II S L A I R 'S LEE R.REDENEN.
ACHTSTE DEEL.






LEERREDENEN
HU G O B L 4 1 R,
poctor. der heilige godgeleerdheid, een van de predikanten der hoofdkerk, en hoogleeraar in de rhetorica , en fraaie letteren aan de hooge sghoölé van edinburg.
QTAAR DT.X LAATSTEN DRUK, UIT HET £ IV C ELSC II, VE R T A A L D.
VAN
ACHTSTE DEEL.
Te AMSTERDA M, Bij WIL L E M HOLTROP, M DCCC I.






I N II OUD
VAN DE
LEERREDENEN
DES ACHTSTEN DEELS.
EERSTE LEERREDE.
OVER DE AANGELEGENHEID DER. OPENEAARE GODSDIENSTOEFFENINGE.
psalm XXVI: 8.
Ileere, ik heb lief*gehad de wooning v.wcs huizes, de plaats alwaar uwe eere woont. . . Bladz. i
TWEEDE LEERREDE.
OVER HET VOORBIJGAAN-VAN DE GEDAANTE DER WAERELD.
I K O f., VII: 3 t.
De gedaante deezer waere'dgaat voorbij. . . 26
*3 $ER~



v:
I N II O U D'« DERDE LEERREDE,
OVER DEN VREDE DES GEMOEDS»
psalm XV: 5.
te Die deeze dingen doet, zal niet wanneten in
eeuwigheid. . '4 . Bladz. 47
VIERDE LEERREDE.
OVER. DE RAMPEN DER *MENSC31EN ALS AAN HUN ZEEVEN TE WIJTEN,
SPREUKEN XIX: 3.
D' dwaasheid des menfehen verkeert zijnen weg, en zijne hart vergramt zich tegen den Heere. 67
F Ff EDE LEERREDE.
OVER. DE OPRECTHEID ALS DEN LEIDSMAN Dl^j LEEVEXS.
J)e tpregtheid der opregten zal hen leiden. 06
' ZES-



! N tt O U Ö. vu
ZESDE LEERREDE.
OVER DE ONDERWERPING AAN DEN GOD> LFJKEN WIL.
J'ÜB II: 10.
« Zonden wij het goede van God ontvangen, en
int kwaade niet ontvangen? — . . Bkulz. 107
ZEVENDE LEERREDE.
OVER. DE VRIENDSCHAP. S PRE UK li N XXVII: 10.
Verlaat twen vriend, noch den vriend wvs vadert "iet.— . &*yV&i * I25J
ACHTSTE LEERREDE.
OVER HET TE HOUDENE GEDRAG OMTRENT TOEKOOiJ ENDE VOOR VA L L EN.
SPREUKEN XXVII: i.
Beroemt u niet over den dag van morgen: want gij weet niet wat de dag-zal baar en. . . 147
NE-



vm INHOUD.
NEGENDE LEERREDE.
OVER HET VOLGEN DER MENIGTE IN KWAAD TE DOEN.
exodus XXXIII: 2.
Gtj zult de menigte niet ra/gen in kwaad te doen.
Bladz. 167
TIENDE LEERREDE.
OVER GODS WIJSHEID.
1 tim. I: 17.
Den Koning nu der eeuwen, den onverder/lijken, denonzienlijken, den alleen wijzen Gode, zij eere en heerlijkheid in alle eeuwigheid. Amen. 188
E E II-



EERSTE
LEERREDE.
over
DE AANGELEGENHEID DER OPËNBAARE GODSDIENSTOEFFENINGE»
PSALM XXVI: 8*
Heere , ik heb lief gehad de woóniug uwes huizes $ de plaats alwaar uwe eere woont (*)
(^od is een Geest, en die hem aanbidden, moeten hem aanbidden in geest en in waarheid (f)* Dat dc godsdienst voornaamlijk beftaat In een inwendig beginzel van braafheid t, is boven allen gefchil; gelijk ook, dat deszelfs waardije en kragt vart de uitwerkzëls ontleend wordt in de zuivering van het hart, en de verbètefing van het gedrag. Alle uitwendige dienstbetooningen, welke zulk eene ftrekking niet hebben, zijn völitrekt nietsbeduidende. Zij öntüarten in louter bijgeloof, Cvett onbehaagendé bij God, als onvoordeelig voor den mensch. Van hier dat zij, in de fchriftuur
zoo
(*) Alaüs heeft de Ëngeïfché vértaa'Hng; de onze; Hecrc, ik hebbe lief dc wooning uwes huizes j en de plaati van den tabernakel uwer eere.
ff) Joann. IV: 24,
Vilt. DEEL- A



5 DE AANGELEGENHEID
zoo mcnigmaalen mee de diepfte veragcing worden behandeld , wanneer men hun van de belangrijke pligtcn eens deugdzaamen leevensgedrags, de plaats deedt vervangen.
Dit niettcgenftaande is het zeker, dat uitwendige dienstbetooningen haare eigen , en wel eene aanzienlijke plaats beflaan in het zamenftelzel van den Godsdienst. Welke haare eigen plaats zij, kan niemand moeilijk vallen te onderkennen, die flegts tusfehen de middelen en het einde in den godsdienst eene voegzaame onderfcheiding maakt. Klaarblijkelijk is het, dat de menfehen, om aan de eene of aan de andere zijde in dwaalingen te vervallen, hier gevaar loopen; en zeker is het, dat zij van beide zijde gedwaald hebben. Naadat men hadt opgemerkt, dat het menschdom overhelde, om in de uitwendige verrigtingen van den godsdienst te veel gewigts te Hellen, begon men te denken, dat in 't geheel geen gewigt aan dezelve moest worden toegefchreeven. 'Er was een tijd, wanneer alle gods7 dienst uitliep op het waarneemen van kerkgewoonten, en het betoonen van eerbied voor al wat als heilig wierdt gerekend. Dit alleen heiligde het karakter, en vergoelijkte eiken blaam in het zedelijk gedrag. Van dit uiterüe fchijnt
dc



DER OPENBAARE GODSDIENSTOEFFENINGE» 3
de geest der eeuwe zich vast te fpoedcn tot eeii ander uiterfte, alles gering fchattende wat tot den openbaaren godsdienst behoort. Doch, in* dien het bijgeloof een kwaad zij, en een zeef groot kwaad is het ongetwijfeld >, ongodsdiehftigheid is geen kleiner kwaad. En hoewel de gedaante der godzaligheid dikmaals overblijve 9 wanneer de kragt daar van ontbreekt $ de kragt nogthans kan niet wel ftand houden, wanneer dê gedaante geheel verdweenen is. Veel hei¬
tere beginzels legt de heilige pfalmist aan deri dag, wiens woorden wij thans voor ons hebben* Ten allen tijde de diepfte hoogagting voor Gods wetten en de voorfchriften der deugd betuigende , ademt hij tevens eenen geest van zuivere gods* dienstigheid. Hoewel met de zorgen van het ■koningfchap belaaden, en van den luister eens hofs omringd, befchouwde hij het$ egtei^ als wel betaamende voor hem zeiven $ eerbied te be~ toonen aan den grooten Heere der natuur, ert betuigt, bij menigvuldige gelegenheden $ zoo als Hij in den text doet, zijn vermaak in den open^ baaren tempeldienst. Heere, ik heb lief gehad de ■wooningen awes huizes , en de plaats alwaar iïwë eere woont. Naar aanleiding deezer woorden heb ik voorgenomen, de aangelegenheid dei' openbaare godsdienstoeffeninge te ontvouwen $ A a n€»



4
BE AANGELEGENHEID
nevens de voordeden, welke daar uit voortvloeien. Uit drie oogpunten zal ik haar befchouwcn : als opzigt hebbende op God — op de waereld -% en op ons zeiven.
I. Laaten wij den openbaaren eerdienst befchouvven met opzigt tot God. Indien 'er een Opperst Weezen beilaat, de Schepper der waereld, vertoont zich geen gevolg meer eigenaartig en regelrecht, dan dit, dat Hij, van zijne fchepzelen, met alle uitwendige betooningen van onderwerpinge en eerbied, moet worden aangebeeden. Op eens ieders menfehen eigen hart hebben wij ons flegts te beroepen, of het niet 'een beginzel zij, 't welk zijne eigen verpligting medevoert, dat aan Hem, die de fontein van onsleeven is, en de Vader van alle bermhartigheden; aan Hem, die dat fchoone gebouw van het heelal heeft opgetrokken , waar in wij woonen, en alwaar wij van zoo menigerhande zegeningen en geneugten omringd worden , itaatelijke betuigingen van dankbaarheid gedaan, lof en gebeden opgeofferd., cn alle voegzaame blijken van afhanklijkheid moeten betoond worden.- Verder breidt zich deeze verpligting uit, dan tot de ftille en verborgene aandoeningen onzer harten. Behalven afzonderlijke godsdienltigheid7 leidt zij ons. eigenaar-



DER OPENBAARE G0DSDIENST0EFFENINC2. 5
aartig op tot zamenvoegingen ter openbaare godsdienstoeffeninge, tot openlijke en opzettelijke betuigingen van eerbied voor de Godheid. Daar gemeenfchapliik zegeningen worden ontvangen, rust op de gemeente de verpligting, dezelve gezamentlijk te erkennen. Oprechte dankbaarheid doet zich immer openlijk en na buiten kenmerken. Zij fielt 'er behaagen in, om zich, als 't ware , uit te ftorten, aan haare beweegingen een vrijen loop te geeven, en voor de waercld eenen Weldoener te erkennen en tc eeren.
Zoo eenftemmende is dit met de natuurlijke gevoelens van het menschdom, dat alle volken der aarde, als met onderlinge bewilliging, affpraak gemaakt hebben, omtrent het vastftellen van eenige openbaare eerbetooningen, het houden van bijeenkomften op gezette tijde, ter eere van hunne Godheden. Overziet de maatfchappijen der menfchen in derzelver ruwften Haat; doorzoekt de Afrikaanfche woestijnen, de wildernisfen van Amerika, of de wijdafgelegene eilanden van den Oceaan: bevinden zult gij, dat over geheel de aarde eenige godsdienih'ge plegtigheden hebben plaats gehad. Allerwege zult gij, onder eene of andere gedaante, den tempel, den priester , en de offerande onderkennen. De overmagr A 3 der



e
PE AANGELEGENHEID
der ongerijmdfte bijgelovigheid verftrekt aan da Waarheid deeze getuigenis , dat in aller menfchen harten het beginzel gegraveerd zij, dat openbaare eerdienst een verfchuldigde pligt is om. trent de onzigtbaare Magt, die het heelal regeert, De hooge voortrefFelijkheid van
den Christlijken godsdienst bellaat hier in, dat dezelve aangaande den eenvoudigen en geestlijken sart van dien eerdienst ons heeft onderricht. Ontlast van alle ijdele en nietsbeduidende plegtigheden, js deszelfs ceremonieboek zuiver, en eenen Godlijken Infteller waardig, Weinig in getal zijn deszelfs flellige inzettingen, geestrijke dingen kragtig uitdrukkende, en tot een goed Jeeven en de betragting regelrecht aanleidelijk. Hoe onverfchoonlijk dan zijn wij, indien wij, in zoo gelukkige omftandigheden geplaatst, het gevoel van die verpljgtingen tot den openbaaren eerdienst aan God laaten uitfiijten, welk het licht der natuure de wildfte en onbefchaafdile volken eenigermaate inprentte?
De verfijningen cener valfche wijsbegeerte hebben , inderdaad, deeze fchaduw van tegenwerpinge aangevoerd, dat God te groot is om cenigen uitwendigen eerdienst van zijne fchcpzclen te behoeven; dat onze betuigingen van lof en
eer-a-



DER OPENBAARE GODSDIENSTOEFFEIIINGE. J
eere kwalijk geplaatst zijn ten opzigte van Hem, die boven allen lof en eere is; dat, in zijn oog, de hulde, die wij zoeken te betaalen , veragtelijk moet fchijnen, en, diensvolgcns, in zich zelve overtollig en beuzelagtig is. — Maar, wie heeft die laatdunkende redckavelers geleerd, dat alle betuigingen van dankbaarheid en hulde jegens eenen meerderen onvoegzaam worden, enkel omdat die meerdere gcenerlei wedervergeldingen behoeft? Lagen zij ooit onder verpligting omtrent iemand, wiens gunstbewijzen zij onmagtig waren te vergelden, en gevoelden zij, uit dien hoofde, zich van alle verpligting ontheven , om hunnen weldoener te erkennen en te roemen? Integendeel, hoe belangloozer zijne weldaad was, brandde niet dc dankbaarheid, in alle rechtfchapenc gemoederen, met te heller gloed, en noopte hen niet te gretiger elke gelegenheid aan te grijpen, om de aandoeningen hunner harten openlijk aan te kondigen? —Te groot, 't is waar, is de Almagtige God, om onzen dienst en hulde te behoeven. Maar te goed is Hij insgelijks om dezelve niet aan te neemen , wanneer zij de ongemaakte betuiging van een dankbaar en edelmoedig hart zijn. Indien hoogmoed en eigenwaan alle gevoelens van afhanklijkheid omtrent onzen Schepper onderdrukken; indien ligtzinnigA 4 heid



«* DE AANGELEGENHEID
hcid en gehegtheid aan waereldfche vermaakcn ons geheel en al doen verzuimen, om aan Hem onze dankbaarheid voor zijne zegeningen te betuigen ; doen wij dan niet, dus doende , zulk een mangel aan voegzaame gewaarwordingen openbaar worden, zulk eencn trap van verhardheid en verdorvenheid in onze' gezindheden, als ten duidclijkcn kenmerke van onze zedenloosheid en onsvaardigheid verftrekken , en aan het hooge misnoegen des hemels ons regtvaardig moeten blootdellen ? Integendeel , de bevattingen in aanmerking genomen zijnde, welke wij aangaande den Vader van het heelal kunnen vormen , moet het Hem niet welgevallig zijn, zijne ichepzelen te aanfehomven, in het hart naar den eisch gezind omtrent hunnen grooten weldoener; te zamen vergaderende, om, door de verrigtingen van den openbaaren eerdienst, die dankbaarheid, liefde en cerbiedenis re betuigen, welke zij aan Hem fchuldig zijn; en aldus over en weder een toegenegen gevoel van zijne goedheid aankweekende en bevorderende? Staan niet dusdanige gezindheden, en gedraagingen, als deeze, in naauw verband met al wat deugd mag heeten?
Koomt, laat en wij aanbidden en nederbukken, laatcn wij knielen voor den HeerCy dis ons gs-,
maakt



DER OriNBAARE CODSDIENSTOEFFENINGE. O
■maakt heeft: want Hij is onze God, en wij zijn het volk zijner weide, en de fchaapen zijner hand. — Gaat in tot zijne poorten met lof, in zijne voorhoven met lofzang. Looft Hem, prijst zijnen naam. — Het gebed der oprechten is zijn welgevallen. Het wordt gefield als reukwerk voor zijn aangezigt, de opheffing der handen als fist avondoffer (*). — Aldus de redelijkheid van den openbaaren eerdienst met opzigt tot God 'hebbende doen blijken ,
II. Laaien wij nu deszelfs aangelegenheid uit een ander oogpunt befchouwen met opzigt tot de waereld. Wanneer wij den algemecnen toeftand der menfehen overzien , vinden wij hen immer verzonken in aardfche beflommeringen; bezet met het verzorgen van de noodwendigheden des leevens, onledig in de naajaagingen van hunne vermaaken, of dc bevordering van hunne belangen driftig voortzettende. In zulk eenen toeftand van zaaken zal eene geringe maate van naadenken ieder kunnen overtuigen, dat het, zonder telkens wederkeerende heilige dagen, zonder de (hatelijke oproeping tot den openbaaren eerdienst,
(*) Pfalm XCV: 6, 7. C: 4. Spreuk. XV: 8, Efalm CXLI: 2.
A 5



fO DE AANGELEGENHEID
dienst, onmogelijk ware, in de waereld eenïg gevoel van voorwerpen te doen ftand houden, van den gewoonen loop der gedagten zoo zeer verwijderd, als een onzigtbaar Beftuurer, en een ftaat naa dit leeven. Indien 'er de vrede en de goede orde der zamenleevinge aan gelegen zij, dat onder de menfehén het geloof algemeen zij in Eénen in de hemelen, die de befchermer der regtvaardigheid en de wreeker der misdaaden is; indien het van gewigt zij, dat hun geleerd worde, vooruit te zien na eenen oordceldag, wanneer zij tot rekenfehap van hunne verborgenfte verrigtingen opgeroepen, en eeuwig zullen beloond of geflxaft worden , naar gelange hun gedrag goed of flegt geweest is: indien, zeg ik, beginzels als deeze van aangelegenheid zijn voor het algemeen geluk, dan dringen zij gewisfelijk het gezag van den openbaaren eerdienst ten llerkfren aan , en bewijzen de noodzaaklijkheid van godsdienftige onderrigtinge.
Bijzonderlijk heb ik thans het oog op de menigte , den grooten hoop en het lichaam des volks. Wij allen weeten, hoe zeldzaam zij het voordeel genieten, van de opvoeding, of van bijzonder onderwijs, gevoelens van godsdienst of redekunde te ontleenen. Al vroeg genoodzaakt,
voor



DER OPENBAARE GOD5DIENSTOEFFENINGE. lf
voor don kost te werken, zouden zij, alle hunne leevensdagen, diep onkundig blijven omtrent alle zedelijke of godsdienIHge bcginzels, wicrdt Zulks niet verhoed door de openbaare zamenkomften, in welke zij van God en Christus, van oordeel , van hemel en hel hooren fprceken. Sluit dc tempels, in welke zij eerbiedig zamenkoomen ; beneemt hun de gelegenheden, die zij nu genieten, om godsdienftig onderwijs te ontvangen, en godsdienIHge denkbeelden in te zuigen: en wat kunt gij verwagtcn dat 'ervan hun zal worden? Niets anders dan een woest gefpuis, dat van allen bedwang des geweetens, en van dc vreeze voor de godlijkc wraake ontheven, tot allerlei wanbedrijf zou voorthollen, 't welk het ftraffeloos konde pleegen. Bekend is het, dat, in de vroegfte eeuwen der waereld, de wijzen en wetgecvers, die zich bevlijtigden om de barbaarfche horden der menfehen te temmen en in maatfehappijen te verzamelen, zich genoodzaakt vonden, ten dien einde, den godsdienst te hulp te roepen. Door de ruwe menigten tot den openbaaren eerdienst bij een te brengen, en haar, op gezette tijden en plaatzen, liederen en gezangen tot hunne godheden gezamentlijk te doen opheffen , trokken zij haar allengskens af van het pleegen



12 DE AANGELEGENHEID
gen van geweldenarij, en gewenden haar aan on> dergefcbiktheid en het burgerlijke leeven.
Geduurende den voortgang der maatfchappije in volgende tijdperken, bleeven, des houd ik mij verzekerd, de godsdienftige vergaderingen een zeer aanmerkelijken invloed behouden op de befchaaving en de verbetering van her volk. Onaangcmcrkr zelf den invloed op hunne zedelijke beginzels,. door een aantal menfchen op eene geregelde wijze, en in voegzaam gewaar, te doen zamenkomen, dienen zij ter befchaavinge van hunne zeden. Zij verfterken de maatfchappelijke verbintcnisfen, en bevorderen eene vriendlijke verkeering onder de zulken, die nabij elkander woonen, en den zelfden leevensrang beklceden. Aangenaam moet het tevens zijn voor elk menschlievend gemoed, te bedenken, dat van dezeven één dag voor de behoeftigen tot rust is afgezonderd van hunnen dagelij kfchen arbeid, en tot het genot van zulke vermaaken en verkwikking, als hun leevensftand veröorloft. 't Is de eenige dag, die hun de gelegenheid verfchaft, pm zich zelve te gevoelen als tot de zelfde klasfe yan weezens met hunne meerderen behoorende, wanneer zij in de zelfde werkzaamheden van den
open-



DER OPENBAARE GODSDIENSTOEFFENINGE. IJ
openbaaren eerdienst zich met hun vereenigen, en een gemeenen Heer erkennen. Te midden der ondcrfcheidingen, welke het verfchil van leevensftanden in de menschlijke zamenleeving onvermijdelijk veroorzaakt, is het voorzeker welvoegelijk, dat 'er gelegenheden voorkoomen, bij welke de mensch met den mensch als zijnen broeder kan te zamenkoomen, ten einde de hoogmoed der grooten beteugeld, en de'geringen onderricht worden, dat, indien zij de hun opgelegde taak voegzaam volbrengen, zij reden hebben , om , van den Hcere van 't heelal, de zelfde ielooningen, als de rijken en aanzienlijken, te yerwagten.
Algemeen, geloof ik, zal het erkend worden, dat de verrigtingen van den openbaaren eerdienst, en de middelen van godsdienftig onderwijs, belangrijk zijn, in meer dan één opzigt, voor het gros des volks, 'en ter handhaavinge van algcmeene veiligheid en orde vereischt worden. Veelen, intusfehen, die dit erkennen, hellen ovei tot de gedagte, dat dit alles mag overgelaaten worden voor het gemeene volk. Lieden van eene befchaafde opvoeding en geoefFend verftand* wat voordeel kunnen zij trekken van het hooren yan iets, 't geen zij reeds weeten, en hun, veel-



14 DE AANGELEGENHEID
Ügt, -wordt ingeprent door mannen, van mirr* derc begaafdheid dan zij zeiven ? — Deeze eisen van meerderheid al eens zijnde toegedaan, welke •hunne trotsheid doet vormen, en voor't tegenwoordige ter zijde gefield de perfoonlijke verpligting, onder welke zij liggen, om God te aanbidden, moet ik deeze luiden vraagen, op wat grond zij kunnen verwagten, dat de godsdienIHge vergaderingen door de laagere ftanden van menfehen lang zullen geëerbiedigd worden, indien dezelve door lieden van rang en opvoedinge verönagtzaamd en verwaarloosd worden ? Wectcn zij niet, dat deeze laagere ftanden geneigd zijn om de zeden hunner meerderen naa té bootzen, en hun voorbeeld te volgen, in alles, doch gewisfelijk nergens in zoo veel, als 't geen Imn dunkt, hen van bedwang te llaaken, en der losbandigheid te begunftigen ? Het gewigt, en zelf de noodzaaklijkheid der openbaare Godsdienstoeffeninge voor zekere klasfen van menfehen erkennende, zullen zij, dit niettegenftaande , door hun gedrag medewerken, om het oogmerk der openbaare Godsdienstoeffeninge te verijdelen, en het gewigt, welk zij aan dezelve toefchrijven, te vernietigen? — Zij worden te werk gefteld tot het maaken van wetten en inneliingen ter voorkoominge van misdaaden, en orfl
. • <te



DER OPENBAARE GODSDIENSTOEFFENINGE. 15
de ongeregelde menigte in bedwang te houden; en ten zelfden tijde, door hun perfoonlijk in kleinagting brengen van den openbaaren eerdienst, verzwakken, ja zelf vernietigen zij onder de menigte dat zedelijk bedwang, welk op de zielen een meer algemeenen invloed heeft, dan alle wetten , die zij maaken. Vergeefs klaagen zij over de oneerlijkheid der dienstboden, over de baldaadigheid van het graauw, over de geweldenaarijen der ftruikroovers. Tot alle deeze wanorde hebben zij zelve medegewrogt. Door hunne in 'c oog loopende minagting van de gewijde inzettingen, hebben zij losbandigheid onder het volk verfpreid. Zij hebben de fchutdeuren verbroken, welke dienden om den vloed te beteugelen ; zij hebben dien los gelaaten om het land te overftroomen; en veclligt konden zij zelve door den
wasfenden ftroom worden weggefleept.
Doch ik moet vervolgens uit een ander beginzel redekavelen, en overgaan,
III. Om de aangelegenheid van dén openbaaren eerdienst voor ieder mensch afzonderlijk, in eiken leevensftand, te betoogen. Welke of hoedanig ook zijn leevensihnd zij, altijd is hij een mensch, en heeft de pligten van een mensch te volvoeren. Al deedt zijn bijwoonen van den
open-



l6 DE AANGELEGENHEID
openbaaren eerdienst geene andere uitwerking, dan dat het aan eene heilzaame inftelling aanmoe* diging gaf, dit alleen zou het hem tot eenen pligt kunnen maaken. Doch, daarenboven, beweeren Wij, dat het om zijns zeiven wille een pligt is, indien het eens iederen menfchen pligt zij-, de voegzaamc middelen, ter handhaavinge en ver* fterkinge van zijne deugd, te werkte Hellen. Eene onmiddelijke ftrekking ten deezen einde hebben alle de Christlijke inzettingen. Zij allen dienen, om vuur aan de godsvrugt, en ftaatelijkheid aan zedelijke deugd bij te zetten. Wel een zeer hoog gevoelen, indedaad, moet iemand van zijn eigen karakter hebben, 'die zich verbeeldt, dat hij, te midden van alle de dwaasheden en verdorvenheden der waereld, geene hulp of onderftand behoeft, om hem tot het voegzaam en waardig volvoeren van zijne taak in Maat te ftelien.
De vraag is niet, of lieden van aanzien en opvoeding iets, 't welk voor hun nieuw is, zullen leeren, door het bezoeken van de plaatzen der' openbaare Godsdienstoeffeninge. In 't oog loopende en ligt te ontdekken zijn de hoofdbeginzcls van godsvrugt onzedelijkheid; cn gereedlijk erkennen wij, dat 'er veelen zijn , wien in het huis des Heeren geene nieuwe onderrichting
wordt



der openbaare godsdiens toefen inge. \J
worde toegevoegd. Maar, mijne vrienden, het oogmerk, waartoe gij derwaarts gaat, is, dat bekende waarheden u herinnerd, en haare flaaa pende invloeden worden opgewekt; dat u erriftige bedenkingen aan de hand gegeeven, goede gezindheden verwekt, en uwe harten tot bedaardheid en kalmte gevormd worden. Is 'er een mensch van gezond v erfland en naadenken, die niet zal erkennen, dat dusdanige uitwerkzels, in zoo verre zij uit het waarneemen der godsdienftige inzettingen ontftaan, van den weldaadigften aart zijn? Die telkens wederkeerende ftilïtand der zorgen en angflen des leevens , die verpoozingen van de woelingen en driften der waereld , met oogmerk om aan de eeuwigheid te denken en.'er van te hooren, dienen voor het gemoed tot vertroosting en voedzel tevens. Door deeze verwijdering uit zijnen gewoonen kring van gedagten .wordt het in ftaat gefield, om, met meer helderheids en kloekheids, tot de bezigheden der waereld terug te keeren, naa een ernftigen en vocgzaamen rusttijd.
Doch de lieden, met welke- ik thans te doen heb, moet ik vraagen, of 'er geen andere aandrang zij, om in het huis des Heeren te verfchijnen, dan om aldaar onderwijs te ontvangen? Is
VIII. deel, B niet



l8 DE AANGELEGENHEID
niet de godvrugtige aanbidding van den God des hemels het voornaame voorwerp onzer godsdienftige vergaderingen? en is dit iets, 't welk eenig mensch van naadenken, en van een bedagtzaam gemoed, durft gering agten? In den tempel des \ Heereri verfchijnen, op een gelijken voet, de rijken en de armen , de vorst en de landman, als ootmoedig fmeckende om de befcherming en de
gunst des Almagtigen. Groot en welig
bloeiende als gij u zelvcn moogt befchouwen, weet, dat gij die befcherming even zeer behoeft, als de gcringfte uit den hoop, welke gij den God hunner vaderen met nederigen eerbied ziet verëeren. De zon des voorfpoeds fchijnt tegenwoordig op uw hoofd , en een gunftig windtje voert u zagtjes voort langs den ftroom des leevens. Doch een woord behoeft flegts de Alinagtige te fpreeken , en ftraks zal het onweder opkoomen, en uwe broofche hulk zal na den oceaan gevoerd worden, en in dc diepte verzinken. Ik zeidc \ Wel in mijiten voorjpoed: ik zal niet wankelen in eeuwigheid; — maar toen gij uw aangezigt verbergde, wierd ik verfchrikt (*). — Ziet met vreeze op na die geduchte hand der Voorzienigheid , welke over uwe hoofden is uitgeftrekr.
Ge- I
(*) Pialm XXX: -, 8.



EER OPENBAARE GODSDIENSTOEFENIZ-IGE, 1$
Gedenkt aan de onbeftendigheid van alle menschlijke zaaken. Gedenkt daar aan en fiddert, gij die de eerbiedige erkentenis van Hem veragt , die over het menschlijk lót befchikt! Hoewel gij veele jaar en leeft, en u in die allen verblijdt, gedenkt aan de dagen der duisternisfe: want die zullen veelen zijn (*).
Doch, naa alwat, dit onderwerp betreffende ^ is aangevoerd ^ zal men mij tegenwerpen, dat veelen, die zeer naauwgezet zijn omtrent de inzettingen van den godsdienst, geen blijk verwonen , van dezelve veel voordeels ontleend te hebben. Niet verder, zal men zeggen , zijn zij gevorderd in het zedelijk gedrag, en in de voegzaame waarneeming van de pligten des leevens, dart anderen , die de openbaare kerkverrigtingen telkens verwaaiioozen. Integendeel blijkt het, dat de uitwendige agtgeeving op die verrigtingen bij veelen de plaats van ■ gewigtige deelen der wet vervangt. — Indien dit al worde toegefiemd, bewijst het niet meer, dan dat menschlijke zwakheid, of verdorvenheid, het oogmerk der meest beloovende middelen van zedelijke verbete^ ringe kan verijdelen. Dat eene bijgeloovige hoog-
(*) Pred. XI: 8,
B ü



£0 DÈ AANGELEGENHEID
agtiffg voor den openbaaren eerdienst te dikmaals zich hec karakter van waare deugd aangemaatigd, en haar den voet geligt heeft, zal niet ontkend worden. Waarfchuwingen tegen zoo eene gevaarlijke dwaaling kunnen 'er niet te dikmaals gefchicden. Maar dat de beste zaakcn dikmaals verkeerdelijk toegepast en misbruikt zijn, kan geen grond van bewijs opleveren, om dezelve op gcringen prijs te ftellen, en geheel te verwerpen. Aldus zijn reden, onderwijs en tucht, van allerleien aart, menigmaalcn tot flegte oogmerken aangewend; en evenwel blijft haare inwendige waarde en nuttigheid ongerept en van ieder een erkend. — Daarenboven gaat het niet door,dat, vermits de godsdienftige "inzettingen niet al het nut voortbrengen, 't welk van dezelve zou kunnen gewenscht cn gehoopt worden, zij derhalvcn in 't geheel geen nut doen. Eene voorbaarige en ongegronde gevolgtrekking ware deeze. Indien de zeden der menfehen niet altijd zoo veel als behoorde door dezelve worden verbeterd, reden , egter, is 'er om te denken , dat zij zonder dezelve flcgter zouden geweest zijn. Eenigzins wordt immer door haar de openbaare losbandigheid beteugeld. Goede gezindheden van het hart, voor 't minst de befchaafdheid van zeden, worden eenigermaate door haar gclchraagd. Zelf
de



DER OPENBAARE GODSDIENSTOEFENINGE. til
de kortftondige indrukzels van ernsthaftigheid, die de plegtigheden van den Godsdienst op de onbezonnenen verwekken, derven haare vrugt niet. Gemeenlijk haten zij eenige fpooren agter; en wanneer die fpooren dikmaals vernieuwd worden, is 'er grond om te hoopen, dat zij, door den godlijken zegen , in 't einde een diepen indruk op het gemoed zullen verwekken.
: Met dat alles beweer ik niet, dat de godsdienftige inzettingen even als een tovermiddel op het gemoed werken; en dat het enkel lichaamlijk onderhouden van dezelve ons altijd van cenig voordeclig uitwcrkzel zal verzekeren. Laat de middelen, die ter verbeteringe van redelijke weczens worden te werk gefield, nog zoo kragtig zijn in zich zelve, veel van derzelver gelukkigen uitflag zal altijd afhangen van de wijze, op welke zij ontvangen en gebruikt worden, 't Is hierom dat ik mijne bedenkingen over dit onderwerp zal befluiten met eenige weinige aanmerkingen, raakendc de gezindheden, die aan onze zijde vereischt worden, om uit de openbaare verrigtingen van den godsdienst voordeel te ontleenen.
Tweeledig is het oogmerk onzer zamenkomftcn in het huis des 1 loeren: deels om God te D 3 aan-



%t DE AANGELEGENHEID
aanbidden — deels om naar godsdienftig onderwijs te luisteren.
De openbaare aanbidding van God is het voornaame en heiligfte oogmerk van elke godsdienftige vergaderinge der Christenen. Men herinnere zich hier, dat het niet het uitfpreeken, of het aanhoorcn van zekere woorden is, 't welk de aanbidding van den Almagtigen uitmaakt, 't Is het hart, 't welk looft, of bidt. Indien het hart de woorden , die gefproken of gehoord worden, niet verzelle , offeren wij het offer der zotten. Met de onoplettende gedagte, en het wellustig en zwervend oog, ontheiligen wij den tempel des Heeren, en vcrkeeren de gedaante der godsdienftigheid in hoon en fpotternij.
Wat het godsdienftig onderwijs aangaat, zijn aandagt c-n eerbied onvermijdelijke pligten. Alle godsdienftige en zedelijke kennis koomt van God. Het is een licht van den hemel, eerst den menfche toegezonden door de oorfpronklijke geilcldheid zijner natuure, en vervolgens in heller en volkomener glcms ontftoken door de openbaaring des euangeliums in Jezus Christus. Nu eens fterker, dan wederom zwakker kan deszelfs luister zijn, naar gelange der middelen, door welke
het



DER. OPENBAARE GODSDIENSTOEFENINGE. C3
net wordt aangevoerd. In allen gevalle, cgter, in zoo verre de onderrichtingen, van den kanzei voorgedraagen, door een ftraal van den hemel verlicht worden, zijn zij de waarheden van God, en behooren als zodanigen geëerbiedigd te worden. Verfijningen eencr trotfche wijsbegeerte, of ingewikkelde fpitsvindigheden van godgeleerde twisten, zijn ongetwijfeld tot zulk eene cerbicdenis niet geregtigd. Doch wanneer de groote bcginzcls van den natuurlijken of den geopenbaarden godsdienst beredeneerd, of dc belangrijke leerbegrippen, raakende het leeven, het lijden en den dood onzes gezegenden Verlosfers ontvouwd, of nutte onderrichtingen, betreffende de regeling van ons leevensgedrag, en de voegzaame waarnceming van onze onderfcheidene pligten, worden voorgedraagen, — dan is het dc menschlijke fprecker niet, maar bet godlijk gezag, welk opmerking vordert.
In den fprecker moge meer dan écne onvolmaaktheid en zwakheid in het oog vallen. De aankondigingen des euangeliums worden in de fchriftuur voorgedraagen, als een verborgene fchat, die aan het licht gebragt is; doch, door Gods be&étimg, hebben wij deczenfchat in aarden B 4 va-



34 «DE AANGELEGENHEID
vaten (*). 't Is niet de geest der nieuwsgierig-, heid, die ons na de kerk moet voeren. Te dikmaals, is \ te- vreezen , koomcn wij aldaar enkel als bedillers van den prediker; bedillers van zijne gevoelens , van zijne taal, en van zijne manier van voordrage'. Doch deeze zijn de gezindheden niet, welke bij eene zoo ernftige gelegenheid ons betaamen. 't is niet nederigheid, met opregtheid en onpartijdigheid, met voorneemen om toe te necmen in godsvrugt en deugd, met een inzigt om het gehoorde op ons eigen karakter toe te
pasfen, dat wij Gods woord moeten hooren.
Wanneer wij in den gewijden tempel treeden, laaten wij immer ons zelve aanmerken, als fchepzels van duisternis omgceven, zoekende verlichting van den hemel; als fchuldigc fchcpzels , fmeekende onzen rechter om vergeeving; als broofche en fterflijke fchepzels, ons voorbereidende tot die eeuwige wooning, tot welke wij niet weeten hoe fpoedig wij zullen overgaan.
Indien wij, met dusdanige indrukken en gevoelens, deel ncemen aan den dienst van God, en aan de inftellingen van den godsdienst, mogen wij met reden hoopen, dat zij voor ons van den
god-
(*) = Kor. IV: 7,



DER OPENBAARE GODSDIENSTOEFEXINGE. 25
godlijken zegen zullen agteryplgd worden, 't Is hét uitgedrukt gebod van God, de onderlinge lijeenkowflcn niet na te laaten (*). — Vergader het volk , de mannen, en de wijven, en de kinderkens, — opdat zij hoor~en, en opdat zij laren, en vreezen den Heere uwen God, e/7 waarneemen ie doen alle woorden deezer wet (ff). — Gaat in tot zijne poorten met lof, in zijne voorhoven met lofzang : looft hem, prijst zijnen vaam (§); — Aldus heeft God bevolen, en nimmer beval Hij zijn volk zijnen naam vergeefs te zoeken. IFant waar twee of drie vergaderd zijn in zijnen naam, aldaar zal onze Heer in V midden van hun zijn (**). — De Heere bemint de p iort Zions, boven alle wooningen Jakobs (ff). Zoo wel met opzigt tot hunne tijdlijke als hunne gccstlijke aangelegenheden, mogen dc zulken hoopen , voorfpoedigst te zullen flaagen , die , met den pfalmist, in den text, kunnen zeggen: Heere, ik heb lief de wooningen uwes huizes, de plaats alwaar uwe eere woont.
vjy
(*) Hebr. X: =5. (f) Deuter. XXXI: 12.
(§) Pfalm C: 4. Matth. XVIII: 20. (ff) Pfalra
I.XXXVII: 2.
B 5 TWEE-



T \VV E E D E
LEERREDE,
OVER
HET VOORBIJGAAN VAN DE GEDAANTE DER WAERELD.
I KOR. VII: 31.
De gedaante cleezer waereld gaat voorbij.
JJ^eeze waereld te gebruiken, als dezelve niet misbruikende, is eene der gewigugfte, doch tevens eene der moeilijkfte lesfen, welke de godsdienst leert. Door zoo veele begeerten en driften zijn wij aan de voorwerpen , die ons omringen, verbonden, dat onze verkleefdheid aan dezelve immer gevaar loopt tot uiterftcn te zullen ovcrflaan en zondig worden. Van hier dat de godsdienst dikmaals wordt te werk gefteld om deeze verkleefdheid te temperen, door onze dwaalende begrippen te recht te brengen, en ons te onderrichten omtrent dc voegzaame waarde, op welke wij de waereldfchc dingen moeten fchattcn. Zulks was inzonderheid des apostels oogmerk in deezen zamenhang. Hij herinnert den Korintheren dat hun tijd kort is; dat alles hier vlugtig is; cn gevolglijk , dat zij, onder alle de vcrfchillende bemoeijingen des menschlijken leevens, in het
wee-



HET VOORBIJGAAN VAN DE GEDAANTE , ENZ. Êjr
weenen en in het blijde zijn, in het koopen en in het bezitten, deeze bedenking telkens moesten in 'c oog houden , dat de gedaante deezer waereld, voorbijgaat, In 't oorfpronklijke Maat de uitdrukking op de gedaante of den form , onder welke de waereld zich aan ons vertoont. De ineening is: Al wat tot deezen zigtbaaren Haat behoort, verandert gcftadig. Niets is in de menschlijke zaaken vast of beftendig. Alles is in dobbering en beweeging; veranderende ieder oogenblik zijn uitwendig voorkomen, en tot eenige nieuwe gedaante overgaande. Laaten wij voor eene wijl onze aandagt bcpaalen bij de ernftige fchets, welke ons hier van de waereld wordt gcgeeven, opdat wij de lecringen, welke dezelve aan dc hand geeft, ten onzen nutte mogen aanwenden.
I. Be gedaante der waereld gaat voorbij, voor zoo veel de begrippen, denkbeelden en manieren der menfehen immer veranderen. Vergeefs zien wij uit na eene regelmaat, om een van deeze op een zekeren en vasten voet te brengen; vergeefs verwagten wij, dat het geen voor eene wijl goedgekeurd en gevolgd wierdt, beftendig zal voortduuren. Beginzels, welke bij onze voorouders hoog gezag bekleedden, zijn nu uitge-
mon..



ft8 HET VOORBIJGAAN
monfterd. Zamcnftelzels van wijsbegeerte, dieeens algemeen aangenomen, en als onfeilbaare waarheden geleerd wierden, zijn nu verouderd en vergeeten. Leevensgebruiken ,- wijzen van gedrag en tijdbefteedinge , de naajaagingen der werkzaamen , en de uitfpanningen der vermaakzoekeren, zijn geheel veranderd. Zij waren het kroost van dc mode, de kinderen van een dag. Naadat zij hunnen loop hadden voleindigd, Uierven zij, en wierden vervangen van andere wijzen van leeven, en denken , en doen , welke de glimp der nieuwheid voor eene wijl den algemeenen fmaak aanprees.
Wanneer wij een verhaal leezen van dc manieren en bezigheden, van de letteroeffeningen en gevoelens, zelf van onze eigen landgenooten, in ecnig afgelegen tijdperk, fchijnen wijde gefchiedenis van eene andere waereld tc leezen, dan die wij bcwoonen. Langs etlijke gcflagten afdaalende, vertoont zich een nieuw gelaat der dingen. In een anderen fmaak beginnen de menfehen te denken, en te werken ; en 't geen wij verfijning noemen , treedt allengs ten voorfchijn. Tot onze eigen tijden genaderd , befchouwen wij ons zeiven, als den kring der kennisfe wijd en zijd uitgebreid, naauwkairige denkbeelden
om-



VAN DE CEDAANTE DEEZER WAERELD. 1'J
omtrent allerlei onderwerpen gevormd, den waaren maatftok van manieren en gedrag te hebben gevonden; wij verwonderen ons over de onkunde, de onhoflijkheden en boerschheid onzer voorzaaten. Maar, helaas! 't geen ons zoo volmaakt dunkt, zal, op zijne beurt, voorbij gaan. Het volgende gedacht, terwijl het ons van het tooneel fchuift, zal zijne geliefkoosde ontdekkingen en vernieuwingen invoeren ; en 't geen wij nu als het toppunt der volkomenheid bewonderen, kan, binnen weinige eeuwen, als geheel ruw en onvolmaakt befchouwd worden. Gelijk de eene golf de richel uitwischt, welke de naastvoorgaande in het zand aan den oever der zee hadt gemaakt , zoo verdringt ieder eeuw de gevoelens en gebruiklijkheden der eeuwe, welke haar was voorafgegaan. Dc gedaante der waereld gaat immer voorbij.
Laaten wij flegts aan de veranderingen gedenken, welke onze eigen denkbeelden en gevoelens in het verloop des leevens ondergaan. Niet meer verfchilt de eene mensch van den anderen, dan de zelfde mensch van zich zeiven verfchilt, in de onderfcheidene tijdperken zijns leevens, en in dc onderfcheidene geluksbedcelingen. In de jeugd, en in ruime omdandigheden, vertoont zich alles
lachen-



§0 HET VOORBIJGAAN
lachende en vrolijk. Wij vliegen als op dc vlcugelen der verbeeldinge, en ontdekken fchoonhcderi^ waarheen wij ook ons oog wenden. Maar laaten eenige weinige jaaren meer over onze hoofden zijn voorbij gegaan, of laaten te leurftellingeii in de waereld onzen moed hebben necrgeflagen : welk eene verandering grijpt 'er plaats? Dc aangenaame begochelingen , die eens voor onze oogen zweefden; de prachtige kasteelen, welke de vcrbeeldingskragt hadt geftigt; de betoverende doolhof, in welken wij eens met vermaak herom dwaalden: alles verdwijnt en wordt vergeetert. De waereld wel blijft de zelfde; maar haar vorm, haar voorkoomen en gelaat is voor ons oog veranderd: haare gedaante, wat ons aangaat, is voorbij gegaan.
II. Terwijl onze begrippen en denkbeelden aldus van binnen veranderen, verandert, ten zelfde tijde, telkens dc toeftand der uitwendige dingen buiten en rondom ons. Waarheen wij onze oogen wenden over het gelaat der natuure, of ■over de gedenkftukken der kunst, onderkennen wij blijken van veranderinge en afwisfclinge. Niet verre kunnen wij op de aarde voort reizen, zonder dat ons menig een treffend gedenkteeken der veranderinge, door den tijd gewrogt, in
het



VAN DE GEDAANTE DEEZER WAERELD. $1
het oog valle. 't Geen eens eene bloeiende ilad Was, is nu een ongeagt dorp. Daar kasteden en paleizen ftonden, ziet men nu ingeftorte torens en bouwvallige muuren. Daar de grootheer-» Jijkheid der grooten praalde, en het gejoel der luchthartigen weergalmde, zullen, gelijk de profeet Jefaias fchrijft, de roerdomp en de nachtuil woonen, in de paleizen zullen doornen opgaan, netels en distels in de vestingen (*"). — Wanneer wij de gefchiedenis der natiën leezert, wat anders leezen wij dan de gefchiedenis van aanhoudende omwentelingen en veranderingen? Wij zien koninkrijken, beurt om beurt, opkoomende en ondergaande ; vrede en oorlog elkander vervangende; prinzen, heidenen ftaatsmannen, den ccnen naa den anderen ten toonecle trecdende, voor eene korte wijl onze aandagt wekkende, door de luisterrijke vertooning, die zij maaken, en daarnaa verdwijnende en vergeeten. Wij zien de gedaante der waereld alle haare onderfcheidene vormen aanneemende, en in die allen voorbi) gaande.
Noodloos , ondertusfehen , is het , de jaarboeken der gefchiedenisfe te baat te neemen. Laat een ieder, van eenigzins gevorderden leeftijd ,
O Jef. XXXIV: li.



3d HET VOORBIJGAAN
tijd, zich flegts herinneren, wat hij, in zijnert eigen leeftijd, heeft zien gebeuren. Ons vaderland hebben wij zegcpraalende zich zien verheffen onder dc natiën; ook zagen wij het op zijne beurt vcrncdeid worden. In het eene halfrond der globe zagen wij nieuwe heerfchappijen aanwinnen , en in een ander halfrond onze oude bezittingen verloren gaan. Onder ons zagen wij partijfchappen en verdeeldheden onder alle haare gedaanten zich vertoonen , en volksbeftuurders, voorennaa^ opftaan en vallen. Die voor^ maals de geliefde onderwerpen waren van diepe tiitpluizing en ftaatkundig gefchil, zijn nu vcrgeeten. Vaders vernaaien dezelve aan hunne kinderen als de vertellingen van oude dagen. Nieuwe fpeclers zijn op het toonecl der waereld voortgctreedeUi Nieuwe voorwerpen hebben de opmerking tot zich getrokken, en nieuwe kuiperijen de driften der menfehen onledig gehouden. Nieuwe leden vullen de zetels der gcrigtplaatzen; nieuwe dienaars de tempels van den godsdienst: in één woord, eene nieuwe waereld is, in het tijdverloop van weinige jaaren,allcngs en ongevoelig rondom ons opgedaan (*).
Wan-
(*) Veel vr.n dit alles, onmiddelijk op het Rijk vr.n Groot-Brittannie flaande, laat zich ook op ons Gemeenebest toepasfen. [Fertaakr.]



VAN DE CÈÖAANTE DEEZER WAEREI.D. 33
Wanneer wij ons oog van het openbaar tooneel op onze eigen bijzondere verbintenisfen wenden i moeten de veranderingen, welke in de gedaante der waereld hebben plaats gegreepcn 4 elk naadenkend gemoed nog fterker aandoen en treffen. Want waar zijn nu veelen der medgezcllen onzer vroegere jaaren — veelen van hun, met welke wij den loop des leevens eerst bc • gonnen — en die eens met ons de zelfde hoop en uitzigten voedden? Onze oude bekenden eri vrienden ons herinnerende, welke verwoestingen heeft de hand des tijds aangericht? Op de puinhoopen onzer voorgaande verbintenisfen zijn an* dere gebouwd, nieuwe betrekkingen zijn 'er ontftaan; en de kring der zulken, onder welke: wij leeven, is geheel veranderd van 't geen hij voormaals was. Onze tegenwoordige gelegenheid met onzen voorgaanden leevcnsfhnd vergelijkende ; te rug ziende na onzes vaders huis^ en na de tooneelen der jeugd; gedenkende aan dc vrienden, door welke wij wierden opgevoed^ en aan 't gezin, in "t welk wij opgroeiden : wie herdenkt ^ zonder inwendige ontroering, dier dagen van vroegere jaaren, en kan de fb'lle traan weerhouden, wanneer hij de gedaante der waereld immer ziet voorbijgaan.
VIII. D££I„ C lil;



34 HET VOORBIJGAAN
III. Niet alleen onze verbintenisfen met al wat rondom is, veranderen , maar ook ons eigen leeven, door alle deszelfs tooneelen en ftanden, gaat fïeeds voorbij. Hoe juist, en hoe treffende tevens, is het beeld, 't welk in de gewijde fchriften wordt gebezigd, om 's menfchen toeftand te te befchrijven : wij brengen onze jaaren door als eene vertelling (*)! 't Is niet iet groots of duurzaams, waar bij het menschlijke lceven wordt vergeleeken; niet bij een opgericht gcdenkteckcn, of bij een gegraveerd opfchrift; niet bij een gcfchreven boek, of bij eene welgevestigde gefchiedenis ; maar bij eene vertelling, naar welke eene korte wijl wordt geluisterd , alwaar de woorden vlugtig en voorbijgaande zijn, en alwaar het eene voorwerp het andere vervangt en daar mede zamenhangt, tot dat wij, door onmerkbaare overgangen, tot het flot zijn gekoomen; eene vertelling, welke, veelligt, op zommige plaatzen vermaaklijk, op andere verveelende is; doch die, 't zij dezelve vermaake of vcrveele, wel haast afloopt, en fpoedigwordtvcrgeeten. Aldus ontglipt ons het eene jaar voor, het andere^ naa. Nooit ftaat het leeven een oo-
gen-
(*) Pfalm XC: 9. Eng. vert. De onze heeft: als tent gedagtt.



VAN DE GEDAANTE DEEZER WAERELD. 3$
genblik ftil, maar verwandelt al aan , hoewel onmerkbaar, in eene nieuwe gedaante. De eerfte jaaren klimmen vast op tot de kindsheid,' de kindsheid tot de jeugd; de jeugd gaat fpoedig tot den manlijken leeftijd over; en niet lang lijdt het dat het grijze hair en de vermagerde kaak ons vermaant, dat de ouderdom op handenis. Doezen loop houden alle geflagten. De waereld beftaat uit onophoudelijke kringen van voorbijgaande aanweezighcid. Zommige geflagten treeden voorwaarts tot het aanweezen , andere haasten zich om het te verlaaten. De vloed, die ons voortflcept, loopt immer af met een fhellen ftroom, hoewel met een ftillen loop en zonder gedruis, 's Menfchcn woonplaats wordt telkens ontledigde en door eene nieuwe opvolging van. bewooners gcftadig aangevuld. V Menfchen gedagtenis gaat voorbij, gelijk de gedagtenis van etnen gast, die flègts ecv.cn nacht vertoeft.
Gelijk 's menfchcn leevcn, in zijne voortduuring befchouwd, voorbijgaat en verdwijnt, zoo verandert ook telkens deszelfs toeftand, (taande zijne voortduuring. Niets levert het uit, waar op wij ons kunnen verlaaten, geen genot of bezit, die wij ons eigen kunnen noemen. Wanneer Wij 't eerst in omftandigheden geplaatst worC 0. den.



36 HET VOORBIJGAAN
den, als wij verlangd hadden , en wenfchen dat ons leeven in den zelfden aangenaamen trein voortliep , hoe dikmaals koomt ons eenig onverwagt voorval bejegenen , 't welk alle onze ontwerpen van geluk overhoop werpt? Onze gezondheid neemt af; onze vrienden fterven; onze bloedverwanten zijn verftrooid; welhaast koomt ons 't een of ander te yopren, aanwijzende dat het rad moet ronddraaien — ófe gedaante der waereld moet voorbijgaan. Leeft 'er iemand, die met een oog van vertrouwelijke hoop in de toekomendheid durft vooruitzien, en zeggen, dat hij over een jaar naa deezen zich kan belooven , in den zelfden ftaat van gezondheid en welvaart zich te zullen bevinden, als hij thans geniet? Allerwcge zijn de zaaden van veranderinge in onzen Hand gezaaid; en de zelfde oorzaaken, die ons veiligheid fcheenen tc belooven, ondermijnen haar dikmaals heimelijk. Wijdklinkende vermaardheid ftaat voor de aanvallen van nijd en laster bloot. Overmaat van gezondheid geeft aanleiding tot onmaatigheid en ongefteldheid. De hoogheid der magtigen maakt immer hunnen toeftand waggelende; en de onbekendheid, agtcr welke de geringen zich verfchuilen, ftelt hen tevens bloot, om der onderdrukkinge tot een prooi te dienen. Als uit één ftuk , is aldus de gedaante
dee-



VAN DE GEDAANTE DEEZER WAERELD. 37
deezer ■waereld door de Voorzienigheid voor der verandering gefchapen , en om voorbijtegaan toebereid. Te midden deezer onbeftendigheid mogt het nog tot eenigen troost verftrekken , indien de menschlijke voorfpoed even langzaam daalde als hij klimt. Met langzaame fchreeden, en bij menigte tusfehenftappen klimt die voorfpoed. Slegts één dag is genoeg om hem te verftrooien, en
tot niet te brengen. Ik mag 'er nevens
voegen,
IV. Dat de waereld zelve , die wij bewoonen , de grondflag van alle onze tegenwoordige geneugten, uit haaren aart voor verandering berekend, en om voorbijtegaan beflemd is. Terwijl de geflagten der menfehen op hunne beurt optreeden, even als benden van agtervolgende pellegrims, om op deezen kloot hunne taak te volvoeren, waggelt de kloot, op welken zij werkzaam zijn, onder hunne voeten. Eens wierdt hij van cencn zondvloed overftroomd. Door aardbeevingen wordt hij gefchokt; van onderaardfche vuuren wordt hij ondermijnd; menig een merkteeken draagt hij, hevige fchokken verduurd te hebben, en ter ontbindinge te neigen. De openbaaring berigt ons, dat 'er een dag aanftaande is, op welken de hemelen met een gedruis zullen voorbijC 3 gaan,



38 HET VOORBIJGAAN
gaan , en de elementen branden zullen en vergaan , en de aarde, en de werken, die daar in zijn, zullen verbranden (*). Wanneer dat beftemde uur zal gekomen zijn , zal de gedaante der waereld voort 't laatst zijn voorbijgegaan. Onfterflijke geesten zullen dan op deeze waereld terugzien, gelijk wij tegenwoordig op fteden en koninkrijken doen, die eens magtig waren en bloeiden, doch nu uit het aanweezen zijn weggevaagd, en wier plaats niet meer kan gevonden worden.
Bij deeze afbeelding der dingen wil ik niet langer ftilftaan. Genoeg is 'er gezegd, ten bewijze dat de gedaante deezer waereld, in allen opzigte , voorbijgaat. Gevoelens en zeden , algcïneene en bijzondere aangelegenheden, 's menfchen leeven, de geluksbedeelingen, en de aarde zelve, op welke wij woonen — alles verandert rondom ons. Is dan alles, waar op wij
betrekking hebben, voorbijgaande en kortftondig ? Is 's menfehen geheele toeftand niets meer dan een droom of verfchijning? Is hij voortgebragt, om flegts het kind van éénen dag te zijn? Zijn wij in eene rivier geworpen , alwaar alles
drijft,
(*) % Petr. III: 10.



VAN DE GEDAANTE DEEZER WAERELD, 39
drijft, en niets vast ftaat; alwaar wij geene middelen bezitten om aan den ftroom weêrftand te bieden; noch eenigen vasten grond kunnen bereiken ,-om op denzelvcn onzen voet te vestigen ?— Neen, mijne broeders; de mensch wierdt niet om dus ongelukkig te zijn verweezen , noch van zijnen Schepper dus vergecfsch gefchapen. Drie vaste en duurzaamc voorwerpen zijn 'er, bij welke ik nu uwe aandagt moet bepaalen, als de groote fchraagpunten van menschlijke ftandvastigheid, te midden van deezen vluchtigen ftaat. Hoewel deeze waereld verandert en voorbijgaat, deugd en braafheid verandert nimmer; God verandert nimmer ; hemel en onfterfiijkheid gaan niet voorbij.
Vooreerst; deugd en braafheid verandert nimmer. Laaten gevoelens en gewoonten, toeftanden en gelegenheden, in het openbaare en dagelijkfche leeven, veranderen zoo als zij willen, de deugd is immer de zelfde. Zij rust op den onbeweegelijken grondflag der eeuwige waarheid. Onder alle de omwentelingen der menschlijke dingen handhaaft zij haaren grond, bezittende fteeds den eerbied en de agting des menschdoms, en in het hart, welk haar geniet, zelfvoldoening en vrede uitftortende. Gaat te raade met de wijdst afgeleC 4 • gene



4Q II Ë T VOORBIJGAAN
gene oudheid. Ziet op de onbefchaafdfte volken der aarde. Hoe los en hoe waggelende ook de denkbeelden der menfchcn mogen geweest zijn, allerwege zult gij dit gevoelen de overhand zien bekleeden, dat eerlijkheid , trouwe en weldaadighcid 's mcnfchen eere en voortreffelijkheid uitmaaken. Eens zijn het hier omtrent de wijs-, geer en de wilde, de krijgsman en de kluizenaar. Op dit altaar hebben allen geofferd. WanvoegeJijk mogen hunne offeranden geweest zijn — ruuw hunne denkbeelden omtrent de deugd, en nu en dan door onkunde en bijgeloof bezoedeld; doch de hoofddenkbeelden aangaande zedelijk* waarde bleeven immer onveranderlijk.
Hier dan is ccn punt van beftendighcid, voor geene kanswisfelinge van tijd en leeven genaakbaar, op 't welk wij mogen rusten. Onze tijdlijke omftandigheden mogen veranderen, en onze vrienden fterven; maar de deugd zal fteeds de onze blijven ; en zoo lang deeze ftand houdt , zijn wij niet rampzalig. Tot dal ik den geest zal gegeevcn hebben, zal ik mijne oprechtheid niet van mij wegdoen. Aan mijne geregtighcid zal ik vasthouden en zal z-e niet laaten vaaren. Mijn hart zal mij niet verwijten, zoo lang ik
lee-



VAN DE GEDAANTE DEEZER WAERELD. Al
■ leeve (*). Hij, die mee den heiligen man van ouds deeze taal kan voeren, kan met een onbezweeken gemoed den tijd zien vervliegen, het lecven vervallen, en de gcheele gedaante der waereld rondom hem veranderen. In zich zeiven bezit hij eene bron van vertroostinge en hoope, van alle aardfehc voorwerpen onafhankelijk. Alle aardfche heerlijkheid flikkert flegts voor een korten tijd met rasvoorbijgaanden glans. Maar de deugd fchijnt met eeuwigen en onvcranderlijken luister, llaaren oorfprong ontleent zij van den hemel, en deelt zoo wel in den gloed als in de beftendighcid eer hemelfche voorwerpen.
Ten tweede ; God verandert nimmer. Te midden der onophoudelijke wisfclvalligheid der aardfche dingen, blijft 'er aan het hoofd van het -heelal een eeuwige befchermer der deugd, wiens troon tot in eeuwigheid is gevestigd. Bij hem is verandering noch fchaduw van omkeeringe; geene onbeftendigheid van befluit, en geene vermindering van wijsheid of magt. Wij weeten, dat 1 lij de gcregtigheid lief hadt, zints den aanvang der dagen; en dat Hij haar onveranderlijk zal blijven
licf-
(*) Job XXVII: 5, 6. Eng. vert. De onze heeft:
Mijn hart zal die niet verfmaden van mijne dagen.
c5



42 HET VOORBIJGAAN
liefhebben tot aan het einde. Voorzien was bij Hem elke omwenteling, welke de loop der eeuwen heeft voortgebragt. Alle de veranderingen, welke in den toeftand dernatuure, of in der menfchen leeven voorvallen, waren in zijn befluit begreepen. Hoe zeer ook de waereldfche zaaken in zich zelve mogen veranderen, zij allen zijn in zijn plan vereenigd; een groot ftelzel of geheel maaken zij uit, waar van Hij de Autheur is, en 't welk bij de eindelijke voltooijing zal blijken volmaakt te zijn. Zijne heerfchappij houdt de opvolgende verfcheidenheid der menschlijke lotgevallen in eene aaneengefchakclde keeten aan een verbonden, geeft vastigheid aan dingen, die in zich zelve onvast zijn, geeft beftendighcid zelf aan de gedaante der waereld, terwijl zij voorbijgaat. Diensvolgens, hoewel alles op de aarde verandert, en Avij in de algemeene veranderlijkheid zijn betrokken, zoo lang wij, egter, met vertrouwen en hoop, opzien tot dit hoogfte Weezen , rusten wij op den fleenrots der eeuwen , en zijn, te midden van elke lotverwisfelinge, veilig. Wij bezitten eene fterkte, tot welke wij de toevlugt kunnen neemen in alle gevaaren — eene toevlugt onder alle onweêrsvlaagen — eene woonplaats in alle geflagten.
h



VAN DE GEDAANTE DEEZER WAERELD. 43
In de derde en laatfie plaats; hemel en onfterfiijkheid gaan niet voorbij. De vlietende tooneclen des leevens moeten in geen ander licht befchouwd worden, dan als eene inleiding tot eene edeler en duurzaamer orde van zaaken , wanneer de mensch de rijpheid zijns aanwcezens zal bereikt hebben. Dit is 't, 't welk de reden eenigen grond gaf om te verwagten, 't welk de openbaaring volkomen heeft bekragtigd, en in de bevestiging van 't welk zij met de gevoelens en uitzigten der deugdzaamen en verftandigen in alle eeuwen overeenftemde. Ons wordt geleerd te gelooven, dat hetgeen wij nu aanfehouwen, flegts het eerfte tooneel van 's menfchcn leeven is. Wij hebben flegts den dorpel bereikt; wij bewoonen, als 't ware, de voorportaalen der aanweezigheid. Tenten zijn hier flegts opgeflagen, tabernakelen geplant, voor die 'er niet langer dan eenen dag vertoeven. Maar in het gewest der eeuwigheid is alles groot, beftendig en onveranderlijk. Aldaar zijn de wooningen der regtvaardigen toebereid; aldaar is de flad, die fondamenten heeft, gebouwd; aldaar is het koninkrijk gevestigd, V welk niet kan bewogen worden. Hier is alles vlottende en in beweeging, omdat de deugdzaamen hier niet verblijven, maar in den loop des aanweezens voorwaarts ftrceven. Aldaar
is



44 HET VOORBIJGAAN
is alles helder, duurzaam en geregeld, omdat aldaar de eindelijke rust van het volk van God \ blijft. Hier is alles bedorven door onze dwaas- \ heid en fchuld, en moet het, diensvolgens, voorbijgaande en ijdel zijn. Maar aldaar, door den dood van Gods Zoon gekogt, en door zijne opftanding beveiligd, is eene onverderflijke, onbe- l vlekkelijke en onverwelkelijke erfenis. Aldaar h heerschtdie kalmte, welke nooit wordt geftoord. Aldaar fchijnt de zon, welke nooit ondergaat, ' Aldaar vloeit de rivier der vermaaken, welke altijd effen en zuiver is. Voorwaarts ziende na de ' godlijke wooningen, verdwijnen de veranderin- i gen der tegenwoordige waereld in het oog des geloofs, en een deugdzaam mensch fchaamtzich, dat hij zich laat ter neer flaan, om 't geen zoo I fpoedig zal voorbijgaan.
Zodanig zijn de voorwerpen, welke gij met de voorbijgaande gedaante der waereld moet . te- 'I genftellen. Deugd, en God, en Hemel. Op deeze uwe aandagt vestigende, zult gij geene reden hebben tot klaagen over 's menfehen lot, of
's waerelds veranderlijkheid. Het oogmerk
der voorgaande afbeeldinge , welke ik van de waereld heb gegceven, was niet om aan ijdele grootfpraak bot te vieren; om nutlooze zwaar-
moe*



VAN DE GEDAANTE DEEZER WAERELD. 45
moedigheid te verwekken; of het menschlijke leeven buiten noodzaake in de fchaduw te plaatzen ; — maar, om de vereischte gemaatigdheid , in onze verknogtheid aan de waereld , aan te wijzën , en tevens aan te duiden de verhevene voorwerpen, zoo wel van opwekkinge als van vertroostinge , welke de godsdienst oplevert. — Voorbijgaande en veranderlijk als alle menschlijke zaaken zijn, onder dezelve moeten wij, evenwel, tegenwoordig onze taak volvoeren , tot haar moeten wij van godsdienIHge overdenking wederkeeren. Zij zijn niet beneden de opmerking eens Christens: want zij maa- 1 ken het tooneel uit, welk de Voorzienigheid tot zijne werkzaamheid eri pligtsbetragting tegenwoordig heeft bepaald. Beproevingen en gevaarcn mogen zij hem dikmaals voorftellen; doch te midden van dezelve zal hij veilig zijnen loop voortzetten, indien hij, terwijl hij met waereldfche zaaken onledig is, die godlijke voorwerpen in 't oog houde, welke ik hem heb voorgedraagen. Laat hij zich fteeds vasthouden aan de Deugd, aan God, en aan den Hemel. Laat door dezelve zijn gedrag geregeld, en zijne ftandvastigheid gefchraagd worden. Zoo zal hij deeze waereld gebruiken zonder haar te misbruiken. Nooit zal hij onder haare wederfpoeden
be-



46" HET VOORBIJGAAN, ENZ.
bezwijken, noch op haare voorfpoeden ijdel zich verheffen , maar door alle haare veranderingen een gclijkmoedigen en vasten geest behoudenden in 't einde de vervulling der fchriftuurbeloften ontvangen, dat hoewel de waereld voorbij gaat, met alle haare begeerlijkheden, hij, die Gods wil doet, blijft in eeuwigheid (*).
(*) i Joann. II, 17.
T) EII-



DERDE
LEERREDE.
OVER
DEN VREDE DES GE MOED S.
PSALM XV: 5.
< Die deeze dingen doet, zal niet wankelen in
eeuwigheid.
"Y^i-ede des gemoeds, of, in de woorden van den text, een gemoed, dat niet bewogen (*) of ontrust wordt door de lotgevallen des leevens, is ongetwijfeld eene der grootfte zegeningen, die wij op de aarde bezitten kunnen. Zij wordt hier vermeld als het loon des mans, wiens karakter in deezen pfalm was befchreeven, als een deugdzaam -keven leidende, en zich van zijnen pligt omtrent God en zijne naasten kwijtende. Het uiterfte doelwit is het inderdaad, tot het welk de wenfchen der verftandigen en bedagtzaamen zich immer uitftrekten, dat zij, met een gemoed, door angften, zorgen en vreeze niet verontrust, in lieflijke helderheid hunne dagen mogten flijteri. Met regt waren zij van oordeel, dat zij zich zelve in vrede genietende, tot het
groot«
(*) Dus heeft de Engelfche vertaafing.



48 O EK V R Ë D E
grootile voordeel alle het goede des leevens zouden fmaaken, 't welk binnen hun bereik valt.
Deeze gelukkige vrede of kalmte des ge» moeds verbeeldt zich het gros der menfehen best te kunnen bereikt worden door middel van overvloed, of, ten minüe, van een ruim beftaanj welke zij meenen, hen boven alle de gewoone beroeringen des leevens te zullen plantzen. Dat zulk een toeftand daar toe iets of wat kan bijdraagen, kan niet ontkend worden. Armoede én bekrompene omftandigheden zijn met gemoedskalmte dikmaals onbeftaanbaan Ontbloot te zijn van de gerijflijkheden, die aan onzen ftand in de waereld voegen ; met angst te zijn belaadcn om trent het verzamelen van lijftogt voor eiken dag,die over ons hoofd voorbij gaat; in ftede van gemak toe tc dienen aan een gezin, 't welk tót ons om hulp uitziet, van deszelfs behoeften eii klagten ons omringd tc zien : omftandigheden zijn deeze , welke niet kunnen uitblijven , aan elk gcvoelig hart veel kommers tc veroorzaaken. Maatregels te bcraamen, ter verkrijginge van een toereikend beftaan, door loflijke middelen, is, derhalven, verftandig en voegzaam. Algchcele verwaarloozing van onze zaaken, en onverfchilligheid omtrent onze tijdlijke omftandigheden, is j
meest-



DES GEMOED S. 4^
meestal, het gevolg van eenige ondeugd, of van eenige dwaasheid.—Tevens moet ik aanmerken, dat het verkrijgen van rijkdom geen zeker middel is ter verkrijginge van gemoedsrust. Beflommeringen en kwellingen gaan dikmaals daar mede gepaard ; en eene langduurende ervarenis heeft geleerd , dat het 'er verre af is dat inwendige kalmte altijd bij de rijken wordt gevonden. Ja, hoe meer de menfehen in de waereld klimmen, hoe hooger trappen van magt en aanzien zij bereiken , hoe zij van inwendigen vrede dikmaals verder zijn verwijderd. Zoo veelc voorbeelden van menigvuldige clendc in de hoogere leevensftanden levert de waereld op, dat het noodloos ware, over eene zoo algemeen bekende en erkende waarheid breedcr uit te weiden.
"A!s eene ontwijfelbaare waarheid, derhalvefU aanncemendc , dat het bloot bezit van rijkdommen met het mangel aan inwendigen vrede beftaanbaar is , moeten wij na andere meer zekere gronden daar van uitzien. Wij moeten onderzoeken, of 'er een leiddraad van gedrag kan worden aangewcezen, die, van den uitwendigen toeftand in de waereld onaf hanklijk, eene ftrekking heeft, om ons bedaard van gemoed te doen worden — die "t zij vrede aanbrengen, of'er
VIII. deel. D toe



5° DE VREDE
toe zal bïjdraagen , na welke alle menfchcn verlangen. Het overige gedeelte deezer redevoeringe zal befteed worden tot het voordraagen , met de noodige klaarheid en eenvoudigheid, van zulke beftuuringen, als voor dit belangrijk onderwerp mij meest berekend dunken.
De eer/te, regel, welken ik heb voor te draagen, is, dat wij het karakter des mans naavolgen, die in deezen pfalm wordt befchrcevcn, als oprecht wandelende, geregtigheid werkende, en de waarheid fpreekende, zoo ah hij in zijn hart denkt (*); dat wij een helder geweetcn tragten te bewaaren, en een deugdzaam en eerlijk, ten minften een onaanftootelijk en onfchuldig leeven leiden. Van zulk eenen mensch alleen kan gezegd worden, dat hij deeze dingen doende, niet zal wankelen. Zoo groot is het vermogen des geweetens op ieder mcnschlijk wcezen , dat de herinnering aan weldaadcn nimmer nalaat den vrede des gemoeds tc krenken. Weest verzekerd, dat al wie zijnen naasten opligt, den onfchuldigen heeft verfchalkt, het toevertrouwde pand heeft gefchonden , of zijnen vriend verraaden, nimmer binnen zich zeiven ongeftoorde rust zal
ge-
(*) Vs. 2. Eng. vertaaling.



OES GEMOED S.
genieten. Zijne booze daaden zullen, hem van tijd tot tijd, voor de gedagten koomen, even als fpookzels, in zwart gewaat aan hem verfchijncnde, om rondom zijne lcgcrftede te waaren. Hec gevoel zelf van een dwaas en beuzelend gedrag, van een leeven in ijdelzinnighcid en veritrooijing doorgebragt, waar door een mensch , hoewel hij aan geene groote misdaaden fchuldig ftaa, nogthans zijne goederen verkwist , zijnen tijd verfpild, en regtmaatig verwijt zich zeiven op den hals heeft gelaaden ; — dit zelf, zeg ik, is genoeg om veel ongemaklijkheids en onrust aan het hart te veroorzaaken. Laat hij, derhalven , die gemoedskalmte wenscht te genieten, voor alle dingen zich bevlijtigen om een onberispelijk gedrag te leiden. Met bedaardheid zal hij in den nacht zijn hoofd in het kusfen nederleggcn, wanneer hij zich zeiven bewust is, geduurende den dag zijnen pligt omtrent God en de menfehen betragt te hebben ; wanneer geene der verrigtingen van dien dag in fmartlijkc herinnering terugkeeren, om hem aan te klaagen. —. Laat hij bij deeze getuigenis van een goed geweeten in ftaat zijn,
In de tweede plaats, een nederig vertrouwen op de gunst van God te voegen. Gelijk, ftaa de D ii bes-



51 D. E V R E D Ë
beste poogingen, die wij kunnen te werk (tellen, niemands gedrag volkomen vlekloos zijn zal, is "t eene noodige vereischte tot den vrede der ziele, ecnigen grond van hoope te hebben op de Godlijke bermhartigheid, dat, door dc verdienden van Jezus Christus, onze gebreken zullen vergeevcn, en ons genade zal bewcezen worden van den Hemel. Dit fluit in alle de pligtcn van gcloove en bekeeringe, die dotfr het euangelium gecischt worden; de getrouwe volvoering van welke pligten yojftrekt noodzaaklijk is ter onzer verlosfinge varx die vreeze voor eene andere waereld, welke , -t en zij dezelve gelenigd worde, genoeg is om allen vrede uit het hart te verbannen. Ge • zond en zuiver moeten tevens onze godsdiendige beginzels zijn, en tegen de befmetring des bijgeloofs zorgvuldig behoed worden , wiens fombere angstvalligheden, zwakke en ongeoefende verftanden överheerende, 't geen zij voor godsdienst misvatten, in eene bron van elendc veranderen.— Noodig is het, daarenboven, dat wij in (laat zijn , vertrouwen op God te (lellen, niet flegts als onzen tcckoomenden Regter , maar als den tegenwoordigen Beftuurder der menschlijke zaaken. Zoo onzeker is de voortduuring van ieder aardsch genot, dat hij, die in den Opperden Befeh'ikker der lotgevallen geen vertrouwen (telt, dikmaals
moet



DES GEMOEDS. 53
moet verontrust en ter neder geflagcn worden. Hij alleen bezit beftendigcn vrede des gemoeds, die , te midden van alle menschlijke wisfclvalligheden, met een gevestigd vertrouwen opziet tot een alvermogenden Regeerder, als iemand, onder wiens beftuur hij veilig is. Aan hem alleen behoort het gelukkig voorregt, door den pfalmist befchreevcn : Hij zal voor geen kwaad gerugt vreezen; zijn hart is vast, vertrouwende op den Heere (*)
De allereerfte en wcezenlijke grondflagen van vrede des gemoeds heb ik nu aangeweezen: een deugdzaam gedrag, goede beginzels , en godsdienftige gezindheden. Tevens kan iemand godvrugtig en deugdzaam zijn, en egter, door eenige gebreken in de beftuuring van zijn gemoed en geaartheid, die gelukkige opgeruimdheid en zclfgenieting derven , welke van godsvrugt en deugd het deel moesten weezen. Voorbeelden hier van zullen ecnen ieder ontmoeten, die eenige waereldkennis bezit. Dikmaals zien wij menichen, wier beginzels en zedelijk gedrag, over 't geheel genomen, onberispelijk zijn, een onaangenaam leeven leiden, door kniczigheid van
aart,
(*) Pfakn CXII: 7.
D 3



54 DE VREDE
nart, gemelijkheid -van zeden , of norschheid van inborst. Eenige tuchtoefening is 'er, dcrhalvcn, noodig; eenige hulpmiddelen moeten te baat genomen worden, om godsvrugt en deugd, ter bezorginge van vrede des gemoeds, haare volle kragt te doen oefïcnen. Tot de bofchouwing van deeze hulpmiddelen gaa ik thans over. — Laat mij dan u raaden,
In de derde plaats, op de aankweeking en verbetering van uw verftand te letten. Een fonds van nutte kennisfe, en een voorraad van denkbeelden , brengen veel voordeels aan ter genictinge van vrede des gemoeds. Mijne meening is niet, dat ieder mensch zich moet toeleggen om een geleerden te worden. Veeier toeftand gedoogt dit niet. De fmaak en de gewoonten van anderen maaken het ondoenlijk. Mijne mecning is, dat al wie een genoegclijk lecven wenscht te leiden, zoo veel hij kan, door middel van opmerkinge, kezen en overdenken, een ruimen voorraad van nutte kundigheden moet verzamelen. In eene ziel, die geheel ledig is, wordt zelden kalmte gevonden. Te dikmaals wordt het ijdel door booze begeerten en driften aangevuld; terwijl de ziel eens wijzen mans een koninkrijk op zich zelf is. In zijne eenzaame, of zwaarmoedige
uuren



DES GEMOEDS.
tmren vindt hij altijd hulpmiddelen voor zich zeiven, tot welke hij ter verrroostinge zich kan wenden. Gelijk 'er veele gelegenheden zijn, in welke dc uitwendige voorwerpen geen vermaak aanbrengen, is 't alleen door bekwaam te zijn om zich met de genoegens, die hem door zijnen geest worden aan de hand gegecven, te verlustigen , dat iemand in zelf genot zijne dagen kan flijten. Laat mij , ten zelfde oogmerke , aanprijzen ,
In de vierde plaats, dat wij altijd zorge draagen op voegzaame tijdbefteeding bedagt te zijn. Geregelde vlijt en werkzaamheid, met tusfehen-. poozen van rust, is, misfehien, een ftaat, boven alle andere tot gemoedsrust bevorderlijk. Indien onze lecvensftand ons niet tot nijverheid verpligt, zal 't nuttig zijn, ons te bevlijtigen, eenig doel of voorwerp in 't oog te houden, waarheen wij onze aandagt wenden. Ontfpanning van ingefpanncne, of belangrijke naajaaging, is eene vereischte tot genoegen. Ieder mensch is, door zijne natuur, meer of min tot werkzaamheid gefchapen. In een gemoed, "t welk geheel in rust is, en geen voorwerp heeft om het in bcweeging te brengen, in ftedc fan zelfgenot, zal aanhoudende kwijning, vcrveeling D 4 en



5Ö DE VREDE
en elende woonen. Het leeven in zulk eenen ftand Haat ftil, even als een poel van doode wateren , en de mensch wordt een last voor zich zeiven. Geweldige en gevaarlijke onderncemingen, welke dezulken, die in dezelve onledig zijn, in het- gemoed verbijsteren, kan ik niet ten oogmerke hebben aan te prijzen. Elk ziet, hoe verre vervreemd deeze van ccnen ftaat van kalmte zijn. Maar in het gewoone beloop van een ongeftoord en gemaklijk leeven, wilde ik eenen iegelijk aanraaden , een zeker oogmerk te bedoelen , eenig voorwerp in 't oog te houden, 't welk de ziel kan in werking brengen, en de opene vakken des tijds aanvullen. Mits het voorwerp onfchuldig, en van geen onvoegzaamen of vernederenden aart, kan het aan dit oogmerk voldoen, hoewel het in.zich zelf van niet veel gewigts zij. Beter is het voor de ziel, dat haar eenige bepaalde richting wordt gegceven, dan 'dat men haar immer, als 't ware, in de ledige
ruimte laat drijven. Doch omtrent welke
onderwerpen wij ook onledig zijn, tot den vrede des gemoeds is eene nog meer wcczenlijke vereischte, dat wij,
In de vijfde plaats, onze driften lecren beftuui-en. Deeze zijn onze meest gewoone rustver-
ftoo-



DES GEMOEDS. 57
fcoorcrs. Noodzaaklijk als derzelver aandrang is om de ziel in werking re brengen, indien zij aan de reden niet ondergefchikt gehouden worden, brengen zij fpoedig alles in verwarring. De zulken derzelven, die tot de hcillooze en ongezellige klasfe behooren, hebben eene klaarblijkelijke ftrekking om kwelling en onrust voor: re brengen. Tegen de roelaaring van deeze om van het hart bczir re nemen , is naauwlijks waarfchuwing noodig. Waarfchuwen moet ik u evenwel, dat zelf de zulke, die van een onfchuldigcn aarr re zijn geoordeeld worden, en die, gevolglijk, deugdzaame gemoederen kunnen aangrijpen, indien zij her volle meesterfchap bekoomen, genoeg zijn om den vrede des gemoeds re ftooren. Laat daarom een iegelijk, welke dien vrede op prijs ftclt, zich bevlijtigen om gemaatigdheid en zelfbeftuur te bewaaren, zelf te midden dier driften , Welke een fraai en ftreelend aanzien hebben. Hij zal bevinden, dat de voldoening van eene of andere derzelven die geduurige flaavernij nier kan opweegen, in welke zij hem zal voeren, wanneer zij rot ongeregeldheid overflaar.
Verder moet ik u venmanen, dat dit zelfbeftuur vooral noodzaaklijk is omtrent al wat heblijke geaartheid betreft. Zelf wanneer hevige D 5 drif-



53
DEN VREDE
driften daar buiten zijn, zijn die geringere gemoedsbewcegingen , welke de geaartheid fchokken of tot gemelijkheid vervoeren , genoeg in ftaat, om, door haare veelvuldige herhaaling, allen zelfgenot te vergiftigen. 1 lij, die een kalm gemoed wenscht te bezitten, moet, voor alle dingen, bedaardheid en zagthcid van aart aankweeken. Vooral moet hij dezelve aankweeken irr die huislijke of gezellige zamenleeving , met welke hij den meesten omgang heeft. Bekend is het, dat 'er duizenden zijn , die in openbaare en (hatelijke gezelfchappen de zagtmoedigheid en vricndlijkheid zelve fchijnendc, thuis, egter, en onder hunne naaste bloedverwanten, aan oploopcndheid en kribbigheid den ruimen teugel vieren. Kans hebben de zulkcn niet om veel wcezenlijk genoegen te fmaaken. Want het is in de dagelijkfche en huislijke verkecring dat de geaartheid voornaamlijk haar vermogen uitoeffcrit, 't zij ter bevordcringe of ter ftoornisfc van de kalmte onzer dagen. In gelegenheden, wanneer dc menfchcn digtst aan elkander koomen, indien zij, in ftede van elkander zagt aan te raaken, zich over en weder wrijven en krabben, zijn de gewaarwordingen, aan weerzijden voortgebragt, van dc ergerlijkftc en onbehaagendfte foort. Niets kan als een zekerder ftelregel worden



DES GEMOEDS. 59
den aangemerkt, dan dat hij, die zich van ongeregelde driften , of van eene norfche geaartheid laat bchcerfchen, hoewel hij alles bezittc 't geen een fchittcrcndc gcluksftaat kan belooven, omtrent den vrede des gemoeds een vreemdeling moet wcezen.
Laat mij u, in de zesde plaats, raaden, nooit te veel van de waereld te verwagten. Groote yerwagtingen cn zwellende vooruitzigten zijn groote vijanden van gemoedsvrede. Onbezonnen wordende ingewilligd, brengen zij beftendig teleurftellingen voort. Haare inwilliging , intusfchen, veroorzaakt onvoldaanheid over onzen tcgenwoordigen toeftand ; en hij, die onvoldaan is, kan niet gelukkig zijn. Eene der cerfte lesfen van den godsdienst, cn der wijsheid tevens, is, onze verwagtingen en hoop te maatigen, en de lecvensreizc niet te beginnen, als menfchcn, die verwagten, altijd een gunftigen wind tc zullen hebben. Laaten uwe uitzigten naar uwen rang en ftand in de waereld*'berekend zijn , cn nimmer boven dezelve eene harfenbceldige vlugt neemen. Vergenoegt u met ingetogene vermaakm, en vormt uwen fmaak voor dezelve. Zijt dankbaar wanneer gij vrij van fmartzijt, hoewel niet ten toppunt des zinnclïjkcn genots verheven.



6b DE VREDE
ven. Zijt vergenoegd, indien het pad, welk gij betreedt, effen en gemaklijkis, hoewel niet met bloemen beftrooid. Het menschlijk leeven gedoogt een aanhoudend vermaak niet, noch wordt het door uitlteekende grootheid altijd gelukkig. Gedenkt, dat het de middenftand is, die van gemoedsvrede de eigenlijke zetel is. Dezelve ftreeft noch na die hoogc gewesten des dampkrings, alwaar dc donder geformeerd wordt, noch kruipt altijd langs de aarde. Zijt 'er niet op gefteld, om, bij elke gelegenheid, op den voorgrond tc ftaan. Laat het u welgevallen om zomtijds in de fchaduw u te verfchuilen, en laat anderen hunne voegzaame plaats bekleedcn. — Ligt begrijpt een ieder , dat ik nu niet tot de cerzuchtigen en indringers fpreek, maar tot dc zulken, die den vrede des gemoeds hooger dan een luisterrijk aanzien in de waereld fchatten.
De zodanigen wil ik wijders raaden, terwijl zij niet te veel van de waereld verwagten, ook niet te hooge verwagtingen te koesteren aangaande de karakters der zulken, op wier vriendfehap zij zich verlaaten, en aan welke het hun lot is, door gezellige of huislijke betrekkingen te zijn vetbondcn. Indien gij ergens na volmaaktheid hebt uitgezien, zult gij u teleurgefteld vinden; cn het
ge-



DES GEMOEDS.'
61
gevolg dier teleurftellinge zal zijn, dat de vriendfchap verkoelen, cn van wanfraaak zal vervangen worden. Indien gij in eenige uwer verbintenisfen geneugte wenscht te fmaaken , neemt uwe natuurgenooten zoo als ze zijn, cn ziet hunne onvolmaaktheden over 't hoofd. Gij weet dat gïj de uwe hebt; verdraagt die van anderen, gelijk gij verwagt dat ze de uwe verdraagen moeten. Gelijk 'er niemand is, die niet zijne gebreken heeft, dus zijn ook weinigen van beminnelijke hoedanigheden geheel ontbloot. Kiest de zodanigen tot uwe medgezellen, die van zulke hoedanigheden't meest bezitten; waardeert hen daarmede
overeenkomftig. In één woord, maakt u
op de best mogelijke wijze de waereld ten nutte, zoo als gij die vindt. Maakt rekening zoo wel op den ftaat des menschlijken leevens, als op de zamenlecving der menfchcn, als met goed en kwaad doormengd. Dc dingen altijd uit zulk een oogpunt befchouwende, zult gij best berekend zijn voor die eenpaarigheid van neigingen, en die redelijke gefteldheid der ziele, die van gemoedskalmte de eigenlijke grondflag is. — Ik zal 'er nog nevens voegen als mijnen
Zevenden cn laatften raad omtrent dit onderwerp, de eenzaamheid de werkzaame tooneclen
der



<j2 devrede
t der waereld te doen vervangen, en eene heblijkheid van ernftig naadenken aan tc kwccken. Voorheen raadde ik de zulken, die in een werkzaam leeven niet opzettelijk zijn betrokken, 't een of ander voorwerp' van bemoeijinge bij de hand te neemen, ten einde om aan den tijd cn de gedagten voegzaame bezigheid te verfchaffen. Doch in geheel anderen ftand is de groote menigte der menfchcn. Naarftigheid wordt van hun geëischt; bezigheden en zorgen drukken hen ; werkzaame naajaagingen houden hunne ingefpanncnfte aandagt onledig. Hij, die, in zulk eench toeftand, de waereld onverhoeds intreedt, kan een groot deel van haare moeiten en beroeringen niet ontgaan. Te midden van gewoel, loozen handel en oneenigheid, moet hij menig eene onaangenaame uur Mijten. Hier valt hem een vijand aan, daar ontmoet hem een mededinger. Een agterdogtig vriend ontmoet hem de eene uur, een ondan\baare maakt hem dc andere gemelijk. Mijne meening is niet, dat, om deeze redenen , hij, die vrede des gemoeds zoekt, zich aan alle openbaare bemocijingen zou onttrekken, cn 's menfchcn post verlaaten. Dit ware de afzonderings eens monniks, niet die van een deugdzaam en wijs mensch. Te duur wierdt de gcmoedsvrede gekogt voor het verzuim van die



8 È S GEMOEDS. 6*3
pligten , welke op eenen mensch, en eenen christen rusten. Noch wordt, inderdaad, in volflagenc afzondering van dc waereld de vrede des gemoeds fteeds gevonden. Integendeel, wanneer 's menfehen geest van de bezigheden worde afgefheeden, tot welke hij door dc natuur en de Voorzienigheid wierdt beftemd, aast hij op zich zeiven, en teelt zijne eigen elende. Meest Waarschijnlijk wordt altijd dc kalmte des gemoeds verkrecgen , wanneer wacreldfche bezigheid met overdenkende cn ernftige afzondering wordt getemperd. Heb gemeenfehap met uw hart op uwe legerjïede, en zijt /lil. Deeze waereld aan zich zeiven overlaatcnde, laaten 'er tusfehenpoozen zijn, welke gij u zeiven en Gode toewijdt. Overdenking breekt de kragt van menige onfhiimige driften, en brengt ons op eenen afftand van de opfchuddingen der waereld. Wanneer hec gemoed ontroerd was of ter neer gefiagen, vinden wij in de gemeenfehap met God en den hemel een heiligdom, werwaarts wij de toevlugt mogen necmen. In de uuren van befpicgclinge en godsvereeringe geniet een deugdzaam mensch zich zclven in vrede. Edeler voorwerpen ziet hij, dan waereldfche menfehen kunnen ontwaaren. Een hoogcr karakter neemt hij aan. Hij luistert naar de ftemme der natuur en van God \ en uit dit
ge-



G"4 DE VREDE
gewijde heiligdom treedt hij voort met een gemoed, gehard tegen de kleine beroeringen der waereld. Niet te iterk, derhalvcn , kunnen den liefhebberen van vrede des gemoeds zulke heb* lijkheden worden aangepreczen, als kragtige hulpmiddelen ter bereikinge van dien toeftand.
Ardus heb ik voorgedraagen , 't geen mij voorkomt het voorfchrift te zijn van godsdienst en van wijsheid, ter verkrijginge van vrede des gemoeds. Die deeze dingen doet, zal niet wankelen. — Geduurende de vroege tijdperken des leevens, zijn leevendige gewaarwordingen van vermaak de eenige voorwerpen, die der naajaaginge waardig geoordeeld worden. Enkele kalmte cn bedaardheid worden veragt, als het deel alleen van bejaarden cn zwakken. Eene langer gemeenfehap met de waereld, met haare verijdelde hoop en bedriegelijke vermaaken , leert bijkans alle menfehen, van lieverlede, om kalmte cn,vrede te wenfehen. Doch verbeelden moet gij u niet, dat dit zegeningen zijn, die ais van zelve op de menfehen zullen nederdaalen, zoo ras zij dezelve beginnen te begecren. Neen: de onbezonnene en de losbandige zal altoos met haar onbekend blijven. Een ïpeelbai zullen zij blijven van ieder voorval, welk zich aanbiedt om hunnen
geest



DES GEMOEDS. 6*£?
geest te ontftellen , en hun leeven te beroeren.—» De drie groote vijandinnen van gemoedsvrede' zijn: Ondeugd, Bijgeloof en Ledigheid: Ondeugd, die het gemoed dooi'booze driften fchokt en vergiftigt;-Bijgeloof, wélk het met ingebecL de verfchrikkingen vervult; Ledigheid, die het met verveeling en wanfmaak belaadt, 't is afleeri door het betrceden van het pad;, door de eeuwige Wijsheid gebaand, dat wij den gezegcndeil tempel der gemoedsrust kunnen bereiken, en al^ daar onzen ftand vestigen; door het doen van onzen pligt omtrent God cn de menfehen, immcrS daar na te itrecven; door het verkrijgen vr.n ne* derig vertrouwen op Gods bermhartigheid cii gunst door Jezus Christus; door ons gemoed te zuiveren, cn onzen tijd en gedagten voegzaam bezig te houden; door onze driften cn geaartheid tc beftuuren; door alle onredelijke Vervvagtlngetl van de waereld en van de menfehen te beteugelen; en door,.tc midden van waereldfchc bezigheden , ons aan bedaarde afzondering cn efnftigë overdenkingen te gewennen. — Door düsdanigê middelen mogen wij hoopen, dat, onder den" godlijken zegen, onze dagen in eenen ftroorri zullen afloopen, zoo onberoerd als de menschlijj kc toeftand gedoogt. He godloozén zijn als êshë
VUL DEEL; E VOdrt*



66 DE VREDE DES GEMOEDS.
voortgedreevene zee-, wam die kan niet rusten, en haare wateren werpen /lijk en modder op (*). —• Maar het werk der geregtigheid zal vrede zijn, en de werking der geregtigheid zal zijn gerustheid en zekerheid tot in eeuwigheid (f).
(*) Jefaia LVII: 20. (f) Aldaar XXXII: 17.
VIER-



VIERDE
LEERREDE.
OVER
DE RAMPEN DER MENSCHEN ALS AAN HUN ZE L VEN TE WIJTEN.
S P R E U K E N XIX: 3.
De dwaasheid des menfehen rerkeert zijnen weg, en zijne hart vergramt zich tegen den Heere (*).
jr_jj~oe menigvuldige klagten hooren wij van alle zijden, over de elendc endenkommer, die de waereld vervullen! De hoogen en delaagen, de jongen en de bejaarden zijn het hier omtrent ééns; en zints den aanvang des tijds was geen onderwerp vrugtbaarer in breedvoerig uitweiden , dan dc ijdelheid en kwelling, om welke te lijden de mensch beftemd is. Doch zijn wij verzekerd, dat- deeze kwelling, en deeze ijdelheid, in haar geheel moet worden toegcfehreeven aan de beftelling des hemels? Is 'er geen grond om te vermoeden, dat de mensch zelve van zijne eigen bedrijven dc hoofd- en 'onmiddelijke bewerker is ? Stellig en duidelijk berigt ons de tc:;t, dat het onder de menfehen gemeen is, zonder
(*) Volgens de Engelfche overzetting.
E a



68 DE RAMPEN DER MENSCHEN
der grond over de Voorzienigheid te klaagen; dat zij geneigd zijn, God van de rampen des leevens te beichuldigen, terwijl zij, indedaad, zich zelve beichuldigen moesten; en dat, zints hunne dwaasheid hunnen weg heeft verkeerd, en hun de gevolgen huns eigenen wangedrags doen ondergaan, zij godlooslijk hun hart vergrammen tegen den Heere. Deeze is de lecre, welke ik nu zal aagten te verklaaren, ten einde om den twijfelaar den mond te fcoppen, cn een knijzigen cn ongodsdienftigen geest tc beteugelen. Daartoe zal ik, vooreerst, eenige aanmerkingen voordraagen over 's menfehen uitwendigen — en vervolgens over zijnen inwendigen toeftand; cn dan met zulke ernftigc cn nutte beftuuringen be_ fluiten , als het onderwerp eigenaartig zal aan de hand geevcn.
I. Laaten wij 's menfehen uitwendigen toeftand befchouwen. Wij vinden hem in eene waereld geplaatst , alwaar ' hij in gecnen deelc dc bcfchikking over dc voorvallende gebeurtenisfen heeft. Onheilen treffen zomtijds de waardigften en de besten, welke zij niet magtig zijn te voorkoomen, cn alwaar hun niets overig is, da*n de hooge hand des hemels te erkennen, en zich te onderwerpen. Voor zulke proefbezoekingen
kun-



ALS AAN HUN ZE LVEN TE WIJTEN. ótf
kunnen veele goede en wijze redenen worden aangevoerd, over welke mijn tegenwoordig onderwerp niet gedoogt uit te weiden. Doch hoewel deeze onvermijdelijke rampen een gedeelte uitmaaken , zij beflaan egter niet het voornaamfte gedeelte der kwellingen cn zorgen, welke het menschlijk leeven beroeren. Eene menigte onheilen kwelt ons, omtrent de bron van welke wij na elders moeten uitzien. — Niet zoo dra heeft iets in de gezondheid, of in de uitwendige omftandigheden der menfehen hunne wenfehen wederftreefd, of zij beginnen tc fpreeken van dc ongelijke bedeeling van dc goede dingen dcezes leevens; zij benijden den ftaat van anderen; zij verknijzen zich over hun eigen lot, cn vergrammen zich tegen den Beftuurder der waereld.
Doordrongen van deeze gevoelens, verkwijnt een mensch onder een geknakt geitel. Maar Iaat ons hem vraagen, of .bij, in opregtheid en goeden ernst, hier van geene andere oorzaak, dan het onbekend befluit des hemels, kan aanwijzen? Heeft, hij den zegen der gezondheid behoorlijk op prijs gefield, en de regels van deugd en matigheid altijd in agt genoomen? Is hij ingetogen geweest in zijn leeven, en maatig in alle deszelfs vermaaken? Indien hij nu flegts den prijs zijner E 3 voor-



>JO DE RAMPEN DER MENSCIIEN
voorgaande , nn'sfchien vergeetcne, lustopvolgingen betaalde, heeft hij dan eenige reden tot klaagen, als of hij onregtvaardig leedt ? Korfde uw oog doordringen in de verblijven van ziekte cn jammer, gij zoudt dezelve bevolkt vinden met de fiagtoiTcrs van onmaatigheid en zinlijkheid , en met de kinderen van ongeoorlofde traagheid en luiheid. Onder de duizenden, die aldaar kwijnen , zoudt gij de evenredigheid van onfchuldige lijders gering vinden. Gij zoudt verwelkte jeugd, verhaasten ouderdom, en het vooruitzigt van een ontijdig graf het deel vinden te zijn van menigten, welke, op eene of andere wijze, die onheilen zich zclven hadden berokkend; terwijl deeze martelaars der ondeugd en der dwaasheid, de onbefchaamdheid hebben over 's menfehen hard lot tc klaagen , cn zich tegen den Heere te vergrammen.
Doch, veelligt, klaagt gij over moeilijkheden van eene andere natuur; over dc onregtvaardigheid der waereld; over de armoede, welke gij lijdt, en over de moedbeneemingen, onder welke gij zucht; over de jammeren en teleurftcllingcn , van welke uw leeven is doorzaaid. — Eer gij uwer onvoldaanheid te ruimen teugel viert, laat mij u verzoeken, over uwen voorgaanden leevenstrein
on-



ALS AAN HUN ZELVEN TE WIJTEN. Jl
onpartijdig naa tc denken. Hebben niet verwaarloozing, of hoogmoed, of kwaadaartigheid-, of zondige driften u dikmaals van het pad van een verftandig en wijs gedrag afgeleid? Zijt gij omtrent u zeiven niet in gebreke gebleeven in het ten nutte aanwenden van die gelegenheden, welke dc Voorzienigheid, ter verbeteringe en bevorderinge van uwen ftaat, u hadtaangebooden? Indien gij hebt verkoozen, uwe luimigheid, of uwen fmaak in de voldoening aan vadzigheid of vermaak bot te vieren, kunt gij dan klaagen, omdat anderen boven u die voordeden behaald hebben, welke aan nutte werkzaamheden en eerlijke vlijtbetooning eigenaartig zijn verknogt ? Hebben niet de gevolgen van eenige verkeerde ftappen, tot welke uwe driften, of uwe vermaaken, u vervoerd hadden, u door een groot gedeelte uws leevens vervolgd, misfehien uw karakter bevlekt, u in verlegenheden ingewikkeld, of u dc handen doen vcrflappen? — Het is een oud fpreekwoord, dat ieder mensch de werkmeester van zijn eigen geluk in de waereld is. Zeker is het, dat de waereld zelden iemand volkomen den voet dwars zet, dan door zijne eigen fchuld. De godzaligheid is, over 't geheel genomen, tot alle dingen nut. Deugd, naarftig' heid cn vlijtbctoon, met een goed karakter en E 4 voor-



^2 ' DE RAMPEN DER MENSCHEN
voorzigtighcid gepaard, bleek immer de zekerde weg toe voorfpoed te zijn; en wanneer de menfchcn in het verkrijgen daar van kwalijk flaagen, moet de mislukking meer arm hunne afwijking van dien weg worden tocgefchreeven, dan aan hun ontmoeten van onoverkomelijke hinderpaalen. Zom'migen, te loos zijnde , verbeuren den naam van vroomheid. Zommigen, te openhartig zijnde, worden van mangel aan voorzigtighcid befchuldigd. Anderen, zijnde wuft en veranderlijk, worden van allen gewantrouwd. — Gemeenlijk is dit het geval, dat de menfehen hunne tcleurit'ellingen aan eenige andere oorzaak, eey dan aan hun eigen wangedrag, zoeken toe te fchrijven; en wanneer zij geen andere oorzaak kunnen verzinnen, leggen zij dezelve der Voorzienigheid te laste. Hunne dwaasheid vervoert hen tot ondeugden; hunne ondeugden tot wederfpoeden ; cn in hunne wederfpocden vergrammen zij zich tegen den Heere. ■ Dubbel onregtvaardig zijn zij tegen God. In hunnen voorfpoed zullen zij hun gelukkig ilaagcn aam hunne eigen naarftigheid, eerder dan aan den zegen van God toefehrijven; en in hunnen tegenfpoed wijten zij de fcliuld hunner ongelukken aan zijne Voorzienigheid, niet aan hun eigen wangedrag, ferwijl 4e waarheid der zaake juist het tegenover»



ALS AAN HUN ZELVEN TE WIJTEN. 73
overgeftelde is. Alle goede gaave en volmaakte gift is van boven; en van kwaad en elende is dc mensch de authcur voor zich zeiven.
Wanneer wij van den toeftand van bijzondere perfooncn onze oogen na den Haat der waereld in 't groot wenden, ontmoeten wij nog meer bewijzen voor de waarheid deezer ftellinge. Wij ,zien groote maatfehappijen van menfehen van een gereeten door inwendige oneenigheden, oproeren en burgerlijke bewcegingen. Magtige legers zien wij, met een geduchten tocftel, tegen elkander optrekken , om de aarde met bloed te be- dekken, en de lucht met het gefchrei van wedtw wen cn weezen te vervullen. Zwaare rampen zijn deeze, aan welke deeze elendige waereld is blootgefteld. Maar, ik bid u, moeten dee¬
ze rampen aan God worden gewceten ? Was Hij het, die de flagtende legers te velde zoudt, of die de vreedzaame ftad met moord en bloedvergieten vervulde ? Zijn deeze elenden iet anders, dan de bittere vrugt van der menfehen hevige en ongeregelde driften? Moeten zij niet klaarblijkelijk worden te rug gebragt tot de eerzucht en de ondeugden der vorften, toe de oneenigheden der grooten, en tot de onftuimighcid van
het volk? Laaten wij dezelve geheel bui-
B 5 ten



74 DE RAMPEN DER MENSCHEN
ten de gedagten itellen, wanneer wij aan de Voorzienigheid denken; cn laaten wij alleenlijk aan de dwaasheid der menfehen denken. Beteugelde de mensch zijne driften, en regelde hij zijn gedrag naar de voorfchriften van wijsheid, menschlijkheid en deugd, niet langer zou de aarde door wreedheid verwoest worden; en dc menschlijke raontfehappijen zouden in orde, eenfteWmigheid en vrede leeven. Laat de mensch op de tooncclen van leed en geweld, welke de waereld vervullen, met een belchaamd gemoed, de fclrilderij zijner ondeugden, zijner onkunde, en dwaasheid zien. Laat hij vernederd worden •door het befchaamend gezigt van zijne eigen verkeerdheid; doch laat niet zijn hart zich vergrammen tegen den Heere. — Laaten wij, van den uitwendigen overgaan,
II. Tot de befchouwing van 's menfchcn inwendigen toeftand. Zeker is het, dat hier veel onrust cn clende kan gevonden wórden, hoewel zijn uitwendige ftaat ongemoeid cn voordcelig fchiine. In zoo verre deeze inwendige onrust ontfiaat uit dc knaagingen des geweetens, cn de verfchrikkingen der misdaad, lijdt het gecnen •twijfel, of zij eigen-voortgebragtc clende zij, welke het volllrckt onmogelijk is aan den Hemel te
wij-



ALS AAN HUN ZELVEN TE WIJTEN.
wijten. Maar zelf wanneer zwaare misdaaden endiepe gemoedsknaaging niet dc redenen van zelfkwcllinge zijn, hoe dikmaals gebeurt het, dat in de bloeicndfie leevensftanden vergif wordt uit? geftort door de dwaasheden en driften der voorfpocdigen? Wij zien hen gemelijk en rusteloos; door weelde bedorven, en door gemaklijkhcid verzwakt; onverduldig over de geringde telcurftelling; onder neêrflagtigheid gebogen, cnklaagende over al wat rondom hen is. Hoe veele Hainansi, Hazaëls en Ilerodesfen zijn 'er in de waereld, die, door 't geen zij inwendig lijden, in grooter kwelling en elende hunne dagen Mijten , dan zij, die dc verdrietlijkheden der armoede verduwen? Durven zodanige menfehen, in hunne gcmelijkfte oogcnblikken, de clende van hun eigen maakzel der hemelfche Voorzienigheid te last leggen ? De Voorzienigheid heeft de gunftigfte gelegenheden, om hunnen leeftijd gcnoegelijk door te brengen, in hunne handen, gefteld. Doch zij zelve verdeeden elke geneugte , die hun wierdt aangeboden, en vervulden de voorzegging, dat de voorfpoed der zotten hen zal verderven (*).
Gc-
(*) Spreuk. I: .32.



7& DE RAMPEN DER MENSCHEN
Gelijk het 's menfchcn dwaasheid is, die zijnen voorfpoed bederft, moeten wij niet nalaaten aan te merken, dat het de zelfde oorzaak is, die zijnen tegenfpoed verzwaart cn fterker aanzet; Dat gij door de uitwendige rampen der waereld lijdt, mag dikwijls aan Gods beftemming worden toegefchreeven; maar wanneer gij, te midden van dezelve, ook door de ongeregeldheden van uw gemoed cn driften lijdt, ligt de fchuld daar van bij u zelvcn ; en het zijn deeze inwendige ongeregeldheden, die aan de uitwendige bezoekingen den fterkften prikkel geeven. Menigvuldig •zijn de .hulpmiddelen van een deugdzaam en ver■ftandig mensch, onder alle de tegénheden des leevens. Te midden derzelven ftaat het altiid in zijne magt, vrede des gemoeds, en hoop op God te genieten. Hij moge lijden; doch onder het lijden zal hij niet bezwijken ,«00 lang alles binnen hem welgefteld is. Maar wanneer dc geest gewond is door misdaad en dwaasheid, opent zich de wonde, en bloedt van nieuws, bij élkeftf«fiagy dien hij van de waereld ontvangt. Het gemoed wordt aandoenlijk en gevoelt fmart van de .geringde kanswisfelingen des geluks; cn een kleine ramp doet zich als een ondraaglijk ongeluk gevoelen.
Over



ALS AAN HUN ZELVEN TE WIJTEN. ff
Over 't geheel genomen; hoe dieper gij het mcnschlijk leeven doorihuffelt, en hoe meer gij de manieren cn het gedrag der menfehen opmerkt, hoe gij van déeze groote waarheid kragtiger zult overtuigd worden, dat van alle de onaangenaamheden , van welke de waereld overvloeit , wij zeiven de hoofdveroorzaakers ziin. Onder de menigten, die thans hunnen ftand cn lot betreuren, zal het omtrent dc groote mecr. derheid gelden, dat zij de vrugten hunner eigen werken eeten. Onbercikbaare voorwerpen dwaaslijk naagejaagd, onbeteugelde driften gevoed, zondige vermaaken en begeerlijkheden botgevierd, God en Gods heilige wetten vergeetcn: deeze, deeze zijn de groote gcesfels der waereld, de hoofdoorzaaken dat 's menfehen leeven zoo beroerd en ongelukkig is. God heeft onzen ftand op aarde tot een gemengden en onvolmaakten ftand verordend. Aan ons zeiven hebben wij het te wijten, dat dezelve een ondraaglijke ftand wordtindien hij niets dan kwelling en ijdelheid voortbrenge, wij zeiven hebben de zaaden dier kwellinge en ijdelheid gezaaid; en zoo als wij gezaaid hebben, zullen wij maaien. — Thans gaa ik over, om de waarheden, die wij overwogen hebben, ten nutte aan te wenden.
Laa-



78 DE RAMPEN DER MENS CUE N
Laaten wij, in de éèrfh plaats, 'er uit keren, de zonde als de bron van alle onze cienden befchouwen. Bij wijlen mogen zij dc zagte benaamingen van dwaasheid, ongeregcldhcid^of ligtzinnigheid aanncemen; doch onder welke gedaante zij zich ook vertoone, altijd is en blijft zij eene afwijking van die heilige wet, die ter regelmaat van ons gedrag moet dienen. Steeds is zij een wortel, die gal en alzem draagt (*); en in volkomene evenredigheid met de hoeveelheid deezes vergiftigen onkruids, welk wij in onzen beker gemengd hebben, moeten wij verwagten, wateren der bitterheid te zullen drinken. Indien de dwaasheid des menfehen zijnen weg niet verkeerde, zijn hart zou geene gelegenheid ' hebben om zich tegen den Heere te vergrammen. Hij zou in eiken toeftand des leevens behoorlijke voldoening fmaaken; cn onder deszelfs onvermijdelijke rampen zou hij van godsdienst en deugd troost ontkenen. — Inderdaad, van elke ongeneugte, die wij nu verduuren, van de ongeneugten, die wij als eene verordening der Voorzienigheid befchouwen, zoo wel als van alle andere , is de zonde bij flot van rekeninge de oorzaak; even gelijk het de oproerigheid tegen
God
(*) Deut. XXIX: 18.



ALS AAN HUN ZELVEN TE WIJTEN. 7p
God was, die de oorfpronklijke aanleiding tot die ongeneugtcn gaf, cn dc kastijdingen, welke wij, in deezen ftaat der tuchtigingc, ondergaan, noodzaaklijk maakte , zelf voor de kinderen van
God. Doch voor 't tegenwoordige bepaa-
len wij onze opmerking bij die elenden, van welke de menfehen voor zich zeiven de onmiddelijke bewerkers zijn,' cn in deeze alleen vinden wij gronds genoeg, om de zonde als 's menfehen hoofdvijand te befchouwen — als den grooten' rustverftoorder van zijn leeven. Laaten wij dan' tot de Voorzienigheid met eerbied opzien. Laat zich onze verontwaardiging op de zonde ontlasten; en, 't geen van meer belang is, laaten wij' tegen de zonde en alle haare aanleidingen de uiterfte omzigtigheid te werk nellen. Naar maarte wij langs de verfchillende paden des leevens vorderen, laaten wij ons gewennen op onzehoede te zijn tegen de zonde, als dien verborgen flang, die tusfehen het gras fchuilt, wiens doodlijke aanraaking wij haastig moeten ontvlieden, indien wij zijne fteeken niet willen ondervinden. Te veelen hebben van dit gevaar de vereischte bevatting niet. De dwaazen, zegt de wijze man, [potten met de zonde. Een dwaas voorwaar moet hij zijn, die aan haar ligtzinnig durft denken. Hij vertoont niet flegts dc verdorvenheid



DE RAMPEN DER MENSCIIEN
held van zijn hare, maar, daar hij zich veelügt meer over zal fchaamen, om 'er mede betigt te worden, hij vertoont zijne onkunde van de waereld» Hij vertoont, dat hij zijn waereldsch belang kent noch verftaat, zelf niet het belangen geluk der menschlijke zamenleevinge»
Laaten wij, in de tweede plaats, uit het voorgefielde lecren, ccne der geduchtfte cn belangrijkfte van alle waarheden, de zekerheid der uitóeffeninge van een godlijk beftuur over de waereld. Blind moet hij zijn, die daar van niét de treffendfte kenmerken befpeurt, in de leere, welke wij nu herzien hebben. Indien 'er een twijfelaar zij} die ftaande houdt, dat den menfehc eene onbeperkte vrijheid ter zijner lustopvolginge is gegeeven; dat in het oog des Scheppers alle bedrijven evengelijk zijn; cn dat Hem geen regel van zedelijk gedrag voorgefchrceven , noch door eenige ftraf bedreiging is aangedrongen: — om zulk eenen te wederleggen, hebben wij niet tot redeneeringen onze tocvlugt tc neemen , maar alleen op fpreckende cn in 't oog loopende daadzaaken ons te beroepen. Wij verzoeken hem, 's menfehen leeven gade te {laan, cn op te merken , hoe elke ondeugdik door de gefteldheid der dingen, met elcnde in verband ftaa. Wij ver-
zoe-



ALS AAN HUN ZELVEN TE WIJTEN. ||
zoeken hem dc gefchiedenis van eenen mensch $ met wiens gedrag hij gelegenheid gehad heeft meer hijzonder bekend te worden, naa te gaan, en op te merken , of niet de voornaamIIc onheilen , die hem treffefl, door zijn eigen, wan? gedrag hem berokkend wierden. Wij verzoeken hem, in dc gefchiedenis der volken op te merken, of niet algemecne deugd ten allen tijde hen verhoogd, en of niet losbandigheid en mi den den weg tot hunnen ondergang gebaand hebben. Gctuigcnisfen zijn deeze voor de waarheid van den godsdienst, die' door geenerlei drogredenen kunnen ontdoken worden. Eene uorrimc is deeze, die haare waarfehuwingen luiden kragtig aan ieders hart verkondigt.
Het ontwerp, volgens 't welk het godiijk beftuur tegenwoordig wordt voortgezet, is klaarblijkelijk, dat der menfchcn eigen boosheid bcftemd wierdt om hen te ftraQin; dat dc zondaars in de werken hunner handen zouden verjl rikt worden i, en nederdaalen in de put,, welke zij
voor anderen hadden gegraven. Van allé de
ontwerpen, welke voor het beltuur der waereld konden bedagt worden , prijst dit zich bi] de reden aan , als het wijsfte en Gode meest be.taa-1 mende: de gefteldhéid der dingen zodanig te
VIII. or. e:,< F vor-



$2
DE RAMPEN DER MENSCHEN
vormen, dat de godlijke wetten in zekeren zfn zich zeiven zouden uitvoeren, en haare ftaaving in ha'aren eigen boezem medevoeren. Wanneer de ondeugden der menfchcn het uitoefFencn van ftraffen vorderen, is de Almagtige om dienaars zijner regtvaardigheid niet verlegen. Een duizendtal werktuigen ter wraakc ftaat onder zijn bevel; ontelbaare pijlen zijn altijd in zijnen koker. Doch zodanig is de wijsheid van zijn ontwerp, dat 'er geene bijzondere tusfehenkomften van magt vercischt worden. Van zijnen troon behoeft Hij niet af tc treedon, cn dc orde der natuur tc ftremmen. Met de majesteit en flaatclijkhcid, welke der Almagt betaamt, fpreekt Hij: Ephraim is vergezeld met ds afgoden ; laat hem alleen (*). De overtreeders laat Hij aan hunne eigen misdaad over, en de ftraffe volgt op de hielen. De zonden doen het werk der geregtigheid. Zij tillen de roede op; en met eiken flag, welken zij den boosdoener gcevcn, paaren zij deeze ftrenge vermaaning, dat vermits hij flegts de vrugten zijner eigen daaden plukt, hij al wat hij lijdt verdient. — Uit het gezegde mag ik aanleiding neomen, om
In
C) Hof. IV: 17. Eng. rm.



ALS AAN HUN ZELVEN TE WIJTEN, SJ
In dc derde plaats, te doen zien de onl üKjkheid van der Voorzienigheid de fchüld-te Wij van eene gemengde en ongelijke toedcclinge haarer gunden onder de goeden en de boozen. In fchijn alleen, niet in dc daad, heeft die o:ir . hjke bcdeêling plaats. Het gantfche beleid deiVoorzienigheid kondigt genoegzaam aan , WellSd van deeze klasfen van menfehen zij zegent en bcfchermt. Niets anders is de voorfpoed der zondaaren, dan een bedriegelijk vertoon. De groote bouwftoffen van geluk zijn voor de deugdzaamen toebereid; en het kwaad blijft nimmer iü gebreke om de zondaars tc vervolgen. — ik zal deeze redevoering befluiten, met
In dc vierde en laatfte plaats aan te merken . de hoodzaaklijkheid, welke uit onzen tegenwoordigen toeftand klaarblijkelijk voortvloeit, om uit te zien na God om beftuur en hulp, in de regeling van ons gedrag. Het flot der gehecle leere, die ik nu heb aangedrongenj is, dat 's menfehen geluk of clende , voor een goed gedeelte, in zijne eigen magt ftaat; Vergeefs klaagt hij over de Voorzienigheid. Indien zijn hart zich vergram-me tegen den Heere, 't is alleen, omdat zijné dwaasheid zijnen weg verkeerd heeft: want aar* hem .zeiven en aan zijn eigen gedrag hangt het* F i b««



84 DE RAMPEN DER, MENSCHEN
bevrijd te zijn van de clende, die dc boosdoeners teisteren. — Maar, helaas! wanneer wij zeggen , dat dit aan den mensch hangt, op welk een onzekeren grond plaatzen wij dan zijne vastigheid? Is de mensch , aan zich zelvcn zijnde overgelaaten, tegen het groote werk, welk op hem rust, tegen de gewigtige taak, hem opgedraagen, opgewasfen, om door een verftandig en onberispelijk gedrag het geluk te bereiken? Onftandvastig als hij is in de deugd, veranderlijk in zijne befluiten, geleidelijk van aart, en bezwijkende onder duizend verzoekingen, hoe zal hij zich zeiven geleiden langs zulke glibberige en gevaarlijke paden, als die des menschlijkcn leevens, alwaar veeie verborgene fteilten hem omringen, veele dwaallichten hem van 't fpoor voeren, en alwaar de gevolgen van eiken flap, dien hij doet, verwoesting en verderf zijn kunnen ? — Laaten wij den hemel danken, dat, in deezen toeftand, een weldaadige gids zijne hand aanbiedt, om ons te helpen; dat een hcmelsch licht van boven ons beftraalt; dat een godlijke Geest beloofd is, om ons te verlichten en te verfterken. Laaten wij den hemel ootmoedig fmeeken, dat deeze Geest des Almagtigcn fteeds onze leidsman moge weezen; ftellende nimmer een vermetel vertrouwen op onze eigen wijsheid, maar een aandagtig oor
aan



ALS AAN HUN ZELVEN TE WIJTEN. 85
aan de ftemme van God leenende, en op alle onze wegen Hem erkennende, die alleen onze gangen kan bef uur en. Ten befluite, laaten wij de overtuiging van deeze grondwaarheden vast houden — dat in alle zijne bedeelingen *God regtvaardig en goed is; dat van alle de moeiten, die wij lijden, de oorzaak bij ons zeiven, en niet bij Hem fchuilt; dat de deugd de veiligfte leidsman tot een gelukkig leeven is; dat hij, die deezen leidsman verlaat, het pad des doods inflaat; maar dat hij, die in opregtheid wandelt, zeker wandelt; cn dat hij, die het gebod behoudt, zijne eigen ziele bewaart.
F 3 VIJF-



V IJ F D E
L ' E E R R E D E,
■ over.-
BE OPftEGTHEID ALS DEN LEIDSMAN rl ;, , DE S LEEVENS.
sï'uluk. XI: 3.
. D? opregtheid der opregten zal hen leiden (*),
J^egtvaardigheid en zonde worden, in het boek der Spreuken, dikmaals tegen elkander overgcfteld, en de voordeden der eerfte ontwikkeld. De regtvaardige man wordt hier vertoond, als beter tc zijn dan zijn naaste, als zijn, de de wegen, welke hij bewandelt, wegen van lieflijkheid, terwijl het. pad der overtreedcren moeilijk (f) is. Eere wordt hier voorgeftcld als den eenen verzeilende, terwijl ichande het deel 'des anderen is. Het pad des eenen leidt tot het leeven , dat des anderen tot het verderf. In den text wordt een voorbeeld gebljzonderd, waat op gemeenlijk niet gelet wordt, en welks bezit zommigen haar niet terftond zullen toekennen.
De
(*) Engelilhe vertaling; de onze heeft: t/t opregiigheid der op; egten leidtt haarx , (f) Eng, ven.



DE OPREGTHEID, ENZ. S7
De wijze man berigt ons, dat zij licht en beftuur voor het leevensgedrag oplevert, en blijken zal onze beste leidsman te zijn langs de kronkelende paden des leevens. De opregtheid der opregten zal hen leiden; of, gelijk 'er, ten zelfden oogmerke, in een volgend vers, wordt nevens gevoegd : de geregtigheid maakt zijnen weg recht (vs. 5.) Veelen ontmoet men 'er, die erkennen , dat opregtheid eene beminnelijke hoedanigheid is, dat zij tot veel eerbieds is geregtigd, en in de meeste gevallen invloed moet hebben op ons gedrag; doch die evenwel ongenegen zijn, om haar, in de beftuuring van het waereldsch gedrag, de eerfte plaats toe tc kennen. Zij bewecren , dat eene zekere listige fchranderheid, op wacrcldkennis gebouwd, eens ieders bestej; " leidsman is, die 'cr na tragt om een vooripoedig' gelukzoeker te worden ; cn dat eene naauwgezettc agtgecving op opregtheid, als zijnen eenigen leidsman, hem menigmaalen in gevaar cn ongelegenheid zou brengen. In tegenftelling van dusdanige begrippen ben ik nu voornecmens aan te toonen, dat, te midden van alle belemmeringen en gevaaren, 'cr geen leidsman is, dien wij even veilig, en, over 't geheel genomen, met even gelukkigen uitflag, kunnen kiezen , als de opregtheid van een vroom gemoed; en dat, bij elke F 4 ge-



PU DE OPREGTHEID
gelegenheid vr.n bcpro'cvinge , beginzels van vroomheid en eere een deugdzaam mensch tot grooccr voordcel door dit leeven zullen geleiden, dan mdien hij volgens 't meest verfijnde ontr v.e-n van wae'rcldwijsheid wandelde,
Veel omflags is ohno.odig, om het karakter van een man van opregtheid te fchetzen, als zijnde hetzelve uit zijnen aart eenvoudig , cn ligt te verftaan. 'Hij is iemand, die het zich tor een bcftendigen !rcgel ftejt, den weg des pligts te volgen, zoo ais het Woord van God, en de ftemme van zijn gewcetcn, hem dien aanwijst. Niet blootiijk wordt hij door aandoeningen geleid , die zomtijds aan een los cn onvast karakter eenen glimp van deugd kunnen gcevcn. De opregtc man wordt door een gezet beginzel des gemoeds geleid, 't welk hem bepaalt om niets hoog tc agteë, dan 't geen eerlijk is, en van al wat in het zedelijk gedrag laag en onwaardig is eenen afkeer tc hebben. Aldus vindt gij hem altijd den zelfden; ten allen tijde den vertrouwden vriend, den liefhebbenden bloedverwant, den gemoedelijke beroepswaarneemer, den godvrugtigen godvercerer , den algemcenebestgezinden burger. Hij neemt geen gemaakt voorkomen aan. Hij v èkt geenen (luier om zich te bedekken: want
hij



ALS DEN LEIDSMAN DES LEEVENS. 89
hij fpcclt géeneri vooraf bedagtèn rol, maar hij is in de daad 't geen hij fchijnt te weezen, vol van waarheid , opregtheid cn merischlievehdhèld. In alle zijne beoogingen kent hij geen anderen dan 'den eerlijken en rechten weg ; eer zou hij wantenen, in zijne oogmerken ongelukkig te flaagen, dan dezelve door ongeoorloofde middelen te bereiken. Nooit vertoont hij u een lachend gelaat, terwijl hij kwaad tegen u in zijn hart overlegt. Nooit prijst hij u bij uwe vrienden, terwijl hij op een anderen tijd u bij uwe vijanden laakt. Nimmer zult gij het eene gedeelte zijns karakters met het andere zien overhoop liggen. In zijne zeden is hij eenvoudig en ongemaakt; in alle zijne handelingen openhartig en beftaanbaar met zich zeiven. — Zodanig is dc oprechte man, van welken in den text wordt gefproken. Laaten wij nu vervolgens doen zien, op hoedanig eene wijze , en met welke gevolgen, de opregtheid hem tot een leidsman des leevens dienc.
Ieder een, die op het pad des leevens eenige fchreden is gevorderd, zal overtuigd zijn, dat' om zich in menschlijke zaaken met wijsheid en velvoegzaamhcid te gedraagen , dikmaals een werk van geene kleine moeite is. Te midden djer verfcheidenhcid van karakters, van wanftemF 5 men-



pO .DE' OPREGTHEID
mende neigingen en flrijdendc belangen , die wij onder de geenen, mee welke wij te doen Lebben, aantreffen, daan wij dikmaals raadloos, met opzigt tot de voorzigtigde keuze , die wij te doen hebben. Onkundig van 't geen 'cr in den boezem van hun, met welke wij te doen hebben , omgaat, kunnen wij niet dan twijfelagtige gisfingen maaken, aangaande de voorvallen, die waarfchijnlijk zullen Hand grijpen. Eene wending kunnen zij necmen, geheel vcrfchillende van den loop, welken wij ons verbeeld hadden dat zij zonden houden, en volgens welken wij onze ontwerpen beraamd hadden. liet geringde toeval loopt dikwils uit op gewigtige gevolgen , op welke wij geenen ftaat gemaakt hadden. Zoo ingewikkeld wordt de doolhof, dat de vernuftigde geen kluwen kan vinden,om hem door dcnzclven te geleiden; hij daat bedremmeld, cn is verlegen, hoe hij zich zal gedragen. In het beampteen amptlooze leeven, in het bewind over onze eigene zaaken , cn in het beduur over die van anderen, biedt Zich dikmaals de twijfeling aan, door den wijzen man geopperd: wie weet wat goed is voosden mensch in dit leeven (*). — Aldus door gis* Cngen geflingerd, blijven wij belemmerd en on-
be.
(*) Pred, VI: 12.



A j DEN LEIDSMAN DES LEEVENS. 01
bepaald in onze keuze; tevens worden wij na vcrfchillende kanten gefloten, door de onderfcheidene aandoeningen , tot onze natuur bchoorende. Aan den eenen kant lokt ons het vermaak tot het geene aangenaam is; aan de andere zijde doet het belang ons nederdaalen tot het geen winst fchijnt te zullen aanbrengen. Eere lokt ons tot het geen een fchitterend aanzien heeft; cn vadzighcid doet ons tot gemak overhellen. In de overleggingen, die wij met onze eigen ziele houden , raakende ons gedrag, hoe menigmaalen liggen wij aldus met ons zeiven over* hoop, verbijsterd door de onzekerheid van toekoomende gebeurtenisfen, en geflingerd door den tweefpalt van verfchillende neigingen.
't Zijn dusdanige toeftanden, in welke het beginzel van opregtheid intreedt, om licht te ver-fpreiden en ten leiddraad te dienen. Terwijl waercldsp-ezinde menfchcn dobberen te midden der verbijsteiingcn, die ik heb befchreeven, heeft de deugdzaame mensch ééne Godfpraak , tot welke hij, in ieder twijfelagtig geval, zich vervoegt, en welker uitfpraaken hijj voor onfeilbaar houdt. Hij raadpleeg: zijn geweeten; hij luistert naar de <■ ftemme van God. Konde flegts bij weinige gelegenheden deeze Godfpraak geraadpleegd worden,



9% OE OPREGTHEID
3èn; geringer zou haare waarde zijn. Doch t'onregt verbeeldt men zich , dat haare antwoorden zelden gegeeven worden. Bezwaarlijk koomt 'er eenige aanmerküjke verrigting, eenig belangrijk vraagftuk, in het menschlijk leeven voor, 't geen ons, hoedanig wij ons hebben te gedraagen , doet in twijfel hangen , of het onderfchcid tusfehen regt cn onregt zal zich aankondigen, en het beginzel van opregtheid, indien wij naar hetzelve onpartijdig luisteren, zal eene duidelijke uiefpraak doen. Wanneer het gemoed met zich zelf overhoop ligt, is het gewceten zelden of nooit onzijdig. Altijd helt het na de eene of andere zijde over. Altijd is 'cr ééne fchaal der balans, in welke het het gewigt van eenige deugd, van een/gen lof werpt, van iets 't geen waaragtfg, eerlijk, regtvaardig, rein, lieflijk en welluidende is. Deeze zijn de regels, welke zich aan den oprechten ter opmerkinge aanbieden. Bij anderen mogen zij ongezien blijven, of over 't hoofd gezien worden; doch in zijn oog overfchijnt de glans der deugd allen anderen luister. Werwaarts deeze poolfter hem leidt, richt hij
beftendig zijnen koers. Laat de uitflag van
dien koers nog zoo onzeker zijn; laat zijne vrienden in gevoelen van hem verfchillen; laat zijne vijanden tieren en raazen: hij wordt niet be-
V roerd;



ALS DEN LEIDSMAN DES LEEVENS. 93
roerd; zijn voornoemen is beftendig. Slcgts céna vraag doet hij aan zijn hart, wel!; het waardigite en eerlijkfte bedrijf, welk het bedrijf zij, meest bctaamende aan den ftand, welken hij bekleedt, aan het karakter, welk hij verlangt te verwonen, aan de verwagtinge, welke de deugdzaamen ten zijnen opzigte voeden? Hier omtrent eenmaal vast zijnde beraaden, aarzelt hij niet meer. Voor allerlei aanzoeken fluit hij zijne ooren. Hij volgt de ^rechte lijn der opregtheid , zonder ter rechter of ter flinker zijde af te wijken. „ De „ Heere is het die roept. Hem volg ik. Laat „ Hij beveelen 't geen goed is in zijne oogen."— Aldus is het, dat dc opregtheid der opregten hun; tot een leidsman dient.
Doch vermits het, bij een oppervlakkig over» zïgt, gewaagd zou kunnen fchijncn, ons geheel en al onder zulk eenen leidsman te begecven, laaten wij nu vervolgens onderzoeken, wat 'er ter verdccdiginge van zulk een plan van gedrag kan gezegd worden , en welke voordcelen ter aanprijzinge van het zelve dienen.
In de eerfle plaats beweer ik, dat het geleide der opregtheid het veiligfte is,, waaronder wij ons kunnen begeeven; dat de weg, op welken
het



94 £>E OPREGTHEID
het ons voert, over 't geheel genomen meest vrij van gevaaren is. Volkomene ontheffing van gevaar mag in dit leeven niet venvagt worden. Geen pad kunnen wij kiezen, waarop wij teleurHellingen noch wederfpoeden kunnen aantreffen, Ons leeven, op zijn best genomen, is eene pelgrimaadje, en gevaaren omgecven hetzelve. Tegen deeze gevaaren verbeelden zich de lieden van de waereld, dat behendigheid en loosheid de beste wapenrusting aan de hand geeft; en, indien zij, in eenig geval, de opregten verfchalken, befchouwen zij het als een beflisfend bewijs ten voordecle van hun plan. Doch in ftede van ons bij eenige weinige voorbeelden te bcpaalen, laaten wij den loop der menschlijke zaaken in 't groot befchouwen. Laaten wij onderzoeken, wie het zijn , die, in alle de onderfcheidene leevcnsftrecken, met den gelukkigften uitflag de leevcnsreize volbragt hebben: en het zal blijken, dat dc mannen van opregtheid en eerlijkheid verre weg het aanzienlijkfte gedeelte op de lijst beflaan; het zal blijken, dat lieden, met eene gewoone maate van verftand bedeeld, den weg der opregtheid betreedende , dikmaaler voorfpoedig gcflaagd zijn, dan lieden van het dooifleependfte beleid, die van vaste beginzels ontbloot waren. Hoe weinig in getal zijn de voorbeelden van menfchcn f



ALS DEN LEIDSMAN DES LEEVENS. 95
fchen, die door eerlijkheid, trouwe cn eene Irattdvastige opvolging van hunnen pligt, hunne bezittingen verloren, of den algemeenen haat zich hebben berokkend, in tijden wanneer de menschlijke zaaken den gewoonen trein hielden? Maar hoe talrijk cn menigvuldig zijn de voorbeelden van hun , wier vooruitzigten verijdeld, wief omftandigheden bedorven, en wier naamen aari de veragting zijn overgegceven door ondeugd eet oneerlijkheid?
Na hoogcr dingen, en na een fpoediger Wer-> kend geluk ftaat de man van de waereld, dan de man van gemaatigdheid en deugd. Doch tevens wikkelt hij zich in grooter zwaarigheden en gevaaren. Geene berekening van waarfchijnlijkneden kan hem veiligheid verzekeren , die een bedriegelijken rol fpeclt. Te midden van dc onvoorziene kanswisfelingen der waereld, heeft hi) niet flegts teleurftelliiig in zijne ontwerpen te vreezen, maar dc rampzaligheden ook, welke zijne ontdekte bedriegerijen op zijn hoofd kunnen doen nederdaalen. Hij wandelt langs den rand van fteilten, alwaar een enkele verkeerde ftap doodlijk kan worden. Hij volgt een dwaallicht, 't welk, indien het mislukke om hem langs eenen bijweg na het paleis der eerzucht te geleiden,
hera



9<5 DE OPREGTHEID
hem in eene put of in een moeras doet nederftorten. Hij, daarentegen, die het geleide der op-> regtheid volgt * bewandelt den gebaanden weg, die van de zon wordt befeheenen. Voor zich ziet hij de wooning des vredes, waarheen zijne fchreden zich richten ; en indien hij lang onderweg zij, hij is verzekerd dat hij niet verre van het fpoor dwaalt, en op zijnen weg geene ongewoone fchrikverwekkingen zal aantreffen. — Altijd houde men in 't oog, dat het beginzel van opregtheid, 't welk een deugdzaam mensch beftuurt, in geenen deele de voorzigtigheid in het beduur des leevens uitfluit. Het bevat geene zorglooze of onbedagtzaame eenvoudigheid. Integendeel ftaat het met waarc wijsheid in naauvv verband. Eert mensch van groote bekwaamheid cn uitgebreide bevattingen is altijd opregt. Loosheid is flegts het aanvulzel van mindere bekwaamheden , zij kenmerkt mangel aan vatbaarheid en een bekrompenen geest. Gelijk de weg der opregtheid , over 't geheel genomen, het vciligüe pad is, zoo is,
In de tweede plaats, dezelve ongetwijfeld de ecrwaardigfte. Opregtheid is dc grondflag van al wat onder de menfehen het zedelijk karakter verhoogt. Andere hoedanigheden mogen tot
dès-



Als den leidsman des leevens. ^
deszelfs luister iets bijdraagen \ maar indien deeze weézenlijke vcrcischtc ontbrceke, taant alle haare glans. Indien ik van iemand het karakter fchetfte, die op de bewondering der watrdd aanfpraak maakte; cn indien ik, naa hem wel» fpreekendheidi dapperheid, en alle andere begaafdheden, die het meeste vertoon maaken er) de opmerking gevangen ncemen , te hebben toegefchreevcn , 'cr nevens voegde, dat hij een man van te veel loosheids was om tc kunnen vertrouwd worden, op ieder eenen durf ik mij beroepen, of niet^ door deezen enkelen trek ^ hét karakter zijne fchoonheid verliezen en ontluisterd zoo worden? Een baatzuchtig en listig mensch moge aanzien en hoogheid verwerven; hij móge een1 rijk cn vermogend, doch nimmer zal hij een groot man worden. Hij moge gevreesd cn uitwendig geëerd en gevleid worden; doch in de heimelijke gedagten der menfehen zal hij geenen eerbied vinden. Een gevoel hebben wij allen , dat groot * moedige.gevoelens met baatzucht cn bedrog niet in den zelfden boezem kunnen zamenwoonen.
Hij, die op een inwendig bcginzel van deugd en eere bouwt, zal met eene waardigheid cn vrijmoedigheid werkzaam zijn , voor welke de zulken onvatbaar zijlij die door behing/geheel befiuürd
VIII. deel. G WOr*



5>8 DE OPREGTHEID
worden. Boven die fchroomvallige vermoedens en omzigtige behoedmiddelen is hij verheven, welke hun gedrag boeien en belemmeren. De kloekheid, welke de bewustheid van zedelijke rechtheid inboezemt, geeft fterkte en kragt aan zijne werkzaamheden bij elke gewigtige gelegenheid. Eene dubbele zwaarte voegt dezelve toe aan alle de bekwaamheden , welke hij bezit. Zelf vult zij de plaats van die bekwaamheden aan, in welke hij te kort fchiet. Zij , die hem tegenftaan, zijn genoodzaakt hem te verëercn. Met een heimelijk ontzag zien zij tegen hem op, als iemand, die zich in een hooger kring boven hen beweegt; omtrent hun goed of kwaad gevoelen, hunne beloften of bedreigingen onverfchillig ; even gelijk een dier hemellichten, welk in zijnen loopkring zijne bcweeging vervolgt, zonder dat de veranderingen der laagere elementen op het zelve eenigen invloed hebben. Zulk een mensch Wordt vertrouwd, zoo wel als gcagt, omdat allen wcetcn, wat hij in den fchild voere, cn naar welke beginzels hij werkzaam zij. Hij lokt vrienden en aanhangers, zonder dezelve op te zoeken; cn hoewel zijne fchreden tot vermaardheid langzaam zijn, cn in 't eerst door looze kunitenaarijen geftremd worden, zij zijn nogthans zeker en gewis. Eene wijl moge het gemeen,
in



ALS DEN LEIDSMAN DES LEEVENS. §<)
in het bcoofdeclcn van waafe verdiende, misleid Worden; zelden, egter, is het ten einde toe ort* regtvaardig. Naar gelange de menfehen al gaande weg ten voorfchijn trecden, en in beproevende omdandigheden hunne taak voortzetten, wbrdefi hunne karakters, ten lange laatde , ten vollen, kenbaar, en, bijkans altijd, naar verdiende gewaardeerd. Hoe verdorven ook de waereld zijrt moge, haare goedkeuring kan zij den man niet onthouden, wiens gedrag door cenpaarige opregtheid cn eere wordt gekenmerkt. Vijanden zal hij hebben; doch het gemeen is hem gunftig; dc groote menigte wenscht hem heil, en bedemt hem, in haare gedagten, tot eiken ftap zijner bevordcringe, voor dat hij die bereïke.
In de derde plaats is het lecvensplan, welk da man van opregtheid volgt, het aangennamde; dat wil Zeggen, het gaat in 's menfehen eigen gemoed met dc meeste zelfvoldoening gepaard. Te mid* den der onderfcheidene en bedwelmende voorvallen des leevens is het een bijzonder voorregt, ontheven te zijn van twijfeling omtrent de keuze Van het best voegende gedrag. Hij, die eenig* lijk met wacrcldsch belang te raade gaar, moet, bij eiken wisfclkeer des geltfks» veel fmartlijké twijfelmoedigheids verduuren. Met een beangG t frigd



IOO
DE OPREGTHEID
fbgd oor moet hij naar elke gerugtsmaarc luisteren, en bij elke nieuwe gedaante, welke het gelaat der dingen aanneemt, zorgvuldig overleggen, hoe hij zich in eene nieuwe geiïalte van tegenweer zal plaatzcn. Maar de man van opregtheid heeft niets tc doen met die uitwendige onlusten. Zijn tijd wordt niet gefpild, noch zijne geaartheid verknijsd door langduurigc cn angstvallige overleggingen. Eén licht bcftraalt hem altijd van omhoog. Eén pad, het pad der opregtheid, ligt altijd duidelijk cn klaar voor zijn
gezigt. Dit, intusfehen, is niet zijn eenig
voordeel, vrij te zijn van belemmeringen, door zich onder het opzigt van een beftendigen leidsman gefceld te hebben. Beloond wordt hij
daarenboven door het gevoel, zijnen leidsman wel en wijslijk te hebben verkozen. Hij is verlost van alle inwendige bcfchuldigingcn, van alle angfi.cn des gemoeds, van alle kwellingen, op de vreezc gegrond van ontdekt en te fchandc. te zullen gemaakt worden. Een goed geweeten fielt hem in ftaat om rugwaarts te zien op de taak, welke hij met zelfvoldoening heeft volvoerd, en met bedaardheid voorwaarts te zien op den uitflag, welken zij zal aanbrengen, 't Is in het geval van flegts éénen uitflag, dat de man, die uit wacreldfche inzigten werkzaam is, zelfvoldoening



ALS DEN LEIDSMAN DES LEEVENS. IOI
ning kan genieten; het is, wanneer zijne ontwerpen volgens zijnen wcnsch geflaagd zijn. Maar 't is het bijzonder voorregt des mans, die onder het geleide der opregtheid werkzaam is, bij eiken uitflag eenigen troost te kunnen genieten. Hoewel hem de uitflag faale, dc troost blijft hem over, zijnen pligt gedaan, en zich tc hebben benaarftigd , om zich bij God aangenaam te maaken.
Dceze overwijzing van alle zijne daaden na de godlijke goedkeuring levert eene andere bron van zelfvoldoeninge en vrede op. Met ftrcelende hoop'ziet hij op tot eenen Befchermer, in dc hemelen, die geregtigheid lief heeft, en wiens aangezigt den opregten aa'nfchouwt. Bij zich zeiven bewust is de man van waereldfche wijsheid, dat hij op de gunst van dat hoog bewind, welk het heelal regeert, geene aanfpraak heeft. Van den weg der geregtigheid afwijkende, heeft hij het effen pad verlaaten, op het welk God hem bevolen hadt tc wandelen. De richting van zijnen weg heeft hij zich zeiven aangemaatigd, en verkozen, zijn eigen meester en leidsman te zijn. Op zijne eigen bekwaamheden, derhalven, zoo als dezelve zijn , moet hij zich verlaaten, en is voor den uitflag zijns gedrags geheel aanfpraakeG 3 lijk.



102 p E OE-REGTIIEID
lijk. Maar de dcugdzaame man heeft zijnen weg aan den Heere vertrouwd (*). Hij volgt hec godlijk zein. Met dc godlijke bedoeling werkt hij mede. De magt, die over 't heelal den fcepter zwaait, heeft hij op zijne hand. Bij natuurlijken gevolge heeft hij grond om te verwagten , dat de fchijnbaarc teleurftellingen, die hem thans bejegenen, tot eenig heilzaam gevolg ten lange laatfte zullen overheerd worden. Van hier die vrede Gods, die het hart bewaart, met welken waereldgczinde menfehen onbekend zijn. Van hier eene maate van vastheid en wclberaadenheid van wandel en gedrag, welke zij onmogelijk bezitten kunnen. Vooral, wanneer wij 'cr nevens voegen,
In dc vierde cn IaatiTe plaats, dat al wie op de gemelde wijze den weg der opregtheid betreedt, het vooruitzigt op onfterfiijke belooningen altijd voor oogen heeft. Die gcwisfelijk is de verftandigfle regeling van gedrag, welke in 't einde overvloedigst zal vergolden worden. Maar welke vergelding kan de waereldwijsheid aanbrengen „ te vergelijken bij het geen in het euangelie aan
hun
(*) Pfalm XLVII: 5. Eng. vert. De onze heeft: Zijt'Oi weg eb den U/ere gewenteld.



ALS DEN LEIDSMAN DES LEEVENS. I03
hun beloofd is, die, door volharding in goed doen, heerlijkheid, en eere, en onverderflijkheid zoeken? (*) — Afgelegen, indedaad, is de vergelding; doch de hoop daar op is tegenwoordig; en de hoop is een der vermogendfte beginzelen van menschlijke werkzaamheid. Laat iemand vast in het geloof ftaan, dat hij onder de onmiddelijkc befcherming des hemels werkzaam is, en voor 't geen hij thans verrigt door alle eeuwigheid zal beloond worden: in zoo verre dit geloof de overhand bezit, zal zijn gedrag beftendig en welbcraaden zijn. Werwaarts de godsdienst hem bevcelc zijnen loop te richten, zal hij met onverzaagdheid zijne fchreden wenden. Zonder wederzin zal hij zich aan bedwang onderwerpen. Zonder vreeze zal hij gevaaren te gemoet treeden. Bij elke beweegreden, welke de reden ten behoeve der deugd aan de hand geeft, voegt de hoop op het eeuwige leeven eene bovennatuurlijke kragt toe. — Van hier dat wij, in het gedrag veelcr heilige mannen, onder de meest beproevende omftandigheden van druk en kommer , van die uitwerkinge de treffendfte voorbeelden ontmoeten. Met meer dan gemeenen luister vertoont zich dezelve in de hoogopgewon-
de-
(*) Rorn. ïf: 7.
G 4



1C-4 DE OPREGTHEID
dene cn groot-moedige gevoelens des apostels Paulus, terwijl hij don dood voor oogen zag. En tui, ziet, ik gebonden zijnde door den Geest reis na Jeruzakm, niet weelende wat mij daar ontmoeten zal, elan dat de Heilige Geest, van tl ad tot flad, betuigt, zeggende, dat mij banden en verdrukkingen aahfiaande zijn. Doch niets van deeze dingen beweegt mij (*) , noch houd mjjn leeven dierbaar voor mij zeiven, op dat ik v:ijnen loop met blijdfehap moge volbrengen (ff). — Ik word nu tot een drankoffer opgeofferd, en de tijd mijner ontbind in ge is aanjlaande. Ik heb d goeden flrijd geflreden, ik heb den loop geëindigd, ik heb het geloof behouden. Voorts is mij ïveggelegd de kroon der regtvaardigheid, welke mij de Heere, de regtv aardige regtsr, in dien dag geevcn zal (ff).
Aldus heb ik getragt aan te duiden, op hoer:,.nig cene wijze de opregtheid der opregten hem \,iclde, en welke de voordeden aan het Hellen van ons zelve onder haar geleide verbonden zijn. Indien het de weg der veiligheid, of de weg der
eere
(*) Eng. ven. Volgens de onze: Maar ik acht H ,geen ding.
(|) Hand, XX: 22 , 23 , 24. (§) 2 Tim. IV: 6,:,S,



ALS DEN LEIDSMAN DES LEEVENS. I05
eere zij, dien wij verkiezen te bewandelen; indien wij met ons tegenwoordig genoegen te raade gaan, of op tockoomende belooningcn vooruitzien: in alle deeze opzigten is het pad, welk de opregtheid aanwijst, verre weg het ver? kiczelijkilc.
Tot geene geringe aanprijzinge van het geleide , 't welk ons door dc opregtheid wordt aangeboden , dient het, dat het van alle menfehen ligt kan bcgreepen worden. Diepzinnig en ingewikkeld zijn de ontwerpen van wacreltlfche Maatkunde, en de ervarenis leert, hoe menigmaalen de bekwaamde lieden, in de maatregels, Welke zij, ter volvoeringe van dezelve, bij de hand noemen , zich misleiden. Maar wanneer dc menfehen zuivere en opregte oogmerken hebben, zal het blijken, dat een middelmaatig ver? ftand cn oplettendheid alles is, wat 'cr vereischt \yordt, om zich veilig en voegzaam te gedraagen. Nooit was het dc bedoeling der Voorzienigheid dat de kunst van in deeze waereld gelukkig te leeven, van dat diep vernuft, die doorfleepene fchranderheid, en die verhevenheid van gedagten zou afhangen, die aan weinigen'tcn deel vallen. YVeldaadiger heeft zij met ons gehandeld, cn het geluk meer van eerlijkheid van bedoelingen, dan G 5 van



IOÖ DE OPREGTHEID, ENZ.
van uitgebreide vatbaarheid des verftands doen afhangen. Meestal is de eerfte gedagte, welke een deugdzaam mensch invalt, omtrent het geene hij al of niet behoort te doen, de dugtigfte , en dient hem van den besten en wijsiten raad. Wanneer hij aarzelt, en begint te overleggen, in hoe verre zijn pligt, of zijne eere, met het geen hij als zijt» belang befchouwt, kan worden over een gebragt, ftaat hij op het punt om op een gevaarlijken weg af te dwaalcn. — Tevens is het een ftuk van groote aangelegenheid, dat hij, die zijn gedrag aan het geleide der opregtheid zoekt over te geeven, duidelijk onderricht zij, wat de waarc opregtheid eifchc. Laat hij zich wagten voor het onnoodig bezwaaren van het geweeten, op dat niet eene bijgeloovige naauwgezetheid omtrent beuzelingen hem in zaaken van hoogcre vcrpligtingc doe vcrfiaauwen. Laat hij tusfehen overdrevcne naauwgezetheid cn losheid van beginzelen den juisten middenweg verkiezen. Doch wanneer hij overtuigd is, dat zijn geweeten duidelijk onderricht is, laat hij dan, zonder verwrikken, in het gantfche beleid zijns leevens, deszelfs voorfchriften aankleeven. Dit zal blijken de beste wijsheid te zijn, voor deeze waereld en voorde toekoomende. Want hij, die in opregtheid wandelt, wandelt zeker. Het pad der regtvaardigen is als een fchijnend licht, en zal meer en meer voortlichten tot een volkomen cn dag.
ZES-



ZESDE
LEERREDE.
OVER
DE ONDERWERPING AAN DEN GODLIJKEN WIL.
JOB II: IC,
< Zouden wij het goede van God ontvangen , en het
hvaade niet ontvangen? —
T^Teinige onderwerpen van godsdienIHge vermaaninge zijn van algemeener belang, dan die de wederfpoeden raaken, aan welke het menschlijk leeven onderhevig is. Want geene maatfchappij, geen gezin, geen mensch kan verwagten , lang van dezelve tc zullen ontheven zijn; en wanneer wij voorfpoedigen noemen, kunnen wij alleenlijk de zulken bedoelen, die zeldzaamer dan anderen aan dezelve onderworpen zijn. Onder deeze ongelegenheden nu bewijst ons de godsdienst een dubbelen dienst: hij onderwijst ons, hoe wij die rampen moeten verdraagen; en hij biedt ons de hand om dezelve aldus te verdraagen. BouwftofFen tot beiden worden in de woorden van den text gevonden, die een gevoelen bevatten, zoo natuurlijk en regtmaatig, dat het van elk redelijk verftand den bijval wegdraagt.



ïo8 DE ONDERWERPING
draagt. Job fprak die woorden in eenen tijd., wanneer, met zijne overige wederfpoeden, zich ook deeze huislijke onaangenaamheid paarde, dat iemand, die zijnen druk behoorde verligt en verzagt tc hebben , door eene godlooze rede zijne verontwaardiging gaande maakte. Gij [preekt, hervat Job, gelijk eene der dwaaze vrouwen [preekt, Hoe! zullen wij het goede van God ontvangen, en het kwaade niet ontvangen? Drie lecringen liggen in deeze woorden opgcflooten: Vooreerst, dat dit leeven een gemengde ftaat van goed en kwaad is. Ten tweede, dat beide het goede eu het kwaade van God afkomffig zijn. Ten derde, dat 'er voldoende redenen zijn , om de rampen des leevens met lijdzaamheid te ontvangen uit de zelfde hand, die ons deszelfs goederen fchenkt.
I. Dit leeven is een gemengde ftaat van goed cn kwaad. Eene daadzaak is deeze , die door niemand zal ontkend worden, én weinig opheldcringc noodig heeft. Der oppervlakkigfte opmerkinge loopt het in 't oog, dat niets hier ongemengd en zuiver is. Elks leevensftand is gefchakeerd met afwisfelende droefenis en vreugde , telcuritclling en goeden uitflag. Geen toeftand is beftendig. Geen leeven behoudt fteeds den zelfden toon. Zomtijds doen 's waerelds
wis-



AAN DEN GODLIJKEN WJL. IQ9
toisfelvalligheden den rampfpoedigen tot draaglijker omftandigheden voorttreeden; dikmaals beroeren zij de blijdfehap der voorfpoedigen. De loop is deeze, welken de menschlijke zaaken tcvi allen tijde hebben gehouden , en dien wij mogen verwagten d.it zij altijd zullen volgen.
Maar hoewel dit in dc befpicgejing eenpaarig toegellemd, en met woorden dikmaals wordt erkend, het ongeluk wil, dat weinigen 'er op bedagt zijn, om het op hun eigen geval toe te pas* feu. Zoo veel vertrouwens vertoont het gros der menfchcn in voorfpoed, en zoo veel onverduldigheids onder den geringiten tegenilag, als of dc Voorzienigheid hun eerst de verzekering hadt gegeeven, dat hun voorfpoed nooit zou zwenken, en vervolgens hunne hoop hadt bedrogen, 't Geen, daarentegen, ons de reden leert, is, onzen geest tc fchikken naar den gcmengdcii ftaat, in welken wij ons geplaatst vinden; nooit vermetel te zijn, nooit tc wanhoopen; dankbaar te zijn voor het goede, 't geen wij tegenwoordig genieten, en ons te bereiden tegen het kwaade, 't geen ons kan overkoomen. — Gij zijt toegelaaten om in het leevensfeest te deeien. In on• derfcheidene giften zijn deszelfs goede dingen onder de gasten rondgedeeld. Gij hebt uw befchei-
den



1 1 O
DE ONDERWERPING
den deel gehad. Klaag niet, warneer mve bddeeling is weggenomen. Aan niemand is hec vergund, aan het feestmaal geduurig aan te zitten.
II. Wij leeren uit den text, dat beide bet goede en het kwaade , welke deezen gemengden ftaat uitmaaken, van de hand van God koomen. Een weinig naadenkens kan ons overtuigen , dat in Gods waereld zoo min het goede als het kwaade bij geval kan gebeuren. Indien 'er een oogenblik ware, waarin God den teugel van het heelal losliet, en gedoogde , dat eenige magt zijn beftuur overdwarschte, is het blijkbaar, dat, van dat oogenblik af, de maatregels zijner heerfchappije verbroken en onvolkomen zouden worden. Hij, die alles regeert, moet aanhoudend regeeren, en de kleinfte dingen zoo wel als de grootfte onder zijn bewind hebben. Nooit flaapt of fluimen hij. Geene ledige ruimten, geene gebrekkige ontwerpen zijn in zijn beftuur; geene zegeningen, die zonder zijne bedoeling op ons nederdaalen; noch eenige kruizen, die ons bezoeken, bij hem niet gezonden. Ik ben de Heere, en niemand meer. Ik formeer het licht, en fchep de duisternis. Ik maak den vrede, en fchep het kwaad. Ik de Heere doe alle deeze dingen (*>
Hoe
(*) Jcf. XLV: 6,7'



AAN DEN GODLIJKEN WIL. 11 I
Moe het bijkoome, dat dit leeven zodanig een mengzel van goed cn kwaad bevatte, cn dat dit mengzel daarenboven eene godlijke befchikking zij , geeft aanleiding tot een moeilijk onderzoek. Want hoe kan iets, dan 't geen goed is, van den God der liefde voortkoomen? Kan 'er duisternis voortkoomen uit de bron van licht? of kan het den Vader der bermhartigheden toxeenig genoegen veri trekken, de angften van fchepzclen tc aanfehouwen, welke hij gemaakt heeft? — Stoffe was hier tot vee! angstvalligheids, tot dat de Openbaaring ons berigte, dat het mengzel van kwaad in 's menfehen toeftand den menfche zeiven moet geweeten worden. Ware hij gebleeven, zoo als God hem oorfpronklijk fchiep, niers dan goed zou hij van zijnen Schepper hebben ontvangen. Zijn afval cn verdorvenheid openden de poorten des tabernakels der duisternisfe. Elende tradt ten voorfchijn, cn heeft immer hem vervolgd. In den tegenwoordigen toeftand zijner natuare is die etende deels eene ftraffe, deels eene beproeving. Onvatbaar is hij geworden om onafgebrokenen voorfpoed te draagen; en door de inmenging van rampen in zijn aardfche lor, worden weldaadige oogmerken bevorderd ter zijner verbeteringe cn herftcllinge.
De



H2. DE ONDERWERPING
De bcfchouwing, tot welke ons thans de fcfatf aanleiding geeft, is het gevolg, welk uit dc naavolging van Jóbs voorbeeld zal voortvloeien, en uit het terugbrengen tot de hand des Almagtigen van de rampen, die wij lijden , zoo wel als van de zegeningen, die wij genieten. Zulk een terugbrengen van de rampfpoedige lotgevallen onzes leevens tot de beitemming des hemels, is niet flegts een pligt, welken de godzaligheid gebiedt, maar dient ook ter verzagtinge van ons leed, en om vertroosting aan te brengen. Want»} gelijk te dikmaals gefchiedt, bij de werktuigen cn ondergefchikte middelen van onze moeite te blijven hangen, is menigmaalen dc oorzaak van veel droefheids, en van vccle zonden. Wanneer wij onze lijdingen befchouwen als blootlijk van onze medefchepzelen afkomftig, knelt ons dikwerf dieper het deel, welke zij gehad hebben in dezelve ons te berokkenen , dan de lijding zelve, De onredelijkheid, misfehien, eens vijands, de verraderij eens vriends, de ondankbaarheid of onbefchoftheid van iemand, welken wij onder verpligting gelegd hadden, verzwaaren eenen last, door zarrende middelen ons opgelegd. De bezinningen van hunne kwaadaartighcid, of van ons eigen verzuim omtrent het te werkftellcn van behoedmiddelen daar tegen, dienen ter vergiftigd-



AAN DEN GODLIJKEN Wit,. < I j
ginge der wonde. Doch indien wij, van den anderen kant, in ftede van op menfehen te zien, het kruis als van God afkomftig befchouwden, die verzwaarende omftandigheden zouden ons minder aandoen \ niet meer dan onzen eigen last zouden wij gevoelen; met meer lijdzaamheid zouden wij ons daar aan onderwerpen; en vecle hulpmiddelen zouden zich aanbieden, door het gedenken aan de hand, welke ons dcnzelven oplegt. Iladde Job, toen hij van alle zijne bezittingen beroofd was, aan niets anders dan aan de Chaldeeuwen en de Sabeërs gedagt, die hem beroofd hadden welke hevige driften zouden hem verfchcurd, en welk een togtig verlangen na wraake hem gefolterd hebben! Terwijl hij, dezelve als roeden en werktuigen flegts in Gods hand befchouwende , cn de tuchtiging als van den Almagtigen zeb ven ontvangende , den ftorm zijns gemoeds deedt, bedaaren, cn met eerbiedige koelzinnigheid kon zeggen : De Heere heeft gegeeven; de Heere heeft genomen; de name des Heer en zij geloofi. D ie leidt mij nu, om
III. Stil te ftaan bij de laatfte, en gewigtigfte .jecring, welke in den text ligt 'opgeflooten: te wecten, dat 'er vecle redenen zijn, waarom wij, tlic het goede van Gods hand ontvangen, met
VIII. DEEL, H lijd-



H4 DE ONDERWERPING
lijdzaamheid de onheilen moeten ontvangen, welke het Hem behaagt ons toe te zenden. Kragtig wordt dit aangedrongen, door de ondervraagende manier van fpreeken, in welke Jobs gevoelen wordt uitgedrukt: Hoe 1 zullen wij het goede van Gods hand ontvangen, en zullen wij het kwaade niet ontvangen ? Ter volkomene ontvouwinge van 't geen in deeze beroeping op eens ieders geweeten ligt opgedoten, laaten wij,
In de eerfte plaats, aanmerken , dat de goede dingen, welke God heeft gefchonken, voldoende klaarblijkelijkheid opleveren om te geloovcn, dat de rampen, welke Hij ons toezendt, ons niet zonder oorzaak of eigendunkelijk overkoomen. Leefden wij in eene waereld, die van een kwaadwilligen of wreeden beftuurder kenmerken draagt, 'er zou reden kunnen zijn om eiken ftap zijns gedrags te wantrouwen. Maar in de waereld, welke wij bewoonen, zien wij , integendeel, duidelijke kenmerken van overheerfchehde goedheid. Wij zien het maakzel van'het heelal, de orde cler natuur, den algemeenen loop der Voorbeid, klaarblijkelijk ingericht met wcldaadigc agigecving op het geluk der menfehen. De kunstvolle inrichting, door alle de godlijke werken verfpreid, doelt op dit oogmerk ; cn hoe
riaailw-



aan den godlijken wil. ï3«
naauwkeuriger zij onderzogt worden , hoe zij een vaster geloof fcheppen, dat de goedheid der Godheid aan het ontwerp der fcheppinge het aanweezen fchonk. Welk is het befluit, hier uit voortvloeiende, dan dat in die dceien van het godlijk beduur, welke ons hard en fireng dunken, de zelfde goedheid de overhand bekleedt, hoewel zij op eene verborgene en geheimzinnige wijze wordt uitgeoeffend?
Laat mij u in bedenking geeven, indien een vermogend vriend u ïh een ruimen en aangenaamen ftand geplaatst, en in het algemeene beleid uwer zaaken de belangloosfte genegenheid hadt ten toon gefpreid, of gij niet eenige voorkooincnde onaangenaamheden, die u wedervoeren , liever aan eenige onbekende oorzaak of reden, dan aan zijne trouwloosheid of wreedheid, zoudt toefchrijven? Behoorden niet onze ervarenis, cn de blijken, welke de geheele natuur van de godlijke goedheid ten toon fpreidt, ons eene diergelijke uitlegging tc doen geeven aan de rampen, die ons van eene hand overkoomen, die ons zoo dikmaals met zegeningen heeft overlaaden ? — Hebben wij, te midden onzer klagten, vergceten, wie ons aan het daglicht bragt; wie over onze hulpbehoevende kindschheid waakH ü te;



HÖ DE ONDERWERP ING
te; wie onze opgroeiende jongelingfchap kweekte, en door duizend omringende gevaaren, onze befchermer en wagtef geweest is tot op deezen dag ? Hoe dikmaals heeft Hij ons van ziekte cn dood verlost, en met onverwagte zegeningen onze harten vervrolijkt? Thans, omdat zich over onzen voorfpoed eene wolk verfprcidt, of ons een zegen wordt onthouden, in welken wij eene wijle tijds ons verblijd hadden, kunnen wij ons verbeelden, dat 'er voor deeze verandering .van gedrag geene voldoende reden is ? Zullen wij vermoeden, dat zijne natuur geheel veranderd is? Heeft God vergeet en genadig te zijn? Heeft Hij zijne bermhartigheid door toom toegeflooten? Neen! laaten wij met den pfalmist zeggen: Ik zal der daaden des Heer en gedenken; ja ik zal gedenken uwer wonderen van oudsher (*). — Laaten wij ten minden ééns in 't oog loopenden werks des Allerhoogdcn gedenken, en in het gedenken daar aan ons verheugen : dat bedisfend geneesmiddel naamlijk, welk Hij tegen alle de rampen y door de zonden veroorzaakt, heeft daargedeld, in de verlosfmg der waereld door Jezus Christus volvoerd. Hij, die zijnen eigen Zoon niet ff aarde, maar Hem voor ons allen overgaf, zal Hij, in
eenig
(*) Pfalra LXXVII: 10, 12.



AAN DEN GODLIJKEN WIL. II?
eenig geval, de kinderen der rrfenfchen met overtollige en noodlooze droefenisfen eigendunkelijk bezoeken? Is dit niet een bewijs, zoo voldoende , zoo Heilig en betoogende, van Gods weldaadige oogmerken, als ons moest doen overhellen, om al wat van Hem afkomftig is, ten goede op te vatten? t— Bedenkt,
In dc tweede plaats, dat het goede, welk wij van God ontvangen , onverdiend, het kwaade, welk wij lijden, met regt verdiend is. Ter verwekkinge van lijdzaamheid en onderwerpinge, moet elk redelijk mensch van deeze bedenkinge de kragt gevoelen. Want hoewel het lijden op ecnigerlei voet fmartlijk valt, valt nogthans het onfchuldig lijden dubbel bitter. Wanneer, daarentegen , iemand een gemengd lot ontvangt, waar van het goede zijne verdienden overtreft, cn het kwaade minder is dan hij heeft verdiend, is het klaagen, in zulk een geval, redenloos; meer ftoffe is 'er tot dankbaarheid. — Niet evenveel kwaads, inderdaad, hebben allen verdiend. Wij allen evenwel verdienen het meer of min; en het goede van de hand des Heeien te verdienen is iets, waarop niemand van ons kan aanfpraak maaken. Op zijn best zijn wij flegts onnutte dienstknegten. Meer zelf is dit, dan wij geregII 3 tigd



Il8 DE ONDERWERPING
tigd zijn ons aan tc matigen. Want indien God met ons in het gericht tradt, wié zou voor Hem beftaan kunnen? Avie zou zich in zijn oog kunnen rcgtvaardigen? Wanneer de minst rnisdaadigen hun gedrag met Gods heilige wet vergelijken; wanneer zij op de pligten letten, die zij verwaarloosd, cn de daadlijke fchuld, in welke zij zich hebben geftoken, zullen zij meer reden vinden om zich zeiven te.befchuldigen, dan om over de godlijke tuchtiging te klaagen. Hoe veel onfchulds iemand moge voorgeeven, ja, welke verdienden wij ons mogen toeëigencn, met opzigt tot de menfehen en de waereld, niet meer lijden wij dan wij van den Beduurder der waereld verdienen; en van zijn misnoegen weeten wij, dat de toorn des mans niet anders dan het werktuig is.
Niet flegts hebben wij allen kwaad gedaan, maar, 't geen vooral behoort tc worden opgemerkt, God heeft volkomen regt om ons daar voor te draffen. Hoewel iemand weet dat hij draffe verdient, is 't hem niet evenveel, wie hem dezelve aandoe. Een kind zal zich aan zijne ouders onderwerpen, een knegt aan zijnen meester, •een onderdaan aan den regfer, wanneer hij van ■eene andere hand geene tuchtiging zou willen
ver-



AAN DEN GODLIJKEN WIL. I 10
verdraagen. Maar geen ouder kan een zoo volkomen regt of gezag over zijne kinderen hebben, geen meester over zijne dienstboden , geen vorst over zijne onderdaanen, als de Almagtige over ons heeft. Toen wij geboren wierden, bragtcn wij niets met ons in Gods waereld. Geduurendc ons verblijf in dezelve hebben wij van de goede gaven geleefd, welke het Gode behaagde ons tc lecnen, cn van welke God en ons eigen gewisfc wceten, dat wij een flegt gebruik gemaakt hebben. Wanneer hij voegzaam oordeelt, eenige derzelven terug te nccmen, gefchiedt ons geen onregt: want zij waren de onze niet. Zoo lang daar van het genot gehad te hebben, was eene gunst. Beftendig dezelve te genieten, was iets, 't geen wij noch verdiend , noch eenig regt hadden tc verwagten.
In de derde plaats; de zegeningen, die wij, op onderfcheiden tijden , ontvangen en genooten hebben, waren veel grooter dan de rampen, die wij lijden. Moeilijk, ik wect het, zal het vallen , dc kommerlijdendcn van deeze waarheid tc overtuigen. Doch indien zij het algehcele hunner omftandigheden in eene onpartijdige weegfchaal woogen, zou zulks hunne tocitemming wegdraagen. Al wat dc menfehen tegenwoordig H 4 ge-



JÜO DE ONDERWERPING
gevoelen, maakt een zoo Herken indruk op hen, dat het gemeenlijk het geheugen van alle het voorleedene uitwisfehe. Wanneer iemand met eenige pijnlijke ongefteldheid in zijn lichaam worftelt, of van gemoedsfmarte wordt gekweld, wordt, op dat oogenblik, elk voorgaande genot als niets geagt. Het leeven vertoont zich in alle zijne akeligheid. Eene donkere wolk fchijnt boven het zelve te hangen, en het wordt, als een tooneel van droefenisfe en elende , met een zwarte kool geteekend. Doch dit heet, onregtvaardig te zijn omtrent het menschlijk leeven, zoo wel als ondankbaar tegen deszelfs veroorzaaker.— Laat mij u flegts in bedenking geeven, hoe vcele dagen, hoe vecle maanden, hoe veele jaaren, gij in gezondheid, en overvloed, en genoegen hebt doorgebragt; hoe veele aangenaame gewaarwordingen gij hebt ondervonden; hoe veele vrienden gij gehad, hoe vcele zegeningen, in één woord, van onderfcheidene foorten gij gefmaakt hebt: en gij zult genoopt worden te erkennen, dat zich meer ftoffe tot dankbaarheid dan tot wecklagten aanbiedt. — Voorlccdcn, zult gij zeggen, zijn deeze zegeningen. Doch hoewel voorleeden, moeten zij daarom in uw geheugen worden uitgewischt? Verdienen zij geene plaats }n de vergelijkende waardeering van het goede en
ha



A'.N DEJV GODLIJKEN WIL. 121
tiet kwaade van uwen toeftand? Verwagttet gij, of koridet gij verwagten , dat, in deeze veranderlijke waereld, eenig tijdlijk genot voor altoos zou duurcn ? Heeft de dankbaarheid geenen invloed , om uwe zielen tot eene kalme berusting in uws Weldoeners fchikkingcn te vormen? Wat kan 'er redelijker zijn dan te zeggen: ,, In vroe,, gere dagen zoo veele goede dingen hebbende „ ontvangen uit de hand van God, zal ik dan ,, nu niet, zonder murmureering, het weinige kwaade ontvangen, 't welk Hein behaagt mij „ toe te zenden?"
In de vierde- plaats,- niet alleen overtreft, over \ geheel genomen, het goede het kwaade dcezes leevens; maar het kwaade, 't welk wij lijden, is zelden, of nooit, met eenig goed onvermengd. Gelijk 'er geen ftaat van zuiver ongemengd geluk op aarde is, niemand ook is zoo elendig, dat hij vr.n allen troost verftoken is. Algcheele en volkomene clende, indien zij immer plaats hebbe, is ons eigen maakzcl, niet het werk van God. Geene andere dan de zwaarfte en fnoodlte zondaars kunnen zich in eenen ftaat bevinden, die geenen ftraal van troost of hoope binnenlaat. In de gewoone ongevallen des leevens is het gemeenlijk onze eigen dwaasheid en H 5 zwak-



122
DE ONDERWERPING
zwakheid, die, bij het verlies van een of anderen zegen, welken wij op hoogen prijs gefteld hadden , ons in alle andere gevallen van genoegen berooft. Veelen onzer tegenfpoeden zijn louter denkbeeldig , en van ons eigen maakzcl, ontftaande uit naijver of mededingen met anderen, en uit valfche denkbeelden omtrent de aangelegenheid van voorwerpen, aan welke gewoonte en fatfoen eene ingebeelde waarde gehegt hebben. Wierden deeze averechtfehe begrippen eenmaal te recht gebragt door dc reden, het kwaade zou verdwijnen, cn vergenoeging haare plaats hervatten. Wat aangaat die onheilen, welke door God worden toegezonden, heeft zijne Voorzienigheid deeze wijze en weldaadige inrichting vastgefteld , dat, naa den eerfr.cn fchok, de last allengskens wordt verligt. Tegen alle onze wederfpocden levert dc tijd een zagte cn vermogende pijnftilling op. Al wat zeer hevig is, kan van geen langen duur zijn; en 't geen van geen van langen duur is, wordt door de gewoonte draaglijk. Ieder toeftand, welke alüan ftand houdt, blijkt in 't einde duidelijk te zijn. De ziel gewent zich aan denzelven, en hervat allengskens haare gewoone bedaardheid. Van hier dat het mcerendecl van de rampen deezes leevens vreczelijkcr is in het vooruitzigt, dan onder het
daad-



AAN DEN GODLIJKEN WIL. I23
daadlijk lijden; cn zelden gebeurt het, of'er openbaart zich iets uit den eenen of anderen hoek, 't welk de ziel, ter haarer vertroostinge, kan aangrijpen.
Iïoc veelen, bij voorbeeld, zien wij rondom ons, bekrompen in hunne tijdlijke omftandigheden, en nogthans de middelen vindende, om met armoede cn vrede, onder het zelfde dak, blijmoedig te woonen ? Indien wij van vrienden beroofd worden , welke wij hartlijk lief hadden, zijn ons niet nog ecnigen ovcrgebleeven, van welke wij veel troost mogen verwagten ? Indien onze lichaamen van zwaare ongefteldheid gefolterd 'worden, hebben wij dan geene reden tot dankbaarheid, dat onze ziel kloek en fterk is; dat wij in eenen toeftand ons bevinden, om te kunnen rondzien na al wat verligting kan aanbrengen ; en dat wij, naa het verval van deezen broozen en verganklij ken tabernakel, kunnen uitzien na een huis, niet met handen gemaakt, eeuwig in de hemelend — Te midden van alle ongelegenheden behoudt elk opregt christen dat mengzel van '/uivere en onvcrvalschtc vertroostinge , die in de belofte en de hoop des euau-geliums haaren oorfprong neemt. Bedenkt, bid ik u, welk ccue bijzondere gelukkige onderfcheiding dit in
uwen



Ï24 DE ONDERWERPING
uwen toeftand verwekke, boven den ftaat der zulken, die, onder de onderfcheidene moeiten des leevens, zonder hoop zijn gclaaten, en zonder God in de waereld; zonder op iets het oog te kunnen vestigen, dan op eene reeks van onbekende oorzaaken en toevalligheden, in welke zij licht noch troost befpeuren. — Dankt den Vader der bermhartigheden, dat Hij, in alle de rampen, die Hij zendt, deeze blijde hoop ftort, dat het lijden des tegenwoordigen tijas niet waardig is ver geleeken te worden (*) bij de heerlijkheid, welke, in 't einde, aan dc deugdzaamen cn opregten, zal geopenbaard worden,
In de vijfde en laatfte plaats; gelijk dc rampen , die wij lijden, aldus door een mengzel van goed verzagt worden, hebben wij reden om tc gelooven, dat de rampen zelve, in menigvuldige opzigten, nuttig zijn. Wanneer zij met lijdzaamheid en waardigheid gedraagen warden , verbeteren en veredelen zij ons karakter. Verfeheiden manlijke en heldhaftige deugden brengen zij in werking; en door de ftandvastigheid en getrouwheid , met welke wij onze beproevingen op aarde verduuren, bereiden wij ons tot de hoog-
fte
(*) Rom. VIII: i». Eng. vert.



AAN DEN GODLIJKEN WIL. f25
ftc vergeldingen in den hemel. — 't Is eene waarbeid, die op de ondervinding rust, dat de tegenwoordige inrichting der menschlijke natuure geen onafgebrokenen voorfpoed kan verdraagert, zonder door denzelven bedorven tc worden. De' vergiftige planten, welke in een te weligen grond ontfpruiten, roepen om de hand des tegenfpoeds ter uitrooijingc van dezelve, 't Is de ervaring van moeiten en kommer, welke dcnijdelen waan der hoogmoedigen tonder brengt, de hevigheid dei driften beteugelt, de hardheid van het zelfzoekend hart verzagt, en het karakter tot medegevoeligheid met de elcnde van anderen lenigt. Veelen hadden reden om te zeggen, dat het hun goed was dat zij verdrukt wierden (*). Wanneer de menfchcn opheffen met den trommel, en de harp, en zich verblijden op het geluid des vogels, bevonden zij zich in ftaat om tot God te zeggen: Wijk van ons, want aan de kennisfe uwer wegen hebben wij geen lust. Wat is de Almagtige, dat wij hem zouden dienen ? Maar wanneer zij gebonden zijnde in boeijen, vastgehouden worden met banden der elende, dan geeft Hij hun hun werk te kennen, en hunne overtreedingen, omdat ze de overhand genomen hebben; en Hij openbaart
hei
(*) Pfaltn CXIX: 71.



12(5
DE ONDERWERPING
het voor hunlieder oore ter tucht, en zegt dat ze zich van de ongeregtigheid zouden bekeeren (f ). Mag zijn lot als hoogst rampzalig betreurd wordon, die, voor de verbeuring van eenige rasvoorbijgaande genietingen der waereld , duurzaamen wasdom in godsvrugt en deugd koopt, cn een weinig van de goede dingen dcczes leevens tegen de betere dingen der toekomftige vermangelt ?
Onder den invloed van dusdanige bedenkingen, laaten wij met eerbied opzien tot den grooten Befchikker der lotgevallen, cn onder ecnigen wederfpoed , met welken het Hem behaagt ons te bezoeken, geene andere ftemmc dan deeze laaten hooren: Zouden wij het goede van God ontvangen , en het kwaade niet ontvangen ? — Vernuftig zijn te dikmaals de menfehen in zich zeiven ongelukkig te maaken, door het boven paal eri maatc verzwaaren , naar hunne eigen inbeelding, van alle de onheilen, welke zij verduuren. Met geene anderen, dan die zij zich als gelukkigen verbeelden, vergelijken zij zich zeiven, en klaagen dat dc gcheele zwaarte der menschlijke rampfpoeden op hen alleen is neergedaald. Befchouden zij met een onzijdiger oog de waereld, zij
zou-
O) Job XXI: 12. XXXVI: 8, o. io.



AAN DEN GODLIJKEN'.WIL. 127
zouden zich'van lijders omringd zien, en bevinden, dat zij flegts uit den gemengden beker drinken, welken de Voorzienigheid voor allen
heeft toebereid. „ Uwe dochter zal ik in
„ het leeven terug brengen," zeide de Oosterfche wijze tot eenen vorst, die het verlies van een geliefd kind buitenfpoorig beweende, „ mits „ gij op haar graf de naamen van drie menfchcn „ kunt graveeren, die nooit geweend hebben." De vorst dcedt onderzoek na zulke lieden, doch vondt zijn zoeken vrugteloos, cn zweeg. — Bij elk redelijk mensch , die het geloof in godsdienstige beginzels vasthoudt, zullen zich veele verzagtendc omftandigheden, en veele beweegredenen tot geduld, bij eiken wederfpoed aanbieden. Indien wij op deeze vaste overtuiging ons verlaaten, dat 'er eene wijze en regtvaardige Voorzienigheid is, die over alle lotgevallen befchikt, zullen wij reden hebben om te befluiten', dat ons hier niets zonder een goed oogmerk wedervaart. Vertrouwende dat de wanorden van onzen tegenwoordigen ftaat ten laatite op een gelukkig einde zuilen uitloopen, zullen wij in ftaat gefteld worden, te midden van alle de lotwisfeiingen des geluks, die gelijkmoedigheid te bewaaren, welke den christenen betaamt, en onder elke beproeving te zeggen: Hij is de Heere; Hij doe wat goed is in zijne oogen !
ZE-



ZEVENDE
LEERREDE.
OVER
DE VRIENDSCHAP.
SPREUK. XXVII: 10.
Verlaat uwen vriend, noch den vriend uws vader: niet. —
\ 1 wat tot het gedrag der menfehen in hunne gezellige hoedanigheid betrekking heeft, is van veel gewigts in den godsdienst. De pligten, welke uit die hoedanigheid voortvloeien, maaken veele takken van de groote wet der liefde uit, welke het geliefde gebod des christlijkcn godsdiensts is. Zij, derhalven, welke dusdanige pligten van eene godsdienftige gcmoedsgefteldheid willen afzonderen, of dezelve op zijn meest als flegts de mindere deelen daar van behandelen , doen wcczenlijk nadeel aan den godsdienst. Zij zijn dwaalende vrienden der godsvrugt, die , onder den fchijn van dezelve te verhoogen, haar in ■eene foort van op zich zeiven ftaanden hoek plaatzen, van het gewoone beloop der waereldfché zaaken, en van de betrekkingen afgefcheurd, in welke -de menfehen tot elkander ftaan. Van den anderen kant heeft de waare godsvrugt invloed op
hen



fa Z VRIENDSCHAP 12?
hen allen. Zij werkt even als een IeevÖndmaa* kende geest, die hen bezielt en leevende maakt, hen te recht brengt cn beftuurn Niet minden' gedienftig is zij omtrent de menfehen dan ijverig voor de eere van God; en door de edelaartige. gezindheden, welke zij voedt, en den weldaadigen invloed, welken zij op het geheelc gedrag uitoeffent, wordt zij volkomen gezuiverd van elke aantijging, welke de ongeloovigc haar wel zou willen aanwrijven. — Met'zulk een oogmerk zal ik nu het woord voeren over de natuur en de pligten der deugdzaame vriendfehap, als met den echten geest van den godsdienst naauw verbonden. Het is een onderwerp, 't welk de gewijde wijsgeer, die de fchrijver van het bock der Spreuken was, zijner herhaalde opmerkihge waardig keurde, cn die, op vcele plaatgen, de vriendfehap tusfehen deugdzaame menfehen met zijne loffpraaken vereerde. Gelijk olij en reukwerk hel hart verblijden, alzo is de zoetigheid van iemands vriend, van wegen den raad der ziele. Ijzer fcherpt men met ijzer; alzo fcherpt een man het aangezigt zijns vriends (*). Een vriend heeft ten allen tijde Hef, en een broeder wordt in be*
naauwd*
(*) Eng. vert. De onze heeft: zijns naasten. VUL DEEL, I



I30 DE VRIENDSCHAP.
naauwdheid geboren. — Uwen vriend, noch uws vaders vriend, zegt de text, verlaat niet.
In de eerfte plaats moet ik aanmerken, dat'er, onder de menfehen, vriendfehap van onderfcheidene foorten is, of althans verbintenisfen, welke zich deezen naam toeëigenen. Wanneer zij niets meer dan verbintenisfen van booze menfehen zijn, moeten zij veeleer zamenzweeringen, dan vriendfehappen genoemd worden. Een band van algemeen belang, eene aanfpanning tegen den onfchuldigcn en niets kwaads vermoedenden , moge hen voer eene wijle tijds vercenigd hebben. Maar zij worden door een band van ftroo aan elkander vast gebonden. In den grond zijn ze allen mededingers, en vijandig tegen elkander. Niet langer kan hunne vriendfehap beüaan, dan belang hen boeit. Elk een begluurt met een naijverig oog zijnen onderftelden vriend, en verbeidt de eerfte gunftige gelegenheid om af te deinzen, of te verraaden.
Vriendfehappen zijn 'er, verder, van eene vcrfchillende foort, en in haaren aart meer agtenswaardig, die door de verbintenis van ftaatkundige aanhangen worden aangegaan, 't Zijn, misfchien, geene zelfzoekende of fiinkfche ontwerpen,



DE VRIENDSCHAP. I 3 I
pen , op welke zulke vriendfehappen oorfpronkJijk gebouwd zijn. De menfehen hebben zich zamenverbonden door eenig openbaar belang, of eene gemeene zaak, of ter afwèeringe van eenig weczenlijk of ingebeeld gevaar; cn verbintenisfen , aldus aangegaan , brengen dikmaals de menfehen naauw aan elkander, en boezemen , voor eenen tijd, geene kleine maate van hartlijke verknogthcid in. Wanneer deeze vereeniging op regtmaatige en eerlijke beginzels gebouwd is, hadt dezelve, bij verfcheiden gelegenheden , zeer gunftige uitwerkzcls voor dc zaak der vrijheid en goede orde onder het menschdom. Intusfchen, niets is aan meer misbruiks onderhevig, dan de naam van algemeenebestgezindheid en van gemeene zaak. 't Is een naam , agter welken bijzonder belang zich dikmaals verfchuilt, cn onder fchut en fcherm van welken zelfzoekende belangen worden naagejaagd. Dc onnadenkenden worden door een fchoonfehijnend voorkoomen gemomt; en de hitte der partijfchap verdringt de plaats van de edelmoedige warmte van vriendfehap.
't Zijn niet zulke vriendfehappen, 't zij van een prijswaardigen of van een bedenkelijken aart, van welke ik thans wil fpreeken, maar van bijI 2 zon-



132 DE VRIENDSCHAP.
zondcre vriendfehappen, welke noch uit eigenbaatige ontwerpen, noch uit partijdigen ijver ontftaan , maar die uit gelijkformigheid van neigingen voortfpruiten , uit die zamenftemmende eensgezindheid van gemoederen, welke iemand dierbaar maakt aan ons hart, en ons in zijne omftandigheden, bezittingen cn lotgevallen zoo veel deel doet nccmen, als of zij de onze waren. De ziel van Jonathan was aan de ziel van David verbonden; en Jonathan hadt hem lief als zijne eigen ziel (*). Zodanige vriendfehappen zijn geene harsfenfehimmen, en, voorde eere der menschlijke natuure is het te hoopen, niet geheel ongemeen onder het menschdom. — Een geluk is het, wanneer zij in onze vroege jaaren wortel fchieten, en in de edelaartige aandoenlijkheid der jeugd gegraveerd worden. Vriendfehappen, alsdan aangegaan, behouden tot het einde toe eene tederheid en warmte, aan vriendfehappen, in rijper tijdperken des leevens aangegaan, zelden eigen. De herdenking aan oude en jeugdige verbintenisfen vertedert elk mcnschlijk hart; cn de flooping derzelvc is, misfehien, de pijnlijkfte gewaarwording, aan welke wij hier beneden zijn blootgefteld. — Intusfchen , in welk
tijd-
(*) 1 Sam. XVIII: 1.



DE VRIENDSCHAP. 133
tijdperk des leevens vriendfehappen worden aangegaan , zoo lang zij opregt en hartlijk blijven, maaken zij, ongetwijfeld, eene der grootfte zegeningen uit, welke wij genieten kunnen. Van wegen de ftreclende raededeeling van alle onze aandoeningen, tot welke zij aanzetten, worden zij met regt gezegd onze vermaaken te verdubbelen , en onze angften te verdoelen. Zij verfpreiden een helderen zonnefchijn over de blijde voorvallen des leevens; en zij verlichten de fomberheid van deszelfs donkere uuren. Een getrouw 'vriend, gelijk een der apokrife fehrijvers niet minder juist dan fraai heeft aangemerkt, is een medicijn des leevens (*). Eene menigte gelegenheden biedt zich aan, in welke ons hart in iemand, welken wij liefhebben en vertrouwen,uit te Horten, de voornaamfte vertroosting, misfchien dc ccnigc vcrligting is, die wij genieten kunnen. Eiendig is hij, die, binnen het enge perk van baatzuchtig eigenbelang opgeflooten, niemand hooft, tot welken hij, ten allen tijde , met vol vertrouwen, zijne ziel kan uitbreiden.
Vermits nu hartlijke vriendfehap zoo groot een zegen voor het menschlijke leeven is, laaten wij
dan
(*) Ecclef. VI: 16.
I 3



j 24 DE VRIENDSCHAP.
dan nu vervolgens onderzoeken, welke pligten zij vereilche, en door welke middelen zij ten meestcn nutte kan worden aangekweekt. De grondhoedanigheden der waare vriendfehap zijn ftandvasttgheid en getrouwheid. Zonder deeze hoofdzaak lijke beftanddeelen is zij van gecne waarde. Een óöbéftendig mensch is voor vriendfehap niet vatbaar. Aandoeningen moge hij, veeiligt, bezitten, die bij voorvallende gelegenheden in zijn hart gloeien; die gezetheid op beminnelijke hoedanigheden verwekken; of met fchijnbaare verknogtheid aan iemand verbinden, welken hij hoogagt, of aan wien hij verpligting heeft. Doch naadat deeze gewaarwordingen een korten tijd geduurd hebben, vervreemdt hem een ingebeeld belang, of eenig nieuw voorwerp bekoort hem; cn hij is niet meer de zelfde perfoon voor hun, welke hij eenmaal lief hadt. Een mensch van zulk een onftandvastig gemoed kan niet gezegd worden, een gemoed te hebben. Want daar geene vastheid van zedelijk beginzcl plaats heeft, bezitten gewaarwordingen, bij deeze of geene gelegenheid ontftaan, geene waarde; het gemoed doet geene werking; en met dusdanige lieden is het niet wenfchclijk, eenige verbintenis te hebben aangegaan. Daar ftandvastighcid ontbreekt, kan geene getrouwheid zijn , die de andere grond-
flag



DE VRIENDSCHAP. I 35
{lag der vriendfehap is. Want alle vriendfehap onderdek een volkomen vertrouwen; onderdek dat het zegel der gchcimhoudinge onfehendbaar is; onderdek dat beloften en verbintenisfen heslig zijn, cn dat geen eigen voordeel, ten koste van de eere onzes vriends, mag bejaagd worden. Een onbedendig mensch is vcragtlijk. Een trouwloos mensch is laaghartig.
Maar gedeld dat het aan dandvastigheid noch aan getrouwheid mangelt, nog al loopt de vriendfehap gevaar van te kunnen lijden bij de dwaasheden en de redenlooze luimen, aan welke wij allen onderhevig zijn. Zij moet befchouwd worden als eene tedere plant in een onvoordeeligen grond, die , om haar tc doen bloeien, zorgvuldig moet geroerd cn gemest worden. Diendig kunnen de volgende voorfchriften zijn, ter bevorderinge van haaren wasdom , en ter behocdinge van dezelve tegen al wat haar zou kunnen verzengen of doen verwelken.
Laat mij u, in dc eerjle plaats, raaden, geene volmaaktheid te verwagten in iemand, met welken gij vriendfehap maakt. Met opzigt tot alle wacreldfchc ondernccmingen geldt het, dat hoe meer gemaatigd onze verwagtin^en zijn, hoe dc I 4 kans



f 3<5 DE VRIENDSCHAP.
kans fchooner ftaat dat zij gelukkig zullen {hagen. Indien wij, in eenigen toeftand des leevens , hoopen, volmaakt geluk tc zullen bezitten , mogen wij ftaat maaken, vernederingen te zullen ondergaan. Indien wij vertrouwen , in iemand niets dan volmaaktheid tc zullen vinden, mogen wij ons verzekerd houden, bij eene nadere kennis teleurftellingen te zullen aantreffen. Te noodigcr is deeze waarfchuwing in het geval der vriendfehap, als zijnde een zeker vuur en geestdrift daar aan verknogt, die over de grenzen der natuure ons ligt vervoeren kunnen. Bij jonge lieden, in 't bijzonder, wordt dusdanig eene gcmocdsgeftalte dikmaals aangetroffen. Romaneske denkbeelden, veelligt uit verzierde gefchiedenisfen opgezameld, vormen zij zich van de hooge en heldhaftige hoedanigheden, aan de menschlijke natuure eigen. Alle deeze hoedanigheden fchrijven zij, zonder perk of paaien, aan den perfoon toe, met welken zij eene naauwe vriendfehap wenfehen aan tc gaan; en bij de geringde fchijnbaare hapering ontitaat 'er ftraks verwijdering, Van hier dat menig eene vriendfehap, misschien in haast aangegaan, even fpoedig wordt rcrbïoken, en weerzin op fterke verknogthcid
volgt. __ Gedenkt, mijne vrienden , dat een
vlekkeloos karakter op aarde een blo ore hursfen-
fchirrr



DE VRIENDSCHAP. I37
fclïim is. Vecle feilen ondervindt gij in U-zelven. Verwondert u niet, wanneer gij iet diergelijks in anderen ontwaar wordt, van welke gij de grootfte denkbeeden hadt opgevat. De beste cn agtenswaardigftc menfehen zijn zij, bij welke de minde weezcnlijke.gebrcken gevonden worden, en wier verhevene en gevestigde hoedanigheden dc gemeene zwakheden der menfchcn opweegen. 't Zijn deeze hoedanigheden, op welke gij, bij het aangaan van vriendfehap, zien moet: op gezond verftand en voorzigtigheid, die den grondflag van ieder agtenswaardig karakter uitmaaken; op deugd, op een goeden inborst, op beftendighcid van genegenheid; en naar gclange der verecnigingc van deeze gefteldhedeu agt u zeiven gelukkig in den vriend, welken gij verkiest.
In de tweede plaats moet ik u vermaanen, u niet te ftooten aan het verfehil van gevoelens , in de verkeering met uwe vrienden voorkoomen.de Onmogelijk is het, dat dit niet zou gebeuren, Geene twee menfehen , vcelligt, wierden zoo naauwkeurig in den zelfden vorm gegooten, dat zij altijd eveneens over vcele onderwerp denken, 't Was eene wijze befchikking der Voorzienigheid, dat onder de menfehen yerfcheidenheid van gevoelens zou plaats hebben, teneinde om
1 5 pa-



jog DE VRIENDSCHAP.
onze vermogens uit te ocffenen, en aan het mcnschlijk leeven afvvisfeling te geeven. Beftendige eenpaarigheid van denkwijze zou eentoonig en fmaakloos worden. — Wanneer het beuzelingen zijn, omtrent welke die verfcheidenheid of tegenftrijdigheid van gevoelens zich vertoont, is het in den hoogften graad kinderagtig, indien het tot een grond van verwijderinge diene. Wanneer uit zulk eene oorzaak eene vriendfehapsbreuk ontftaat, vertoont zich dc menschlijke zwakheid in een vernederend licht. In zaaken van ernftige aangelegenheid kunnen de gevoelens der beste en waardigfte menfehen van die hunner vrienden verfchillen, naar gelange hunne leevensftreeken van een loopen, en hunne geaartheid cn denkwij zen de voorwerpen in vcrfchillende oogpunten vertooncn. Doch tnsfchcn onpartijdige en uitgebreide gemoederen zal eenheid van neigingen fteeds bewaard blijven. Geen mensch heeft regt om zijne eigen gevoelens tot eene algemeene en onfeilbaarc regelmaat te verheffen. En hoe uitgebreider iemands hart zij, hoe hij verfchil van gevoelens gereeder zal over 't hoofd zien, zoo lang hij overtuigd is, dat het hart zijns vriends opregt is, cn dat hij de voorfchriften van eerlijk • heid en geweeten volgt.
In



DE VRIENDSCHAP. I3O
In dc derde plaats is het ccne wcczenlijke vereischte ter handhavinge der vriendfehap , dat ongemaaktheid van geaartheid en manieren aan wederzijden wordt aangekweekt. Niets verbreekt gewisier dc vriendfehap, dan dc naijver, uit bedektheid en agterhoudendheid ontftaande. Indien uw ftand u verpligte, eene andere partij dan uwvriend te kiezen, doe het openlijk. Koom voor uw gedrag, koom voor uwe beweegredenen uit; verklaar ü onbewimpeld, in zoo verre de eer het toelaat; ftaa na geenen dekmantel uit noodlooze cn geheimzinnige bedektheid. Wederzijdsch ververtrouwen is de ziel der vriendfehap. Zoo ras dit verloren gaat, of zelf gekrenkt wordt, blijft 'er flegts een fchaduw van vriendfehap over. 't Geen eenmaal hartlijke boczcmvrïendfchap was, ontaart eerst in ftaateiijke beleefdheid. Van wederzijdsch bedwang wordt deeze voorts vervangen, en afkeer of haat volgt haar fpoedig op de hielen. — De regel, door eenige looze ftaatkundigen voorgedraagen , dat men zich omtrent eenen vriend met de zelfde fchroomvallige agterhoudendheid hebbe te gedraagen, als wij omtrent eenen vijand doen zouden, omdat het mogelijk is, dat een vriend t'eenigen dage een vijand kan worden, verraadt een gemoed, 't welk voor de geneugten der vriendfehap niet was gefchapen. Het is een
grond-



140 DE VRIENDSCHAP.
grondregel, wcike, ik erken het, niet«t'onregt, bij die ftaatkundige en partijzuchtige vriendfehappen kan plaats vinden, van welke ik te vooren zeide, dat perfoonlijk eigenbelang immer de hoofddrijfveer is. -Doch volflrekt onbeftaanbaar is dezelve met den geest dier vriendfehappen, welke een werk van het hart zijn, cn door hetzelve gevoed worden.
De vierde raad, welken ik zal geeven, is: In de verkeering met vrienden zagte en verpligtcnde manieren aan te kwecken. Gemeen is de dwaaling, te ondcrftellen, dat gemcenzaame boezemvriendfehap van de min gewigtige pligten van gedrag ontflag verleent; en dat, onder het denkbeeld van vrijheid, dezelve van een zorgeloos, of zelf een onbefchaafd gedrag, ter verfchooninge dient. Integendeel, boezemvriendfehap kan alleen door den aanhoudenden wensch, om behaaglijk en aangenaam te zijn, ftand houden. Hoe nader en digter de menfehen tot elkander gebragt worden , hoe dc punten van aanraakinge tusfehen hen mcnigvuldiger worden, dies tc grooter wordt de noo/baiddijkhcid, dat de oppervlakte effen is, cn al wat botzen of ftooten kan uit den weg geruimd worde. Laat geene ruwheid, geen
fchiin van onoplettendheid, geene verfmaadende
aan-



DE VRIENDSCHAP. fAl
aanmatiging van meerderheid in de verkeering van vrienden zich vertoonen. Een barsch antwoord , zucht tot beftfaffing, een geest van bediliinge en tcgenfpraak , verbitterden dikmaals het huislijk leeven, en verwijderden vrienden van elkander. In die min gewigtige bijzonderheden des gedrags, in welke de menfehen tc ligt tot zorgeloosheid overhellen, en hunne luimen onbeteugeld bot vieren, ziet men dikmaals het weezenlijk karakter ten voorfchijn treeden, cn zich openlijk vertoonen. Genoeg is het niet, dat wij, in alle zaaken van weezcnlijke aangelegenheid, ons bereidvaardig toonen om dc opregtheid onzer vriendfehap te bewijzen. Meer zeldzaam koomen deeze gevallen voor. Het gewoone beloop des leevens is zamengefteld uit mindere pligten en dienstbetooningen, om welke uit te oeffenen dagelijks de gelegenheid zich aanbiedt; en 't is alleen door ons alledaagsch gedrag aangenaam te maaken, dat wij dc geneugten der vriendfehap lang kunnen genieten.
Laat mij, in de vijfde plaats, u waarfchuwen, aan kwaade gcrugten tegen uwe vrienden niet overhaastig het oor te leenen. Wanneer gij op voegzaame gronden eene verbintenis hebt aangegaan, weest traag om iets te gelooven ten nadee-
le



142 DE VRIENDSCHAP.
Ie van den vriend, welken gij hebt verkozen. Weest gedagtig, dat 'er onder de menfchcn een geest van kwaadwilligheid regeert, die in het verftooren van de verkcering van hun, welke van onderling genot blijk vertoonen, te dikmaals vermaak fcheppen. De fchriftuur heeft ons gcwaarfchuwd, dat 'er een oorblazer is, die de vrienden van een fcheidt; en 'er een valfche getuige is, die tusfehen broederen tweedragt zaait. Leent derhalven geen greetig oor aan de gedienftige opftookingen der zulken, die, onder fchijn van vricndfchaplijke declnecminge , u koomen waarfchuwen, dat gij op uwe hoede zijn moet tegen zulken, in welke zij zien dat gij vertrouwen ftelt. Onderzoekt, of niet, onder dit fraai voorkoomen, eenige verborgene nijd en naijver, of eenig bedekt belang, zich verfchuile. Jaagt niet na elk loopend gerugt. Laat niet ligt het gif van jaloersheid uw gemoed befmetten, en uwen vrede ftooren. Een wijd verfchil is 'cr tusfehen die zwakke ligtgeloovigheid, welke zich blindelings laat medefleepen, en dien fomberen en agterdogtigen geest, die altijd na de fiegtc zijde overhelt. Het behoort tot het karakter van een wijs cn braaf mensch, niet genegen te zijn om fmaadredenen op te neemen tegen zijnen naasten (*).
Laat
(*) Pfalm XV: 3.



DE VRIENDSCHAP. I43
Laat mij, in de zesde en laatfte plaats, u verinaanen , uwen vriend in gevaar en kommer niet te verlaaten. Te veelen zijn 'cr in de waereld, wier verknogthcid aan de zulken, welke zij hunne vrienden noemen , aan den dag van hunnen voorfpoed is bepaald. Zoo lang deeze duurt, zijn' zij, of fchijnen zij te zijn, hartlijk en genegen. Maar zoo ras hun vriend onder eene wolk is,beginnen zij terug te deinzen, en hunne belangen van die huns vriends af te zonderen. Aan vriendfehappen van deezen aart hadt gewisfelijk het hat>t nimmer veel aandeels. Want dc groote proef der waare vriendfehap is ftandvastigheid in dc uuren des gevaars, verkleefdheid in het getij der elende. — Wanneer uw vriend wordt gelasterd, dan is \ dc tijd, om u zijne zaak openlijk en kloekmoedig aan te trekken. Wanneer ziin ftand veranderd is, of zijne bezittingen hem begceven, dan is 't dc tijd, hem fpoedig en ijverig hulp te vcrfchalFen. Wanneer ziekte of zukkeling hem van anderen doet verlaaten worden, dan biedt de gelegenheid zich aan, welke elk waar vriend zal aangrijpen, om alle de gedienüige agtgecving tc verdubbelen, welke de liefde aan de hand geeft. Deeze zijn de belangrijke pligten, de heilige eifchen der vriendfehap, welke godsdienst en deugd elk waardig hart aanbe-
vee-



DE VRIENDSCHAP.
veelen> In deezer voege u ijverig te be-
toonen, in de zaak van uwen vriend, perst hoogagtulg af zelf van hun, die 'er perfoonlijk belang bij hebben om hun den voet dwars te zetten. Deeze eerwaardige vriendfehapsijver lokte , ter aller eeuwe , den eerbied der menfehen. Aan het laatfte naagcflagt heeft zij de naamen der zulken overhandigd, die hunne bezittingen ten beste gaven, en zelf hun leeven waagden, ten behoeve van vrienden, welke zij lief hadden; terwijl oneere en fchande ten allen tijde het deel van hun was, die hunne vrienden in den kwaaden dag verlieten. Uwen vriend verlaat niet.
Eer ik eindige, moet ik niet vergeeten op te merken, dat des wijzen mans bevel in den text met deeze merkwaardige uitdrukking gaat gepaard: niet flegts uwen eigen vriend, maar ook uws vaders vriend vergeet niet. In ons geheugen herroepen ons die woorden het geheugen van vroegere jaaren, cn prenten een gevoelen in, 't welk elk aandoenlijk hart moet treffen. Dierbaar moge uw eigen vriend zijn; uws vaders vriend moet u heilig weezen. Zoo lang in eenige menschlijke borst het leeven aanweczig is, moet de gedagtenis dier aloude banden ftand houden, die ons t'eenigen dage met onzen vader, en het
va-



be vriendschap; I43
vaderlijk huis, vereenigde. Al voorlang;
misfcluen, wierdt uw vader tot het ftof verzameld. Maar wanneer gij dc onfchuldige dager! uwer kindsheid en jeugd in de geheugcnis herroept ; wanneer gij aan die huislijke vöorvallefi herdenkt, die eens uwe harten vervrolijkten; zal, te midden van dat alles, uws vaders vriend zich uwer herinneringc aanbieden; 'Er was eert tijd, dat gij hem met eerbied naderde, of met vertedering tot hem opzaagt, en door zijne minzaame opmerking gelukkig wierdt. Is zulk een nog in leevenden lijve, en zal hij niet in uw kinderlijk ontzag en eerbetooning deelen? voorbij te >.ien en te veronagtzaamen, is uws vaders gedagtenis vertreeden ; is de asch van hem tc fmaaden, die nu in het graf flaapt; is u zelveh' aan hun, die ü zullen vervangen, ais gevoeiloozen en laagcn van geest overhandigen. Uwen] ■eigen vriend, en uws vaders vriend, vergeet niett
Eenige der voornaamfte pligten, aan de deugdzaame vriendfehap eigen , heb ik u onder 't oog gebragt, nevens eenige der voornaamfte middelen, door welke deeze gewijde band onverbroken bewaard, deeze heilige vlam in den menschlijken boezem leevendc kan gehouden worden: De geest, en de gevoelens, welke ik heb ge-
VIII. d e e lii K rragr



I46 DE VRIENDSCHAP.
tragt u in te prenten, zijn van dien aart, als dc deugd ademt, als de waare godsvrugt zou doen aangroeien, 't Is aldus, dat wij de groote wet der liefde vervullen, welke onze godlijke Meester predikte, 't Is aldus, dat wij tot die gelukkige gewesten ons voorbereiden, alwaar de liefde nimmermeer vergaat; alwaar, in de tegenwoordigheid van den God der liefde, eeuwige en onveranderlijke vriendfehap alle de gelukzaligen zat menfnoert; vriendfehap, die door geene menschlijke zwakheid geftoord, door den dood nimmer afgebroken , geduurende de eindelooze eeuwen, een voornaam en kenmerkend gedeelte der hemelfche gelukzaligheid zal uitmaaken.
ACHT-



ACHTSTE
LEERREDE.
OVER
HET TE IIOÜDENE GEDRAG OMTRENT TOE IC 00 MENDE VOORVALLEN.
SPREUKEN XXVII: i.
Beroemt u niet over den dag van morgen: want gij ■weet niet wat de dag zal baar en.
U"it deeze woorden heb ik voorgenomen toe u tc fpreeken, over het voegzaam gedrag, welk wij behooren in agt te neemen omtrent de toekoomendheid, tc midden der onzekerheden des tegenwoordigen leevens. Tijd cn lecven gaan immer hunnen gang, en bereiden voor elk van ons veranderingen in onzen toeftand. Welke dee^ ze zijn zullen , 't zij tot beter of tot erger, kunnen wij niet zeggen, als hebbende het der wijsheid der Voorzienigheid behaagd, de toekoomendheid met eenen (luier te bedekken , welken geen fterveling kan opligten. Intusfchen kan niemand van ons vermijden, ontwerpen te fmeeden, en plans te beraamen , voor den tijd, die koomen zal. Nooit genoeg is het tegenwoordig oogenblik , om aan 's menfehen werkzaamen geest voldoende bezigheid te yérfchaften, zonK 2 def



148 HET TE HOUDENE GEDRAG
der eenige uitflappen te doen in de toekoomendheid; en met deeze uitflappen wordt het tegenwoordige vaak geheel gefpild. Van de hooglle aangelegenheid is het, derhalven, dat de ziel ondereen voegzaam beftuur gebragt worde, ten aanzien van haare vooruitloopende werkzaamheden omtrent de toekoomendheid. Anderzins zal, onder de verbeeldingen, welke wij van dat onbekende vormen, valfche hoop, of ongegronde vreeze , te vergeefs vleien , of folteren. PPjj weeten niet, zoo als de wijze man ons berrgt, wat de dag zal baaren. Zeer waarfchijnlijk kan dezelve iets voortbrengen, waar op wij niet gelet hadden; en daarom, in ftede van ons te beroemen over den dag van morgen, waartoe de groote menigte tc ligt overhelt, betaamt het ons, gewapend en voorbereid te zijn tegen al wat hij kan voortbrengen.
Noodloos is het, veel tijds te befteeden aan de ftaavingc der waarheid, die de grondflag der vermaaninge ln den text is; ten bewijze, dat wisfelkeer en veranderlijkheid tot onzen tegenwoordigen ftaat behoort, of dat dc kanswisfelingcn van denzelven door ons niet kunnen voorzien worden. Waarheden zijn deeze, zoo in 't oog. loopende en toegeftaan, dat haar te willen ftaa-
vea



OMTRENT TOEK00MENDE VOORVALLEN. I40
ven, zoo veel ware als te bewijzen, dat alle menfehen zullen ftervcn. Zoo in 't oog loopcndc, intusfchen, als zij zijn, zoo wenfehelijk ware het tevens, dat de gedagten der menfehen zich meer daar bij bepaalden. Want, door een vreemd, doch heerfchend zelfbedrog, zou men uit het doorgaande gedrag der menfehen fchier beüuiten, dat bijkans ieder mensch zijn eigen geval voor eene uitzondering op den algemeenen regel houdt; en dat hij op zijnen tegenwoordigen toeftand ontwerpen mag bouwen, met even veel vertrouwelijkheids , als of hem verzekering gedaan ware dat dezelve nimmer zal veranderen. Van hier dat menfehen van bedaarde zinnen dikmaals hebben opgemerkt, dat 'er geene meer algemcene oorzaak is, aan welke de ondeugden der menfchcn kunnen worden toegefchreevcn, hun vergeeten van God, en hun pligtverzuim, dan aan hun vermetel bouwen op dc voortduuring van leeven, van voorfpoed en vermaak.
Slaat flegts, mijne vrienden, ter loops het oog op uwen eigen toeftand, onvermijdelijk zult gij be merken , dat dezelve, van den beginne, door de Voorzienigheid indiervocge wierdt beftuurd, dat in 's menfehen ftand op aarde geene duurzaame beftendigheid zou plaats hebben. De zaaden van K 3 ver-



150 HET TE HOUDENE GEDRAG
veranderinge zijn alomme geftrooid. In uwe gezondheid, leeven, bezittingen, verbintenisfen, vermaaken, zijn oorzaaken van verval onmerkbaar werkzaam; heimelijk de grondflagen ondermijnende van 't geen u meest beftendig dunkt; aanhoudend ftrekkende ter vernietiging van de tegenwoordige orde van zaaken, en om nieuwe verfchijnzels , en nieuwe voorwerpen, al gaande weg, te doen voortkomen: zodat niets beftendig op dc aarde is, of zijn kan. Alles verandert en gaat voorbij. Het is een ftroom , die immer afloopt; een rad, welk immer ronddraait. Wanneer gij den boom met bloezem bedekt ziet in de lente, of met vrugtcn bekaden in den herfst, zoo wel moogt gij u verbeelden, dat die bloezem of deeze vrugtcn geduurendc het gantfche jaar hunne plaats zullen behouden, als gclooven dat de menschlijke zaaken heden en morgen, in dit en het volgende jaar, op den zelfden voet zullen blijven voortduuren. Om deeze aanmerking nog fterker op het gemoed te drukken, bedenkt, bid ik u, van welke geringe cn onaanzienlijke oorzaaken die veranderingen afhangen, welke op der menfehen ftanden invloed hebben , geduurende hun geheelc leeven. Hoe fncl wordt het kwaade daargefteld! Veel gewoels en beweeginge, eene lange toebereiding van oorzaaken, is
niet



OMTRENT TOEK00MENDE VOORVALLEN. 151
niet noodig, om 't geen zeker fchcen overhoop tc werpen, en 't geen van den meesten bloei het aanzien hack weg tc blaazcn. Een ftormwind verheft zich op den oceaan, cn het fchip, welk onze vrienden, of onze bezittingen voerde, verzinkt in de diepte. Een kaarsvonk valt bij nacht in eenen afgelegenen hoek, en de geheelc eigendom van gezinnen wordt dooide vlammen verteerd^ eer het morgenlicht aan•breekc. Een toevallige ilag, of een fboedige val krenkt eenige van onze inwendige lichaamsdeelen, cn het overfchot des leevens wordt kommer en clende. Schroomlijk is de gedagte, aan de genade van hoe menigvuldige fchijnbaare toevalligheden wij geftadig zijn overgegeeven, omtrent het geen wij geluk in deeze waereld noemen.
Te midden, in tusfehen, van alle deeze in 't oog loopende toevalligheden, worden 'er plans en ontwerpen voor het toekomende dagelij''s gekneed:; onderneemingen worden aangevangen;en het leeven houdt zijnen gewoonen loop. Bctaamelijk en voegzaam is het, dat het keven aldus zijnen loop zou houden. Want dc onzekerheid van morgén wierdt nooit door de Voorzienigheid beftemd, om ons \um werken en het beraamen K 4 van



152 HET TE HOÜDENE GEDRAG
van ontwerpen af te fchrikken, maar alleenlijk pm ons te verm'aanen, dat wij ontwerpen moeten fmecden, en werkzaam zijn, met verftand en wijsheid. — Welk dat wijs cn gemaatigd gedrag Zij, 't geen ons betaamt, welke dc regels en behoedmiddelen zijn, die, in eenen ftaat als den onzen, de toekoomendheid betreffen , gaa ik na aanwijzen. Onder de volgende beftuuringen mogen zij bevat worden. „ Beroem u niet over mor„ gen." — „Wanhoop niet omtrent morgen." — ,, Stel niet tot morgen uit, 't geen voegzaam is dat het heden gefchiede." — „ Bereid u zelvcn „ togen al wat morgen kan voortbrengen." — „ Bouw uwe hoop of geluk op iet vasters en „ duurzaamers, dan 't geen heden of morgen kan 3, voortbrengen."
I. Tn de woorden van den text: Beroem u niet over den dag van morgen ; dat is, bouw nooit een vermetel vcrtrouvvcn op de toekoomendheid; in den bevalligften en meest bcloovcnden ftaat des geluks wagt u voor hoogmoed en trotschheid; wagt u om u geheel op u zelvcn te verlaaten, en Hem te vergecten, die de kanswisfclingen van deezen veranderlijken ftaat beftuurt. Indien 'er eenige deugden zijn, welke de onwisfe ftand der ^aercld den menfehen inprent, zij zijn , gewisfo-



OMTRENT TOEKOOMENDE VOORVALLEN. 153
Jrjk, gemaatigdheid cn nederigheid; De mensch Wierdt, ten dien oogmerkc, in eene waereld geplaatst , alwaar hij zoo weinig weet van 't geen voor hem is, op dat hij eenen gevoeligcn indruk zou ontvangen van zijne afhankelijkheid van den Regeerder der waereld; op dat hij dc aangelegenheid zou gevoelen der vcrwervinge van de gunst cn de befcherming des hemels, door een leeven van godsvrugt cn deugd; cn op dat hij, onkundig hoe ras zijn eigen toeftand die der clendigftcn kan worden, zou genoopt worden, jegens alle zijne broeders zich mcnschlicvende
cn vriendlijk te gedraagen. De gun-
ften , welke hem de Voorzienigheid tegenwoordig fchehkt, moet hij met dankbaarheid ontvangen, en mag hij met blijmoedigheid genieten. Hoewel hem bevolen wordt, zich niet te beroemen over den dag van morgen, is de meening des gebods niet, des dags van heden zat te moeten weezen. Verblijden mag hij zich in den dag des voorlpoeds; doch gewisfelijk: zich verheugen met beeving, is het opfchrift, welk op alle menschlijke vermaaken moet gefchreeven ftaan.
Wat de zulken aangaat, welke, van die vermaaken vergiftigd, loszinnig cn brooddronken worden; die, door de bcgochelingen des voorfpoeds K 5 gc-



154 IIET TE HOUDENE GEDRAG
•rcftreeld, elke ernsthaftige vermaaning germg fchatten, welke hun de veranderingen der waereld doen, wat kan ik te fterk zeggen, om hen omtrent hun gevaar te ontrusten ? — Zij hebben tot zich zeiven gezegd: Mijn berg ftaat vast, hij zal niet wankelen. Morgen zal zijn als heden, en meer overvloedig. Ik zal geen tegenfpoed zien. — Dwaazc cn clendige menfehen! gevoelt gij niet, hoe godloos zulke woorden zijn? Voor de waereld durft gij, misfehien, dezelve niet uitbrengen; maar zij fpreeken dc heimelijke taal uwer harten. Weet, dat gij op de Voorzienigheid inbreuk maakt; dat gij den hemel tart; dat gij niet flegts feherpe pijlen voor u zeiven toebereidt, wanneer de levensveranderingen zullen daar zijn, maar dat gij die veranderingen vervroegt ; dat gij vast het verderf op uwe eigen hoofden doet ncderdaalen. Want in den mensch wil God den hoogmoed niet gedoogen ; en de ondervinding van alle eeuwen heeft geleerd, hoe naauw hij op zijne hoede zij om dien te beteugelen. In duizend gedenkwaardige voorbeelden was de loop zijns beüuurs klaarblijkelijk tegen denzelven aangekant. Hij heeft een kragtig werk gedaan door zijnen arm. Hij heeft vsrjloord de hoogmoedigen in de gedagten hunner harten.



OMTRENT TOEKOOMENDE VOORVALLEN. I55
ten (*). De hooge oogen der menfehen zul¬
len vernederd worden, en de hoogheid der mannen zal nedergebogen worden. FZant de dag des Heeren der heirfchaaren zal zijn tegen hovaardigen en hoogen (f). Last hebben de dienaars'des godlijken misnoegens om voort te trecden, en, zonder verwijl, de fnoevers op den dag van morgen te vernederen.
II. Gelijk wij ons niet mogen beroemen over, zoo mogen wij cok niet wanhoopen omtrent den dag van morgen. Tegen de zodanigen was dc eerlle waarfchuwing gericht, wien de voorfpoed van ijdele hoop dcedt zwellen. Ten behoeve van dc zulken dient deeze, welke een niet gundige iccvensdand met kommer en vreeze omtrent het tockoomendc heeft vervuld. Van beiderlei vermaan is de reden de zelfde : gij weet niet wat de dag zal geeven. Eenig onverwagt ongeval zou dezelve kunnen aanbrengen : en daarom moet gij nederig zijn in voorfpoed. Eenige onvoorziene verligting zou dezelve kunnen aanbrengen : cn daarom moet gij onder wederwaardigheden hoopen. ■ Te gemeen is het onder de
menfchcn, door tegenwoordige voorvallen geheel
C*) Lntc. II: 51. (f) Jefaia II: 11 , 12.



156 HET TE HOUDENE GEDRAG
heel ingenomen cn overheerd te worden; Hunnen tegenwoordigen ftand , hoedanig dezelve moge weczen, zijn zij gereed om zich te verbeelden, als nooit te zullen veranderen. Van hier dat zij door voorfpoed opgeblaazen, en door tegenfpoed worden ter neder geflagen ; geneigd om in het eene geval God te vergeeten, in het ander tegen Hem te morren. Terwijl de leere, welke de veranderingen der waereld telkens inprenten, deeze is, dat geencrlei gefteldheid van uitwendige dingen ons zoo belangrijk moet dunken, of onzen geest dermaate aandoen en beroeren, dat dezelve ons van een kalm, evenmaatig en ftandvastig gemoed zou bcrooven. Bezit derhalven uwe ziel in lijdzaamheid; vertrouwende , in den dag des kwaads, dat God niet heeft vergeeten genadig te zijn; en dat hoewel het weenen eenen nacht moge dunren, de biijdfehap der opregten 1» den morgen voortkoomt.
Ontrust u derhalven niet door angftige vreeze omtrent den dag van morgen. Laat mij u vermaanen, alle bekommernis te laaten vaaren, welke de paaien van voorzigtigc behoedzaamheid overfchrcedt. Angstvalligheid, wanneer zij het hart aantast, is eene gevaarlijke ongcftcldheid, de moeder veeier zonden , cn veeler clende
te-



OMTRENT TOEKOOMENDE VOORVALLEN, iffi
tevens. Zij werkt even als een bijtend middel op het gemoed. Zij aast op onze tegenwoordige genietingen, en fielt menig eene fcherpe pijn in haare plaats. — De wijze man heeft, in den text, ons geraaden, ons niet te bermnen over den dag van morgen; en onze Zaligmaaker heeft ons geleerd, niet bezorgd te zijn tegen den morgen (*). Beide deeze befhiuringen, wel bcgreepen, zijn volmaakt beffaanbaar met elkander; en dc hoofdregel des gedrags, de toekoomendheid raakende, is zamengefteld uit die beiden , van ' ons eifchende, ons vermetel op den morgen te verlaaten, noch angstvallig en vrcesagtig daar omtrent bezorgd te weezen. De morgen, zegt de Zaligmaaker, zal voor het zijne zorgen (f). Te beter zullen wij in ftaat zijn om te oordeelen over den gang, dien wij voegzaam moeten neemen , wanneer dc uitkomftcn al gaande weg ten voorfchijn treeden. Wijzer raad geeft dikmaals haare tegenwoordigheid aan de hand, en dienftigcr hulpmiddelen, dan wij op eenen afftand beraamen kunnen. Door overmaat van voorafgaande bezorgdheid verwekken wij dikmaals die verwarring in ons gemoed, die overhaasting cn wanorde in onzen geest, welke ons in den minst
gun-
(*) Matth, VI: 3 ?. (f) Aldaar.



I58 HET TE HOUDÈNE GEDRAG
gunftigen toeftand brengt, om gezond te kunnen oordeclcn. — Hierom, viert nooit den teugel aan beangstheid, of aan wanhoop, omtrent de toekoomendheid. Vervaart u zelvcn niet met ingebeelde verfchrikkingen. Loopt de rampen niet vooruit, die misfehien nooit ontftaan zullen. Maakt u zoo veel gij kunt deezen dag ten nutte, in de vrceze van God, en in de bctragting van uwen pligt; en laat, dus doende, morgen aan zich zeiven over. Elke dag, wanneer hij koomt, heeft genoeg aan zijns zelfs kwaad (*).
III. ,, Stelt niets tot morgen uit, 'twclk oir„ baar en voegzaam is dat het heden gefchiede.'* Gedenkt, dat gij niet de heer van morgen zijt. Zoo wijd zijt gij 'er af van eenige aanfpraak te hebben om daar over te befchikken, dat gij van de meeste omftandigheden, daar op flaande , onkundig zijt; niet flegts wat hij zal voortbrengen ' maar of gij dien zult bcleeven. — In weerwil der onwederfpreekbaare zekerheid deezer waarheid , verfchuiving tot den volgenden dag was, door alle eeuwen, het verderf van het menschdom. Aan eindelooze ontwerpen blijvende hangen omtrent het geen zij naderhand doen zullen,
kun-
(*) Aldaar.



OMTRENT TOEKOOMENDE VOORVALLEN. I<Q
kunnen zij niet zoo wel gezegd te worden te leeven, als op het punt te ftaan van te zullen leeven ; en het toekoonicnde was immer de kolk, in welken het tegenwoordige wierdt verzwolgen en verloren ging. — Hier uit ontdaan veele ' dier onheilen , welke den menfehen in hunne waeI reldfehe aangelegenheden wedervaaren. 't Geen ■ tegenwoordig in hunne omitandigheden zou kunnen befchikt worden , kan , door uitflel tot eene volgende gelegenheid, in 't geheel voor geene befehikking vatbaar zijn. De morgen met dc r aangelegenheden van heden, nevens zijne eigen, belast, kan overlaaden en bedremmeld worden. Zaaken, welke verfchoven wierden, vermenig< vuldi gen cn ftapclen zich op elkander; tot dat zij, in 't einde, zo ingewikkeld en verward worden , en de drukking van bezigheden zoo groot zij , dat 'er niets overfchict, dan onder den last te bezwijken. Van hem, derhalven, die deezen talmenden cn verfchuivenden geest in waercldfche zaaken bot viert, kan ligt voorfpeld I worden dat het verderf niet verre af is.
Nadeelcn van den zelfden aart, uit dc zelfde oorzaak ontftaande, overvallen de menfehen in hunne zedelijke en geestlijke belangen. Weinigen zijn 'er, of zij zijn zich iets bewust in hun
ka-



l6ö HET TE HOUDENË GEDRAG
karakter en gedrag, 't welk moet verbeterd worden, cn zij voorncemens zijn , t'cenigefl tijde te verbeteren; eenige halftarrige driften; welke zij voorhebben t'onder te brengen,- eenige kwaade heblijkheden, welke zij bcflootcn hebben te hervormen,- eenige gevaarlijke verbintenis, welke zij geraaden vinden af te brceken. Maar het voegzaam getij tot die hervormingen is nog niet gekoomen. Zekere hinderpaalen ftaan in den weg, welke zij verwagten fpoedig te zullen overkoomen: en daarom gaan zij voor 't tegenwoordige in vrede voort in hunnen gewoonen loop, vertrouwende op een tockoomenden dag hunne voorgenomene verbetering tc zullen aanvangen. Intusfchen daalt de engel des doods neder , en volvoert, te midden van hunne afgelegene ontwerpen , zijnen last , en voert hen weg. — Weest op uwe hoede tegen dusdanige begochelingen, die voor zoo veelen heilloos waren. _ Gij zijt nu in rust, in gezondheid, in het bezit van een bedaard gemoed. Maakt u deej ze voordeden ten nutte, ter volvoeringe van al wat u betaamt, als mensch, en als christen; want wie kan zeggen, hoe lang het u zal gegund worden, die te genieten? Nieuwe ftandsveranderingen kunnen fpoedig voorttrecden, nieuwe beroerten in het burgerlijke , of in het huislijke
leer--



/ omtrent toescoomende voorvallen» iët
Secven eerlang ontftaan; nieuwe voorvallen, gereed om ü in eenen toeftand te ftorten, die u ledige tijd noch gelegenheid zullen laaten, om iets van de goede voorneemens te Volvoeren, welke gij tegenwoordig in den zin hebt. En daarom, beuzel niet langer met het geen zoo ernftig is, en zoo hachlijk kan worden; maar heden, terwijl het heden wordt genoemd, luister naar de ftemme van God, en doe zijne werken. Alles, zoo als de wijze man raadt, wat uwe hand vindt om te doen, doe dat met uwe magt: want 'er is geen werk, noch verzinning, noch weetenfehap, noch wijsheid in het graf, daar gij heenen gaat In plaats van tot morgen uit te ftellen, 't welk he • den moet gefchieden, laat mij u vermaanen ,
IV. Om eiken dag voorbereid te zijn tegen 'é geen morgen kan voortbrengen. 'Er beftaat eene zekere voorbereiding tegen de Wisfelvalligheden des leevens , in welke de menigte werkzaam geuoeg is, zich wapenende , zoo als zij denkt, tegen al wat 'er kan gebeuren , door de vermeerdering van hunne rijkdommen$ cn de verilerking van zich zeiven door.vrienden, verbintenisfen en aardfche grootheid. Doch
dee»
(*) Pred. IX: i0.
VIII. deel., L,



i6n
HET TE HOUDENE GEDRAG
deeze bolwerken, die zij opwerpen, zijn volftrekt ongenoegzaam tegen den gevreesden ftorm. Een andere hoek is 'er, waarheen wij ter onzer beveiliginge moeten uitzien; want wanneer het de waereld zelve is, wier veranderingen wij hebben te vreezen, kan de waereld, en de dingen van dezelve,ons geene befcherming aanbrengen. De beste voorbereiding tegen alle de onzekerheden der toekoomendheid beftaat in een geregeld gemoed, een goed geweeten, en eene blijmoedige onderwerping aan den wille des hemels. Gij weet niet hoe het morgen zijn zal. Doch Eén is 'er, die het wel weet: want zijn befluit heeft het bepaald. Zie op tot Hem met eerbied, en zeg: „ Niet mijn wil, maar uw wil gefchie„ de. 't Geen gij beftemt, is altijd wijs, en „ regtvaardig, en goed." Tragt de taak te volbrengen, welke Hij u heeft aangeweezen, — dc dingen tc doen, welke Hij u om tc doen heeft
bevolen, en laat alle het overige aan Hem
over. Wat ook morgen moge voortbrengen, laat het u werkzaam vinden in regt te doen, weldaadigheid lief te hebben, en ootmoedig te wandelen met uwen God; en dan zult gij morgen zonder vreeze ontmoeten, wanneer gij dien zonder de aantijginge van misdaad ontmoet.
In-



OMTRENT TOEKOOMENDE VOORVALLEN. l6*3
Indien morgen u eenig onverwagt geluk aanbrenge, bereid u om het te ontvangen met dankbaarheid, maatigheid en befcheidenheid. Laat geenerlei voorvallen uwe gelijkmoedigheid verzetten, of uwe ftandvastigheid zwenken. Bekrimp uwe begeerten , en maatig uwe hoop. Verwagt niet meer van de waereld, dan zij u kan geeven. Houd het voor toegeftaan, dat het geen uit zijnen aart veranderlijk is, t'ccnigen dage zal veranderen ; dat het geen beftemd wierdt
voorbijgaande te zijn, zal voorbij gaan.
Zie voorwaarts in het toekoomende zonder onverduldigheid. Verlang niet om het te wceten. Het behoort aan God. Laat Hem de voorvallen deezer waereld op zijne wijze doen voortkoomen. Verbeeld u dat gij geftadig deeze woorden hoort, welke onze Heer eens tot Petrus fprak, wanneer hij onderzoek deedt, wat 'er van eenen zijner medediscipelen zou worden: Wat gaat u. dat aan ? volg gij mij. Te midden van alle de onzekerheid der toekoomende lotgevallen, ligt deeze weg van klaare cn duidelijke verpligtinge voor ons: Volg Christus, en vraag niet verder. Zoek geen kronkelpad, met oogmerk om dringende gevaaren te ontwijken. JVend niet ter rechter, noch ter /linkerzijde; maar wentel uren L 2 weg



1Ó'4 HET TE HOUDENE GEDRAG
weg op den Heere; vertrouw op Hem, en Hij zat het maaken.
V. Bouw uwe hoop of geluk op iet ftevigers en duurzaamers, dan 't geen heden of morgen naar allen fchijn zal voortbrengen. Uit al wat gezegd is , kunt gij duidelijk befpeuren , dat hij, die zich op deeze waereld geheel verlaat, zijn huis op het zand bouwt. Voor een deugdzaam mensch kan dit leeven, door middel van wijsheid en deugd, tot een draaglijken, ja tot een aangcnaamen ftand gedijen. Maar hij, die van hetzelve volmaakt geluk verwagt, zal grootlijks bedrogen worden. Zeer te beklaagen ware de mensch in zijnen bloeiendftcn ftaat, indien hij van hoogere hoop verftoken ware. Van verandering tot verandering drijvende, geduurende alle de dagen zijns leevens, een donker en onbekend vooruitzigt in de toekoomendheid immer voor zich hebbende , wat zouden eenige weinige kort afgebrokene flikkeringen van geluk baaten , welke het hem, van tijd tot tijd, vergund wierden te genieten? Kunnen wij gelooven, dat alleen voor zulk eenen ftaat als deeze, de mensch door zijnen grooten en goeden Schepper wierdt beftemd? Neen. Laaten wij den God en Fa-
der van onzen Hoer e Jezus Christus looven, die,
naar



OMTRENT TOEKOOMENDE VOORVALLEN. 165
fia-ar zijne groote bermhartigheid, ons heeft wedergeboren tot eene leevende hoop , door de op(landing van Christus uit den dood, tot eene onverderflijke, onbevlekkelijke en onverwelkelijke erfenis (*). Hier is de rotsdeen, op welken het gemoed, hoe zeer gefchokt door de normen .les leevens, veilig kan rusten. Hier is het voorwerp, waarheen een wijs man zijne aandagt inzonderheid zal wenden, dat hij, naa zijne taak op aarde met getrouwheid en eere volbragt te hebben, in ftaat geftcld moge worden, door de verdienden zijns Zaligmaakers, uit te zien na eene plaats in de wooningen van eeuwigen cn ongedoorden vrede. Dit vooruitzigt is het groot verzagtend middel tegen de tegenwoordige ijdelheid des menschlijken leevens. Het geeft klem en kragt aan deszelfs fnelst voorbijgaande tooneelen; en wijst, te midden van deszelfs verander. lijkheid, één vast rustpunt aan. Hij, die onder den heuglijken invloed der hoope op de onfterfI lijkheid leeft, zal zonder verfchrikking de ver' anderingen der waereld kunnen aanzien. Hij zal zich op morgen beroemen, noch voor denzelven fchrikken, maar zal door de kanswisfelingen des leevens doortrekken, met een manlijk en onbe-
zwce-
(*) 1 Petr. I: 3, 4-
L 3



l6"6" HET TE HOUDENE GEDRAG, ENZ.
zweekcn gemoed, met eene edele verhevenheid boven die vreeze en verwagtingen, die zorgen en angften, welke de menigte beroeren. — Zodanig zijn de eigenaartige uitwerkzels van christlijk geloof en hoopc. Deeze alleen is het eigen, alle de ontmoedigingen te overwinnen, aan welke wij nu zijn blootgeftcld; ons leeven draagelijk en onzen dood gezegend te doen worden; ja, pnzen fterfdag beter te maaken, dan den dag, op welken wij geboren wierden.
NE-



NEGENDE
LEERREDE.
O V E ft.
HET VOLGEN DER MENIGTE IN KWAAD TE DOEN.
EXODUS XXXIII: 2.
Gij zult de menigte niet volgen in kwaad te doen (*).
Jn dccze waereld zijn wij geplaatst als medgezellen en medeftanders van elkander. In liet meerendeel van de genoegens des leevens van wederzijdfche hulp afhankelijk, was het noodig, dat wij gefchapen wierden om het gczelfchap te verlangen van, en vermaak te vinden in den goeden wil onzer medgezellen. Doch deeze gezelligheid van den mensch, hoewel eene wcczcnlijke vereischte van den tegenwoordigen ftaat, wierdt, gelijk veele andere goede beginzels, ongelukkiglijk van haar oorfpronklijk oogmerk verwrongen, en , in den tegenwoordigen ftaat der waereld, van veel kwaads dc oorzaak. Want, gelijk de ondeugd in elke eeuw overvloedig was, heeft zij, door middel deezer gezellige
ge-
(*) Engelfche vertaah'ng; de onze heeft: Gij zult
de menigte tot iooze zaaken niet volgen.
L 4



j68 HET VOLGEN DER MENIGTE
geneigdheid, zich te gemaklijker voortgeplant:, Eigcnaartig vormen wij ons naar het patroon van heerfchende manieren; en het verderf flaat van den eenen tot den anderen over, Door over en weder het voorbeeld van zondige vrijheden te geeven en te ncemen, verfpreidt zich en groeit de losbandigheid; elk regtvaardigt zich met zijnen naasten; cn de menigte der zondaaren vcrfterkt onderling de handen om ongcregtigheid te plccgen. In alle eeuwen der waereld vermogt de gewoonte meer dan de reden. Weinigen doen dc moeite om te onderzoeken, welk het rechte pad zij; het mcerendecl vergenoegt zich met het fpoor te volgen , waar in de menigte het zelve is voorgegaan. Geene vermaaning, derhalven , is noodiger om dikmaals herhaald, en ernftig te worden ingeprent, dan die wij van den text ontvangen : Gij zult de menigte niet volgen in kwaad, te doen%
Een duidelijk gezigt van eenig gevaar te hebben , waar aan wij zijn blootgeftcld, is de eerfte maatregel, die tot onze veiligheid moet beraamd worden. Laaten wij dan ons onderwerp aanvangen met de befchouwing, hoe veel gevaars wij loopen om tot ondeugd verleid te worden, door de doorgaande manieren , die wij rondom
ons



IN KWAAD TE DOEN. jfy
ons zien. — Geene deugd is noodiger voor een christen, doch naauwlijks is 'er eene , moeilijker om in praktijk gebragt te worden, dan die vastheid van gemoed , die den mensch kan in Haar dellen om zijne beginzels te handhaavcn, en tegen den flroom van gewoonte, fatfoen en voorbeeld zijnen grond te verdeedigen. Een verborgenen cn indringenden invloed heeft het voorbeeld op alle gemoederen, zelf wanneer wij van deszelfs werkingen geen gevoel hebben. Onmerkbaar fluipen wij in tot eenige gelijkheid aan de zeden der zulken, met wien wij veelvuldige verkeering hebben. Blijkbaar zelf is dit dikmaals in de onverfchilligfte zaaken. Te gereeder egter wordt die gelijkheid verkreegen, wanneer 'cr iets in ons is, 'x welk na de zelfde zijde, welke door de praktijk van anderen wordt gevoed, overhelt. Blijde zijn wij altijd , wanneer wij eene verdeediging voor de botvicring aan onze neigingen en driften vinden; cn te gereed geeft het voorbeeld der menigte die verdeediging aan de hand. Zelf eer nog het verderf groote voortgangen in onze harten heeft gemaakt, doetzomtijds loutere believing cn goedaartigheid ons tot het inftemmen met de wegen van anderen overhellen. Zomtijds wederhoudt ons fchroomvalligheid en valfche fchaamte om van hun te verfchilL 5 len.



I70 HET VOLGEN DER MENIGTE
len. Dikmaals noopen ons kragtdaadig hoop en belang om met hun mede te doen. Hoe groot is het gevaar, waaraan wij blootftaan , wanneer, in tijden van hcerfchende ondeugd, alle deeze beginzels van naavolginge en believinge tegen onze deugd zamcnfpannen!
Met te veel regts wordt de waereld in de fchrift gezegd, in het booze te liggen, 't Is eene fchool, in welke elke ondeugd ondcrwcezen,en te ligt geleerd wordt. Reeds zelf van onze vroegfte kindsheid worden valfche begrippen in onze zielen ingeprent. Wij worden opgekweekt in de bewondering van het uitwendig vertoon des leevens. Wij worden gewoon , zoo ras wij iets kunnen verftaan, van rijkdommen en eerampten als der menfehen voornaamfte bezittingen te hooren fprecken, en als de voorwerpen , ons voorgedraagen, na welke onze toekoomende bejaagiugen moeten ftreevcn. De maatregels van uitwendig ontzag en eerbetooninge zien wij naar deeze alleen zich voegen. Godsdienst en deugd worden, door onze leermeesters en onderwijzers, ons ftaatelijk aangepreczen; doch alle begaafdheden van geest cn gemoed worden ' klaarblijkelijk door dc waereld beneden de geluksgoederen in eenen laager rang geplaatst. On-
dcug-



IN KWAAD TE DOEN. Jji
deugden, die bij toeval fatfocnlijk worden, behandelt men als geringe feilen, en kleurt dezelve , in de dagelijkfche gefprekkeri, met die zagte en tedere naamen, welke geene veroordeeling aankondigen. De waereld treeden wij, veelligt, in met goede beginzels. en eenen afkeer van onbewimpelde ondeugd. Maar wanneer wij, in jaaren klimmende, in die verborgenheid der ongeregtigheid worden ingewijd, welke de loop van dc waereld wordt genaamd; wanneer wij bedrog en loosheid onder alle ftanden van menfehen aantreffen; wanneer wij de ongeregtigheid gevolmagtigd vinden door groote naamen , en dikmaals met bevordering cn voorfpoed beloond: te fpoedig ontvallen ons dan onze goede beginzels. De praktijk der menigte maakt onze gedagtcn gemeenzaam met de ondeugd; de afkeer, met welke wij haar eens aanfehouwden flijt allengskens uit. Wij beginnen te denken, dat het geen zoo algemeen is, niet zoo hoog misdaadig zijn kan. De kwaadaartigheid der zonde fchijnt te zijn verminderd, omdat zoo veelen in het verwijt deelen; cn in plaats dat der menfehen ondeugden, zoo als behoorde, de menfehen in onze goede gedagten doen daalcn, bevredigt ons meermaalen onze véfknogthejd aan
ds



1/2 HET VOLGEN DER MENIGTE
de menfehen met de ondeugden, aan welke* zij fchuldig zijn.
De aanmoediging, welke de zonde van de praktijk der menigte ontvangt, verflapt niet flegts de teugels, welke door zedigheid en fchaamte gelegd worden ; maar, zodanig is de verbastering der waereld, dat fchaamte te dikmaals tegen de zaak van godsdienst en deugd wordt te werk gefield. De fpotternij der loshoofden en onbedagtzaamen flaat de overtuiging der zedigen en befcheidenen ter neder. Tegen hun eigen geloof fchijnen zij de begrippen des ongeloovigcn te omhelzen; en tegen hunne eigen keuze fpannen zij te zaamen met de ondeugden des vrijleevers: opdat zij het verwijt niet mogen hooren van lieden te zijn van een bekrompen gemoed, en aan de vooröordeelen der opvocdinge nog vcrflaafd. Hoe vcele reden is 'er om te geIooven, dat, enkel uit befchroomdheid van aart, veelen, wier beginzels op de zijde van godsdienst en deugd zijn, nogthans wandelen in den raad der godloozen, jïaan op den weg der zon daar en, en zitten in het gejloelte der [potteren? (*) — Belang fpant met deeze zwakheid van geaartheid
IQ
(*) Pfalm I: I.



IN KWAAD TE DOEN. 173
te dikmaals zamen , om dusdanige lieden tot het volgen van de menigte te verleiden. Den heerfehenden fmaak toe te vallen, zich naar de driften der grooten tc voegen, of naar de luimen der geringeren , met welke zij toevallig zijn verbonden , fchijnt de zekerire weg om in de waereld voort te koomen. Van hier dat zij eigenaartig geleid worden, om de vastheid van een opregt karakter met dien losfen en buigzaamen draai te verwisfelen, die zich naar de tijden fchikt, en elke gedaante aanneemt, die met het
belang meest fchijnt te ftrooken. Zodanig
zijn de gevaaren, aan welke wij, in tijden van zedenbederf, zijn blootgefteJd, om de menigte tc volgen in kwaad te doen; gevaaren, welke^nze naauwstlettende aandagt en zorge eifchen , ten
einde om ons tegen dezelve te wapenen.
Ik gaa over om u zodanige bedenkingen voor te draagen, als ten dien einde van nut kunnen weezen.
In de eerfte plaats: Laaten wij bedenken, dac de menigte eene zeer ilegte leidsvrouw is; en zoo verre af is van regt van aanfpraak op een ingewikkeld geloof te hebben, dat hij, die haar blindlings volgt, onder verdenking mag leggen van op een dwaalweg te zijn. Want vooróórdeel



174- HET VOLGEN DER MENIGTE
deel en drift, weet men, zwaaie den grooterf hoop. Van de buitenzijde der dingen worden zij getroffen; oppervlakkig onderzoeken zij, bewonderen valfche vertooningen, en jaagen valfche goederen naa. Hunne begrippen worden meestal in haast gevormd, en zijn, diensvolgens, veranderlijk, onwis en onbeftaanbaar. In ieder eeuw, hoe klein is het getal der zulken, die door reden en bedaard onderzoek geleid worden ? Hoe weinigen vinden wij, die de wijsheid bezitten om voor zich zeiven te denken en te oordeelen, cn vastheid van geest om hun eigen oordeel te volgen ? Onkunde en eene laage opvoeding verdonkeren de oogen van 't gemeen. Gewoonte en vooröordeclcn, ijdelheid en vermaak bederven de gevoelens der grooten. Van geen van beiden levert het voorbeeld een richtfnoer op van het geen regt en wijs is. Indien de wijsgeer, wanneer hij in het onderzoek der waarheid onledig is, het noodig oordeele, gevestigde vooröordeelen en volksbegrippen voorbij tc zien, zullen wij, in het meer belangrijk onderzoek na dc regelmaat des leevens, ons aan zulk een blind geleide als de praktijk der menigte onderwerpen; agting betoonende voor al wat zij bewondert, cn volgende waarheen zij ons leidt? Weest verzekerd, dac
bij,



ÏN KWAAD TE DOEN. I75
hij, die het algemeen begrip tot eene regelmaat der waarheid ftelt, of de algemeene praktijk tot een maatftaf van 't geen regt en billijk is, waarfchijnlijken kans loopt van op zulk eenen grondflag geen ander gcftigt dan ondeugd en dwaasheid te zullen bouwen. — Indien de praktijk der menigte een goed voorfchrift ter onzer haa* volginge zij, zullen gcwisfelijk haare begrippen even goed een regelmaat van ons geloof weezen. Volgens dit beginzel moeten wij het Christendom tegen het Heidendom of Mahometaandom, cn het licht der Hervorminge tegen de bijgeloovigheden van het Pausdom verwisfelen: want de laatstgemelden hadden immer, en hebben nog, het getal cn de menigte cp hunne zijde. — Den loop der waereld heeft onze Zaligmaaker duidelijk gekenmerkt, wanneer hij den breedenweg, op welken de menigte wandelt, befchrijft als dat weg, die tot het verderf leidt, en het pad, welk tot geluk leidt, als een engen weg, welken weinigen vinden. Waar uit het gevolg ligt is af te leiden, dat de menigte op onze zijde te hebben, 'er zoo verre af is van eenig vermoeden op te leveren dat wij veilig zijn, dat het ons zou moeten doen vermoeden, dat wij den weg des gevaars betreeden.
I*.



'!7tt HET VOLGEN DER MENIGTE
In de tweede plaats; gelijk de praktijk dei" menigte geen bewijs is van een goede praktijk te weezen, zoo kan ook dezelve ons geene verontfchuldiging, of veiligheid, opleveren in't geen kwaad is. — Dezelve, zeg ik, levert ons geene vcrontfchuldiging op. Waarheid en dwaaling, deugd en ondeugd, zijn dingen van een onveranderlijken aart. Het onderfchcid tusfehen dezelve is gebouwd op dien grondflag der eeuwige reden, welke geene begrippen of gewoonten van menfehen kunnen zwenken of veranderen, 't Zij de deugd al of niet in dc waereld worde hooggcagt, dit maakt haar meer noch minder agtenswaardig. Altoos bezit zij een godlijk gezag, 't welk de menfchcn niet kunnen krenken. Zij fchijnt met een wcczcnlijken luister, welken lof verhelderen, noch luister kan doen taancn. Zij bezit het regt om de begrippen der menfehen tc regelen; doch kan door hunne begrippen niet overheerd worden. Haare natuur blijft onveranderlijk dc zelfde, hoewel de geheele menigte der zotten in de pooging om haar belachelijk te maaken zamenfpanne. Wee den geenen,. zegt de profeet Jeiaia, die het kwaad goed heeten, en het goede kwaad; die duisternis tot licht pellen, en het licht tot duisternis; die het bitter tot zoet (lellen, en het zoet tot bitterheid. — Hun wortel
zal



ÏN KWAAD TE DOEN. 177
&al als eene uitteerïng wèezen, en hunne bloem 'zal als fiof opvaaren : omdat zij de wet des Heeren der heirfehaaren verwerpen, en de redenen der Heiligen van Israël verfmaaden (*).
.. Gelijk de praktijk der menigte den zondaar geene vero.ntfchuldiging oplevert, zoo verfchaft zij hem ook geenerlei veiligheid. Godsdienst is geheel en al eene zaak van perfoonlijk belang. Aan eiken menfche heeft God den regel des leevens bekend gemaakt ; cn ieder mensch moec Voor zich zeiven denken en doen, omdat hij voor zich zelvcn zal verantwoorden. Indien anderen boos zijn, zal het voor hun dies te erger weezen ; doch het zal ons, uit dien hoofde, niet te beter zijn, indien wij insgelijks boos zijn zullen. Laat de ondeugd nog zoo zeer dc overhand hebben , zij blijft immer dat kwaad, van 't welk de Heere een gruwel heeft; en hoewel zij de handen in een flaan, de boozen zullen niet ongeftraft ontkoomen. Zoo wijd is 't 'er af, dat de menigte der overtreedcren ecnigen grond van veiligheid zou opleveren, dat zij meer luidkeels om de tusfehenkomst der godlijke regtvaardigheid roept. Even gemaklijk valt het den Alvermogen-
(*) Jcfaia Vi 20, 24.
VIII. DEEL. M



173 HET VOLGEN DER MENIGTE
gendcn arm, ccne gantfche zondige maatfchap*pij te verpletten, als een éénigen mensch tc ftraffcn ; cn wanneer de ongehoorzaamc onderdaanen van God elkander in de losbandigheid ftijven en ftcunen, door te overtreedcn bij benden en hoopen, wordt het hoog tijd voor zijn bewind, dat het zich doe kennen, cn zijne wraak loslaate. — Bezwaarlijk zou iemand kunnen denken, dat een belijder van het christüjk geloof van den loop der waereld voor zich zelvcn eene verdeediging zou verzinnen, wanneer hij weet, dat het duidelijke oogmerk van zijnen godsdienst was, hem te onderfcheiden van de waereld , die gezegd wordt in het booze te liggen; cn dat Christus kwam om zich zeiven een eigen volk te roepen , wiens karakter zijn zoude, der waereld niet gelijkformig te worden, maar vernieuwd te worden
in den geest des gemoeds. Zoo luttel, in de
daad, kan de praktijk der waereld de ondeugd regtvaardigen of verontfchuldigen, dat het onze 'ernftige overweeging verdiene,
In de derde plaats, of 'er niet verfcheiden omftandigheden voorhanden zijn, welke dc fchuld -der zulken aanmerkelijk verzwaaren, die de menigte volgen in kwaad te doen. Verfterkt gij daar door niet de kragt der zonde, en geeft
duur-



IN KWAAD TE DOEN. jro
duurzaamheid aan den heilloozen invloed van een kwaad voorbeeld? Door u van den bcdorvenen hoop af te zonderen, zoudt gij uitfïeekend nuttig kunnen worden. Menig eenen zoudt gij kunnen bemoedigen en doen te rug keeren, wien zwakheid en fchroomvalligheid in flaavernij van de gewoonten der waereld houdt; terwijl gij door den ftroom der ondeugd gedwee te volgen, aan dien ftroom nieuwe kragten geeft, om anderen te kunnen medevoeren; gij geeft beftendigheid en gewigt aan de kwaade zaak; der menigte leent gij al het vermogen uws. voorbeelds, om anderen, tot het pleegen van het booze, mede
voort te fleepcn. Terwijl gij aldus tot het
verderf van anderen medewerkt, beftempelt gij tevens uw eigen karakter met de vuilfte en diepfte indrukzels des verderfs. Door uw oordeel, en uw geweeten, aan de menigte te onderwerpen, verraadt gij de regten, en vernedert de eere der redelijke natuure. Niets groots of voortreffelijks kan van hem verwagt worden , die, in ftede van te bedenken wat regt in zich zelf zij, en hoedanig eene taak iemand in zijnen ftand meest betaame, alleenlijk bedagt is, wat de waereld van hem zal denken of zeggen; hoedanig eene foort van gedrag het fraaifte vertoon maakcn, en om der menigte te behaagen best zal M 2 be-



iSo HET VOLGEN DER MENIGTË
berekend zijn. Wanneer een mensch aldus de vrijheid en onafhankelijkheid zijner ziele heeft Wcggegceven , kunnen wij op hem nergens eenige rekening maaken. Wij kunnen niet zeggen, hoe verre hij in de ondeugd kan worden voortgcfleept. Te veel gronds. is 'er om te vreezen, dat hij zal liegen, veinzen, verraaden; zonder fchroom allerlei gedaante aanncemende, die gunst zal vinden bij de zulken, welke hij tragt te winnen. — Terwijl deeze verfiaafdhcid aan de waereld laagheid omtrent de menfehen in* fluit, bevat zij tevens de hoogfte godloosheid omtrent God. Zij toont, dat wij aan de waeield dien eerbied en onderwerping ten beste geeven, welke aan de godlijke wet alleen is verfchuldigd. Wij behandelen het bewind des Almagtigen met verfmaading; als of zijne voorfchriftcn gehoorzaamd verdienden te worden, dan alleen, wanneer zij met de grilligheid en de dwaasheid der .menigte ftrookten, en tot geene agtgeeving geregtigd waren, zoo ras zij de heerfchende zeden
en manieren der waereld wederfpraken. .
Terwijl dusdanig een gedrag zoo veel boosheids cn dwaasheids bevat , laaten wij aanmerken ,
In de vierde plaats, dat het uitmunteudfte
en



IN KWAAD TE DOEN. I§I
cn meestverëerende karakter,welk eenen mensch en christen kan verderen, wordt verkreegen door regenftand te bicden aan den vloed der ondeugd, en der zaake van God en der deugd aantekleevcn tegen eene verdóivene menigte. ïn 't algemeen is het eene erkende waarheid, dat allen, die, in de hoogere leevensftanden, door diep denken cn edelaartig handelen hebben uitgemunt-, de volksvooröordeelcn hebben yeragt, en, in verfcheiden opzigten, van de gemeene wegen der waereld zijn afgeweeken. Ter handhaavin^e van waarc cere wordt dit bij geene gelegenheid zoo zeer vereischt, als wanneer het godsdienst en zedelijkheid geldt. In tijden van overheerfchende losbandigheid onbevlekte deugd, en onbedorvene opregtheid tc bewaaren; in eene openbaare of bijzondere zaak zich vast te houden aan 't geene betaamelijk en regt is, te midden van mismocdigingen en tcgenfland; veragtende ongegronde berisping en verwijt; alle believing aan de heerfchende manieren verfmaadende, wanneer zij ondeugend en onwettig zijn; en eener flipte volvoeringe van eiken pligt jegens God en
de menfehen zich nimmer fchaamende • dit
mag grootheid van ziele hecten, en zal zelf eener verbasterde menigte goedkeuring afperzen. w I^eze is de man," zal hun geweeten hun M 3 nood-



182 HET VOLGEN DER MENIGTE
noodzaaken te erkennen , „ wien wij tot laage „ believingen te buigen onmagtig zijn. Wij „ zien dat het niet kan baaten, 't zij wij hem „ vleien bf dreigen; hij fteunt op een beginzel „ binnen in hem, 't welk niet kan wankelen. „ Dezen man moogt gij, bij elke gelegenheid» „ eene zaak veilig toevertrouwen. Onbekwaam „ is hij om 't geen hem vertrouwd is te verraa„ den, of zijnen vriend te verlaaten, of zijne „ trouwe te verzaaken." Aldus koomt zijne geregtigheid voort ah het licht, en zijn oordeel ali de middag.
't Was deeze flandvastige onbuigzaame deugd, deeze agtgeeving op gezette grondbeginzels, boven alle gewoonte en begrip verheven, welke de karakters der zulken, in alle eeuwen, met naame kenmerkte, die als heiligen of helden hebben geblonken , en hunne naagedagtenis der naakomelingfchap gewijd heeft. Dit was het, 't geen den ouden Enoch de meest onderfcheidende getuigenis van eere van den hemel verworf. Hij bleef met God wandelen, toen dc waereld van hem afvallig wierdt. Hij behaagde Gode, en wierdt van Hem bemind; zoo dat hij, onder zondaars leevende, in den hemel wierdt opgenomen, zonder den dood te zien. Hij wierdt weggerukt , opdat de boosheid zijn ver/land niet zou
ver-



' IN KWAAD TE DOEN. 183
veranderen, of list zijne ziele bedriegen (*). Toen Sodom geene tien regtvaardigen kon opleveren om het te behouden,. bleef Lot onbevlekt onder de hefmetting. Als een engel leefde hij onder de geesten der duisternisfe; en der vernielende vlamme wierdt het niet veroorloofd om voort tc treeden, tot dat de braave man door een' hemclfchen bode uit zijne gedoemde ftad was opgeroepen. Toen alle vleesch zijnen weg op aarde hadt bedor ven, leefde Noach, een regtvaardig man, en predikte geregtigheid. Hij ftondt alleen, en wierdt van den ongewijden hoop verguisd. Doch deze wierdt door een zondvloed weggevaagd; terwijl hem de Voorzienigheid met de onfterflijke eere bekroonde, van de hcrfteller te zijn van een beter geflagt, en dc vader eener
nieuwe waereld. Voorbeelden als deeze,
en dusdanige eerbewijzen, door God aan de zulken betoond, die der menigte van kwaaduoencren wedcrflonden , behoorden wij dikmaals voor den geest te hebben. Laaten wij het der menigte van laagc en bedorvene voorbeelden tegenoverftcllen, welke wij rondom ons zien; en wanneer wij, om door dezulken gezwaaid te worden, gevaar loopen, laaten wij onze deugd verfterken,
door
(*) Boek der Wijsheid, IV: 11, M 4



184 HET VOLGEN DER MENIGTE
door te denken aan de zulken, die, in vroegere ■tijden, als Harren blonken te midden der omringende duisternisfe , en nu in het koninkrijk der hemelen blinken, als de helderheid des uitfpanzels, altoos en eeuwiglijk. ■— Gelijk 'er dus onze eere merkelijk in betrokken is, dat wij eene vaste en deugdzaame taak volvoeren „ laaten wij insgelijks bedenken,
In de vijfde plaats, hoe weinig, aan de zijde des belangs, 'er kan gewonnen worden bij de gunst der menigte, en hoe veel 'er zekerlijk zal verloren worden , door haar te volgen in kwaad te doen, Aangenaamer mogen wij ons daar door maaken bij zommigen , met welke wij te doen hebben; en door listige believing mogen wij ons zeiven in het vooruitzigt fixeelcn van ons fortuin te zullen maaken. Doch deeze voordcelen, zodanig als zij dan ook mogen weezen, blijven nvijfelagtig en onzeker. De wind van volksbegrip loopt telkens om. Verlegen zal hij ons dikmaals laaten, welk eenen koers wij moeten ftuuren ; en, naa alle onze moeite en angst om den voordeeligen {treek te vangen, kan zij eensflags ons verlaaten. Want de luimigheid van karakter, de laagheid en onbeftaanbaarheid van gedrag , tot welke een afhangeling van de menigte
Word?



IN KWAAD TE DOEN. 185
wordt vervoerd, ftelt hem menigmaalen, in 't einde, tot een voorwerp van vcragtinge bij de zulken, welken hij zogt te behaagen. Doch gefield dat hii in zijne bedoelingen gelukkig flaage, geene wae.rddfche voordeden, die voor oneerlijke middelen gekogt worden, kunnen vast of duurzaam zijn. Geen echt genoegen geeven zij den man, bij zich zclven bewust, zijne beginzels verzaakt te hebben om de waereld te believen. Zoo lang hij over zijn eigen gedrag kon voldaan zijn, mogt hij onder onverdiende tcleurftelling het hoofd opbeuren; doch zoo ras hij veragtelijk wordt in zijne eigen oogen, verliest waereldfche eere haaren luister. — Wat kan de menigte voor u doen, zints gij haar in het böoze hebt naagevolgd ? Den vrede van een onfchuldig gemoed kan zij u niet herftellen , noch de angftcn van een gewonden geest geneezen, noch u tegen het misnoegen van God befchutten. Weinig kan zij doen om u in de uure des wederfpoeds te fchraagen, en niets om uwe ziel in den dag des doods tc verlosfen. Als miskenden en wantroostigen fchopt, meestal, in 't einde, dc waereld haare dienaars met den voet; en wanneer gij de flotrekening opmaakt, zal het u tot zeer kleinen troost verftrekken, dat, gelijk M 5 gij



185 HET VOLGEN DER MENIGTE
gij mcdeftanders in de boosheid hadt, gij ook ia de ftraffc declgenooten zult hebben.
• Ziet vooruit op den afloop der dingen. De menigte der menfehen bezit nu, voor 't mcerendecl, de vergelding van lof en laster, van voorfpoed en teleurftellinge, ingevolge hunner grilligheid. Doch die verwarde cn gemengde uitdeeling zal niet altijd ftand houden. De dag koomt, wanneer alle menfehen zullen verfchijncn voor een meer doorzigtigen Regter, en een meer onpartijdigen regtbank. De dag koomt, wanneer onze Heere Jezus Christus zal nederdaalen van den hemel in alle de heerlijkheid zijns Vaders, om ieder karakter te ontmommen, cn eenen ie ■ gelijk te vergelden naar zijne werken. Ten dien dage, hoe zal hij zijn hoofd oprteeken, die zijn leeven lang van 's wacrelds begrip een flaaf was; die zijne beginzels, en zijne praktijk, geplooid heeft, eeniglijk om der menigte.te behaagen ; die zich zijns Zaligmaakers en zijner woorden heeft gefchaamd, cn, om gunst te winnen bij de menfchcn, dc eigenaartigc beginzels en infpraaken
van zijn hart verlochende? Om alles in eens
af tc doen; twist is 'cr thans tusfehen God en de waereld. • Deeze maaken de tegengefteldc zijden uit, die de waereld verdeelen. Bedenkt wel,
wel-



IN KWAAD TE DOEN. t$7 / '
welke van die twee gij verkiest aan te klccven. Aan de eene zijde ligt uwe «beloofde trouwe, uwe eer, en uw belang; aan de andere zijde ligt uwe misdaad en uwe fchande. Geweeten en reden pleiten voor de eene, drift en neiging voor de andere. Aan de eene hand ftaan Gods goedkeuring, onfterflijke eere, en godlijke vergeldingen ; aan 'de andere — merkt hier op en weest op uwe hoede — de prikkel des geweetens, eindelooze ftraiFe, en eindelooze eerloos» fcftt •
TIEN-



TIENDE
leerrede:
OVER
C O D S W IJ S H E I D, (*)
i TïM. I: 17.
Deri Koning nu der tcwen , den onverder/lijken, den onzienlijken, den alleen wijzen Gode, zij eere en heerlijkheid in alle eeuwigheid. Amen.
"f7"art de dringendfte aangelegenheid is tot een * godsdienftig gedrag, dat onze gemoederen van vocgzaame bevattingen wegens Gods volmaaktheden zijn doordrongen. Zij zijn de grondflagen van onzen eerbied voor Hem ,• en eerbied is de grondflag van den godsdienst. Alle de godlijke volmaaktheden zijn belangrijk voor den mensch. Alvermogende kragt, met eeuwigheid en overaltegenwoordigheid gepaard, verwekt eigenaartig een ftaatelijk ontzag. Oneindige goedheid beurt den mensch op uit die vernedering, welke de magt alleen zou voortbrengen; cn , uit
on-
(*) Deeze leerrede is voornpamlijk ingericht om te dienen ter al;';emeene herinneringe van de blijken der Wijsheid der Voorzienigheid, zommige van welke in leerredenen, in dit en in de voorgaande deelen bevat, Uitvoeriger zijn ontwikkeld.



GODS W IJ S H E I D. I g(j
onze crvarenisvan tegenwoordige voordeden,en onze herdenking aan voorleedene , fchcpr zij liefde, dankbaarheid en vertrouwen. Tusfehen deeze ftaat in 't midden de befpicgeling van de godlijke Wijsheid, welke indrukzels van ontzag met die van vertroostinge zamenpaart; en terwijl zij ons tot diepe onderwerping vernedert, bemoedigt zij ons vertrouwen op dien eeuwigen, onfier [ijken en onzienlijken Koning, die in den text met regt wordt genoemd^ alleen wijze God.
Onder de menfehen is wijsheid eene hoedanigheid, van listigheid of loosheid wijd en breed onderfcheiden. Altijd onderftelt zij goede en reine oogmerken in den perfoon, die haar bezit; en fluit in, dat loflijke oogmerken door voegzaame en .geoorlofde middelen worden naageftreefd. Desgelijks kan wijsheid in het Hoogfte Weezen van de regtheid zijner natuure niet worden afgefcheiden. Zij is in Hem eene uitoeffening van goedwilligheid, en onderftelt, dat de bedoelingen van regtvaardigheid en weldaadigheid door de meest kragtdaadige middelen voortgezet en bereikt worden. De befpicgelende aandagt te bepaalen bij eenige dier voorbeelden, in welke de godlijke wijsheid zich ten toon fpreidt, kan niet anders dan hoogst belangt-
rijk



ipO GODS WIJSHEID.
rijk zijn voor de indrukzcls van godsvrugt cn deugd tevens.
Moeilijk valt het te bepaalen, of de natuurlijke dan de zedelijke waereld van de wijsheid van God de meest in 't oog loopende en treffendfte blijken oplevere. Niet ééne, zelf niet veele redevoeringen, ja niet een geheel leeven, aan beoeffening en naafpooring toegewijd, kan ter hunner ontvouwinge eenigzins toereikende zijn. Van de bewijzen van wijsheid, welke de natuurlijke waereld oplevert, kan ik thans niet onderneemen te fpreeken. Ophelderingen van deezen aart zouden tot uitpluizingen, het vak der geleerdheid betreffende , leiden, die meer bijzonderlijk tot het vak des wijsgeers behooren; cn waar mede de wijsbegeerte zich dikmaals nuttig en eeraanbrengende onledig hieldt. Alleenlijk zal ik opmerken, dat naar gelange de menschlijke kennis haaren kring van naafpooringe en ontdekkinge wijder heeft uitgezet, in de zelfde evenredigheid de wijsheid des Scheppers de gemoederen van»alle onderzoeklievenden en waarneemers met de hoogfte verwondering heeft getroffen. De •creheele natuur is indedaad een tooneel van wonderen. In de gefteldheid der hemelfche lichaamen, en in de algemeene fchikking van het ftel-
zd



GODS WIJSHEID. IQI
zei des heelals; in het maakzél der aarde ,• in de eindelooze verfcheidenheid van loevende fchepzelcn, die haar vervullen; en in den voorraad, voor hun allen opgedaan, om hen ter bereikineë van de oogmerken huns aanweezens in ftaat te ffellen : niet ligt valt het, ten aanzien van dit alles, te bepaalen, of magt, wijsheid of goedheid meest in 't oog valle. Tot de hemelen bepaalt het zich niet alleen, Gods eere te vertellen, en tot het nitfyanzel, zijner handen werk te verkondigen; in de klcinfte zoo wel en meest onaanzienlijke, als in de doorluchtigfte werken van God, vertoonen zich even duidelijke trekken van diep ontwerp en volmaakt kunst; beleid. Te regt heeft men gezegd, dat 'er geen plant groeit, geen infekt zich beweegt, of zij zijn genoegzaam ter befchaaminge van den godverzaaker ,en om voor den onpartijdigen waarneemer eindelooze ftoffe tot godvrugtige aanbidding en verheerlijking op te leveren.
Niet minder uitgebreid en treffende is het veld van bewonderinge, 't welk zich voor ons opent, wanneer wij ons tot de zedelijke waereld wenden. Slegts eenige voorbeelden dier uitgeleeze■ne wijsheid kan ik vermelden, die wij allernet aantreffen, °
Laa-



lf)2 GODS WIJ? MËIÖi
Laaten Wij, in de eerfte plaats, op dc gefieldheid der menschlijke natuure letten. Hoewel wij door de openbaaring geleerd worden, haar te befchouwen als nu gekrenkt door den val, zien wij, egter, zoo als zij zich vertoont , in haar de trekken van een edel gevaarte , met de hoogfte wijsheid ontworpen en volbouwd. Alle de vermogens en begaafdheden, den mensch gcfchonken, zijn van dien aart, als met zijnen ftand volmaakt ftrooken, en hem tot dc oogmerken, voor welke hij was beftemd, bekwaam maaien. Zintuigen wierden hem gegecven,
opdat hij 't geen tot onderhoud en welvaart van zijn lichaam noodig is, mogt onderfcheiden. Onderftel nu eens, dat een of ander deezer zintuigen, het gezigt, bij voorbeeld, of het gehoor, of het gevoel, aanmerkelijk ftomper of fcherper ware, dan het tegenwoordig is, welk eene ongelukkige verandering zou dit in onzen toeftand hebben voortgebragt! Aan den eenen kant zou grooter onvolkomenheid der zintuigen ons van alle de voordeden en genoegens beroofd hebben, welke wij nu van die vermogens ontkenen. Aan den anderen kant zou eene grootere maatc van fijngevoeligheid in dezelve het leeven ons tot eenen last gemaakt hebben. Onze zintuigen, in ftede van toegangen van kennisfc en vermaak te
weezen,



GODS WIJS II EI Dé J03
wcezen , zoude alsdan tot de gcftadige toegangen van onaangenaamheid en fmart gediend hebben. Met overleg, derhalven, zijn hunne vermogens voor die maate van kragt berekend, die hen in ftaat ftelt, om aan de oogmerken van gezondheid, veiligheid en aangenaamheid te beantwoorden; zonder op eenen afftand tc blijven van deeze fcheidlijn der nuttigheid, of dezelve onvoegzaam en tot nadeel tc overfchreedcn.
In het gemoed wierden neigingen en driften geplaatst, als de beweegkragten der ziele, om haare werkzaamheid te noopen. Maar, gelijk derzelver aandrang beftuuring en bedwang vorderde , wierdt de reden tevens als dc beftuurende kragt gegeeven. — Van alle andere driften wierden de eigenliefde, en de zucht tot zelfbehoudenisfe, met de hoogde welvoegelijkheid, met de meeste kragt begaafd , om eene reden , welke de geringde vatbaarheid kan begrijpen. Ieder mensch is alleronmiddelijkst door de Voorzienigheid aan zijne eigen zorge en bewind overgelaaten. Best kent hij zijnen eigen toedand, en bezit meer gelegenheden om zijn eigen, dan hij kan hebben om eens anderen geluk te bewerken. Voegzaam en wijs was het, derhalven, dat hij, door den VIII. deel. N krag-



ip4 GODS WIJSHEID.
kragtigften aandrang genoopt wierdt om agt te geeven op zich zeiven. — Daarenboven, gelijk geen mensch op zich zeiven genoegzaam is voor zijnen eigen welvaart, was het nodig, dat wij door wederkeerige medegevoeligheid en gezellige driften, om over en weder hulp toe te brengen , getrokken wierden. En hier verdient her onze bijzondere opmerking, dat de kragt deezer gezellige driften, met verwonderlijke welvoegelijkheid, door de Voorzienigheid naar de maate van derzelver nuttigheid en aangelegenheid berekend is (*). Aldus is de ouderliefde , zco noodzaaklijk voor den hulploozen ftaat van het teder wigtje en het opgroeiende kind, de fterkfte van allen. Daar op volgen die banden des bloeds, die tot wederzijdfche toegenegenheid noopen onder de zulken, die door broederfchap, of andere geflagtsbetrekkingen ten naauwften aan elkander zijn verbonden.. Naast deeze voegt zich de dierbaare natuurdrift des medelijdens, welke ons ter hulpbetooninge aan dc noodlijdenden aandrijft, waar wij hen ook ontmoeten. Deel te ncemen in het goed geluk van anderen behoort tot 's menfehen gezellige natuur, en vermeerdert de fomme des geluks. Tevens is het deel neemen in het
lot
(*) Zie deel VI. leerrede II".



GODS VV IJ S M E I D. 195
lot der gelukkigen minder noodig , dan medelijden te hebben met den ongelukkigen; van hier dat het beginzel, welk ons aanfpoort om blijde te zijn met de blijden , niet zoo fterk in 0113 werkt als dat ander, welk ons aanzet om te weenen met de weenenden.
Doch 't zijn niet alleen de prijswaardige en nutte deelen van ons natuurgefrel, welke de wijsheid des Formeerders van ons maakzel aankondigen ; zelf onze onvolmaaktheden cn dwaasheden zijn door Hem dienstbaar gemaakt tot nutte doeleinde'1- Te midden dier ongelijkheden van lee-
vensftand, bij voorbeeld, welke de ftaat van 't menschlijk leeven vorderde, alwaar het noodig was, dat zommigen rijk, anderen arm zijn, dat zommigen boven anderen uitmunten, eenigen in de laagte en duisternis fchuiien, hoe welgepast is dat goed gevoelen, welk ieder omtrent zich zeiven voedt; die zelf behaaging, met welke hij zich met anderen vergelijkt; en die ovcrdrecvene hoop, welke hem met het vooruitzigt van toekoomende vermaaken en voordcelen des leevens immer ftreek? Zonder deeze vleiende gewaarwordingen, ijdel als zij dikmaals zijn, hoe onverdraagclijk zou deeze waereld voor N 2 vee.



I96 GODS WIJSHEID.
veelen.haarer bewooneren worden? terwijl, door middel van dezelve, de Voorzienigheid de ongelijkheden van ftand onder het mcnschdom elkander, in eene aanmerkelijke maate, heeft doen opweegen. Vermaak heeft het onder alle rangen zich doen verfpreiden , en de hoogen en laagen elkander nader doen koomen, dan in in 't eerst kon onderfteld worden. De ruwfte plekken van 't menschlijk leeven heeft het gepolijst, cn deszelfs treurigfte tooneelen met draaien van ontleend licht verguld.
Zoo merkwaardig is één blijk der godlijke wijsheid in het formecrzel onzer natuure, dat het bijzondere oplettendheid verdiene; het is, de maate , volgens welke God kennis en onkunde den menfche heeft toegedeeld. Niets is 'er, waar over wij zoo gereed zijn te klaagen, als over onze bepaalde en bekrompene kundigheden van de Natuur, en van de Voorzienigheid, en van al wat ons omringt. En nogthans zal het, bij nader onderzoek, blijken, dat onze kundigheden na alle kanten zich zoo wijd als behoorde uitbreiden; en dat meer te zien en te wecten, dan aan ons vergund is, in dede van eenig voordeel, gewisfe elcnde zou aanbrengen.



GODS WIJSHEID. 107
'gen (*). — Wij fnuffelen, bij voorbeeld, mee onverduldige nieuwsgierigheid, in de toekoomende gebeurtenisfen. Gelukkig zijn ze voor ons bedekt en verborgen; en eene gluuring agter dat gordijn, indien zij ons veroorloft wierdt, ware genoeg om al het genoegen onzer dagen te vergiftigen, door het vooruitloopen in toe-
komftige elende. Eveneens wenfehen wij
dikmaals greetiglijk, in de gcheimenisfen der natuur door te dringen, te zien inde onzigtbaare waereld, en aangaande 's menfehen geheele beftemming onderricht te worden. Die wensch wordt ons ontzegd; aan alle zijden worden wij van verborgenheid omringd, en die verborgenheid is ons geluk. Want waren die groote onzigtbaare voorwerpen volkomen geopenbaard, het gezigt van dezelve zou ons verwarren en bedwelmen. Het zou onze zwakke vermogens geheel van hun ftel helpen, ofwel onze aandagt in zulk eene maate gevangen neemen, dat het ons de bezigheden en belangen deezer waereld dcedt ter zijde zetten. De zelfde uitwerking zou het doen, als of wij van de aarde weggeno^ men, en onder de bewooners van eene andere
pla-
(*) Zie deel I. leerrede IV. en deel VII. leerrede IX.
N 3



jog GODS WIJSIIEl D.
planeet verplaatst wierden. — Dc kennis, aan ons verleend, was beftemd om ons ter volvoeringe van onze taak, in onzen tegenwoordigen ftaat, bekwaam te maaken. Bij het eigen punt, derhalven, alwaar de nuttigheid eindigt, houdt de kennis op, en begint de onkunde, Het licht beftraait ons, zoo lang het dienftig is om ons pad aan.te wijzen; doch het begeeft ons, zoo ras het fchadelijk voor het oog wordt, en héilzaam? donkerheid is verordend om het tooneel te fluiten. . . Gedagteloos en ftomp moet de man
zijn, die, in al deezen toeftel van het menschUjk gemoed, in deeze juiste evenredigheid van deszelfs onderfcheidene deelen tot de groote doeleinden des leevens, niet de hand der aanbiddelijke Wijsheid zoo wel als de oneindige Goedheid onderfcheidt,
Laaten wij, in de tweede plaats, de zelfde Wijsheid befchouwen, als zich aan ons verwonende in het zedelijk beftuur der waereld. Door de openbaaring leeren wij, dat dit leeven dooide Voorzienigheid beftemd is om te dienen tot een inleidend deel des beftaans voor verftandige weczens; een' ftaat van opvoedinge cn tuchtiginge, alwaar fchcpzels, van hunnen oorfpronklijkcn rang uitgevallen, hunne zedelijke rechtheid
cn



GODS WIJSHEID. I rif>
cn deugd, al gaande weg, kunnen terug bekoomen. Onder dit oogpunt, welk in zich zelf, met al wat de reden aankondigt, volkomen zamenftemt, zullen wij bevinden, dat de algemeene loop der menschlijke zaaken , verward als dezelve zomwijlen moge fchijnen, met uitgelcezene wijsheid is berekend. ■ Noodzaaklijk was het voor zulk eenen ftaat, dat alle 's menfchcn werkzaame vermogens in volle werking gebragt, en op de proef gefteld wierden. Welvoegelijk wierdt het , diensvolgens, dat 'er een mengzel van karakters in de waereld beftondt, en de menfehen in eene verfcheidenheid van ftanden vertoond wierden (*). Van hier dat verfchi! van geaartheden en neigingen , welk men in de zamenleeving aantreft; die ongelijkheden in rang en ftand, welke wij zien plaats grijpen; en die verfchillende talenten en neigingen, welke de menfehen tot verfchillende naajaagingeir noopen. Door dit middel wordt elk vak in de zamenleeving aangevuld ; en elk mensch heeft eenen kring, hem toebereid, in welken hij kan werkzaam zijn. Hij wordt als op een woelig tooneel gebragt, alwaar zijn karakter, om zich tc ontwikkelen,
in
C) Zie deel VII. leerrede IV.
N 4



£00 GODS WIJSHEID.
in de gelegenheid gefteld wordt. — Met zeer veel welvoeglijkheids wordt zijn leeven door voor- en onfpoed afgewisfeld. Altijd voorfpoedig zijnde, zou hij losbandig , werkloos en duizelhoofdig worden; altijd met tegenfpoed worftclende, zou hij tot verkniezing , neerflagtigheid en murmureering overflaan. Weinige, indien eenige, menfehen zijn 'er , diensvolgens, wier lot niet in beide ftanden deelt; opdat elke gezindheid van hun hart op de proef gefteld , en elk middel ter verbeteringc hun zou verleend worden. — Gelijk de mensch voor eenen hooger ftaat van aanweezigheid, dan den tegenwoordigen is beftemd, was het niet welvoegelijk, dat deeze waereld voor hem een paradijs was, of hem dat volkomen genoegen opleverde , welk hij onophoudelijk naajaagt. Teleurftellingen overdwi'.rsfchcn daarom dikmaals zijne hoop; en zelf bij het voortduurende genot van de geneugten des leevens zijn ze altijd met eenige ongeneugten doormengd, ten einde opdat eene overmaatige verknogtheid aan deeze waereld allengskéus gcflaakt worde. Zodanig is klaarblijkelijk de loop der dingen door dc Voorzienigheid geregeld, dat 'er immer ontmoetingen zullen voorvallen , om den voorfpoedigften tot het peil zijner broederen te doen daalcn, en, op hunne
beurt,



GODS WIJSHEID. 2OI
beurt, de geringen cn de verdrukten in de hoogte te verheffen.
Tc midden deezer kanswisfelingen, die ter verbcteringe zoo in 't oog loopende bevorderlijk zijn , vercischten wijsheid en goedheid beide , dat de opperfte Bcftuurder der waereld bleek, de belangen der deugd te handhaavcn, en haare zaak te beguniiigen. Doch tot dc maate van klaarblijkelijkheid, met welke dit moest aan den dag koomen, wierdt niet minder vcreischt, dat'er eene voegzaame tempering wierdt in agt genomen. Ware de deugd altijd Volkomen beloond, en gelukkig geworden op de aarde, geene drangreden mec-r zouden de menfehen gehad hebben om na een zaliger ftand te ftreevcn. Ware, in 't geval van elke misdaad, de godlijke regtvaardigheid tusfehen beide getreeden, om op het hoofd des boosdoeners voikomene ftraffe te doen ncderdaalen; of ware al het geluk, welk voor de regtvaardigen in cenc toekoomende waereld is bereid, en alle de clende, die aldaar op dc boozen wagt, nu reeds in helderen dag vertoond, en aan de gewaarwordingen der menfehen aan het gevoel gebragt, het ware gedaan geweest met dien ftaat van beproevinge, voor welke onze gehccle ftand op aarde was beN 5 ftemd.



soa
GODS WIJSHEID.
ftemd. Noodig was het daarom, dat wij, tegenwoordig, door een glas duisterlijk zouden zien. Met de hoogfte wijsheid wierdt eene ze•kere maat van geheimzinnigheid en duisternisfe
op het gedrag des Almagtigen gelaaten (*).
Doch, te midden dier duisternisfe, bezit intusfchen de deugd genoegzaame aanmoediginge en fchraagzel; genoegzaame grond is 'er voorhanden voor het volkomen geloof, dat zij het is, wolk dc Godheid liefheeft, en in 't einde zal beloonen. Zijne goedkeuring wordt eenen iegelijk mensch aangekondigd door de ftemme des geweetens. Inwendige zelfvoldoening en vrede .zijn immer haar deel; en algemeene agting en et re verzeilen haar doorgaans. Van den anderen kant zijn de boozen in geencrlei leevensftand waarlijk gelukkig. Hunne ondeugden en driften ontrusten hunnen voorfpoed; en hunne ftraiTe koomt uit hunne misdaaden voort. Laat iemand dc heofdgebeurtenisfen zijns leevens ziqh herin. neren, en hij zal, meestal, de voornaamfte on-. heilen, die hem zijn bejegend, tot eenige misdaad, aan welke hij zich bezondigd , of tot eenige dwaasheid, die hij heeft begaan , kunnen
(*) Zie deel I. leerrede IV.



GODS WIJSHEID. 203
nen terugbrengen (*). Zodanig is de diepe wijsheid, met welke de Voorzienigheid haare raadflagen belluurt, dat hoewel zij niet blijke tusfehen beide te treeden, de menfchcn evenwel van hunne daaden de vrugten plukken , die zij verdiend hadden; hunne ongeregtigheden hen tuchtigen, en hunne afwijkingen hen flrafen, en terwijl zij lijden, zij gedwongen worden, de
regtvaardigheid hunner ftraffe tc erkennen.
Dingen zijn dit niet, die zelden of nu en dan worden opgemerkt, maar in het weefzel der menschlijke zaaken diep ingcvlogtcn. Zij verkondigen ccn regelmaatig plan, een beraamd ontwerp , volgens 't welk de gehecle trein der Voorzienigheid afloopt, cn 't welk elk ernsthafdgen opmerker de volmaakte wijsheid dos Werkmeesters verkondigt. Gelijk al¬
dus, in de gcftcldheid der menschlijke natuure, en in het zedelijk beftuur der waereld, de godlijke wijsheid zoo duidelijk in 't oog loopt, merk ik aan,
In de derde plaats, dat zij in de verlosfing der waereld, en in de bedeehng der genade, niet minder zigtbaar doorftraalt. Te uitgebreid
C) Zk deel VIII, leerrede III.



S04 GODS W IJSHEID.
breid is het onderwerp, welk zich hier opdoet, om tegenwoordig volledig te kunnen verklaard worden; doch dc hoofdtrekken daar van zijn klaarblijkelijk (*). — Ter volvoeringe van een plan , door 't welk vergeeving zou verleend worden aan een fchuldig geflagt, vorderde de wijsheid, dat het gezag des wetgeevers volkomen gehandhaafd , en 'cr niet zulk eene flapheid in het bewind wierdt gedoogd, als den overtreederen grond tot losbandigheid of aanmoediginge kon geeven. Diensvolgens wierdt tot die belangrijke doeleinden de verwonderlijkfte voorzorge genomen, door de tusfehenkomst des Zoons van God, lijdende en ftervende voor de zondaars. Het hoog gezag der regtvaardigheid is gehandhaafd, terwijl regtvaardigheid met bermhartigheid is getemperd. De menfehen zijn tot geregtigheid verpligt onder de agtbaarfte ftaavingen; overvloedige zekerheid en vertroosting is tevens den boetvaardigen toegediend. Door de onderrichtingen en het voorbeeld huns Zaligmaakers zijn zij in hunnen pligt ondenveezen; en door eenen Middelaar en Voorfpraak worden zij bemoedigd, om hunnen eerdienst en gebeden
aan
(*) Zie deel I. leerrede V. deel III. leerrede V. deel VI. leerrede V. deel VÜti leerrede V.



GODS WIJSHEID. 205
aan den Almagtigen op te draagen. Hun is de verzekering gedaan, dat zij, in al wat ter volvoeringe te moeilijk is voor de menschlijke natuur, door een Godlijken Geest zullen onderfteund worden; en onder alle beproevingen cn zwaarigheden worden zij gefchraagd door dc uitdrukkelijke belofte van dat eeuwige leeven, 't welk door het euangelie is aan het licht gebragt. — Mogelijkheid is 'er voor het verfta'nd niet, eenig middel ter behoudenisfe te verzinnen, met meer goedheids ontworpen, en met meer wijsheids volvoerd, dan 't geen in het euangelie van Christus wordt vertoond. De overweeging van deeze inrichtinge alleen geefc ons volkomen regt, om met de uitroeping des apostels in tc ftemmen: 6 Diepte des rijkdoms beide der wijsheid en der kennisfe van God! Hoe ondoorzoekenjk zijn zijne oordeelen, en hoe onna af peur lijk zijne wegen (*\
Uit dit korte overzigt van de Godlijke wijsheid, als zich vertoonende in het geheele zamengeftelde maakzel der zedelijke waereld; in de gefteldheid der menschlijke natuure; in het beftuur
der
(*) Rom. XI: 33.



20Ö GODS WIJSHEID.
der menschlijke zaaken; en In de verlosfmg van het menschlijk geflagt, kunnen wij niet nalaaten op te merken, hoe vcele reden wij hebben om ons voor God te verootmoedigen, en met alle nederigheid Hem te vreczen en te aanbidden. — Wanneer wij het oog fhan op het onmeetclijk gebouw van het heelal, waar in wij woonen ; wanneer wij aan Hem denken , wiens wijsheid het gchccle ftelzel des aanweezens heefe ontworpen wiens veriland den gchcclen loop der gebeurtenisfen bevat, wiens raadflagen dien beftuureh, zints het begin tot aan het einde des tijds; bij wien niets zoo onbeduidende is, dat het over 't hoofd gezien , niets zoo voorbijgaande dat het vergeeten wordt; die op de belangen des behoeftigen in zijne hut agt geeft, terwijl Hij de zon en de maan in haaren loep door de hemelen {tuurt: in welk eene verbaasdheid cn zelfvernietiging verliezen wij ons dan! Voor Hem is alle onze geroemde kennis onkunde, cn onze wijsheid dwaasheid. Wanneer wij op zijne werken cn wegen dc oogen flaan, vinden wij alles in getal, gewigt en maate afgepast; cn naa al wat wij overzien kunnen, ziet! het is flegts een gedeelte zijner wegen; en welk een klein fiuksken hebben wij van Hem gehoord!
't Is



GODS WIJSHEID. 207
't Is de magt van God, die onder dc menigte der menfchcn eenige indrukzels van godsdienst voortbrengt. Wanneer de donder ia de hemelen klatert, of eene aardbeeving den grond fchokt, worden zij van ontzag getroffen, cn tot de vereering van eene önzigtbaare magt geftemd. Doch zulke indrukzels der Godheid zijn wisfelvallig en voorbijgaande. De duurzaame eerbied voor een Opperweczcn ontftaat, in een wel onderleid gemoed, uit het vertoon dier oneindige wijsheid , welke het gantfche heelal vertoont. Beftendig, hoewel in ffiltè:, gaan haare werkingen rondom ons voort. Haar kunnen wij zien in den ftillen en bedaarden ftand des heelals , zoo wel als in deszelfs grootfte beroerten; wij befchouwen haar in ieder infekt, dat langs den grond zich beweegt, ten zelfden tijde als wij haar in de omwentelingen der hemelfchc lichaamen bewonderen. Gelukkigen wij , zoo die befpiegeling den fmaak voor heblijke godsvrugt vocde, voor afhankelijke weezens zoo wel pasfende, en met de deugd zoo onrmddeJijk verbonden (*).
Doch
(*) Zie deel VI. leerrede IX.



2C>8 GODS WIJSHEID.
Doch het voornaamfte uitwcrkzcl, 'c welk door de bcfchouwing van de Godlijke wijsheid moet gewrogt worden, is volmaakte onderwerping aan den Beituurder van het heelal, en algeheel vertrouwen op zijn bewind. Te dikmaals zijn onze bijzondere wederfpoeden en teleurftcllingen het onderwerp van morrende klagtcn, zelf van onregtmaatige vermoedens omtrent de Voorzienigheid. Doch wanneer wij in de gehccle natuurlijke en zedelijke waereld eene orde der dingen waarneemen, die de volmaaktftc wijsheid duidelijk aankondigt, kunnen wij dan gelooven, dat in dc befchikking van onze mindere aangelegenheden die wijsheid flaapt en ledig is ? Hoe veel meer reden is 'er tc denken, dat onze onkunde omtrent de godlijke ontwerpen ons oordeel misleidt, dan dat de wijsheid des Almagtigen in het befchikken van onze bijzondere belangen gedwaald hebbe? Godlijlcc wijsheid, ge¬
lijk ik in den beginne aanmerkte, is eene tcwcrkftelling van godlijke weldaadighcid. Zij heeft, zij ' kan geen ander doel. hebben, dan om de beste oogmerken door de voegzaamfte middelen te bereiken. Laaten daarom de Wijsheid cn dc Goedheid der Godheid in onze
denk-



gods wijsheid. 209
denkbeelden altijd hand aan hand gaan. Laat elke nieuwe ontdekking van godlijke wijsheid voor eiken deeglijken mensch tot een nieuwen grond van hoopc, van blijdfchap cn van gemoedelijke onderwerpingc verftrekken. Laat hij dankbaar zijn dat hij in eene waereld leeft, alwaar niets hem bij geval bejegent, maar een groot, een wijs en weldaadig Vcrftand het opperbewind over ieder voorval oeffent.
Laaten wij, in het geloof aan dit groote beginzel van den godsdienst, in den loop van. onzen pligt met een ftandvastig en onbezweeken gemoed volharden. Laaten wij de getrouwe hulde aan onzen Schepper en onzen Verlosfer vasthouden; en dan mogen wij altijd' het beste hoopen, en onze bekommernis*-
fin op Hem werpen, die voor ons zorgt. —
Wagt op den Heere, en Hij zal uw hart verjlerken. Alhoewel gij zegt, dat gij Hem niet kunt zien, evenwel is het gerichte voor
Hem; daarom vertrouw op Hem. Laaten
wij elke onderneeming beginnen met nederige fmeeking om zijnen bijftand, ter onzer bekwaammaakinge tot het voortzetten van dezelve tot het einde. Wanneer onze ondernee-
VIII. deel. O min-



2IO GODS WIJSHEID.
mingen zijn volvoerd, en het einde des leevens nadert, laaten wij met Hem te looven, onze werkzaamheden befiuiten.
Den Koning der eeuwen, den onflerflijken, den onzienlijken, den alleen wijzen Gode, zij eere en heerlijkheid in alle eeuwigheid. Amen.