VAN
HU G O B L Al R,
LEERREDENEN
VAN.
HU G O B L Al R,
doctor der heilige godgeleerdheid, een van de predikanten der hoofdkerk, en hoogleeraar in de rhetorica en fraaie letteren aan de hooge schoole van edinburg.
KJAR DEN LAATSTEN DRUK, UIT HET ENGELSCH , VERTAALD.
Te AMSTERDAM, Bij WILLEM 11 0 LT R O P, M D C C X C I I I. i^AA
ZESDE DEEL.



-



INHOUD
VAN DE
LEERREDENEN
DES ZESDEN DEELS.
EERSTE LEERREDE.
OVER DE LIJDZAAMHEID. LUK. XXI: 19. Sezit uw zielen in u<we lijdzaamheid. Bladz. I
TWEEDE LEERREDE.
OVER DE GEMA ATIGDHEID. PHILIP P. IV: 5.
Unit gemaatigdhsid zij alle menfchen bekend. . 23 * 3 DER-



* INHOUD*
DERDE LEERREDE.
OVER DE BLIJDSCHAP EN DROKFHtlD DES HARTEN.
SPREUK. XIV: 10.
lUhart kent zijne eigen bittere droefheid, en een vreemde zal zich met deszelfs blijdfchap niet vermeng6n' ' * • • Bladz. 43
VIERDE LEERREDE.
OVER DE KENMERKEN VAN ONVOLKOMENE VROOMHEID» MARK. X: 2t.
Je.zus hem aanziende, beminde hem. . . 6
VIJFDE LEERREDE.
OVEK HST S A KR A Ht NT VAN 'S H E E R E N AVONDMAAL, ALS EENE VOORBEREI. JJING TOT D(JN DOOD.
MAT TH. XXVI: ap.
R zeg u; dat ik van nu aan niet zal drinken van deezs vrugt des wijnftohs., tot op dien dag, wanneer ik met u dezelve nieuw zal drinken in ht koninkrijk ». (taf Vaders.
4 « 84
ZES-



I N HOU D. vu
ZESDE LEERREDE.
OVER HET GEBRUIK EN MISBRUIK DER WAERELO.
i korinth. VU: 31.
Die deze waereld gebruiken , als niet misbruikende.
Bladz. io3
ZEVENDE LEERREDE!.
OVER DE UITERSTEN IN GODSDIENSTIG EN ZEDELIJK GEDRAG.
spreuk, IV: 27.
Wijk niet ter rechter, of ter Jlinkerzijde. . 129
ACHTSTE LEERREDE.
©VER HET SPOTTEN MET DEN GODSDIENST.
2 pet r. III: 3.
In 't laatjle der dagen zullen 'er /potters koomen > . 148
NE-



vut I N H O U D.
NEGENDE LEERREDE.
OyER DE SCHEPPING DER WAERELD. genes. I: 1.
In den beginne fchiep God den hemel en de aarde.
Bladz. 162
TIENDE LEERREDE.
OVER DE SLOOPING DER WAERELD. a petr, III: io.
Maar de dag des Heeren zal komen als een dief in den nacht, in welken de hemelen met een gedruis zullen voorbij gaan , en de elementen zullen fmelten door vuurige hitte; ook de aarde, en de werken, die daar in zijn, zullen verbranden. . . 189
0
EER-



EERSTE
L E E R R E D E.
over
DE l IJ D z a a 1YI H E I d. 9 luk. XXI: ip.
Bezit uwe zielen in uwe lijdzaamheid.
Het bezitten van onze zielen is eene zeer kragtige uicdrukking. Zij befchrijfc dien toeftand, in welken een mensch het volkomen gebied over, en het ongeftoorde genot van zich zeiven heefc; in tegenoverftelling der ondervindinge van eenige inwendige beroeringe, welke zij'ne vermogens in verwarring brengt. De geringfte opmerking is genoeg, om te doen blijken , boe noodig zulk een Haat der ziele tot geluk zij. Hij alleen, die aldus zijne ziel bezit, is bekwaam, om alie andere dingen met voordeel te bezitten ; en om dit zelf bezit te verkrijgen en te bewaaren, is de hebiijke oeffening van lijdzaamheid de allergewigciglte vereischte.
Mij is niet onbekend , dat de lijdzaamheid, door veclen , onder de geringere en minst luis* cerrijko deugden gerangfehikt wordt; als bijzon-
VI. deel. A deir



2 OVER DE LIJDZAAMHEID.
derlijk eigen aan hun, die op het krankbed zuchten , of in de gevangenis verkwijnen. Indien zij 't geluk hebben , zich in gunftiger toeftand te bevinden, verbeelden zij zich, dat 'er geene reden is dat de tucht der lijdzaamheid aan hun <xe. predikt worde. Intusfchen hoope ik te zullen aantoonen, dat, in alle onhandigheden des leevens, geene deugd van meer belangs is, zo wel van den kant des pligts, als van dien des geluks befchouwd; of van grooter noodzaaklijkheid, om een manlijk en eerwaardig karakter te vormen. Aan eenen ftaat van aanhoudenden tegenfpoed is zij niet bepaald. Zij heeft, inderdaad, inzonderheid haare betrekking op de onaangenaame omftandigheden, die ons kunnen wedervaaren. Evenwel, in onzen tegenwoordigen ftaat, bieden zich deeze zo dikmaals aan, dat, in eiken ftand des leevens , de lijdzaamheid telkens te baate moet genomen worden. Zo min kan, zonder haar, de voorfpoed genooten, als de tegenfpoed gedraagen worden. Zij moet tot de geaartheid der ziele behooren, en haar heblijk eigen zijn, indien wij met kalmte en eere onze reize door de waereld willen volbrengen. Mijn voorneemen is, eenige der voornaamfte bijzonderheden aan te wijzen, in welke de lijdzaamheid noodig is, en de beoeffening van dezelve aan te prijzen, op dat wij onze zielen mogen bezitten.
i



OVER DE LIJDZAAMHEID.
3
I. Lijdzaamheid onder tergende beleedigingen. De wijde kring der menschlijke zamenleevinge wordt afgewisfeld door eene eindelooze vérfcfiëidenheid van karakters, zinlijkheden en driften. In geenerlei opzigt is eenvormigheid het kenmerk der waereld. Ieder mensch wordt gekenfehetst door eenige bijzonderheid , die hem van ecnen anderen onderfcheidt: en nergens zijn twee eenlingen te vinden, die volmaakt en in alle opzigten gelijk zijn. Onder zo veel verfcheidenheids kan het niét misfen , of, in d^ gemeenfehap , welke de menfehen met elkander moeten onderhouden, hunne geaartheden naar die gemeenfehap dikmaals kwalijk zullen berekend zijn — met elkander ftrijden, en de eene de andere zullen over<iwarfchen. Van hier dat in allerlei ftanden, zo wel in de hoogde als ia de geringfte, en in allerlei betrekkingen, zo van het openbaar en bijzonder, als van het huislijk keven, aanleidingen tot terginge menigmaalen ontftaan. Nu eens worden wij gezargd door de dwaasheid en ligtzinnigheid der zulken, aan welke wij verbonden zijn; dan wederom door hunne onverfjhilligheid of kleinagting; zomtijds door de ongemanierdheid van eenen vriend, door de trotsheid van eenen meerderen, of door de onbeichei lenheid vari eenen van laager ftand. Geen dag bijkans verloopt 'er, of 'er gebeurt 't een cjf ander, 't welk den man van A 2 een



4
OVER DE LIJDZAAMHEID.
een onlijdzaamen geest tot gemelijkheid kan vcrwekken, 't Gevolg is, dat zulk een mensch in een geduurigen ftorm leeft. Hij weet niet wat het zij, een beftendig goed humeur te genieten. Bedienden, nabuuren, vrienden , echtgenoote en kinderen, alle deeze, door de onbeteugelde hevigheid zijner geaartheid, verftrekken hem tot bronnen van onrust en kwellinge. De rijkdom baat hem niet; hem baat gezondheid noch voorfpoed. De geringire beuzeling is genoeg om zijnen geest te ontftellen , en zijne vermaaken te vergiftigen. Zelf zijne uitfpanningen gaan met onftuimigheid en drift gepaard.
Deezen mensch wilde ik verzoeken in bedenking te neemen, van hoe klein gewigts de tergingen , welke hij lijdt , immers zich verbeeldt te lijden , weezenlijk in zich zelve zijn; maar hoe veel gewigts hij daar aan hegte , door te gedoogen dat zij hem van het bezit van zich zeiven berooven. Ik wilde hem verzoeken in bedenking te neemen , hoe veele gelukkige uurea hij wegwerpe, die een weinig meer lijdzaamheids hem zou doen genieten ; en hoe zeer hij het ftelle in de magc der minst betekenende lieden, om hem elendig te maaken. „ Maar, wie „ kan verwagten " , hooren wij hem roepen, „ dat hij de gevoelloosheid van eenen fteen zal
n be-



OVER DE LIJDZAAMHEID. 5
''■ bezitten ? Hoe is 't der menschlijke natuure " mogelijk, zo veele herhaalde tergingen te ver„ draagen? of onder zulk een redenloos gedrag bedaard te blijven?" - Mijn broeder! indien gij geene uitwerkzels van redenloos gedrag kunt verdraagen , gaa dan uit de waereld. Gij zijt niet meer bevoegd om 'er in te leeven. Verlaat de gemeenfehap der menfehen. Wijk op het gebergte, en in de wildernis, of fluit u op in eene cel. Want hier, in 't midden der zamenleevinge, moeten 'er ergernisfen komen. Met even veel regts mogt gij verwagten, wanneer gij den dampkring bedaard, en de lucht helder ziet, dat '•er nimmer wolken" ontftaan zullen, als dat het, in uw leeven, lang zal duuren, dat gij van de menschlijke broosheid geene tergingen ontvangt. De onbedagten en de onvoorzigtigen, de wispeltuurigen en brooddronkenen, de ondankbaaren en de baatzuchtigen, ontmoeten ons allerwegen. Zij zijn de distels en doornen, met welke de paden des menschlijken leevens bezet zijn. Hij alleen, die zijnen loop door dezelve met gelijkmoedigheid en lijdzaamheid kan rigten, hij, die toegerust is om te verdraagen, 't geen hij, moet verwagten hem te zullen bejegenen, verdient den naam van mensch te draagen.
Indien gij u flegts een oogenblik bedaard A 3 hielde,



6
OVER DE LIJDZAAMHEID.
hieldt, gij zoude bemerken, de onbeduidendheid van de meeste tergingen, van weJke gij zo breed opgeeft. Wanneer ae zon eerige weinige reizen over u zal zijn opspan, zal de itorm van zelf bedaard zijn ; do oorzaak uwer tegenwoordige onverduldigheid en gcruued.skwellinge zal ten eenemaale zijn vcrgec.;cn. Kur.t gij dan niet dit uur der kalmte v m&È >, en een begin maaken met bet genL^jpci den vrede, welken het zekerlijk /al aan£ar,geftj Indien anderen zich onvoegzaam hebben godn^n, laat hen aan hunne eigtn dwaasheid o-er, zonder een flagtoffer hunner grilligheid te worden, en u zeiven hunnent halve te ftrafFen. — he lijdzaamheid , uit dit oogpunt befchouwi , kan niet te vlijtig beoeffVod worden, van allen, die wenfehen dat hun leeven in een effenen ftroom afloopt, 't Is de reden van eenen man, in tegenftelling van de drilt van een kind. 't Is het genot van vrede, in tegenlielling van beioerte en verwarringe. Een man , die zijnen geest niet wederhouden ki-n , is een open gebroken fl id zonder muuren Wij gaan over tot de befchouwing der
IL Lijdzaamheid onder teleurftellingen. Dikmaals wedervaaren deeze aan de beste en wijsite
men-
(*) Spreuk. XXV: 28. '



OVER DE LIJDZAAMHEID. 7
menfchen ; zomtijds aan de verftandigfte en besc beraamde ontwerpen. Voorts kunnen zij ontdaan, niet door eenige onvoorzigtigheid van hun , die het plan beraamd hebben, zelf niet door de boosheid of de fnoode oogmerken van andere menfchen, maar enkel en alleen door deeze of geene flinkfche voorvallen des leevens, welke niet voorzien konden worden. Bij zulke gelegenheden raaken lieden van een vuurig en bloedrijk temperament oogenbliklijk aan het gisten. Op de regtmaatigfte gronden, zo als zij meenden , hadden zij hunne hoop gebouwd. Lang hadden zij op een goeden uitflag gewagt , en veele verwijlingen verduurd. Doch, wanneer hunne ontwerpen een zo onverwagten keer neemen; wanneer zij, zonder eenige fchuld aan hunne zijde , hunne hoop eindelijk verijdeld vinden , dan begeeft hun alle lijdzaamheid; zij ontlasten zich in de drifugfte uitroepingen: „ Wie , behalven „ ons, koude zulk eene teleurftelling wedervaa* „ ren? Zints de fchepping der waereld zag men „ zulk eenen zamenloop van ongelukkige voor„ vallen niet! Waarom zijn wij, boven alle ande. „ ren, gedoemd, om zo ongelukkig te moeten
„ weezen?" Helaas! hoe onvernuftig hebt
gij den loop der menschlijke lotgevallen berekend? Hoe onbezonnen en vermetel hebt gij op een goeden uitflag ftaat gemaakt? Wien was het A 4 ooic



ö OVER DE LIJDZAAMHEID.
ooit gegeeven, fchootvrij te zijn tegen alle de lotverwisfelingen , welke de voorbijgaande gedaante der waereld onophoudelijk medevoèrt * Indien de eene vriend, op welken gij u verliet gertorven zij , 0f een andere zijnen invloed en magt verboren hebbe ; indien de denkwijze van t algemeen veranderd zij, en hetzelve zijne gunst hebbe ingetrokken ; indien , door eenig misverftand, de genegenheid eens befchermers, op welken gij vertrouwde, verminderd zij; indien, door den zamenloop van deeze of foorrgelijke onhandigheden , een gelukkiger mededinger de overhand boven u gekreegen hebbe : wat is 'er in dit alles , 't geen van 's menfchen gewoone lot afwijkt ? Is 't niet ons befcheiden deel, elk op zijre beurt, de onzekerheid der waereldfche naajaagingen te ondervinden ? Waarom dan , onze onheilen te verzwaaren, door de redenlooze hevigheid van eenen oniijdzaamen geest? Zijn onze ontwerpen mislukt, door onbezonnenheid of wangedrag, laaten wij ons zeiven deswegen befchuN digen. Zijn ze te leur geloopen, door onhandigheden, welke wij niet konden voorkoomen, laaten wij ons aan het menschlijk lot onderwerpen , en met lijdzaamheid wagten , tot dat 'er eene guniïiger gelegenheid, om voorfpoedig te flaagen, zal gebooren worden.
In-



OVER DE L1JDZ A AM HUID.
9
Intusfchen, laaten wij de zaak van een anderen kant befchouwen, en met, bedaardheid overweegen , of de voorfpoed , op welken wij gehoopt hadden, tot eenen zegen zoude gediend hebben. Wie %'cct vat goed is voor den mensch in het leeven? Veelligt zou de vervulling onzer ontwerpen zwanger gegaan hebben van elende ? Veelligt kan, uit onze tegenwoordige teleurftelling, in 't toekoomende voorfpoed gebooren worden? Wij allen weeten, dat van dusdanige onvoorziene uitkomften veele voorbeelden voorhanden zijn. Wie weet, of dat getal, door ons wedervaaren, niet kan vermeerderd worden? — Hoe 't zij, laaten wij ons herinneren, dat 'er een Opperfte Beheerfcher is, die over de zaaken der menfchen befchikt; onder welken alle tweede oorzaaken flegts cis ondergefchikte middelen werkzaam zijn. Opziende tot den onweêrftaanbaaren arm, welke boven onze hoofden is uirgeftrekt, laaten wij bedaard zijn, ons onderwerpen en aanbidden. Onder teleurftelhngen te wanhoopen of te murmureeren, is zondig. Door het eerfte verongelijken wij ons zelvèn. Door het laatfte hoonen wij de Voorzienigheid , en tergen haar tot aanhoudend misnoegen. Onze zielen te bezitten in lijdzaamheid , is zo wel de taak der wijsheid voor ons als menfchen, a!s die des pligts als Christenen. Zo dikniaals worden de voordeden deezer deugd in A 5 dee-



IO OVER BE LIJDZAAMHEID.
deeze waereld geplukt , dat voorzigtigheid en goed beleid dezelve ieder denkend' mensch moet aanprijzen. Teleurftellingen verbijsteren en overmeesteren gemeene verftanden. Doör eene voep-. zaame aanwending doen de lijdzaamen en de ver. ftandigen dezelve menigmaalen tot hun meeste welzijn medewerken. Nu volgt de aanprij¬
zing van
Uh Lijdzaamheid onder bedwang. Menigvuldig zijn de foorten van bedwang, door de natuur der menschlijke Iotbedeelinge, ons opgeleid. Aan het bedwang van gezag en wet moeten allen zich onderwerpen. Het bedwang van opvoedinge en tucht legt op de jeugd. Beweegredenen, van de gezondheid ontleend, bedwingen den trek tot vermaak. Uitzigten op vermeerdering van rijkdom beteugelen de uitgaven. Believing van vrienden, wien wij verpligt zijn te behaagen; eerbied voor vastgeftelde gebruiklijkheden, en voor de begrippen der zamenleevinge, houden ons doorgaand gedrag in bedwang. Geen mensch is 'er, in eenigen leevensftand, die altoos vrijheid heeft, om zijne zinlijkheid te volgen. Aan den eenen of anderen kant wordt hij beperkt door omitandigheden, die hem met 'er daad bedwingen, althans in bedwang behooren te houden.
De



OVER DE LIJDZAAMHEID, ïf
De onlijdzaamen verfmaaden zulk een bedwang. Mee geweld ftuiven zij over de grensfeheidingen, door de reden geplant, of uit hunnen levensftand gebooren; zonder zich te bekommeren over de onhandigheden, geeven zij aan hunnen tegenwoordigen wensch een vrijen loop. Hier door ontilaan veele gevaarlijke buitenfpoongheden, wordt veel verwarringe en elende gewrogt in het menschlijk leeven. Hadden de menfchen het geduld bezeeten, om zich te onderwerpen aan hunnen ftand, en den tijd te verbeiden dat dezelve een vrijer icvolgfcg hunner begeerten zou veroorlofd hebben, welhaast zou hun de gelegenheid gebooan zijn geworden , om dezelve veilig te kunnen vieren. Indien, bij voorbeeld, de jongelingen de tucht der opvoedinge met lijdzaamheid willen ondergaan , zij zouden , ten bekwaamen rade, mei eerampten, rijkdommen of rust gezegend worden. Indien de zukkelende krar.ken zich, met lijdzaamheid, wilden onderwerpen aan de repels, welke hun gettel vordert, zij zouden de genoegens der gezondheid van nieuws kunnen fmaaken. Indien perfoonen in bekrompene omHandigheden het geduld oeffenden, om zich naar die omftandigheden .te fchikken , en hunne uit-, fpanningen te bekorten, zij zouden, allengs, hunnen Hand kunnen verbeteren. Terwijl zij, daartegen, door driftigheid van aart, en door on-
be»



12
OVER 0E LIJDZAAMHEID.
bezonnenheid der lustopvolginge, alle de voordeden verbeuren, welke de lijdzaamheid zou hebben aangebragt, en de tegenoverftaande onheilen, in derzdver volle uitgeftrektheid, zich op den hals laaden.
Geene le. is 'er, in den tegenwoordig ftaat der menschlijke zaaken, noodiger om door allen geleerd, der jeugd ingeprent, en door de bejaaiden betrage te worden, dun die van lijdzaame onderwerpinge aan de noodzaaklijkheid. Want onder de wet der noodzaaklijkheid zijn wij allen onvermijdelijk geplaatst. Niemant is, of kan altoos, zijn eigen meester zijn. In duizend gevallen zijn wij verpligt, ons te onderwerpen en te gehoorzaamen. De tucht der lijdzaamheid bewaart de kalmte in onze gemoederen, door dezelve zich naar onzen ftaat te doen fchikken. Door de gewelddaadigheid van een onlijdzaam en ononderwerpelijk karakter, voeren wij krijg tegen eene onverwinbaare magt, en verzwaaren de onheilen, die wij moeten verduuren. — Eene andere gewigtige uitoeffening der deugd, over welke wij handefen, is,
IV. Lijdzaamheid onder ongelijken en beleedigingen. In den tegenwoordigen verwarden ftaat uer waereld zijn daar aan allen bloorgefleld.
Geen



OVER DE LIJDZAAMHEID.
»3
Geen ftand is zo verheven, geene raagt zo groot, geen karakter zo onbevlekt, dat het de menfchen van de aanvallen van onbezonnenheid, kwaadwillendheid of afgunst vrijwaare. Bij dusdanige aanvallen voegzaame lijdzaamheid en befcheidenheid te oeffenen, is voorwaar, men moet het bekennen , eene van de meest beproevende
oefeningen der deugd. Dan , ter voorkoo-
minge van alle misvattingen aangaande dit onderwerp , is het noodig aan te merken , dat eene gedweege onderwerping aan beleedigingen geenzins de eisch van den godsdienst is. Geenzins moeten wij ons verbeelden , dat de godsdienst ftrekt ter uitblusfchinge van het gevoel van eere, of om de te werk ftelling van een manlijken geest te onderdrukken, 't Is ingevolge deezer verkeerde opvattinge, dat de Christlijke lijdzaamheid zomtijds gebrandmeikt wierdt, als zijnde flegts eene andere benaaming als die van lafhartigheid. Integendeel behoort ieder deugdzaam mensch te gevoelen , wat men aan zijn karakter verfchuldigd zij, en zijne eigen regten welvoegzaam te verdeedigen. Gevoeligheid voor ongelijk is een heilzaam beginzel der menschlijke natuure, en wierdt, tot de wijsite oogmerken, ons maakzel ingeplant. Het is de noodzaaklijke fchutsheer der bijzondere regten; en de voornaame teugel voor de onbefcheidenheid der geweldenaaren, welke,
in-
i



OVER DE LIJDZAAMHEID.
indien hun geen weêrftand wierdt gebooden, de befcheidenen en vreedzaamen zouden venrappen.
Gevoeligheid, intusfchen, indien zij niet binnen behoorlijke grenzen beteugeld worde, loopt gevaar , om tot heftige en wreede wraakzucht te klimmen, 't Is de post der lijdzaamheid, de gevoeligheid door de reden te maatigen. Als zodanig wordt het zeer eigenaartig in den text befchreeven, door het bezitten van zijne ziel; als waar door de mensch zich gedraagt op eene wijze, zo als zelfverdeedigirg , of regtvaardigheid, of eer hem gebiedt zich te gedraagen , zonder door de hevigheid des toorns buiten zich zeiven vervoerd te worden, of te dringen op zulk eenen trap van vergoedinge , welke aan het geleeden ongelijk niet geëvenredigd is. Welk eene evenredigheid, bij voorbeeld, is rer tusfchen het leeven van eenen mensch, en eenen hoon, door eene onbezonnene uitdrukking in gezelfchap geleeden, welke de verfta^digen zouden veragt hebben, en die, naa verloop van weinige weeken, bij allen zou vergeeten zijn? Hoe grillig, derhal ven, hoe onverfchoonbaar, zijn die onderftelde wetten der hedendaagfche eere, die, voor zulk eenen hoon, geene minder vergoeding dan den dood eens medefchepzels vorderen, en, om deeze vergoeding te verkrijgen, eenen mensch onder de
ver-



OVER DE LIJDZAAMHEID. 1$
verpligting brengen, om zijn eigen leeven in gevaar te dellen ? Wetten, die, gelijk zij geenen grond hebben in de reden , van geene der verHandige en befchaafde volken der oudheid eerng gezag ondeenen , maar in de donkerde eeuwen der waereld gefmeed , en van de woeste barbaarsheid der Gothifche gewoonten tot ons zijn gekoomen.
Niets is minder beftaanbaar met het bezitten van ons zeiven, dan hevige gramichap. Zij overweldigt de reden , verwart onze denkbeelden, doet ieder voorwerp eene misvormde gedaante aanneemen , en verft het met zwarte kleuren. Door den ftorm, welken zij van binnen doet ontdaan , en door de misdrijven , die zij van buiten veroorzaakt , haalt zij, gemeenlijk, den driftigen en wraakzieken menfche grooter elende op den hals, dan hij zijnen vijand kan berokkenen. De lijdzaamheid maatigt dit verderflijk onweder, door plaats te maaken voor het wederkeeren van bedaard overleg. Zij fchorst den flag, welken eene fpoedige oploopendheid dreigde toe te brengen. Zij geeft ons de gefchiktheid, om agt te geeven op de verzagtende omdandigheden, welke 'er kunnen ontdekt worden in de beleedigingen, die wij onderdellen ons te zijn aangedaan. Hier om doet zij ons tot den. befcheidenen
en



10 OVER DE LIJDZAAMHEID.
en zagten kant natuurlijk overhellen ; en terwijl zij het beraamen van alle gepaste maatregelen , zo wel tot beveiliginge , als tot regtmaatige vergoeding veroorloft, baant zij den weg tot het herftel des vredes. Zonder een zekeren trap van lijdzaamheid onder verongelijkingen , zou het menschlijk leeven in eenen ftaat van aanhoudende vijandfchap veranderen; belecdigingen en wedervergeldingen zouden elkander telkens afwislèlen, en de waereld zou een veld des bioeds worden. — Het laatfte gedeelte mijner redevoeringe behelsr eene aanprijzing van
V. Lijdzaamheid onder tegenfpoed en lijden. De meest algemeene betekenis is deeze, in welke deeze deugd genomen wordt; als betreffende ziekte, armoede, hoogen ouderdom, verlies van vrienden , en de overige onheilen , aan welke 'c menschlijk leeven onderworpen is. Indien de mensch veele jaaren leeve, en zich verblijde in die alle , zo laat hem ook gedenken aan de dagen der duisternisfe ; want die zullen veele zijn (*). Ruimer ftoffe tot overdenkingen, dan mijn tegenwoordig plan medebrengt , verfchaffen de pligten der lijdzaamheid, uit dit oogpunt befchouwd. In 't algemeen zijn 'er twee voornaa-
me
C) Pted. XI; 8,



OVER DE LIJDZAAMHEID^
me werkzaamheden der lijdzaamheid onder tegenfpoed ; de eene heeft haar opzigt op God > dé andere op de menfchen.
Lijdzaamheid, met opzigt tot God, in dagen Van kommer , moet de opborrelingen van eenen morrenden en oproerigen geest beteugelen. Zij moet zich vertoonen in die bedaarde berusting in den wil des hemels, welke in de volgende godvrugtige betuigingen der alonde vroome mannert wordt uitgedrukt : Ik was flom; ik deed mijnen mond niet open, omdat gij het gedaan hebt. Hij is de Heere, Hij doe wat goed is in zijne oogen. Zullen wij het goede van den Heere ontvangen, en niet het kwaade? Dit heet onderdaanigheid aan den grooten Regeerder van het heelal. Dit is die eerbied , zo wel voegende aan fchepzels, die weeten dat ze afhanklijk zijn , en die belijden moeten dat ze zondaars zijn. Zulk een geest is berekend om de gunst des Hemels te lokken,en de ftrenge bezoeking fpoediger een einde te doen neemen. Terwijl de weêrbarftigen en onHjdzaamen , die zich aan de beflüiten des Allerhoogften niet onderwerpen, door eene vooruluurende tuchtiging, moeten t'ondergebragt en vernederd worden.
Lijdzaamheid in tegenfpoed, met opzigt tot de
VI. DEEL. B
/



iS OVER DE LIJDZAAMHEID.
menfchen, moet door de bedaardheid en befcheidenheid van ons gedrag zich openbaar maaken. Het luiddruftig jammeren , de klaagzieke geaart. heid en de gemelijke geest ontfieren het karakter. Zij vertoonen eene ziel , die door rampen magtloos is geworden. Wij verzwakken daar door het mededogen van anderen, en vervreemden hen van de dienstbetoonrrgen van minzaamheid ea vertroostinge. Zwak zullen de betooningen des medelijdens zijn , wanneer het met veragting gepaard gaat. Dus onmagtig onder den tegenfpoed bukkende, zijn wij tevens oorzaak, dat deszelfs zwaarte ons met eene dubbele kragt drukt. Door van binnen de gelijkmoedigheid te bewaaren, biedt de lijdzaamheid tegenftand aan den indruk, welken de moeite van buiten maakt. Het gemoed voor vertroostingen open laatende, dient zij eigenaartig om onzen last te verligten. —Een ftandvastigen en ongebrokenen geest te behouden , te midden van de fchokken der waereld, is 's menfchen hoogfte eer. Lijdzaamheid , bij dusdanige gelegenheden , verheft zich tot grootmoedigheid. Zij vertoont eene groote en edele ziel, bekwaam om op zich zelve , op God en op een goed gevveeten te rusten; eene ziel, die, te midden van alle onheilen, zich zelve kan genieten , en die de grootfte moeilijkheden liever xou willen verduuren, dan, om verligting te ver-
wer-



OVER DE LIJDZAAMHEID. ï£
werven, zich aan iet fchandvlekkends onderwer* pen. Die toont blijk van eene fterkte, die van den Hemel afkomftig is. 't Is een ftraal van het Onfterfhjk Licht, fchijnende in het hart. Zulk eene lijdzaamheid is de volkomenfte zegepraal van godsdienst en deugd; zij kenmerkte, diensvolgens, ten allen tijde, de zulken, wier naamen met eere tot het naageflagt zijn overhandigd. Zij veredelde den held, den heilige, en den martelaar. Die in alles verdrukt worden, doch niet benaauwd; twijfelmoedig, doch niet mismoedig; vervolgd , doch niet daar in verlaaten; nedergeworpen, doch niet verdorven
Aldus heb ik de Lijdzaamheid befchouwd, in eenige van haare voornaamfte werkzaamheden, in verfchillende onhandigheden des leevens : onder tergingen, onder te kurftellingen, onder bedwar.g, onder ongelijken , en onder tegenfpoeden. Wij zien nu , dat het eene deugd is van algemecne nuttigheid. Geen mensch kan, in ecnigen leevensfend , zijne dagen met draaglijk genoegen doorbrengen, zonder de befragdfig derzelver geleerd te hebben. Zijn voorfpoed zai telkens geftoord , en zijn tegenfpoed door eene tweevoudige duisternis verdonkerd worden. Hij zal on-
ge-
C*j 2 Kor. IV: 8, p.
B 2



SO GVKR DE LIJDZAAMHEID.
gemaklijk en lastig zijn voor allen , nitt welke bij verbintenisfcn heeft ; en nog lasciger zal hij zijn voor hem zeiven dan voor anderen. — Laat mij de zulken , die zo noodzaaklijk eene deugd wenfchen te kweeken , bijzonderlijk raaden, het kweeken daar van te beginnen , bij gelegenheden , dat hun eenige geringe beleedigingen en tergingen worden aangedaan. Groot, doch algemeen , is de dwaaling , zich te verbeelden , dat het ons vrijftaat, onder de dagelijkiche voorvallen des leevens , aan onze geaartheid den losfen teugel te vieren. Slegter verfehooning voor oploopendheid en onlijdzaamheid kan 'er niet worden aangevoerd , dan het voorgeeven, dat de perioon van geen aanzien was, of het voorval niets betekende, welk ons overhoop worp. Van min aanzienlijke lieden worden wij omringd. lit niets betekenende voorvallen beftaat het gros des menschlijken leevens. Te midden van deeze wordt de heerfchende geaartheid der ziele gevormd, 't Is alleen door middel der gemaatigdheid en van het zelfbewind, welke als dan worden verkreegen , dat wij ons tot lijdzaamheid kunnen gehard maaken, wanneer de meer gewigtige ontmoetingen des leevens haar op eene zwaarder proeve zullen ftellen. Indien zij dan verwaarloosd worden , zullen wij naderhand haare hulp vrugtloos inroepen. Indien gij loopt met de voetgangers,
en



over. de lijdzaamheid.
CLX
en zij u moede maaken, hoe kunt gij dan tegen paerden firijden? Zo gij alleenlijk vertrouwt in een land van vrede , hoe zult gij het dan maaken in de verheffing der Jordaane (*)?
Als een hulpmiddel ter verkrijginge van deeze begaafdheid, laaten wij dikmaals de aandagt vestigen op dat groot ontwerp van dezelve, welk in het geheele leeven des Zaligmaakers je zus christus wordt voorgefteld. Wiens gelijkmoedigheid wierdt ooit, door menigvuldiger tergingen , meer herhaalde te leurftellingen, fnooder verongelijkingen of grievender onheilen, op de proef gefield ? Nogthans zien wij hem, te midden van dezelve, de tegenfpreekingen der zondaaren met lijdzaamheid verduuren; hunne ruwheid met een zagtmoedigen en ongekreukten, hoewel kloeken geest, te keer gaan , en , in de zaak van het menschdom , alle onwaardige behandelingen edelmoediglijk verdraagen. Wel mogt hij zeggen : Leert van mij dat ik zagtmoedig ben, en nederig van harte (f). Dus een uitmuntend voorbeeld voor oogen hebbende, laaten wij ons fchaamen over die ftormen der
on-
(*) Jerem. XII: 5. (t) Matth. XI: 39.
B 3
WÊ



22 OVER DE LIJDZAAMHEID.
onlijdzaamheid, welke wij', te midden van der» voorfpoed, zo dikmaals laaten uitbarften. Laaten wij, door eene manlijke bedaardheid en heer» fchappij over ons zeiven , aan de waereld toonen, dat wij, als menfchen, en als Christenen, geleerd hebben onze zielen in lijdzaamheid te bezitten.
TWEE-



TWEEDE
LEERREDE.
over
DE GEMAATIGDHEID. fhilipp. IV: 5.
Uwe gemaatigdheid zij alle menfchen bekend (*),
's IVTenfchen tegenwoordige ftaat op aarde is zo min tot aanhoudende elende gedoemd, als tot volmaakt geluk beftemd. Over 't geheel is 't een gemengde ftaat, van genoegen en fmart, van voor- en tegenfpoed; door eenen onafgebrokenen zonnefchijn verhelderd, noch met geduurige fehaduw bedekt, maar aan de afwisfelende opvolgingen van beiden onderworpen. Terwijl zulk een ftaat de wanhoop verbiedt, beteugelt hij ook de vermetelheid. Even onbeftaanbaar is hij met neêrflagtigheid van ziel, als met opgeblaazenheid van geest. De geaartheid , daar aan best voegende , wordt in den tcxt uitgedrukt door Ge-
maa-
(*) Volgens de Engelfche rercaaling; de onze keefc Mtfcheidenkeid.
B 4



#4 OVER DE GEMAATIGDHEID.
maatigdheid ; welke, als eene heblijke geftalte dor ziele, de apostel ons vermaant in ons geh.ee] gedrag te doen openbaar worden ; laat zij alle menfchen bekend zijn. Deeze deugd beftaat in het evenwigt der ziele. Zij fluit in , zulk een voegzaam bewind over onze driften en vermaaken, als ons wederhoudt om in eenigen opzigte tot uiterften te loopen, en eene bedaarde en gemaatigde gefteldheid der ziele zal te weeg brengen. Vpornaamlijk heeft zij opzigt op ons gedrag in dien toeftand, welke onder de benaaming van ruimte of voorfpoed begreepen wordt. Lijdzaamheid , waar over ik in de voorgaande Leerrede gehandeld heb, regelt het voegzaam bewind der ziele, onder de onaangenaame voorvallen des leevens. Gemaatigdheid bepaalt de grenzen, binnen welke zij moet blijven, wanneer de omftandighe. den aangenaam of gunftig zijn. Mijn voorneemen is, eene aanwijzing te doen van eenige der voornaamfte bijzonderheden, in welke de gemaatigdheid behoort plaats te grijpen, en het gewigt van haare beoeffeninge aan te toonen.
I. Gemaatigdheid in onze wenfchen. Zelden of nooit is 's menfchen werkzaame geest voldaan met zijnen tegenwoordigen toeftand, hoe voorfpoedig dezelve ook moge weezen. Oorfpronklijk geformeerd tot eene breeder rei van voorwerpen,



OVER DE GEMAATIGDHEID. l£
en een hooger kring van genietingen , vindt hij zich zeiven , in allerleien toeftand des geluks, belemmerd en bepaald. Voor gebreklijkheid in zijnen ftand gevoelig, loost hij telkens de driftige begeerte en den reikhalzenden wensch na iets meer , dan tegenwoordig genooten wordt. Van hier , die rustloosheid , die zo algemeen onder "t menschdom de overhand bezit. Van hier, die wanfmaak van reeds geproefde vermaaken ; die drift voor iet nieuws ; die eerzucht om tot zekeren trap van uitfteekendheid of gelukzaligheid te klimmen , van welke zij bij zich zeiven een verward denkbeeld gevormd hebben. Alle 't welk mag befchouwd worden als aankondigir> gen van eene zekere aangeboorene , oorfpronklijke grootheid van 's menfchen ziele, zich uitzettende buiten de grenzen van haaren tegenwoor* digen toeftand, en doelende op de hooger voorwerpen , voor welke zij gefchapen wierdt. Gelukkig , indien deeze fchuilhoekende overblijfzels onzer oorfpronklijke gefteldheid medewerkten , om onze wenfchen tot hunne gepaste beftemming te ftuuren , en ons op het pad van waare gelukzaligheid te leiden!
Maar in deezen donkeren en verwilderden ftaat , neemt , ongelukkiglijk , de heerfchende ftrekking onzer natuure eene tegengeftelde wenB 5 ding,



2(j over de gemaatigdheid;
ding, en voedt eene zeer kwalijk geplaatfte eerzucht. De vleiende fchijnvenooningen , welke zich hier den zinnen aanbieden ; de onderfchei* dingen , welke de rijkdom aanbrengt; de voor* deelen en vermaaken , om welke ons te kunnen fchenken wij de waereld als berekend aanzien , zijn het toppunt der wenfchen van de meeste ftervelingen. Deeze zijn de voorwerpen , welke hunne eenzaame mijmeringen inflokken, en hunne werkzaame poogingen prikkelen ; die de borst der jongen van jaaren in vuur zetten, de nijverheid van den middelbaaren ouderdom bezielen , en dikmaals de driften der hoogbejaarden leevendig houden, zelf tot aan des leevens einde. Gewisfelijk is 'er niets ongeoorlofds in onze wenfchen , om van al wat onaangenaam is bevrijd te worden, en een ruimer genot van de voordeden des leevens te verwerven. Maar wanneer deeze wenfchen door de reden niet gecemperd worden , loopen zij gevaar om ons in buiten fpoorigheid en dwaasheid te doen nederploffen. Begeerten en wenfchen zijn de eerfte fpringveêren van werkzaamheid. Wanneer zij tot uiterften overilaan, zal, vermoedelijk , het gebeele karakter bezoedeld worden. Indien wij toelaaten, dat de verbedding voor zich zelve waerelden van denkbeeldige gelukzaligheid fchept; indien wij onze verbeddingskragt voeden met ontwerpen
van



OVER DS GEMAATIGDHEID.
sran rijkdom en luister, verre boven onzen rang; indien wij onze wenfchen vestigen op zekere toneelen van hooge bevorderinge , of op zekere trappen van ongemeene vermaardheid ef onderfcheidinge, als de eenige geluksftanden : het onfeilbaar gevolg zal zijn , dat wij in onzen eigen ftand ongelukkig zullen worden; onbekwaam tot het bekleeden van den post, en het volvoeren der pligten , daar aan verknogt; wij zullen den vrede en de orde onzer zielen krenken, en veele heillooze driften kweeken. Laat hier, derhalven, de gemaatigdheid haar gebied aanvaarden, door de wenfchen, die wij fineeden, binnen redelijke grenzen te bedwingen. Laaten wij dezelve, zo ras zij buiten het lpoor beginnen te hollen, beteugelen , door voegzaame aanmerkingen op den bedriegelijkcn aart dier voorwerpen, welke de waereld ten toon hangt om de begeerlijkheid te lokken.
Gij zijt afgedwaald, mijne vrienden, van den weg, die na het geluk leidt," gij hebt de natuur, lijke waardigheid uwer zielen onteerd, door uwe wenfchen op niets höoger te doen uitloopcn , dan op waereldfche denkbeelden van grootheid of geluk. Uwe verbeeldingskragt waart in een land van fchaduwen. IJdele gedaanten misleiden u. Niets anders is het dan een harsfen-
fchim.



over. de gemaatigdheid.
fchim, eene begocheling van geluk, welke uwe opgetogene bewondering lokt; ja, eene begocheling van geluk, welke dikmaals veele weezenlijke elende bedekt. Verbeeldt gij u , dat allen gelukkig zijn, welke die hoogten van aanzien bereikt hebben, na welke uwe wenfchen zich uitilrekken ? Helaas! hoe dikmaals heeft de ondervinding geleerd , dat waar men onderlblde dat roozen bloeiden , niets dan distels en doornen wiezen. Vermaardheid, fchoonheid, rijkdommen, grootheid, ja, de koninklijke waardigheid zelve, zouden, menigmaalen, de bezitters gaarne geruild hebben tegen dien meer gerusten en nederigen Hand, over welken gij nu onvoldaan zijr. Over al wat fchitterende en glansrijk is in de waereld, is het lot befchooren, met diepe fchaduwen van jammer doormengd te zijn. Op de verhevene gelukdanden vallen inzonderheid de groote rampen des leevens. Aldaar fpilt de ftorm zijn ge» weid , en aldaar breekt de donder; terwijl de
dalbewooner veilig en onbefchadigd blijft.
Ontvliedt dan die ijdele en heillooze verheffingen van buitenfpoorige begeerte. Verzadigt u met het geen redelijk en verkrijgbaar is. Neigt uwe zielen tot gemaatigde inzigten van 't menschlijk leeven en van menschlijke gelukzaligheid. Herdenkt, en bewondert, de wijsheid van agur's bede ; IJdelheid en leugentaal doe verrei van
mij.



ÓVER. DS CÏMA ATlÜDtlEIÖ. 29
mij. s/rmoede noch rijkdom geef mij. Voed mij nftt het brood mijns befcheidenen deels : op dat ik , zat zijnde, u dan niet ver loc hen e, en zegge , wie is de Heere ? of dat ik verarmd zijnde, dan niet fleele , en den naam mijns Gods ijdel gebruike (*> — Ik gaa over ter aanprijzinge van
II. Gemaatigdheid in onze naajaagingen. Wenichen en begeerten blijven inwendig. Indien zij overmaacig en onvoegzaam zijn, hoewel zij het hart bezoedelen, wordt 'er, egter, de zamenleeving niet door benadeeld. De fchamcie en onfchadelijke mensch moge zijne droomen vieren, zonder den openbaaren vrede te verftooren. Doch wanneer de daadlijke naajaagingen, welke wij bij de hand neemen , de gemaatigdheid overfchreeden, vervullen zij de waereld met menigte verwarringen, dikmaals met fchreeuwende wanbedrijven. Voornaamlijk raakt deeze vermaaning de eerzuchtige waereldlingen. Ik zeg niet, dat alle eerzucht te veroordeelen is; of dat hooge uitzigten , bij alle gelegenheden, moeten beteugeld worden. Zommige menfchen zijn door de natuur gevormd, om zich tot in 't oog vallende leevenslianden te verheffen. Den aandrang hunner gemoe*
O Spreuk. XXX: 8, 9. Engelfcbe vertaalin»;



3» OVÉR. DE GEMAATIGDHEID.
moederen volgende,- en door het voegzaam tg werk geilen der talenten , met welke God hen heeft gezegend , opent 'er zich een ruim veld voor hunne eerzucht, om in eenen prijswaardigen kring werkzaam te zijn , en ten nutte van het algemeen veel heils te bewerken,. Doch veilig mag men beweeren , dat het gros der menfchen genegen is om hunne eigen bekwaamheid op te hoogen prijs te fchatten , en zich zelve tot hooger dingen bekwaam te waanen , dan waar toe de natuur hen ooit beftemd hadt. Weest, dcrhalven, maatig in het rigten van uwe bedoelingen, en in het ontwerpen van uwe beftemde naajaagingen. Wagt u dat gij van het effen pad van een befcheiden en gemaatigd gedrag niet wordt afgetroond , door de dwaallichten , die door de zelfbegocheling zo dikmaals worden ui-gehangen. Door het mikken na een te verheden doel , zoude gij kunnen mistreffen , 't geen gij in uwe magt zoudt gehad hebben om te kunnen bereiken. In llede van tot aanzien te klimmen, zoudt gij u zeiven aan uitjouwing kun» nen bloot ftellen ; zelf veelvuldige rampen op uwe hoofden doen nederdaalen. Ik zeg eenen iegelijk, die onder u is , van zich zeiven niet hooger te denken , dan hij behoort te denken, maar maatiglijk te denken (*).
Wel-
(*) Rom, 'XII: 3. volgens de Engell'che vertaaling.



OVER DE GEMAATIGDHEID. 31
Welke ook uwe bedoelingen zijn mogen, ééne üitoeff'ening der gemaatigdheid is 'er , die lieden van de groodte bekwaamheden , zo wel als anderen, moer worden aanbevolen ; het is, nimmer de paaien van zedelijken pligt te overfchree-t den. Gewent u, onder de drift der naajaagingen, u te onderwerpen aan het bedwang , welk godsdienst en deugd, welvoegelijkheid en betaamelijkheid , in agt neeming van uwe eere en goeden naam, beveelen. Denkt niet, dat 'er geene grenspaalen zijn , die uwen loop behooren te ftremmen. 't Is de geweldige en onfïuimige geest, daar alle de rampen uit ontfpringen , welke de eerzucht zo dikmaals blijken te verzeilen. Van hier, dat in het burgerlijk leeven , de wetten van waarheid en eere gefchonden worden. Van hier, dat in de ftaatsgefchillen, de vrede en de welvaart der volken aan de eerzuchtige ontwerpen der grooten zo dikmaals worden opgeofferd. De mensch der gemaatigdheid, gelijk hij befchei» den is in zijne wenfchen, zo wordt hij in zijne naajaagingen door de deugd geleid. Van meer waarde is bij hem een goed geweeten, dan de meest gewenschte uitflag. Minder is hij gefield op de volvoering van eenig ontwerp, dan op zijne hoede tegen eenigen oneerlijken flap, met oogmerk om zijn doel te bereiken. Hij kan geduld oeffenen. Hij kan te leurflellingen verkropi
pen.



32 OVER DE GEMAA TIGDHEIDi
pen. Hij kan voor onoverkoomelijke hinderpjalen wijken; en de kans ftaat hem fchooner, om door zagte en langzaame flappen, dan anderen door onfluimigheid en geweld, in 't einde gelukkig te flaagen. In zijne grootfte onderneeming wenschc hij niet het voorkoomen van een verheveling te hebben , die den dampkring ontfleekt, of van eenen komeet, die door zijnen vlammenden, uitmiddelpuntigen loop, het gemeen verbaast \ liever wil hij gelijken naar die beftendige hemellichten , die, met eene zagte en regelmaatige beweeging, in hunne loopkreitzen vorderen. Hij verwerft daar door de goedkeuring der deugdzaamen, der verftandigen en opmerkenden; door een gemaatigd en onopfpraaklijk gedrag ontvlugt hij die gevaaren , aan welke lieden van een tegenovergefteld gedrag geduurig zijn blootgefteld*
III. Zijt gemaatigd in uwe verwagtingen. Wanneer gij u in bloeienden ftand bevindt $ en de loop der gebeurtenisfen zich naar uwen wensch fchikt, laaten dan uwe zielen zich niet ijdelijk verheffen. Vleit u niet met groote vooruitzigten van de aangroeiende gunften der waereld, en met de ftandhoudende toejuiching der menfchen. Zegt niet in uwe harten: Mijn berg is vastge/Ield, hij zal niet wankelen. De dag van morgen zal zijn als deeze, grooter en veel trefelijker. Gij
zoudt-



OVER DE GEMAATIGDHEID. 33
zoude u zelve verraaden ; gij zoud: eenen vasten grondflag van te kuiilellinge en elende leggen, wanneer gij uwe verbeelding op die hooge toppen van vertrouwende hoop laat zweeven. Uw huis in deeze luchtgewesten bouwende, bereidt gij u zeiven een zwaaren en pijnlijken val. Uw vertrouwen zal zijn een huis der fpinnekoppen. Gij moogt op uw huis leunen, maar het zal niet faflaan ; gij moogt u daar aan vast houden, maar het zal niet ftaande blijven. Want , aan eenen mensch der aarde wierdt het nooit gegceven alle zijne wenfchen te zien vervuld worden, of in eenen loop van onafgebrokenen voorfpoed te volharden. Onbehaagelijke lotverwisfelingen misfen nooit de meer aangenaame te vervangen, Be gedaante der waereld, hoe vrolijk of lachende ook, gaat, en dikmaals fpoedig, voorbij.
Door gebrek aan gemaatigdheid in onze verwagtingen, vergrooten wij niet flegts onze neêrflagtigheid, wanneer te leuriteliing verfchijnr, maar wij verhaasten de te leuriteliing; onaangenaame veranderingen . in onzen toeftand doen wij met meerder fpöed ten voorfchijn treeden. Want, het natuurlijk gevolg van vermetele verwagtingen, is onbezonnenheid van gedrag. Al wie eene vertrouwende gerustheid bot viert, verwaarloost, "in gevolge daar var, de vereischte behoedmidde-
VI. DEEL. C kö



S4 OVER DE GEMAATIGDHEID.
len tegen de gevaaren, die hem dreigen ; en zijn val zal vooraf bekend , en vooripeld zijn. Niet flegrs fielt hij zich ongewapend aan ge. vaaren bloot, maar hij vermenigvuldigt ze tegen zich zeiven. Door vermetelheid en ijdelhe'id tart hij vijandfchap , of haak zich veragting op den hals.
De verwaande geest, en de trotfche hoop zijn even onbeflaanbaar met godsdienst , en met voorzigtigheid. De w.ereld kan zulk eenen geest niet verdraagen , en zelden blijft de Voorzienig, heid in gebreke om dien te beteugelen. Met misnoegen aanfchouwt de Almagtige de zulken, die , van voorfpoed opgeblaazcn , niet gedagtig zijn aan hunne afhanklijkheid van dat Hoogfte Weezen, 't welk hen verheven heefr. Nergens vertoont zich zijne geduchte heerfcnappij over de waereld in klaarder licht , dan in het vernederen van de hoogen van oogen, en van de trotfchen van harte. Is dit niet het groot Babel, dat ik gebouwd heb, — door de jierkte mijner magt , en ter eere mijner heerlijkheid? Aldus riep de vermetele mensch, in de trotsheid zijns harten. Doch, ziet! terwijl her woord nog in zijnen mond was , kwam ee bezoeking des hemels , en de flemme wierdt gehoord: U, 9 koning Nebukadnuzar, wordt gezegd: het ko-
nink'



\
OVER DE GEMAATIGDHEID. 35
tiinkrtjk is van u gegaan (*> — Een iegelijk, die zich. zeiven verhoogt, zal vernederd worden, <sn die zich zeiven vernedert, zal verhoogd wor* den (f). Een geregeld gemoed , en gemaatigde verwagdngen, zijn de beste fchtusvrouw der ziele, in deezen onzekeren en wisfelralligen toeftand. Zij ftellen ons in ftaat, om de leevensreize met het meest genoegen te volbrengen. Wanneer wij klimmen in de waereld, bevorderen zij onze verheffing; en indien wij moeten vallen, maaken zij onzen val te ligter.
IV. Gemaatigdheid in onze vermaaken , is een gewigtige tak der deugd , daar wij thans over handelen. Volgens eene onveranderlijke wet van onzen tegenwoordigen toeftand, verwandelt ieder vermaak, 't welk tot een uiterfte wordt gedreeven, in vergif, 't Geen tot eene hardfterking en verlrisfching van *t menfchelijk leeven was beftemd , doen wij , door mangel aan gemaatigdheid, tot deszelfs verderf verkeeren. Met opzigt van alle zinlijke vermaaken, is het eene in 't oog loopende waarheid, dat zij dan alleen genoegen aanbrengen , wanneer ze binnen zekere paaien worden opgevolgd. Den fcheidlijn, door maatig-
heid
(*) Dan. IV: 31. CO L»k- XIV: II.
c &



36 OVER DE GEMAATIGDHEID.
heid getrokken , hebben wij niet overfchreeden, of 'er treeden heilloo?e uitweikzels ten voorfchijn, en doen zich openlijk aanfchouwen. Kolde ik de gedenktekens des doods voor uw gezigt open leggen , zij zouden een vertoog voordraagen , ter aanprijzinge der maatigheid , van veel meer nadruks , dan de welfpreekendfte leeraar kan in 't midden brengen. Gij zoudt de graflieden bevolkt zien met de flagtoflers der onmaatigheid. Gij zoudt deeze zaaien der duisternisfe alomme behangen zien met de zegetekens van overdaad, dronkenfchap en zinlijkheid. Zo talrijk zouden deeze martelaars der ongeregtigheid bevonden worden , dat het met regc mag gezegd worden, daar oorlog en pest hunne duizenden verflagen hebben, overdaadig vermaak zijne tienduizenden heeft verflagen.
Terwijl het verzuim van gemaatigdheid, in het genot van vermaak , de menfchen ontijdig ten grave fleept, bezoekt en knelt hen het zelve, tevens, eer zij aldaar zijn aangekoomen, met ontelbaare onaangenaamheden. Aan welke oorzaak, meer dan aan deeze, moeten toegefchreeven worden , eene kwijnende jeugd en verhaaste ouderdom ; een berooid lichaam en een verzwakte geest; te gader met dien langen reeks van ongefteldheden , welke de botviering aan wellust en
zin-



OVER DE GEMAATIGDHEID.
37
dnlijkheid ter waereld hebben ingevoerd? Gezondheid , blijmoedigheid en lterkte zijn hec bekende kroost der maatigheid. De man der gemaatigdheid ondervindt , bij alle natuurlijke en orfchuldige vermaaken des leevens, die onbedorvene fijnheid van fmaak, die hem daar van een volkomener genot doet hebben , dan waar van de wellustige , door zijnen verfchaalden en bedorvenen trek , een denkbeeld kan hebben. Hij plukt de bloem van ieder geooriofd genot, zonder daar aan te ruiken, tot dat de geur vervloogen is. Hij fmaakt het zoet van ieder vermaak, zonder den lust te vieren , tot dat de bittere droesfem boven koome. Terwijl de mensch van een tegengefield karakter zo diep indoopt , dat het nimmer mist, of hij doet een onzuiver en fchadelijk bezinkzcl boven koomen, welk op den bodem des beker* legt. — De vermaaken, daarenboven , die door gemaatigdheid geregeld worden , vertoor.en altoos die deftigheid, welke met de onfchuld hand aan hand gaat. Geen mensch behoeft zich derzelven te fchaamen. Zij zijn begaanbaar met eere , met de gunst van God en der menfchen. Maar de wellusteling, die allen teugel in zijne vermaaken affchudt, is haatelijk in de oogen van het algemeen. Ruw en wanheblijk worden zijne ondeugden ; zijn karakter wordt veragtelijk, en hij, ten langen laatfte,. een C 3 last



OVER DE GEMAATIGDHEID.
last voor zich zeiven en voor de zamenleeving. Laat mij u, eindelijk, aanranden,
V. Gemaatigdheid in alle uwe driften. Een dies te noodiger vereischte der deugd is deeze werkzaamheid , omdat in de menschlijke natuur geene drift huisvest, of zij helt, uit haaren eigen aart, tot het uitfpoorige over. Want alle drift fluit in , eene heftige beweeging der ziele. Diensvolgens bezit zij de bevoegdheid om den geregelden loop onzer denkbeelden te ftremmen, en inwendig verwarring te veroorzaaken. Niets, daarenboven, is zo verleidende als de drift. Geduurende den tijd dat dezelve toeneemt en zich ontwikkelt, regtvaardigt zij telkens, in onze verbeelding, de opfchudding, welke zij veroorzaakt, door middel van duizend valfche bewijzen, welke zij verzien, en te baate neemt. Zo in 't oogloopende gevaarlijk is de overmaate van zommige driften, van toorn en wraaklust, bij voorbeeld, dat zij luidkeels om gemaatigdheid roepen. Hij, die aan zulke geweldige driften den losfen t-eugel viert, wordt bij de waereld algemeen veroordeeld , en naauwlijks voor een mensch van gezond verftand gehouden. Doch, en hier op wordt niet genoeg gelet, zelf van die driften , welke voor onfchuldig worden aangezien, en wier beillooze en .ongeregelde ilrekking niet daa-
de-



OVER DE GETvI AATIGDHEID. 39
delijk in 'toog valt, moeren zommigen, zo wel als andere , door gemaatigdheid beteugeld worden Want , zodanig is de zwakheid onzer natuure, dat ieder drift , welke eenig waereldsch goed ten voorwerpe heeft, gevaar loopt om ons te fterk te lokken , en ons de grenzen der reden te doen overfchreeden. Indien wij haar een voldrekt en onbepaald gebied over het hari laaten oeffenen, is zij in ftaat, om, in verfcheiden toeftanden, ons elendig te doen worden, en bijkans in eiken toelland , door haar inkruipend vermogen, ons de pligten te doen verwaarloozen, welke op ons als menfchen en als Christenen rusten.
Groote reden hebben wij, derhalven, om tegen den lisdgen wasdom der drift op onze hoede te zijn. Altoos behooren wij bij de hand te hebben, eenige bedenkingen, welke ons van dienst kunnen zijn om haare vuurigheid te maatigen, en het bezit onzer zielen te doen herwinnen. Laaten wij ons overtuigd houden, dat ©ogenblikken van drift altoos oogenblikken van begochelinge zijn; dat niets met 'er daad dat geen is, 't geen het als dan fchijnt te weezen; dat alle de begrippen, welke wij dan opvatten, valsch, en alle de oordeelen, welke wij vellen, buitenfpoorig zijn. Laat gemaatigdheid ons leeren wagten, C 4 tot



40 OVER DE GIMAA TIGDHEID,
tor dat de dampen der drift zijn uitgewaaffemd, en de nevel , welke dezelve verwekt heeft, is opgeklaard. Dan zullen wij in ftaat zijn, om de piaats van waarheid cn regt te ontdekken; en de reden zal , allengskens , de overmagt bekoomen. Laaten wij nimmer ons verbeelden , dat de kragt der ziele zich vertoont in de hevigheid der drift. Niet de fterkte van mannen, maar de onftuimigheid van kinderen , is deeze. 't Is de fterkte van iemant, die in de ijlhoofdigheid van eene koorts is, of van dolheid is aangetast. M<;er fterkte bezit inderdaad zulk een mensch. Maar het is eene onnatuurlijke fterkte, welke niet behoorlijk beftuurd wordende, zich tot voorwerpen rigt, die zijn verderf veroomaken. Waare fterkte van ziele vertoont zich in de heerfchappij over en het wederftaan der drift, niet in het bot vieren aan dezelve; in het beteugelen van het woeste dier, welk binnen is; en in een gedrag, in het uur der zwaarfte beproevinge, overeenftemmende met de voorïchriften van het geweeten en der bedaarde reden.
Aldus heb ik, in verfcheiden bijzonderheden , aangeweezen , hoedanig de gemaatigdheid zkh 'behoore te vertoonen: gemaatigdheid in onze wenfchen; gemaatigdheid in onze naajaagingen ; gemaatigdheid in onae hoop; gemaatigdheid in
.oa-



OVER DE GEMAATIGDHEID. 4I
onze vermaaken ; gemaatigdheid in onze driften. Met is een begirzel , 't welk een heblijken invloed behoorde te hebben op ons gedrag , en tot de heerfchende geneigdheid der ziele te verfirekken.
De gewigrige drangreden tot deeze deugd wordt aan de hand gegeeven in de woorden, welke op den text onmiddelijk volgen: de Heere is nabij. De Regtc-r zal koomen, welke dit voorbijgaand toneel der dingen fluiten, en eenen hooger ftand van aanweezigheid zal invoeren. De dag is op handen, welke de gewigtige belangen der menfchen in een geheel ander gezigtpunt zal plaatzen, dan waar uit zij thans befch'ouwd worden ; de waereld van haare valfche glorie zal ontblooten , de ijdelhcid der aardfche naajaagingen zal openbaar maaken , en voorwerpen aan den dag brengen , die een onbetwistbaar regt hebben, om het redelijk verftand in dezelve te doen belang neemen. De dingen, die buiten ons zijn, verkrijgen het vermogen om onze driften gaande te maaken , alleenlijk in evenredigheid san het der kbeeld, welk wij van derzelver grootheid vormen. Maar groot en klein zijn enkel betrekkelijke woorden. De dingen, welke zich als groot vertoonen aan iemant, die niets dat grooter is, kent, zullen eene ve/kleinde gedaante C 5 aan-



42 OVER Dl GEMAATIGDHEID.
aanneemen, wanneer hij met voorwerpen var* meer verhevene geftalte bekend wordt. Bedagtea wij meermaalen , dat de Heere nabij is, niets van dat alles , 't welk nu waereldgezinde menfchen verontrust en gaande maakt, zoude in ons oog zich vertoonen als van genoegzaame grootte, om in onzen boezem opfchuddingen te verwekken. Uitgebreide begrippen van 's menfchen toekoomende bcftemminge, en van de plaats, welke hij hoopt te bekleeden in eene eeuwige waereld, doen eigenaartig de gemaatigdheid in de ziel ge. booren worden. Zij dienen om de verkeerd geplaatfte vuurigheid, omtrent de voordeden van deezen ftaat, te doen bekoelen, en die bedaarde en gemaatigde geftalte van geest voort te brengen , welke aan menfchen en Christenen voegt. De tijdlijke aangelegenheden doen zij niet geheel en al uit het oog verliezen. Zo lang wij menfchen zijn , moeten wij als zodanig gezind zijn en handden. Doch zij verfchaffen eene voldoende reden , om de zulken , die gelooven dat de Heeie nabij is, hunne gemaatigdheid te laaten fch;jnen, en allen menfchen te doen bekend zijn*
DER-



DERDE
LEERREDE.
O f E R
DE BLIJDSCHAP EN DROEFHEID DES HARTEN.
SPREUK. XIV: 10.
Het hart kent zijne eigen bittere droefheid, en een vreemde zal zich met deszelfs blijdfchap niet vermengen.
't Is bekend, dat de menfchen, ten allen tijde, zeer geneigd waren, om hun geluk te doen beftaan in de voordeden der fortuin, en in uitfleekendheid van leevensftand. Van hier dat dezelve, door de groote menigte , met zo veel gretigheids worden naagejaagd, dat aan de bereiking derzelven alle beginzels van eere, opregtheid en vroomheid wierden opgeofferd. Ten zelfden tijde zou eene menigte omflandigheden de menfchen hebben kunnen overtuigen, dat zelf op de onderftelling van den gelukkigen uitflag hunner naajaaginge, het gevolg geenzins zeker is, dat het geluk hunnen arbeid zal bekroosen. Want indien het geluk aan een luisterrijken ftand of
hoo-



4 +
OVElt DK 'BLIJDSCHAP EN
hoogen rang onaffcheidbaar verknogt zij, boe koomt het dan, dat veelen, in de laagere klasfen des leevens, klaarblijkelijk , hunne dagen met meer genoegen flijten , dan de zulken , die de hoofdposten der waereld bekleeden ? Waarom zingt de bedelaar, terwijl de koning treurt? Eene geringe maate van opmerkinge op onze .natuur zoude ons kunnen overtuigen, dat 'er andere beginzels van geluk of ejende zijn, bij de waereld re dikmaals over 't hoofd gezien , die het hart onmiddelijk aandoen , en aldaar meer kragts en vermogens oeffenen, dan eenige omftandigheden, van leevensrang of aardsch geluk ontleend. Deeze is de aanmerking des wijzen mans in den text; en die ik nu voorneemens ben in een helder licht te plaatzen. Ik zal mijne aandagt vestigen op de voornaame bronnen van die bitterheid , welke het hart kent, en van die blijdfehap, met welke zich een vreemde niet zal vermengen; en vervolgens het nuttig gebruik aanwijzen, welk wij van dit onderwerp kunnen maaken.
Indien wij de bronnen van de blijdfehap en droefheid des harten naafpooren , de twee volgende zullen ons voornaamlijk in 't oog loopen: zij on titaan uit 's menfchen eigen ziel en geaartheid \
(*} Volgens de Engelfche vertaaling.



DROEFHEID DES HARTEN. 45
heid; of uit de verbintenisfen, in welke hij met cenigen zijner medefchepzelen ftaat. Met andere woorden; de omftandigheden, die op eens ie. deren menfchen geluk den weezenlijklten invloed hebben, zijn, perfoonlijk karakter, en gezellige gewaarwordingen.
L Voor ieder mensch is ?ijrie eigen ziel en geaartheid, noodzaaklijk , eene bron van veel inwendige blijdfehap of droefheid. Want ieder mensch , indien deeze uitdrukking ons geoorlofd zij, ftaat in naauwer verband met zich zeiven , dan met eenig uitwendig voorwerp. Hij is , in zijne eigen gedagten , een be. flendig medgezel van zich zeiven ; en het geen hij aldaar aantreft, moet, meer dan iet anders, tot zijn geluk of ongenoegen toebrengen Hoedanig ook zijn ftand in de waereld zij, hoog of laag : indien hij geene oorzaak vinde, om zich zehen verwijtingen te doen over zijn gedrag; indien hij overtuigd zij, dat zijn leversaart volgens een redelijk plan afloopt; indien, te midden der feilen, aan de menschlijkheid verknogt, zijn geweeten , intusfehen, hem niets verwijte, en zijne ziel niet ontrust worde door rampzalige voorfpellingen der toekoomendheid: dan is de grond geleid van eenen behaaglijken en vermaaklijken leevenstrejn. Indien gij daar nevens voegt eene
be-



4<? OVER DE BLIJDSCHAP EN
bedaarde en blijmoedige geaartheid , aan gemelijkheid of kwelling niet ligt blootgefteld, geen fpeelbal der afgunst, niet geneigd tot hevige driften , zal 'er een groot deel dier blijdfehap gebooren worden, met welke, volgens de uitdrukking in den text, een vreemde zich niet vermengt. Want deeze is eene inwendige blijdfehap, onafhanklijk van alle vreemde oorzaaken. Niet verontrust wordende door de kwellingen der dwaasheid, of door de knaagingen der misdaad, zullen zijne nachten vreedzaam , en zijne dagen helder zijn. Zijne ziel is een koninkrijk op zich zelve. Een goed geweeten , en eene gelukkige geaartheid, bereiden , zelf in 't midden der armoede, een geduurigen maaltijd.
Maar welk eenen keer ten kwaade zal het toneel neemen, indien de eerfte gedagten, welke zich eenen menfche, ten aanzien van hem zeiven, aanbieden, van een treurigen en dreigenden aart zijn; indien zijne geaartheid, in ftede van bedaardheid en zelfgenietinge, niets dan onrust en fmartlijke beroeringen oplevere ? Is 'er mogelijkheid voor hem, in eenigerlei geluksbedeeling, gelukkig te kunnen zijn , wiens gemoed zich in deezen beroerden ftaat bevindt? De geest des mans zal zijne zwakheden draagen ; maar eenen gewonaen geest, wie zal hem geneezen? Sterkte
van



DROEFHEID DES HARTEN.
47
van gemoed kan eenen mensch in ftaat ftellen, om veele fchokken des wederfpoeds te verduuren. In zijne ziel, zo lang dezelve gezond is, kan hij , wanneer andere hulpmiddelen ontbreeken, eene toevlugt vinden. Maar, indien *t geen hem moest fchraagen, verzwakt en gebroken zij; indien dat geen , waar toe hij , ter geneezinge van andere fmarten, de toevlugt neemt, het gewonde deel zelf worde, na welken kant zal hij zich ter verligtinge wenden?
Aan drie oorzaaken, voornaamlijk, moeten de wonden, welke de geest lijdt, worden toegefchreeven: aan dwaasheid, aan drift, of aan misdaad. Dikmaals hebben zij haaren grond in dwaasheid ; dat wil zeggen , in ijdele en onvoegzaame naajaagingen, welke, hoewel niet regelrecht zondig, evenwel met iemants ouderdom, karakter of ftand in de waereld niet ftrooken. Diensvolgens ziet hij zich zeiven vernederd en veragt, en ondergaat de fmart van meenig eene grievende overdenkinge , van meenig eene vernederende vergelijkinge van hem zeiven met anderen. De onaangenaamheid, door het gevoel van dwaasheid veroorzaakt, wordt verzwaard, wanneer men de eene of andere drift bezit van het hart laat neemen. Genomen dat deeze drift tot de klasfe der zodunigen behoore, welke voor onfchuldig ge-
hou-



48 OVER DE BLIJDSCHAP EN
houden worden, indien zij, evenwel, den mensch geheel ingenomen en overmeesterd hebbe , vernielt zij zijne bedaardheid , en brengt zijn gemoed in eenen ftaat van verwarringe. Maar indien het eene drift van een fnoodeu en ondeugenden aart zij , is zij genoeg toereikende om den meest bloeienden Hand te doen verwelken , en alle zijne blijdfehap te vergiftigen. Indien gij, bij de wonden , door dwaasheid , of door drift toegebragt, de wonde der misdaad voegt, nevens de knaaging en vreeze, door euveldaaden gewrogt , zult gij de maat der ftnarte , en deibitterheid des harten vervullen. Dikmaals hebben de angften des geweetens inwendige beroerten , en geweldige fchokken in de ziel veroorzaakt. Eene donkere en dreigende wolk verbeeldt zich de des kwaads bewuste zondaar boven zijn hoofd te hangen. Hij , die gelooft, veragt en gehaat te zijn bij de menfchen, en die tevens een wreekenden God vreest, kan, van de uitwendige voordeelen des leevens, weinig vermaaks ontkenen. De bitterheid des harten vermengt zich met eiken teug, welken het vermaak fijnen lippen aanbiedt. »
De uitwendige rampen des leevens, te kurftellingen , armoede en ziekte, verdienen niet genoemd te worden, in vergelijking van de inwen-
di-



droefheid des harten.
dige onheilen der ziele , door dwaasheid , drifc en misdaad veroorzaakt. In verfchillende graaden kunnen zij inderdaad de overhand bekoomen , naar gelange een of ander deezer beginzelen van bitterheid de meerderheid bezitte. Doch zelden plaatzen zij zich op een wijden afftand van elkander ; en wanneer zij , zo als te dikmaals het geval is, alle drie zich bij een voegen, maaken zij 's menfchen elende volkomen. De wanordes der ziele, het hoogfte toppunt bereikt hebbende, worden dan verfchrikkelijk boven alle andere dingen. De fchande der dwaasheid, de hevigheid der drifc, en de knaaging der misdaad, allen te zamenfpannende, hebben te dikmaals de menfchen tot het laatfte en het fchrikwekkend redmiddel de toevlugt doen neemen, het zoeken van eene fchuilplaats in den dood, tegen een leeven , te bitter om langer te kunnen verduurd worden. Ik gaa over ter befchouwinge van
II. Andere moeiten, en van andere blijdfehap des harten, ontfpringende uit bronnen, verfchillende van die ik nu befchreeven heb, gegrondvest op de betrekkingen en verbintenisfen, welke wij met anderen hebben , en voortfpruicende uit de gewaarwordingen , welke deeze veroorzaaken. Van eene uitwendige natuure zijn deeze oorzaaken van droefheid of blijdfehap. De godsdienst leert
VI. deel. D niet,



5° OVER DE BLIJDSCHAP B N
niet, dat alle de bronnen van inwendig vermaak of fmart in onze geaartheid, en in ors zedelijk gedrag haaren ocrfprong neemen. Deeze zijn inderdaad de voornaame fpringveêren van bittere droefheid of blijdfehap. Op de eene of andere wijze hebben ze invloed op de vermaaken of ongeneugtcn des leevens; doch niet alles legt daar in opgeflooren. 't Was de bedoeling des Scheppers niet, dat het geluk van ieder fchepzel van de zulken, die hem omringen, onafhanküjk zoude weezen. De menfchen, in de zamenleeving, door menigte van banden, hebbende aan een gefnoerd, is 't zijn welbehaagen, dat deeze banden, zo wel geduurende hunne aanweezigheid, als bij hunne ontbinding, zouden gedijen tot oorzaaken van genoegen of fmart , onmiddelijk , en dikmaals zeer diep, invloed hebbende op het menschlijk hart. Mijne leer houdt derhal ven niet in , dat de bitterheid, welke het hart als zijne eigen kern, en de blijdfehap , met welke een vreemde zich niet vermengt , van alle uitwendige dingen onafhankhjk is. Mijne ftelling koomt hier op neder , dat deeze bitterheid, en deeze blijdfehap, veel meer van andere oorzaaken afhanklijk zijn , dan van rijkdommen of armoede, van hooge of Jaage ftanden in de waereld ; dat, zo wel in hoogen rang, als in het burgerlijk leeven, voor de meest in 't oog loopende omftandigheden van moeite
of



DROEFHEID DES HARTEN.
51
of heil , naast den toeftand van onze eigen ziel en geaartheid , moeten gehouden worden , de aandoeningen en gewaarwordingen, onillaande uit de verbintenisfen, welke wij met andere menfchen hebben aangegaan.
Om dit te doen blijken, laaten wij ons iemant verbeelden, in eenigen rang of leevensftand, gelukkig in zijn gezin en in zijne vrienden; geftreeld door de hartlijke verwisfeling van wederzijdfche genegenheid , in welke hij met hun deelt ; genietende het vermaak der uitoeffeninge van dienstvaardigheid, en in vergelding daar voor hunne opregte dankbaarheid ontvangende ; geen gevoel hebbende van afgunst of jaloersheid , van onrust, of van verkoelinge van genegenheid , onder de geenen , met welke hij verbonden is: —» hoe veele, en hoe overvloedige bronnen van inwendige blijdfehap openen zich voor zulk eenen mensch? Hoe effen is de leevensbaan, welke in zulker voege afloopt ! Welk een lachend gelaat doet de liefde van ouders en kinders, van broeders en zusters, van vrienden en bloedverwanten, ieder omringend voorwerp , en den eenen dag naa den anderen, aanneemen! Met welk eenen helderen glans beftraalt het zelf de geringe hot, in welke zulk eene bekoorlijke zamenleeving woont; in welke zulke tooneelen van harttreffend genoeD a gen
D 3 gen



52 OVER DE BLIJDSCHAP EN
gen elkander zonder tusfchenpoozen blijven afwisfelen .'
Maar laaten wij onderftellen , dat deeze blijde zamenwooning, door de wreede hand des laatften vijands , ontijdig wordt afgebroken ; laaten wij het gezin , eenmaal zo gelukkig in zich zelve, ons verbeelden, ziende den vader, het kind* of de echtgenoote, aan welke hunne harten door de tederfte banden verknogt waren, uitgeftrekt op het koude bed des doods; in dit geval, welke bittere droefheid kent dan het hart ! In den eigenlijkften zin is deeze zijne eigen droefheid; tegen welke geene uitwendige omftandigheid \ hoedanig ook , is opgewasfen , om hetzelve troost te verfchaffen. Te midden van deeze grievende boezemfmarten , verdwijnen alle rangen en lianden des leevens ; wordt alle onderfcheiding van geluksbedeelinge vergeeten. Van geene baate zijn de zegetekens van praalenden jammer, waar mede de rijken de lijkbaar be. dekken, om den rouwklaager den laatften troost te deen genieten. De vorst en de daglooner gevoelen dan even zeer hunne eigen bitterheid. Der treurige herden kinge van voorleedene en nimmer wederkeerende blijdfehap bot vierende , vergeet de eene zijne armoede, en veragt de andere den luister van zijnen ftaat. Beiden, in dat rampzalig
uur,



DROEFHEID DES HARTEN.
53
uur, zijn door en door gevoelig, dat het niet ftaat aan de gun ften der fortuin , den mensch gelukkig te maaken in de waereld.
Maar 't is niet alleen de dood van vrienden , die, te midden van een fchijnbaar voorfpoedigen ftand, het hart met weedom kan bezoeken. Veel van de inwendige onrust, die wij lijden, ontftaat uit onderfcheidene feilen in hun gedrag, terwijl ze op aarde woonden. In het algemeen zal het blijken, dat het gedrag van hun, met welke wij in naauwe verbintenis leeven, naast het eigen karakter en geaartheid , de voornaame bron van eens iegeÜjken menfchen vermaaken of ongereugten is. Gelijk, warneer hun gedrag hartlijk en voldoende is, hetzelve van alle uitwendige dingen de ziel lieflijkst ftreelt, maakt, van den anderen kant, hunne ligtzinnigheid, onbedagtheid of ruwheid , hoewel dezelve niet in eene openbaare vriendfehapsbreuk eindigden , de geaartheid gemelijk cn korzel. Het gezellig leeven, door zulke kleine kwellaadien verontrust, gelijkt naar eenen weg, welken eenen menfche is opgeleid dagelijks te betreeden; doch dien hij oneffen, fteenagtig en ongemaklijk voor zijne voeten vindt.
Veel erger wordt het geval, indien het laaghartig en misdaadig gedrag van lieden , die wij D 3 een-



54 OVER DE BLIJDSCHAP E H
eenmaal bemind hebben , alle de banden vais vriendfchap in ftukken fcbeure, en ako openbaar maaken, dat van het vertrouwen misbruik wierdt gemaakt. Dan worden 'er eenige der diepfte bronnen van bittere droefheid in het menschlijk hart geopend. — beziet het hart eens vaders, van een gefcheurd door het onwaardig gedrag en de wreede ondankbaarheid eens zoons , welken hij met de vleiendfte hoop hadc opgevoed, aan wien hij alle zijne genegenheid verfpild hadt, en om wiens wille hij , geduurende den loop van een lang leeven, gearbeid en gezwoegd hadt. Beziet de liefkoozingen van den gehuwden ftaat in argwaan of wantrouwen verwisfeld; de liefhebbende huisvrouw, of den deugdzaamen echtgenoot, met een gebroken hart, de trouwloosheid eens voorheen beminden togtgenoots des leevens betreurende. Beziet den niets kwaads vermoedenden vritnd, in het uur des gevaars, door eenen vriend vetraadon, op welken hij vertrouwde; of, te midden van fnerpenden tegenfpoed, niets dan koele onverfchüligheid, misfehien verguidng en veragting ontmoetende, daar hij het tederst gevoelig medelijden hadt verwagt te zullen vinden. —. Zijn deeze, mag ik vraagen, ongewoone toneelen in de waereld? Zijn zulke wede-fpoeden aan eeni» gen rang of ftand verknogt? Bejegenen zij boven* al lieden van de laagib klasfen, en genieten de
groo-



DROEFHEID DES HARTEN.
55
grooten eenig voorregc , h geen hen van eene uitzondering verzekert? Wanneer het hart diep gewond is, door de ondankbaarheid of trouwloosheid der zodanigen, op welke het alle zijne genegenheid hadt gevestigd, waarheen zal het zich om troost wenden? Zal het dien vinden in de herinnering van eerampten en titelen , of in
de befchouwing van opgeftapelde fchatten?
Spreekt niet van de eerbewijzen van een hof. Spreekt niet van de rijkdommen van het oonen. In de uuren van bitterheid des harten, woid,n deeze met den voet gefchopt, als flègc en veragtelijk, misfehien vervloekt, als van ter zijde oorzaaken des tegenwoordigen wederfpoeds. De pijl heeft zich eenen weg tot het hart gebaand. Daar, daar heeft hij zich vastgezet. De zetel des gevoels zelve is aangetast; en aan de tederheid zijner genegenheden, zal, ongelukkiglijk, de maa:e van zijnen angst evenredig zijn. Een goed geweeten, en hoop op God, kunnen hem, inderdaad, vertroosting aanbrengen. Maar onder zulk eene droefheid van het hart, als ik befchreeven heb, is het aardsch geluk, het zij zo luisterrijk als gij wilt , niets meer dan ijdele praalvertooning. Het is een zwakke rietftok , die geen fteunzel geefc. Het is een huis van ftroo, 't welk door den wind verftrooid wordt.
D 4 Al-
Al-



$6 OVER DE BLIJDSCHAP EN
Aldus ziet gij , van verfchillende kanten , bewijzen toevloeien voor deeze leere, dat het hart zijne eigen bitterheid en blijdfehap kent, ten eenemail onderfeheiden van de ongelegenheid of het vermaak , door de omftandigheden des uitwendigeh toeftands voorrgebraa;t ; den oorfprong neemende, 't zij uit het perfoneel karakter, en den ftaat van 's menfchen eigen ziele; 't zij uit de aandoeningen, door de betrekkingen verwekt, in welke hij tot andere menfchen ftaat. Van zo veel te meer aangelegenheids, dan eenige uitwendige onderfcheidingen , zijn deeze blijdfehap en bitterheid, dat de mensch, gezegend met de etrfte, gelukkig zijn kan, zo verre de menschlijke gelukzaligheid kan toereiken , in eene hut; en met de laatfte gekweld, rampzalig zijn moet in een paleis. — Laaten wij nu overgaan tot een gewigtig gedeelte van dit onderwerp , de zedelijke gevolgen, welke uit deeze leere kunnen worden afgeleid.
Laat zij, in de eerfte plaats, ons leeren, onze drifc voor rijkdommen en hooge ftanden in de waereld te maatigen. Overbekend is het, dat de driftige naajaaging van deeze de voornaame drijfveêr der misdaaden is, van welke de waereld overvloeit. Van hier, onder de middelbaare en laagere ftanden der menfchen, alle de bedriegerijen,
valse h-



DROEFHEID DES HARTEN.
5?
vaischheden en verraderijen , met welke de winzucht de zamenleeving beftormt. Van hier , in de hoogere ftanden der waereld, alle die fnoode gruwcldaaden , uit eerzucht en magtbejaaging voortvloeiende , door welke de vrede van het menschdom zo menigmaalen verbroken, en de aarde met bloed bevlekt wierdt. Ware het in de magt deezer begeerde voordeden, naa dat zij verkreegen waren, om in het hart blijdfehap te beftendigen, en het zelve van bittere droefheid te vervreemden , 'er zoude eenige verfchooning in 't midden kunnen gebragt worden voor de geweldenarijen , tot welke zij aanleiding gegeeven hebben. Als niet te duur gekogt zou de prijs mogen gerekend worden, indien 'er zo veel hing aan het behaalen van denzei "en Maar, gelijk ik hoop, op voldoende gronden, te hebben doen zien, de waarheid legt in het tegendeel. Mijne meening is niet, dat de voordeelen des geluks bij een wijs en deugdzaam' mensch in geene aanmerking moeten koomen. Armoede is altijd knellende. Aan rijkdom en aanzien zijn meniger* lei voordeden verknogt, en kunnen dezelve tot de waardigfte oogmerken dienstbaar gemaakt worden. Mijne meening is, dat het fchat.en van dezelve boven hunne juiste waarde , eene groote dwaaling is. Voordeekn van den tweeden rang, oudergefchikte hulpmiddelen tot geluk , zijn ze, D 5 en



5? OVER DE BLIJDSCHAP EN
en niets meer. Z] bekleeden eenen rang beneden al wat hec hare onmiddelijk aandoet, en aldaar eene natuurlijke bron van blijdfehap of droefheid is. Indien een mensch ongelukkig JBj in zijne neigingen , of ongelukkig in zijn* veróimeniskn , vergeefs overhoopt gij hem met alle de fchatten en met a.le de eerampten, die de koningen in hunne magt hebben. Ontkleedt dan deeze dingen van dien valfchen glimmer, waar mede de begrippen der menigte hen bedekken. Befpiegelt ze met een meer onzijdig oog. Jaagt ze naa met minder greetigheids. Voor alle dingen, indien gij niet eenen grond wilt leggen van die bitteiheid des harten , welke geene ge. luksgoederen kunnen opweegen of geneezen, offert nooic aan de naajaaging op, een grein eerlijkheid of zedelijke waarde, opregtheid of deugdzaame gezindheid.
Laa'en, in de tweede plaats, de voorgeftelde aan met kingen onze misvattingen verbeteren, en onze klagten beteugelen, aangaande'eene onderftdde willekeurige uitdeeling van waereldfche gelukzaligheid. De betigting van onregtvaardigheid, ten deezen opzigte, zo menigmaal tegen de Voorzier ighu.1 aangevoerd , fteunt geheeltijk op deezen grondflag, dat des menfchen geluk of elende bij den trap van hunnen uitweadigen voorfpoed
kan



DROEFHEID DES HARTEN. 59
fean worden afgemeeten. Dit is de begocheling , onder welke hec gros der mer.fcheti , ren allen tijde , gezucht heeft; doch die, door e ne regrrmatige bvl'chouwing van de onzigtbaare fprmgveêren van het geluk, welk het hart aangaat, volkomen kan verdreeven worden. Wilt gij een oordeel vellen, of kmant waarlijk gelukkig zij, 't is niet genoeg dat gij op zijne huizen en land* goederen , op zijn gevolg en toenel uwe oogen vestigt, 't Ën zij gij verder zien kunt, en onderfcheiden, welke blijdfehap, of welke bitterheid zijn hart gevoele, kunt gij, ten zijnen op/i."e, in 't geheel geene uitfpraak doen. Lie tro.fe ie en booze mensch, weiken gij van pragtigen toeftel omringd ziet, en aan welken gij waant de gunften des hemels zo onvoegzaam verfpild te zijn, kan een elendJing weezen, hdinelijk doorgriefd wordende van duizend pijlen , onbekend voor de waereld. Die arme man, welke h-t.voorkoomen heeft van veronagtzaamd en vergeeten te zijn, kan, in zijnen nederigen ftand, in alle de zedelijke en gezellige geneugten deelen , die het hart vervrolijken; hij kan blijmoedig, vergenoegd en gelukkig leeven. Laat af, derhalven, va* murmureeren tegen de bedeeiingen der Voorzienigheid, welke aan ons zo weinig bekend zijn. Ikmj it dt-n voorlpoed der zondaaren niet. Oordeelt niet, over der menfchen weezerjijken toettand,
uit



OO OVER DE BLIJDSCHAP EN
uit het geen zich enkel op de oppervlakte van hunnen ftand vertoont. Laaten wij liever,
In de derde plaats , onze aandagt wenden na die inwendige bronnen van geluk of elende, van welke, gelijk wij beweezen hebben, zo magtig veel afhangt. In zo verre de bitterheid of de blijdfehap des harten den oorfprong neemt uit tie eerst aangeweezene hoofdbronnen , ons eigen gedrag en geaartheid, hebben wij ons geluk, in zekeren opzigt, in onze eigen handen. Al wat van binnen verkeerd of ongeregeld is, als een gevolg van dwaasheid , drifc of misdaad , kan , met den bijftand der godlijke genade , door ge' paste behoedzaamheid worden te recht gebragt. Al wie, dus doende, een effen en bedaard gemoed bekoomt, bevrijd van onvergenoegdheid en kwaaae luimen, van hevige driften, en van knaagende ' wroeging, legt den grond tot eene genietinge van zich zeiven, veel vaster en gewisfer, dan indien hij fchatten op fchatten ftapelde.
Wat .aangaat de andere bron van blijdfehap of bitterheid des harten, ontfpringende uit onze verbmtenisfen met andere menfchen ; meer afhank. lijk, inderdaad, zijn wij, in dit opzigt. van dingen , die wij niet in onze magt hebben. Deeze vexbintenisfen zijn niet altoos ons eigen maak-
zei;



DROEFHEID DES HARTEN. 6t
zei; en wanneer ook dezelve door eigen keuze zijn aangegaan, zijn de verftandigften aan te leuriteliing in hunne verwagtingen onderhevig. Nogthans zal het ook hier waarheid bevonden worden , dat eene voegzaame beftuuring van het hart van het meerite gewigt is , zo wel om de geneugten, welke onze toeftand aan de hand geeft, te verfterken, als om de bitterheid te temperen, welke wij, in gevolge onzer verbintenisfen, onvermijdelijk moeten fmaaken. In zo verre de keuze van vrienden en medgezellen van ons zeiven afhangt, laat hunne deugd en waarde die keuze regelen, indien wij, van dien kant, een duurzaam geluk verwagten. In alle de betrekkingen en verbintenisfen des gezelligen leevens, naa dat wij dezelve hebben aangegaan , laaten wij onzen vlijt aanwenden, onze eigen taak behoorlijk te volvoeren. Laat 'er, aan onzen kant, mets haperen aan het kweeken van dat onderling goed verftand, 'twelk, gelijk boven is aangetoond, op onzen vrede en genoegen zo vermogenden invloed heeft. Het ftaat, inderdaad, niec in onze magt, om die vrienden altoos in het leeven te behouden, voor welke onze harten van liefde kloppen. ^Dikmaals hebben wij het niet in onze magt, de ondankbaarheid en het onwaardig gedrag van andere vrienden te voorkoomen, van welke wij 'c eenigen tijde troost verwagt hadden.
Maar,



02 OVER DE BLIJDSCHAP EN
Maar , onder deeze grievende rampen de3 leevens , kan er veel gedaan worden, door eene vorg/aaine aanwending der gedagten, en het beftuur der neigin2en, om troost te verwerven. Van reden en godsdienst kan een gezuiverd en welbeftuurd hart menig-uldige hulpmiddelen ontleenen , om óetielfs wonden re geneezen, en den vrede te berfhllen; hulpmiddelen, die den onagtzaamen en ondeugenden geheel onbekend zijn. Bij de uirgebreide ervarenisfe van de wisfelvaliigheden des menschlijktn leevens, zal de les des wijzen mans altoos met grooter kragt op onze herinnering indringen: Behoed uw hart met alk naarftigheid: want daar uit zijn de uitgangen des leevens (*). — Hier uit volgt,
In de vierde en laatfte plaats, eene andere leering, voor ons allen van de uicerfte aangelegenheid; zij is, dat wij dikmaals moeten opzien tot Hem, die 's menfchen hart geformeerd heeft, en tot het regelen en befluuren daar van, zijnen bijftand fmeeken. Hem zijn bekend alle de bronnen van bitterheid en blijdfehap, van welke her wordt aangedaan. Aan Hem ftaat het openen of het floppen, het vermeerderen of verminderen
van
(•) Spreuk. tVi 23. Volgens de Engelfche vertaaling; da Onze heeft: Behoed uw hart faven al dat te bewaaren is»



' DROEFHEID DES HARTEN»
van dezelve , raar zijn w.lbehaagen. In eere zaak , van zo oneindig groot gewigt voor ons geluk , als het behoud van inwendigen vrede, kunnen wij nimmer te veel ernst aanwenden, in het fmeeken om hulp van den grooten vader der geesten, ter onzer bekwaammaakinge tot het behoeden van onze harten tegen onrust en moeite. — Behalven den bijftand , welken wij van de godlijke genade mo^en hoopen , dienen de oeffeningen der godsvrugt zelve tot een der vermogendfte middelen, om het hart kalm en in rust te bewaaren. Bij meenige gelegenheden , wanneer de bronnen van bitterheid des harten rijklijkst opwelden , bleek de godsvrugt te zijn de eenige toevlugt voor den lijder. De godsvrugt ontfluit een heiligdom, in 't welk de zulken, wier harten zwaarst geworden waren , altoos de wijk mogen neemen. In die ftille en heilige fchuilplaats, vonden zij menigmaalen een geneezenden balfem toebereid. Wanneer zij van menfchen geplaagd wierden, ontleenden zij, van de verheffing der ziele tot God en tot hemelfche dingen, veel troosts voor het tegenwoordige , veel uitzigts in het toekoomende. Dat wij, derhalven , geen middel verzuimen, welk de godsdienst kan aan de hand geeven, ter bevorderinge van de blijdfehap, en ter verzagtinge van de bitterheid des harten. Te midden van de broos»
he-



04 OVER, DE BLIJDSCHAP EN DROEFH. DES HARTEN.
heden onzer natuure , van de onbeftendigheid der menfchen, en van de veelvuldige kanswisfelingen des menschlijken leevens, zullen wij bij alle hulpmiddelen, die ons worden aangebooden, kleine baate vinden , om ons onze weinige dagen met draaglijken troost cn vrede te doen doorbrengen.
VIER-



VIERDE
LEERREDE.
OVER
de kenmerken van onvolkomens vroomheid.
MARK. X: 21.
Jezus, hem aanziende, beminde hem.
Eene oneindige verfcheidenheid befpeuren wij in de karakters der menfchen , weike ons de waereld aanbiedt Bij zommigen hebben de goede of de kwaade hoedanigheden zo zeer de overhand, dat zij het karakter duidelijk kenteekeneo, den eenen als een deugdzaam', den anderen ais een ondeugend' mensch doen kennen. Dij anderen zijn deeze hoedanigheden zo zeer onder een vermengd, dat zij het karakter twijfelagtig laaten. Licht en donker , de kleuren van deugd en ondeugd loopen zo zeer in elkander, dat wij bezwaarlijk kunnen onderfcheiden , waar de eeac ophoude , en de andere beginne; cn wij alzo ons oordeel moeten opfchorten , of wij moeten prijzen dan laaken. Terwijl wij de zodanigen bewonderen , die door en door vroom zijn, en de VI. deel. E over*



66
over de kenmerken van
overftooden verfoeien, voegt het insgelijks, aandagtig te Jetten cp die onvolkomene karakters, in welke veel te looven, en iets te laaken is; en alwaar de agrgeeving op het prijzelijk gedeelte ons niet zal verhinderen , om het gebrekkige of verkeerde op te merken. Dies te nutter zullen dusdanige opmerkingen weezen, naar maate wij karakters van deeze gemengde foort , in grooter getal dan andere , in de zamenleeving der menfchen aantreffen.
't Was een karakter van deezen aart, welk aanleiding gaf tot het voorval, in den text vermeld. Als zeer merkwaardig fchijnt men dit voorval befchouwd te hebben , vermids drie der euangeliefchrijvers het verhaald hebben, en allen , na genoeg, met de zelfde omilandigheden. De perfoon,in de gefchiedenis bedoeld, was een Over/Ie; een man van hooger rang en ftand , dan die gemeenlijk tot je zus kwamen. Hij was een rijk man; hij was een jongeling, Zijn gantfche gedrag was bekoorlijk en inneemend. Aangaande onzen Heer hadt hij hooge gedagten opgevat. Zijne aanfpraak vertoonde blijken van den diepften eerbied , en de vraag , welke hij hem voorftelde , was betaamelijk en gewigtig. Hij viel voor hem op de knieën, en zeide: goede meester, wat zal ik doen, opdat ik het eeuwig
lee-



ON VOLKOMENE VROOMHEID.
C7
leeven beërve? Geregeld en betaamelijk was zijn gedrag geweest in de waereld. Hij kon verklaaren, dat hij, tot nog toe , zich zuiver hadt bewaard van grove euveldaaden , en , in zijne gedraagingen omtrent anderen, Gods geboden hadt onderhouden. Van onzen Heere wordt gezegd, dat hij hem aanziende, hem lief hadt; waar uit wij met reden mogen afleiden, dat hij geen veins-aart in zijne betuigingen was; en dat zijn gelaat het merk van goede gezintheden droeg, gelijk zijne redenen en manieren, in allen deele, aangenaam en befchaafd waren. En , nogthans, deeze mensch , hoe beminnelijk hij ook ware, toen zijne deugd op de proef gefield wierdt, verijdelde de hoop, welke hij hadt doen opvatten. Verflaafd, naar alle waarfchijnüjkheid, aan de involging van gemak en vermaak, mangelde het hem aan kloekheid van geest, om den wille van den godsdienst , de voordeden der waereld te verzaaken. Toen onze Heer op hem begeerde, dat hij zijne goede oogmerken zoude vervullen, door het verhaten vati zijne bezittingen, een zijner naavolgeren te worden, en zich tot het lijden van wederfpoeden te wapenen, befchouwde hij als te groot die off-rande. Niettemin, 'er kleefden nog indrukzels der deugd in zijne ziel Leevendig gevoelde hij , wat hij behoorde gedaan te hebben ; en hij beklaagde zijn gebrek aan E 2 moed



63
OVER DE KENM5RKEN VAN
moed om het met 'er daad te doen. Hij was treurig; hij was geheel droevig : nogthans ging hij weg.
Lieden van zulk of foortgelijk een karakter zullen wij allen ontmoet hebben , voornaamlek onder de jonge lieden , die eene onbekrompene opvoeding hebben genooten , en door goed gezclfchap befchaafd zijn geworden. Zij hebben een afgrijzen van openbaare ondeugd, en van euveldaaden, die de rust der waereld ftooren. Zij hebben eerbied voor den godsdienst. Gaarne ontvangen zij onderrigtingen , hun gedrag betreffende. Zij zijn befcheiden en zedig; eerbiedig omtrent hunne meerderen in rang en jaarerj; beleefd in hunne aanfpracken; onaanftootlijk en befchaafd in hun gantfche gedrag. Gaarne willen zij elk eenen verpligten ; ongaarne ieraant ondienst doen of aanlloot geeven. — Zulke lieden kunnen wij niet nalaaten te beminnen. Met blijdfehap laaten wij ons van hun iet goeds voorfaan, en wij zijn genegen om hen voort te helpen en te begunftigen. Zodanig , egrer, is de zwakheid onzer natuure, dat op den grond diens karakters, gelijk wij, in den ttxt, daar van een voorbeeld aantreffen , eenige heimelijke en weezenlijke gebreken kunnen verborgen liggen, 't Kan haperen aan die fterkte van geest , die vastheid
van



ONVOLKOMENS VROOMHEID.
c9
van beginzelen , welke vereischt wordt om hen in ftaat te ftellen tot een voegzaam gedrag, wanneer hunne deugd op eene beflisfende proef gelleld wordt. De zagtheid hunner na'uure is niet gunftig aan eene ftandvastige volharding in den loop der opregtheid. Zij bezitten beminnelijke hoedanigheden ; doch 'er is grond om te vermoeden , dat zij in de agtenswaardige gebrekkig zijn. Terwijl wij, derhalven , hen geenzins order de flegten rargfchikken, durven wij hun den volkomenen lof der deugd niet toezwaaien. 13ïj hunne intrede op het toneel der waereld kunnen wij geene vertrouwelijke uitfpraak doen , hoeda. nige vaste trekken hun karakter zal aanneemen; noeh in hoe verre men, in het volgende leeven, zich op hun zal kunnen verlaatcn. Verleent mij dan uwe aandagt aan de ontvouwing der gevaaren, aan welke zodanige menfchen meest waarfchijnlijk bloot ftaan , en aan het betoog van 'c geen zij wijders hebben te benaarftigen , om de taak van vroome menfchen en waare Christenen te vervullen.
I. Lieden van deezen ftempel zijn niet bevoegd tot het behoorlijk volvoeren van veele pligten, tot welle zij, door hunnen ftand in de waereld, geroepen kunnen worden. In zekere omftandigheden ver;ooi;en zij, in hun gedrag, alle gepaste E 3 wel.



?<3 OVER DE KENMERKEN VAN
wel voegzaamheid. Wanneer alles rondom hen effen en bedaard is; wanneer niets hun bejegent, 't welk hunnen geest beroert, of den trein van een vreedzaam leeven ftoorc , geen van hunne gebreken treedt dan ten vooifchijn. Zij zijn bemind, en zij zijn nuttig. Zij bevorderen het genoegen der menschlijke zamenleevinge; en door buigzaamheid en hoflijkheid van zeden, werken zij mede om de menfchen in lieflijke eensgezindheid te bevestigen. Maar om te zeilen over de ftiUe oppervlakte van een effen meir , en om een veiligen koers te ftuuren door eenen beroerden en onfhiimigen oceaan , hier toe worden vereischt onderfcheidene talenten: en, helaas! het menschlijk leeven gelijkt meer naar den onftuimigen oceaan, dan naar het effen meir. Niet lang zullen wij onder zeil geweest zijn , of wij zullen de vergelijking al te veel bewaarheid vinden.
Te midden van het gewoel der waereld, te midden van openbaare oneenigheden , en heimelijke onmin , welke in alle genootfehappen heerfchen , zijn befcheidenheid en zagtmoedigheid alleen niet toereikende, om ons de pligten van onze onderfcheidene leevensftanden met eere te do n volvoeren: als hoofden van huisgezinnen, als burgers, onderdaanen, overheden, of
als



ONVOLKOMEN E VROOMHEID.
als in de bedoelingen onzer onderfcheidene beroepsbezigheden onledig. Beroerten en beproevingen treeden ten voorfchijn , vorderende de kragtdaadige te werk {tellingen van alle zedelijke vermogens, van geduld, waakzaamheid en zeltverlocheninge ; van ftandvastigheid en kloekmoedigheid, om ons, onder gevaar en verwijt, te doen {taande blijven; van maatigheid, om te verhoeden dat wij door zinlijk vermaak niet worden wrggefleept; van vaste en beredeneerde beginzelen, om ons de aanlokzelen der zonde te doen vcragten. Onvermijdelijk noodig zijn deeze manlijke gezintheden der ziele , om den mensch toe re rusten, ter overwinninge van de zwaarigheden der deugd, en om de moeilijkheden des leevens meteere te doorworftelen. Ten zij hij aldus gewapend en verfterkt zij , welke goede gezintheden ook in zijn hart mogen huisvesten, wanneer het op de te werkftelling aankoomt, zullen ze, waarfchijnlijk , worden te lcurgefteld. Niets groots kan 'er ondernomen worden. Niets moeilijks of gevaarlijks kan ten uitvoer gebragt worden. Ook moeten wij ons niet verbeelden , dat tijden van vervolginge, van oorlog, of van burgerlijke beroerten , de eenige gelegenheden zijn, welke, ter uitoeffeninge van deeze kloekere poogingen , van deeze manlijke deugden der ziele, ons worden aangebooden. Ook de bijzondere, en fchjjnbaar ge.
E 4 rus-



72 OVER DE KENMERKEN VAN
ruste Ieevensftanden, worden, dikmaals, in dagen des vredes, tot harde proeven van kloekmoedigheid en ftandvastigheid opgeroepen. Van zeer weinige menfchen ioopt het leeven af in zo eenpaarigen ftroom, dat ze niet verpligt zouden weezen, den eenen of anderen tijd, aan den dag te leggen, welk een aandeel van agtenswaardige menschlijke hoedanigheden zij bezitten./Hier door gebsurt het zom wijlen, dat lieden, wier "manieren minder voordeeden, een minder inneemend voorkoomen hadden, dan die van anderen, wanneer zij zich in netelige omftandigheden bevonden, nogthans, met meer onbevlekte eere, en met meer kloekzinnige opregtheid, dan die anderen, ihunnen post te roer ftanden.
II. Lieden, van zulk een karakter, als ik befchreeven heb, zijn kwalijk bevoegd, niet alleen ter volvoeringe van de aangelegener plfgten des leevens, maar ook om aan de gemeene verzoekingen der ondeugd tegenftand te bieden. Hoewel met goede geneigdheden der ziele begaafd, en begecrig, even als de Overfte in den text, o o te weeten, wat zij moeten doen om het eeuwig leeven te beërven, -....-anneer, evenwel, de voorwaarden, hun cogeleiu, regen eenig gelief. koDsd zinsgenot aandruisfehen, worden zij, even
als



ONVOLKOMENS VROOMHEID.
73
als hij, bedroefd, en gaan heenen. Van eens harde foott moge de bijzondere toets fchijnen , op welken hij gefield wierdt , cn de gewoone maare der deugd te overfchreeden. Onze Heer, die zijn hart kende, befchouwde het, in zijn geval , als noodzaaküjk , om zijn zedelijk karakter te beproeven. Ook in gevallen , in welke zich minder zwaare beproevingen aanbieden , bezwijken, menigmaalen , de zodanigen, die met hem van een gelijkfoortig karakter zijn. De goede hoedanigheden , die zij bezitten , paaien aan zekere zwakheden eer ziele; en deeze zwakheden kunnen hen , veclligt, ongevoelig wegfleepen in ondeugden, die daar mede verknogt zijn.
Goedaartigheid , bij voorbeeld , loopt gevaar om in die onbepaalde believing te verwandelen, welke de menfchen doet zweemen naar de losbandigheid der zulken , van welke zij omringd worden. Buigzaam en toegeeflijk van aart, bezitten zij het vermogen niet, om de uitfpraaken hunner eigen ziele, met opzigt van regt en onregt, aan te kleeven. Even als het dier, welk gezegd wordt , de kleur van ieder voorwerp, aan welk het zich vasihegt, aan te neemen , verliezen zij telkens hun eigen bijzonder karakter; zij vormen zich naar de karakters der zulken, met web ke her geval hen heeft verbonden. — De zagtE 5 moe-



74 OVER DE KEN MER KEN VAN
moedigen kunnen tot heblijkheden van onagt« zaamheid en traagheid nederdaalen. De blijmoedigen en vrolijken, wanneer zij door zinsgenot en vermaak worden aangevuurd, worden ontzet van die maatigheid en zelfverzaaking , welke van de deugd een onontbeerlijk fchraagpunt is. — Zelf de zedigheid en de gezeggelijkheid, hoedanigheden, in zich zelve van zo hooge waarde, en zo fraai ffoande in de jeugd, verbasteren, bij wijlen, in eene ongeoorlofde bedeesdheid; eene bedeesdheid , die de menfchen van het kloekmoedig betragtcn van hunnen pligt wederhoudc; die tegen de fronzels der grooten , tegen de verwijtingen der menigte , of tegen de uitjouwingen en den fmaad des fpotters niet belfond is.
Niets is zo beminnelijk, als eene aanhoudende zucht om te behaagen, en de ongezindheid om iemant te ergeren of te befchadigen. Met dit alles, in de karakters , van welke deeze hoedanigheid een hoofdtrek is, ontmoet men dikmaals gebreken. Gretig om altijd te verpligten, en fchroomende om eene onaangenaame waarheid in 't midden te brengen, vervallen dusdanige menfchen, zomtijds, tot geveinsdheid. Hunne liefde tot de waarheid wordt opgeofferd aan de zucht om te behaagen. Hunne gefprekken en hunne manieren neemen eene gemaakte hoflijkheid aan.
Op



ONVOLKOMENE VROOMHEID.
75
Op hun lachen kunt gij niet altoos ftaat maaken; noch , wanneer zij iets belooven , van de volbrenging verzekerd zijn. Zij meenen het wel. Maar de goede meening is van korten duur. Even als wasch, ontvangen zij gereedlijk alle indrukzels; en de rasvoorbijgaande vriendfchap , met den eenen aangegaan, wordt door eene naast volgende verdrongen. Niet onderfcheidende begeerte om te verpligten, wordt dikmaals, in den tegenwoordigen ftaat der dingen, eene gevaarlijke heblijkheid. Zij, die, bij menigvuldige gelegenheden, geen beftendig neen kunnen zeggen, of die geene verbintenis kunnen verbreeken, in overijling' en onvoegzaam aangegaan, ftaan op den rand van eene menigte euveldaaden. Door de verleiders zullen zij verleid , door de loozen verfchalkt, en door de zulken, in welke zij hun vertrouwen gerteld hadden , verraaden worden. In zich zeiven niets kwaads vermoedende ,' ftreelen zij zich met het denkbeeld , dat zij veele vrienden rondom zich hebben. Zich verheffende op de vleugels eener vleiende hoope , maakten zij rekening, dat de dag van morgen zijn zoude als de dag van heden, en nog overvloediger. Onberedeneerde milddaadigheid en onbedagtzaame verkwisting zijn 'er het gevolg van; tot dat, ten langen laatfte, de engten, tot welke zij gebragt zijn, hen op een' oneerlijken weg leiden. Door
on-



70 OVER DE KENMERKEN VAN
onfchuldige, doch onbedag'e zwakheid van geest, en bij mangel aan gezette deugden, (laan zij, in vervolg van tijd, tot openbaare misdrijven over. Zodanig kan het einde zijn der zulken, die, even als de jonge Overfte, voorzien van veele beminnelijke en veel beloovende gezintheden , de leeven sbaan waren ingetreeden.
HL Zulke lieden zijn niet gewapend, om de onheilen, aan welke onze leevenslland onderhevig is, met wel voegzaamheid en met agtbaarheid te verduuren. Tor dagen van zonnefchijn en helde, heid wierden zij toegerust; doch wanneer de lucht betrekt, en de dagen der duisternisfe koomen , zijn hunne zwakke zielen van fchuilplaats ontbloot^, en ter verdeedigir.ge flegt gewapend. Dan is 't de tijd, dat 'er onverzaagder hoedanigheden vereischt worden; dat dapperheid het gevaar moet onder 'c oog zien, ftandvasigheid fmart verdraagen, lijdzaamheid zich zelve in 't midden ck-r te leurfteUingen bezitten , grootmoedigheid haare veragting van bedreigingen ten toon fpreiden. Indien de ziel van deeze hoogagtbaare deugden ten eenemaal ontbloot zij , zullen de zagtaanigen en gedweeën onder den vloed der wederfpoeden gewisfehjk begraaven worden. —. De jongeling , in den text vermeld , kon in 't midden brengen, dat zijn gedrag omtrent ande¬
ren



O N V O L K O M E N E VROOMHEID.
ren, in den loop des gezellige n leevens, önopfpraaklijk geweest wrs. In zo verre zoude het te rugzigt op zijnen leevensaart hem troost vcrfchaften in 'c midden ckf wederfpoeds. Doch niemant is vrij van misflïïgen. In het moedbeneomend getij der beroerten , zal zich de gedagte eenen ieder aanbieden, dat hij fchuldig ftaat aan veelvuldige overtreedingen; dac 'er, van 't geen behoorde gedaan geweest te zijn, veel verwaarloosd wierdt; als mede, dat 'er vëel gedaan is, 't geen beter nagelaaten geweest ware. In dusdanige toeflanden , wanneer duizend vermoedens oprijzen , die het geweeten ontrusten , is niets bekwaam om deszelfs orgemaklijkheid tot bedaar<_n te brengen , dan een wel gegrond vertrouwen op de bermhartigheid en goedkeuring des hemels. Gevestigde godsdienftige beginzels, hunne werking otftenende og eenen manlijken en verlichten geest, deeze zijn het , welke , onder alle beroeringen der waereld, aan hec karakter agtbaarheid bijzetten, en het hart een bedaarden plooi geeven. Deeze ftellen den deeglijken en deugdzaamen mensch in ftaat, om den ftorm met een goeden uitflag te trotzeeren. Hij, daarentegen, die, ten eenigen tijde, met al'e de bevalligheden eener bekoorlijke leevendigheid , in de zamenleeving heeft gefchitterd , en hec vermaak van alle gezelfchappen was, in welke hij ver»
kaer-



78 OVER DE KUN MERKEN VAN
keerde, hij is kleinmoedig , bedremmeld en ter neêrgeflagen in den dag des kwaads.
Zodanig zijn de misflagen , aan welke lieden van gemengde en onvolklfiene vroomheid onder, hevig zijn; zodanig zijn de gebreken van een karakter, eeniglijk beftaande uit de beminnelijke, doch ontbloot van de agtenswaardige menschlijke' hoedanigheden.
Hier uit blijkt, dat wij niet te veel vertrouwen moeten Hellen in het fraai voorkoomen , welk een karakter,in den eerften opflag, aanbiedt. Laaten wij, in het beoordeelen van anderen, altoos het beste hoopen , en den geest der liefde en infchikkelijkheid te baate neemen. Doch in het beoordeelen van ons zei ven behooren wij meer ftrengbeids te oeffenen^ Laaten wij gedagtig zijn aan hem , welken onze Heer aanzag , en lief* hadt, en die, evenwel, uitbleef van het koninkrijk der hemelen. Laaten wij niet vergeeten , dat 'er, om den waardigen mensch, den regtfch,penen Christen te vormen, iets meer dan zagtaartigheid en befcheidenheid, dan buigzaamhetd van aart en befchaafdheid van zeden noodig is. Op eene aanzienlijke plaats in onze hoogagting hebben deeze hoedanigheden een regtmaatigen eisch. Zij zijn weezenlijke deelen van het karakter eens
vroo-



ONVOLKOMEN E VROOMHEID.
79
vroomen menschs. Zij behooren onder de meest bekoorende kenmerken. Doch zij maaken da-.ir van een gedeelte, en niet het geheet uit. Laaien wij hec, derhalven, op deeze niet geheel laaten aankoomen, wanneer wij een denkbeeld bezitten, van hoedanig eene zedelijke geltake wij behooren te weezen.
Laat van kloeke en gevestigde deugd de godsvrugt tot eenen grondflag dienen. Indien deeze ontbreeke, kan het zedelijk karakter gezond noch volledig zijn. Altoos zal de zedelijke deugd gevaar loopen, dikmaals onder den voet geftooten worden , wanneer zij van haar zekerst fchraagpunc is afgefcheiden. Vertrouwen op God, verfierkt door het geloof in den grooten Verlosfer van het menschdom, wapent niet flegts de ziel met ftandvastigheid, te middejj^ van de zwaarder beproevingen der deugd, maar geeft ook vuur en kragt aan de gezintheden, door het voeden van de hoop der onfteiflijkheid. Zij , wier gedrag door godsdienttige beginzels niet bezield wordt, derven de meest vermogende drangreden tot waardige en eeraanbrengende verrigtingen.
Laat, voorts , zodanig eene tucht beoeffend worden,als ons tot werkdaadige en manlijke deugden kan vormen, Op natuurlijk goede geneigd*
he-



So OVER DE KENMERKEN VAN
heden kunnen wij nooit ons gedrag geheellijk laaten aankootnen. Zomtijds, gelijk wij beweezen hebben, kunnen deeze tot het geen verkeerd is zwenken; dikmaals zullen zij ongenoegzaam bevonden^ worden , om naar den eisch onzen loop te rigr#i door alle de pligten van ons leeven. Van zeer hooge waarde zijn goede gezintheden ; maar zij moeten door bevestigde beginzels gefchraagd, in het verltand aangekweekt, en in het hart ^efondeerd worden. De heblijkheden van maatigheid en zelfverlocheninge moeten verkreegen worden, opdat wij mogen gewapend zijn om het vermaak te wederflaan, en fmart te verduuren, wanneer een van beide tegen onze pligten aandruischt; en opdat wij mogen toegerust zijn, om allerlei waereldfche belangen op te offeren, wanneer Gods ïTemme en die des geweetens zulk eene offerande vorderen. Laaten wij altoos gedagtig zijn , dat Tr zonder kloekmoedigheid van ziel geene waare agtbaarheid is, geene volftandigheid in de deugd kan plaats hebben. Laat een heilige en onfchendbaare eerbied voor de waarheid ons gantfche gedrag beheeren. Laaten wij ons doen uitmunten door getrou wheid in het volbrengen van alle onze beloften, en door ilandvastighf-id in alle waardige verbintenisfen van vriendfchap , die wij hebben aangegaan. Laat geene kleinmoedige infchikkelijkheid , geene onvoeg-



onvolkomene vroomheid.' 8l
voegzaame believing omtrent de begrippen der menfchen, ons ooit de regten des geweetens doen verraaden. 't Geen wij eenmaal, alles wel overwogen hebbende , als regels van gedrag hebben aangenomen, laaten wij dezelve onbez*eeken aankleeven. Hoe ook de waereld rondom ons zich zwenke en keere, laat zij ons, in voor en tegenfpoed , altoos de zelfde vinden: getrouw aan God en aan de deugd; getrouw aan de overtuigingen van ons eigen hart. Wat ons lot in de waereld zijn zal , ftaat niet aan ons te voorzien of te bepaalen. Maar aan ons ftaat het , vast beraaden te zijn , hoedanig het ook moge weezen , dat het, in den zelfden loop van opregtheid en eere, ons zal ftandvastig vinden.
Door dusdanig eene tuchtoefening, door zulke agtgeevingen op ons zelve, moeten wij op onze hoede zijn tegen die gebreken, welke, bij wijlen, de meest bekoorende karakters bezoedelen. Door het zamenbrengen, in eene voegzaame verbimeuis, der beminnelijke en eerbiedwaardige hoedanigheden, zullen wij door de eerfte de liefde der vroonvn tot ons trekken, en door de andere van den eerbied der boozen ons verzekeren. Zo Wel onze eigen opregtheid zullen wij beveiligen, als aan anderen een voegzaam tafereel voor oogen houden, wat de deugd zij in haare natuurlijke bevalligheid en majefteic. In
VI. deel. F het



82 over de kenmerken der
het een gedeelte van ons karakter zullen wij gelijken naar de bloem, die in de lente prijkt; in het ander, naar den vast giwomlden boom, die den winterftorm trotfeert. Want, het voegt ons te bedenken, dat het menschlijk leeven zo wel zijnen winter, als zijne lente en zomer heeft; en ons belang gebiedt, dat wij tegen beiden even zeer gewapend zijn.
Een voortreffelijker en meer volmaakt voorbeeld van zulk een karakter, als ik thans aanprijze , is nergens voorhanden, dan 't welk in het leeven van jezus Christus ons wordt voorgefield. In hem zien wij, al wat zagtmoedig is, met al wat eerwaardig is, vereenigd. 't Is eene merkwaardige uitdrukking, van welke de apostel paulus, ten zijnen opzigte, zich bedient: Ik bid u door de zagtmoedigheid en de goedertierenheid van Christus (*). Te regt mogren deeze hoedanigheden worden uitgekipt, als de zulke, door welke hij bekend ftondc en zich onderfcheidde. In zijn gantfche gedrag vertoont hij zich als gefpraakzaam, beleefd en ligtgenaakbaar. Gemeenzaam verkeerde hij .met allen, die zich aanbooden, en verfmaadde de geringften niet. Met een effen gemoed droeg hij alle de zwak-
he-
O 2 Kor. X:-i.



onvolkomene vroomheid. 83
heden zijner discipelen; en zagt waren zijne beilraffingen, wanneer zij hem zwaar getergd hadden. Hij weende over de rampen van zijn vaderland, 't welk hem vervolgde; en fprak ten beste en badt voor hun , die hem ter dood bragten. Met dit alles vertoont zich de zelfde je zus, als ontzaglijk in de naauwgezetheid zijner deugd, als onverzettelijk in de zaak der waarheid; zich niet voegende naar de heerfchende zeden, wanneer hij dezelve bedorven vondt ; zich ftoutmoedig verzettende tegen de huichelende leidslieden des volks; door geene van hunne dreigementen verfchrikt; in de meest verontwaardigende bewoordingen hunne ondeugden beflrafftinde , en hunne karakters brandmerkende. In hem befchouwen wij zagtmoedigheid , zonder lafheid; kloekmoedigheid , zonder ftraf heid ; dapperheid, zonder gewelddaadigheid. Laat dit gevoelen in ons zijn , 'f welk in Jezus Christus ware; en wij zullen eere behaalen, beide bij God en bij menfchen.
Fa V IJ F-



V IJ F D E
LEERREDE.
OVER
HET SAKRAMENT VAN 's HEEREN AVONDMAAL, ALS EENE VOORBEREIDING TOT DEN DOOD.
Gepredikt bij de onderhouding van het fakramenc van 's Heeren avondmaal.
MATTH. XXVI: 29.
Ik zeg u , dat ik van nu aan niet zal drinken van deeze vrugt des wijnjioks, tot op dien dag, wanneer ik met u dezelve nieuw zal drinken in het koninkrijk mijns Vaders.
IVlet deeze woorden van onzen gezegenden JHeere eii digt de euangelist zijn berigt , wegens de infteJJing van het fakrament des Avondmaals. Her is etne iifteiling, welke, ftaatelijk en eerwaardig in zich zelve, het dies te meer is , van wegen de omilandigheden , die daar mede gepaard girgen. Ongeveér drie jaaren hadt nu onze Heer zijn openbaar karakter bekleed , in hec gewest van Judea. Al dien tijd was hij, door zijne vijanden, met een naijverig oog befpied ; en de
tijd



OVER HET AVONDMAAL. 85
tijd was gekoomen, dat zij op hem de overhand zouden hebben. Eenige weinige vrienden hadc hij, zints den beginne, uitgeleezen, die, bij allé kanswisfelingen van zijnen ftand , getiouw aan hem verknogt bleeven. Met deeze vrienden was hij nu voor de laatfte rei^e vergaderd , in den eigen avond, in welk'.m hij vtrraaden en gegreepen wierdt. Volmaakt wist hij al wat hem wedervaaren zoude. Hij wist, dat deeze de laattle maaltijd was, welken hij zou.le doen met hun, die de mcdgezellen van alle zijne mouten, de vertrouwelingen van alle zijne droef-mis'en geweesc waren; onder welke hij alle de getaste en afzonderlijke 0 ogen blik ken van zijn lieven hadt doorgebragt. Hij wist, dat hij, binnen weinige uuren, van dit geliefd ge.zelfchao zou worden afgefcheurd , door eenen hoop booswigten , en 's anderendaags, als een kwaaddoener , openlijk voor de vierfchaar gefteld worden. Met ^en hart , fmeltende van tederheid , zeide 'hij tot de twaalf apostelen , zo als hij met hun aan tafel zat: Ik heb grootlijks begeerd, dit pafcha met u te eeten% eer dat ik lij de (*). En toen, zich voor de laatftemaal in hun gezelfchap hebbende verlustigd, en dat teelten der gedagtenisfe van zijnen dood ingeiteld, 't welk, in de Christ-
lij-
(*) Luk. XII: 15.
F 3



8r5
OVER HET AVONDMAAL.
Jijke gemeente , tot aan het einde der eeuwen, moest voortduuren, nam hij een (hatelijk en aandoenlijk affcheid van zijne vrienden, in de woorden van den text , Ik zeg u , dat ik van nu aan nier, zal drinken van deeze vrugt des wijnfles , tot op dien dag , wanneer ik met u dezelve nieuw zal drinken in het koninkrijk mijns Vaders.
Gelijk deeze woorden door onzen Heer gefproken wierden, in het vooruitzigt zijner lijdingen, terwijl hij zich tot den dood bereidde , en het oog gevestigd hieldt op eene toekoomende zamenkomst met zijne vrienden in den hemel; laaten wij, uit dit oogpunt, het fakrament befchouwen, 'twelk hij inftelde, als eene voorbereiding tot alle de lijdingen des leevens, en bijzonderlijk als eene voorbereiding tot den dood. Voegzaam en oirbaar is het, dat dusdanige ftaatelijke vooruitzigten in aanmerking koomen bij den kerkdienst , dien wij op deezen dag volvoeren. Geene reden hebben wij om ons te verbeelden, dat dezelve hier door een treurige eerdienst zal worden. Dikmaals bevindt zich een vroom en wijs mensch in de gemoedsgeftalte, om te kunnen voorwaarts zien na den afloop des leevens. Her getal onzer dagen is bij God geteld; en, gewisfelijk, zal dit getal niet inkrimpen , omdat wij
ons



OVER HET AVONDMAAL.
8?
ons met voorbereidingen tot den dood onledig houden. In tegendeel , zo lang onze dagen afwisfelen , zal het dienen om dezelve met meer genoegen en verftandiger door te brengen. Nu , derhalven , als of wij voor de laatftemaal aan het fakrament zouden deel neemen , laaten wij onderzoeken, op hoedanige wn> het km dienftig zijn , om ons voortebereiden tot het jong. fte oogenblik.
I. Het Avondmaal is eene kragtige uitoeffenirg van alle die aandoeningen en gezintheden , in welke een vroom mensch zou wenfchen te fterven. Gewisfelijk zoude hij wenfchen, deeze waereld te verhaten, in den geest van eerbied voor God , en van gemeenfehap en liefde met alle zijne broederen op aarde. Maar deeze zijn de ailereigenfte gevoelens, welke het fakrament van 's Heeren Avondmaal in het hart van eiken godvrugtigen dischgehoot uitftort. Het fluit in , de treffendfte daaden van godsdienstigheid, voor welke de menschlijke natuur vatbaar is. Het bevat in zich , een leevendig gevoel van de oneindige goedertierenheden des Hemels; van de dankbaarheid , welke wij aan dien God verfcbuldigd zijn, die, door den dood zijns Zoons, de verbeurde gelukzaligheid en hoop van het menschlijk geflagt herfleld heeft. Het duidt aan, de toewijding F 4 der



88
OVER HET AVONDMAAL.
der ziele aan Gorle; de volkomene overgave van ons zeiven. en van alle onze belangen, in zijne banden , als eenen God , welken wij dienen en liefhebben, den fchutsheer, op welken wij vertrouwens Ik zal ingaa» tot Gods al aar, tot den God der Uijdjchap mijner verheuging. Boor de grootheid uwer goedertierenheid zal ik in uw huis gaan; ik zal mij buigen na het paleis uwer heiligheid (*).
Dusdanige eodvru^ige gezintheden omtrent God, gaan, bij de.ze gelegenheid, noodzaaklijk gepaard met goedwillige gezintheden jegens de menfchen. Wij oeffcnen gemeenfehap niet alleen met God , maar ook met elkander. De onderfcheiding van rangen en ftanden verdwijnt, in de ze ftaatelijke verrigting. Gezamentlijk vergaderen wij voor onzen grooten Heer, allen belijdende leden te zijn van zijn gezin ,' en kinders van den zelfden vader. Goen wrok, noch wrevel, ooeh vijandfehap heeft vrijheid om den gewijden disch te naderen. Alles , binnen dien gewijden plek gronds, ademt vrede, en eendragt, en liefde. Indien gij uwe gave op het altaar brengt, en aldaar gedagtig wordt, dat uw broeder iets tegen u heeft, laat daar uwe gave voor het
al-
(•) Pfalra XL.III: 4. V: 8. ♦



OVER HET AVONDMAAL»
89
altaar, en gaa hsenen ; verzoen u eerst met uwen broeder, en koom dan , en offer uwe gave. (*) War. kan meer betaamelijk zijn , voor menfchen en Christenen, dan zulke gevoelens van godsvrugt jegens den grooten Vader des heelals: van dankbaarheid omtrent den goedertierenen Verlosfer van het menschdom, en van liefde en vergeeflijkheid omtrent alle onze broeders? Is deeze niet de geaartheid , in welke een vroom mensch zoude wenfchen te leeven ? Is deeze, meer bijzonderlijk, niet de geftalte der ziele, die zo wel agtbaarheid als vrede zal ^eeven aan zijne jongfte oogenblikken ? Hoe onthutst en bitter zullen deeze volwigtige oogenblikken bevonden worden, indien iemant, met eene ziel, geteisterd door de herdenking van onvergeevene ongelijken, met een gemoed , blackende van vijandfchnp , met een hart, van God vervreemd, en ongevoelig voor godsdienftigheid, in de eeuwigheid worde voortgeftooten ?
Let aandagtig op de w'iza , op welk° onze gezegende Heer ftorf, weiite de pleg"tghpid van deczen dag u meer bijzonderlijk voor oogen ftelt. Gij ziet hem, te midden der uit ^eleezrmlte maarte, bedaard en in hem zelveu ^ecreeden; bezit-
tenCO Matth. V: S3, 24..
F 5



90 OVER HET AVONDMAAL.
rende zijne ziel met alle de helderheid , welke verhevene godsvrugt, en uitgebreide goedwilligheid , kunnen inboezemen. Gij hoort hem , eerst, het lot van zijn rampzalig vaderland betreuren; vervolgens, toen hij reeds aan het kruis was genageld, woorden van vertroostinge tot zijne bedrukte moeder fpreeken; en eindelijk, gebeden, met meegaande tusfchenfpraaken gemengd , uitftorten voor hun , die zijn bloed deeden ftroomen. Naa alle deeze betooningen van liefde, ziet gij hem , in eene verzuchting van godvrugtige aanbiddinge en vertrouwen, zijnen geest uitblaazen: Vader, in uwe handen beveele ik mijnen
geest ! Kan een dood ongelukkig genoemd
worden , hoe rampzalig ook in deszelfs omftandigheden , welke dus gefchraagd en veragtbaard wordt? Wat kunnen wij meer wenfchen in onze laatfte oogenblikken, dan met deeze vreedzaame zielsgeftake , met deeze kalmte van gezintheden, deeze verheffing des harten tot God , deeze uitftorting van goedwilligheid jegens de menfchen, der waereld vaarwel te zeggen?
Indien wij allen, in eenen geest als deezen , verlangen te frerven, laaten wij dan gedagtig zijn, dat het nu de tijd is om ons daar toe voor te bereiden , door het tijdig aankweeken van dien geest, terwijl wij leeven; door, in 't bijzonder,
uit



OVER HET AVONDMAAL.
QI
uit het heilig fakrament, in te zuigen die aandoeningen en gezintheden, die wij zouden wenfchen , in ons laatfte tijdperk te bezitten. IJdel is de verbeelding, dat wij, bij het naderen van het uur des doods, zullen bekwaam zijn ons te fchikken tot die geftalte der ziele , welke dan meest voegzaam en betaamelijk zal weezen. Te midden van de worftelingen der natuure, en onder den last van ziekte en pijn, is 't de tijd niet tot het te werk ftellen van ongewoone poogh> gen, of om nieuwe hervormingen aan te vangen. Genoeg , en meer dan genoeg , heeft ieder dag aan zijn eigen kwaad. Te laat zal het weezen, om alsdan den held, of den heilige te verbeelden, indien wij voorheen met de karakters daar van geheel onbekend waren. De gevoelens, die wij zouden willen aan den dag leggen , en de tial , die wij zouden voortbrengen, zouden ons vreemd zijn. Zij zfluden gedwongen, en aan het hart onbekend weezen. 't Is alleen in gevolge van heblijkheden, in vroegere en betere dagen verkreegen, dat eene gémoedsgéfialte Van godsvrugt en liefde tot zulk eene kragt en Hevigheid kan opgroeien, dat zij vrede en l.ioekmoedigheid verfpreide over de jongfte leevensrlonden. Ongemeen dienftig en gefolvkr, om zulk eene gemoedsgeftalte te verkrijgen, zrjn de godsdienftige verrigtingen van doezen ua0. Laaten wij dezelve
met



OVER HET AVONDMAAL.
met dusdanig een oogmerk waarneemen, en ons bevlijtigen om re zijn aan de tafel des Heeren, 't geen wij zouden wenfchen te zijn, wanneer de boodfchap des doods tot ons zal koomen.
II. Dit fakrament verftrekt tot eene voorbereiding tot den dood, door eenen grond van vrede met God te leggen, 't Geen van aangelegenheid is aan het einde des leevens, is niet alleen de gemoedsgeftalte, in welke wij de waereld verlaacen , maar ook de gefteldheid , in welke wij oi>s bevinden , met opzigt tot dien grooten Regter, voor welken wij eerlang moeten verfijnen. Geduurende den gewoonen loop des leevens , verbergt zich ligt aan ons oog deeze bifchouw'ng van onzen toeftand. Bezet met de zaaken er. aangelegenheden deezer waereld ; gevleid door de bedriegerij ke kleuren van onfchuld en deugd, met welke de eigenliefde ons zedelijk karakter tooit, baaren de vermoedens van fchuld weinig ongerustheids bij het gros der menfchen. Doch hunne denkbeelden neemen eenen keer, bij de aannadering des doods. Naar gelange het onderzoek des opperften Regters nadert, koomen de herdagte overtreedingen op de ziel indringen. De zondfchuldigbeid ontvangt een zeer duidelijk aanweezen in de verbeelding; 'er ontftaan ontroeringen , te vooren onbekend. Van hier die
angst,



over het avondmaal.
93
angst, in het vooruuzigt eener toekoomende onzigtbaare waereld , dien men zo menigmaalen zich op het doodbed ziet vertoonen. Van hier die onderfcheidene kunstgroepen, door ha bijgeloof verzonnen, om dien angst te bevredigen ; grijpende alsdan de zidderende ziel greetighjk na eiken dunnen plank, dien hij kan vatten; en tot de meest nietsbeduidende hulp de toevlugt neemende. De ftouttte geesten zag men dan zwigten , de hoogmoedigtte harten zich vernederen. De meest onbedagtzaamen omtrent hurne geestlijke belangen, kunnen, veelligt, in dien toeftand zich bevinden, eer zij fterven.
De bedeeling der genade , in het euangelie geopenbaard, verfchaft het eenig geneesmiddel tegen deeze verfchrikkingen, door de belofte van vergeevmg, zich uitftrekkende tot de boetvaardigen, door de verdienften van onzen Heere jezus christus. Het voordraagen van deeze toegezegde genade aan het menschdom , is het eigen weezen van dit fakrament. Mijn lichaam , '* welk voor u verbroken wordt; miji bloed, voor veelen vergooten, tot vergeeving der zon* den. Hier fchijnt van boven de ilraal der hoope. De godlijke regtvaardighud , wordt ons verzekerd, is \ner. onverbiddelijk. De godlijke bermhartigheid is genaakbaar, voor allen, die geloo.
ven



94 OVER HET AVONDMAAL.
ven en zich bekeerec. Diensvolgens verleent, eigenaartig, de deelneeming aan dit fakrament troost aan den w.ardigen dischgenoot ; voor zo veel dezelve, aan zijnen kant, onderilelt eene hartlijke bewilliging in die voorwaarden , op welke vergiffenis aan het menschdom door het euangelie wordt aangebooden.
Mijne meening is niet, dat de deelneeming aan dit fakrament, hoe godvrugtig en voegzaam ook onze gezintheden alsdan mogen weezen, uit zich zelve genoegzaam is, om vertroosting in den dood daar te flellen. Onverdeedigbaar ware het, de Christenen met zo hoogklimmende hoop te vleien. Geene enkele daad van de vuuriglïe godsdienftigheid kan eene verzekerde hoop op vrede met den hemel aanbrengen, 't en zij deeze hoop door den volgenden trein van een vroom leeven bevestigd worde. Veilig, intusfehen, mag het verzekerd worden, dat het vieren van het Avondmaal, op eene voegzaame wijze, tot zulk eene hoop den weg baant. Het is eene inleiding tot dien ftaat van verzoeninge met God , welke u vrede in den dood zal geeven. Het is de aanvang van een' nutten loop, welke, indien hij behoorlijk worde voortgezet, uw laatile einde zal zalig maaken. Het is de ingang van het pad des regtvaardigen ; de morgenilond van dat licht,
V welk



over het avondmaal.
95
't welk meer en meer fchijnt , tot den vclkomenen dag (*)• Immers is dit heilig fakrament eene opzettelijke verzaaking van de ondeugden en verdorvenheden der waereld. T Jet is eene opzettelijke verlaating van voorgaande kwaade heblijkheden; eene plegtige wederkeering, aan onze zijde, tot God en de deugd, onder het vast vertrouwen , dat God, door je zus christus, bermhartigheid zal oeffenen omtrent de zwakheden des boetvaardigen. Indien gij het karakter blijft handhaaven, 't welk gij op deezen dag aanvaardt , dan zal de onzigtbaare waereld u niet meer een tooneel van verfchrikkingen voorftellen. Gij zult vertroost worden door het toonbeeld van goedheid en medelijden , als de: overhand bezittende in de beftuuring van het heelal. Naa uwen deugdvollen loop te hebben geëindigd , zult gij toegerust - zijn om op te zien na dien God, welken gij gediend hebt, en kunnen zeggen, Ik weet in wien ik geloofd heb. Al ging ik ook in het dal der fchaduwe des doods , ik zal geen kwaad vreezen; want gij zijt met mij, uw /lok en flaf vertroosten mij.
III. Dit fakrament bereidt ons tot een' zaligen dood, door de verfterking der verbintenisfe tus-
fchen
(*) Volgens de Engelfche vertaaling.



f?6 over het avondmaal,
fchen de Christenen, en Christus hunnen Zaligmaaker. Eene verbintenis is deeze , welke , in verfcheidene manieren, op hun voordeel uitloopt , en in 't bijzonder troostaanbrengende zal bevonden worden in het uur des doods. Ligt kan de gedugte Majesteit des hemels den geest verbluffen , in de zwakke oogenblikken des veegen leevens. De eerbied, welken zij inboezemt, is gemengd met gewaarwordingen van vreeze, die ligt te fterk konden zijn , om alsdan door ons te kunnen verduurd worden. Wanneer wij tot haar opzien, door eenen Middelaar en Voorfpraak , dan vertoont die Majesteit een minzaa» mer gelaat, en lokt onze toenadering. Alwat, derhalven , eene verbintenis daar fielt met deezen grooten Middelaar, deezen vermogenden vriend en fchutsheer van het menschlijk geflagt, moet hoogst begeerlijk zijn voor eenen ieder, bovenal voor den ftervenden mensch. Maar dit fakrament vereenigt ons ten naauwften met hem. 't Is de eed onzer getrouwheid, 't Is het zinnebeeld onzer infchrijvinge onder de baniere van deezen godlijken Leidsman. Diensvolgens verflerkt het ons geloof in hem , als onzen gids door dit Jeeven , onzen wagter en fchutsheer in den dood. Het maakt ons geregtigd om tot hem op te zien , in het vertrouwen op die wederzijdfche verbintenis, welke getrouwheid aan de eene zijde
al-



OVER HET AVONDMAAL.
97
altijd onderfteld wordt in te fluiten , en op befcherming aan de andere zijde.
Zijn deelagtig zijn aan onze natuure verfchafi eenen trap van beraoediginge, welken wij van geen ander hemelsch weezen konden ontkenen, hoe genaderijk en goedertieren het ook moge weezen. In onze jongfte oogenblikken kurnen wij de toevlugt neemen tot zijne meêwaarige hulp, die zo wel de wederwaardigheden des leevens, als de verfchrikkingen des doods heeft ondervonden. In den text zien wij, met welk eene bedaardheid hij zijne naderende lijdingen te gemoete zag. Van eene opregte verkleefdheid non onzen grooten Meester mogen wij verwagten , dat dtzelve eene zekere maate van die zelfde bezadigdheid van geest ons zal inftorten. Aan hec fluiten van orze oogen voor dat volmaakt ontwerp ; aan ons naavolgen van den grooten hoop, en het aanneemen van den gewoonen denter der waereld , moet het geweeren worden, dat wij geestloos en lafhartig zijn, aan het leeven flaafsch verknogc, en bevreesd voor dan dood. Hielden wij, overeenkomftig met onzer verbintenisfe aan de tafel des Heeren , ons oog gevestigd op den godlijken Leidsman , en benaarftigden wij ons om te treeden in zijne voetibppen, een deel van zijnen geest zou, in het uur VI. deel. G des



93
OVER HET AVONDMAAL.
des doods, op ons nederdaakn. Hec zou zijn als-de mantel v.n elias, vallende op den uitverkoorenen discipel; en het zou ons in Haat Hellen, even als den alouden t l i s a , om de wateren te flaan en te verdeelen. Wij geloovtn
dat onze Zaligmaaktr thans regeert in de wae» reld der geesten. Het graf fluit, derhalven, den toegang niet tot hem. In het graf lag hij, 't eenigen tijde, om onzentwille, op dat hij den revel zou verdrijven, welke, naar ons inzien, die vreezelijke wooning overdekt. Binnen korten tijd verrees hij daar uit, met oogmerk om ons te verzekeren, dat het duister en eng verblijf zijne naavolgers niet tot in eeuwigheid zou inlluiten. Door zijnen dood overwon hij den dood, en den geenen , die daar van het geweld hadc ; en zijn woord tot ons luidt , omdat ik leeve , zult gij ook leeven. Hier uit volgt, dat zo lang wij volharden in die verknogtheid aan hem, van welke wij heden belijdenis doen, wij zullen gefterkt worden met eene reeks van bedenkingen , bekwaam om ons, in hec vooruitzigt van onze ontbindinge, te fchraagen. — Dit brengt mij tot de aanmerking,
IV. Dat het fakrament, aan 't welk wij zullen deel neemen , ons voorbereide tot den dood, door de bevestiging en verleevendiging van onze
hoop



OVER HET AVONDMAAL. 99
hoop der onfterflijkheid. In dit fakrament, mijne vrienden, zijt gij werkzaam voor de beide waerelden. Als bewooners der aarde, most gij, op deezen dag, met een aandagtig oog, voorwaarts zien op uw toekoomend gedrag op dezelve. Want, in geenerlei maniere, moet gij u van dit leeven, en van deszelfs aargelegenheden, volkomen los maaken. In tegendeel , gij maakt, gij bevestigt zelf, intusfehen, die verbintenisfen, met uwe vrienden, en natuurgenooten, tot het handhaaven van welke gij door de deugd genoopt
wordt. Van den anderen kaDt , moec gij u
zei ven aanmerken als burgers, niet alleen van de aarde, maar ook als burgers van den hemel. Gij moet, bij deeze gelegenheid, opmerken, uwe betrekking tot een hooger en beter gewest, aan 't welk gij door de heiligde banden verknogt zijt, en van 't welk gij die hoop en vertroostingen moet ontleenen, die zo wel uw leeven zuiveren, als uwen dood zullen zalig maaken. Hec fakrament des Avondmaals , uic dit oogpunt befchouwd , is eene verheffing der ziele boven de dingen der aarde. Aan de tafel des He er en treeden wij, in zekeren zin, in genootfehap mee geesten van eenen meer verheven en rang. Wij betuigen, dat wij na hunne gemeenfehap i'ireeven , en onze volkomere rust bil nen het voorhangzel zoeken. Zulk eene be,chouwing der ïnG 2 Hel-



loo
OVER HET AVONDMAAL.
flellinge , zo croos'iijk voor her laatfte tijdperk des leeven.', legt klaarblijkelijk opgeflooten in de woorden van den text. Wsnt het verdient onze bijzondere opmerking , dat onze Heer , zo dra hij dit fakrament hadt ingefteld , ormiddelijk de gedagten zijner leerlingen leidde tot eenen ftaat van tcekoomende aanweezigheid. Zich bedienende van den overdragtlijktn fpreekftjjl, welken de gelegenheid natuurlijk aan de hand gaf, zegt hij hun , dat hoewel hij voonaan van de vrugt des wijnftoks niet meer zou drinken op aarde', de dag , nogthans, zoude aanbreeken , wanneer hij dezelve van nieuws met hun zoude drinken; die zoude drinken , in het koninkrijk zijns Vaders Twee onderfcheidene der.kbeelden worden' ons in deeze woorden, voorgefield. Het eeh' betrof de verblijfplaats, na welke onze Zaligmaaker zou overgevoerd worden, het koninkrijk zijns Vaders. Het ander doelt op het gezelfchap, welk hij aldaar zou genieten , met u in het koninkrijk mijns Vaders. Deeze denkbeelden beantwoorden aan de twee oogpunten , uit welke de dood zich onder de meest verfehrikkelijke gedaanten aan de menfchen vertoont; welke beiden hij ten oogmerke hadt te verbannen, door de infïelling van dit fakrament: vooreerst, dat de dood een overgang is tot eene nieuwe en onbekende waereld; en vervolgens, dat het eene eindelijke afzon-



over het avondmaal.
ioi
zondering is van alle de vrienden, welke wij op aarde hebben lief gehad.
Vooreerst; indien de dood een einde maake aan ons aanweezen op aarde, hec verblijf, na 'c welk hij de getrouwe naavolgers van Christus overvoert, is, het koninkrijk zijns Vaders. De inftelling van die fakrament verdrijft alle de fombere denkbeelden van vernietiginge, van niet beilaan , vm volflagene duisternisfe, welke onze verbeeldingskragt met het denkbeeld van graf gereedelijk zamenpaart. Hier worden wij verzekerd, dat, voor de vroome menfchen, de dood niec een eindpaal van aanweezen, maar eene verandering van ftaat is; eene verplaatzing, Uit een afgelegen en treurig gewest des heelals , in de ftad van God, den hoofdzetel van het koninkrijk huns Vaders. Alle reden hebben zij om te gelooven, dat de voorwerpen, die hun aldaar zullen ontmoeten, hoe nieuw en onbekend ook, allen hun genegen en vriendlijk zullen weezen. Want hun Heer heeft verklaard, dat hij, in het koninkrijk van zijnen Vader, als hun Voorlooper is ingegaan. Ik vaar op tot mijnen Vader , cn tot uwen Vader ; tot mijnen God , en tot uwen God. In % huis mijns Vaders zijn veele wooningen. Ik gaa heen om u plaats ie bereiden. Ik zal wederom tot u koomen , en zal u tot mij G 3 nee-



102 OVER HET AVONDMAAL.
neemen, op dat gij lieden ook zijn moogt daar ik ben. Welke redekavelingen , welke befpiegelingen kunnen in kragt evenaaren , om in het gemoed eens ftervenden zo veele kalmte en vrede uic te Horten , als eene belofte , dus regelrecht en rondborflig , koomende uit den mond van hem, die de waarheid zelve is, en die niet kan liegen ? Indien het anders ware, ik zoude het ulieden gezegd hebben (*). Nog meer bekoorende en bemoedigende wordt het vooruitzigt, wanneer wij daar nevens voegen,
De tweede omftandigheid , i'n den text vermeld: het gezelfchap, 't welk in dien toekoomenden ftaat van beftaan zal genooten worden. Met u zal ik de vrugt des wijnftoks drinken, in het koninkrijk mijns Faders. In welk een beminnelijk licht vertoont zich hier onze Zaligmaaker , voorwaarts ziende op eene toekoomende hereeniging met die geliefde vrienden, welke hij nu zou verlaaten , als op eene omftandigheid , die zo wel zijn eigen als hun geluk zou vergrooten, wanneer zij elkander, in eene gelukkiger waereld , zouden aantreffen.' Aldus , op de goedhartigfte wijze , hunne neêrflagtige en bezwijkende geesten opbeurende , en, door foort-
ge:
(*) Jojn' XIV: a.



OVER HET AVONDMAAL. IC3
gelijk een vooruitzigr , in den troost zijner naavolgeren onder toekoomende geflagten voorziende, wanneer zij zouden gereed ftaan om de waereld te verhaten.
Duidelijk wordt in den rcxt aangekondigd , eene vrolijke gemeenfehap tusfehen vrienden, die door den dood gefcheiden geweest waren ; en fchijnt, diensvolgcns, veel kragts te ontvangen, de geliefkoosde hoop der deugdzaamen in alle tijden, dat vrienden elkander zullen ontmoeten en herkennen, en hunne voorgaande verbintcni-'Vn vernieuwen , in eenen toekoomenden ftaat van aanweezigheid. Welk eene reeks van bekoorlijke vooruitzigten opent zulk eene aankondiging voor de ziel ! Hoe kragtig werkt zij mede, om de ijdelheid des leevens te vergoeden , en de angften des doods te verzagten? Immers kan het niet ontkend worden , dat eene der grie.endfte onhandigheden, die den dood verzeilen, is, de eindelijke afzondering van geliefde vrienden. Eene gebeurtenis als deeze is berekend om de harten der ftervenden, zo wel als der leevenden , te doen krimpen ; het is een angst van zulk eenen aart, als in het deugdzaam en waardig ha-t diep kan doordringen. Wanneer een vroom en deugdzaam mensch , omringd van een tederlievend gezin en fchreiende vrienden, het laatfte vaarwel zegt r,an G 4 al"



104 OVER HET AVONDMAAL.
allen, welke hij op aarde meesc beminde; wan. ^er hij, met eene zwakke ftemme, hun zijnen zegen geeft, eer hij hen voor alcoos verlaat; wanneer hij, voor de laatftemaal, het gelaat aanfchouwt, de hand drukt, de ftemme hoort, van den perfoon , die hem naast aan het hart lag: wie ware in ftaat om deeze bittere droefheid te' draagen , indien , van de zijde van godsdienftige hoope, geen troost wierdt toegediend? indien geene zagre ftemme ons influisterde, dat wij en de zulken, die wij liefhebben, hier naa elkander wederom zullen onrmoeten in een zaliger gewes<? - Wat is in ftaat om in een meer verheven hcht te plaatzen , de voordeden, uit deeze godlijke inftelling voorspruitende, dan dat zij, in dusdanige toeftanden van hoogften weedom, troost verfehaft, door aan onze zielen te verweezenlijken, het geloof in eenen onfterflijken ftaat, in welken alle deugdzaame en braave menfchen,'van nieuws, zullen vereenigd worden, in de tegen, woordigheid van hunnen algemeenen Heere?
Dus heb ik uwer aandagt voorgehouden eene reeks van bedenkingen , voortvloeiende uit het faknment van 's Heeren Avondmaal, welke het doen voorkoomen als eene voegzaame voorbereiding, niec flegts tot een vroom leeven, maar ook tot eenen trooscvollen en gelukkigen dood. Het
ge*



OVER HET AVONDMAAL. IOj
gewigtig gebruik, waar toe wij het verhandelde moeten aanwenden , is , dat wij op Gods altaar brengen zodanige gezintheden des gemoeds, als ons grond van hoope, op dat gezegend uitwerkzel, kunnen geeven. Laaten wij met de zelfde ernsthafcigheid naderen tot het fakrament, als of hec de laatfte reize ware, dat wij daar aan zullen deel neemen; als of wij nu voorraad moesten opdoen toe eene reize na het land , van waar niemant wederkeert; als of wij nimmer, op deeze wijze , zouden drinken van de vrugs des wijnfloks , tot op den dag dat wij die zullen drinken , mee de geenen , die wij hebben lief gehad, in het koninkrijk van onzen Vader. — God alleen weet, op wien dit in eenen letterlijken zin kan worden toegepast! God kent de leden deezer vergaderinge , die nimmer wederom de gelegenheid zullen hebben, om tot den gewijden disch te naderen, en, bij zulk eene gelegenheid, hunne broederen te ontmoeten, in de voorhoven van het huis des Heeren. — Hoedanig ook ons lot moge weezen, 't zij om te leeven , of om te fterven , zodanig is de gemoedsgeftalte, welke nu meest betaamt , en voor ons van den meesten dienst zijn zal, bij het deel neemen aan deeze gewijde inftelling,
G 5 Eer



lol? OVER HET AVONDMAAL.
Eer ik eindige, moet ik u nog waarfchuwen tegen het beoordeelen van de voegzaamheid uwer gemoedsgeftelrenfefe, in deezen plegri,en eeroit-st, alleenlijk u:c de vuurigheid uwer'aandoe. Dingen, en uit de hitte uwer godsdienftigheid. ƒ >eezen toeftand des gemoeds , hoe wenfchelijk ook in zich zelden, kunnen wij ons niet altijd eigen maaken. Eenigermaare is dezelve van natuurlijke aandoenlijkheid' afhankelijk. Niet even eens zijn allen met verhitte en tedere gewaarwordingen bedeeld. Zelf de zulken, die voor de hoogfte trappen van godvrugtige en deugdzaame gevoeligheid va'baar zijn , kunnen niet, 't allen tijde, over die gelukkige geaartheid van geest befchikken. Geen ongunftig oordeel moeten wij, derhalven, over ons zeiven vellen, indien onze god.sdienftigheid niet altoos dus voordeelig gekenmerkt zij. Eene bedaarde en gevestigde gemoedsgeftalte moeten wij voornaamlijk tragten aan te kweeken , baaren oorfprong neemende uit verhevene en gemaatigde begrippen , uit eene ernftige en boetvaard.ge herdenking van voorleedene dwaalin^en, uit goede voorneemens omtrent het toekoomende, en uit een diep gevoel van de naderende voorvallen van dood en onverderflijkheid. Doordrongen van zulke gezintheden , bezit gij grond, om met nederig vertrouwen en
blijd-



OVER HET AVONDMAAL. I07
blijdfehap Gods altaar te naderen; in het geloof, dat gij, door den grooten Verlosfer , nadert tot dien bermhartigen Formeerder, bij wien, in de hooge en heilige plaatzen der eeuwigheid, de godvrugtige verzuchtingen zijner dienstknegten op aarde, altoos aangenaam en welbehaagelijk zijn.
ZES-



ZESDE
LEERREDE.
OVER
HET GEBRUIK EN MISBRUIK DER WAERELD.
I KORINTH. VII.' 31.
Die deeze waereld gebruiken, als niet misbruikende.
Allerwege wordt de waereld, in de fchrifcuur befchreeven als het groot toneel van beproevinge' voor eenen Christen. Zij ftelt hem voor oogen eene verfcheidenheid van pligten, de volvoering van welke op hem rust;en zij omfingelt hem tevens met menigte gevaaren, tegen welke hij de wagt moet houden. De post, welken 't hem voegt waar te neemen, kan in deeze twee nadruklijke woorden van den text bevat worden ; de waereld gebruikende, en dezelve niet misbruikende ; de kragt en uitgebreidheid van welke ik thans voorneemens ben te verklaaren. Van te meer aangelegenheids is dit onderwerp , naardien wij in de waereld moeten leeven, en, naar maate wij haar gebruiken, of misbruiken, zij of onze
vrien-



OVER HET GEBRUIK EN MISBRUIK DER. WAERELD. IOQ
vriendin , of onze grootfte vijandin zal bevonden worden.
Eigenaartig maaken wij eenen aanvang met de aanmerking , dar de Christen hier onderllelJ wordt , de waereld te gebruiken; waar door de apostel zekerlijk moet verdaan worden te bedoelen , dat de Christen in gemeenfehap en verbintenis flaac met de waereld, als een der leden der menschlijke maatfehappije in dezelve leeft , en den rang , aan zijnen ftand voegende, bekleedt. Niemant, die dus niet leefc, kan gezegd worden de waereld te gebruiken. Hier uit volgt , dat afzondering van de waereld geen deel uitmaakt van den Christlijken pligt ; en het mag dus vreemd fchijnen, dat zelf de zulken , die de klooster eenzaamheid niet goedkeuren , de onthouding van de vermaaken der zamenleevinge zomtijds hebben aangemerkt , als behoorende tot het karakter van een godsdienftig mensch. De zulken heeft men gemeend, de beste dienstknegren van God te weezen , die , hunnen tijd aan de oeffeningen der godsdienftigheid wijdende, zo min mogelijk deel neemen in de gecvoone belangen der waereld ; en die zich bijzonderlijk n et de meeste ltrengbeid onthouden van al wat eerigzms het voorkoomen van uitfpanninge hèj it. Intusfchen, hoe godvrugtig en opregt ook de be-
doe-



IIO
OVER HET GEBRUIK EN
doelingen van dusdanige lieden mogen weezen, gewisfdijk flaan zij niet den bekwaamden weg in , om de zaak van den godsdienst voor hun zelve, of bij anderen, te bevorderen. Want dit is niet de waereld te gebruiken, maar te verhaten. In plaats van het licht van een goed voorbeeld , met heilzaamen luister , in den kring der zamenleevinge , te doen fchijnen , bepaalen zij hec zelve binnen eenen engen omvang. Volgens de leenfpreuk , van welke de Zaligmaaker zich bedient , naa dat de kaars is ontfioKen , zetten zij dezelve onder eene koornmaat. Verre , van den godsdienst bij de waereld aangenaam te maaken , vertoonen zij dien onder hec aifehrikkend aanzien van noodlooze ftrengheid. In üede van hunnen invloed te werk te iteilen , tot hec regelen en temperen van de vermaaken der waereld, door eene gemaatigde. deelneeming aan de zulke, die onfchuldig zijn, dellen zij alle de verlustigingen der zamenleevinge in de handen der loszinnigen en vrolijkaarts.
De veelvuldige gevaaren , welke de waereld aan zulk eenen vertoont, die zijne godsvrugt en opregtheid zoekt te bewaaren, hebben den grond geleid van deeze naauwlettende omzigtigheid omtrenc hec gebruik der waereld. Loflijk is , in zo verre , het beginzel. Maar wij moeten ons
te



MISBRUIK DER WAERELD.
III
I te birnen brengen, dat de deugd eens Chri tens zich moet vertoonen in de overwinning der gevaaren , om welke te beftrijden hij geroepen wierdt De post des gevaars wierdt ons aargeweezen door de Voorzienigheid , door onze geboorte in deeze waereld. Als krijgskneg'en wierden wij op bet flagveld gevoerd. Aldaar moet onze getrouwheid aan onzen overllen Leidsman openbaar worden. De meest in 't oog loopenele deugden , welke het menschlijk karakter uitbreiden en verfieren, worden in het werkdaadig leeven ten toon gefpreid. Aldaar wordt de kragt der ziele opgeroepen , en op de proef gefteld. Aldaar vinden alle de beminnelijke neigingen van het hart haare voegzaame bezigheid: de menschlijkheid wordt gekweekt ; lijdzaamheid , kloekmoedigheid en zelfverlochening treeden ten voorfchijn, onder alle haare gedaanten; en het licht van der menfchen goede werken fchijnt in zulker voege voor anderen, als hen noopt om hunnen Vader, die in de hemelen is, te verheerlijken.
Als een beginzel, door den texc, en in het doorgaande beloop der fchrifcuure gewettigd, mag het, derhalven, worden vastgelteld, dat de waereld te gebruiken, en in zekere maate te genieten , met godsdienst volmaakt beftaanbaar is.
Naar



112
OVER HET GEBRUIK EN
Naar gelange van den rang, welken de menfcheri in de maatfchappij bekJeeden, naar gelange van hunnen ouderdom, hunne bezigheden en verbintenisfen, zal hunne gemeenfehap met de waereld meer of min uitgebreid zijn. In het dagelijkfche leeven maaken de zulken een voegzaam gebruik van de waereld, die werkzaam en naarftig zijn in hunne beroepen; regtvaardig en eerlijk in hunne handelingen ; maatig, vergenoegd en blijmoedig in hunnen leevensftand. Wanneer de omftandigheden der menfchen hun een uitgebreider deelgenot aan de geneugten der waereld verooriooven, dan mogen zij vrijelijk deel neemen aan deeze geneugten , mids zich houdende binnen de paaien van maatigheid, befcheidenheid en betaamd;;!; beid. De aanzienlijkfte leevensftanden, door geboorte of rijkdommen, moeten zich kenbaar maaken en uitmunten door agtbaarheid van karakter; door uitgebreide weldaadigheid, nuttigheid en zucht voor het algemeene welzijn; door grootmoedigheid , zonder praalvertooning ; door edelmoedige herbergzaamheid , zonder overdaadigheid.
Een duidelijker gezigt zullen wij hebben van .het Voegzaam gebruik der waereld, wanneer wij daar tegen over (lellen het misbruik der waereld, 'c welk wij te dikmaals opmerken. Onder ver-
fchil.



misbruik der waereld.
»3
fchillende gedaanten vertoonen zich deeze misbruiken ; de voornaamile mogen onder drie hoofdklasièn gerangfchikt worden.
ï. Zij misbruiken de waereld , die zich over* daadiglijk aan derzelver vermaaken overgeeven, en een leeven van losbandigheid, ligtmisferije en verkwistinge leiden. Te midden van de pragt en de overdaad der tegenwoordige eeuwe, moet men erkennen , dat lieden van deezen ftempel gcenzins zeldzaam zijn , die, met tijdlijke goederen mild bedeeld , of eenen hoogen rang bekleedende » zich geregtigd waanen, om hunne dagen in zorgeloosheid te flijten, zonder iet anders, dan de voldoening hunner zinnen en lusten, te bedoelen. Het zal erkend worden, dat zij niet verpligt zijn tot die naauWgezette fpaarzaamheid en oppasfendheid in hunne leevenswijze , welke de huislijke omftandigheden van andere menfchen vorderen. Vrolijkheid, verwisfeling van verblijf en verfcheidenheid van uitfpanningen zullen hun veroorloofd worden. Doch laaten ze niet vergeettn, dat zij, als menfchen en als leden der zamdr leevinge, om niet te zeggen als belijders van het Christlijk geloof i gehouden zijn , in den loop hunner vermaaken zich te beteugelen , zo ras deeze hun zeiven tot oneere, en der waereld toe nadeel vertrekken. Door den leeftrein , dien zij volgen , VI. deel. H ver-



U4 OVER HET GEBRUIK EN
verijdelen zij alle de oogmerken , tot welke de Voorzienigheid de zegeningen des voorfpoeds aan hun gefchonken heefr. Ieder talent , welk zij bezitten, doen zij daalen tot nutlooze nietsbeduidendheid. Door hun voorbeeld bederven zij de openbaare zeden , en verlpreiden onder anderen den geest van buiten fpoorigheid en dwaasheid. Zij gedraagen zich op eene wijze , in 't geheel niet berekend naar den ftaat der waereld, in welke wij leeven ; alwaar wij aan zo veel veranderinge zijn blootgefteld , van zo veele onheilen omringd worden, en dagelijks zo veele treffende toneelen aanfchouwen , als een ernftig naadenken behooren te doen ontwaaken, en ongebondene jokkernij te beteugelen.
Met verontwaardigende oogen befchouwt het maatig en naadenkend gedeelte van het menschdom de overdaad en de losbandigheid van deeze misbruikers der waereld. Bij hen legt de fchuld van de onvergenoegdheid der armen, van hunne afkeerigheid van de grooten, van hunne gezintheid om den vrede der waereld te verftoore-n. Wanneer de armen van de rijkdommen een waardig gebruik zien maaken, dan zien zij met een oog van eerbied op bij de bezitters van dezelven. Vergenoegd zitten zij neder in hunnen toeftand, en zegenen den regcvaardigen en edelmoe-
di-



MISBRUIK DER WAERELD. 115
digen man, door wiens weldaadigheid hun werk befchikt en loon worde toegevoegd. Doch zien zij deeze mannen van vermaak, in zonde en dwaasheid, de goederen verkwisten , welke derzelver voorouders eerlijk hadden opgeleid ; zien zij hen alle hunne afhangelingen verdrukken, alleenlijk om in wellustige overdaad te kunnen rinkelrooien : dan zwellen hunne harten binnen in hun; onder het murmureeren van gemelijke droefheid, begluuren zij hunne eigen geringe wooning, en gebrek lijdend gezin; zij worden bekwaam tot dieverij , oproerigheid , weêrbarftigheid en allen boozen handel.
Niet alleen verderflijk voor den welvaart der zamenleevinge, en voor de belangen der deugd, is het gedrag van dusdanige misbruikers der waereld ; maar het is, daarenboven , even heilloos voor hun zeiven. Ik zal niet ftilftaan op het verlies van den goeden naam, het verfpillen van have en goederen, het krenken der gezondheid, en op een vervallen lichaamsgeftel, allen overbekende gevolgen van een leeven van overdaadig vermaak. Ik zal niet vermelden, de betere en meer weezenlijke geneugten, welke zij verbeuren. Te midden van de opfchuddingen der ligtmisferije, en van de bedwelmingen der zwelgzucht, zijn hun onbekend de redelijke genietingen van een geregeld II a lee-



H6*
OVER HET GEBRUIK EN
keven; hec genot van hec gelaat der natuure; de vermaaken van kennisfe en van een geoeffend verHand; de vermaaken van bijzondere vriendfchap, en huislijke zamenwooninge ; de gemoedelijke zelfvoldoening, die den eerlijken vlijt verzelc; en de billijk verworvene hoogagting van de zulken, die hen omringen. Dit alles hebben zij van zich geftooten , en de plaats daar van doen vervangen , door 't geen bij hen den naam van meer verhevene en verfijnde vermaaken draagt. Maar van wat natuur zijn deeze vermaaken? Het hart zal ook in V lachen fmart hebben; en het laatfie van die blijdfehap is droefheid (*).
In den grond des harten bezitten alle menfchen een heimelijk gevoel van weivoegzaamheid, deugd en eere. Toe zo verre kan die gevoel verftompt worden, dat het zijnen invloed verliest in het leiden der menfchen tot het geen regt is , terwijl het, intusfehen, zijne kragc behoudt, om hen te doen gevoelen dat zij verkeerd handelen. Van hier dat wroeging dikmaals het hart knaagt, 't welk zich gelaat', den fchijn van ligtzin. nigheid en vrolijkheid voor de waereld te vertoonen. In de opeenftapeling van vermaaklijkheden moge de wellustige zich bevlijtigen om
zij-
0 Spreuk. XIV: 13.



MISBRUIK DER WAERELD. II7
zijne ongedaanheid te fmooren; doch zij zal zich eenen weg baanen door alle zijne bekloekingen. Een zelfbewust gevoel van zijne eigen nietsbe» duidendhcid, wanneer hij anderen met onderfcheiding ziet behandeld worden, om dat zij hunnen post met waardigheid en agcbaarheid waarneemen ; opmerking op den tijd, dien hij verfpild, en.op de veragting, welke hij zich berokkend heeft; de fmartende herdenking aan zijne vroegere en betere dagen, toen hij eene veel beloovende hoop gaf op begaafdheden , die hij nu verbeurd heeft: dit alles heeft, menigmaalen, het uur der vrolijkheid treurig gemaakt. Het geraas der luiddrufiigheid moge zich doen hooren; maar het hare is inwendig bezwaard. Terwijl de harp en de luit fpeelen, klinkt hem eene droevige ftemme in de ooren. Het verfpilde erfgoed, de verwaarloosde zaaien, en de ^ervallene wooningen zijner ouderen , vercoone^ zich voor zijn gezigt. De misnoegde aangezigren zijner vrienden fchijnen hem in het gelaat te ftaaren. 'Er fchijnt zich eene hand aan den muur te vertoonen, om zijn vonnis te fchrijven.
Laat af derhalven van uwe rampzalige bejaagingen, gij, die door losbandigheid, buitenfpoorigheid en ondeugd, misbruikers der waereld zijt! Gij vernedert, gij bederft u zel/e. Voorzeker H 3 wendt



OVER HET GEBRUIK EN
wende gij de gaven van God ten kwaade aan; en de geever zal in 't draden niet in gebreke blijven. Ontwaakc tot de naajaagingen der manm i van deugd en eere. Scheurt u af van dien tovv,kring, binnen welken gij thans wordt vastgehouden. Verwerpt den vergifdgden kelk, welken de toveres Vermaak aan uwe lippen houdt. Schuift hec floers ter zijde, welk zij over uwe oogen werpt. Andere voorwerpen zult gij aanfchouwen dan gij nu ziet. Een donkeren afgrond zult gij beneden uwen voet zich zien openen. Deugd en maatigheid zult gij den weg zien afperken, die na hec waare geluk leidt. Gij zulc bekwaam zijn om te onderfcheiden , dat geene anderen van de waereld een voordeelig genot hebben, dan zij, die deeze godlijke gidzen volgen, en die het vermaak befchouwen' als de verpoozing, maar geenzins als het hoofdbedrijf des leevens.
II. De waereld wordt misbruikt, niet alleen door eene onmaatige bejaaging van haare vermaaken , maar ook door eene flordige verknogtheid aan haare winden. Een geflagt van menfchen wordt hier bedoeld, van eenen gantsch anderen ftempel dan de nu gemelden ; meer betaamelijk in hun voorkoomen, minder uitfpattende in hunne ondeugden; doch in geene mindere maate be-
dor-



MISBRUIK DER WAERELD. 119
dorven door de waereld. Want even zeer door de lieden van bedrijf, als door de mannen van vermaak , worde menigmaalen de waereld misbruikt. Wanneer waereldfche voorfpoed het eenig doelwit van hun leeven wordt ; wanneer de opeenftapeling van fchatten hen dermaate gevangen neemt, dat het tegen allen gevoel van zedelijke verpligtinge hun hart verhardt; wanneer het hen ongevoelig maakt voor de pligten van goedhartigheid , en voor de indrukzels van godvrugtigheid: dan moeten zij gerangfehikt warden onder de gierigaarts, van welke de Heere gezegd wordt een gruwel te hebben.
De waereld, met haare voordeden , is een geoorlofd voorwerp van naajaaginge voor eenen Christen. Door eerlijke naarftigheid mag hij tragten, zijne onhandigheden te verbeteren. Zonder fchande mag hij na aanzien en grootheid in de waereld ftreeven. Een aanmerkelijk gedeelte van zijnen tijd en aandagt mag hij te koste leggen, aan het voorfpoedig doen flaagen van zijne waereldfche aangelegenheden. Dit alles bepaalt zich binnen de grenzen van dat geoorlofde gebruik der waereld, 't welk de godsdienst door zijn gezag wettigt. Maar voor een verftandig en vroom mensch is de waereld flegts een voorwerp van den tweeden rang. Hij is gedagtig dat aan geene H 4 ziJ-



OVER HET GEBRUIK EN
zijde van dezelve zich eene eeuwigheid bevindt; Zijn werk is, niet enkel om bij een te haaien en te bezitten , maar om van zijne bezittingen een waardig gebruik te maaken, als iemant, welke daar van Gode rekenfchap zal geeven. Hij is geen Haaf, zo min van de hoop als van de vreeze der waereld. Liever wilde hij eenig tegenwoordig voordeel verbeuren, dan hetzelve verwerven, ten koste van wetfchennisfe of pligtverzuim. Die heet, de waereld te gebruiken, zo als een deugdzaam mensch betaamt. Dit heet, in dezelve te leeven, als een onderdaan van God , en als een lid van de groote maatfehappij van 't menschdom. Voor zulk eenen mensch zijn rijkdommen een zegen. Hij mag dezelve met ftaateJijkheid genieten; maar hij zal ze met weldaadigheid gebruiken. Een ruim veld openen zij voor de oefrening zijner deugdelijkheid, en doen haar eenen glansrijken luister wijd en zijd verfpreiden,
Het karakter der waereldgezinden ftaat rechtdraads hier tegen over. De bloote opeenftapeling van aardfche bezittingen is voor hun een uiterst doelwit. Zij kunnen niet gezegd worden , de waereld te gebruiken: want het bezit, en niet het gebruik of genot, is hun oogmerk. Zeer nadruklijk wordt, in de fchrifiuure, van hun gezegd, dat zij dikken JJijk op zich lauden



MISBRUIK DER WAERELD.
121
den (*> Verfchoonlijk , eenigermaate , zijn de zulken, die de waereld tot het een of ander vermaak dienstbaar tragten te maaken. Doch voor de zulken, die geen ander vermaak kennen, dan huis aan huis, en land aan land te voegen, en dezelve hunnen eigendom te noemen , kan bezwaarlijk eenige verdeediging worden aangevoerd. Zulke lieden zijn afgodendienaars van de flegtfte foort : want zij hebben van de waereld hunnen God gemaakt. Dagelijks vereeren zij dezelve, en buigen zich voor haar neder. Niets befchouwen zij als laag of veragtelijk , 't welk de vermeerdering hunner eigendommen kan bevorderen. — Hij misbruikt de waereld, al is zijn bezit van dezelve nog zo uitgebreid, die niets hooger dan het gewinnen deezer waereld kent. Hij misbruikt de waereld, die eerlijkheid, deugd of menschlijkheid aan haare belangen opoffert. Hij misbruikt de waereld, die niet nu en dan zich van haar kan afzonderen, om te bedenken, hoedanig zijn karakter zij in het oog van God , en hoedanig , ten langen laatfte , de uitflag van zijn gedrag zal weezen. Om kort te zijn; dan wordt de waereld voegzaam gebruikt, wanneer zij edelmoedig en weldaadig genooten wordt; niet bij een gefchraapt door gierigheid , noch verkwist door praalvertooning.
(*) Habak. II: 6.
H 5



122
OVER HET GEBRUIK EN
III. De waereld wordt misbruikt, door de zulken , die haare voordeelen tot nadeel of onderdrukkinge hunner broederen doen dienen. Onder deeze klasfe zijn de flegtfte en meest misdaadige misbruikers der waereld begreepen; die tegen hunne medefchepzelen aanvoeren de voordeelen, met welke het den Hemel hadt behaagd, hen boven anderen te begunftigen. Onder deeze klasfe zijn begreepen , de vorst, die over zijne onderdaanen den dwingeland fpeelt; de groote, die zijne afhangelingen onderdrukt; de meester,' die zich wreed aanftelt tegen zijne dienstknegten': in één woord, alwie zijne meerderheid, van hoedanig eenen aart dezelve moge weezen , aan zijne minderen met eene noodlooze zwaarte doet gevoelen; wiens ftuurschheid de zedigen ter neder Haat ; wiens onbefcheidenheid de armen vertreedt; wiens ftrengheid de weduw en het weeskind doet fchreien. Lieden van deezen ftempel, terwijl zij de voordeelen der waereld aldus misbruiken, mogen, voor eene wijl tijds, derzei ver zegepraalen genieten. Doch laaten zij niet waanen, dat hun zegepraal altijd zal duuren. Aan hun zal de beurt koomen, om zo laag vernederd te worden , als de zulken , welke zij nu onderdrukken. Want 'er is een waakend oog in de hemelen , 'c welk hunne handelingen aandagtig gadeflaat. 'Er is een onpartijdig oor, luisterende
naar



MISBRUIK DER WAERELD. 123
naar elke regtmaatige klagte , die tegen hen wordt ingebragt. 'Er is een onweêrftaar.baare arm, over hunne hoofden uitgeftrekt, welks gewigt zij, ten eenigen dage, zullen gevoelen. De Opperheer van 't heelal befchrijft zich zeiven, in de gewijde fchriften, als bijzonderlijk gekant tegen de hooghanigen en trotfchen. Om de verwoestingen der elendigen , om het kermen der nooddruftigen, zal ik nu op/taan, zegt de Heere ; ik zal in behoudenis zetten dien hij aanblaast (*). Ik zal tot ulieden ten oordeele naderen, en ik zal een /nel getuige zijn tegen — de geene, die het loon des daglooners met geweld inhouden, die de weduw en den wees, en den vreemdeling het regt verkeeren (j). Dis den armen verdrukt, fmaadt deszelfs Maaker (§). De Heere zal hunne twistzaak twisten, en hij zal de geene, die ze berooven, hunne ziele rooven Q.
Naa deeze geduchte woorden gehoord te hebben, moet het u dan niet vreemd dunken , ó menfchen , uitzinnigen zo wel als wreedaarts die gij zijt, dat gij de waereld niet kunt ge-
brui-
(*) Pfalm XII: 5(t) Maleachi III: 5(§) Spreuk. XIV: £u Q Spreuk. XXII: 23.



124 OVER HET GEBRUIK EN
bruiken, zonder haar te misbruiken, ten nadeele uwer broederen ? Zelf op de onderftelling , dat geene ftrafFe u gedreigd worde, dat geen arm tegen u zij opgeheven, gaat 'er niets binnen in u om, 'c welk u doet vermurven, door de op. merking van den toeftand der zulken , die minder dan gij zijn in de waereld ? Is 't niet genoeg, dat zij hun eigen hard lot draagen, zonder dat het door uwe hardheid en onderdrukking wordt verzwaard? Waarom moeten de hoogbejaarden , de behoeftigen , de vriendloozen voor uwe grootheid beeven ? Kunt gij niet gelukkig z<jn , c en zij gij hen hunnen fchraalen brok in bitterheid des harten doet eeten? Gij gelukkig'-, ontheiligd dat woord niet! - wat is een geluk als het uwe, in vergelijking van dat des mans die zeggen konde : Als een oor mij hoorde, zo hieldt het mij gelukzalig; als mij een oog zag, zo getuigde het van mij: want ik bevrijdde den elendigen, die riep, en den wees, en die geenen helper hadt. De zegen des geenen, die verhoren ging, kwam op mij, en het hart der weduwe deed ik vrolijk zingen? Hoe waardig gebruikte zulk een man de waereld, en met welk eene verdienstlijke eer wierdt hij daar in bekleed: Mijn wortel was uitgebreid in het water , en de daauw vernachtte op mijnen tak. — Zij hoorden mij toe , en wagtten, en zweegen op mijnen
nen



MISBRUIK DER WAERELD.
125
nen raad (*). Niet alleen onbekend bij u
zijn dusdanige vermaaken des deugdzaamen voorfpoeds; maar, onaangemerkt de ftrafFe , die op u wagt, weest verzekerd , dat wroeging u naderr, om uwe harten te doorknaagen. Van de waereld , die gij nu misbruikt , zal, welhaast, niets overfchieten , dan de rillende angst , ontftaande uit herdagte euveldaaden. De daglooner, welken gij verkort, de penningen, die gij den nooddruftigen ontkneveld hebt , zullen zwaar op uwe zielen leggen. De pragtige gebouwen, welke, uwe trotsheid deedt ftigten , door het zweet van geweldenarije en onderdrukkinge, zullen, als 't ware , van verongelijkte fchimmen geplaagd worden. De jleen uit den muur zal roepen, en de balk uit het hout zal antwoorden (f). Wanneer gij op uw fterfbed legt, zullen de armen, die gij verdrukt hebt, zich aan uw oog verwonen , als zich rondom u verzamelende , hunne handen uitftrekkende , en hunne ftemmen tegen u verheffende tot de vierfchaar des Almagtigen. Ik heb gezien eenen gewelddrijvenden godlooze, die zich uitbreidde, als een groene inlandfche boom. Maar hij ging door , en ziet , hij was niet meer; ik zogt hem , maar hij wierdt niet
ge.
(*) Job XXIX: 11, enz. (t) Habak. II: 11.



is6
OVER HET GEBRUIK EN
gevonden, — Als in een oogenblik worden zij tot verwoesting , neemen een einde, worden te niet van verfchrikking. Als een droom naa het ontwaken. Als gij opwaakt , o Heere , dan zult gij hun beeld veragten (*).
Aldus heb ik aangeweezen , wat het zij, de waereld te gebruiken, wat haar te misbruiken. Wanneer wij, naar gelange van onze verfchillende Handen, de voordeelen der waereld met wel voegzaamheid en betaamelijkheid genieten; maatig in onze vermaaken; befcheiden in onze winstbejaagingen; gedagtig aan onzen pligt jegens God, en tevens regtvaardig, menschlievend en edelmoedig jegens onze broeders zijn : dan , en dan alleen , gebruiken wij de waereld, gelijk menfchen en Christenen betaamt. Met deeze bepaalingen, mogen wij alle de geneugten , welke de waereld aanbiedt, en onze ftand gedoogt, onbefchroomd geniet, n. Maar indien wij deeze grenzen overfchretdende, overdappen in de gewesten van ongeregelde en zondige vermaaken , van vernederende fchraapzucht, of van onderdrukkend onbe. fcheid, dan zal de waereld eeniglijk dienen tot bedeif van onze zielen, en om onzen val te verhaasten. De wellustige, de gierigaart en de
wreed-
(*) Pfalm XXXVII: 35. LXXIII; ip.



MISBRUIK DEU WAERELD. 127
wreedaart, zijn de dik hoofdklasfen van misbruikers der waereld.
Dac de zulken, die in ruime en bloeiende omftardigheden zich bevinden, niet klaagen over het bedwang, onder 't welk de leeringen van den godsdienst hunne genietingen ftellen. Want, waar ! op koomt dit bedwang neder? Hier op alleen, | dat zij zich moeten wagten , om , door hunne vermaaken, zich zelve noch anderen te benadeelen. Van de jongbejaarden eifchen wij niet, hunne blijmoedigheid te verzaaken; noch van de vermogenden, hunnen rijkdom te vergeeten; noch van de grooten, afftand te doen van hunnen rang. Alleenlijk eifchen wij van hun, dat zij hunne blijmoedigheid niet in losbandigheid doen veraarten; noch hunnen rijkdom tot voedzel van losbandigheid beueeden; noch hunne grootheid tot onderdrukkinge hunner minderen misbruiken : terwijl zij de waereld genieten , niet te vergeeten dat zij onderdaanen van God zijn , en welhaast in een anderen ftaat zullen overgaan. Laat de beweegreden, met welke de Apostel het bevel in den text aanbindt, hun voor de gedagten fpeelen : gebruik de waereld, als niet misbruikende: want de gedaante deezer waereld gaat voorbij. Haare pragt en haare vermaaken, haare rijkdommen, agtbaarheid en glorie, zijn niets meer dan
eene



"128 OVER HET GEBRUIK EN MISBRUIK DER WAERELD.
eene voorbijgaande vertooning. Al wat wij hier genieten, verandert, vervalt, en neemt een einde. Alles dobbert op de oppervlakte eener riviere, die , met fnellen loop, zich in den grensloozen 'oceaan ontlast. Aan geene zijde van dit tegenwoordig toneel, boven deeze ondermaanfche gewesten, moeten wij uitzien na 't geen beftendig en duurzaam is. De waereld gaat voorbij; maar God, en de hemel, en de deugd, blijven onveranderlijk de zelfde. Welhaast zullen wij onze intrede doen in de eeuwige wooningen ; en derwaarts zullen onze werken ons volgen. Naar gelange van den post, dien wij zullen volvoerd hebben , als goede , of als kwaade menfchen , zullen de gevolgen eeuwig duuren, 't zij die van getrouwe dienstknegten van God, of als dienstknegcen eener ijdele waereld.
Z E-



ZEVENDE
LEERREDE.
OVER
DE UITERSTEN IN GODSDIENSTIG EN ZEDELIJK GEDRAG.
SPREUK. IV: 27.
Wijk niet ter rechter, of ter jiinkerzijde.
Ik zal verfiandiglijk handelen, zeide de Pfalmist, in den opregten weg (*). Een niet minder noodige vereischte is de wijsheid in het godsdienftig en in het zedelijk, dan in het burgerlijk gedrag, 't En zij het verftand van eene voegzaame maate van licht beftraald worde, het voldoet niet, dat het hart goede geneigdheden bezit. Zonder een gepast geleide, zullen deeze dikmaals het rechte doelwit misfen. Altoos zullen zij wankel en onbehendig zijn , ja , bij zommige gelegenheden , ons ten kwaade vervoeren. Te klaar blijkt dit uit die geneigdheid om in uiterlïen te loopen, welke, in het gedrag der menfchen, zo dikmaals dooritraalt. Hoe veelen deeden hunne intrede in
de
(*) Pfalm Cl: 2.
VI. DEEL. I



J30 OVER DE UITERSTEN IN
de waereld, met goede beginzelen en bedoelingen , die, bij gebrek aan overleg in de toepasfing van hunne beginzelen, in 'r einde zich zeiven onheil berokkenden , cn den godsdienst tot onëere verftrekten? 'Er is een zekere verftandige middelweg, in het volgen van welken godsvrugt en deugd beftaat. Ter wederzijden van dien weg legt een gevaarlijk uiterfte. Bijpaden leggen 'er open; door het afzwerven langs dezelve kunnen de menfchen al den lof hunner goede oogmerken verbeuren; zij kunnen met fchande eindigen, 't geen zij met eere begonnen hadden. Hier op rust de les van den wijzen man in den text. Laat uwe oogen recht uit zien , en uwe oogleden zich recht voor u heènen houden. Weegt den gang uws voets , en laaten alle uwe wegen wel gevestigd zijn. Wijkt niet ter rechter , of ter /linkerzijde. Wendt uwen voet af van het kwaade. In mijne verhandeling over deeze woorden , heb ik voorgenomen eenige der uiterften aan te wijzen, tot welke de menfchen, in het godsdienftig en zedelijk gedrag , ligtelijk vervallen ; en eenige behoedmiddelen daar tegen aan de hand te geeven.
Wat aangaat de godsdienftige beginzels in 't algemeen; misfchien zal men hier verwagten, dat ik u zal waarfchuwen tegen het gevaar van te
fter-



GODSDIENSTIG EN ZEDELIJK. GEDRAG. I3I
fterke verkleefdheid aan dezelve , aan den eenen kant , en van te veel flapheids aan de andere zijde. Doch de onderfcheiding, tusichen deeze twee uiterften, heeft, naar mijn inzien, geenen grond. In zijne verkleefdheid aan beginzels van pligt, kan niemant te nreng zijn. Hier heeft geen uiterfte plaats. Alle verflapping is hier misdaadig. Al wat het geweeten gebiedt, moet altoos gehoorzaamd worden. Deszelfs bevelen zijn onveranderlijk heilig. Genomen zelf dat het geweeten dwaale, zo lang wij ons verbeelden dat het de ftem van God uitbrengt, zondigen wij, indien wij ongehoorzaam zijn. De dwaaling, derhalven , die hier moet vermijd worden, is, niet eene te naauwgezette of te kiefche involging van het geweeten, maar te weinig voorzorge, om het geweeten behoorlijk te doen onderrigten, wat aangaat de dingen , die des pligts of der zonde zijn. — Ontvang niet, met een blind geloof, al wat menschlijke overlevering met het merk der heiligheid heeft beftempeld. Neem, telkens, de toevlugt tot die rijke bronnen van licht en kennisfe, welke, in het zuiver woord van God, voor u geopend zijn. Onderfcheid , zorgvuldig, tusfchen de bijgeloovige harsfenfchimmen der menfchen, en de eeuwigduurende bevelen van God.
Verfpil niet aan beuzel ingen dien ijver , welke voor de gewigtige ftukken der wet moet be-
I 2 lpaard



I32 OVER DE UITTRSTEN INT
fpaard worden. Overlaad niet het geweeten niet niets beduidende en onnoodige dingen. Doch wanneer gij , eenmaal, met overleg en naauwkeurigheid, de grensfcheiding tusfchen pligt en zonde getrokken hebt, moet gij, bij geenerhande gelegenheid, die grensfeheiding overfchreeden.
Hoewel de eerbied, aan het geweeten verfchuldigd, nooit tot uiterften kan overflaan; een uiterfte , ongetwijfeld , kan 'er plaats hebben in het ftellen van te veel belangs, 't zij in bloote befpiegeling, of in enkele betragting. Hier geldt het inzonderheid, niet te wijken ter rechter, of ter /linkerzijde , maar het geloof en een goed geweeten vereenïgd te houden , zo als de fchriftuur , met veel gepastheid , ons vermaant (*), De dwaaling, om het geheel op het geloof, of geheel op de werken te laaten aankoomen , is eene dier verkeerde overleggingen , welke de menfchen zeer ligt verleiden, onder de gedaante van godsvrugt aan de eene zijde, en van deugd aan den anderen kant. Niet eene aan onze tijden bijzonder eigene dwaaling is deeze. Zij heefc Hand gegreepen in alle eeuwen der Christlijke Kerke. Alle de verfchillende wijzigingen van valfche godsdienften heeft zij doorwaard. Zij is
de
C) 1 Tim. I: ip.



GODSDIENSTIG EN ZEDELIJK GEDRAG. I33
GODSDIENSTIG EN ZEDELIJK GEDRAG. 133
de hoofdenderfcheiding van alle de verfchillende aanhangen , die de Kerk verdeeld hebben, en nog blijven verdeden, naar gelange zij na de zijde van geloof, of na den kanc der zedelijkheid mee>t hebben overgeheld.
Lerndei wij een onpartijdig oor aan de ftemme der fchriftuure, zij zoude ons tegen beide ükerften behoeden. Allerwegen getuigt apo^el paulus, dat wij door geene van onze eigen werken kunnen geregtvaardigd worden \ en dat | het zonder geloof onmogelijk is Gode te behaagen. Even duidelijk bewijst apostel jakobus, dat het geloof, indien het geene goede werken voortbrenge, niemanc regtvaardigt. Geene ftrijdigheid is 'er tmfchen deeze twee gevoelens. Geloof zonder werken is niets beduidend en beuzeJagtig. Het is een fondament zonder huis. Het is eene bron, die geen water opwelt, een boom, die vrugten draagt, noch fchaduw geeft. Goede werken , van den anderen kant , «onder goede beginzelen, zijn een fraai luchtkasteel , zonder vastigheid of duurzaamheid. Zij gelijken naar het huis, op het zand gebouwd, naar het rier, 't welk van den minften wind gefchud wordt. Wilt gij het karakter van een waar Christen venoonen, dan moet gij beiden in naauvve vereeniging te zamenvoegen, ilij, die het geloof tegen de zedeI 3 lij-



OVER DE UITERSTEN IN
Jijke deugd, of de zedelijke deugd tegen het geloof overdelc, is even zeer een vijand der belangen van den godsdienst. Hij vertoont eene onvolkomene en wandallige fchilderij, in de plaats van iets, 't geen den eerbied aller aanfchouweren moet wekken. Door over te hellen tot het een uiterlle, loopt hij gevaar om tot zonde te verval» len, door het andere, om uit te fpatten tot on. geloovigheid.
Hoedanig ook hec geloof a der menfchen zij , gemeenlijk verhovaardigen zij zich op het bezit van deeze of geene goede zedelijke hoedanigheden. Hej gevoel van pligt heefc in 's menfchen hart diepe wortels gefchoocen. Zonder eenige aanfpraak op deugd, is 'er geene zelfs waardeering; en niemanc verlangt, in-zijn eigen oog het voorkomen van vol.lrekte onwaardigheid te hebben. Miar, g lijk 'er een geduurige drijd tusfchen de mindeie en verhevener deelen onzer natuure, tusfchen neiging en overtuiging, plaats heeft, is het gevolg daar van, veel tegendrijdigheids en onbeftaanbaarheids in het gedrag. Hier uit ontdaan de meeste uiterden , tot welke de menfchen in hun zedelijk gedrag overflaan; doende alle hunne voortreffelijkheid bedaan in die goede hoedanigheid, tot welke zij, door temperament of natuurlijk gedel, meest overhellen.
Een



GODSDIENSTIG EN ZEDELIJK GEDRAG. 135
Een der eeriïe en meest algemeene van deeze uiterften is , dat men alle deugd doet gelegen zijn, of in regtvaardigheid, aan den eenen kant, of in edelmoedigheid, aan de andere zijde. Bijtwee onderfcheidene klasfen van menfchen in de zamenleeving, Iaat zich deeze tegenftelling allerduidelijkst opmerken. Zij, die door arbeidzaamheid en naarftigheid hun fortuin gemaakt hebben, zijn, uit den aart, karig omtrent het geen zij met moeite verkreegen hebben. De regtvaardigheid befchouwen ze als voor hun van eene verbindende kragt ; doch haare wetten te overfchreeden, in het pleegen van daaden van dienstvaardigheid, merken ze aam als overtollig en buitecfpoorig. Zij willen zich , van de zijde van andere menfchen , van geene voordeelen bedienen , welke het geweeten hun als onregtvaardig voordraagt; doch zij willen ook niets afftaan, ter vervullinge van derzelver behoeften en noodea Met ftrenge naauwgezetheid waaken zij voor 't geen hun toebehoort.. Zij zijn wel voldaan , indien niemant onregt van hun lij de. Dat niemant door hen bevoordeeld wordt, baart hun luttel bekommernisfe. — Eene andere foort van menfchen fielt alle hunne verdiende in edelmoedigheid en weldaadigheid; terwijl zij aan regtvaardigheid en eerlijkheid zich weinig laaten gelegen zijn. Deeze zijn gemeenlijk lieden van hoogen rang , cn I 4 van



OVER DE UITERSTEN IN
van ruime middelen. Naar 't hun voorkoomt, is regtvaardigheid eene foort van gemeene volksdeugd, die voornaamlijk te pas koomt in de geringe zaaken, welke lieden van laageren rang met elkander hebben uitftaan. De menschlievendheid en weldaadigheid befchouwen zij als meer verfijnde deugden , die hun karakter verëeren , en alle hunne feilen bedekken. Toonbeelden van elende kurmen hun hart vermurven ; met eene vertoonmaakende edelmoedigheid kunnen zij de milde hand open doen ; zelf, bij gelegenheid hunnen overvloed deelen met eenen medgezel, van welken zij veel werks maaken; terwijl ze tevens anderen onthouden, 't geen hun wettig toebehoort , hun gezin en bloedverwanten verwaarloozen, en over de regtmaatige vorderingen hunner fchuldcifchers zich niet bekommeren.
In een misdaadig uicerfle loopen beide deeze klasfen van menfchen. Zij verdeelen de zedelijke deugd onder elkander. Elk neemt alleenlijk dat gedeelte, welk met zijne geaartheid ftrookt. Zonder regtvaardigheid is 'er geene deugd. Doch zonder menschlievendheid en bermhartigheid is geen deugdzaam karakter volkomen. De eene mensch helt over tot het uiterfte van fpaarzaarnheid, de andere tot dat van verkwistinge. Ongevoeligheid is het karakter van den eenen; de aandoen-



GODSDIENSTIG EN ZEDELIJK GEDRAG. I37
doenlijkheid des anderen is zonder overleg. In zekeren zin moogt gij den eenen eerbiedigen, maar gij kunt htm niet beminnen. De andere kan bemind , maar niet geëerbiedigd worden. Moeilijk valt het te bepaalen, welk karakter het meest gebrekkige zij. — Ongetwijfeld moeten wij eerst regtvaardig zijn , voor dat wij mogen tragten, edelmoedig te handelen. Van den anderen kant; alwie zich houdt binnen de paaien van enkele regtvaardigheid, blijft ftaan aan den drempel der deugd. Ons wordt bevolen regt te doen , maar ook weldaadigheid lief te hebben. De eene deugd regelt onze daaden; de andere verbetert ons hart en neigingen. Tot het geluk der waereld is elk derzelven even noodig. Regtvaardigheid is de pilaar, welke het geheele gebouw der menschlijke zamenleevinge fchraagt. Weldaadigheid is dé' leevenwekkende ftraal , die de wooningen der menfchen vervrolijkt en verwarmt. De*volko» menheid van ons zedelijk karakrrr beiïaat in de voegzaame tempering deezer beiden door elkander ; in het houden van den middenkoers, welke ons veroorloft regtvaardig te zijn, zonder ftrengheid, en edelmoedig, zoftdér onregtvaardigheid.
Vervolgens moeten wij op onze hoede zijn, zo wel tegen te groote ftrebgheid , als regrn te groote losheid van zeden. I kernen zijn iieeze, van I 5 wel-



I38 OVER DE UITERSTEN IN
welke wij dagelijks voorbeelden in de waereld ontmoeten. Hij, die na de zijde der ftrengheid overhelt, is ruw in zijne beflraffingen , en bekrompen in zijne begrippen. In onverfclullige zaaken kan hij anderen niet believen. Hij kan geene infchikkelijkheid oeffenen omtrent de menschlijke broosheid , of omtrent het onderfcheid van jaaren, rang of geaartheid onder het menscndom. Bij hem is alle blijmoedigheid zondige ligtzinnigheid, en elke uitfpanning eene misdaad. Op dit uiterfte kan de vermaaning van salomo worden thuis gebragt : Wees niet al te regtvaardig , noch houd u zeiven al te wijs: waarom zoudt gij verwoesting over u brengen (*)? Wanneer deeze ltrengheid van zeden huichelagtig is, en tot eenen dekmantel van heimelijke lust. opvol-iinge wordt gebezigd , is het eene der fiioodfte omëeringen van den godsdienst. Doch ik befchouwe haar thans, niet als het uitwerkzel van een beraamd ontwerp , maar van natuurlijke ftuurschheid van aart, en van bekrompene regels van gedrag. Derzelver invloed op den man zeiven, is, dat zij hem gemelijk en knorrig maakt; op anderen , dat zij hen zo wel van zijn gezelfchap, als van zijné raadgeevinge verwijdert; op den godsdienst , du zij dien als een kribbig cn
be-
C) Spreuk. VII: 16.



GODSDIENSTIG EN ZEDELIJK GEDRAG. 139
bedillend beginzel doet voorkoomen. — Nog gevaarlijker, misfchieri, is het tegenovergeftelde interne, dat van te groote infchikkelijkheid en believinge der wegen van andere menfchen. Deels uit traaghartige zwakheid, deels uic zagdieid \an aart, is de mensch van dat karakter geneigd tot eene gedweege en algemeene toeftemming Lven afkeerig van tegenfpreeken als van berispen, volgt hij de heerfchende zeden. Alle karakters befehouwt hij met een toegeevend oog ; en ondanks de goede geneigdheden , die hij in zijnen boezem voedt, en van zijnen natuurlijken afkeer van losbandigheid en zonde , wordt hij voortgefleept tot het pleegen van boosheden, die hij veroordeelt, enkel bij mangel aan kloekmoedig* heid om zijne evenmenfchen te keer te gaan.
Geene moeilijker taak, men moet het bekennen, bevat hec zedelijk gedrag, dan te vermijden om hier ter regter , noch ter /linkerzijde af te wijken. Het is eene der' zwaarfte beproevingen der wijsheid en der deugd, het juiste midden te bewaaren , tusfchen de ruwheid der naauwgezetheid , welke de menfchen verwijdert en afkeerig maakt, en tusfchen de zwakheid der goeuaa-iigheid, welke voor zond-ge uiterftén den toegang open zet. De eene verw'jdert ons te verre van de waereld ; de andere maakt ons te vast aan
de-



•"4° OVER DE UITERSTEN IN
dezelve, en verleidt ons tot het volgen der menigte in kwaad te doen. Die van het eerstgemelde karakter is , maakt 'er te weinig werks van om aangenaam te zijn, met oogmerk om nuttig te worden; die van het laarstgemclde, zich te veel toeleggende om aangenaam te worden , verbeurt zijne or.fchuld. Indien de eerde den godsdienst benadeele , door denzelven in het gewaat van noodloze raauwgezetheid te kleeden ; de andere , door onverlchoonlijke toegeevendheid , verfterkt het bederf, dat in de waereld is. De eene grenst aan het karakter van den Pbarifeeuw , de andere aan dat van den Sadduceër. De waare godsdienst gebiedt, ons op even grooten aflland van beiden te houden, en na het moeilijk, maar vereerend doel te dreeven , om goedaartigheid met gevestigde beginzelen van godsdienst, beval lige manieren met onbevlekte deugd te paaren.
Vervolgens; wij Ioopen in één uiterde , wanneer wij de begrippen van het menschdom geheel verfmaaden, in een ander, wanneer wij den lof der waereld te driftig naajaagen. Het eerde onderdek eene groote maate van hoogmoed en eigenwaan ; het ander verraadt eenen flaaffchen geest. Door de Natuur en door de Voorzienigheid zijn wij gefchapen tot wederzijdfche vereeniging. Geen mensch kan geheel op zich zeiven
daan,



GODSDIENSTIG EN ZEDELIJK GEDRAG. 141
Haan , en onafhanklijk van alle zijne natuurge» nooten. Eene verftandige agtgeeving, derhal ven, op hunne hoogagting en goed gevoelen , is een prijswaardig beginzel. Het is een uitwerkzel der menschlijkheid, en fpant aan met de begeerte om over en weder van nut te zijn. Doch indien die agtgeeving te verre worde getrokken , is zij de bron van veel zedenbederf. Want , in den tegenwoordigen ftaat van het menschdom , overdwarst dikmaals de lof der waereld het houden van zulk een welberaaden en kiesch gedrag , als ons de goedkeuring van God doet verwerven. Hier uit ontftaat de zwaarigheid, om eene voegzaame fcheidlijn te trekken , tusfchen geoorlofde agtgeeving op een goeden naam, en de overbodige begeerte na roem. Aan de eene en aan de andere zijde ontmoeten wij gevaaren ; en ieder deezer uiterften zal verderflijk voor de deugd zijn.
Hij , die alle agtgeeving op de gevoelens der menfchen verdooft , vernietigt eene drangreden tot loflijke daaden ; ja , hij verwerpt een der iïerkfte teugels der zonde. Want, daar geene zucht na roem gevonden wordt , zal ook geen gevoel van verwijt of fchande plaats hebben; en wanneer dit gevoel vernietigd is. is ook de weg tot openbaare losbandigheid gebaand. Van den anderen kant, hij, die door zucht na menschlijke
eere



142 OVER DE UITERSTEN IN
eere alleen genoopt wordt, maakt inbreuk op een hooger eerbied, dien hij aan zijn geweeten, en aan God verfchuldigd is. Van hier , dat de deugd dikmaals wordt naagebootst , en meenig eene fchuterende gedaante voor de waereld is ten toon geipreid, die in weezenlijke beginzelen, of inwendige goedwilligheid , geen grondfteunzel hadt. Van hier, dat godsdienftige waarheden vermomd , of in een verkeerd licht geplaast worden , met oogmerk om dezelve met den volksfmaak te doen zamenftemmen. Van hier, dat de Schriftgeleerden en de Pharifeeuwen onzen Heer verworpen, om dat zij de eer der menfchen liefhadden, meer dan de eer Gods. — Wijkt, derhalven , niet af ter regter , of ter flinkerzijde. Gelaat u niet, als of gij onverichillig waart, wat de waereld van uw gedrag en karakter denke; maar tevens, laaten de gevoelens der waereld u niet geheel beheeren. Laat zucht na agting eene der beweegredenen van uw gedrag zijn, doch laat het eene ondergefchikte plaats bekleeden. Berekent de agtgeeving, aan de gevoelens der menfchen verfchulaigd, naar de maate, in welke deeze met de wet van God zamenftemmen.
Laat mij u vervolgens onder 't oog brengen, het gevaar van het meerite der bezorgdheid omtrent



GODSDIENSTIG EN ZEDELIJK GEDRAG. 143
trer.t wacreldfche belangen aan de eene zijde, en van veronagtzaaminge aan den anderen kant. Moeilijk valt het te bepaalen , welk deezer uiterften meest van ondeugd , of meest van elende zwanger gaa. Naarttigheid en vlijt zijn onvermijdelijke pligten, allen Christenen errdtig aanbevolen; en hij, die gebrekkig is in het opdoen van voegzaamen leeftogt voor zijn gezin, ftaat gebrandmerkt
als erger dan een ongeloovige, Doch 'er zijn grenzen, binnen welke onze bemoeijing omtrent waereldfchen voorfpoed zich moet bep. alen. Want de angstvalligheid is het zeker vergif des menschlijken leevens. Zij vernedert de ziel, en fcherpt alle driften. Zij wikkelt de menfchen in aanhoudende gepeinzen, en grievende zorgen, en doet hem hec groote doelwit der menschlijke bedrijven misloopen. Angstvalligheid is , over 't geheel genomen , het uitwerkzel eener fchraapzieke geaartheid. Veronagtzaaming is , gemeenlijk , bet kind van losbandigheid, en altoos de moeder van algemeene verwarringe. Door angstvalligheid maakt gij u zelve elendig. Door onagtzaamheid veroorzaakt gij te dikmaals het verderf van anderen. De angstvallige is de dienaar der rijkdommen ; de onagtzaame, de dienaar der vermaaken. Ieder offert zijnen miskenden eerdienst op het altaar van eene valf-he godheid ; en elk hunner zal flegts zulke vergeldingen plukken, als een afgod



144 OVER DE UITERSTEN IN
god kan fehenken; offerende de eene het genot en de heilzaame aanwending van het tegenwoordige aan ijdele zorgen omtrent het toekoomende ; zijnde fle andere zo geheel en al ingenomen met de genieting van het tegenwoordige, dat hij voor
het toekoomende gewisfe elende verzamele.
Waare deugd houdt een gemaatigden loop tusfchen deeze uiterften ; zijnde zorgloos omtrent morgen, noch zich te veel daar over bekommerende ; naarftig, maar niet angstvallig; voorzigtig , maar niet fchraapzuchtig ; naauwlectende om voegzaamen voorraad op aarde te verzamelen, maar voornaamlijk bedugt om fchatten weg te leggen in den hemel.
Nog eene waarfchuwing zal ik hier nevens voegen; zij betreft het uicerite van eene te be* zige en omflagtige, of van eene te afgezonderde en niets doende leevenswijze. Wij zijn gefchapen i voor een mengzel van bedrijf en aizonderinge. Onze betrekkingen tot de zaamenleeving, en de volvoering der pligten , die wij over en weder fchuldig zijn, verbinden ons noodzaaklijk tot een werkzaam leeven. 't Geen wij aan ons zeiven fchuldig zijn, vereischt, nu en dan, verpoozing. Want hij, die altoos in de beflommeringen der waereld leeft, kan niet altoos, is 't te vreezen, zijne deugd onbefmet bewaaren. De ge-
voe-



godsdienstig en zedelijk gedrag. I45
voelens van godsvrugt zullen van dat voedzel en fchraagpunt beroofd worden, welk zij van overdenking en godvrugtige oeffeningen ontleenen zouden. Dikmaals zal zijne geaartheid onthutst en beroerd worden. Zijne driften zullen te veel gefpannen blijven. Het zal niet kunnen misfen, of van de befmettende zeden, die allerwege heerfchen, zal eere gevaarlijke aanfteeking tot hem overdaan. — Hij, daarentegen, die zich in vol (lagene afzondering opfluit, met oogmerk om zijn gemak te houden, of de verzoekingen der waereld te ontvlieden, zal dikmaals bevinden, dat de onrust hem in de eenzaamheid ontmoet, en dat de ergfte verzoekingen uit zijnen eigen boezem voortkoomen. Niet onlecig in werkzaame en eerlijke naajaagingen, onbekwaam om zijnen geheelen tijd aan nutte overdenkingen te wijden, zal zich meenig fnoode drift aanbieden , en het ledig uur aanvullen. Hij zal gevaar loopen, om van kribbigheid en zwaarmoedigheid overvallen te worden. Gemelijke t'onvredenheid, en agterdogc omtrent het menschdom, vervolgen ligteüjk de zulken , die zich geheellijk onttrekken aan de
verkeering der menfchen. > Houdc, daarom ,
eenen middenkoers, tusfchen een leeven, aan de eene zijde overlaaden met bezigheden , en , aan de andere zijde, met ledigheid bezwaard. Zoekt voor u zeiven ftoffe tot eerlijk en nuttig bedrijf j VI. deel. K ten



I4°" OVER DE UITERSTEN IN
ten einde om aan de werkzaame vermogens der ziele een voegzaam voorwerp te verfchaffen. Temperc de bezigheid met erni.ige overdenkingen, en verleevendigt de afzondering door tusfchenpoozen van werkzaamheid en bedrijf.
Aldus heb ik eenige der uiterilen aangeweezen, in welke de menfchen ligdijk loopen, door af te wijken van de fcheidlijn, door godsdienst en wijsheid getrokken. Veele andere, ik weet her, zouden 'er nog kunnen opgenoemd worden: want het veld is ruim, en naauwlijks is 'er eenige geftalte van godsvrugt, deugd of goed gedrag, die, door de dwaasheid der menfchen, niet tot een onvoegzaam uiterfte, aan de eene of andere zijde, kan overdreeven worden. Genoeg is het gezegde , om te doen zien , de noodzaaklijkheid der verftandige omzigtigheid, om de gevaaren, die, in deezen ftaat der beproevinge, ons omringen , te ontvlugten. Laaten wij ons toeleggen op de verkrijging van een regelmaatig, eenpaarig en beftaanbaar karakter, in 't welk niets, dat buirenfpoorig of onevenredig is, zich aan het oog vertoont \ 't welk niet alleen aan de eene zijde flegts met een fraai voorkomen pronkt , terwijl het elders ontfierd en mismaakt wordt gelaaten; maur alwaar de onderfcheidene deelen van voortreffelijkheid en vroomheid zich als vereenigd
zul-



GODSDIENSTIG EN ZEDELIJK GEDRAG. 147
zullen vertoonen, en elk derzelven den voegzaamen invloed op het gedrag zal oeflenen. Dus ter regter, noch ter /linkerzijde afwijkende, zullen wij, voor zo veel onze broosheid toelaat, de volmaaktheid van het menschlijk karakter naderen , en reden hebben om niet befchaamd te zijn , wanneer wij'even zeer merken zullen op alle de geboden van God.
K a ACHT-



ACHTSTE
LEERREDE.
OVER
HET SPOTTEN MET DEN GODSDIENST.
In 't laatfle der dagen zullen 'er /potters koomen. ——
Gelijk de Christlijke Godsdienst zich verzet tegen de neigingen en driften van het verdorven gedeelte des menschdoms , heeft hem het lot getroffen, door alle eeuwen, den tegenftand van verfcheiden vijanden te moeten verduuren. Nu eens ftondt hij ten doel aan de ftormen van geweldenarije en vervolginge. Dan wederom wierdt hij door de wapenen van valfche bewijskunde en drogredeneeringe beflreeden. Wanneer deeze den gelukkigen uitflag derfden, ftondt hij, op andere tijden , bloot voor de fpotternije der dartelheid. Lieden van oppervlakkige en beuzelagtige verftanden, van te zwakke bevattinge, om te kunnen onderfcheiden wat groot en verheven, niet bondig genoeg van oordeel, om te beflisfen wat waarheid zij, hebben zich verfhout om den godsdienst
2 PETR. III: 3.
met



OVER HET SPOTTRN MET DEN GODSDIENST. I49
met veragting te behandelen, even als of de waereld bij dezelve geen belang hadde. Zij waagden den ftap , om dat eerwaardig gebouw , 't welk den eerbied van het menschdom, zo langen tijd, gewekt heeft, 't welk , eeuwen lang , door de geleerden gefchraagd, en door de verftandigen be¬
wonderd wierdt, te doen voorkoomen , als hebbende geenen beter' grondflag, dan in de fombere verbeelding van geestdrijvers en dweepers. Van dien aart waren de [potters , door den apostel voorfpeld, als zullende in de laatfte dagen koomen; eene voorfpelling , welke wij te dikmaals vervuld gezien hebben. Daar het valsch licht, in 't welk deeze lieden den godsdienst vertoonen, de kleinverftandigen en onbehoedzaamen ligt kan misleiden, zullen wij- thans onderzoeken, of de godsdienst eenige regtmaatige gronden voor de veragting of uitjouwing van den fpotter aan de hand geeve. Het moeten of de leerftellingen, of de geboden van den godsdienst zijn , welke hij als voorwerpen van veragtinge tragt ten toon te ftellen.
De leerftellingen des Christlijken Godsdienst* zijn redelijk en zuiver. Al wat dezelve heeft geopenbaard , raakende de volmaaktheden van God, zijne zedelijke regeering en wetten, 's menfchen beftemming, en de belooningen en ilraffen K 3 in



over het spotten
irr een toekoomenden ftaat, is volmaakt eenftemmig met de meest verlichte reden. Ten aanzien van zommige ftukken, die de grenzen onzer tegenwoordige begaafdheden overfchreeden, als, bij voorbeeld, het weezen der Godheid, den gevallen ftaat der menfchen , en hunne verlosfing door jezus Christus, mogen deszelfs leerftellingen een geheimzinnig en duister voorkoomen hebben. Tegen deeze heeft de fpotter dikmaals zijne aan. vallen gerigt; even als of het geen door ons niet kan verklaard worden, uit dien hoofde, als ongerijmd, moest worden uitgemonfterd.
Noodloos is het, voor het tegenwoordige, eene bijzondere verdeediging deezer leerftellingen voor te draagen, als zijnde 'er céne aanmerking voor handen, welke, behoorlijk overwogen zijnde, alleen genoeg is om de hairklooverijen van den fpotter den mond te floppen. Is hij niet genoodzaakt te erkennen , dat het geheele zamenftelzei der natuure völ verborgenheden is ? Wat reden heeft hij dan om te onderftellen, dat de leerftellingen der openbaaringe , van den zelfden oorfprong afkomftig , geene geheimzinnige duisterheid moeten bevatten? Al wat tot hec regelen van het leevensgedrag worde vereischt , zo wel volgens de natuur a's volgens der. godsdienst, beeft de godlijke wijsheid blijkbaar gemaakt voor
al-



MET DEN GODSDIENST.
allen. Gelijk de natuur voldoende onderrigtirg heeft gegeeven , aangaande het geen noodig is tot ons voedzel, onze verlustiging en onze veiligheid , zo heeft ook dë godsdienst ons duidelijk onderweezen omtrent onze pligten jegers God , en jegens onzen naasten. INIaar , zo ras wij ons tragten te verheffen tot voorwerpen, die buiten den onmiddelijken kring Onzer werkzaamheden leggen , wordt onze nieuwsgierigheid gefnuikt, en ontmoeten wij allerwegen dm. termsfen. Hoedanig het weezen zij dier (loffelijke ii-h-amen , welke wij zien en tasten ; hoe een zaadkorrel opgroeie tot eenen boom; hoe de mes ;-.ch in de baarmoeder geformeerd worde; of hoe de ziel op het lichaam werke: alle deeze zijn .erborgenheden , aangaande welke wij göefi beter voldoend berigt kunner. ge-even, dan van de duisterde en moeilijkfte Hukken der openbaarde. Het aanweezen der zaak zelve zijn wij genoodzaakt re erkennen , hoewel de verkkuring der wijze hoe, onze vermogens te boven gaat.
Even eens ontmoeten wij, in den natuurlijken godsdienst , vraagflukken , wegens de fchepping der waereld uit niets, den oorfprong van hot kwaad, onder de regeering van een volmaakt Weezen , en de begaanbaarheid der menschlijke vrijheid met de gbdttjke voorweettnfehap, van even K 4 in-



I5a OVER HET SPOTTEN
ingewikkclden aart , en even moeielijk om te verklaaren, als eenig gefchilftuk in de Chnstlijke godgeleerdheid. Duidelijk mogen wij opmerken, dat wij even weinig worden toegelaaten in de geheimen der Voorzienigheid , als in de verborgenheden der Godheid. In alle zijne wegen is de Altnagtige een God, die zich verborgen houdt. Rondom hem zijn wolken en donkerheid. — Zo verre is 't van daar, om als eene zwaarigheid tegen de openbaaring te kunnen dienen, dat zommigen haarer leerftellingen geheimzinnig zijn , dat het veel vreemder en meer onoplosbaar zoude weezen, indien aldaar geene dusdanige leerftellingen voorhanden waren. Ware ieder ftuk van het Christlijk zamenllelzel voor ons volmaakt bevattelijk , dit zou kunnen dienen tot eenen grond van vermoeden , dat het niet van God afkomflig ware, naardien het dan zo ongelijk zijn zoude aan 't geen wij in het zamenfttlzel van 't heelal, en in het ontwerp van den natuurlijken godsdienst, aantreffen. Maar nu, zo als de zaaken thans gefield zijn, bezit het Euangelie de zelfde trekken, het zelfde doorgaande karakter, als de twee andere, wier godlijke oorfprong erkend wordt : klaarheid en bevattelijkheid in het geen de betragring aangaat; duisternis en geheimzinnigheid, in zaakeii, het geloof en de befpiegeling betreffende. Zo verre, derhal ven, is 't 'er af, dat de
vit-



MET DEN GODSDIENST.
153
vitterijen des fpotters , aangaande dit ftuk, eenig regtmaatig fteunzel hebben, dat ze alleenlijk dienen , om zijne onkunde, en de bekrompenheid zijner uitzigten, te verraaden.
Laaten wij vervolgens op de betragting , of het werkdaadig gedeelte van den godsdienst, onze aandagt vestigen. — Het zijn de pligten, welker volvoering omtrent God de godsdienst ons gebiedt, die aan de fpotternijen der losbandigen de meeste ftoffe verftrekt hebben. Als zo ijdel en overtollig tragten zij dezelve te doen voorkoomen, dat zij aan geenen anderen oorfprong, dan aan geestdrijverije, hunne geboorte konden verfchuldigd zijn. — Want, is niet de Godheid zo hoog boven ons verheven , dat zij , uit onzen eerdienst, voordeel noch vermaak kan ontleenen? Wat zijn onze gebeden , of onze lofzangen, bij dat oneindig Weezen, 't welk in het volle genot zijner eigen gelukzaligheid berustende, alle zijne fchepzelen ziet voorbijgaan , als flegts zo veele infekten, die een enkelen dag leeven? Wat anders dan bijgeloovige argften konden de opfteL len van eerbetooninge , en die onderfcheidingen van feestdagen verzonnen hebben, in welke gemeene verftanden een welgevallen hebben, doch op welke de onbevooröordeelden en opgeklaarden met veragting nederzien ?
K5 Ter



154
OVER HET SPOTTEN
Ter beantwoordinge van dusdanige aanvallen van déo fpotter ware het genoeg, aan te merken, dat de vereenigde begrippen van het menschdom, in alle eeuwen en onder alle natiën, tegen hem' gekant zijn. Hoe onbezonnen ook het gros der menfchen moge weezen, en verkleefd aan voorwerpen , die hunne zintuigen onmiddelijk aandoen, dit beginzel, nogthans, wierdt nimmer in hunne harten verdoofd, dat aan den grooten Vader des menschfijken gefldgts , den algemeenen, hoewel onzïgtbaaren Wéldoener der waereld , niet alleen inwendige eerbied , maar ook uitwendige hulde foekoomt. Of Hij die hulde al of niet behoeve, is de vraag niet. 't Is iets , 't geen wij , van onzen kant, Hem ongetwijfeld fchuldig zijn; en dat hart wordt, met reden , als veragtenswaardig aangemerkt, 't welk de beweegingen van dankbaarheid jegens eenen weldoener fmoort , hoe oniifhanklijk van wedervergeldingen hij ook moge weezen. Waare deugd fpoort altoos aan tot eene openbaare betuiging der dankbaare gevoelens, welke zij voedt, en lïelt haare eer in.het betoonen van dezelve. Van hier, dat over de geheele aarde, troepen van godsdienftige vereerders zich zamengevoegd hebben , om den Regeerder der waereld, onder verfcheiden gedaanten , te aanbidden. Aan deeze aanbiddingen hebben de wijsgeer, de wilde en de heilige gezamentlijk
deel



MET DEN GODSDIENST. 155
deel genomen. Geen andere, dan de koelzinnige of gevoelloozc , kan opzien tot dat weldaadig Weezen , welk aan het roer van het heelal zit, zonder eenige geneigdheid tot bidden, cf tot danken. Vergeefs, derhalven , tragt de fpotter te belachen, 't geen de luidfpreekence Item der natuur vordert en regtvaardigt; hij verzet zich tegen het algemeen en erkend gevoel van het menschlijk geflagt.
Doch, behalven deeze bedenking, moet ik hem nog eene andere, van een meer emftigen en geduchter aart, te binnen brengen. Door zijne losbandige uitjouwing van de pligten der godzS'i ligheid, en van de inftellingen van den godlijken eerdienst, werkt' hij mede om de magt des geweetens over de menfchen te verzwakken , de ftevigfte pilaaren der zamenleevinge te ondermijnen , 'aan de algèmeetfé orde, en aan het openbaar geluk, een doodlijken tfag toe te bréngen. Het voornaamfte fleunzel van dit alles is, het algemeen geloof in eenen alzienden getuige, en de algemeene eerbied voor een Alvermofferden Ilegeerder. Op die geloof, op deezen eerbied, rust alle de verpligting van eenen eed j- zor r welken geen regeeringsvorm kan beftaan , noch het regt kan gehandhaafd worden; geene ïfd i» len bijgeléid, noch de bijzondere eigendom in
vei-



OVER HET SPOTTEN
veiligheid kan gehouden worden. Onze eenige beveiliging tegen ontelbaare euveldaaden, die niet binnen het bereik der beteugelinge van menschlijke wetten vallen, is de vreeze voor een onzigtbaaren wreeker, en voor de toekoomende ftraffeu, welke hij den kwaaddoeneren bereid heeft. Neemt die vreeze uit de harten der menfchen weg, en gij verfterkt de handen der boosdoeneren, en brengt de veiligheid der menschlijke zamenleevinge in gevaar.
Maar hoe zouden de indrukzels , zo noodig voor het algemeene welzijn, kunnen in ftand 'blijven , indien 'er geene godsdienftige vergaderingen, geene gewijde inftellingen, geene dagen tot den openbaaren eerdienst waren afgezonderd, met oogmerk om te dienen tot ftaatelijke herinneringe, onder de menfchen, van Gods aanweezigheid en heerfchappij, en van de toekoomende rekenfchap, welke zij Hem van hunne bedrijven zullen geeven? De gevoelens, om welke te doen ontwaaken, de openbaare godsdienstoeffening berekend is, zijn heilzaam en weldaadig voor alle klasfen van menfchen. Doch met opzigt tot de aagere ftanden, is 't eene bekende zaak, dat de eenige beginzels, die hen van het kwaade te rug houden , worden opgedaan in de godsdienftige vergaderingen, welke zij bijwoonen. Verfteeken
van



MET DEN GODSDIENST. 157
van de voordeelen eener geregelde opvoedinge; in groote maate onkundig omtrent 's lands wetten; onbekend met de verfijnde denkbeelden van eere en weivoegzaamheid, in welke anderen van meer befchaafde kennisfe onderweezen zijn: ware het dat de ge wij le plaatzen, die zij nu bezoeken, geQooten wierden; zij liepen gevaar om te verbasteren in een woest geflagt, tegen wiens wettelooze gewelddaadigheid men in geduurigen fchroom zoude moeten weezen.
Hij, derbalven, die gewijde zaaken met eene zekere maate van ligtzinnigheid of fpotternij behandelt, gedraagt zich, misfehien zonder het te zien of te weeten , als een openbaar vijand der zamenleevinge. Hij gelijkt volmaakt naar den dolleman, in het Spreukenboek befchreeven, die yuurfpranken, pijlen en doodlijke dingen werpt, en zegt: Jok ik 'er niet mede (*_)? Bij wijlen zullen wij hem luidkeels hooren klaagen, over de ongehoorzaamheid der kinderen , over de onbefchoftheid der dienstboden , over de onfluimigheid en losbandigheid der laagere (landen; terwijl hij zelve , in aanmerkelijke maate , aarfpraaklijk is voor de wanorders , over welke hij klagtig valt. Door het voorbeeld van godsdienstverag-
tin»
(*) Spreuk, XXVI: 18.



'38
OVER HET SPOTTEN
ttnge, dat hij geeft, wordt hij medepligtig aan alle dg mis aa 'en, welke die. veragting bij anderen veroorzaakt. Door zijne fpotternij met gewijde inilellingtn fpoort hij het graauw aan tot oproer en geweld; hij verftoutmoedigt den valfchen getuige, om Gods naam ijdel te gebruiken; hij geeft, met 'er daad , wapens in de handen des ftruikroovers, en laat den dief los op de ftraaten bij nacht.
Thans gaan wij over ter befchouwinge van die voornaame klasfe van pligten, welke op ons gedrag jegens de natuurgenooten hun opzigt hebben. Zo in 't oogloopende is de volllrekte noodzaaklijkheid deezer pligten tot het algemeene welzijn, dat zij daar door, in merkelijke maate, tegen de aanvallen des fpotters beveiligd zijn. Al wie hec ondernam, aan regtvaardigheid, trouwe of eerlijkheid een belachelijken draai te geeven, zou van elk eenen gemijd worden. Bij de zulken, die eenige overblijfzels van gezette beginzels hadden, zou hij haatlijk weezen. De zodani^en, d;e alleenlijk met hun belang te raade gaan, zouden hem als een gevaarlijk mensch befchouwen. Doch hoewel de gezellige pligten, in 't algemeen genomen, als eerwaardig en heilig worden aangemerkt, 'er zijn eenige gedaanten en trappen dier pligten , die de fpotternij der ligt-
zin-



MET DEN GODSDIENST. I59
zinnigen niet ontgaan konden. Uitgebreide edelmoedigheid, en hoog. geüemde algf»meenebestgezindheid , welke iemant ter opofferinge van zijn euen belang noopt , met oogmerk om eenig algemeen goed te bevorderen ; ftrikte en naauwgeze-te eerlijkheid , die geene waarheidfchennis, bij eenige gelegenheid , gedoogt, zijn dikmaals veragtelijk behandeld, door de zulken , die den naam van lieden van de waereld voeren. De zulken , die tot vleierij van de grooten zich niet willen vernederen; die het beneden hunne waardigheid rekenen, zich te fchikken naar de heerfchende manieren, wanneer zij dezelve als kwaad befchouwen; die weigeragtig zijn, om het geringde voordeel van anderen te baat te neemen , ten einde om het grootfte voordeel voor zich zelve te bewerken : deeze worden uitgemaakt, als lieden van een overdreeven karakter, van harsfenbeeldige begrippen, als "onbekend met de waereld, en onbevoegd om in dezelve te leeven.
Zo verre is 't 'er af, .dat dusdanige perfoonen aan regtmaatige fpotternije onderhevig zijn , dat ze veel eer regt hebben op eene maate van hoogagtinge, die aan eerbied grenst. Want zij zijn, in waarheid, de groote fteunpilaaren en befchermers van algemeene orde. De agtbaarheid van
hun



1Ó0 OVER HET SPOTTEN
hun karakter houdt de hgtzinnige menigte in ontzag. De kragt van hun voorbeeld vertraagt den voortgang des zedenbederfs, beteugelt die verflapping van zeden, welke ten allen tijde te veel gefcbiktheids hadt om ongevoelig veld te winnen, en inbreuk te maaken op alle ftanden der zamen. leevinge. Van hier , dat deeze hoog geftemde edelmoedigheid, deeze onbuigzaame deugd, deeze opvolging der inwendige overtuigingen boven allen waan verheven, altoos ten kenmerke diende van de karakters der zodanigen, die in het openbaare leeven met luister hebben uitgeblonken; die de zaak der regtvaardigheid tegen magtige onderdrukkers gehandhaafd hebben ; die , in netelige tijden, de zinkende regten en vrijheden der menfchen gefchraagd hebben, en den luister hunner eere op hunne natie en vaderland deeden afftraalen. Bij zommigen hunner tijdgenooten mogen deeze ten doel der fpotternije geftaan hebben; maar het naageflagt heeft hun rijklijk regt doen wedervaaren; en zij zijn het, wier naamen aan de volgende geflagten overhandigd, en met verwondering herdagt en vermeld worden.
De tijdkavelaar, de fnan van believende beginzelen, en van min naauwgezette deugd , moge, bij zijne vrienden en aanhangers, eene wijl tijds, een fchoonfchijnend karakcer handhaaven; doch
zo



met den godsdienst. l6i
io ras lekt niet de losheid zijner beginzelen uit, of hij wordt veragtelijk. Zij, die geneigd zijn om lieden van onverzettelijke eerlijkheid te belachen, verraaden flegts de laagheid hunner eigen veritanden. Zij toonen , van het verhevene der deugd geen denkbeeld te hebben ; en dat zij 's menfchen waare voortreffelijkheid niet weeten te onderfcheiden. Door hun beftaan, om de zuiver* heid en naauwgezetheid der zeden eenigermaate te rug te zetten , Hellen zij niet flegts zich zeiven aan regtmaatige veragting bloot, maar planten gevoelens voort , zeer gevaarlijk voor de zamenleeving. Want, indien wij den eerbied, aan de deugd verfchuldigd , ten aanzien van zommigen haarer deelen verflappen, beginnen wij het geheele gebouw te ondermijnen. Niemant, gelijk men dikmaals heeft aangemerkt, wordt eensflags een deugeniet. Voet voor voet wijkt hij af van het geweeten. Indien het gf beurde, dat de losbandige zedekunde der fpotters de overhand verkreeg, openbaare oneerlijkheid, valschheid en verraaderij , zouden , welhaast, de vrugten zijn van die infchikkende beginzelen, die verfiappingen der deugd, welke hij vertoont, als noodig voor eiken mensch, die zijne waereld verftaat.
De laatfte klasfe der deugden, die ik zal vermelden, zijn de zulke, die van een perfoonlijkea VL deel. L aars



1Ó2
O VER HET SPOTTEN
aart zijn, en haar opzigt hebben tot het bewind, welk over onze vermaaken en driften moet geoeffend worden. Hier heeft, ten allen tijde, de fpotcer zich zeiven aangemerkt, als hebbende een ruim veld voor zich leggen. Dikmaals, zeer dikmaals, heeft men de deugden van fpaarzaamheid, maatigheid en kuischheid tot voorwerpen van fpotternije gefield , als klooster heblijkheden , die de menfchen buiten de verkeering der welleevenden en vrolijken fluiten; heblijkheden, die de gevolgen zijn van bekrompene opvoedinge , of van gebrek aan leevensgeesten , of van enkele zwakheid van geftel; terwijl de fpotters, ■wandelende , zo als door den apostel, met waarheid, hun aangaande getuigd wordt, naar hunne lusten , op hunne eigen manieren fnoeven , als ongedwongen en vrij, als manlijk en vernuftig. Zij verbeelden zich , daar door verre boven het gemeen te zijn verheven , en fteeken den draak met allen , die zich binnen de volksgrenzen van een gefchikt en geregeld leeven bepaalen.
Verdwaalde menfchen ! die niet bemerken , dat deugden , met welke zij den fpot drijven, niet flegts van de wetten van God haar gezag ontkenen, maar daarenboven, zo wel tot het algemeen als bijzonder geluk, weezeniijk vereischt worden. Eenige weinige ras voorbijgaande genie-



MET DEN GODSDIENST. 163
nietingen- mogen de vrugten zijn, zo lang hunne" jeugd en fterkte duurt, van de involginge hunner losbandige vermaaken. Maar welke zijn de gevolgen ? Onderftel dat iemant, in deezen loop , ongedwongen voortgaa, gewisfelijk zal dezelve gevolgd worden van onëere in zijn karakter, en van verwarring in zijne tijdlijke zaaken; van een gekrenkt en verzwakt lichaamsgeftel; van eenen verhaasten en elendigen ouderdom. Onderftel dat eene maatfchappij enkel beftaa uit zulke lieden, als van de fpotters worden toegejuicht; onderftel dat men 'er geene anderen vinde, dan de zulken, die zij kinderen des vermaaks noemen: dat wil zeggen, dan onmaatigen , ligtmisfen en losbandigen, uit het midden van welke alle eerbied voor maatigheid, welvoeglijkheid en bijzondere deugd verbannen is; welk een haatlijk toneel zou dusdanig eene maatfchappij uitleveren? Hoe ongelijk aan eenen befchaafden of wel ingerigten ftaat, in welken het menschdom heeft verkoozen, zijn verblijf te neemen? Wat al onftuimigheid en opfchuddinge , wat al twisten en onëenigheden, zouden in dezelve geftadig heerfchen? Welk mensch van eenig verftand zoude niet liever verkiezen in eene woestijn te woonen, dan zijn leeven lang met dusdanige medgezellen te zijn verbonden ? Zal dan de fpotter zich vermeeten om die deugden gering te fchatten, zonder welL 2 ke



OVER HET SPOTTEN
ke 'er noch vrede, noch rust, noch goede orde ond^r het menschdom zou beftaan kannen?
Hij neeme de moeite, om over zijnen huislijke toeftand en verbintenisfen zijne gedagten te laaten gaan. Is hij vader, echtgenoot, of broeder ? Heeft hij eenen vriend of bloedverwant, onder de eene of andere fexe, in wiens geluk hij belang fielt? — Laat ons hem de vraag voorftellen , of hij wenfchen zoude, dat onmaatigbcid , onkuischheid of eenigerhande buitenfpoorigheid hun karakter kenmerkten ? Zoude hij hun dusdanige uitfpoorifcheden aanprijzen ? Zoude hij verkiezen, in hunne tegenwoordigheid, openlijk en zonder vermomming , te fpotten met de tegenoverftaande deugden, als van geen belang voor hunnen welvaart? —— Indien zelf de losbandig1^ op deeze gedagre huivere ; indien hij, te midden van zijne uitfpoorige vermaaken, den wensch voede , dat zijn eigen gezin onbefmet moge blijven: laat hij hier uit leeren de waardije dier bijzondere deugden, welke hij, in de uuren van ijdelzinnigheid , en in de brooddronkenheid zijner ziele, met verfmaading behandelt. Verban de (paarzaamheid , de maatigheid en ingetogenheid , en gij ondermijnt de grondflagen van alle openbaare orde, en van alle huislijke rust. Gij frelc ieder huis tot een verdeeld en elendig verblijf,



MET DEN GODSDIENST. l6$
blijf, weergalmende van fchandvlekkende benaamingen, en van wederzijdfche verwn/tn van eerloosheid. Gij laac in het menschlijk karakter niets eerwaardigs over. Gij verandert den mensch in een beest.
Het betluit van alle de redekavelingen, tot hier toe vourgedraagen , koomt hier op neder , dut godsdienst en deugd, onder alle derzelver gedaanten , zo van leerlfellingen als van geboden, van eerbied voor God, opregtheid omtrent de menfchen, of regelmaatigheid in het huislijk gedrag, verre van eenigen grond tot fpotternije aan den ijdel^innigen uit te leveren, veel eer tot onze diepfte hoogagting geregtigd zijn ; het zijn naamen, die nooit, dan met den diepften eerbied, behoorden genoemd te worden. De dwaazen , zegt de fchriftuur, [potten met de zonde. Beter ware het , dat zij met pestilentie, met oorlog, of met hongersnood den fpot dreeven. Met iemant, die verkoos, deeze volksrampen tot voorwerpen zijner fpotternije te ftellen, zoudt gij niet verkiezen in verbintenis te treeden. Gij zoude voor hem vlugten , als erger dan eenen uitzinnigen; als een mensch van ontftelde har.-fenen, van wien gij gevaar liept, een on verhoed fchen flag te ontvangen. Intusfchen is het zeker, dat, voor de groote maatfchappij des menschdoms, de zonL 3 de



i66
OVER HET SPOTTEN
de een grooter ramp is, dan pestilentie, of hongersnood, of oorlog. Deeze doen hunne werking, enkel als oorzaaken van elende voor eenen tijd. Maar de zonden en ondeugden der menfchen zijn altijdduurende geesfels der waereld. Godloosheid en ongeregtigheid, bedrog en valschheid , onmaatigheid en losbandigheid, baaren dagelijks onheil en verwarring; brengen verderf over bijzondere perfoonen; doen famihën en genootfchappen ten gronde gaan ; openen duizenden treurtoneelen in deeze ongelukkige fchouwplaats. Naar maate de zeden bedorven zijn, is het menschdom ongelukkig. De volmaaktheid der deugd, welke in de waereld hier boven heerscht, is de hoofdbron der volmaakte gelukzaligheid , die aldaar gefmaakt wordt.
Wanneer wij, derhalven, ergens eenige geneigdheid opmerken, om godsdienst en zedeleere met oneerbiedigheid of ligtzinnigheid te behandelen, laaten wij zulks aanzien als een onfeilbaar kenteeken van een verkeerd verftand, of van een bedorven hart. Laaten wij nooit zitten in het ge~ ftoelte der fpotteren. Laaten wij het voor een bezoedeld vernuft aanzien, 'c welk zich, ten koste van heilige dingen, zoekt te vermaaken. Wanneer de fpotter zich openbaart , laaten wij dan de eer van onzen God, en van onzen Verlosfer,
hand-



MET DEN GODSDIENST. It>7
handhaaven, en de zaak van deugd en vroomheid kloekmoedig aankleeven. In de lippen der verflandigen wordt wijsheid gevonden; — maar de mond der dwaazen is de verftooringe nabij. Die God eert, dien zal God eeren. De vreeze des Heer en is het beginzel der wijsheid; en die zijn gebod bewaart, bewaart zijne ziel.
L 4
NE*



NEGENDE
LEERREDE,
OVER
DE SCHEPPING DER WAERELD, GENES. I: l.
In den beginne fchiep God den hemel en de aarde.
D us luidt het begin der gefchiedenisfe van het menschdom; een tijdftip, op hetwelk wij altoos met ftaatelijken eerbied en ontzag moeten te rug Zien. Eer de zon en de maan haaren loop had» den aangevangen; eer het geluid der menschlijke ftemme gehoord wierdt, of de naam van mensch bekend was; in den beginne fchiep God den he. mei en de aarde,. — Tot een begin der waereld worden wij te rug geleid door alles, 't geen thans een beftaan heeft ; door alle gefchiedenisfen, alle gedenkfchrifcen, alle gedenkteekens der aloudheid. De voorvallen der verloopene eeuwen doorloopende, koomen wij aan een tijdperk, *t wel': .e kindsheid des menschlijken geflagts duidelijk air: vijst. Wij zien de waei-eld allengskens.-bevolkt. Wij klimmen op tot den ooriprong
van



OVER DE SCHEPPING DFR WAERELD. 169
van alle die nutte en npodzaaklijke kunften, zonder de kennis van welke het menschdom bezwaarlijk in weezen zou kunnen blijven. Wij befpeuren de zamenleeving en de befchaaving uit ruuwe beginzels voonkoomende , in eiken hoek der aarde ; en bij trappen voortgaande tot dien ftaat, in welken wij dezelve thans verneemen. Al 't welk eene fpreekende blijkbaarheid oplevert , dat 'er een tijdftip geweest is , in 't welk het menschdom de aarde begon te bewoonen en te bebouwen. Onzer opmerkinge waardig is het, dat de geloofwaardigfte tijdrekening en gefchiedenisfen der meeste volken met het verhaal der fchriftuure overeenftemmen, en aan het tijdperk, geduurende 't welk de waereld van het geflagt der menfchen bewoond is , geene langer duuring geeven dan van zesduizend jaaren.
De fchepping uit niets befchouwden de aloude wijsgeeren als een onverftaanbaar denkbeeld! Zij verdeedigden de eeuwige aanweezigheid der ftoffe, welke zij onderftelden, door het opperfte verftand van het heelal, in de gedaante te zijn gekneed, welke de aarde thans vertoont. Niets, intusfchen , bevat deeze meening, welk dezelve geregtigd maakt, om tegen het gezag der .openbaaringe te worden aangevoerd. De leere wegens twee van zelf beftaande , onafhanklijke beL 5 gin-



l/O OVER DE SCHEPPING
ginzels , God en de Stoffe, hec een werkzaam, hec ander lijdelijk, is eene onderflelling, welke aan de menschlijke reden zwaarigheden voorwerpc, alchans zo grooc als de fchepping der waeield uit niets. Op hec gezag der fchrifcuure ons verharende, gelooven wij daarom, dat God in den beginne den hemel en de aarde fchiep, of uic het niet zijn in aanweezen bragt.
Doch hoewel 'er een tijdperk geweest is, in 't welk deeze bol , met al wat wij op denzelven aanfchouwen , niet beflondt , hebben wij , egcer, geene reden om te denken, dat de wijsheid en de kragt des Alvermogenden toen niet wierden geoeffend of te werk gefield. Grensloos is de uitgebreidheid zijner heerfchappije. Andere bollen en waerelden, door andere zonnen verlicht, kunnen, toenmaals, de onmeetelijke gewesten der ruimce beflagen hebben , zo als zij nog blijken dezelve ce beflaan. Ontelbaare rangen van weezens, aan ons onbekend, bevolken de wijde uitgeftrektheid van 'c heelal, en verfchaffen eene eindelooze verfcheidenheid van voorwerpen aan de beftuurende zorge van den grooten Vader van alles. Ten langen laatfle, geduurende den loop en voortgang zijner regeeringe, kwam het tijdflip daar, dat deeze aarde in het aanweezen zou geroepen worden. Toen het beftemd oogenblik,
van



DER WAERELD.
171
van alle eeuwigheid voorbefchikt, daar was, ftondt de Godheid op in haare mogendheid; en fchiep, met een woord fpreekens, de waereld. — Welk een doorluchtig oogenblik was het, toen, uit het niet beftaan, op eenmaal , in hec aanweezen voortfprong deeze magtige kloot, op welken zo veele millioenen fchepzelen nu woonerl! __ Voorbereidende maatregels waren 'er niet noodig. Geen uitvoerige toeftel van middelen wierdt 'er te werk gefteld. Hij [prak; en V was verrigt; Hij geboodt; en het ftondt vast. De aarde was, in 't eerst, zonder gedaante, en Iedig ; en de duisternis was op het gelaat der diepte (*> De Almagtige overzag den duisteren afgrond, en bepaalde de grenzen aan de onderfcheidene afdeelingen der natuure. Hij zeide : Daar zij licht , en 'er was licht. Toen vertoonden zich de zee, en het drooge land. De bergen reezen, en de rivieren vloeiden. De zon en de maan begonnen haaren loop in de luchtgewesten. Kruiden en planten bekleedden den ^grond. De lucht, de aarde en de wateren, wierden , ieder afzonderlijk , met hunne bewooners toegerust. Ten laatfte wierdt de mensch naar het beeld van God gemaakt. Hij verfcheen, wandelende met opgerichten aangezigte, en ontving
den
(*) Volgens d« Engelfche vertaaling.



J7a OVER DE SCHEPPING
den zegen zijns Scheppers, als Heer deezer nieuwe waereld. De Almagtige bezigtigde zijn werk toen het voltooid was , en keurde het goed. IViet vetwondering aanichouwden verhevener weezens deezen nieuwen aanwas der aanweezigheid. De mor gen ft ar ten zongen te zanten vrolijk , en alle de kinderen Gods juichten {*).
Doch laaten wij niets flegts met verbaasdheid op dit groote werk der icheppmge tuuren. Laaten wij ondirzoeken, hoedanig eenen invloed het behoore te hebben op ons gedrag, door het voorltellen van de godlijke volmaaktheden in een licht, zo wel ftigtende als troost aanbrengende voor den mensch. Het vertoont den Schepper , als hoogst verheven in magt, in wijsheid, en in goedheid.
I. Als hoogst verheven in magt. Wanneer wij in opmerking neemen, met hoe veel arbeids en moeite het menschlijk vermogen deszelfs niets be. duidende werkftukken volvoere; hoe veel tijds het koste om dezelve op te richten; en hoe ge-" maklijk , naa dat ze voltooid zijn, zij vernield worden*: overftelpt het bloote denkbeeld van fcheppende magt de ziel met ontroering. Men
laa-
C) Job XXXVUI: 7.



DER WAERELD.
173
Iaare zijre oogen rond weiden, en overzie het vervaarlijk gebouw , welk ons rer woonplaatze is aargeweezen. Men laate zijne geda^ten gaan over de uitgebreidheid der verfchillende klimaaten en gewesten der aarde, over de groorheid der bergen, en de ruimte des oceaans. Men verbeelde zich , dat de onmeetelijke bol , die dezelve bevat, op eenmaal wierdt voortgeduwd uk de hand des Almagtigen ; dat aan denzelven eene gedadige beweeging rondom zijnen as wierdt medegedeeld , om de beurtwisfelingen van dag en nacht voort te brengen ; dat deeze bol , in het zelfde oogenblik, wierdt voor-geworpen, om zijnen jaarlijkfchen loop, in gedadue om venteling, door de hemelen te volvoeren: naa zulke befpiegelingen, waar is de grootheid, waar is de trots van den mensch? In welk eene volflagene vernietiging v rzinken wij , voor een alvermogend Weezen ? Wie gevoelt zich niet gereigd om uit te roepen: H ere, wat is de mensch dat gij zijns gedenkt, en de zoon des menfchen, dat gij hem bezoekt! Bij u vtrzeieeken, zijn alle menfchen ijaelhetd; hunne werken zijn niets! — Eerbied en nederige aanbidding behooren zich van zelve aan te bieden. Al wie geene gen- igdh id tot lof en aanbidding gevoelt, is dood voor allen gevoel van majedeit en grootheid; hij heelt eene der na<uur-
lijk-



174 OVER DE SCHEPPING
lijkfte aandoeningen van hec menschlijk hart ver* doofd. Ken den Heere , dat hij God is , en wij zijn volk zijn, het maakzel zijner handen. Laaten wij aanbidden en nederknielen. Laaten wij knielen voor den Heere onzen Maaker.
Geen van alle de gronden van wergeevinge en héerfchappije loopt zo duidelijk in 't oog , als die van Schepper. In zijn hare gevoelt elk een de overtuiging, dac hij, die ons hec aanweezen gaf, een volftrekt regt bezit, om ons gedrag te regelen. Aan de bevelen van God geeft dit eene ftaaving, welke de meest verharden niet durven betwisten. Wanneer het een Schepper en Vader is , die fpreekt, wie zou niet luisteren en gehoorzaamen? Zijn geregtigheid en menschlievendheid zijne duidelijk aangekondigde wetten , en zullen wij , die Hij eerst gister uic het ftof ten voorfchijn riep , en welke Hij morgen tot het ftof kan doen wederkeeren, zullen wij ons ver» meeten , in weerwil van Hem, onregtvaardig of onmenschlijk te handelen ? Zijn 'er aan onzen kant eenige niets beduidende belangen , welke wij durven aanvoeren, in tegenftelling van het welgevallen van Hem , die ons gemaakt heeft ? Zult gij voor mijn aangezigt niet beeven ? die ik der zee het land tot eenen paal gefield heb,
met



DER WAERELD. I75
met eene eeuwige inzetting, dat ze daar over niet gaan zal; die zijne hand uit (leekt over de aarde, en wie zal ze keeren ?
Bemoedigende, zo wel als geducht, is de magt des Scheppers. Terwijl zij onze verpligting aanbindt, boezemt zij vertrouwen in onder verdrukking. Zij vertoont aan het gezigt eene betrekking , welke tederheid en vertroosting influit: want zij doet gedagtig zijn aan het mededogen van eenen Vader. In tijden van moeite, worden de menfchen, door natuurlijken aandrang, geleid, om hulp de toevlugt te neemen bij Hem , die de zwakheid van het maak zei kent, dat Hij geformeerd heeft; die gedagtig is dat wij ftof zijn, en de gevaaren ziet , van welke wij omfingeld worden. „ Ik ben de uwe : want Gij hebt mij „ gemaakt; verlaat niet het werk uwer eigen „ handen", is eene der natuurlijkfce uicboeze. mingen van het mistroostig gemoed. — Hoe gelukkig zijn de deugdzaamen, die rust kunnen genieten onder de befcherming van dien alvermogenden arm, die de aarde en den hemel gemaakt heeft? De almagt, welke God zo geducht maakt, is voor hun eene bron van vreugde. Niets, in den geheelen omvang der natuure , is vreezelijk voor hun, die hun vast vertrouwen ftellen op den Schepper. Voor hun kan ieder fchadelijk
ver-



Ijd OVER DE SCHEPPING
vermogen onfchadelijk worden; ieder dreigend kwaad, indien hec met worde afgewend, kan in heil herfchapen worden. In den Veroorzaaker der natuure vinden zij niec llegts den veroorzaaker van hun beftaan, maar hunnen handhaaver en befchermer, die hunne hoofden opbeurt. Welgelukzalig is hij, die den God Jakobs tot zijne hulp heeft; mens verwagting op den Heere zijnen God is; die den hemel, en de aarde gemaakt heeft, de zee , en al wat in dezelve is; die trouwe houdt in der^eeuwigheid (*).
II. Het werk der fcheppinge is het toonbeeld der hoogfte wijsheid. Geen kenmerk, meer zigtbaar dan dit, ftraalt daar in door. Indien wij, uit de fchikking en werktuiglijke zamenvoeging van eenige der meest zamengeftelde gewrogten der menschlijke kunst, fiofTe ontleenen tot diepe bewondering van de wijsheid des kunftenaars: welk eene opgetoogenheid moet onze gemoederen bevangen, wanneer wij de aandagt vestigen op het zamenftelzel van 'c heelal! 't Is niet alleen het vervaarend geftigt zelve, welk onze verwondering gaande maakt ; maar ook het uitgeleezen vernuft , waar mede de eindelooze verfcheidenheid van deszelfs deelen aan hunne opzigtelijke doel»
cin-
(*) Pfalm CXLVI: 5, 6.



der waereld. l??
einden gcëvenredigd zijn. In zo verre , dat de beoeffening der natuure , welke , eeuwen lang, aan den leeftijd van geleerde mannen werk verfchaft heeft, en die nog op verre na niet is uitgeput, niets anders is dan de beoeffening der godlijke wijsheid, in de fchepping ten toon gefpreid. Hoe verder wij onze onderzoekingen uitbreiden, hoe wij, allerwege, meer treffende proeven daar van zullen ontwaar worden. De voorzorge, tot de beflendige regelmaatighcid van het heelal te werk gefield, in de fchikking der hemelfche lichaamen , zo dat, in het verloop van verfcheiden duizenden van jaaren, de natuur telkens de zelfde nutte en aangenaame verfcheidenheid uitlevere, in de verwisfelingen van licht en donker, van zomer en winter, en telkens voedzel en woonplaats verfchaffe aan alle de dieren, die de aarde bevolken : dit alles moet tot een duurzaam onderwerp van verwonderinge dienen voor ieder denkend verftand.
Maar 't zijn niet alleen de hemelen, die Gods eer vertellen , en 't uitfpanzel, V welk zijner handen werk verkondigt. In de minst aanzienlijke , zo wel als in de doorluchtigfte werkftukken des Scheppers, vertoont zich uitgeleerde kunst en oogmerk. Geen fchepzel is 'er, dat zich baweegt , geen plant, die groeit, of, van nabij on«
VI. deel. M der-



1/8 OVER DE SCHEPPING
derzogt zijnde , leveren zij ftoffe uit tot de hoogfte bewonderinge. De zelfde wijsheid, die de zon in hec middelpunt van hec ilelzel plaatfte, en de onderfcheidene planeeten, rondom dezelve, in haare orde rangfchikte, heeft zich niec minder doen kenbaar worden, in den voorraad, opgeleid toe voedzel en wooninge voor ieder vogel , die de lucht klieft , en voor ieder beesc, dac in de woestijn herom zwerft; zijnde even groot, in de kleinfte , als in de grootheerlijkfte voorwerpen: in de ftar, en in het infekt; in den elefant, en in de vlieg; in den lichtftraal, die van den he. mei afdaalt, en in hec grasfeheutje, dat het veld bekleedt. Niets is over 't hoofd gezien. Niets 'is ten halve volvoerd. Ieder ding, dat ttèftaat, is, met volmaakte evenredigheid, berekend naar het oogmerk, waar toe het beftemd wierdt. Alle deeze oneindige verfcheidenheid van bijzonderheden moet aanweezig geweest zijn voor het verftand des Scheppers; alles met een enkelen opflag van zijn oog opgemerkt; alles, van den beginne , bepaald en gerangfehikt, in zijn groot ontwerp, toen Hij de hemelen en de aarde formeerde. Te regt mogen wij met den pfalmist uitroepen: Hoe heerlijk, o Heere, is uw naam over de geheele aarde ! Hoe menigvuldig zijn uwe werken! Met wijsheid hebt gij ze allen gemaakt! Niemant kan het werk uitvinden , dat
God



DER WAERELD.
God gemaakt heeft, van het begin tot aan het einde. Zulk eene kennis is voor ons te wonderlijk. Zij is te hoog; wij kunnen haar niet bereiken
Niet enkel om de nieuwsgierigheid te verzadigen, en om verwondering gaande maaken, was de wijsheid beftemd, door den Almagtigen in de fchepping ten toon gefpreid. Diepe onderwer* ping, en godvrugtig vertrouwen, behoorde zij in een iegelijk voort te brengen. Niet ongewoon is het bij veelen , die met verrukking over de fcheppende wijsheid fpreeken, zich, ten zelfden tijde , fchuldig te maaken aan bedilling van het gedrag der Voorzienigheid. In het maakzel van 't heelal erkennen zij dat alles goedertieren en fchoon is. Maar in het bewind der menschlijke zaaken kunnen zij niets dan wanorde en verwarring bemerken. — Hebben zij vergeeten, dat, zo wel het een als het ander, van den zelfden Veroorzaaker afkomftig is? Hebben zij vergeeten, dat Hij, die alle de hemelfche lichaa-men woog, en de evenredigbeden en grenspaalen der natuure regelde, de zelfde is, die hen hunnen ftand in de waereld heeft aangeweezen, die de maaten van hunnen voor- en wederfpoed uitdeelt, en de
gr en-
(*) Volgens de Engelfche vertaaling.
M 3



l8o OVER DE SCHETPING
grenzen hunner woonhge vastftelt ? Indien hun lot hen kwalijk berekend dunke , en hun ftand hard en ongelijk , dat zij dan flegts aan hunne eigen verftanden de vraag doen , wat meest waarfchijnlijk zij; of de groote en wijze Schep, per, in zijne befchikking der menschlijke zaaken, gedwaald hebbe ; of dac zij zeiven gefaald hebben in het oordeel, welk zij vellen over het lot hun toegedeeld ? Kunnen zij gelooven , dat de godlijke Kunftenaar, naa deeze aarde, de woonplaats der menfchen, met zulk eene verwonderlijke wijsheid ontworpen en voltooid te hebben, ilraks daar naa dezelve daar heen zoude werpen, als een verwaarloosd werkftuk ? dat Hij de zaaken haarer bewooneren naar 't los geval zou laaten wentelen en keeren ; en, zonder zich des te bemoeien, dezelve in wanorde en verwarring zou zien verwandelen ? Wat wierdt 'er dan van die overeenitemming van handelinge, welke wij in alle de werken der natuure ontwaar worden , en die wij niet kunnen nalaaten aan een volmaakt Weezen toe te fchrijven? — Mijn broeder! wanneer uwe ontwerpen verijdeld worden, en uw hart bijkans tot wanhoop overflaat; wanneer de deugd onderdrukt wordt, en de boozen rondom u voorfpoedig flaagen : in die oogenblikken der beroerte , flaa het oog om hoog tot Hem, die den hemel en de aarde fchiep; en vertrouw, dat
Hij,



DER WAERELD.
181
Hij, die het licht uit de voorafgaande duisternis gemaakt heeft, ten langen laatfte, uit de fchijnbaare verwarring der waereld, orde zal doen ten voorfchijn koomen.
Hadde iemant de aarde gezien, in haaren ftaat van bajert, toen de elementen onder elkander gemengd en verward lagen ; toen de aarde zonder gedaante en ledig , en de duistert is op het gelaat der dkpte was (*) '■ zou hiJ* coen geloofd hebben, dat dezelve, wel haast, een zo fraaie en wel ingerigte kloot zoude worden, als wij nu zien; verlicht door den glans der zonne, en met alle de fchoonheid der natuure getooid? De zelfde magtige hand, die het werk der fcheppinge tot volkomenheid heeft gebragt, zal, ten bekwaamen tijde , de ontwerpen der Voorzienigheid ontwarren. Over de fchepping kunnen wij een klaarder oordeel vellen , omdat dezelve op eenmaal ten voorfchijn kwam; zij was volmaakt zints den beginne. Maar de loop der Voorzienigheid vordert allengskens. Tijd wordt 'er vereischt tot dien voortgang; en voor en aleer die loop voleindigd is, kunnen wij, aangaande denzelven,geen oordeel, immers niet dan een zeer onvolkomen oordeel, vellen. Wij moeten de komst
van
(*) Volgens de Lagelfche verraaliag.
M 3



l82 OVER DE SCHEPPING
van het groote tijdftip verbeiden , wanneer de geheimen des heelals zullen ontvouwd worden; wanneer de godlijke oogmerken zullen voltooid zijn; wanneer de Voorzienigheid de zelfde volledigheid zal bereiken, welke de Schepping reeds bereikt heeft. Dan, mogen wij met reden vastfteilen, zal de wijze Schepper in 't einde blijken, de wijze en regtvaardige regeerder der waereld geweest te zijn. Tot dat dit tijdftip aanbreeke, laaten wij vergenoegd en geduldig zijn; laaten wij ons onderwerpen en aanbidden. Alhoewel gij zegt dat gij Hem niet zult aanfchouwen , nogthans is 'er geregte voor Hem: daarom vertrouw pp Hem (*). Van meer kragts zal deeze vermaa? ning bevonden worden, indien wij,
III. De fchepping aanmerken als een betoog, zo wel van de hoogfte goedheid , als van wijsheid en magt. Het is de mededeeling van tallooze weldaaden aan al wat leeft, nevens de aanweezigheid. Met regt wordt de aarde gezegd vol te zijn van de goedertierenheden des Heeren. Door het gantfche zamenftelzel der dingen verneemen wij eene klaarblijkelijke ftrekking, ter bevorderinge van het nut, zo wel van de redelijke , als van de dierlijke fcheppinge. Minder
in
Job XXXV. 14. Volgens de Engelfche vertaaüng.



DER WAERELD.
in 't oogloopende moge deeze flrekking in zommige, dan in andere deelen, zich voordoen. Voorwerpen, welke ons nutloos-of nadeelig fchijnen, mogen 'er zich. bij wijlen, aanbieden; en vreemd ware het, indien, in een zo wijdgaapend en ingewikkeld zamenftelzel , z;ch nu en dan geene zwaarigheden van deezen aart vertoonden, aan weezens , wier uitzigten zo bekrompen en eng beperkt zijn, als de onze. Bekend is het, dat naar maate de kennis der natuure is vermeerderd onder de menfchen, deeze zwaarigheden zijn verminderd. Voldoende oplosfingen heeft men gegeeven van veele belemmerende verfchijnzelen. Nutte en gepaste bedoelingen heeft men gevonden in voorwerpen, die, t'eenigen tijde, voor onvoordeelig of fchadelijk waren aangezien.
Kwaadwillig moet het hart van dien mensch zijn, met een verdraaid oog moet hij de fchepping befchouwd hebben, die op het vermoeden kan vallen , dat zij niet het voortbrengzel van oneindige goedwilligheid en liefde is. Hoe veele duidelijke kenmerken van goedwillige bedoelinge vtrtoonen zich rondom ons! Met welk eene milde hand is fchoonheid en tooizel op het gelaat der natuure uitgeftort ! Welk een pragtig fchouwfpel voor 's menfchen oog ten toon gefield! Welk een onderftand voor zijne behoeften M 4 toe-



Ii?4 OVER DE SCHEPPING
toebereid! Welk eene verfcheidenheid van voorwerpen hem aangebooden, om zijne zintuigen te ilreelen , zijn verlhnd bezigheid te verfchatTen , zijne verbeeldingskragt te oeffenen, zijn hart te verblijden en te vervrolijken ! In waarheid : de aanweezigheid zelve van het heelal is een duurzaam gedenkteeken van de goedheid des Scheppers. Want niets behalven goedheid konde oorfpronklijk de fchepping daar ftellen. Het opperst Weezen , van zelf beftaande en algenoegzaam, hadt geene behoeften , welke Hij konde tragten aan te vullen. Geen nieuw toevoegzei van geluk of heerlijkheid konde Hem toevloeien van de fchepzels, die Hij formeerde. Goedheid was het, zich zelve mededeelende en uitftortende goedheid; goedheid, welke vermaak fchiep in het mededeelen van geluk in alle deszelfs gedaanten, die in den beginne den hemel en de aarde fchiep. Van hier de ontelbaare rangen van leevende fchepzelen, met welke de aarde is bevolkt; van de laaglle klasfen van gevoelige weezens tot aan den hoogften rang van reden en verftand. Overal daar leeven is, is eenige maate van geluk; zijn' 'er genietingen, naar de verfchillende kragten van gewaarvvordinge berekend; en aarde, en lucht, en water, zijn, met glorierijke milddaadigheid , met leeven bezwangerd.
Laa-



DER WAERELD.
185
Laaten deeze treffende blijken van fcheppende goedheid, aan onze zijde, daar aan beantwoordende liefde, dankbaarheid en eerbetooning wekken. Tot deezen grooten Vader van alle aanweezigheid en leeven , tot Hem, die ons heeft opgeroepen om het licht des dags te aanfchouwen , en om alle de geneugten te fmaaken, welke zijne waereld aanbiedt, laaten onze harten een aanhoudenden lofzang opzenden. Eiken avond en morgen laaten wij Hem verheerlijken, die den avond en den morgen boven onze hoofden zich doet verheugen ; die zijne hand open doet, en verzadigt al wat leeft. Laaten wij ons verblijden, dat wij in eene waereld geplaatst zijn, die het voortbrengzel is van oneindige goedheid; over welke een volmaakt verftand het bewind voert; in welke niets voorvalt, 't geen niet, van den beginne , in zijn befluit, ontworpen en befchikt wierdt. Overtuigd zijnde , dat Hij de werken niet haat, die Hij gemaakt heeft, noch fchepzels heefc voortgebragt, enkel om noodlooze fmart te lijden, laaten wij, zelf te midden van den angst, met bedaarde onderwerping, ontvangen , al wat Hem behaagt ons toe te zenden ; dankbaar voor 't geen Mij fchenkt: en verzekerd zijnde, dat Hij, zonder voldoende reden, niets van ons wegneemt.
M 5 Zo.



18(5 OVER DE SCHEPPING
Zodanig zijn, in 't algemeen, de uitwerkzels, welke de befpiegeling over de ichepping der waereld behoort voort te brengen. Zij vertoont zulk eene verbaazende zamenvoeging van magt, wijsheid en goedheid , als zonder godsdienftigen eerbied niet kan befchouwd worden. Van hier dat zij , onder alle volken der aarde, tot eene bron van godsdienftig geloof en van aanbiddinge diende. De onkundigfte en woestfte horden , wanneer zij de aarde en de hemelen aanfchouwden , konden niet nalaaten, derzei ver oorfprong aan eene onzigtbaare verftandige oorzaak toe te fchrijven , en eene geneigdheid tot aanbiddinge te gevoelen. Het zijn, inderdaad, de ontzagverwekkende vertooningen van de magt des Scheppers, van welke zij, voornaamlijk, den indruk gevoelden, en die in hunnen eerdienst zo veele plegtighedep van duister bijgeloof hebben ingevoerd. Wanneer de gewoone loop der natuure fcheen gefchorscht te worden ; wanneer zwaare donder boven hen in de wolken kraakte, of aardbeevingen den grond deeden fchudden, dan viel de menigte op haare knieën , en voerde , met zidderenden angst , de bloedige offerande aan, om de vertoornde godheid te bevredigen. Maar 't zijn niet' flegts deeze geduchte blijken van magt, in welke de deugdzaame en wel geoeffende mensch den Schepper der waereld ziet. In
de



DER WAERELD.
de geftadige en regelmaatige werking zijner hand, in de ftille werkingen zijner wijsheid en goedheid , die in de natuur geftadig voortgaat, gelust het hun, den Schepper te befpiegelen en te aanbidden.
Deeze is eene der voornaamfte vrugten , die ontleend kunnen worden van de meer uitgebreide kennis van den Schepper, welke aan ons is medegedeeld door de Christlijke openbaaring. In onze zielen doordrongen van een regtmaatig gevoel van alle zijne eigenfchappen , als niet alleen wijs en groot , maar ook als goedertieren en bermhartig, laaten wij ons gewennen om ieder voorwerp der bedaarde en niet verontruste natuure te befchouwen , in geftadige betrekking tot deszelfs Maaker. Met meer verfijnde aandoeningen, en met verhevener gemoedsbeweegingen zullen wij dan opmerken alle de toneelen, welke de hemelen en de aarde aanbieden, dan de zodanigen, die ze blootelijk als voorwerpen van nieuwsgierigheid befchouwen. De natuur zal zich als bezield en verleevendigd vertoonen , door de tegenwoordigheid van haaren Voortbrenger. Wanneer de zon in de hemelen op- of ondergaat; wanneer de lente hec aardrijk fchildert ; wanneer de zomer in zijne heerlijkheid prijkt ; wanneer de herfst zijne vrugten voortbrengt, of de winter,
on-



188 OVER DE SCHEPPING DER WAERELD.
onder zijne akelige gedaanten, wederkeert: dan zullen wij den Schepper zien, zich kenbaar maakende in zijne werken. Wij zullen zijne tegenwoordigheid in de velden ontmoeten. Wij zullen zijnen invloed gevoelen in den verblydenden zonneftraal. Wij zullen zijne ftem in den wind hooren. Wij zullen ons allerwege omringd zien van de heerlijkheid diens algemeenen geests, die alles vervult, doorwaadt en fchraagt. Wij zullen in de waereld leeven, als in eenen grooten en luisterrijken tempel, alwaar de tegenwoordigheid der godheid die denzelven bewoont, godsvrugt inboezemt.
Hoe grootheerlijk ook het maakzel der waereld is, zij was, nogthans, niet voor eene behendige duurzaamheid beltemd. Zij wierdt opgericht, als eene kortduurende wooning, voor een geflagt van weezens, die, naa aldaar het werk der voorbereidinge volbragt te hebben , zouden overgevoerd worden na een hooger ftaat van aanweezigheid. Gelijk 'er, van alle eeuwigheid, een uur tot haare fchepping was vastgefteld, zo is 'er ook een uur vastgefield tot haare flooping; wanneer de hemelen en de aarde zullen voorbij gaan, en derzei ver plaats hen niet meer zal kennen. De befchouwing van dit gevvigdg voorval, als het tegenbeeld van het werk der Scheppinge, zal ten onderwerpe dienen voor de volgende redevoeringe.
TIEN-



TIENDE
LEERREDE.
©VER
BE SLOOPING DER WAERELD. 3 PETR. III: 10.
Maar de dag des Heeren zal komen als een dief in den nacht, in welken de hemelen met een gedruis zul' len "voorbij gaan, en de elementen zullen fmeïten door vuurige hitte; ook de aarde , en de werken , die daar in zijn, zullen verbranden (*_).
li* ene ontzaglijke fchets vertoonen deeze woorden van de allerlaatfte omkeering der waereld. In eene voorgaande redevoering gehandeld hebbende over het begin, zullen wij nu befchouwen het befluit aller menschlijke zaaken. De flooping van het ftoffelijk maakzel is een artikel van ons geloof, waar op in het Oude verbond dikmaals gezinfpeeld, en 't welk in het Nieuwe duidelijk voorfpeld wordt. Het is een geloofsartikel , zo verre af van ongelooflijk te zijn, dat veele verfchijnzels
in
(*) Volgens de Engeliche venanling; de Nederduitfche heeft: de elementen zullen branden en vergaan.



100 OVER DE SLOOPING
in de natuur aanleiding geeven om daar aan geloof te flaan. Alle aardfche zelfftandigheden zien wij van gedaante veranderen. Niets, 'c geen uit ftoffe beftaat, is tot eene gefhdige duurzaamheid gefchapen. Al wat ons omringt, flijt en vergaat door den tijd; verandert allengskens, en neigt ten val. Reden, derhalven, is 'er om te gelooven, dat een gebouw, zo zamengefteld als de waereld, aan de zelfde wet moet onderworpen zijn, en, in 't een of ander tijdperk , het zelfde lot ondergaan zal. Menig eene verandering heeft de waereld alreeds ondergaan; veele fchokken heeft zij geleeden, en lijdt ze nog van tijd tot tijd. Blijkbaar is het, uit verfcheiden teekens, dat een groot gedeelte, 't welk nu droog land is, t' eenigen tijde met water is bedekt geweest. Veele kusten vertoonen de kenmerken van hevige fchokken , en dat zij van elkander zijn afgefcheurd. Nieuwe eilanden zijn van den grond des oceaans opgeborreld, voorrgeworpen zijnde door de kragt van onderaardsch vuur. Geduchte aardbeevingen hebben, aan verfcheiden oorden, den aardbol gefchokt, en baaren, in het tegenwoordig uur, aan veele gewesten, fchrik en ontroering (*> Brandende bergen hebben , eeuwen agter elkander , ftroomen van
vuur
• PJ1^^™ doe,t hier °Pde i°nSfte aardbeevingen, m de Zuidlijke gedeelten van Italië voorgevallen.



DER WAERELD.
191
vuur ontlast, en vernieuwen, van tijd tot tijd, hunne uitberftingen in verfcheide gewesten. Alle deeze omftandigheden wijzen uit, dat in de ingewanden der aarde dé werktuigen tot (looping van dezelve bereid worden. In ons oog , die alleen de oppervlakte aanfchouwen, moge zij vast en onbeweegelijk fchijnen; terwijl haare verwoestiog in 't verborgene wordt toebereid. De grond, op welken wij treeden , is ondermijnd. Brandftoffen worden aangevoerd. De loop is geleid. Wanneer de mijn (pringen zal, kan niemant onzer voorzien.
Gewoon om den loop der natuure in eene geregelde orde te zien voortgaan, vieren wij, midlerwijl, onze vermaaken en begeerten, in ongeftoorde gerustheid ; en zulke ontzaglijke toneelen, als de fchudding der elementen, en de (looping der waereld, houden onze gedagten niet onledig. Nogthans, gelijk het zeker is, dat een of ander geflagt der menfchen van die groote omkeeringe getuigenis zal draagen, is het voegzaam en oirbaar , dat wij zomtijds na dezelve vooruit zien. Voor het gros der menfchen mogen , inderdaad, dusdanige vooruitzigten niet uitlokkende weezen. Evenwel bevatten zij eene grootheerlijkheid en (hatelijkheid, berekend naar eenige der meest vereeren de gewaarwordingen onzer natuure, en gefchikt om verhevenheid van gedagten



102 OVER DE SLOOPING
ten voort te brengen. Te midden van den kring van ligtzinnigheden en dwaasheden, van niets beduidende vermaaken en zorgen, welke het ge» woone vak des leevens aanvullen , is het noodig, dat wij, nu en dan, worden opgewakkerd om op het ernsthaftige en verhevene te letten. Gebeurtenisfen, als thans het onderwerp onzer overdenkingen zijn zullen, doen den fluimerenden geest ontwaaken; beteugelen de losbandigheid van ijdele gedagten , en doen onze herinnering zich wenden tot het geen voor ons van het meest belang is, als menfchen en als Christenen.
Laaten wij gedagtig zijn , hoedanig eene verbaasdheid onze zielen zou vervuld hebben , en welke godvrugtige aandoeningen onze harten zouden hebben doen zwellen , indien wij aanfehouwers van de fchepping der aarde konden geweest zijn; indien wij de aarde gezien hadden , toen zij 't eerst oprees zonder gedaante en ledig , en haare deelen zich in orde fchikten door het godlijk woord; indien wij de ftemme des Almag. tigen gehoord hadden , roepende het licht om voort te koomen uit de duisternis , die op het gelaat der diepte was; indien wij de zon, voor de eerftemaal, in het oost met majestueufe heerlijkheid hadden zien oprijzen, en de geheele natuur, oogenbliklijk, met leeven bezwangerd worden.
Dit



DER WAERELD.
193
Dit verwonderlijk toneel, onmogelijk ware het dat eenig menschlijk oog hec konde aanfchouwd hebben. Hec was een fchouwfpel, alleen voor engelen, en voor verhevener geesten. Maar van een fchouwfpel , niec minder verbaazende, de eindelijke floopinge dér waereld, zullen veele menfchen getuigen zijn. Hec geflagt der menfchen, in die laatfte eeuw leevende, zal de voorboden van den naderenden noodlottigen dag zien. 'Er zullen , zo als de fchriftuur ons berigt, teehenen zijn in de zon, en maan, en ft arren; op de aarde benauwdheid der volken , met twijfelmoedigheid, als de zee en de watergolven groot geluit zullen geeven (*). Duidelijk zullen zij bemerken , dac de algemeene natuur ten val neigt.. Zij zullen den aardbol voelen fchudden;. zij zullen hunnen iïeden zien vallen, en de vlammen der algemeene verbrandinge rondom hen zien opgaan. — Verweezenlijkende dan dit ontzaglijk toneel; ons verbeeldende daar van de aanfchouwers te weezen, laaten wij,
I. Het Opperst Weezen befchouwen, befchikkende de flooping, gelijk Hij oorfpronklijk de fchepping der waereld heefc befchikc. Hij is de groote werkende oorzaak in deeze wondervolle gebeurtenis. Zij was van Hem voorzien. Zij was
door
C) Luk. XXI: 25. VI. DEEL. N



194 OVER DE SLOOPING
door Hem bedoeld; zij viel in zijn plan, zints het oogenblik der fcheppinge. Van den beginne was deeze waereld beftemd , een zeker tijdperk te zullen duuren; naa vérloop daar van zou die voortduuring een einde neemen. Niet dat de Alvermogende vermaak fchepr, in het betoonen van zijne almagt , door de verwoesting der werken, die Hij gemaakt heeft; maar gelijk tot wijze en goede oogmerken de aarde geformeerd wierdt,.zo zal zij ook tot wijze en goede oogmerken gehoopt worden , wanneer de tijd ,. meest oirbaar tot haare voleindiging, zal gekoomen zijn. Hij, die in den raad zijner voorzienigheid, zo menig eene omwenteling onder het menschdom daar ftelt; die de tijden en faifoenen verandert; die koninkrijken opricht, om, het een voor, het ander naa, onder de volken te heerfchen, en, naar zijn welbehaagen, een einde maakt aan derzei ver heerlijkheid , heeft insgelijks een tijdperk vastgefteld voor de aarde zelve, den zetel van alle menschlijke grootheid. Hij befchouwde het als oirbaar, dat naa de voleindiging van den loop der beprqevinge, welken de geflagten der menfchen moesten volbrengen, hunne tegenwoordige woonplaats zou voorbijgaan. Over de weivoegzaamheid van het tijdperk, wanneer deeze verandering zal plaats grijpen , kan niemant oordeelen , behalven den Heer van het heelal. Befluiten zijn deeze , in welke hec onze zaak niet is in te dringen. Doch
te



DER WAERELD. IQ5
te midden van deeze groote omwentelinge der natuure , genieten wij den troost, dat hec eene omwenteling is, voortgebragt door Hem, de maatregels van wiens beftuur allen op goedheid zijn gegrond.
Het wordt in den text genoemd , de dag des Heeren ; een dag, bij uitfteekendheid de zijne, als aan Hem alleen bekend; een dag, op welken Hij met ongemeene en fchrikwekkende majefteit zal ten voorfchijn treeden. Doch hoewel het de dag van de verfchrikkingen des Heeren is, nogthans zullen, van deeze verfchrikkingen, zijne opregce en getrouwe onderdaanen niecs te duchten hebben. Zij mogen veilige en bedaarde aanfchouwers zijn van het dreigende toneel. Want het zal geen toneel zijn van blinde verwarringe, van algemeenen ondergang, door een niets bedoelend geval voortgebragt. Over den fchok der elementen , en over de fchipbreuk der natuure, voert Eeuwige Wijsheid hec bewind. Naar het beleid dier Wijsheid flaat de verbranding voorc, die de aarde zal verteeren. Te midden van alle de fchuddingen der waereld, zal God blijven, gelijk Hij van beginne was, een hoog vertrek voor alle zijne dienaaren. De waereld moge voor hun verlooren gaan ; maar de Beheerfcher, der waereld is immer de zelfde , onveranderlijk goed en regtvaardig. Hij is dcburgt, ie welken zij de toevlugt N a ' kun-



1QÖ OVER DE SLOOPING
kunnen neemen, en veilig zijn. De Heere heeft de geregtigheid lief, en in elk tijdvak zijns beftuurs, aanjchoum zijn aangezigt de opregten.
II. Laaten wij de flooping der waereld befchouwen , als het einde van alle menschlijke heerlijkheid. Van menig een groot fchouwfpel, van menig een heldhaftig bedrijf, is deeze aarde het toneel geweest. Aldaar hebben de wijzen geheerscht, de magtigen geftreeden, de veroveraars gezegevierd. Haare oppervlakte is bedekt geweest met trotfche en pragtige fteden. Haare tempels en paleizen hebben hunne hoofden opgedoken tot de wolken. Haare koningen en vorften, roemende in hunne grootheerlijkheid, hebben eerzuilen opgericht, torens gebouwd, gedenktekens geftigt, welke zij waanden alle de verwoestingen des tijds te zullen trotzeeren. Hunne binnenfle gedagte was, dat hunne huizen zouden zijn in eeuwigheid, hunne wooningen van geflagt tot geflagt. Haare wijsgeeren heb. ben de geheimenisfen der natuure onderzogt, en zich gevleid, dat de vermaardheid hunner ontdekkingen onfterflijk zoude weezen. — Helaas! niets meer was dit alles, dan eene voorbijgaande vertooning. Niet alleen de gedaante der waereld, maar ook de waereld zelve, gaat voorbij. De dag koomt, op welken alle de heerlijkheid deezer waereld zal herdagt worden, niet anders dan
als



DER WAERELD.
■97
als een droom bij het ontwaaken. Niet langer zal de aarde eenige dier toneelen opleveren, in welke nu onze oogen zich verlustigen. Het gan1:fche overfchoon gebouw is om verre geworpen, om nooit wederom op te ftaan. Zo ras de verdervende engel de laatfte trompet zal gefteeken hebben, vallen de eeuwige bergen; de grondflagen der aarde worden gefchud; de fchoonheden der natuure, de tooizels der kunst, de gewrogten der nijverheid, gaan verboren in een algemeenen brand. De aardbol zelve zal wederkeeren tot zijnen ouden bajert, zonder gedaante en ledig; of hij zal, even als eene ftar, van de hemelen gevallen, uit het heelal verdelgd worden, en zijne plaats zal niet meer bekend zijn.
Deeze dag des Heeren, zo als in den text voorfpeld wordt, zal koomen als een dief in den nacht; dat wil zeggen , fpoedig en onverwagt. Het menschdom, ondanks de aangekondigde leuzen, zal, tot het laatfte toe, in zijne gewoone gerustheid volharden. Onze Zaligmaaker zegt, dat gelijk zij in de dagen van Noach, vóór den zondvloed, warende eetende en drinkende, trouwende en ten huwelijk uitgeevende, tot den dag toe, op welken Noach in de ark ging, tot dat de zondvloed kwam, en hen allen wegnam , ook alzo de toekomst van den Zoon des menfchen N 3 wee-



ig8 OVER DE SLOOPING
weezen zal (*). —— Hoe veele ontwerpen en oogmerken zal die dag eensklaps befchaamd maaken ! Wat al lang vooraf beraamde plannen van vermaak zal hij overhoop werpen ! Wat al ontwerpen van loosheid en eerzucht zal hij ten eenemaale doen befchaamd worden ! Hoe rampzalig zij','wien de dag te midden van booze zamenzweeringen , van fchendige bedrijven , of van ondeugende vermaaken zal verrasfen ! Met hoe (terke kleuren wordt hunne beangstheid gefchilderd , wanneer zij, in het boek der Openbaaringen, worden voorgefleld, als roepende tot de keuvelen en bergen, om op hen te vallen, en hen te bedekken ? — Als overdreeven mogen zommigen dusdanige befchrijvingen aanzien. De indruk dier ontzaglijke voorvallen word: verzwakt, door den grooten afïïand des tijds, op welken onze verbeeldingskragt dezelve plaatst. Maar , hebben wij niet, in onze eigen eeuw, voor oogen gehad, een treffend beeld van de verfchrikkingen , welke de dag des Heeren zal daar Hellen , in die gedeeltlijke verwoestingen der waereld, welke de godlijke bezoeking gebragt heeft over wel bekende gewesten, en niet verre van ons gelegen ? Wanneer , te midden van vrede , welvaart en veiligheid, de verfchrikte inwooners, onverwagt, de aarde beneden hen met hevige
fchok-
(*) Matta. XXIV: 3 3.



DER WAERELD.
fchokken voelden waggelen; wanneer hunne huizen boven hunne hoofden begonnen te fchudden, en hen met puinhoopen te overftelpen ; de vloed, ten zelfden tijde, uit zijne bedding te rijzen, en rondom hen te zwellen ; wanneer zij van algemeene verwoesting omringd, de eene vriend den anderen geene hulp konde toebrengen; geene wijkplaats zich aanboodt: hoe welgelijkende waren dusdanige toneelen van verdelginge aan de verfchrikkingen van den jongden dag ? Wat al even gelijkfoonige aandoeningen van vreeze, en wroeginge, en te laatkoomend berouw, moe. ten zij, bij de boosdoeners en de onheiligen, veroorzaakt hebben?
Met dusdanige fchrikwekkende ftuiptrekkingen der natuure zijn wij, op deeze gelukkige eilanden, door den zegen des hemels, onbekend; en lang mogen wij daar mede onbekend blijven ! Maar hoewel wij voor gedeeltelijke verwoestingen van den aardbol behoed blijven, in deszelfs algeraeenen en jongden ondergang moeten wij ook betrokken worden. Over ons moet ten langen laatde die ontzaglijke dag koomen, wan-, neer de zon voor de laatdemaal zal opgaan, om haaren flotloop rondom de aarde te volbrengen. Hoe gelukkig zij, welke die dag zal bezig vinden in godsdienftige werkzaamheden, of deugdzaame bedrijven ; in de naauwgezette volvoering N 4 van



aoo OVER DE SLOOPING
van de pügten des leevens; in de oefening van voegzaame voorbereidinge tot het befluit van alle menschlijke dingen , en om te verfchijnen voor den grooten Regter der waereld! Laaten wij nu,
III. 's Menfchen ziel befchouwen, als blijvende onbefchadigd , te midden deezer algemeene verwoestinge, wanneer de geheele dierlijke fchepping vergaat, het geheele gebouw der natuure in poinhoopen valt. Welk een verheven denkbeeld vertoont dit van de waardigheid, aan den redelijken geest eigen ! De waereld moge tot eenen bajsrt wederkeeren ; maar, boven de doffe verheven, en van alle verwisfelingen der (loffelijke dingen onafhanklijk, blijft de ziel de zelfde. Wanneer de hemelen met een groot gedruis voorbijgaan, en de elementen dm vuurige hitte zullen fmelten, behoudt 's menfchen ziel, voor de oniïerflijkheid gedempeld, ongekreukt haaren (land, en is berekend om in onverwelkte jeugd en kragt te bloeien. Zeer verfchillende zal inderdaad de toeftand der menschlijke geesten zijn, naar gelange derzelver verfchillende hoedanigheden hen ge.kenmerkt, en voorbereid hebben tot verfchillende toekoomende verblijfplaatzen. Maar voor de toekoomendheid zijn ze alle beftemd. Aanweezigheid is hun altoos eigen. Allen bezitten de vatbaarheid voor duurzaam geluk; en, indien zij hec niet genieten, moeten zij zulks zich zelve wijten.
Laa-



DER WAERELD.
aoi
Laaten wij derhalven hier in opmerking neemen , waar in 's menfchen waare eer en voortreffelijkheid gelegen zij. Zij beftaat niet in het lichaam ; 't welk , hoe fchoon en fterk het nu moge fchijnen , niets anders is dan een gebouw van ftof, 't welk fpoedig tot ftof moet wederkeeren. Zij wordt niet ontleend van eenige verbintenisfen, die hij kan aangaan met aardfche dingen ; welke, zo als wij gezien hebben , allen ten verderve zijn gedoemd. Zij beftaat in dat denkend deel, 't welk vatbaar is voor verftandlijken wasdom en zedelijke waarde; 't welk naar het beeld van God geformeerd wierdt; 't welk vatbaar is voor geftadigen voortgang in de toenadering tot zijne natuure; en 't welk der godlijke eeuwigheid zal deelagtig worden, wanneer de tijd en de waereld niet meer beftaan zullen. Dit is al wat in den mensch eerbiedenswaardig is. Hier door alleen is hij boven verganklijke zelfftandigheden verheven , en aan de hemelfche en onverderflijke vermaagfchapt. Dat wij daarom dit gedeelte onzer natuure zorgvuldig aankweeken , en op deszelfs verbetering onze zelfwaardeering bouwen. Indien wij, daarentegen, ons zeiven geheellijk onder de ftoffe laatende begraaven, en in den droesfem der zinlijkheid dompelende , ons aanftellen, als of wij alleenlijk voor het lichaam en deszelfs dierlijke vermaaken gemaakt waren , hoe zouden wij ons dan vernederen, en N 5 ver-



202 OVER DE SLOOP ING
verbasceren! Verordend om dit geheele Hoffelijk zamenfteizel te overleeven , uitgezonden om den Joop der onllerfiijkheid en der heerlijkheid te loopen, zullen wij aldus des Maakers goedheid misbruiken, onze oorfpronklijke eere bezoedelen, en ons in verdiende elende Horten? 'Er is nog ove. rig, dat wij,
IV. De aandagt vestigen op de flooping der waereld, als eene inleiding tot een grooter en edeler ontwerp van Gods heerfchappije. Wij ver~ wagten , naar zijne belofte , nieuwe hemelen, en eene nieuwe aarde , waar in geregtigheid woont (*). Tijdlijke dingen moeten nu plaats maaken voor. eeuwige dingen. Deeze aardfche wooning zal van de ftad des leevenden Gods vervangen worden. De aarde heeft het doel vervuld, waar toe zij gefchapen wierdc. Zij heeft gediend tot een fchouwtoneel, op 'c welk de menschlijke geflagten beurtelings zouden voorttreeden, en hun tijdperk van beproevinge vervullen. Zo lang het tijdperk der beproevinge duurde , moest, doorgaans, veel duisterheids de raadflagen der Voorzienigheid bedekken. Het was beflooten, dat alle dingen zouden fchijnen als aan al' les even eens wedervaarende ; dat de regtvaardigen dikmaals het vooikoomen zouden hebben ,
als
(*) i Pa:. III: 13.



DER WAERELD. Ü03
■As of ze van den Hemel vergeeten waren , en dat de boozen, naar het uitwendige aanzien, zouden voorfpoedig flaagen ; ten einde op dat deu-d en godsvrugt eene voegzaame beproeving zouden doorftaan: om alzo te doen blijken, wie de opregte opvolgers van het geweeten waren , en wie enkel den aandrang des geluks volgden. De dag, die een einde maakt aan de voortduuring der waereld, maakt ook een einde aan deeze Öfchijnbaare verwarringen. De tijd der beproevinge is verloopen. De beflisfende rekening der onderfcheidene karakters is opgemaakt. Wanneer de regtvaardigen gaan in de eeuwige gelukzaligheid en de boozen worden verzonden na de gewesten der ftraffe , is de geheele verborgenheid der menschlijke zaaken ontward; en het beleid der Voorzienigheid is geregtvaardigd voor den mensch.
Naar eenen ftand van beproevinge berekend , was de ftaat en de gedaante der waereld , die wij nu bewoonen. Zij was niet beftemd tot eene verblijfplaats voor onfchuldige en gelukkige geesten; maar tot eene wooning voor gevallene fchepzelen, en van gemengde karakters. Van hier die vermengingen van vermaak en fmart, van wanorde en fchoonheid, van welke zij overvloeit. Van hier , eenige gewesten der aarde, vrolijke en bekoorlijke toneelen aanbiedende, anJ de-



204 OVER DE SLOOPING
dere, niets dan oneffenheid en mismaaktheid verwonende ; het gelaat der natuure , nu eens opg«boken door een klaaren dampkring, en een heideren zonnefchijn, dan wederom misvormd door ftrijdende elementen, en met zwaare wolken belaaden. Maar gintsch ongelijk zullen de eeuwigduurende wooningen der regtvaardigen weezen. Hoewel het ons niet gegeeven is te bevatten , hoedanig deeze wooningen zijn ingerigc , of hoedanige voorwerpen zij bevatten, en ook, naar alle waarfchijnlijkheid, onze begaafdheden tot zulk eene bevatting niet berekend zijn: de zinnebeeldige befchrijvingen van dezelve , in de Schrift voorhanden, zijn berekend om ver. hevene denkbeelden van majesteit en luister te doen opvatten. Met zekerheid weeten wij deeze eene bijzonderheid , dat in dezelve geregügheid woont; dat wil zeggen, volledige deugd en eeuwige orde; en waar deeze gevonden worden, zijn de volkomenfte bronnen van vreugde en zaligheid geopend. Tot geen hooger doelwit was immer deeze aarde beftemd, dan tot het voorportaal en de deur, door welke de regtvaardigen moeten ingaan in den tempel en het heiligdom der Godheid.^ Wanneer het volmaakte zal gekoomen zijn, zal U geen ten deele is te niete gedaan worden.
Het befluit, uit het verhandelde over dit onderwerp voortvloeiende , kan met geene voegzaamcr
woor-



D E R WAERELD. 205
woorden worden uitgedrukt , dan die des apostels, in het vers, onmiddelijk naa onzen text: Dewijl dan deeze dingen allen vergaan , hoedi*nigen behooren wij te zijn in heiligen wandel en godzaligheid? Behooren niet de gewigtige ontdekkingen, aan ons medegedeeld, raakende de bedoelingen des Almagtigen, en 's menfchen beftemming, onze gevoelens te verhoogen, en ons leeven te zuiveren van al wat misdaadig en ijdel is? Terwijl wij in de bezigheden en zorgen van onzen tegenwoordigen ftand onledig zijn, en deel neemen aan de onfchuldige vermaaken, welke de waereld aanbiedt, laaten wij die waardigheid van karakter handhaaven, welke aan onfterflijke weezens voegt; laaten wij ons met die omzigtigheid gedraagen, als den zulken voegt, die weeten, dat zij wel haast ftaan zullen voor den regterftoel van Gods Zoon; in één woord, laaten wij ons benaarlligen om te zijn , 't geen wij zouden wenfchen bevonden te worden , indien de dag des Heeren over ons kwam.
'Er is 'er, ik weet het, die in het midden zal brengen, dat het vooruitzigt van dien dag niet kan verwagt worden veel invloeds te hebben op de tegenwoordige eeuw. De voorvallen, over welke ik gehandeld heb, moeten noodwendig, zal men zeggen, op eenig toekoomend geflagt van men* fchen betrekking hebben. Veele voorzeggingen
moe-



20Ö OVER DE SLOOPING
moeten 'er nog vervuld worden. Veele voorbereidende gebeurtenisfen moeten plaats grijpen, eer dat de waereld rijp is voor het jongst
gerigt. Of dit al dan niet het geval zij ,
weet niemant onzer met zekerheid. —- Maar ftaat mij toe u te herinneren, dat voor ieder onzer een voorval in aantogt, en niet verre af is, 'c welk de zelfde uitwerking zai hebben , als de komst van den dag des Heeren. De dag des doods is, voor eiken fterveling, de zelfde als de dag van de floopiuge der waereld. De zon mag aanhouden met fchijnen ; doch voor hun, die in het graf leggen, is haar licht uitgebluschc. De waereld mag werkzaam , in gewoel en vol opfchuddinge blijven; maar voor hun is alles ftilte. De ftem, die het bevel afkondigt, keer weder tot ftof, is de zelfde als het geklank der laatfte bazuine. De dood bepaalt eens ieders lot , beflisfend en onherroepelijk. Dit voorzeker is een voorval, 'c welk niemant onzer in'zijne gedagten tot eene wijd afgelegene eeuw kan verfchuiven. Morgen, heden, kan het doodiijk bevel worden uitgegeeven. Waakt dan; ween nugter en waakzaam: gij weet niet, in welk uur de Zoon des Menfchen komt.
Naa dus gefproken te hebben over de fchepping en de (looping der waereld, kan ik niet eindigen, zonder alvoorens uwe gedagten zich te hebben
doen



DER WAERELD. ac/
doen bepaalen bij het gröotheeiïijk denkbeeld , welk deeze voorvallen ons doen opvatten:, aangaande het koningrijk en de heeifchappij des Almagtigen. Met eerbied befchouwen wij zijne hand in de treffende bedeelingen der voorziem'gheid onder de menfchen: beflisfende het loc der gevegten ; koninkrijken doende opkoomen , of verdwijnen; de hoogmoedigen nederwerpende, en de vernederden opheffende uit het ftof. Maar wat zijn dusdanige gebeurtenisfen, bij de magt en wijsheid, welke Hij in de volwigciger omwentelingen van hec heelal ten toon fpreidc; door zijn woord waerelden formeerende, of floopende ; naar zijn welgevallen zijne fchepzels verplaatzende, uit de eene waereld in de andere: op dat Hij nieuwe ontwerpen van wijdheid en goedheid moge voortzetten, en de geheele ruimte met de wonderen der fcheppinge vervullen. Agtervolgende geflagten van menfchen zijn 'er opgefiaan om de aarde te bezitten. Bij beurten zijn ze voorbij gegaan, en verreisd na onbekende oorden. Ons heefc Hij doen opftaan, om hunne plaats te vervullen. Ook wij zullen binnen kort verdwijnen. Maar de menschlijke aanweezigheid vergaat nimmermeer. Het leeven verandert flegts van gedaante , en wordt vernieuwd. De fchepping wordt telkens aangevuld, maar is nooic vol, 1 Wanneer de geheele beftemde loop van de gedagten dw menfchen zal geëindigd zijn , dan , even gelijk
een



2C8 OVER DE SLOOPING DER WAERELD»
een herder .zijne kudde van de eene weide in de andere leidt, zal de groote Schepper de zielen, die Hij gemaakt heeft, in nieuwe en toebereide wooningen des leevens overvoeren. Zij gaan, van deeze aarde, na eene nieuwe aarde, en nieuwe hemelen; en evenwel verhuizen zij flegts, uit het eene gewest der godlijke heerfchappije in het ander. Te midden van alle deeze veranderingen der natuure , blijft de groote Beheerfcher zelve zonder verandering of fohaduw van omkeeringe. Voor Hem zijn dccze nfwisfelende omwentelingen des leevens flegts als de dag van gister, als hij voorbij is. Van zijnen eeuwigen troon ziet Hij waerelden opftaan en verdwijnen ; begaaft de fchepzelen , die dezelve bewoonen , met vermogens en bekwaamheden, aan hunnen ftand voegende; en deelt onder hen uit, belooningen en ftraffen , aan hunne daaden evenredig. — Welk eene verbaazende fchets leveren zulke befpiegelingen uit van Gods koninkrijk; oneindig in deszelfs uitgeftrektheid; eeuwig in duurzaamheid; vertoonende, in ieder tijdperk, de heerfchappij van volmaakte regtvaardigheid en wijsheid. Wie kan de onderzoekingen Gods vinden ? Wie kan tot de volmaaktheid toe den Almagtigen vinden ? Groot en wonderbaar zijn alle uwe werken , Heere God Almagtig! Regtvaardig en waaragtig zijn alle uwe wegen, gij Koning der heiligen!