HET.



353
HET GRAAFSCHAP WITTGENSTEIN.
Du is ten deele vrij bergachtig, heeft veet hout, zilver, koper en ijzerwerken, veel vee, maar levert weinig koorn. Het wordt van de Lahn en Eder bewatert, en grenst ten noorden aart Westphaalen, ten oosten aan neder-Hesien; ten zuiden aan de Nasfaufche landen en het Hertogdom Westphaalen. De lengte is 4* en de breedte
3 mijlen. Het behoort de twee linien der
Graaven van Sayn en Wittgenftein, namemlijk de linie van Sayn Wittgenftein tot Wittgenftein, en die van Sayn-Wittgenftein tot Eerleburg, welke eene ftem hebben in het Wetteraufche Graaven collegie. De Rijksmatriculare aanflag is een man te paard en 4 te voet, of 28 florijnen, en dit Graaffchap brengt jaarlijks, (benevens Berleburg en Scomburg) 50,000 R. aan inkomften op. Wij noemen hier
Wittgenftein, het Graaflijk refidentieflot op eenen hoogen berg, en daar beneden het ftadje Laafphe aan de Lahn.
Berleburg, een ftad aan de Berlenbcek, die niet ver van hier in de Eider valt, hebbende een Graaflijk refidentieflot.
HET



*54
HET LANDGRAAFSCHAP HESSEN.
M
en deelt deeze landen in a. opper-Hesfen, b. neder-Hesfen, en c. opper- en neder-Katzen* elleboogen. Alle deeze landen behooren tot het Landgraaflijk Hesfisch huis; met bijvoeging van 't Graaffchap Hanau-Muntzenberg enz. is het 256 quadraat mijlen groot, en heeft 776,000 inwooners.
Dit land is grootendeels bergachtig en bosch* rijk, echter heeft het ook aangenaame dalen, vruchtbaare akkers en weiden, en in verfcheidene oorden'goede wijngaarden. De Meisfner en Malches zijn de voornaamfte bergen. De eerdé wordt voor den hoogften berg in Hesfen gehouden, is van een grooten omtrek, en heeft op zijn top eene vlakte bouwland van omtrent drie kwart mijl. Ten aanzien der hoogte acht men hem gelijk met den Broekenberg in de Harze, en de Infelsberg bij Schmalkalden. Hij is zeer voordeelig voorde veeweiderij, uit hoofde van zijn grasrijkheid, en het daartoe behoorende fteenkoolwerk is zeer rijk. In 't algemeen vindt men hier veel mineraalen, als zilver, koper, ijzer, aluin, zoutbronnen, lood, kobold, zwavel, bolus, flegte porceleinaarde, goede potaarde, eenjg marmer, en albast, waarvan groote tafels en
ftee-.



HET LANDGRAAFSCHAP HESSEN. 355
fteenen gemaakt worden. De berg- en zoutwerken zijn in 't Hesfen- Kasielfche in voortreffelijken ftaat door de onvermoeide vlijt des Ministers van Waiz. Ook zijn hier heilzaame baden en gezondheidsbronnen.
Door de menigvuldige kleine ftroomen, alsmede door den Rijn, de Warra, die naderhand de Wezer genoemd wordt, de Eider, welke in Westphalen ontfpringt, de Lahn en de Schalm levert dit land zeer veel visch op. -— Het zand van den Eider voert gouderts met zich, zo dat men in 1775 daar van dukaten gefiagen heeft. — De bosfchen leveren ook veel hout.
Men vindt hier weinig koorn; maar de kastanjeboomen wasfen hier welig. In een der oorden van neder-Hesfen, 't welk door de Fulda en Warra belpoeld wordt, maakt men veel grof lijnwaad, en men kan zeggen, dat elke boerderij hier een lijnwaad fabriek is. In eens, Hesfen levert goud, ftoftën, lakens, hoeden, koufen, handfchoenen, papier, en andere manufaduuret». In Kasfel is een tabaks- en porcelein- alsmede een fpiegel-fabriek. In den jaare 1771 wierd het Korlshayner handelgezelfchap, ten nutte van het vertier der inlandfche waren, 't zij manufiduuren of bergwerken, opgericht en geprevilegeert.
Ter bevordering der wetenfchappen in deeze landen , die geheel Protestant zijn, en welkers heerfchende Godsdienst de Gereformeerde is, fchoon ook andere geduld worden, vindt men, behalven



.356' HET LANDGRAAFSCHAP
ven de gemeene Hoogduitfche en Latijnfche fchoolen, Piedagogia in Kasfel, Darniftad, Marburg en Giefen. Te Hersfeld en Darmftad
Gijranafii; nog te Kasfel een Genootfchap wegens den landbouw en kunsten, een betreklijk de oudheden, en eenillufterfchool. Te Marburg en Giezen eene Univerfiteit.
In beide hoofddeelen van Hesfenland worden Handen benoemd, die ten landsdage gaan. Tot de Hesfen-Kasfelfche Landftanden behooren de Land-Commandeur der Duitfche orde, de Rector en Senaat der Univerfiteit van Marburg; de vier Opperden der edele ftiften Kaufangen en Wetter; de opperfte der hooge hospitalen Haina, Merxhauzen, Hofheim en Grunau, als Prelaaten, de na de vijf ftroomen Lahn, Schwalm, Fulda, Warra en Diemei, afgedeelde Ridderfchap; en de insgelijks afgedeelde oorden of deden, als Kasfel aan de Diemei, Marburg aan de Lahn, Eschnage aan de Warra, Hersfeld aan de Fulda, en Homburg aan de Schwalm, welke de uitfchrijvende fteden zijn. Even zo behooren tot de Hesfen-Darmdadfche landftanden de Commandeur der Duitfche orde van SchiiTenberg, en de Rector eu Senaat der Univerfiteit te Giezen/als Prelaaten, de Ridderfchap en de fteden. Zo wel in *t Hesfen-Kasfelfche als in het Hesfen-Darmftadfche wordt de landdag door den Erfmarfchalk beftuurd. De algemeene Hesfifche landsdagen ruoestsn, zo zij
in



H E S S E N. 257
in gebruik waren, beurtelings in 't Kasfelfcho en het Darmftadfche gehouden worden, doch dit gebeurt zelden. De Kasfelfche landsdagen worden te Kasfel, Homburg en Treyfen gehouden. Die van Darmftad te Giefen, en de Landvorsten zenden hunne Commisfarisfen derwaard. — De zogenoemde Lands-convocationsdagen, welke gemeenlijk de vrijwillige giften betreffen, worden op toelating van den Landvorst door den Krf-maarfchalk uitgefchreven.
De Landgraaven van Hesfen-Kasfel en Hes. fen-Darmftad, in welke hoofd-liniën dit huis is afgedeeld, hebben wegens Hesfen ieder eene bijzondere zitting en ftem in den Rijks-Vorstlijken Raad, en behooren'onder de zes huizen, welke overeengekomen zijn, om den rang bij beurten aan elkander afteftaan, doch van de Opper-Rijnfche kreitsdagen heeft zich HesfenKasfel meermaals afgezonderr. De matricu-
laare aanflag voor Hesfen-Kasfel is 1096 flor. 45 kr., en voor Hesfen-Darmftad 663 flor., Kasfel betaalt aan de kamer 472 R. 55* kr., en voor Katzenellenbogen 35 R. 79f kr. HesfenDarmftad 313 R. i8f kr.
De Hesfifche landen worden best behandelt naar dcrzelver hoofddeelen.



258 H E s s e N-
D £
HESSEN-KASSELSCHE LANDEN,
BENEVENS DIE DES.
HESSEN-ROTHENBURGSCHE ZIJDLINIE.
Dit ian<* bevat 156! quadraat mijlen inhoud,
en heeft, zoo men wil, 470,000 inwooners.
Het grenst ten noorden aan Paderborn,Hanover en Eeichsfeld. Ten oosten aan Eifenach, Henneberg en Hersfeld; ten zuiden aan Hersfeld, Hesfen-Darmftad, Nasfau, en de bezittingen van Maintz, 't Graaffchap Katzenellebogen legt afzonderlijk. In 't westen grenst dit land aan Westphaalen en Waldek.
In 't Hesfen-Kasfelfche is thans het geheime Ministerie, het hoogde Collegie, waaruit het generaal directorium met de opper-rekenkamer ontfpruit, onder welke de kamer daat. 'Er zijn twee Land-regeeringen, een te Kasfel voor Neder- en een te Marburg voor Opper-Hesfen. Hesfen-Darmftad heeft een Geheimraads Collegie , en te gelijk twee Land-regeen'ngen , als eene voor Opper-Hesfen te Giefen, en eene teDarm-



KASSEI.. fljp
Darmftad voor Katzenelleboogen en Epftein. Te Marburg is een Hofgericht en een Appellationsgericht, dat om de zes jaar te Marburg en te Giefen gehouden wordt. Daar te boven is 'er nog een Opper-appellationsgericht te Kasfel en een te Darmftad. De kerklijkö en huw. lijks zaaken behooren in 't Kasfelfche voor de Confiftorien van Kasfel en Marburg, en in het Darmftadfche voor die van Giefen en Darmftad. In beide landftreeken is ook een afzonderlijk halsgericht. Het krijgswezen wordt in beide landsdeelen door een Vorstlijk Kriigs-Collegie beftierd.
Hesfen-Kasfel houdt drie guardes te voet, tien regimenten infanterie, eene guarde te paard, een regiment Gem d'Jrmes, drie cavallerij, twee dragonder regimententen, alsmede hufaaren, jaagers, een artillerij corps en zeven guarnifoencompagnië'n. De Landgraaf Frederik II. richtte den 5. Mey 1769 de militaire orde, pour la yertu militaire, op. Het ordensteken is agthoekig, met goud geëmailleert, met de Vorstlijke be* fcherming, den naam, en het woord: virtuti,
De Rekenkamer ontvangt de belastingen, wef ke betaald worden volgens eene in 1576 ge. maakte fehikking. De jaarlijkfche Hesfen-Kasfelfche inkomften bedraagen 1,200,000 R.
In 't algemeen rekent men in het Land-graaffchap Hesfen-Kasfel, met Hersfeld enSchmalkalden 45 lieden, meer dan dertig floten, 108 heerlijkR a he.



2ÖO HESSEN —
heden en landgoederen, en 39,200 huizen en hoven op het platte land. A. De eigentlijke Hesfen-Kasfelfche landen: a. Neder-Hesfen, of het noordlijk deel, 't welk naar gezegde vijf ftroom-diltricTren wordt afgedeeld, het zelve bevat veele oorden, waar van wii bijbrengen :
Kasfel, de Vorstlijke refidentieflad , en de uit» fchriiveude ftad des Landfchaps aan de Diemei, is de zetel der Lands~collegiën, ligt in het hangen een heuvels, die van een uitgebreid dal omvat is. Het heeft 20,000 inwooners. Kasfel wordt door de alhier bevaarbaare Fulda in de oude en nieuwe ftad afgedeeld, welke laatfte weder in de Opper of Franfche, en onder- of nieuwftad wordt afgedeelt. Er zijn elf kerken en 2245 huizen. In 1767 zijn de vestingwerken gellecht. De kleine ftroom Drufel vloeit door de oude ftad, dezelve ontfpringt in het Habichtwoud, en verliest zich in de Fulda. De Fulda verdeelt zich beneden de ftad in twee armen, waar van de eene de kleine Fulda genoemd werdt; bij het flot vloeien zij weder in een. De voornaamfte pleinen zijn: de paradeplaats, de flotplaats, de Fredriksplaats, de Koningsplaats, en de plaats der Gens d'Armes. De paradeplaats is in de oude ftad, tegens over het Vorstlijk flot, en is van agter tegens de Oppernieuwftad met eene ealonnade gefloten, die een halven cirkel uitmaakt. Aan de twee einden ftaat op ijder een vierhoekig
pa-



KASSEI,. flOT
pnvillon, en in 't midden een triumfboog. —— Verder is deeze plaats met een ijzeren bek omringd. Aan de beneden zijde zijn aan de einden openingen, ter in- en uitmarcheering dei foldaten , en bij elke opening ftaat eene hooge beeld» zuil, gelijk 'er meer op deeze plaats gevonden worden. De flotplaats ligt tusfchen de paradeplaats en het flot; zij ligt een weinig lager. De Fredriksplaats in de Oppernieuwfrad is met de Koringsftraat vereenigt, en heeft de gedaante van een langwerpig vierkant, 't welk 947 voet lang en 430 breed is. Drie zijden zijn met alleen varj linden boomen beplant. In het midden ftaat de bceldtenis des laatstgeftorvenen Landgraaf Fredrik, uit Italiaansch marmer gehouwen, waar toe de Landllanden 20.000 R. gegeeven hebben. De Koningsplaats in de Oppernieuwftad onderfcheid voornaamlijk van de overigen door haar cirkelronde gedaante. Hierdoor hebben ook de daarom hcenftaande gebouwen een zodanig voorkomen. In het midden van dit plein, alwaar drie ftraaten elkander kruifen, is een bijzonder duid* lijke echo. De plaats der Gens d'Armes, mede in de Oppernieuwftad, heeft haaren naam naar het uitmuntend gebouw alhier voor de Gens d'Armes gefticht, 't welk de geheele zijde beftaat. De Koningsftraat is wegens haare laagheid en regtheid de meikwaardigfte. De voornaamfte gebouwen zijn in de oude ftad het Vorstlijk flot, het modelhuis aan de paradeplaats tegens den R 3 oe-



ftöa HESSEN-
oever der kleine Fulda. Onder andere modellen van veele gebouwen, fteden, vestingen en lusthuizen is hier vooral bezienswaardig het model van den ganfchen Karelsberg, met alle kunst- en waterwerken, 't welk zich door het geheele gebouw 2.20 voet lang uitfteekt. — De Schouwburg, het Tuighuis, dat de Franfchen in 1758 ontledigden, en alles naar Straatsburg voerden; doch Landgraaf Fredrik II. en zijn Opvolger hebben het weder in order gebragt. Niet ver van hier is de gefchutgieterij en het nieuwe Tuighuis. In de beneden nieuwftad is het Weesen Armenhuis, en in de opper-nieuwftad zijn veele voortreflijke gebouwen, als: het Mufeum op de Fredriksplaats, waar in behalven de Vorstlijke bibliotheek, een volkomen verzameling is van Phijfifche en Mathemathifche inftruraenten, eeu aanzienlijk kabinet van Naturalia, kortom, eene bezienswaarde fchat van kostbaarheden en zeldzaamheden,welke natuur en kunst opleveren. De nieuwe Roomfche kerk wierd eerst 177Ö voltooid. In het choor van deeze kerk is een op zich zelf ftaand altaar, van rood en wit marmer, met rondlopende trappen van zwart marmer, zijn* de de vloer met wit marmeren plaaten gedekt. —Nog heeft men 'er de beelden gallerij en kleine porceleinverzameling. Het huis der Schilderen Beeldhouw-Academie, die in 1775 geopend
zijn. Het Operahuis, waar van het toneel
zo groot is, dat 'er de grootfte Opera's in kunnen



K a s s e U 26*3
nen vertoond worden, ja zelfs levende dieren, wagens, paarden en ruiterij op kunnen worden gebruikt. Het Operahuis is ook van binnen zeer fraai, en heeft vier reijen gaanderijen boven elkander. In het Kermishuis zijn twee ruime gaanderijen voor de winkels der kooplieden, welke de Kasfelfche misfe bijwoonen. In dit huis is mede een magazijn van fpiegels, die in de fabrieken van Oud Grönau en Schwarzenfels gegooten worden. — Het nieuw Astronomisch Obfervato» rium is een prachtig Italiaansch gebouw van drie hondert voet lang. Beneden de ftad liggen veele aanzienlijke gebouwen, waar onder de Oranjerie de eerfte plaats verdient. Deeze ligt naast het flot, tusfchen de groote en kleine Fulda, op een eiland, 't welk men de Juë noemt. Het flot beftaat uit drie pavillons, welke door een plat met koper gedekt dak aan een verbonden zijn. Aan de eene zijde is een Lusthof, ten deele met orange- en lauwriejboomen beplant. Daar agter volgt de zogenoemde groote Aaè, welke door vijf lange alleen van litideboomen doorfneedeu wordt, die in een middelpunt zamenloopen, alwaar een groote waterkom is, met een daar in zijnde eiland. Verder agterwaard ziet men een door kunst bewerkt gebergte, dat met water omgeven is, en de zeven bergen genoemd wordt. — Aan de kleine Fulda ligr het prachtige marmer bad, 't welk van binnen met het zeldzaamfte foort van marmer is opgezet. Het bad zelve R 4 gaat



ÖO*4 H E S S E N™
gaat met tien treden af, en heeft 15 voet in den omtrek. Over het zelve is een koupel, welke op agt zuilen rust, waar tusfchen marmeren beelden itaan, gelijk 'er ook op voetft ukken aan de wanden geplaatst zijn. In de hortus van dit zomerpaleis vindt men koffijboomen, Pifangs, en andere uitheemfche gewasfen. Voorheen was bij het bad eene menagerie, doch deeze is thans weggenomen.
De Kasfelfche manufadhmren leveren zeer goede hoeden, zijden en wollen waren, gouden pasfememen, fpiegelglas, porcelein, papierbehangzels, fpeelkaarten en galanterien. Daar te boven is hier een tabaksfabriek, een waschbleekcrij en geelkopergieterij.
De Landgraaf Philips de Grootmoedige liet Kasfel vèrfterken, dan, in 1547 wierden de ves» tingwerken op Keizerlijk bevel gefloopt, doch van 1552 tot 1559 weder herfteld. De Franfchen veroverden Kasfel in 1757, 1758, 1760, en 1761 verdedigden zij het tegens den aanval der Geallieerden, aan wien zij het in 1762 moesten overgeevcn; wordende door de laatstgemelde met verlies van veele dooden en gekwetften van de Kraszenberg, alwaar zij zich verfterkt hadden, verdreeven.
Wejzenftcin is een lusthuis, anderhalfuur van Kasfel, waarheen men door een regte allee heen gaat, die ter wederzijden met nieuwe huizen bebouwd is. Het flot ligt nevens de lusttuinen, aan den
-voet



K A 8 S E L. 265
voet van het Habichtwoud, op eenen kleinen heuvel. In den tuin is eene fontein-, die een fprong
van f50 voet heeft. , Met dit Lustflot is
Karlsberg of de Winterkasten vereenigd. Boven op den top des bergs is een groot agtkant fteenen gebouw, 't welk uit drie verdiepingen beftaat, en 224 voet in de doorfneede heeft. Men kan het ganfche gebouw over een plat dak rond wandelen. Op het zelve ftaat eene zes en vijftig voet hoog zijnde pijramide van vierkante fteenen, niet vijf over elkander gaande kruisgewelven, op de pijramide een voetftuk van elf voet van koper, met een koperen beeld van Hercules, dat 31 voet hoog is, en dat zo ruim is, dat zes perfoonen daar in gemak lijk kunnen zitten. Van deeze hoogte heeft men een ruim gezicht over de omgelegen ftreeken. Van den voet des agthoekigen gebouws luopen de watervallen benedenwaard, welke verfcheidene afdeelingen hebben, door tusfchenkomende fonteinen enz., tot ten laatften het water over gooten valt, en zich in een meir van 230 voet breedte verliest. De colosfifche grootheid deezes werks laat zich gemaklijk bevatten, als men weet dat'men V2n het basfin tot aan den Hercules 842 trappen moet opklimmen. Ter zijden vindt men kunftig aangelegde hermitagien en aangenaame afwislëlingen, nu een kluifenaars hut met deszelfs bewooner in digte bosfchen, dan eenen Tempel, en dan eene grafnaald, of tusfchen beiden fchoone beelden en zuUen.
R 5 Twee



a6"6" HESSEN-
Twee uuren van Kasfel is het lustflot Wiïlems. dal, meteen tuin, waarin twee Chineefche huizen, een opene Tempel op eene heuvel, en voornaamlijk de Willemsgrot bezigtigenswaardig zijn, voor de grot is een kom, die met meer dan hondert kleine fonteinen omringd is.
Sababurg is een jachthuis in Rheinhartswoud. Om dit flot is eene groote diergaarde, welke door een muur van bijna een duitfche mijl omvangen is.
Frcyenhagen, een lustflot en tuin in een aangenaam dal aan de Fulda.
Karelshaven aan de Diemei, welke hier in de Weezer valt. Deeze plaats heeft meer dan iooo bewooners, regte breede ftraaten , waardoor een gragt loopt die met muurwerk is opgezet, en in eene haven eindigt, doch gedeeltelijk nog verder ftrekt. De ftad ligt zeer gefchikt tot handel en fcheepvaart, en heeft verfcheidene fabrieken. Men vervaardigt hier veel foorten van lakenen, lijnwaaden, koufen, handfchcenen enz. Men heeft hier in 1771 een Handel-compagnie opgericht ter vertiering van inlandfche
fabrieken en bergwerken. Het hier plaats
vindende zoutwerk wordt met veel voordeel gcdreeven. Niet verre van de ftad is eene zeer voornaame blauwververij.
Ihfgeismar, aan de rivier Esfe, welke in het Rheinhartswoud ontfpringt, en naderhand in de Dimel valt. Een half uur van daar is een gezond.



KASSEI» S67
zondheidsbron, welke zomtijds door eenige vreemdelingen bezogt wordt. Dit Hofgeismar moet niet verward worden met bet dorp Geismar, alwaar mede een gezondheidsbron is, welke zedert 1777 op kosten des Landheers in orde gebragt is, en welkers water in fteenen kruiken vervoerd wordt.
Grootaimerode aan de Fahrenbeek, is zedert 1775 eene ftad, bekend wegens haare deugdzaame fmeltkroezen, en aardewerk dat van hier alom zelf tot in China toe verzonden wordt. Gemeenlijk wordt jaarlijks vooröo,ooo R. aan die waaren verkogt; ook verzendt men van hier kleine gebakkene en geglaasde kogels, voor kinder fpeelgoed, en bij ons fluiters genaamd, welke zelf naar Oost- en West-lndiën gaan. De hier zjjnde pijpenbakkerij heeft goeden aftrek. Ook worden de wollenweverijen hier bloeiende; en in den omtrek vindt men veel aluin, vitriool en andere bergprodu&en, ook alumziederijen.
Rotheuburg aan de Fulda is de refidentieftad der Landgraaven van Hesfen-Rheinfels-Rothenburg. Alhier zijn veele Linnenweverijen.
jlilcndorf, aan de Werra, behoort onder de
grootfte fteden van Hesfen. Bij deeze ftad
is een zoutwerk.
Eschwege, naast Kasfel, de voornaamfte en grootfte ftad in Neder-Hesfen, met een flot.
Weberen, een dorp, waar bij een Vorstlijk lustflot en tuin, in eene aangenaame vlakte, met
ee-



26*8 H E S S E N-
eenige kleipe eiken boschjes, waarin reigers nestelen, en dewijl bet hier door zeer gefchikt is tot de reigerjacht heeft men hier een valkenhuis aangelegd.
Ziegenhayn is eene vesting aan de Schwalm, welke de eigenlijke ftad van de vesting afzondert, en de laatfte geheel omvloeit. Op bet flot deezer ftad bewaard men het gemeene Archief van Hesfen. Er zi n 1800 inwooners.
Markzhaufen, vijf uuren van Kasfel, aan de Eems, een hospitaal voor vrouwen, 't zelve behoort gemeenfchaplijk aan Hesfen-Kasfel en Hesfen-Darmftad. In 1786 waren daar in 130 perfoonen, waaronder 29 zotten, en daar onder vif razenden.
Opper-Kauffungcn, aan de Losfe, een heerlijkheid of dorp in het Kaufunger woud, met een adelijk ftift ter uitzetting van oude adelijke Hesfifehe Landsftaaten dochters.
Lïchienau, een ftadje in een kouden onvruchtbaaren oord, tusfchen den hoogen berg Meisner en het Riedforster woud.
Spangenberg, in 't Riedforster woud, (zijnde eene der grootfte bosfchen en wildbaancn in Hesfen,) is een ambt en oud fterk flot, op eenen hoogen berg, met een bezetting van invalides,
dienende thans tot een Staatsgevangenis. .
Beneden ligt op een afgezonderden heuvel het ftadje Spangenberg aan de Pifa.
Melftngen is een Vorstlfk flot en ambt, benevens



K A S S E L. so*J
. vens een kleine ftad, bij welke een fteenen brug over de Fulda ligt, zijnde gebouwd met zes boogen van vierkante fteenen, hier is veel overtocht.
Vach, voormaals Beukenftad, is klein, en legt aan de Werra, welke hier de Ulfter ontvangt;
over de Werra ligt hier een fteenen brug.
Vach is tevens een ambt. De ftad heeft 359
huizen, zij ligt tevens aan de groote Landftraat tusfchen Reipzig en Frankfort aan de Mayn, waar door hier een zwaare tol is.
Goebenjlein, eene kleine ftad met een ambt en flot, aan de Esfe, heeft 262 huizen. Het deel tusfchen het flot en de bovenftad wordt de vrijheid genoemd. Hier wordt onder den blooten hemel op de brug dat merkwaardige brug-gericht gehouden, waar alle aangeklaagde te gelijk een zekere boete ondergaan, doch die zij te rug krijgen als zij bij nader onderzoek onfchuldig bevonden worden, en dan moet de valiche aanklaager de boete dubbeld betaalen. De Fran* fchen hadden hier in 1762 hun hoofd-armee, doch door de Geallieerden aangetast, wierden zij geflagen.
Fredrihhal is eene in 1777 aangelegde Colonie. Immenhauzen, een kleine ftad voor het Rheinhardtswoud met twee adelijke burgzetels. —— Hier liet de Landgraaf Philips de Grootmoedige den eerrten Euangelifchen predikdienst in Hesièn waarneemen. In den omtrek zijn ijzerwerken. Wilhelmtiiauzen en Glashtitte zijn twee oorden,
al-



HESSEN-
alwaar een deel der Saxen, toen met de Franfchen vereenigt, in 176a door de Geallieerde armee aangegrepen en geflagen wierden.
Vcckerhagen, een groot dorp aan de Weezer, met een ijzer hut, is de zetel des ambts Sababurg, in welks omtrek eene voornaame Aoeterij. Ook vindt men hier de Bartelskop of de hoogfie top des Stauffenbergs.
Helmershaufen, een ftad in een dal aan den Diemei, is de zetel eens ambts, waartoe alleen het dorp Langenhagen behóórt.
Trendelburg, een ftadje met een flot en ambt, bij eene hoogte, waarom de Diemei frroomt, waarover zedert 1745 een fteenen brug van drie boogen gebouwd is.
Zierenberg, een ambt en ftad op een heuvel aan de Warme, waar over een fteenen brug ligt.
Wolfshagen, een ftad en ambt aan den vloed Erpe, daar dezelve in den Diemei valt.
Sudcnsberg, een ftad en ambt met 208 huizen, tot dit ambt behoort het voorheen gemelde dorp Seismar.
Felsberg, eene ftad aan de Eider van iao huizen met een ambt; tegens over de ftad ligt op eene hooge rots het flot Felsberg, 't welk de Franfchen 1761 eenigzins verfterktcn, cn tot 3762 in bezit hielden.
Homberg, met den toenaam in Hesfen, aan de Efze, of de Ephcfo, is eene uitfchrijvende ftad
in



KASSEL. 371
in het Landfchap aan Schwalm, en de zetel eenes ambts, 't welk veele vruchtbaare velden en ijzerhutten heeft. Het voormaals verfterkte flot wierd Ao. 1636 door de Keizerlijken ingenomen, en eerst 1648 weder bij de Hesfen hernomen, welke het toen verwoesteden.
Horken, een ftad en ambt. . Heeft twee
hondert huizen.
Treyfa, de grootfte ftad in het graaffchap Ziegenhayn; dezelve ligt op eenen heuvel aan de
Schwalm, waar over eene fteenen brug ligt. .
Er zijn 400 huizen. Zij is eene dier orde-rteden alwaar de Ridderfchaplijke belastingen worden ©pgebragt.
Neukirchen, eene kleine ftad en ampt, met 250 huizen.
Schwarzenborn, het oudfte ftadje in het graaffchap Ziegenhayn aan de Efze, heeft negentig huijzen.
b. 't Hesfen-Kasfelfche aandeel in OpperHesfen , 't welk het vijfde ftroomdiftricr uitmaakt.
Marburg, de hoofdftad van Opper-Hesfen, ligt aan eenen berg bij de Lahn, door welke rivier zij in twee ongelijke deelen verdeeld wordt, namentlijk in de ftad zelfs en in de voorftad Weidenhauzen, zij heeft 1000 inwooners. Marburg is de aanzienlijkfte ftad van Opper-Hesfen. Zij is de uitfehrijvende ftad aan de Lahn; eene der ordensfteden, en de zetel
van



*7S HESSEN-
van eenige reeds genoemde Land-collegien Op den berg ligt een groot flot. De Landgraaf Philips de Grootmoedige ftichtte hier den 50. Mey 1527 eene Univerfiteit. Men vindt hier boomwollen en ftoffen-manufaftuuren. Plet voormaals yerfterkte flot wierd Ao. 1759 door de Brunsvvijk-Lunenbtirgfche troepen verwoest. '■
Wetter, eene kleine ftad aan de Westfchaftbeek, met een adeüjk ftïft, tot een bruidfehat voor Freules. Ook is het een overambt.
Kirchhayn, een ftact aan de Wohra, met 400.
huizen, en een ambt. Tusfchen deeze ftad
en Emsdorf wierdt een klein corps Franfchen in den jaare 1760 door den Erfprins Karei Willem Ferdinand van Brunswijk geflagen en gevangen genomen.
Raufchenberg is een ftad met een ambt.
Frankenburg, eene zeer oude ftad aan de Edder, met een ambt; niet ver van hier is een koperbergwerk, alsmede eene zilvermijn.
Frankenau, een ftad op eene hoogte, twee «uren van de laatstgenoemde.
Hama is een ambt, en een der vier vcornaame hospitalen in Hesfen, het ligt aan de Wohra.
B. BE»



37S
B. BEZITTINGEN DER ZIJDLINIE VAN DEN RHEINFELS ROTHENBURGSCHEN TAK, ONDER 'T HESSENKASSELSCHE GEBIED,
*■ Het Neder-Hesfisch quartier, waar in valt aantemerken:
Rothcnburg, aan de Fulda, die haar verdeelt in de oude ftad met het Vorstlijk refidentieflot, en in de nieuwe ftad met het Vorstlijke ambthuis. In beide deelen zijn kerken.
Santra, aan den vloed van dien naam, een ftad met 236 huizen, op eenen heuvel, heeft goeden akkerbouw en fchaaphoederij. In Richelsdorf, tot het ambt Sontra behoorende, is een koperfmelterij, zijnde een eigendom'des Landhe&rs.
Wanfried, eene ftad aan de Werra, met een. Vorstlijk flot en ambt, heeft 249 huizen. Hier valt de Frieda, die van Eichsfeld afkoomt, in de Werra.
Eschwege aan de Werra, is de uitfchrijvende ftad van het landfchap aan de Werra, met een flot en ambt. De ftraatweg, welke alhier over de in 1530- aangelegde fteenen brug loopt, worde veel gebruikt.
Witzcnhauzen is een ftad aan de Werra, zijn* de



©74 BEZITTINGEN VAN DEN
de ook hier een fteenen brug over die rivier, heeft 300 huizen en 1500 inwoonders. Is neringrijk. kweekt veel fruit en wijn.
Ludwig/iein, een flot en ambt aan de Werra.
Witmarshof is het ambtsgebouw van Nieuw Gleichen, liggende aan den voet eens bergs aan de Garta.
Bovenden is een vlek aan de Leine, in de heerlijkheid Plesfa, heeft veel handel met Göttingen.
b. Het Graaffchap Neder-Katzenellenbogen.
Dit ligt in de Wetterau, en w..>rdt omiingd door het Darmftadfche, Vierherriiche, Nasfaufche, Mayntfche en Trierfche. De Rijn is de hoofd-rivier. Men vindt hier goede bosfchen en bronnen. De inwooners beftaan meest door den akker- en wijnbouw, en op zommige plaatzen van de lakenweverij. Wij noemen hier uit:
St. Soar, aan den linker oever des Rijns, de hoofdplaats van Neder-Katzenellenboogen, heeft twee hondert huizen, en is wel bewoond. De inwooners drijven veel handel in wijn, visch en lijnwaad. Voornaamlijk drijven zij veel koop* manfchap in Zalm naar Frankfort, Mayntz, Kasfel, Neurenburg, Regensburg en Weenen. Bij het tolhuis alhier is eene zilveren beker, en een beroemde koperen halsband, welke de jachtband genoemd wordt, waarmede hoog en laag, die voor het eerst den Rijn koomt afzakken, verhansd wordt. Op den beker ftaat:
Ter



ROTHENBUR.GSC HE N TAK. 575
Ter eer en St. Soar aan den Rijn, Is zeer wel en fijn Der Landgraafljke Verhanzcftad Deeze drinkbeker gemaakt.
Tot deeze ceremonie worden gasten genodigd, en men vraagt hem die verhansd wordt, of hij zulks met wijn of water verkiest? Zegt hij water, zo giet men hem een emmer water voor 't hoofd; zegt hij met wijn, zo wordt hij met een gouden kroon op het hoofd naar een tuin gebragt, waarop zijn kosten verfcheidene gezondheden gedronken worden. Onder anderen, die van den lang overledenen Keizer Karei -de Groote, van den Hesfen-Kasfelfchen Landgraaf, en welvaaren der gasten in het overig gezelfchap. Daar na worden eenige belagchlijke privilegiën voorgelezen, die ijder verhandde genieten mag Als: de vrije jacht op den Rijn, de visfcherij op de Lurleirotzen, enz. De Lurleiberg ïs eene hooge rots, niet ver van Soar, beroemd wegens eenen voortreflijken echo. De voorbijzeilende fchippers neemen gemeenlijk hun vermaak met de kragt deezer echo, door fchietcn of luid gefchreeuw, te beproeven. De korte en kromme bogten des Rijns veroorzaaken nabij deze ftad een draaikolk, die bij den naam van de St. Soarbank bekend is.
Rheinfeh, eene vesting aan den Rijn, regt over Soar; het flot Jigt op eene rots. De Zalm



S76 BEZITTINGEN VAN DEN
die hier gevangen wordt is zeer geacht, In 1758 overrompelden de Franfchen St. Soar, en namen Rheinfels bij verdrag in, alwaar gewoonlijk een bataillon Hesfen-Kasfelfche troepen guarnifoen houdt. Het omliggend ambt draagt den naam der ftad.
St. Soarshaufen, een met muuren omringd vlek, aan den regter oever des Rijns, tegens over St. Soar, het wordt ook Severshaufen genoemd, en bij de inwooners alleen Haufen. Over de ftad ligt de vesting Katz of Nieuw Katzenellenbogen, op eenen berg op de andere zijde des Rijns, en niet ver van dien ligt nog een ander vast flot, de Mans genoemd.
Reichcnbcrg, een flot, dat Ao. 1370 op eene hooge rots gefticht wierd, met een ambt en een Hesfen-Kasfelfche invalidenwacht. Beneden ligt bet dorpje Dal Richenberg.
Nafiatten is een vlek aan de Mahlbeek in de groote Naftatter heide, bijna in't midden der zogenaamde Hayrichs. In de nabijheid is een zuurbron.
Hohenftcin, aan de Aar, een oud flot, op eene hooge rots, met een ambt en een Hesfen-Kasfelfche invalidenwacht.
Langctifclnvalbach, een vlek, niet ver van de Aar, aan de Munzbeek. Het heeft 250 huizen, en meer dan 16 bronnen, die ten deele in Langenfchwalbaeh zelfs, ten deele beneden het vlek liggen. Wegens deeze gezondheidsbronnen komen hier jaarlijks veele vreemdelingen.
Schfan -



ROTHENBTJRGSCHEN TAK. 277
Schlangenbad of Carlsihalerbad, een uur van de vorige plaats, aan een berg, eene bekende baadplaats. De naam van Schlangenbad heeft het na de menigvuldige flangen, die zich op het gebergte en in de nabijheid bevinden, doch de baden zijn 'er van bevrijd. Daar te hoven zijn zij onfchaadlijk zonder vergif, laren zich tam maaken en eeten uit de hand.
Gronau, voormaals een benedidijner monnikenklooster, aan de beek E'ajids, b hoort zedert 1535 tot de vier hooge Hesfifche hospitalen, welkers inkomften tot onderhoud van arme en ellendige vrouwen worden aangewend.
Het Geroldfteinerleen behoort zedert \666 ook nog tot Neder-Katzenellenbogen. Verder het ambt of de uit kleine dorpen beftaande voogdij Pfalzfeld; een deel der Vierherrifche, naamlijk van het zogenaamde Einrichs of Heinrichs, dat in 9 kerspelen beftaat. Nog heeft het Hesfen-Kasfelfche huis eene zijdlinie, die HesfenPhilipfthal genoemd wordt.
H. DE HESSEN-DARMSTADSCHE LANDEN, MET DE BEZITTINGEN DER ZIJDLINIE VAN HESS IN—HOMBURG.
liggen zeer verftrooid, en voeden, op de inhoud van 100 quadraat mijlen, meer dan 5 3 ïoo,ooo



fi?3 hessen-darmstad en
ïoo,ooo menfchen, die meestendeel van den Lutherfche Godsdienst zijn.
De natuurlijke gefteldheid en de bebouwing deezer Landen is even zo verfchillend als hunne ligging. . In dezelve ligt eenen hoogen en veele mijlen in den omtrek beflaanden berg, de vogelberg genoemd, welke , uitgezonden eenige fteilten, doorgaans met hout bewasfen is, en vruchtbaare velden en ftreeken heeft, benevens goede veeteelt. Op deszelfs hoogfte vlakte is eene bron, welke den zogenoemden Forellendijk vormt, waar uit eenige beken ontfpringen, die door de Nidda en de Ohm in de Rijn en Mayn, en door de Fulda in de Weezer vallen. Andere bergachtige ftreeken in het ambt Blankenftein hebben goede fchapenfokkerijen. De vruchtbaare landen langs den bergweg, worden niet wel bebouwd, en de inwooners zijn hier ook achtloos óp den wijnbouw. Daar en tegen wordt de akkerbouw wel waargenomen in het opperambt Lichtenberg, zinds de Waldenzers hier in 1697 zich nederzetten. In Opper-Katzenellenbogen bouwt men veel fpelt, en goede garst tot meel en paarlgrutten; ook veel gierst, in Riedland, niet ver van den Rijn veel tarw en fpelt, in de velden, van Darmftad en de Palfifche ftad Umftad veel koorn, en men houdt hier veel vee op verfchil lende voorwaarden. Het aankweeken van klaverzaat neemt jaarlijks toe, en in plaatfe der voorige aanzienlijke tabaksplanterijen, beijvert
men



HtHE N-H ö M B U R G.
men zich thans meer op de meekrapbouw, zo dat 20 dorpen in den jaare 1776 reeds meer dan 17000 centenaars leverden. Jn de ambten Grebenau, fjlrichttein en Grundberg is de vlasbouw de hoofdbezigheid, zo ook in de ambten Nidda en Homburg. De moestuinen worden hier ook flerk aangekweekt. De zoutwerken te Salthau. zen, zijn zedert 1777 weder herfteld, en de bergwerken in koper, ijzer en zilver in 't algemeen zeer veel verbeterd. De landftoeferij in Uldichftein, is zedert 1776 weder vernieuwd; de eertijds flegte landwegen zijn nu voortrefliiVe ftraaten of chausfee's, en men heeft verfcheidene nieuwe dorpen aangelegd. Toen in 1777 de inwooners enz. geteld wierden, bevond men in; Darmftad 518 woonhuizen, 53 fchuuren, 3 molens, 2086 familien of 5675 menfchen. In 't ambt Rusfelsheim 5674 perfoonen; in dat van Rosbach 1230; in 't opperambt Lichtenberg 6410 menfchen enz. De wollenmanufaéhiuren zijn door den kouzenweever Jobannes Kumpf in het Darmftadfehe vermeerdert en verbetert. In 1763 lag hij 6 trijp- cafFa- en flaneelgetouwen aan, in 1777 had hij reeds 60 en even zo veel getouwen voor kouzen, waarmede jaarlijks 500 tot 550 halve (lukken trijp en caffa, 600 ftukken flanel iöoj douzijn kouzen, 200 douzijn mans handfehoenen, vervaardigd, en naar Holland, Vlaanderen, Westphaalen, Brunswijk, Hanover ■en elders verzonden worden. In 't ambt Grebe" 4 nas



iS0 HESSEN-DARMSTAD EN
nau waren in 7776 bij de §00 getouwen voor lakenen. Ulrichftein heeft fterke Jaken-weverijen en gaarnhandel. Grimbergen half-wollen, boom-wollen, en Blankenftein levert jaarlijks voor 3000 tot 3000 florijnen geftreepte wollen koufen.
Van 't Land-Graaffchap Hesfen behooren tot de Hesfen Darmftadfehe Janden: 1) 't grootfte deel van Opper-Hesfen, met het ingeli.fde Graaffchap Nidda en de heerlijkheid Ister, benevens de bezittingen der zijdlinie Hesfenburg. s) 't Graaffchap Opper-Katzenellcnbogen, nevens het aandeel in 't graaffchap Epftein.
Opper-Hesfen, Hesfen-Darmftadsch aandeel, nevens Nidda, Ister en het Hesfen-Homburgfche aandeel, wordt in opper-ambten, ambten cn voogdijen verdeeld, waarvan wij de volgende noemen.
Giefen, eene vesting, alwaar de Wiefeck in de Lahn valt, heeft 70a huizen, 4300 inwooners, een landsvorstlijk flot, een voornaam tuighuis, een in 1Ö07 geflichte Univerfiteit, eene Vorstlijke Regeering, een Confiftorie en Superintendentfehap; ook wordt hier bij afwisfeling het Revifions-gericht gehouden. Er ligt zedert 1582 alhier een groote brug van vierkante fteenen over de Lahn; ook is hier een Païdagogium en ftads fchool. Giefen wierdt 't eerst in de jaaren 1530 tot 1533 door Philips den Grootmoedigen verfterkt, doch in 1547 wierden die
wer*



H E S S E N-H O M B U R G. 28l
werken weder, op Keizerlijk bevel, geflecht, en van 1560 tot 1571 weder herfteld. 1758 wierd de ftad aan de Franfchen ingeruimd. Voor een der poorten is eene minerale-bron.
Grofzlinde, een markt-vlek, en Staufenberg een ftadje. Allendorf aan de Lumde, eene .zeer oude ftad, even als Grumberg, naar welke twee ambten hunne naamen voeren. Homburg aan de Ohm, een ftad waar tegens over een flot op eenen berg ligt, met een ambt, in welkers omtrek bij de 150 lijnwaad-getouwen aan den gang zijn, waarvan Dekenbach alleen 36 heeft, welke jaarlijks 12000 ellen lijnwaad weven.
Als/eld, een oude ftad, niet verre van de Schwalm, met een oud flot en ambt en twee kerken, 't Is de eerfte ftad in Hesfen, die de Augsburgfche geloofsbelijdenis aannam, In deeze ftad wordt van vreemde wol laken gemaakt tot 3 florijnen de elle, in den jaare 1776 zijn hier 800 ftuks ratines gemaakt tegens 26 florijnen het ftuk.
Grebenau is eerst zedert 1605 met ftads-gerechtigheden begiftigd, in 1776 waren er ongeveer 300 lakenwevers-getouwen aan den gang.
Hier is ook een ambt. Ulrichftein, een
bergflot met een open ftadje en ambt, in welks omtrek eene ftoeterij is. In 1759 veroverden de Pruifchen dit flot op de Franfchen, doch in 1763 wierd het bij den vrede terug gegeven. Schotten* een ftad op de vogelsberg, met een ambt, in S S welks



C8ffi HESSEN-DARMSTAD EO
welks omtrek de Nidda ontfpringt; ook is er een diergaarde, benevens het jachthuis Falderhaus.
Nidda, de hoofdftad des Graaffehaps van dien n^am, met een flot en opper-ambt, aan den Vloed Nidda, had in 1776 alleen 36 kouffenweevers, waarvan eenige vier getouwen hielden. In des ambts omtrek waren toen 640 linnenwevers.
Sahzhauzen, met een glashutte, en een in 1593 aangelegd zoutwerk.
Lisberg, een oud bergflot met een ambt en vlek. Bitigenheim, een flot en ambt met een fchoon vlek. Eohzcil, een ambt en Opper Rofzbach een ftadje met een ambt; hier zijn goede wollen- en lijnwaad-manufa&uuren, zo ook de ftad en ambt Butzbach in de Wetterau, met een flot en lusttuin, nevens Vorstlijke Romeinfche Graaven.
Röhl, in de heerlijkheid Ister, een markt-vlek aan de beek Ezel, met een ambt; hier zijn fchoone koper-bergwerken. Voorts beitaan veele inwooners van de fchaapsteelt en weverij, bijria in elk huis vindt men een getouw, waar op geene mannen, maar de vrouwen weeven. Het gaarn wordt hier niet volkomen bereid of verarbeid . maar gaat grootendeels buitenlands naar Elberfeld. Even zo vlijtig zijn elders en vooral in't Blankenhtimfche de inwoonders met koordewerken en bereiden. Alles, mannen en vrouwen,



H E S S E N-H O M B U R O. 083
wen, oud en jong, alles breidt hier koufen. Als de vrouwen voor -t gericht moeten komen, breijen zij, tot zij binnen geroepen worden. Gaat de man na den akker, hij neemt zijn breiwerk mede, en breidt tot aan de ploeg, 't geen ever» zo gebeurt in 't na huis keeren. Men heeft dikwerf geheele huisgezinnen gevonden die zonder licht breiden, 's Nachts legt het breidwerk onder hunne hoofdkusfens om nuttig tijdverdrijf te hebben, als zij niet flapen kunnen. In allclanden zijn koufenverkoopers, die dezelve in de Paltz, het Bergfche, 't Keulfche en Kleeffche op de pochel rond draagen en verkoopen, bren-. gende jaarlijks van iscoo tot isooo.fior. te rug.
Thai Itter, een dorp met een koper-bergwerk. Horinghaufsn en Eimefrodc, zijn twee groote kerspeldorpen.
Munster is een vlek, een vorstlijk flot op eenen berg in 't ambt Buszbach, alwaar goede wijn wast.
Klecberg, een dorp en ambt in de Wetterau, met een vernield bergflot, behoort even als het ambt Huttenberg in de Wetterau, ten deele aan Nasfau-Wei 1 burg.
Koningsbergen, een ambt en ftadje in de Wetterau, in welkers nabijheid de Biber ontfpringt, die zich met de Lahn vereenigt.
Blankenflein, een ambthuis van 't ambt diens naams, in welks omtrek zilver, lood, kwikzilver .en vitriool gevonden worden*
Qla-



a84
HESSEN-DARMSTAD EN
Gladenbach, daar tegens over is een ambts-vlek.
Biedenkopf, een ftad op een berg, met goede ijzerhutten en fmeltórens; zo ook wolh n-manufacluurcn. Zomertshaufen en Silterg zijn dorpen met koper-bergwerken. Grundbreitenbach behoort voor i aan Hesfen-Darmftad, 't overige twee edellieden.
Bottenberg, een zeer oude ftad aan de Eder, met een ambt, waartoe onder anderen het ftadje Hartsfeld van den Edër, en 't dorp Leyfe. Daar te boven behooren nog de vrije heerlijkheid Riedefellche goederen, de Rerbenauer of Londorfer grond, het Bufecker dal, en 't gericht van.Frohnhauzen aan de Hesfen-Darmftadfehe linie.
Het huis van Hesfen-Homburg bezit in de Wetterau, twee mijlen van Frankfort, aan den voet eenes bergs, de Hohe genaamt, ftaande onder Hesfen-Darmftadfche beftiering, het ambt en de ftad:
Homburg voor de Hohe. Zij loopt op een heuvel, en heeft een vorstlijk refidentieflot, dat nog hooger ligt; men vindt er goede manufactuuren; agt uur van Homburg, bij Wisbaden, vangt het zich hier vertoonende gebergte aan, onder den naam van Heinrich, loopt westwaard nabij Homburg, en fluit vervolgens aan eene andere bergketen, waarvan de Feldbergen Altking de hoogfte zijn. Dornjjolzhauzen is eene Waldenzex Colonie van 't jaar 1699, alwaar veele
lia-



HESJE N-H O M B U R G. SBj
linnen manufacturen zijn. Zo ook in de 1687 aangelegde Franfcbe Hervormde Colonie FrU drichsdorf of Walschdorf, dat marktrecht heeft, en wollen-manufacluuren. ■
HET GRAAFSCHAP KATZENELLENBOGEN , MET HET AANDEEL DES GRAAFSCHAPS EPSTEIN.
armjlad, in een meest zandigen oord, met
9500 inwooners en 600 huizen. ■ 't Vorstlijk
refidentieflot beftaat uit oude en nieuwe gebouwen, welke met diepe gragten omvangen zijn, op het zij gebouw is een kiokkenfpel, de Hofkapel en agter een lusthof. Het operahuis is taamlijk groot en wel geboud. Het collegiehuis
is in 1777 gefticht, en bevat 42 vertrekken.
Het groot exercitiehuis , 't welk naauwlijks weêrgade heeft, is 319 voet lang, 151 voet breed, en 83 voet hoog, en op veelerlei manieren verfierd. Het is geheel zonder ruiten gebouwd, en heeft zestien haardfteden , waarvan men de fchoorfteenen van buiten niet befpeuren kan. Aan de eene zijde is de vorstlijke tuin, aan de andere de zeer ruime paradeplaats. Beneden de ftad is een weeshuis. De hier zijnde fabrieken leveren wollen ftoffen, en eenige andere waren. Men bouwt hier uitmuntende aspergies, die wegens
haa.



2&5 HET GRAAFSCHAP
haare groote en fijnheid door geheel Duitschland beroemd zijn. Van Darmftad tot Heidelberg loopt de zogenaamde bergftraat.
Ebcrftad, een vlek in de bergftraat, heeft akkerbouw, veeteelt, tuinbouw en weiden. Zij ligt aan de Eberftadfche beek, die 60 meelmolens drijft, welk meel naar Frankfort, Mayntz, enz. vervoerd wordt.
Pfungftad, een dorp, dat allengs is aangegroeid door de krapmolen, welke aan de Modau is opgericht, en alwaar men goede meekrap bouwt.
Kesterbach, een vlek en flot aan den Mayn, waarbij ook het vlek Langen behoort.
Kusfelsheim, een vlek en vast flot aan de Mayn, en Groot Geratt* een neringrijk ftadje; zo is ook Trebur een over oud vlek.
Dornberg, een flot en vlek met een ambt, waartoe de vlekken Dornheim, Leheim en Hofheim, een der vier Hesfifche zogenoemde hooge hospitaalen behooren. Niet ver van Ehrfelden liet de Zweedfche Koning Gustavus Adolphus, in den jaare 1632 aan den Rijn, een zuil van vierkante fteenen oprichten, de hoogte van twee en vijftig voeten, op welks top een leeuw ftaat.
Zwingenberg* een ftad aan de bergftraat, die in 1693 door de Franfchen verbrand wierd, doch daarna beter herbouwd; van deeze ftad voert een ambt zijn naam, in welks omtrek wij alleen



KATZENEZ.LBNBQGEN.
het dorp Auerbach aanhaalen, dat in een dal aan de bergftraat ligt, niet verre van den hoogen berg Malchen, in welks nabijheid eene mineralebron is, gelijk er ook eene nabij Hofllad gevonden wordt, welke men tot baden gebruikt.
Rheinheim aan de Gernfprenz, in '-t ambt Lichtenberg, is een ftad. Tot dit ambt behooren ook, het verwoeste flot Frankenftein, op een berg bij Frankenhauzen.
Umftad is een gemeenfchap, toebehoorende aan Hesfen-Darmftad en den Keurvorst van Paltz-Beyeren; hetzelve beftaat uit ió diftricten, waar uit wij de oude ftad Groot Umftad noemen, dat neringrijk is, en 400 burgers heeft
In de nabijheid ligt klein Umftad.
Het Hesfen-Darmftadfche aandeel in de heerlijkheid Epftein ligt niet ver van de vereeniging der Mayn en Rijn, midden in 't Maynfche cn Epltein is de hoofdftad, dat de Keurvorst van Mayntz voor de helft behoort.
Uit het ambt Braubach uit het Katzenellen» boogfche kerspel noemen wij;
Braubach, een ftad en ambt aan den Rijn, in, welks nabijheid het Landgraaflijke flot Philipsburg in een dal ligt, doch tegens over de ftad ligt een oud fterk flot en Keurvorstlijk PaltzBeyersch leen, op eene rots, waarbij een zilver- en koper- bergwerk is. De zalmvangst in den Rijn alhier, welke daar de Lahn ontvangt, behoort den Landgraaf en de Keurvorsten van
Trier



288 HET GRAAFSCHAP
Trier te zaamen. In de nabuurfchap zijn ook eenige gezondheidsbronnen, waaronder voornaamlijk Dinkholder uitmunt. Ems is een vlek aan de Lahn, heeft de beroemde warme Eraferbronnen in de nabuurfchap, welke tot baden en drinken gebruikt worden. Oud Kat-
zcnelknbogcn, het ftamhuis der Graaven van dien naam, is een markt-vlek met een bergflot, en heeft in den omtrek een ijzer-bergwerk.
HET GRAAFSCHAP OF VORSTENDOM WALDEK.
Dit grenst ten noorden aan Paderborrï, ten oosten aan Hesfen en het Keur-Mayntfche ambt Fritzlar; ten zuiden aan Hesfen-Kasfel en Itter; en ten westen aan 't Hertogdom Westphalen. De vlakke inhoud is ongeveer 34 quadraat mijlen, waar op 73000 inwooners leven, welke jaarlijks meer dan hondert duizend rijksd. aan den Landgraaf opbrengen.
Men vindt hier veele bergen, en de voornaamfte vloeden zijn, de Eider, Aar, Urff, Diemei en Itterbeek. Het land geeft overvloed van koorn, vee en houtgewas. Ook vindt men alle foorten van raetaalen in 't gebergte, bijzonder goud, dat men ook in het zand des Eiders vindt. Zoutzuur- en -gezondheidsbronnen zijn hier veelvuldig.
De



walde k. aSg
De Vorst van Waldek heeft op den rijksdag alleen zitting en ftem in 'c Wetteraufche Graaven Collegie, en op de Opper-Rijnfchen kreitsdagen zedert Ï7r9 onder de Vorsten. De Rijksmatriculare aanflag wegens Waldek is 4 man te paard en 18 man te voet, of maandlijks 120 flor., en bij de kamer 67 R. 74 kr. Gemeenlijk echter geeft de Vorst twee compagnien foldaaten ten Rijkscontingent, en onderhoudt daar te boven nog drie.
De Vorst onderhoudt, behalven een geheim Raad Collegie en Leenhof, eene Landsregeering, een Juftitie-canfelarij, een Confiftorie, een Hofgericht, een Rentkamer en een Vorstlijk ambt, welkers leden in meer dan een Collegie zitting hebben.
Het geheele Graaffchap wordt in 9 ambten verdeeld, welke, behalven de dorpen, 13 fteden en 1 vlek bevatten, waaruit ook Landsftanden verkoozen worden, beftaande uit Ridderfchap en fteden. Wij noemen de volgende:
Corlach, de hoofdftad des geheelen lands, en de eerfte onder de drie gedeputeerde Landftandlijke fteden; zij is den zetel des hofgerichts, heeft een gijmnalium en eenige manufactuuren. Men verdeelt haar in de oude en nieuwe ftad, in welk laatfte de kerk met een prachtig marmeren en albasten gedenkteken pronkt, dat alhier door de Republijk der vereenigde Staaten van Nederland gefticht is, ter eeren van hunnen T Veld.



OOO HET GRAAFSCHAF
Veldmarfchalk George Fredrik van Waldek.
Neder-Wildungen, een ftad aan eenen berg; zij is de tweede onder de gedeputeerde fteden, heeft een weeshuis en Latijnfche fchool. In de kerk ziet men het kostbaar gedenkteken van albast, 't welk de Republijk Venetien hunnen gewezenen Generaal Jofias van Waldek ter eeren heeft doen oprichten. In de nabuurfchap der ftad zijn drie gezondheidsbronnen.
Mengeringhaufen, de derde gedeputeerde ftad, aan eene beek, die in de Twiste valt. 't Hospitaal Leiborn is hier nabij.
Sachfcnhaufen en Rhoden zijn twee fteden, waarvan de laatfte op een hoogte ligt, en een vorstlijk flot heeft, en f uur van daar ten noorden is de kapel Oud Rhoden, met het kerkhof. —— Sachfenberg is een ftadje, zo ook Landau, op eenen berg, welk laatfte het nodige water door aangelegde pompwerken behoort. Freyenhagen en Waldek zijn twee fteden, waarvan de laatfte op eenen berg ligt, en door een klein dal van een rots werdt afgefcheiden, waarop het oude flot Waldek ligt, na dat de Franfchen haar twee jaaren in bezit hadden gehad, wierd zij 1763 door de Geallieerden weder ingenomen, en, bij de korte belegering tegelijk verwoest.
Zufchcn, aan den kleinen vloed de Elve, en Furfienberg, op eenen berg, zijn twee kleine lieden.
Oud Wildungen, een ftadje op eenen berg,
met



waldek. agi
met het flot Fredrikftein, wordt door een dal van Neder-Wildungen afgefcheiden.
Arolfen, eene regelmatige wel aangelegde en fchoon gebouwde ftad, niet ver van de Aar, met een refidentieflot, is de zetel der boven vermelde Lands-Collegien, met uitzondering van 't Hofgericht. Zij heeft een Lutherfche, Gereformeerde en Roomfche kerk. De allee, waaraan dit ftadje ligt, beftaat uit 6 reien boomen, en is twee duizend fchreeden lang. Zedert eenige jaaren is hier een wollen-manufacluur opgericht, welke bijna 400 perfoonen met fpinnen enz, aan brood helpt.
Adorf, in 't ambt Eifenberg, 't geen van het niet ver van Corback liggend vervallen refidentieflot Eifenberg zijn naam heeft, is een kerkhof met ijzer- en koper-bergwerken.
Flechtdorf, mede een kerkhof met een armhui? voor 100 menfchen.
Verder behooren hiertoe het ambt Alrofen, de ambten Eihhaufen en Rhoden, Landau en Wet. terburg, met koper-bergwerken. Bij 't Landaufche ambts-dorp Strothe wierden de Franfchen in 1760 door die van Brunswijk-Lunenburg geflagen, Het bergachtig ambt Waldek met de hooge rots Weizenftein en 6 kerken, waarvan wij het vlek Bergheim, met een klein Graafli k flot, enKUinern, een kerkhof, met twee zuurbronnenjaanhalen. Het bergachtig ambt Wildungen, met koper-bergwerken, aan den vloed Urften'tambt Lichtenfels.
Ta d*



£9' DE N E DER-R IJ NSCH E
DE NEDER-RIJNSCHE OF KEUR-RIJNSCHE KREITS.
f)eeze kreits, welke ook dè kreits der vier Keurvorsten aan den Rijn genoemd wordt, grenst ten oosten aan de Frankifche, ten zuiden aan de Zwabifche en Opper-Rijnfche kreits, aan Frankrijk of den Elfas en Lotharingen, ten westen aan de Bourgondifche kreits, en ten noorden aan den Westphaalfchen of Neder-Rijnfchen Westphaalfchen, en aan den Opper-Rijnfcben kreits. Deszelfs uitgeftrektheid is 560 quadraat mijlen, en 't getal der inwooners 2,000,000. Verfcheidene oorden van deeze kreits vertoonen eenen keten van bergen,als: de Spesfard,Odenwald,een deel van den Hunsruck enz., en de voornaamfte rivier is de Rijn. De luchtgefleldheid is, eenige oorden uitgezonden, ongemeen zacht, vooral het midden van Duitschland. Het land is taamlijk vruchtbaar in graan, wijn, vruchten enz.
De Keur- of Neder-Rijnfche kreitsftanden neemen den volgenden rang in acht. 1. Keur-
"Mayntz. 2. Keur-Trier. 3. Keur-
Keulen. 4. Keur-Paltz. '5. De Hertog
van Arremberg. 6. De Vorst van Tour enTaxis.
7. De Duitfche ordcnsbailluwagie Coblentz.
.—- 8. De Vorst van Nasfau-Dietz, wegens de
heer-



KREITS. q.93
heerlijkheid BeUfrein. ■ 9. Keur-Tiier wegens Neder IJzenburg. 16. Dc Graaf van
Sinzendorf wegens 't Burggraaffchap Reineik. — Onder deeze kreitsflanden is Keur-Mayntz de kreitsuitfchrijvende Vorst en Dire&eur. De kreitsdagen worden , zedert het midden der 17de eeuw, te Frankfort aan den Mayn gehouden.
De kreitsflanden zitten en Hemmen op dezelve, in gezegde orde, met uitzondering dat KeurTrier en Keur-Keulen in rang van zitting afwisfelen, fchoon Trier altoos vóór ftemt, en Mayntz als Directeur altoos de laatlte is. Ten opzicht van de ligging behoort deeze kreits onder de zogenoemde voorliggenden kreitzen, die 1697 en 1702 tot afwending van vijandlijk gevaar
een onderling verbond floten. Maar ten
aanzien van den godsdienst behoort zij onder de gemengde. De Rijksmatriculaare aanflag is voor deeze kreits i£oo man te paard en 8121 te voet; doch zij brengt alleen de derde op, volgens een bepaaling van den 30 Augustus ié8i, welke den 8 Ocrober van dat jaar bevestigd wierd, en ook bijcenkrcitsbefluit in 1792 hernieuwd is, dus600 man te paard en 2707 man te voet. Bij de kamer betaalt zij bijna met denOpper-Rijnfchen kreits gelijk.
Wij zullen in de befchrijving weder de natuurlijke ligging volgen, ten opzichte van 't noorden en zuiden.
A. De in 't noorden van deeze kreits. liggende^ landen zijn:
T 3 I, het



Ü94 HET KEURVORSTENDOM
I. HET KEURVORSTENDOM MAYNTZ»
D
e Keurvorstlijke Mayntfche landen liggen dermaten verftrooid, dat men hunne grenzen niet zonder wijdlopigheid bepaalen kan. Een deel daar van liggen aan den Rijn tusfchen den Paltz en Hesfen. Andere aan de Mayn tusfchen Hesfen, Franken, Zwaben en de Paltz; en een deel in Thuringen.
Daar toe behooren het Keurvorstendom of Erfftift Mayntz, het Erfurtfche gebied en Eichsfeld.
Het Keurvorstendom heeft van de Rijnbergen wel de voornaamfte ketens, vooral ten aanzien der hoogte, als het Spesfartwoud-gebergte, en een deel van Odenwald. De voornaamfte rivieren zijn, de Rijn, de Mayn, de Jaxt en de Lahn. —— Des lands vruchtbaarheid is ongemeen groot. Men bouwt hiér allerlei goed koorn, goede tuinvruchten, wijn, en veelerlei ooft. Ook wasfen hier kastanjes, amandelen en nooten. Zout vindt men te Orb en Wiefelsheim. In Lahnftein is eene goede minerale bron. Het beneden deel van Eichsfeld teelt veele graanen , vlas en tabak. Bijna overal vindt men ijzer-bergwerken en menigte van bosfchen. Er zijn wollen- en h'jnwaad-manufao tuuren, en onderfcheidene fabrieken, zo in glas als porcelein enz. Wijn en vruchten zijn de
voor-



MAYNTZ. 00-5
voornaamfte handel-articulen, tot welkers vertier, zo wel als tot dat van andere waren, de beide Mayntfche misfen niet weinig toebrengen.
De Aartsbisfchop en Keurvorst van Mayntz is de Landheer, welke op de kreitsdagen ook ftem en zitting heeft, en vooreenen Romeinfehe maand voor Mayntz, Rieneck en Koningftein 1937 flor. 5i kr. betaalt, en aan de kamer 900 R. 21* kr. Ten opzichte van het hoogfte Rijksgericht heeft hij zeer groote voorrechten. De land. en regerings-collegien zijn de geheime ftaatsconferentie; de geheime kanfelarij, de Hofraad of 't Keurvorstlijk regerings-collegie. Het revifionsgericht. Het Hofgericht, de Hofkamer, de Krijgsconferentie enz.
Worms mede gerekend, heeft het 175 quadraat mijlen inhoud, 400,000 inwooners, en brengt den Keurvorst jaarlijks eene inkomst aan van
1,700,000 guldens. De krijgsmagt behoorde
8000 man fterk te zijn, doch in J793 bedroeg zij naauwlijks 3000.
In de gezamentlijke Keur-Mayntfifche landen, die in opper- en neder-ambteh'enz. verdeeld worden , bevinden zich 50 ambten, in welken de ambtman gemeenlijk ter bezorging der CEconomie als anderzins, een onder-ambtman heeft. Er zijn 32 floten; 54 fteden; en 748 dorpen, waarvan 41 fteden en 21 vlekken tot de Keur-Rijnfche kreits behooren. Het halsrecht wordt door T 4 het



£9*5 h et bisdom
het bijeenvoegen van eenige Centgraaven uit elken omtrek uitgeoeffend; en de Vice-domheer neemt de plaats des Aartsbisfchops in waereldlijke zaaken in verfcheidene oorden waar, alwaar voormaals de eigenlijke woonplaats des Landheers was, doch na welks afzijn hier een onder-beftuurder is aangefteld. ——- Wij noemen de volgende oorden.
a. in 't bisdom mayntz.
Arfayntz, de hoofdftad en de rcfidentic des JKeur vorsten, ligt in een zeer aangenaamen oord, op eenen heuvel langs den Rijn, is wel verfterkt, wijl zij voor eene grensvesting des Rijks gehouden wordt. De Opper-Rijnfche kreits fchat haar als eene eigene vesting, en houdt er guarnifoen •in, onder zekere bepalingen. De ftraaten zijn meest naauw en morfig. De Jooden woonen in eenen bijzonderen hoek. Het Keurvorstlijk refidentieflot is een wijduitgeftrekt gebouw. De hoofdkerk is zeer oud en rijk. Het aartshoog- domftift beftaat uit 24 perfoonen, als 5 Prelaatenen 19 Kapittelheeren, waartoe nog 12 Domiccllaarheeren, die, zo wel als de eerfte, 16 adelijke quartieren moeten hebben, en uit 37 Vicarisfen. In de ftad zijn 12 kerspelkerken. Veele kloosters en gedichten, een Weeshuis, een Teken-academie, en een welingerichte Uni: ver-



MAYNTZ. £97.
verfitcit. Men vindt hier konfen- en ftoffenmanufacuturen, en vier tabaksfabrieken. De misfen zijn niet zeer bloeiend, doch behalven dien, drijft men van hier langs den Rijn een fterken handel. Alle dagen vaart hier een marktfchip,van Mayntz naarBingen, Oppenheim, (in de neder- PaltzFrankfort aan de Mayn, en weder terug; behalven dien worden er ook goederen en fchcpen naar Bingen, Keulen en andere handelplaatfen afgezonden. Tot be¬
vordering des handels en ter fpoediger beflisfipg van voorkomende zaaken, is een Keurvorstlijke commercie-commisfie aargefteld, welke alle kooplieden afvaardigt, en alle verfchillen beflecht. Men bewaart hier ook de Rijksarchieven. He# oude Keurvorstlijke flot Martinsburg heeft aan de Rijnzijde in 1750 eene fchoone nieuwe vleugel bekomen, en behoort tot Rijngau. Mayntz geraakte in Ociober 1793 in handen der Franfchen, die het onder den Generaal Custine ten hoofdkwartier maakten, en het zelve nog meer verfterken. De ftad heeft 30,000 inwooners. Hier is een fchipbrug van 2,coo voet lengte, die des winters wordt weggenomen. Nabij de ftad legt het vorstlijk lusthuis en tuin de Favorite, met veele grotten, watervallen, ftatuen enz., 't welk door het daar tegens ftootend carthuifer klooster in 1788 nog meer vergroot is. Kasfel, een ftadje aan den Rijn, tegen over T 5 Mayntz,



MET BISDOM
Mayntz, waarmede het door de fchipbrug verbonden is; dit wierd ook 1792 door de Franfchen verfterkt.
U::;hst,eene ftad met 350 huizen aan de Mayn,
die alhier de Nid inneemt. Hier is onder
anderen eene porceleinfabriek.
Emmerichsftad, dit ligt niet ver van hier, en is eigentlijk eerst in haare opkomst, toch is 'er reeds een fchoon paleis, met eenige fraaie daar nevenftaande huizen, en eene tuin die zich tot den oever des Mayns uitftrekt. De ftichter van dit plaatsje was eene Italiaan,Bolongarogenoemd, die, een kind zijnde, met de marmot liep, en daar van zober beftond, naderhand door vlijt en zuinigheid, en eenige andere gelukkige omftandigheden, zo veel bij een vergaderd hebbende, dat hij eene kleine tabaksfabriek konde oprichten , trad hij in maatfehappij met eenen van zijne broeders in Holland, en won milhoenen, door de enkelde uitvinding van een nieuw foort van fnuiftabak. Hij woonde lang te Frankfort aan den Mayn, doch begaf zich naderhand naar Höchst, en ftichtte Emmerichftad.
Hofheim ïs een ftadje aan de Guldenbeek, met eene kellerij.
Kronbcrg, een ftadje aan eenen berg, met een ambt; hier valt goede wijn.
Rluingau is een vice-domambt, eene zeer aangenaame landftreek, vier uuren lang en twee uuren breed, alwaar voortrellijke wijn wast, de
hoofd'



MAYNTZ. EO/)
hoofdplaats is Elleyeld* een welgebouwd ftadje met een flot. De inwooners van Rheingau genieten verfcheidene voorrechten ten opzichte der belastingen, en hebben vrij hout uit de lands bosfchen. Bij de verkiezing van eenen nieuwen Keurvorst hebben zij het recht, om het Keurvorstlijk flot drie dagen voor den keurdag te bezetten.
Oestrich* een welgebouwd vlek van 200 huizen aan den Rijn.
Giezenhcitn, eene ftad aan den Rijn, met een flot.
Lorch of Lorich » een vlek daar voortreflijke roode wijn valt.
Johannesberg of Bisfchopsberg is een kerspel» dorp, welks wijn zeer gezogt wordt.
Rudesheim is een rijk welgebouwd vlek aan den Rijn, alwaar de beste en fterkfte rijnfche wijn valt.
Lohn/Iein of Opper-Lalwftein* eene ftad aan de vereeniging van de Lahn met den Rijn* heeft een ambt, Rijntol, en zuurbronnen.
Steinheim * eene ftad aan de Mayn, met een overvaart, een flot en een ambt.
Dieburg* een ftadje met een flot, ambt en Capucijner klooster.
Orb of Urb* een vlek in 't ambt Hausfen, welk ambt zijne zitting houdt in het dorp Hausfen, niet ver van Saalmunfter; heeft een beroemd zoutwerk.
4f*



3CC HET BISDOM
- Affchaffenbttrg, aan de Mayn, in het vice* domambt van dien naam, is eene der beste fteden in het Keurvorstendom, en heeft een Keurvorstlijk jachthuis. Seligenftad, aan de Mayn, is eene ftad. Dettingcn, een dorp, alwaar de Engelfchen en Oostenrijkers de Franfchen Ao. 1743 °P de vlucht jaagden.
■Clifigenbcrg en Worth, twee vlekken aan de Mayn, alwaar goede wijn gebouwd wordt, zij leggen in 't ambt Clingenberg.
Miltcnberg, in 't ambt van dien naam, eene ftad aan den Mayn met een bergflot, water- en landtol, waag, Franfiscaner klooster en een Gijmnafium. Jlmorbach, een ftad en ambt aan den vloed Mudt. Wallthürn, een ftadje, en beroemd door de menigvuldige bedevaarten, welke herwaard gedaan worden,
• Bingen, aan den Rijn, eene kleine handelftad Van 4500 inwooners, waaronder 60 Joden-familien zijn, bij dit ftadje is voor eerst in den Rijn, het zogenoemde Binger gat, alwaar de rotzen deels boven, deels beneden het water, geli.j; een dam, dwars over den ftroom heen lig. gen. Gelukkig, dat deeze rotsdam de geheele vaart langs den vloed niet belemmert. Na aan den oever is eene taamlijk breede en diepe openïng, waar langs de fchippers moeten vaaren, en welke het Binger gat genoemd wordt. Het
ge-



mayntz. joi
gedruis van den Rijnftronm is hier zo fterk dat men het zelve meer dan een half uur ver kan hooren. Hier is een Muizen tooren (Mauferthurtri) denkli'k voormaals Mauththurm genoemd , om dat hier een foort van tol, Mauth genaamd, moest betaald worden, hij is gefticht op eene met heesters bedekte rots, en uit groote fteenen opgebouwd.
Bisfchopsheim, een ftadje aan de Tauber, met een ambt, een Franftscaner klooster, en een Gijmnafium.
Koningshoven, nabij Mergcntheim, aan de Tauber, het eerfte is een aanzienlijk vlek, het tweede eene ftad, zo ook Kuhlsheim.
Koningheim, een aanzienlijk vlek.
Crautheim, een ftadje aan de Jart, met een ambt.
Ballenberg, een vlek, Niedernhall, een ftadje aan de Koclier met zoutbronnen.
Heppenheim, een ftadje, waarbij het bergflot Starkenburg met een opper-ambt gelegen is.
Bensheim, een kleine ftad, en zo Hirschhorn, met een flot, aan de Nekker.
Lorsch, een dorp en ambt aan de Weschnitz, met een beroemde Benedictijner abtdij.
Gemsheim, een ftadje aan den Rijn, met een ambt en een tol op den Rijn.
Nieuw Baumberg, een ftadje met een ambt van gelijke naam.
Ambneburg, een burgt en opperambt aan den Ohm, met een ftadje op eene hoogte. Hier
wier-



JOa MET BISDOM
wierden de Franfchen 1763 door de Geallieerden op de vlucht gedreven.
Fritzlar aan de Eider, een ftad rnet een ambt, welke in 1761 door de Geallieerden veroverd wierden, en alwaar zij de Franlche bezetting krijgsgevangen maakten.
Hochheim, aan den Rijn, over Mayntz, een fchoon markt-vlek , met goeden wijnbouw, doch alwaar de Franfchen, die in Mayntz lagen(i7os), bij gebrek aan hout,de wijnftokken roeiden.
b. De ftad Erfurt en deszelfs gebied.
c. Het Eichsfeld of Eisfcldfchc wordt van Hesfen, Thuringen, Grubenhagen, en Calenberg omringd, en in opper- en onder-Eisfeld verdeeld, welk laatfte het noordlijkfte en kleinfte, echter het warmfte en vruchtbaarfte deel deezes lands is. Hier ontfpringen de Leine, de Lutter, de Unftrut, de Wipper, de Rume en andere vloeden. In Eisfeld zijn vier fteden, 3 vlekken, 150 dorpen, en meer dan 74,000 menfchen. De landftanden beftaan uit Prelaaten, Abdisfen der nonnenkloosters, den Adel, en de fteden Heiligenftad, Duderftad, de ftad Worbis en Treffurt; en de Primus is altoos de Prelaat van Gerode of Reifenftein. De vergaderingen worden gehouden een quartier uur van Heiligenftad, bij den zogenoemden Jagersbankswagt onder den blooten hemel, en bij (legt weder op het raadhuis van Heiligenftad. De Keurvorstlijke inkomftcn van
det-



MAYNTZ. 303
deeze landen beloopen jaarlijks 90.000 rijksd. —— Wij noemen de volgende plaatzcn.
Gerode, eene rijk Benedictijner abtdij, in beneden-Eisfeld.
Sieboldehaufen, een vlek aan de Ruïne.
Duderftad aan de Hahle, een ftad, en de zetel des Commisfieraats of het Geestlijk gericht, heeft een klooster en is neringrijk.
In opper-Esfeld vindt men:
Trcfurt, waarvan hier voor.
Stad-Morbis, aan den oorfprong van den Nip. per, eene ftad met een Franfiscaner klooster.
Dingelflad, een groot vlek aan den Unftrut,
Rusienberg, een ftad met een ambt.
Heiligenftad, aan de Leine, bij de invloeing der Geislede, is de hoofdftad, de zetel des Stad* houders, en der Lands-Collegien, met een Slot, Collegie, en verfcheidene publieke gebouwen, is daar bij zeer neringrijk.
Bartlof of Groot Bartlof, een dorp, 't welk merkwaardig is, om dat een dragonder der Hesfen, Falentijn Degenhart, hier de eerfte wolleumanufactuur heeft aangelegd, die dermate is toegenomen , dat er thans meer dan 3000 weefgetouwen aan de gang zijn, hoe zeer er voor 100 jaaren in geheel Ersfeld geen een getouw gevon» den wierd.
II. HET



S°4
HET KEURVORSTENDOM
II. HET GRAAFSCHAP BEIESTEIN.
Dit ligt op het westervvoud tusfchen NasfaitDillenburg, Hadamar, Weilburg en 't Graaffchap Greifenftein. Het behoort den Vorst van. Nasfau-Oranje-Diets. In dit Graaffchap ligt
het ftadje Bcilftcin met een flot. En
Marienberg, een kerspel.
III. HET KEURVORSTENDOM TRIER.
J3it grenst ten westen aan 't Hertogdom Luxemburg, ten zuiden aan dat van Lotharingen; ten oosten aan eenige Paltfche, HesfenReinfeldfche en Nasfaufche landen; en tegens 't
noorden aan 't Keurvorstendom Keulen. De
inhoud is no quadraat mijlen, het bevat 29 lieden en veele vlekken en dorpen. Men vindt hier, hoe bergachtig dit land ook zijn mag, zeer fchoon vee, veel wild, visch, en eene menigte bosfchen. 't Mineralen-rijk levert hier veele edele en onedele metaalen en minerale bronnen. De hoofdrivieren zijn de Moezel, Saar, Lahn en Rijn. Den Landsftanden beftaan uit Prelaaten, de Geestlijkheid en Gedeputeerden van 14 fteden.



TRIER. $9$
den. De Keurvorst en Aarts-Bisfchop is de Landsheer, wiens jaarlijkfche inkomften omtrent 300,000 florijnen bedraagen. De Rijksmatricuïare aanflag is 26* man te paard en 122 te voet, of maandlijks bo6 flor 40 kr. Aan de kamer betaalt dit land 8n rijksd. 58} kr. De LandsCollegien zijn de geheime Staatsraad, de Landsregeering, het Revifionsgericht, de beide Hofgerichten, en de twee Geestlijke Gerichten. Behalven de Landmilitie maak met toevoeging der 40 man Lijfguarde ongeveer 1500 man uit.
Het Keurvorstendom wordt in 't opper- en neder-Keurvorstendom verdeeld, en ijder deel weder in deszelfs bijzondere ambten.
a. Uit Opper-Tricr zullen wij aanmerken.
Trier aan de Moezel, in een lang, aangenaam dal, dat in 1792 door de Oostenrijkers zeer verfterkt wierdt, het is omringd met bergen. Trier is de hoofdftad des lands, heeft meer dan 1200 huizen en over de 10,000 inwooners. Men vindt in haaren omtrek niet alleen groote tuinen maar ook vruchtlanden. Behalven de Cathedraale kerk en de Collegiaale zijn hier nog vijf kerspelkerken, veele kleine, en 23 kloosters. De Cathedraale kerk ligt op eenen heuvel, welke de eenigfte in de ftad is. Zij heeft drie gewelven over elkander. Hier ligt een brug over de Moezel van 8 boogen. Nabij de ftad liggen vier Benedictijner abtdijen, waar van de Abt, van St. Maxiraus onmiddelijk onder de Paus ftaar.
V %



3°Ö HET KEURVORSTENDOM
In December 1793 wierden de Oostenrijkers in de bier aangelegde verfehanfingen te Pellingen, in Olewig, op Kurenfer- Aweler- en Grunenberg^ zo ook te Ruwer aan den linker oever van de Moezel door de Franfchen aangegreepen, doch de aanvallers terug geflagen. De wijn, die hier omftreeks wast, wordt voor den fijnlten Moezelwijn gehouden.
Pfalzel, een ftadje aan de Moezel, met een ambt, nabij Trier, is taamlijk bevestigd naar de oude manier.
Conz is een vlek aan de Saar, die niet wijd van hier in de Moezel valt, en waar over hier eene oude vervallen brug ligt. De wijnbouw is hier bloeiend.
Bettingen, een vlek, flot en heerlijkheid in den Eiffel, tot het ambt Maximus behoorende, 20 mede de kerkdorpen Ruwer, aan de Moezel, en Schweig met een veer over de rivier.
Saar burg, eene ftad aan de Saar, met een verfterkt flot en ambt, 't welk de Franfchen van Oélober 1792 tot December deszelven jaars in bezit hadden.
Bibelhaufen, een dorp, alwaar de Franfchen den 16 December 1793 van de Oostenrijkers geflagen zijn.
Tavem, een kerspel.
Merzig, eene ftad aan de Saar, welke de Franfchen in November 1792 innamen, daar na Verlieten, doch dezelve eerst uitplunderden.
Grim*



T R 2 E ft. 307
Grimburg, een vlek en flot met een ambt.
St. Wcndel, eene ftad aan de Blies, met een ambt, ligt afgezonden van de andere landen.
Hannebach en Sulzbach* beide hoofdplaatzen van de ambten Schmidburg en. Hundsruck.
Baldenau, uit 16 diltricten beftaande in den Hundsruck.
Hundjïein, een ambt in 't flot Hunold.
Berncaftel, eene ftad aan de Moezel, met een welverfterkt bergflot, een ambt en Capucijner klooster; in deszelfs omtrek wort goede wijn gebouwd, en is een koper-bergwerk. Hier is de eigentlijke Hundsruck.
Grach is een kerspel, daar goede wijn valt.
Neumagen, eene kleine den Graven tot Sayn en Wittgenftein, onder 't hoog bellier van Trier, behoorende ftad aan de Moezel.
Wittich, eene neringrijke ftad, in een vrucht, baar oord, met een ambt, waarin koper gevonden wordt.
Ortenftcin, een oud Keurvorstelijlc flot, en
Philipsfreude, zedert 1703 een zomerpaleis. .
Claufen of Eberhards Claufe is een tusfchen hoo» ge bergen liggend welgebouwd Benedictijner Collegiaal ftift, met een beroemd Maria beeld. In 1735 wierden de Franfchen in deezen omtrek van de Keizerlijken geflagen.
WeUchbillig, een ftadje met een ambt en klooster der kruisbroeders.
V 2 KyU



j}08 HÏT KEURVORSTENDOM
Kylburg, een ftadje aan de KylI, met een ambt, een Collegiaalkerk en Dekanaat.
Schönecken, eene ftad, en Schouwberg, met een flot, van welke beiden de ambten hunne naamen ontvangen.
Hillesheim, een ftad met een verfterkt flot, een
ambt en Hermitagieklooster. Men vindt in
deezen omtrek zilver, even als in het ambt Dhaum, dat uit ói diftricTen beftaat.
Mandsrfchicd', de hoofdplaats van het ambt diens naams.
Thai Ulmen, een vlek, waarbij een meir is, *t welk daar na zijn naam draagt, leggende in het ambt Ulmen.
CocJiem, eene ftad aan de Moezel, met een flot en ambt, alsmede een Capucijner klooster. De Franfchen veroverden deeze ftad in 1689 ftormenderhand, en verwoeste haar.
Zeil in Ham is eene ftad aan de Moezel, met een ambt en Decanaat.
Treisf, een kerspel,bij welke een flot van dien naam aan deMoezel op eene hooge en ftei Ie rots ligt.
Baldencck, een ambt, dat tien diftriéten heefr, waaronder Buch, Forst, Mesterhaufen en Strenich kerspelen zijn.
b. Uit het beneden Trierfche noemen wij:
Coblentz, in het ambt Ehrenbreitenftein, daar de Moezel en Rijn zaamenvloeien, is de hoofdplaats, en eene groote fchoone ftad, metonge.
veer-



T R I E IU $0f
veer 1200 huizen, en ïacoo inwooners. Zij iy degewoonlijke refidentieplaats des Keurvorsten, cn ligt enkel tusfchen wijnbergen, in een aangcfiaamen- en vruchtbaaren oord, welke met veele nooten en andere vruchtboomen beplant is. Over de Moezel is een brug van dertien pijlaaren, en over de Rijn gaat eene fchipbrug. De Keurvorst van Trier refideert zorotijds in den hier zijnden burgt.
Ehrenbreitftem, eene gewigtige bergvesting aan den Rijn, tegens over Coblentz. Het ftadje DalEhrenbreidftein legt beneden de vesting, voorzien van een uitmuntend Keurvcrstlijk flot, en andere prachtige gebouwen. Deeze vesting is de fleutel van den Rijn en de Moezel, en heeft eene kerk. Ook is hier eene bron die 280 voeten diep is. In 1688 hebben de Franfchen deeze ftad fterk befchooten, doch niet veroverd.
Cunoftein-Engers en Zoll-Engers, op de kaarten flechts Engers, is eene ftad aan den Rijn, in 't ambt Bergphlege, ligt in eenen voortrefiijken oord, heeft een landdekenfehap, een prachtig Keurvorstlijk jachthuis, en voormaals een Rijn. tol, die nu te Coblentz geheven wordt,
Valhnder, een groot vlek in de heerlijkheid van dien naam; is neringrijk door de fcheepvaart en handel op den Rijn.
Sayn is een flot en vesting, aan de zaamenvloeing der Sayn en Brexbeek, met een Pre* inonftratenfer abtdij, en een zedert 1770 aange-» V 3 leg.



StO HET KEURVORSTENDOM
legde Keurvorstüjke Cameral-ijzer-hutte, en fmederij, die het ijzererts meest al uit het kerspel Hohenhaufen in 't ambt Hersbach haalt.
Leudersdurf, in 't ambt Hammerftein, waar goede wijn geteeld wordt. Hier is een Keurvorstlijke Rijntol.
Arenfch is een flot aan den Rijn, de hoofdplaats dier heerlijkheid; hier wast de beste roode Rijnfche wijn, welke men Rijnfche Meeken noemt, zo ook in den omtrek van het hier onder hoorend vlek Hanningen, en ten dien opzichte is mede beroemd het plaatsje
Rheinbruhl.
Maycn, eene ftad aan de Nette, met een flot, een ambt, en een Collegiale kerk.
Motuzcuil, eene kleine vaste ftad aan de' Elz, en Kuzerscsch, een ftadje.
Mutijlcr-Meinfeld, eene Had aan de Nette, met een flot, ambt en Collegiale kerk, waar na het ambt zijn naam voert.
Garden, een zeer oud vlek aan de Moezel, met een Archidiaeonaat, Franfiscaner klooster en Collegiaale kerk.
Bisfchopsheim is. een flot aan de Moezel. 'Bóppard, een ftad, flot en ambt aan den Rijn. . Welmich, een ftad en ambt aan dezelfde rivier.
Wezel of Opper-Wezel, aan den Rijn, een ftad met een ambt, en eene uitgeftrekte voorftad, welke den naam draagt van Korbelhauzcn; hier is ook een Collegiale kerk. In 1689 leed deeze
plaats



TRIER. 3«
plaats veel door de Franfchen; in deszelfs om> trék is een koper-bergwerk,
Montabaur, een ftad en ambt, met een Fran* fiscaner klooster.
Limburg, een ftad van 500 huizen en 2500 inwooners, aan de Lahn, met een ambt, is zeer ncringrijk. Hier ligt eene brug over de Lahn.
Niederbrechen is een met muuren omvangen ftadje.
Niederfelters of Sdters aan de Emsbeek, een dorp, dat zeer beroemd is door zijne kostbaare gezondheidsbronnen.
Camberg, eene welgebouwde neringrijke ftad, met een flot en ambt waar aan Nasfau-Dtetz aandeel heeft.
Werheim, een vlek met een ambt, dat gedeeltelijk aan Nasfau-Dillenburg behoort.
Arnjlein is een Premonftratijner abtdij aan de Lahn, en heeft een onafhanglijk gebied overeen vruchtbaar oord, waar toe de dorpen Winden en Weinahr behooren.
IV. DE DUITSCHE ORDENS-BALUWAADJE VAN COBLENTZ.
D
e baluwaadje draagt haar naam naar de ftad' Coblentz. Derzelver Landcommandeur heeft zitV ,4 ting



3*3 HET GRAAFSCHAP
ting en ftem op de Rijks- en kreitsdagen. De matriculare aanflag is vier man te paard en twintig te voet, of iaS florijnen maandlijks, en aan de kamer betaalt zij 50 rijksd. 6;* kr. Zij houdt haaren zetel in Keulen, in St. Catharina. Bebalven de Commandeur te Coblentz behooren tot deeze baluwaadje nog zeven Commanderijen, die zeer verftrooid leggen.
V. 'T GRAAFSCHAP NEDER-TJZENBURG.
I)it ligt ten N. O. van Trier tusfchen den Rijn en de Wiedfche landen. De matriculare aanflag is 2 man te paard en 8 te voet, of56 florijnen, en aan de kamer betaalt het Graaffchap 40 rijks. 54 kr. De grond is vruchtbaar. Men deelt het in twee deelen, als in de Trierfche bezittingen, en in die van 't Graaflijk Wied- en vrijheerlijkWal. derndorpfche.
a In de Trierfche bezittingen zijn de voornaamfte plaatzen:
Grenfau, een vlek aan de Brexbeek, in een laag dal, 't welk door een oud bergflot beftreeken wordt; 't heeft ook een ambt.
Hersbach, een ftadje met een ambt, nevens fret kerkdorp Horhauzen, waar men zwart ijzererts vindt.



AREMBKRG EN REINE CK. 3IJ
b. In 't Wied-Walderndorpfchen aandeel vindt men:
Tzenburg, -een vlek aan de Iferbeek, behoorende den Graaf van Weid, in een dal, tusichen fteile rotzige bergen, met een flot; teelt hopen wijn, ook zijn 'er fpinnerijen, enz.
VI. HET VORSTENDOM AREMBERG.
J~Jet Vorstendom Aremberg legt in den EifFel, tusfchen Keulen, Gulik en Blankenheim, en levert verfcheidene goede produ&en uit alle de drie rijken der natuur. De Hertog van Aremberg is hier de Landsheer, welke in de Raad der Rijksvorsten en op de kreitsdagen zitting en Item heeft. De Rijksaanflag is a man te paard en 6 te voet, of 48 florijnen. Aan de kamer wordt betaald 81 rijksd. 60 kr. De houfdftad is Aremberg, eene kleine ftad met een flot. Hijlingen en Reez zijn de voornaamfte dorpen.
VIII. HET BURGGRAAEJCHAP RIJNECK.
Dit ligt in 't zuiden van Bonn, aan de R<jn, tusfchen de heerlijkheid Breyfich in het Gulikfche V 5 en



5*4 met keurvorstendom
•Ö het bisdom Keulen. De grond is hier zeer vruchtbaar. Een uit de linie der Graaven van Sinzendorf is hier Landsheer, die den naam voert van Burggraaf van Rijneck, en zitting en ftem heeft, als andere Vorsten. De Ri ksaanflag is een man te paard of 12 florijnen, en bij de kamer 16 rijksd. 19 kr. De hoofdplaats is Rijneck aan den Rijn, tusfchen Breyfich en Andernach, en heeft goede nering.
VIII. HET KEURVORSTENDOM KEULEN.
De landen van dit Keurvorstendom, welke niet bij een liggen , worden, behalven het Graaffchap Recklinghaufen en 't Hertogciom Westphalen, van het Trierfche, Gulikfche en Bergfche omringd, de grootfte aan een paaiende lengte is langs den Rim 20 mijlen en de breedte drie. Met toevoeging van 't bisdom Munster is de grootheid van alle Keulfche landen 360 quadraat mi]len, waarop 550,000 menfchen wooren. Munster wordt gerekend op 230 mijlen inhoud, en 350.000 menfchen. De heerfchende godsdienst is hier de Roomfche. Volgens eene in 1669 gedaane opmeeting bedraagen de landerijen te zaamen 347.992* morgen.
Het land is veelal bergachtig, doch hier en daar met vruchtbaare oorden voorzien; de hoofd-



K E U L E N. 3T5-
rivieren zijn de Rijn, de Nette,-de Aar en Erx en de Ners in 't Keurvorstendom. -— De Ruhr, Lenne, Bigge, Diemel, Ljppe cn Al me in 't Hertogdom Westphalen , welke alle zeer vischrijk zijn. De ruwe bergachtige Eiftel is het onvruchtbaarfte. Daarentegen bouwt men in 't Opperïrift, op de heuvels en bergen, zeer veel goeden rooden wijn of Rijnfche bleckert. De wouden leveren veel wild. Ook heeft men hier gezondheidsbronnen,, onder welke de beroemde Tillenbron uitmunt. Men vindt hier meer tras dan in het Trierfche, 't welk door de Hollanders tot naar Oost- en West-Indiën vervoerd wordt. Bij de ftad" Unkel is een Bafaltberg, en in 't algemeen levert het mineraalrijk veele edele en onedele ertzen,, zout, marmer euz. Zelf is te Padberg een goud-bergwerk. In veele oorden is eene goede veefokkerij.
De Keurvorst en Aarts-Bisfchop van Keulen is de Landsheer, de hooge Collegien zijn.: deStaatsraad, de geheime Raad, de Hof- en Regeeringsraad, de Hofkamer, de Krijgsraad, de Academieraad , en, die der medicijnen. De matriculare aanflag is 60 man te paard en 377 te voet, of 1828 flor., bij de kamer wordt betaald 811 ri ksd. 583 kr. De militie beftaat uit 50 lijfwachten, een regiment te voet van 14 compagnjën, benevens een compagnie hufaaren tot veiligheid van de landwegen.
De



HET KEURVORSTENDOM
De lasten worden van de landerijen gerieven, en op de landsdagen door de Landsftanden ingewilligd. . . De ftanden beftaan uk vier Col-
legiën, als: r. uit het Domcapittel te Keulen, 't welk uit een Pauslijke, een Keizerlijke, al Capittulaire, en 24 Domicellare prebenden beftaat. 2. Uit de Graavenftand. 3. Uit de Ridderfchap. en 4 uit 17 municipale fteden, die allen hunne Gedeputeerden zenden, en waar over Andernach en Neuzs de directie voeren; De landdagen worden gemeenlijk te Bonn gehou*. den, en wel in het Capucijner klooster, en de opbrengsdagen in Keulen.
I. Het Rijnfche Erfftift wordt in A. het Opperflift. en B. het Wederftift afgedeeld, en bevat, behalven veele dorpen, 17 municipale fteden en 5 vlekken.
A. Wij merken uit het Opperftift aan:
Bonn, de hoofdftad en Keurvorstlijke refidentie. Zij ligt in een der aangenaamfte en vruchtbaar* fte oorden aan den Rijn, en heeft ongeveer nooo inwooners, welke zich meestal op de fcheepvaart toeleggen en daar door beftaan. Hier is een aanmerklijke Rijntol. De hier zijnde zeepziedcrij voorziet het ganfche land; ook brouwt men hier veel azijn. Zedert X786 is hier eene Univerfiteit. Het refidentieflot is zeer prachtig, in hetzelve is eene gallerij met fchoone beelden, een kabinet Naturalia, een Bibliotheek en een
ver-



KEULEN. 3Ï7
verzameling van Kunstplaaten. De Jooden woonen in eene afzonderlijke hoek, in welke üi huizen ftaan,waarvan eenige aanzienlijk zijn, hun getal beloopt twee hondert. Het lustflot Clemensrust, dus genoemd naar derzelver (lichters, de Keurvorsten Jofeph Clemens en Clemens August, bij het dorp Poppelsdorf, is door eene allee van iaoo fchreden met het refidentieflot verbonden. Bij hetzelve zijn fchoone tuinen, grot- en fcbulpwerk. — In Bonn zijn ook eenige laken- flanel- en andere ftof-manufa&uuren. Het is merkwaardig dat de boeren van het dorp Dransdorf en een gedeelte van Graarijndorf het burgerrecht te Bon hebben, en niet de inwooners dier flad gelijke lasten draagen, maar ook gelijke vrijheden genieten.
Arweifer, eene municipale flad aan de Ar of
Ahr, teelt goeden Rijnfchen bleeker. . De
ftads tooren is de zetel der Ridderfchap.
Aldenar, een vlek aan den Ar.
Erpel, een ftadje aan de Rijn, aan den, voet
der Bafaltrotzen, Erpeler Ley genoemt, . .
geeft goeden bleeker.
Andernach, eene Municipaale ftad en eerfte directieplaats, is een aangenaam oord aan den Rijn in eene bergachtige ftreek. De inwooners handelen in glas en aardewerk. Ook gaan veele groote houtvlotten van hier naar Holland. De Franfchen veroverden haar 1688.
Mijfenheim, een dorp, in welks omtrek tot
tan



Sl8 HET KEURVORSTENDOM
aan de Keur-Trierfche ftad Meyen, een zoort van lava gevonden wordt, welke, tot molen fteenen verarbeid, naar buiten lands wordt gezouden.
Tonnonflein of St. Antonij's klooster, van de Carmeliter orde, alwaar de bron Tillerborn .bruischt. Anderhalf uur van Andernach vindt men, bij de wijze tooren, eenen zeer poreufe zwarten fteen.
Brcul, eene kleine Municipale ftad, met twee kloosters en een prachtig Keurvorstlijk paleis, met eene diergaarde, benevens het Chinees huis Sensgane, zijnde alle bezienswaardig. Aan 't eind der diergaarde is het ten reigerjacht gefchikte flot Valkenlust. In dit oord is ook een voorgebergte, waar goede bleekert gebouwd wordt.
Renfe, gemeenlijk Rees, is eene Municipale ftad aan de Rijn. Omtrent vier hondert fchreden beneden de ftad is de zogenoemde Koningsfloel, welke van gemeene fteenen is opgebouwd, en op 8 pijlaaren rust. Voormaals kwamen de Keurvorsten hier bijeen, tot het verkiezen van eenen Keizer of Koning, of andere gewigtige rijkszaak. Boven is een fteenen bank voor 50 perfoonen. De burgers van Coblentz kiezen nog alle jaaren, op den tweeden pinxterdag, hunnen burgemeester, bij welke gelegenheid de inwoo ners van Renfe hun melk, wijn en aardbeziën moeten toedienen.
Zcl-



KEULEN. 5T9
Zellingen en Rochtig, eentrmbt aan de Moezel, met goede wijnbouw.
Unkcl, eene Municipale ftad, aan den regter oever des Rijns. De inwooners des dorps Rijn Breidbach, met een koper bergwerg en ichuuren, behooren tot de burgerii van Unkel.
Koningswinter is een aanzienlijk vlek, in welks oord uit zeven bergen de bekende hardfteen en Koningswinterfteen gegraven wordt.
Lechenich, eene Municipale ftad, in een vlak vruchtbaar oord, met een vast flot.
Zulpich, eene Municipale ftad met drie kerspelkerken en een klooster.
Rijnbach, eene Municipale ftad, alwaar men de overblijfzels eener Romeinfche waterleiding ziet.
Meckenheim, eene Municipale ftad aan de Erft.
Adenau, een maikt-vlek met veele wollenweverijen, in 't ambt Nurburg, dat alleen veel haver bouwt, en rijk is in ijzer- en loodgroeven.
Linz, eene Municipale ftad, op eenen heuvel tusfchen twee bergen aan den Rijn, welke 1688 door de Franfchen verovert wierd, doch in 't volgend jaar viel zij weder in handen der Keizerlijken, hier is een tol, en men bouwt er goede bleekert.
B. Uit het Nederftift noemen wij:
Deutz, een vlek, tegen over de tot den WestDhaalfchen.kreits behoorende rijkftad Keulen,
wel.



S*> HjET KEURVORSTENDOM
welke de Keurvorst voor geene rijksftad erkennen wil Keulen is door een fchipbrug over
den Rijn met Deutz vereenigd. Hier vvoonen veele Jooden.
Nuyfi, eene Aarstbisfchoplijke-Municipalehoofd- en direftieftad, aan den Erst, een half uur van de Rijn, heeft goede handel en nering Zons, eene Municipale (tad, met een flot en Rijntol, aan de Rivier.
Lebber, eene flad aan de Erst, wordt van den Graaf Salm-Reifferfcheidt, met tegenfpraak van Keur-Keulen, bezeten.
Leyen 0f Linn, een Municipale ftad, in een boschnjk oord, wierd in 1643 van de Weiraarfche, en 1720 van de Pruiichen verovert.
Urdingen, eene Municipale ftad aan den linker oever des Rijns, met een Rijntol; de handel is hier bloeiender dan in eenige andere Keulfche ftad, vindende men hier geduurig veele HolJandfche fchepen geankert, zo dat de veele ver. keering met Hollanders hier hunnen vlijt heeft opgewakkerd, en hunne levenswijs veel al ingevoerd.
Kempen, eene Municipale ftad met een flot, aan de grenzen van Gulik en Gelder, in een vruchtbaar oord in 't ambt Kempen.
Oedt, een vlek aan de Miers; en Hule een vlek en heerlijkheid, 't welk ten deele aan 't Vorstendom Meurs behoort.
Odenkirdun, een heerlijkheid en Keurvorstlijk
Ca-



KEULEN. gaf
Cameraalgoed, in 't ambt Liedberg, met een papier molen.
Rheinberg* eene neringrijke en vaste ftad, een uur van den Rijn, in 't ambt van dien naam, 't geen geheel van de overige Erflanden af ligt.
Camp* een mannen-abtdij van de Cirfestienfer orde, in welks omtrek de Geallieerden 1760 door de Franfchen geflagen wierden.
u&lpen* een ftadje, flot en heerlijkheid, met een Gereformeerde kerk, behoorende aan den Graaf van Bentheim Steinford.
Isfum* een aanzienlijk dorp met een flot, met een Roomfche en eene Gereformeerde kerk.
II. Tot het Nederftift tekent men ook nog het Lipfche Nederftift, wijl het aan de Lippe legt, 20 ook het Vest, of 't Graaffchap Recklinghauzen , 't welk tusfchen het Bisdom Munster, 't Hertogdom Kleef, het Graaffchap Mark en Esfen legt. Hier wordt veel vlas gebouwd; het bevat twee Steden, vier Vrijheden, veertig Riddermaatige goederen, 17 dorpen en twee kloosters, het heeft ongeveer 3000 boerderijen. De in¬
houd is 15 quadraat mijlen, en 't getal der inwooners 20,000. Wij noemen:
Recklinghauzen, een ftad met een verfterkt flot, «n een adelijk waereldlijk vrouwenftift.
Borsten* eene ftad aan de Lippe, met goede nering; in 1761 namen de Geallieerden deeze plaats ftormenderhand in,en maakten hetFranscb, guarnifoen gevangen.
X Boe*



3<1S HET KEURVORTE fïDOM
'Boer en Hornbergbach zijn vlekken. Mnhlen» burg is een commanderij der Duirfchen order.
HL Het Westphaalfche Aartsftift of het Hertogdom Westphaalen, grenst ten oosten aan Paderborn, Waldeck en Hesfen, ten zuiden aan Wit■gènftein, Nasfau en Berg, ten westen aan Berg en Mark, en ten noorden aan Munster en Lippe. De groote is 55 quadraat mijlen, waarop 100,000, meest Roomschgezinde, inwooners levtn. Het heeft, behalven veele dorpen, 25 fteden, 10 vrijheden en 18 kloosters. De landsdagen worden te Arentsberg gehouden, en de Landsregeering wordt in naam des Keurvorsten van Keulen in dit Hertogdom door eenen Landdrost, als hoofd der Westphaalfche kanzelarij of Arenbergfche regeering, waargenomen; en het officie of criminaal gericht bevindt zich te Werl.
in opzicht der natuurlijke ligging deelt men dit Land in drie deelen, als: de Heil weg, die in 't noorden, laag, en aan de bij de Lippe befioorende landweg ligt; hier wast overvloed van graan, ook is hier geen gebrek aan andere dingen tot de menschlijke nooddruft behoorende.
Er is goede veefokkerij, en te Werl
en Westerkotten vindt men zoutbronnen. Het tweede deel is Haarftrank, een weinig hooger, tusfchen den Heilweg en Zuderland, heeft goede, doch geene zo vruchtbaare akkers
als het voorig deel. Het derde is Zuder-
land, gemeenlijk Sur, 't welk uit bergen en
da-



K E fT li E N. ja^
dalen beftaat, geen groote akkerbouw heeft» maar veel veefokkerij bosfchen, wild, visfchen» voornamentlijk Forellen, en allerlei mineralen.
Staatkundig wordt dit Hertogdom in vier deelen , en deeze weder in Ambten, Graaffchappcn enz. verdeelt, waar uit wij eenige der merkwaardigfte zullen aanhaalen.
a. Het Rudenfche kwartier bevat het aan de Lippe liggende deel der Heilweg, en een deel der Haarftrank.
Oestinghauzen aan de Alst, een kerkdorp en
ambt. Hoyeftad behoort zedert 1733 aan 't
Graaflijk huis van Plettenburg, zijnde dit een flot en dorp aan de Lippe, waartoe het Drost* ambt en halsgericht behoort.
Berg, een flot en Landsheerlijk tafelgoed.
Gefeke, een ftad aan de beek Weich met eeö ftadskerk, eene adelijke vrij waereldlijk ftift, een Obfervanten klooster en Ridderftoel. —— Rhüden, eene ftad aan de Monne, heeft op de landsdagen de tweede zitplaats onder de fteden.
Warflen, eene kleine ftad, op een berg, aan de beek Wester.
Kaldenhart, ook eene kleine ftad op eenen berg.
b. Het Werlifche quartier bevat een Graaffchap en vier ambten.
Arensberg aan de Roer, op een berg, waaf op het water uit die rivier door kunst geleidt wordt, is de hoofdftad des Hertogdoms en het Graaffchap van dien naam. de zetel der RegeeX a ring,



324- HET KEURVORSTENDOM
ring, der hoofdvrijftoel, en der vergadering van de Landftanden. Men deelt haar in de oude en nieuwe ftad, en op den top des bergs ligt het fiot. In 1762 leed deeze ftad geweldig, toen de Geallieerden dezelven den Franfchen na eene hevige kanonnade ontnamen. Belicke, een kleine ftad op eenen berg. Hirzberg, eene ftad op eenen berg, met een Keurvorstlijk jachthuis.
Mefchede aan de Roer, en Greyenftein aan de Menge, zijn kleine fteden.
Bodefeld aan de Balme, Sundcren en Hachen aan de Roer, nevens Langefcheid, zijn vkkken of vrije heerlijkheden.
Allentrop, eene ftad, en Hagen, een vrijheid aan de Sorbek. •"Mühlheim, niet ver van de Monne, is een
commanderie des Duitfche ordens. Werl,
een ftad met een flot, Capucijner klooster en zoutketen, is de zetel van 't officie of waerelt-
lijk en geestlijk halsrecht. Opper-timer, eene
Vorstlijke ftoeterij.
Neheim, aan de Monne, die hier in de Roer valt, eene ftad.
Scheidingen, een kerkhof, met twee adelijka goederen, in welks nabijheid de Geallieerden in 176"1 een veldflag wonnen, die de Franfchen den naam van de flag bij Vellinghaufen noemen.
Menden en Balve aan de Hohn, zijn kleine fteden.
e- Het



KEULEN. 335
e Het Bilfteinfche quavtier heeft 4 ambten, een Vrijgraaffchap en een Heerlijkheid en gerecht.
Eilftein, een vrijheerlijkheid, waar bij het Landsvorsflijk ambthuis op een berg ligt.
Adolphsburg, eene adelijke ridderftoel, met een fchoon flot.
Fredeburg, een ftad en ambt, met een Ridderftoel.
Drolshagcn, een ftad met een Bernardiner nonnen-abtdij, heeft fterken ijzerhandel, gelijk ook Olpe, een ftad aan de Bigge.
Altendorn, eene ftad aan de zaamenvloeing der Jenne en Bigge, met een gericht en goede marmergroeven.
Waldenburg en Schnellenberg zijn bergfloten aan de Bigge.
Wenden is een dorp met en naaldenfabriek.
d. Het Brilonfche kwartier beftaat uit 4 ambten, 3 Heerlijkheden en een Vrijgraaffchap.
Brilon, de hoofdftad des Hertogdoms aan de Monne, met een Minoriten klooster en hospitaal. In dit oord vindt men Kalmey.
Eversberg, een ftad met een flot aan de Roer, op een berg.
Medebach en Winterberg op een berg. Hallenberg aan de Hönne,
Schmaienberg aan de Lenne zijn alle kleine fteden.
Silbach is een dorp, alwaar men looderts, met zilver vermengd, vindt.
X 3 Stad*



$a<5 d c paltz.
Stadberg of Marsberg aan de Dirhel, eene gedeeltelijk aan eenen hoogen berg liggende ftad, waarvan het vlek Elfinghaufen de voorftad is. — Volktnasfen of Volkmarsheim, een ftad en ambt, en Rogelberg een bergflot. Ranftein, een dorp" flot en heerlijkheid. Padberg, een oud bergflot, met een dorp, en een in 1696 ontdekt goud bergwerk. Almen, eene heerlijkheid, en Du*
dinghaufen een Vrijgraaffchap.
B. De in het zuiden liggende landen zijn: IX. Die van Paltz aan den Rijn, of de benedenPaltz.
Tegens het noorden grenzen zij aan KeurMayntz en Hesfen-Darmftad; ten oosten aan Franken en Wurtenberg; ten zuiden aan de Elfas en Baden, en ten westen aan Lotheringen en Keur-Trier. Naar opgave van Theodorus Traiteur was de grootheid der Rijnfche Paltz Manheim, in 1789 omtrent 561 quadraat mijl, waarin in 178Ó in 11 fteden, 16 vlekken, 838 dorpen, en 132 hoven 253,574 menfchen leefden, welk getal men volgens eene andere telling wil dat Sn 1788 tot 283,886 vergroot was. Echter is de volkrijkheid in de 17de eeuw door de aangerichte verwoestingen der Franfchen zeer vermindert. Bergen en dalen, heuvelen en vlakten vindt men hier bij afvvisfeling. De luehtsgefteldheid is hier, fmet uitzondering van eenige oorden) de zagtfte en fchoonfte van gansch Duitschland. De landman is vlijtig in de aanbouw van koorn



x> Jt t a t t «. '3*7
en fpelt, alsmede voeraadje. De graanteelt wordt hier op 528,241 morgen, ijder van 160 roeden, zo fterk gedreven, dat zelfs in het duure jaar 1771 nog over de hondert duizend zak, ijder van 160 tot 200 pond koorn is uitgevoerd. De beemden en weilanden rekent men 81,305 morgentalen, en omtrent 24,304 morgen wordt tot wijnbouw gebruikt, die hier zeer lekker valt, ook heeft men hier fmaaklijk ooft en tuinvruchten. Men bouwt hier insgelijks tabak, welke men met voordeel naar Frankrijk zendt, wordende voor de beste in Duitschland gehouden. De Paltzfche meek ap wordt mede buitenlands gezogt; en de zijdenteelt vermeerdert jaarlijks; Bij FLeferthal, een uur van Manheim, is in 17.69 een Rhabarber plantagie aangelegd, en thans wordt reeds voor 100,000 florijnen Pfalzer Rha* barber naar Frankrijk verzonden. De veefokkerij is hier niet zo belangrijk als men denken zoude, vooral is er gebrek aan paarden, welke meestal van buitenslands moeten komen. In 1769 bragt men 5 Angorifche geiten en twee bokken naar Dosfenheim, die in 1777 reeds tot 90 vermenigvuldigd waren. Bij winter, bij nat en mor» fig weder voedert men hun op de ftallen, bij goed weder klauteren zij eenige uuren ver op de hoogfte rotzen van het Dosfenheimfche woud. 't Hair deezer dieren is glansrijk als zijde, en de Keurvorst heeft er reeds verfcheidene kle* deren van. Men heeft toereikend visch, bijzon» X 4 der



32? DE p a t T z.
der in 't voorjaar Zalm en Madenvisch. Jn veel» gemaakte meiren en vijvers worden aal, kreeften en fchildpadden gevangen, en de Rijn. Necker, Nahe enz. leveren veel visch. Het ontbreekt in de beneden-Palrz ook aan geene edele metalen. Bij Germersheim wascht men goud uit het Rijnzand, waarvan men onder de regeering des tegenwoordigen Keurvorsts dukaten geflngen heeft. Zouten kwikzilver,waarvan jaarlijks voor 80,000 florijnen wordt uirgevoert, behooren tot de mineraale producten van de Paltz. Dit land heeft ook veel wild, wol, vlas, Laliaansch koorn, raapzaad, voortreflijke weiden, overvloed van hout, waarmede men fterken handel op Holland drijft. Zo ook zilver, ijzer, koper, lood, fteenkooien, onix, amathist, agaat, albast, en zulke goede Carniolen, dat men die zelf in Romen verarbeidt, ook zulke fchoone granaatfteenen, dat men ze met de Egijptifche gelijk fielt. — Hier zijn ook minerale bronnen. De manufa&uuren en fabrieken in wol, boomwol, zijde, goud, zilver, rood en geel koper en ijzer zijn eerst in hunne opkomst.
De Keurvorst van Pahz-Beyeren is de Landheer, en zijn rijksaanflag is 30 man te paard en 138 te voet, of maandlijks 914 florijnen. Aan de kamer betaalt hij 494 rijksd. 82» kr. De hooge Landscollegien zijn: De geheime Staatsraad en geheime Kanzelarij, de Regeering, het Opperappellationsgericht, het Hofgericht, de Hofka-
mer,



BE PALTZ. 3&9
Bier, de Krijgsraad, de Kerkenraad en Confiftorie. De heerfchende kerk is de Gereformeerde. Het militaire wezen beftaat uit omtrent iaooo man, die jaarlijks 824,344 florijnen tract-ement, 240,210 mondportien en 8100 paardenbenodigjheden vorderen. De Keur-Paltz heeft twee Ridderorders, als: die van St. Hubert en de Leeuwen order.
De geheele beneden-Paltz wordt in opperambten en deeze in twee hoofddeelen verdeeld:
A. Opperambten aan deeze zijde des Rijns.
1) Het opperambt Heidelberg heefc 6 fteden, 63 vlekken, dorpen en gehuchten, benevens 30 Meijershoven. Wij noemen hier uit:
Manhcim* aan de zamenvloeing des Nekkers en Rijns, is verfterkt, de hoofdftad, zetel der Landscollegien en de Refidentieftad, Men telt er 1640 huizen en 22,378 inwooners. Onder de gebouwen noemen wij voor eerst, het groote Keurvorstlijke refidentieflot, 't geen veele bezienswaardige zeldzaamheden bevat. In de flotkapel vindt men veele reliquiën, in goud en zilver gevat, en rijk met edele gefteenten omzet, onder anderen ook twee beelden, van middelmatige grootte en louter goud. De Keurvorstlijke beeldengallerij bevat in negen groote aan een volgende vertrekken, eene kostbaare verzameling van de grootfte meesters. In het kabinet van printwerk zijn meer dan 400 folio banden met X 5 plaa-



330 Dl! PALTZ.
plaaten, en eene groote menigte org!neeIe tekeningen van beroemde meesters. De KeurvorstJïjföé fchatkamer bevat eene groote menigte werktuigen, juweelen, en zeldzaamheden in goud, zilver en kostbaare fteenen. Inde beeldenzaal ziet men eene zeer groote verzameling Van goede in zuiver gips afgegotene beelden, naar de fchoonfte Griekfche en Romeinfche origineelen. Alles wat Romen, Napels, Florence, Venetien enz. merkwaardig in dit opzicht heeft, ziet men hier bijeen. De Keurvorstlijke bibliotheek bevat meer dan 40,000 boekdeelen. Het kabinet van oudheden is opgepropt met oude manufcripten , Urnen, albasrerbeelden, marmer en metaalen dito, alsmede oude krijgstuigen en huishoudlijke gereedfchappen. In 't phijfifche en mathematifche kabinet is een groote rijkdom van daar aan pasfende inftrumenten. Het kabinet van naturalia beftaat uit een volledige reeks der mineralen, fchelpen, hoorns, zeegewasfen, dieren in liquor, een goede Herbarius, en veele zeldzaamheden uit het plantenrijk. Het tuighuis is 160 voet in den omtrek, en is met veele fieraaden en beeldhouwers werk voorzien. In de gefchutgieterij en in 't voorhuis vindt men onder anderen eene heerlijke verzameling der beste werktuigen voor de artillerij. De fmeltoven in het giethuis is zo wel ingericht dat men met weinig hout m konen tijd eene aanzienlijke partij metaal Vloeibaar maakt. Hier is een tucht- en wees-
huis.



DE PALTZ. 33*
huis, in het laatfte zijn meer dan 80 weezen, die hier niet alleen worden opgevoed, maar, na eenig handwerk geleerd te hebben, een uitzetting bekomen. In dit huis zijn onderfcheidene fabrieken, als een kaartfabriek, linnen- en wollefpinnerij, een weverij, alsmede een fteenilijperij. De Duitfche fchouwburg is een groot, met veel fieraden voorzien gebouw, en een der prachtigfte in Duitschland. Verfcheidene opentlijke gebouwen zijn roet afleiders tegens het onweder voorzien. Op de paradeplaats is een fchoon fontein werk, doch zonder water. De Academie der Wetenfchappen, der teken-en beeldhouwkunst, het Duitfche geleerde Genootfchap, de Hoofdkrijgsfchool, het Anatomisch teater, cn't beroemd Oblèrvatorium, verdienen bijzondere opmerking. Zedert 1781 is hier, in zijn foort, een gansch nieuw leerfchool opgericht om Ziekentroosters te formeeren. Aan de Heidelbergfche landweg is een Botanifche tuin. Manheim heeft eenige goede fabrieken, een groot aantal bekwaame kunstenaars, eenige tabaksfabrieken, wollenverwerijen enz. Het Similor, dat in Manheim gemaakt wordt, is bekend onder den naam van Manheimer goud, niet alleen in Duitschland maar ook elders. In 1688 hebben de Franfchen deeze ftad geheel verwoest. Ter plaatfe alwaar de Nekker in den Rijn valt is in 1738 eene fchoone bleekerij aangelegd, waarvan zich niet alleen de Paltz maar ook andere omleggende oorden



33a » E PALTZ.
den bedienen. Zo we! over den Rijn als Nekker leggen bekwaame fchiphn:ggen.
&:hwetzmgtn ,s een markt-vlek, drie «uren van Manheim aan de Leimbeek, 't wtlk voor eenige jaaren tot eene flad verheven is; 't beeft een Keurvorstlijk lustflot en groote tuin, met eene aanzienlijke Orangerie, een fchoon baadhuis, en een aangenaam park, in de Er.gelfche fmaak aangelegt.
Hddelbcrg, de eerfte.hoofdftad aan den voet des Geisbergs aan den Nekker, heeft meer dan iooo gebouwen, 5 hoofdplaatfen en markten, en wel 20 openbaare bronhuizen, die wegens haare wateren alom bekend zijn. Er zijn ruim n,000 inwooners. In 1689 hebben de Franfchen deeze plaats verwoest, en 1694 «iet alleen geplunderd, maar tot een puinhoop toe afgebrand.
Het vorige refidentieflot, op eenen heuvel over de ftad ftaande, is in 1764 door een blikfemftraal in brand geraakt, en geheel verteerd; in de daar toe behoorende tuin is eene boomkwee. kerij van vruchtboomen. Het nieuwe Heidel. bergfche vat, dat onder de regeering des tegenswoordigen Keurvorsts gemaakt is, (1751) houd 30 voeder meer dan het oude dat bouwvallig wierd. De Roomschgezinden en Gereformeerd den gebruiken ijder een deel van de Heiligen Geest kerk, zijnde de twee deelen door eenen muur afgefcheiden. Behalven de overige Roomfche kerken zijn hier nog eene Lutherfche en
twee



DE PALTZ* 833
twee Gereformeerde, in een van welke de Godsdienst in het Fransch gepleegd wordt. De Univerfiteit heeft Roomfche en Gereformeerde Profesforen. Zedert 1784 is hier een Staatshuishoudkundige hooge fchool opgericht, die voormaals te Lautern was. De ftad heeft veele manufa&uuren; een chits- en katoenfabriek, welke deels zich bezig houd met het verwen en glanzen van Oost-Indifche ftoffen, deels met eigen gemaakte, door dezelve komen omtrent 500 menfchen aan brood. Eene zijden koufenfabriek geeft 100 arbeiders de kost enz. Die bergftraat gaat van hier naar Darmftad.
Frankentlial, aan geene zijde des Rijns, aan de Muhl en Fuschsbeek, met een in den Rijn vloeiend kanaal van omtrent drie quartier; eigentlijk behoort dit tot het opperambt TMieuwftad, en is de derde hoofdftad, en in manufaftuuren de gewigtigfte in de Paltz. Er zijn circa 470 huizen en 4000 inwooners. Eenige der hier plaatsvindende fabrieken worden op Keurvorstlijke kosten gedreven. Als: de porceleinfabriek, waar in 1786 meer dan 60 werklieden waren, onder welke bekwaame beeldhouwers, boetzeerders en tekenaars gevonden wierden, die op kosten van den Keurvorst gereisd hebben, behalven deeze voedt zij meer dan twee hondert perfoonenv Zij behoort tot de beste porceleinfa-
brieken in Duitschland. Een wollen- laken-
co ftoffenmanufactuur houden zo in de ftad als
bij-



534 & E PALTZ.
bijgelegen dorpen over de 600 menfchen bezig.
De wollen- en ziidenverwerij behoort ook den Keurvorst. Bijzondere perfoonen drijven de volgende fabrieken, als een wollen lakenmanufaftuur, die zeker 200 menfchen aan de kost helpt; een fabriek van zijden ftoffen, een tabaksfabriek, een van zijde en linten; een goud- ea zilverdraadtrekkerij, een ftijfzel- poeder- zeepwollen- koufen- en hairfpeldenfabriek, eenkloken metaalgieterij, een Etuifabriek, een papieren behangzelfabriek, alsmede een fabriek van duffels enz. Van deeze ftad loopt een kanaal naar den Rijn, 't geen den handel met de vereenigde Nederlanden zeer begunftigd. Zedert 1780 is in Frankenthal een kostfchool voor jonge Jufvrouwen van de Protestantfche religie.
Weinheim aan de Wefchenz, heeft goede wijnbergen , en een flot, 't bevat 500 huizen en 2700 inwooners.
Schonauw ligt aan de regter oever des Nekkers, en
Wisfloch aan de Leimbeek met een gezondheidsbron, zijn kleene fteden.
Neckerau, een dorp nabij de Nekker met 800
inwooners. Wicblingen, een kerkdorp aan
den Nekker van 530 inwoonders. Lejmen,
een vlek met 1000 inwooners, heeft goede wijnbouw. Ziegelhaufen, aan de Nekker, met
670 menfchen, die goeden nering doen.
Handfchuchsheim heeft 1500 welvarende inwooners.



de p a l x z. 335
ners. Schrieshcim.zm den voet des Odenwouds,
met i8cx> inwooners. Dihberg is een (tadje,
en wel verfterkt flot, aan den Nekker op eene. fteile rots.
Neckargmund. een ftad aan den Nekker, wel. ke hier den Elzenbeek ontvangt; zij bevat omtrent 1600 inwooners, met eene Nekkertol. De hier pasfeerende fcheepvaart maakt de ftad neringrijk en levendig. De leertouvverijen, fteen. graverijen en de handel in hout en houtskolen voor de fabrieken, voor hoepels en plankenis hier aanmerklijk. Ook is deeze plaats zeer bekend wegens haar aardewerk, 't geen alom ver. zonden wordt. De aarde daartoe wordt vier uuren van de ftad, te Heilsbeek gegraaven, en wel in den winter, dewijl de lucht des zomers in de onderaardfche hooien te fterk is, zo dat er geen licht aan den brand kan blijven, In dit oord vallen veele vruchten, waaruit appelen peerenwijn gemaakt wordt; veele maken
goede cider. De Generaal Tilly liet in
ió32 de ftad ftormenderhand inneemen, uitplunderen en alles ombrengen. Neckarfleinach heeft rijke fteengroeven in den omtrek.
II. Het opperambt Ladenburg bevat een ftad, zeven vlekken of dorpen en 6 meijerijen.
Ladenburg, aan de Nekker, heeft 1800 inwooners.
Nee*



» * PALTZ.
Neckarshaufen, een dorp aan die rivier, met 470 inwooners.
Laudentach, een kerkdorp, met 920 bewoo* ners.
III. Het opperambt Lindenfels heeft een ftad, 31 dorpen, 6 gehuchten en meijerijen.
Lindenfels, een ftadje met een oud bergflot en 400 ingezetenen
Wald Michelbach, een dorp van 100 huizen en 800 menfchen aan de Ulpenbeek.
IV. Het opperambt Umftadt heeft 1 ftad, 12 vlekken en drie meijerijen.
Umfladt of groot Umftadt, heeft 800 inwooners, en heeft gemeenfchap met het Paltzfche en Hesfen-Darmftadfche opperambt.
. V. Het opperambt Utzberg of Otzberg, heeft eene ftad en negen vlekken en dorpen.
Otzberg, een bergflot, dat ten Staatsgevangenis dient, benevens een dorp. Heiring,
een ftadje, aan den voet eener hoogte, heeft 325 inwooners.
VI,



DE PALTZ. 337
VI. Het opperambt Boxberg heeft eene ftad,
9 dorpen en 2 hoven.
Boxberg, een ftad en burgt, aan eene hoogte, met 170 huizen en 930 inwooners.
Schweigern, aan den voet eenes bergs, 820 menfchen.
Sachfenflühr. een dorp met een tol.
VII. Het opperambt Moszbach begrijpt vier fteden, 45 vlekken, dorpen en gehuchten en 11 meijerijen.
Moszbach, nabij den Nekker bij de Elsbeek, in een vruchtbaar dal, is een opperambts-ftad, heeft 1700 inwoonders en een zoutwerk.
Hilsbach, aan de beek van dien naam, een ftad van 700 menfchen.
Sinsheim, aan de Elsbeek, bevat 1500 men» fchen, heeft een Franfiskaner klooster, ligt in een bergachtig, koud, hoewel gezond oord, weshalven de Franfchen, welke in 1689 de ftad in brand ftaken, hunne kranke Geestlijken in dit klooster bragten.
Obrikheim, een ftad en flot aan den Nekker.
Schluchtem, een kerk-dorp aan de Leimbeek» met 550 menfchen.
Oppergumpern, aan de Rodenbeek, van 600 inwooners.
Y Sb-



838 D E PALTZ.
Siegelsbach, van 425 bewooners. —- Dalheim aan de Elsbeek, heeft 550 zielen. Eberbach, aan de Nekker, een ftadje van 1800 ingezetenen, die fterke looijerijen drijven, welke van hier tot Heidelberg de hoofdnering uitmaakt.
VIII. Het opperambt Bretten heeft drie fteden, en zes vlekken en dorpen.
Bretten, aan deSulzbeekop eenen heuvel, de
opperambts-ftad, heeft 3300 inwooners.
Heidelheim, aan de Sulzbeek, eene ftad van 1400 menfchen. Eppingen, aan de Elzen¬
beek, heeft 1600 ingezetenen. Wcingartcn, aan Walz in Dreck is een vlek van 1600 bewooners.
B. De opperambten aan geene zijde des Rijns.
IX. Het opperambt Bacharach, uit twee fte¬
den, 15 vlekken en dorpen, en 3 meijerijen.
Bacharach, aan den Rijn, met eene zwaare tol, is de opperambts-ftad, welke 1325 menfchen bevat, een ftijfzel- en poederfabriek heeft, en goeden wijn bouwt. Furflcnberg, een flot aan den Rijn. Cuub, in 't nederambt van dien naam, een ftad en een dal, welks voorftad echter aan den Rijn ligt, heeft 1200 inwoonersïlieris eene tamelijke tol. -— Tusfchen Bacha.
nek



DB paltz. §3<)
rach en Raab, legd in dit oord, midden in den Rijn, op eene rots, een dikken tooren, die de -Pfalz genoemd wordt.
. X. Het opperambt Stromberg heeft eene ftad, 15 vlekken en 4 meijerijen.
Stromberg, aan de Guldenbeek, met een flot, heeft 90 huizen, men bouwt hier goeden wijn. — Waldagcsheim van 100 huizen. Heddesheim, van 120, en Laubenheim, van 55 huizen, zijn
bloeiende plaatzen. De eerfte legd aan de
Guldenbeek, de tweede aan den vloed de Nahe.
XI. Het opperambt Alzey heeft vier fteden, 86 vlekken en dorpen, ook 3 meijerijen, en de onderambten Freinsheim en Erbesbudesheim.
Alzey, aan de Selze, in een dal, is de opperambts-ftad, welke in 1689 door de Franfchen van haare muuren beroofd, en in brand geftoken wierd. Zij heeft 3500 inwooners.
Odernheim, aan de Selze, een ftad van ruim iooo inwooners.
pfeddersheim, aan de Primm, een ftad van ji6o inwooners.
Sinshcim, aan den ouden Rijn, eene nering, rijke plaats van 1000 bewooners.
Gundersheim heeft 700, fVesthoyen aan de AltY a beek



34° »E PALTZ.
keek 1400, Oosthoven 1700, Dalsheim 240, Opperflersheim aan de Waischbeek 500, en het ftadje Freinsheim, aan de Scheitbeek 1200 inwoon-
ders. Alle deeze plaatfen zijn bloeiend. Zo
ook Wiefenheim van 200 huizen, en Erbesbudesheim met 730 bewooners.
XII. Het opperambt Oppenheim heeft een ftad, 14 vlekken en dorpen, en 5 meijerijen.
Oppenheim, aan den Rijn, de opperambts-ftad, heeft 1800 inwooners, heeft goede akker- en wijnbouw, en eene gierbrug over den Ri;n.
Nierftein, niet ver van daar, aan den voet -eenes iteilen bergs, is een kerkdorp met 1100 inwooners, wordende hier goeden wijn geteeld.
Opper-Ingelheim, een vlek met 1500, en Nefder-lngclheim, aan de Selz, een welgebouwd dorp met 1100 inwooners.
Efenheim, aan de Selz, een bloeiend oord met 760 menfchen.
XIII. Het opperambt Neuftad heeft 5 fteden, 44 vlekken en drie meijerijen.
Neuftad aan de Hardt, in een laag dal, van het Hartgebergte omringd, aan de Spijerbeek, is de opperambts-ftad, en heeft 4100 inwooners, die meestal van den akker- en wijnbouw leven. Hier is ook eene beroemde tol.
Mus-



D £ P A t, T zV> J4t
Musbach, aan de Spijerbeek, heeft nco inwooners en 200 huizen.
Edenkoben, aan de Muhlbeek, heeft 1300 bewooners, lias/och aan den Rijn en Spijerbeck, bevat 2500 zielen. Washenheim, eene ftad, aan den voet van het hansgebergte, waarom het ook met den toenaam aan hei hart bekend is, heeft J300 menfchen. Edichheim, een viel ; Gggcrsheim, een mijl van IVianheim,* in eene vruchtbaare ftreek, met een flot en tuin; en Lamsheim, aan de Ifanach en Fuschbach, heeft 1200 inwooners. Alle deeze oorden zijn bloei}end door wijnbouw en ooftteelt.
XIV. Het opperambt Germersheim heeft a fteden, 44 vlekken en 8 meijerijen.
Germersheim, eene ftad aan den Rijn, waarin een goudwasfeherij is, aan welk goud de Rijnfche goudgulden zijn oorfprong verfchuldigd is. Hier is een fchoon flot, en de plaats bevat 1200menfchen, welke, door visfeherij als anders, goed beltaan hebben. Hier valt de vloed Queich in den Rijn, alwaar een Rijntol geheven wordt. In 1788 voer het eerfte fchip door het, van bijzondere perfoonen aangelegde nieuw Rijn-kanaal.— Hagenbach is eene ftad aan eene der Rijnarmen.' Bslheim, aan de Buschgraft en Spsge/bach, bevat 1200 inwooners. Billigheim aan de Wirre of Kappelbeek, heeft 1000 ingezetenen. Stein* Y 3 wei.



34» TOUR EN TAXli.
weiler, aan de Wirbeek, heeft 900 inwooners,
en Pleisweiler heeft er 4S0. Klingemunfter, aan de Finfterbeek, heeft 900, en Godramflein aan de Queich iaco ingezetenen. — Alle deeze plaatfen zijn bloeiend en neringrijk.
Selz is eene ftad met een onderambt aan den. Rijn, alwaar eene goudwasfcherij is.
DE VORST VAN TOUR EN TAXIS.
D eeze heeft wel geene bezittingen in deezen Kreits, maar door het verfchieten van 80,000 rijksdaalders aan denzelven, door den Vorst Anzelmus Frans in 1724, voor welkers 4000 rijksd. renten de rijks-'en krijgsfteuren verpand zijn, heeft hij zitting en ftem in de Nederrijnfche kreitsdagen bekomen.
RE.



BOY EU mt JSfEDIJRRHYJSTSCHE KRE1TST.N.



3T, JRIJ DE 1



SM*
REGISTER.
A.
bt.
Aar» rivier. • 288
Abbeville. . 76
Adenau. . . 319
Adolphsburg. . 325
Adolphseck. . 239
Adolfshof. 249
Adorf. . . 291
Aeth. » . és
Acrfchot. . 105
Afflighem. . 115
Agrimont. . 136
Aigle. . 164
Aire. . 75
Aldenar. . 317
AUer.bacb. . 177
Allendorf. . 267
Allencrop. » . 324
Alme. . . 143
Alme, rivier. . 321
Alpen. . 321
Alfemberg. . 114
Alsfeld. . . 281
Aolst. . . 34
Amiens. , 75
Amoneburg. . 301
Amorbach. . 300
Andel. . . 183
Andemie. . J55
bi.
Anderlecht. . 110
Andernach. . 317
Antwerpen. . 117
Antoing. • Co
Anwerghem. . 114
Anweiler. . 186
Anfpacb. . 191
Archenne. . xoa
Aremberg. . 313
Arènfels. . 31a
Arensberg. . 323
Argenthaf. . 37<y
Artesheitn. . 20Ï
Atlon. . . iöt
Arolfen. . 291
Arquennes. . 114.
Arras. . . 73
Arftein. . . 311
Arweiler. . 317
Afchaffenburg. 300
Afche. . . 115
Aspelaere. . 36
Aspremont. . 149
Asfenheira. . 22 8
Attendorn. . 325
A verbode. . 105
Avesnes. , 70
Aywiers. f 113
'4 B.



S44 REGISTER.
B. bi.
Baldenan. . 307
Ballenberg. . 301
Balve. . . 324
Balzweiler. . 189
Baldenek. . 30»
Bar le Duc. . 85
Bafef. . . jog
Baferode. . 44
Baftogne. . I(j2
Battenberg. . 1^4
Baupaume. , 74
Bauters. . i0l
Baveghem. . 34
Beaufort. . . 156
Beaumont. . 67
Beauvais. . 77
Beets. , . 104 :
Beilftein. . 304
Bekevoort. . 105
Belike. . 324
Bellelay. . 1207
Bengel. . 177 j
Bensheim. . 301 ] Bergen. . 190. 226 1
Bergheim. . 291 3
Bergues. . Ti 1
Bergzabern. . 186 I
Beringen. . 138 I
Berg. . . 323 I
Berlpcre. . 41 E
Berleburg. . 253 E
Berleve. * . 44 i
Berncastel. . 307 B
Bethune. . 74
Bethlehetn, . IOO
Bettingeu. . ^c6
Beveren. . 38. 43
Beyghem. . „5
Bibelhaufen. . 30,5
Bibel, rivier. . 110
Biberich aan den Rijn 240
Biberftein. . 249
Bieber. . 223
Bicdburg. .
Biedenkopf. . 184
Biedenap. , jg^
Bierbeek. . 10o.
Biage, rivier. 321
Billich. . ^
3ilfen. . , j,.,
Sflftein. . 32^
ïinche. . 6<s
3ingen. . . 3oo
Jirkeaféld, . t^
V.rs, rivier. .
Jirftein. . S2p
lifchofsheim. 301, 3iQ
iitche. . ^c
;laesvelt. ,
laraont. . %j
lankenau. . 250
lankenberg. . 55
lankenftein. . 283
leichenbach. , 227
obenhaufen. . 228
ockenheim, . 225 Bo.



REGISTER.
bl.
Bodenfeld. . 3:4
Boer. . . 322
Bonlez. . 102
Bonn. 316
BonelTc. . 156
Boom. . 123
Boppard. . 310
Borgworm, . 136
Barken. . 271
Bornhsm. . 45
Bornival. • 113
Bouggenhout. 115
Boulant. . 348
Boulay. . 9°
Boulogne. . 74
Bouvines. . 155
Bovenden. . 274
Braine 1'AIeu. 112 Braine le Comte. 66
Braubach. . 287
Braunfels. . 232
Bree. . . 138
Bretzenheim. . 193 Bricy. . . 90
Brilon. . . 325
Brogne. . 156
Bruchfal. . 202. 209
Bruckenau, . 249
Bruel. . 318
Brugge. . . 45
Brusfel. . . 106
Brundruc. • 208
Budingen. . 233
Y
b!.
Buntcrshcim. . 245
Burcht. . 43
Burggravenrode. 229
Burghaun. . 249
Burg Sponheïm. 177 C.
Calais. „ 73
Callop. . . 4j
Camberg. . 3tI
Cambrelis. . (59
Camp- . . 32V
C-mpenhout. iI2
Carden. . . 3IO
Carlsthalerbad. . 277 Castedaun. .
Chalons. . ga
Charleroi. . 154
Charleville. . 81
Chateau Cambrefis. 70
Chateau Thierri. 157
Chatelet . 143
Chaumond, . y%
Chievre. . <5j Chimsy .
Chiney. . . I42)
Chiny. . ufo
Chooz. . . 57
Choquier. . 13$
Cfney. . 57
Ckrenthal. . 241
Claufen. . 307
Clermont. . 78 Clermont en Argonne. 85 5 Clia-



54* REGISTER.
bl.
Clingenberg. . 300
Coblenz, . «08
Cochem. . go8
Commerd. . 85
Commines. . 51
Cornpiegne, . 79
Conz. . t 30Ö
Corbach. . 289
Corbeekoverloo. 100
Coutr.-y. . 40
Coj'ghem. . 41
Crautheim. . 301
Crepy. . . 79
Crovj. . 177
Cronenburg. . 166
Cruyckenbourg. 45 Cuivin. .
Cumtich. . 123
Cuno Enger?. 309 D.
D^cbsfelden. . 208
Dagftoel. » 103
D.:dizele. . , 41
Dammê. . 54
Darmftadt. . 285
Dave. . . 157
Delfperg. . 207
Dendermoiide. . 44
Demer, rivier. . 132
Dettingen. . 300
Deutz. . . 319
Deynfe. . 40
Dietkerk. . 164
bi.
Dieburg. . 299
Dieghem . 11 r
Diemei, rivier. 28S
Diepenfleye. . 115
Diest. . . 104
Dieufe. . 8»
Dill. . . 177
Dilsberg. . 335
Dinant. . 142
Dingclftadr. . 303
Dion Ie Mont. 102
Dirmftein. . 199
Difibodenberg. . 75
Dixmuyden. . 58
Doel. , . 43
Dongelberg. . 103
Doruigheim. , 225
Dorfleo. . . 321
Doornik. . 5f
Dornberg. . 28g"
Dornheim. . 226"
Dornholzhaufen. 284
Douay. . . 7(J
Doulons. . 7^
Drolshagen. . 325
Duderftadt. . 30j
DuiTel. . . I23 Durkheim aan de Haart. 245
Durbuy. . j <j5
Dufemont. . jgj E.
Eberhards Claufe. 307
Ebernburg. . 175 Eber-



REGISTER.
34?
bi.
Eberfbdr. . «85
Echternach. . 163
Eder, rivier. . 288
Edesheim. . 203
Ehrenbreitenftein. 309
Eichsfeld. . 302
Eilhaufen. . 292
Emollen. . ita
Eisfeld. . . 302
Ekeren. . 122
Elene. . . 35
Elisfenu. . 101
Ellefeld. . 299
Elzeghem. . 38 Emerichsftadt. . 298
Engers. . . 209
Enghien. , 66
Enkirch. . 176
Epernay. , 84
Erbs. . . in
Erden. , 177
Erfurt. . . 302
Ermenonviüe. . 79
Erpel. . . 317
Erquelines. . 67
Erx, rivier. . 322
Eschwege. 267. 273
Esftalle. . . 165
Ekain. . . 85
Etteuheim. . 206
Eupen. . . 147
Everbergh. . 112
Everghem. . 34
b!.
Eversberg. . 325 F.
Falkenburg. . 18S
Falkenftein. . 197
Felsberg. . 470
Fischberg. . 249,
Flechtdorf. . 291
Flemale. . i35
Fleury. , •. 156
Flonheim. t jy
Floreffe. . xyj
Floreunes. . 145
Fontaine 1'Evesque 143
Fontenoy. . 60
Fosfe. , . 142
Franchimont. . 140
Frsnkenau. . 27a
Frankenburg. . 272
Frankenftein. . 245
FrankenthaJ. . 33»
Frankfort. - 213
Fredeburg. . 325
Freyenberge. . 208 Frcyenhagen. 266. 29»
Freyr. . . 157
Friedburg. . 21a
Friedrichsdorf. . 285
Fritzlar. . 302
Furftenberg. . 290
Furfteneck. . 249
Fulda. . 248 G.
Gaasbeek. . m
6»



34& REGISTER.
W.
Gaveren. . 35
Geertsberge. . 36
Geltheini. . 237
Gemundem . 244
Gend. . . 30
Genapp*. . 102
Gerode. . 303
Gpmsheim. . 301
Gefeke. -, . 323
Gestef. . 127
Ghistel. . . 55
Ghyfele. . 35
Giefen, . ï 280
Gleiberg. . 236
Gleiburg. . 236
Goyke. . . 115
Grach. » 307
Grammens , 40
Grammont. . 36
Grai:dpré. , 82
Grandvi lierf. . 78
Grebenau. . 281 Grebenftein (ftaat Goe-
benftcin.) . 269
Grehvveiler. . 77
Grenfau. . . 313
Grety. . . I02
Grevenftein. . 324
Grimberge. 44. 115
Grimburg. . 307 ]
Groenendael. . m ]
Gronau. , 277 ^
Groot Bygaerden. 114 j
hl
Groot Almerode. 267
Groot Barclof. . 303
Groot Linde. . 281
Groot Luder. t 549
Grunftadt. . 245 Grumbach. .
Grundbreitenbacb. 284
Grys- . • 249
GuntersbJum. .. 245 H.
Haarftrank. . 32I
Hachen. . 3^
Hadimont. . ,43
Haesdonk. . 43
Hagen. . . ^ Halen. . I40i ,39
Hall. . . 66
Hallenberg. . 3^
Huma. . . 272
Hamelburg. . 250
Hammont. . 135
Hanau. . 2io. 223 [Ianaur. .
[landfchuchsheim. 334
riannebach. . 307
rlardesfera. . ^6 Iark. .
larrleebeeke . 40
Ianenburg. . 245
lasfelt. . j^g
Iastieres. . j^g
larebruck. . 7,
launek. . 252 Haus-



REGISTER. 34J
bl.
Hausfen. . . 241
Heidelberg. . 332
Heiligenftadt. . 303
Heisr. . . 127
Heitersheim. . 220
Heilweg. , 321
Helfeghem. . 38 Helmershaufen. . 270
Henegouwen. . 61
Heppenheiin. , 301
Herbemont. . 165
Herent. . 100
Herentals. . 123
Herma!. , . 136
Hermitage. . 143
Herrftein. . 177
Hersbach. . 312
Hersfeld. . 250
Herftai. . . 136
Hertogendael. . 200
Htrtogenrade. . 130
Herve. . , 148
Herzelles. . 113
Heuchelheim. . 228
Heyle. . - '41
Heverle. . 100
Heydesheim. . 245
Hierges. , 142
Hiffene. . . 127
Hillegheim. . 36
Hillesheim. . 308
Hinzweiler. . 191
Hirschhorn. . 301
bl.
Hirzberg. . 324
Hochheim. . 303
Hochfpeyer. . 245
Hochst. . 298
Hoddesheim. . 186
Hohenfels. . 241
Hofgeismar. . 266
Hofheim. . 298
Hohen Solms. . 233
Hohenltein aan de Aar 2:6
Houtliem. . 36
Holzhaufen. . 226
Homberg in Hesfen. 270
Homburg. . 185 Homburg aan de Hohe 284
Homertshaufen. . 284
Iloogftraten. . 123
Hoorn. . 139
Horchheim. . 199
Hornbach. . j g$
Hotweiler. . 180
Houffalize. , i(5(j
Hoveftadt. . 323
Huningen. . 244
Hui. . . I4I
Hulpen. . n2
Humftein. . 245
Hundheim. . 1yI
Hundsruck. . 30^
Hundftein. . 307
Huysfem. , ,35
Hylingen. . 3i3
I,



s5» Register.
bl.
i.
m«- . . 103.
Idftein. . 23p
Immenhaufen. . 269
Impden. . _ 115
Jncourc. . . 102
Inden. . 6^
Indoigne. . 103
Ingelmunfter. . 40
Jagenheiin . 242
Johannesberg. . 299
Ifeghem. . 40
3sfum. . . 321
Itterbeek, rivier. 288
Jrel . . no K.
Kaldenhart. . 333
Kameryk. . 71 Kapelle op den Bosch. 117
Kappenftein. . 175
Kasfel. . , 260
Karelshaven. . 266
Kayferslautern. . 181
Kempen. . 320
Kesterbach. . 286
Kiefeken. . 105
Kirchberg. . 175
Kirchheim Poland. 237
Kirchhayn. . 272
Kirrweiler. . 203
Kislau. . . 202
Kleeberg. . 283
Kleeburg. . 185
Kieinern, . 291
Klofterade. . 150
Knokke. . 59
Konigheim. . 301
Konigsb«rg. . 283
Konigshoven. . 301
Konigftein. . 231
Konigswinter . 319
Kreutzuach. . 173
Krichingen. . 195
Kronberg. . 298
Krofdorf. . . 236
Kyrburg. • 190
Kyru. . . 189 L.
Landen. . 104
Labenheiin, . ]8o
Ladenburg. . 335
Lahn, rivier. . 204
Laken. . . 110
Lampertheim. . 19$
Landau. . 291
Landrecies. . 70
Langenbrucken. . 202
Langenfehwalbach 276
Langefeheid. . 324
Lanne. . . 113
La Roche. . 165
Laubach. . 179. 233
Laudenbadi . 336
Lauffen. . 208
Lauterecke. , 183
Lautern. . 181
Lebber. , 320 JLe.



REGISTER. •
bl.
Lechenich. 319
Lede. . . 36
Leeuwen. . 104
Leiningen. . 199
Lemberg. . 83
Lenne, rivier. . 322
Lerine- . 102
Lesdain. . 22
Lesfe. . . 156
Lesfines. . 66
Leudersdorf. . 310
Leun. . , 233
Leuwerghem. . 3ö
Leuven. . . 97
Leuze. . ..
Leymen. , 334
Lederkerk. . 36
Lichtenau. , 210, 268
Lichtenberg. . 187
Lichtenfels, . 291
Liedberg. , j;3
Lier. , , 124
Ligne. . . <j7
Lille. . . 71
Limburg. . 147 Limburg aan de Lahn 310
Lindenfcls. . 336
Linn. . ,
Linz. . . 3ip
Lippe, rivier. . 322
Lisberg. . . 282
Lismale. . . 102
Lobbes. . . 143
bl.
Lohnberg. J 236
Lobersheim. . 175
Loet. . . 138
Lohnftein. . 299
Lohr. . . 241
Lokeren, , 42
Longwy. . 89
Loo. . . 59
Looz. . . 137
Lorich. . 599
Lorsch. . . 30r
Ludwigftein. . 274
Luik. . . j34
Luneville. . 87
Luxemburg. . 161 M.
Maas, rivier. . 12
Mackenzell. . 249
MaaghdendaeL . 101
Magdenburg. . 203
Mahlenburg. . 123
Maïs. . . „(5
Malplaquet. . 70
Manderfcheid. . 308
Manheim., . 3^
Marburg. . 271
Marche. . kJj
Marches les Dames. 157
Mariemont. . 67
Marienberg. . 204
Marienburg. . gj
Marienne au Pont. 143
Marlagne. . ts?
Mars-



353 REGISTER.
bl.
Marsberg. . ,24
Marxhaufen. , 268
Maastricht. . ,38
Maubeuge. . 70
Maufcthunn. . 301 Mayen. . . 310
Mayntz. . 296
Mazeyk. . 138
Mechelen. . 1:5
Medebacb. . 325
Meeiholz. . 230
Mehrenberg. . 236
Meifenheim. . ib'6"
Melain. . j03
Melle. . . 35
Melfingen. . 268
Menden. . . 3^4
Mengeringhaufen. 290
Menen. . ^0
Merchten. . IJ5
Merzig. . .306
Mefchedc. . 3.-4
Mefik. . . I3y
Metz. . 89
Meulebeek. . 40
Meufzfelden. . 95
Middelburg. . 55
Miltenberg. , 300
Moerftorf. . 165
Mons. , . <54
Monftieres. . 157
Moefel, rivier. 204
Montabaur. . 311
bl.
Montdidier. . 77
Montreuil. . 74
Mouze;!. . j^g
Monzingeu. . 175
Morauche. . p0
Mosbach. . 241
Motten. . . 2-j0
Monlin. . i<jg
Muhlheim. . 324
Munfter. . 283
Munftcr Meinfeld. 310
Munzenberg. . 228
Munzfelden. . 243
Myfenheim. . 3,7 N.
Naraur. . 153
Nancy . . 86"
Nalfotten.. . 276
Naftede. . 276
Nauheim. , 2tö
Naumburg. . 175
Nazareth. . 34 Neckerau. .
Neckargemund. 335
Neckarshaufen. 335
Neckarfteinach. 335
Neer. . . ,39
Neder Ifche. 10I
Neheim. . 3^
Ners, rivier. . 3,^
Nerz weiier. . j^j
Nette, rivier. . 315
Nieuw Bauinberg. 301 Neij.



REGISTER. 3#
bl.
Neuenkirchen. . 183
Neufchateau. . 165
Neuhaufen. . 199
Nieuwhof. . 250
Neukirchen. . 271
Nieuw Leiningen. 199
Neumagen. . 307
Nieuw Saarwerden. 238
Nieuw Weilnau. 338
Neuweyer, . 243
Nevele. . . 34.
Nidda. . 282
Niederbrechen. 311
Niedernhall. . 3oi
Nieder Seltars. 311
Nieder Wildungen. 290
Nieuwmegen. . 36
Nieuwpoorc. . 58
Ninive. , 37
Ninove. . 37
Nivelle. . n3
Nizelle. . na
Nokeren. . 38
Noyon. . 79
Nurenberg. . 24)
Nuyfz. . 320
O.
Oppereimer. . 324
Oberhilversbeim. 174
Oberkirch, . 205
Opper Lahnftein. 299
Opper Mofche!. 187
Opper Rofzbach. 109
Opper Urfd. . 231
bï.
Opper Weiier. 191
Opper Yfche. . 112
Odenheim. . 209
Odenkirchen. . 320
Oedt. . 320
Oestinghaufen. 323
Oescreich. . 299 Offenbach aan de Glan. 190 Offenbach aan deMayn.23»
Ollbruck. . 246
Oomberghem. . 3
Opdorp. . 11S
Ophombeek. . H7
Oppenau. . 206
Orb. . » 299
Orchimont. . 164
Orival. . 1H
Orp le Grand. 103 Ortenberg. 226". 231
Ortenftein. . 3°7
Oliënde. . 55
Otterberg. . i8r
Ottweiler. . 243
Otzberg. . 33^
Oud Haslau. 228
Oud Leiningen. 244
Oud Lufzheim. 203
Oud Rhoden. . 290
Oud Weilnau. . 238
Oud Wildungen. 2^0
Oudenaarde. . 38
Oudenburg. . 57
Ougraie. . 136 P.
Padberg. . 326
Z Parcq,



354; REGISTER.
bi.
Parcq. . joo Peer , • .188
Perk- . . 112
Pennenbeek. . 111
Peronne. . 76
Perwetz le Marchez. J03
Peteghem. . 38
Pfalzel. . 306
Philippsburg. 202
Philippsfreude. 307
Philipsrust. . 225
Pirton. . 67
Pirmafens. . 210
Pitthem. . 40
Plasfendaal. . 57
Pont a Mousfon. 88
Poperingen. . 60
Poucques. . 40
Praunheim. . 229
Q.
Quesnoy. . 70 R.
Ramelies, . 103
Rasfeghem. . 36
Ratfelaer. . jo6
Raufchenberg. 272
Recklinghaufen. 321
Rees. . 313
Regboscb. . 36
Reichel . 177
Reicbelsheim. . 237
Reichenbach. . 183
Reichenberg. 276
Remich. . . 163
Renesfe. . 37
W.
Renfe. . . 318
Reves. . . 113
Rheims. . 83
Rheinberg. . 321
Rheinfels. . 275
Rheingau. . 298
Rijngravenftein. 191
Rijnhaufen. . 202
Rheinheim. . £§7
Rijn Turkheim. 190
Rhatel. . , 81
Rhoden. . 290
Rochefort. . 165
Rockenhaufen. . 182
Rocours. , 135
Rocroy. . . 81
Rode. . . 35
Rodheim. . 22Ö
Rodelheim. . 233
Roehl. . . ag2
Roer, rivier. . 13
Roermonde. . j2g
Ronfe. . , 37 Roode. . .n4 Rothenburg. 2c2.267.273 Roulz. . .
Rudesheim. . 2gg Ruhr, rivier. .
Rumpst. . , I2j
Rupel, rivier. . I0
Rupelraonde. . ^
Rustenberg. . 303
Ruyslede. . 40
Rijmenant. . 124 Rijn,



REGISTER. 353
bl.
Rijn, rivier. . 204
Rijpoltskirchen. 194
Rijneck. . j 314
Rijnbach. , 319
Rijsfel. . . 7j S.
Saar, rivier. . 204
Saarbruck. . 242
Saarbourg. , 87
Saarburg. ; . ^oCi
Saarlouis. . 93
Sababurg. . 2<55
Sachfenhaufen. . 290
SaJTelaar, , ^4
Saleclc. . 250
Sahnunlïer. . 250
Salzhaufen. . 282
St. Aafteiirade. :0i St. Ghislain. ,
St Iluberc. . j6"ö
St. Joost ten Haegen 110
St Mard. . l63
St. Menehould. . 83
St. Michel. . g5
St. Nicolaas. . 42
Sc. Omer. . -4 St. Paul. .
St. Peter Jette. ÏI5
St. Soar. . 2"4
St Soarshaufen. 276
St Trou. . 13(5
St. Wen del. . 307 ;
St. Bieth. . jc6 ;
Salm. . . rog !
Z 2
bl.
Sandhofen. . 213
Santvliet. . 122
Sarguemines, . 93
Safzbach. , 206
Saye. . . 309
Scarpe, rivier. . 9
Schadeck. . 245
Schauenburg. ; 2c6
Scheel. . 124
Scheidingen. , 324
Schelde, rivier. 0
Schellebell. . 44
Schenks Lengsfdd. 99
Scherpenheuvel. J05
Scheut. . . n0
Schierftein. . a4I
Schlangenbad. 277
Schmalenberg. ; 32$
Schnellenberg. . 325
Schonau. . 334
Schriesheim. . 33,-
Schwabenheim. 174
Schwalbach. . 233
Schwalheira. . 227
Schwarzenborn. 271
Schwetzingen. . 332
5emb!ours. . 102
Sclayen. . . 15J
Sclesfin. . 130
Sedan. . 8t
Seligenftadt. . . 301 ïelles. . .114
tellers. . 236 ;ci«- • .158 Se.



356 R E G i S T E R.'
bl.
Semois, rivier. . 12
Senlis. . .78
Sennes. . 114
Seraing. . . 135
Severghem. . 34
Sezanne. . . 84
Sichem. . 105
Silbach. . 325
Silberg. . . 284
Simmern. . 179
Soignes. . 65
Solms. . . 232
Sombreffe . 113
Somme, rivier. . 9
Sonnenberg. . 241
Sontra. . . 273
Sotteghem. . 35
Spaa . 140
Spangenberg. . 269
Spiers. 201. 203
Spanheim, . 175
Spreidingen. . 175
Stadrberg. . 326
Stact WorbiSi . 303
Starkcnburg. . 177
Stauff*. . . 237
Steenkerke. . 67
Stein. . 198
Steiaau. . 228
Steinheim. . 299
Stenay . 85
Stockem. . 138
Straatsburg. . 205
Strothe. , . 291
bl.
Sulzbach. . 307
Sunderen. . 324 T.
Tenfche (ftaat Teufche). 42
Ter Bank . 10i
Ter Nath. . 114
Ter Veuren. . ,n
Thai Ehrenbreitflein. 309
Thai Itter . 283
Thai Ulmen. . 308
Thieldonk. . 100
Thielt. . 40
Thielrode. . 42
Thionville. . 90
Tholey. . . j87
Thorout. . 57
Thuin. . J43
Tienen. . I0i
Tienhofen. . 101
Tillemont. . jor
T%-- . 113
Tirimont. . 115
Tongeren. . i^f
Tongerloo. . I24
Tsnneftein. . ^jg
Toul. . . 8S
Tournay. . g0
Traben. . j>*q
Trarbach. . 175
Treffurt. . 303
Trendelburg. . 270
Treifz. . 308
Treyfa. . 271
Treys Munzenberg. 228 Trier



REGISTER. 357.
bl.
Trier. . 3,05
Turnhout, . 123
Tweebrugge . 185 U.
Uhftadt. . 202
Umftadt. 287, 336
Unkel. . 319
Urb. . 299
Urff, vloed. . 288
Urzel. . 250
Ufingen. . 238 V.
Vach. . . 269
Val Benoit. . j3<5
Valenciennes. . 70
Vallendar. , 309
Veckerhagen. . 270
Veldenz. . . 182
Verdun. , , g5
Vere , lg
Vervier*. i4q
Veurne. . 59
Vezdife. . . gg
Vianden. '. 16-
Viane. , j7
Vic- . . 88 Vichte- .
Villers. \ p jjg
Vilvoorden. . j I0
Virton. . J63
Vifet. m 137
Virri le Fraucois. 82
Vlierbeek. . Icc
Vlierzeile. . 35
bl.
Volkmarfen. . . $z6
Voikmarshdm 326,
Vorsc. .. . 110
Vosien . \. 111
Vougieres. . 81
Vrouwe Pare. 105
Vrije (het) 53, W.
Wens. t . 41
Waasmunfter. .. 42-
Wacqven. . 40-
Wadalgesheim. 180
Wachtersbach. . 230
Waelhem. , 117,-
Waghaufel. . 203-
Walcourt. ( io* Waldek. . 2.S8. 289
Waldenburg. . 352
Waldfischbach. '.Si
Wald Michelbach- 336
Waldfee. • 203-
Walem. . j23
Walhorn. . , 148
Wa!rad';nftein. . 239-
Walsdorp. . 239
Waizheim. . 203
Wanj'rhd, . 273
Waren. . j36
W::rneton. . 51
Warfien . 333
W.Ttenberg, . jpj
Warwick, 41
Wuon. ; (,q
Wyucier Br_ainie. 112
! Wa-



558 R E G I S T E R. -
bl.
Wavre- . ici
Weberen. . 267
Weerdt. . - 130.'
Weilftadc ■ % 203
Weilburg. . 235
Weilerbach. . 18 f
Weilmuufter. 230"
Weinheim. . 334
Weinsheim. . 198
Weiszenburg. 203
Welschbillig. . 307
Weltersburg. . 245
Wenden. . 325
Wengeroth» . 245
Weorc • 130
Werl- . ' 3:4
Werheim. . 321
Wesfem. • J39
Westerburg. . 244
Westerloo. . 124
Wetter. . 272
Wetterburg. . 291
Wetzlar- . 211
Wevelghem. . 41
Weyhers. . 249
Wezenbeek. . m
Wieblingen; . 3 54
Wildenburg. . 192
Wildungen. . 291
Wilhelrashaufen. 269
Willebroek . ll6
Wilftadt. . 210
Windecken-. k2;
Winghene. . 4q
bl.
Winterberg. . 3;^
Winterburgj . ,77'
Wirschwciler. jwjl
Wisbaden. . 240
Wisloch. . . .
Wisfoppeuheim. i08"
Wittich. .
Witmarshof. > 274'
Wittgenftein. . 253
Witzenhaulèn. 273"
Worth. < . 30c,
Woldeuburg. . J24
Wolfshagen. • . JjWf
Wolfflein; . !- j8i Worms. . • . I99
Wijneghem. m 123
Wijnendaal. ■ . 5g Y.
Yedegeri. . 3q
Yperen. . 1 . ^
Yfenburg. " . 229. 313 Z.
Zeil in Ham. . 308
Zèltlingen . 319
Ziegelhaufen» . 334
Ziegenhayn. J . 2Ó8
Zierenberg. t 270
Zoll Eugers. ' 2:9
zoiis. . 323
Zuderland. . 322
Zulpich. . 319
Zufehen. ' . 290
Zwingenbefg. ,
Zweyadrecht. \ 43