2106 A 94       S. J. Pab'.isch onze tegenwoordige '^-^ TOESTAND V^'J VERGELEKEN BY DIEN ONZER VOOROUDERS IN EN OMTRENT HET J A.E R 1574» : TER AENMOÈDIGINGE DER NEDERLANDERS, EN VOORAL, DER INWOONDERS van LEYDEN TOT HET VERTROUWEN OP GOD. in twee REDEVOERINGEN, GEDAEN OP DEN BED K STOND, D H N 2dm, EN OP DEN GEDENKDAG VAN LEYDENS ONTZET, DEN O C T O B E R mdcclxxxii. DOOR DANIËL HOVENS, DOOPSGEZIND LEERslER TE Ï.ETDEN. TE L E T D E N, b y L. H E R D I N G H, mdcclxxxii.  n ■ , z V: 3 V Ö v' J ê 1 k a a  REDEVOERING* GEDAEN IN DEN BEDESTOND, OP WOENSDAG AVOND, D N J2** OCTOSÈH M D C C L X X X I I. VOORGEBED, Ïh uwen Naem, ö almagtige! die door uwe Voorzienigheit de ganfche werelt regeert, eh het lot der volken in uwe hand hebt, — in uwen Naem en in uwe vreze vangen wy deze onze Godsdienstoefening aen, met een nedrig uitzicht op uwen zegen, ter gelukkige bereikinge der oogmerken van deze onze faemenkomst. Ach! laet ons in die hope niet befchaemd, in dit uitzicht niet te leur gefield 'worden! Zegen den Spreker en den Toehoorder , ten einde wij gefterkt mogen worden in alle de vereischten van rechte bidders, by* zonderlyk , in een waer ^vertrouwen op IJ, uit aenmerking uwer gunstbewijzen« in oude tijden aen ons Vaderland, aen deze Stad,- getoond; dit bemoedige ons, om in dit Bede* uur te bidden met eene gegronde hope op verhooring, op vernieuwde blijken van uwe goeA dé  2 bedestond 's de gunst, ter reddinge van den verwarden1;, ter verbeteringe van den ongelukkigen en tans zoo zeer kwynenden'ftaet van ons Vaderland j opdat vrede en welvaert in den Lande mogen wonen als in vorige dagen, uwe lof be^ ftendig zweeve op alle de tongen, en uw eer vergroot worde door alle de daden, der Nederlanders. Amen. m aendachtige toehoorders! gelief' de landgenooten! _^Lenmerklyk is, op dit tegenwoordig tydftip, de tael van den Dichter in dat Lied, met welks aenvang onze gezegende Verlosfer, aen het kruis met de doodsangften worftelende, zyne hooggaende benaeuwdheit en teffens zyn fteedsduurend vertrouwen op zynen God uitboezemde; — Aenmerklyk, zegge ik, is de tael van den Dichter in het 5de en <5ae vers van dien XXIIiten Psalm: Op u hebben onze vaders vertrouwd-; zy hebben vertrouwd t en gy hebt hen uitgeholpen; tot u hebben zy geroepen , en zyn uitgered; op ü hebben zy vertrouwd, en zyn niet befchaemd geworden.- Woorden, waermeê de Dichter, zich Gods weldadighek aen zijne Voorvaderen erinnerende , teffens te binnen brengt, hoe zy niet alleen geroepen ? maer  REDEVOERING. $ inaer ook vertrouwd hadden, — hoe dit niet vefgeefsch geweest was, daer Zy op hun^roepeff ook gehoord, gered, geholpen en niet befchaemd 'gemaeht waren ; en ik achte deze woorden, C wier nadere befchouwing in'derzeiver verband en oogmerk -met het voornaeme doel dezer byeenkomst niet wel ftrooken zou,) by uitftek gepast, om onze Godsdienftige aendacht optcwekkcn en te geleiden in dit plegtig Bedeuur, juist invallende op eenen dag des jaers', die wel eer, onze Voorvaders, en byzonderlyk de toenmalige"Burgers en Inwoonders dezer Stad , in de uiterfte behaeuwdheit gebracht zag; een dag, op welken zy op den rand des verderfs, op het punt fcheenen van hunnen ondergang; terwyl de uickomst leerde, dat juist toen het uur, het heuchlyk tydftip, hunner reddinge naderde, en dat ze op het punt waren eener allergewenschte verlosfinge. Wie uwer toch twyffek 'er aen t of de waerlyk Braeven in den Lande , de Godsdienftige Burgers , hebben ook toen op den Heefe vertrouwd, tot den Heere geroepen, en hunne verWachting gevestigd op den God der Heirfchaeren? En wie onzer weet niet, ja wat Inboorling van Leyden wist niet van zyne vroege jeugd af aen, hoe onverwacht, ja tegen alle verwachtinge, zy, door en onder het beftuur der goede Voorzienigheit , zyn uitgeA 2 hol-  jf. BEDESTOND-'s holpen; hoe dus hun vertrouwende hope niet is befchaemd geworden? Wy vinden ons, myne Landgenooten en Medeburgers ! wy vinden ons tans wederom in eenen ftaet van onrust en benacuwdheit. Neêriand's Volk ziet zich door eenen trotfchen Vyand aengevallen, gevoek de fnerpende flagen van den Oorlog, en zucht onder de gevolgen van eene beiemmerde Zeevaert en kwynenden Koophandel; terwyl de akelige vreze voor 't verlies onzer dierbaere Vryheit en andere voorrechten, het bezef van zoo veel verwarring en verdeeldheit van binnen als vyandfchap van buiten, en het treurig vermoeden, dat ook inwendige Vyanden op 'sLand's welvacrt en vryheit loeren, veele harten te meer beklemmen. Ook in dezen toeftand, 't is waer , heeft Neêrland's Volk al meer dan eens tot denHeere geroepen; — behalven 't geen in de binnen*kameren,— behalven 't geen in de gewoone openbaere Byeenkomften gefchiedt, — is het tans reeds de vyfde mael, dat Leyden's Burgery op eene zoo plegtige en buitengewoone wyze ter Bedehuizen opgact, en de daeglykfche bezigheden , de gemeene bedry ven des levens voor een poos verlaet, om zich eenparig tot God te wenden en cW Heere plcgtig aentebidden. Evenwel M, T., hoe vaek wy dus reeds tot  REDEVOERING. ƒ tot God geroepen hebben, we zyn nog niet ukgered; we zyn dezelfde gebleven, en onze toeHand is, zoo al niet verergerd, ten minften geenzins verbeterd geworden. Van waer toch dit, myne Waerden ! van waer deze te leurftelling onzer Godsdienftige pogingen? Zou het ook daer aen haperen, dat wy wel geroepen, ïrraer niet vertrouwd hebben, dat wy wel bidden, maer niet in het geloof, al twyfelende; — of, 't geen nog erger is, dat wy wel bidden, maer kwalyk bidden, op dat wy het in onze wellusten zouden doorbrengen, — en ook daarom niet ontvangen , en geene verhooring krygen? Het valt moeilyk, zulks te beflisfchen, ja't is , durve ik zeggen , de zaek van feilbacre menfehen niet, in zulke gevallen beflisfchende te fpreken, en ftellig te verklaren, dat de zonde en verkeerde gefteldheit van eenig volk de rechtftreekfche oirzaken zyn, of niet zyn, van aenhoudende rampen. Maer, dit durven we zeer vrymoedig zeggen, dat geen gebed van kracht is by God , dat geenerlei uitwendige Volksvernedering den Heere behaegt, ten zy ze verzeld gaen met eene levendige hope en redelyk vertrouwen öp de Godlyke gunst, hulp , en zegen. Deze zielgefteldheit maekt het waere wezen uit van het Gebed, en al het bidden ÏSj zonder deze, flechts een prevelen met den A 3 mond,  6 BEDESTOND's mond, daer 't hart geen deel aen heeft, een naken met de lippen, terwyl de Ziel verre van God is. Willen wy derhalven met onze Voorouderen op onze fmeekingen gehoord, gered, geholpen worden? wy moeten altans zorgdragen, dat wy, zoo als wy van hun, altans van veele hanner, durven ondcrftellen, dat wy, nietflechts roepen, maer ook vertrouwen, niet flechts bidden, maer in het geloof, met een waerlyk Godsdienftig hart, bidden, zoo zullen wy m dit vertrouwen niet befchaemd worden. En zouden wy niet, myne Land- en Tydgenooten? daar immers dit vertrouwen in ons veel natuurlyker ontftaen, en veel gemaklyker aengekweekt en verfterkt kan worden dan in die van alle zyden geprangde elendelingen; indien het anders waer is, gelyk het is, dat 'er , naer gelang der grootheit en meenigte onzer rampen, naer gelang van het hopelooze van onzen toeftand, ook een zoo veel te meerder fterkte van geest en grootere kracht van geloof vereischt worden, om een kloekmoedig vertrouwen te bewaren. Hoe veele toch de rampen wezen mogen, die ons Vaderland reeds jaeren lang geteisterd hebben, heden drukken, en nog verder dreigen , de grootfte zwaermoedigheit echter, hoe ook geholpen door de fterkfte kracht der ver-  REDEVOERING. ? verbeeldinge, kan onzen toeftand nog op verre na zoo naer, zoo akelig , niet befchouwen, als dien onzer Voorouders in den tans door my bedoelden. tyd; — toen een heerschzuchtig Vorst, door wreede Staetsdienaeren en vervolgzieke Geestlyken aengehitst en misleid, onzer Vryheit den doodfteek zocht te geven; toen zoo wel gewetensdwang en vervolging in het Godsdienftige, als overheerfching en onderdrukking, ja roof enplonderzucht, in 'tburgerlyke, ais zoo veele helfche Spooken, waerden door ouze Landftreeken; — toen men, daer, de moordfchavotten voor de Voorftanders der burgerlyke Vryheit, en, gins, de brandftapels voor de Hervormers van het Christelyk geloof zag opgericht; toen deze Stad in 't byzonder haere zucht voor de Vryheit met een hard en ftreng beleg' moest boeten, ja zich eindelyk, op en omtrent dezen dag des jaers 1574. door hongersnood, door pest, door alle de rampen eener ftrenge en langduurende belegeringe, tot een zoo deer]yk uiterfte van elende .gebracht zag, dat zelfs eene fiaeuwe verbeelding van dezen avondftond in Leyden, vóór 2o8jaeren, ook het manlyk hart doet bloeden; terwyl 'er toen reeds zesduizend, en dus meer dan een derde A 4 van  U BEDESTOND *S van 't getal der Inwoonders op dien tyd, ge* fneuveld waren. Ook toen nog hebben onze Vaders vertrouwd, zy hebben vertrouwd, en zyn geholpen. Tot God hebben zy geroepen, en zyn uitgered; op Hem hebben zy vertrouwd, en zyn niet befchaemd geworden. En zouden we nu den moed opgeven'? zou-^ den wy nu niet met vertrouwen bidden '? daer eene naeuwkeurige vergelyking van onzen tegenwoordigen met den toenmaligen toeftand van ons Vaderland ons zal doen zien, dat de grootheit en meenigte der elende byna te veel verfchilr len, om in vergelyking te komen; dat de uitzichten op redding ten dientyde verbazend veel minder en z wakker waren, dan heden, en dat ook diergelyke, ja nog blykbaerder, hinderpaelen dan tegenwoordig, op eene bedekte of verraderlyke wyze, het herftel der Vryheit dwarsboomden. Dan , zoodanige vergelyking duit het tegenwoordig oogmerk dezer byeenkomst, of liever, het daertoe bepaelde tydperk, niet; — ik hope hier toe den tyd onzer byeenkomst te belleden in den naestvolgenden morgen; wanneer we met Leyden's Burgery den gedenkdag haerer Verlosfinge vieren ; en men zal my gaern vergunnen, dat ik dan het gewoone en dikwyls gehoorde Verhael, voo? ditmael en in deze. tydsomfhandigheden x ver-  REDEVOERING. y rerwisfele met zoodanige vergelyken.de fchet-, fen, en dus ons vertrouwen op Cod, te gelyk met onze dankbaere zucht voor de vryheden en voorrechten, welke wy in dit Gemeenebest genieten, poge optewakkeren. Ondertusfchen vermoede ik, dat het aenjoeren van dit onderwerp tans reeds uwe zielen bemoedigde, myne Land- en Stadgenoot ten! en bereid, altans genegen, maekte, om het gebed, waertoe we nu vooral zyn byeen gekomen, met vertrouwen uitteboezemen j om dus met uwe Vaderen niet alleen tot God te roepen, maer ook op Hem te vertrouwen, die hen heeft geholpen en. uitgered. Maer ... M. T. bedenken wy wel, wat tot dit vertrouwen behoort? wat 'ervolfirekt onbeftaenbaer mee is? ikbiddeu, ernftiglyk, laetons dit nog eerst kortelyk overwegen; of het dienen mogt, om ons gebed Gode aengenaem te maken, en ons gepaste voorwerpen te doen worden eener gunftige verhooringe. Het is onbeftaenbaer met een waer vertrouwen op God, dat men het oog alleen vestigt op menfchen , op menschlyke hulpmiddelen, op den ftaet der Krygsmagt, de gefteldheit der Regeeringe > en wat van dien aert meer is.; A 5 zoo  XÖ BED E STON B's zoo dat men, dit alles naer ons oordeel in eenen goeden ftaet zynde, zich daerop geheel verfeet, daer in alleen gerust fielt, en om geene: Voorzienigheit denkt; — of aen de andere zy-, de, wanneer dit alles te zwak, te fchaersch, te onbereid; of in verwarring zyn mogt, alle hoop laet varen, en zich aen vertwyfeling enwanhoop , altans aen de grootfle verflagenheit ©vergeeft, zonder uittezien nae de hulp van dien God, die wel geene wonderen doet buiten noodzake, die wel doorgaens door middeT kn werkt , maer die echter in .den loop zyïier Voorzienigheit aen geene middelen bepaeld is ; of zich wel eens, gelyk we vooral ook in de gefchiedenis van het ontzet dezer Stad zien zullen, bedient van middelen, die juist het tegendeel dreigden ja .ten verderve gefchiktfcheenen; die, door het verdolen der Duive en het nederftorten van een gedeelte der Stads Wallen , den Vyand met fchrik vervult, en het benaeuwde Leyden verr Josfing fchenkt. Hy, die.op den Heere vertrouwt, vertrouwt volkomen op Hem, altyd, en in alles; ook, wanneer alle middelen fchynen te ontbreeken, tok, wanneer alles verward is, alles hopeloos flaet, en bidt in.dat vertrouwen, 't welk hem teffens weerhoudt , om Gode de middelen yöortefchryven, waerdoor, en dewyze, waer^  REDEVOERING. Tl PP > hy geholpen wil worden ; hy beveelt zyne belangen aen God, en onderwerpt zich geheel gerust aen de fchikking van den aleestuurder. In een woord: hy vertrouwt niet op Prinfen, op 1 s menjdien kind , by welken geen heil is; hy vertrouwt niet op zyn goed, op de veelheit des rykdoms; veelmin op zyne boge, of wapentuig; veel min op onderdrukking of op ravery; hy acht het 'beter , tot den Heere toevlucht te nemen, Cun op den menfche te vertrouwen, beter tot den Heere toevlucht te neemen, dan op Prinfen te vertrouwen: want welgelukzalig is hy, die den God Jakobs tot zyne hulpe heeft, wiens verwachting op den Heers zynen God is. Verre zy het ondertusfehen van my; myne Landgenoten! dat ik u een werklooze gerustheit , een dweepachtige zorgiooshcit , voor waer vertrouwen zou aenpryzen; — neen zeker ; — zoo noodzaeklyk als het is, dat ons vertrouwen in de eerfte plaets eeniglyk op God rust, zoo nodig is het ook, dat wy zelve alles doen, alle middelen aenwenden, welke Hy ons ter reddinge verleent , en die met onzen pligt beftaenbaer zyn Een luije onachtzaemheit, een huichelachtige verwaerloozing dezer middelen, is even onbeftaenbaer met het waer vertrouwen op God, als een volflrekt yerlaten van ons zeiven op, en geheele gerust-  12 BE DESTOND's rustheit in, de middelen, zonder op God ttf denken. Willen wy, myne Waarden ! de onheilen van ons Vaderland afgeweerd, verbannen, en onzen vrede, onze welvaert, herfteid zien, 't is geenzins genoeg, met ledige handen te zitten zuchten en Hechts op God te zien, als wilde die ons geheel buiten ons verlosfen, terwyl wy zelve onze rampen vermeerderen, geene pogingen tot herftel aenwenden, en wel eens klagen, over verval, en uitvaren tegen anderen, maer te gelyk zelve pronken en pralen , ja flempen en brasfen, als ware het vrede, vrede, zonder gevaer, Neen voorwaer, een zoodanige dweepery doet den Godsdienst oneer aen; ieder onzer moet zelve die middelen aenwenden, welke in zyne magt, en hem, volgens het licht zyns gewetens, geoorloofd zyn, zonder daer in te aerfelen/daer in te verilaeuwen. Deze algemeene Regel past voor Overheden en Ingezetenen, voor Amptenaeren en Gemeene Leden des Volks; en 't ware te wenfchen, dat zich ieder hier van meer voor zichzeiven kweet, in ftede van alleen te klagen en uittevaren over het verzuim van anderen. De plaets, waer ik tans fpreke, en de aert der Vergaderinge over 't geheel, waer voor ik fpreke, maekt het noodloos, zoo niet onvoeg-  REDEVOERING. 1$ voegzaem, dat ik hier uitweide over de middelen , welke Overheden, Staetsdienaers, en andere Amptenaeren in 't byzonder hebben aentewenden; vergunt my, alleenlyk nog met een woord te zeggen, hoe en waerin wy alle in 't algemeen, als Burgers en Inwoonders van dit gezegend Land en als Christenen, onze werkzaemheit moeten paren by onze gebeden, zal ons vertrouwen op God redelyk, een waer vertouwen t en waerlyk gegrond zyn. Het is onzer aller zaek, myne Geliefden! waer wy konnen, onze Hooge Overheit, met raed en daed te hulp te komen, ter verligtinge van den zwaeren last, welke tans op haere fchouderendrukt; enhaer, zoo veelinons is, aentemoedigen tot het behartigen van 's Lands waere belangen uit al haere magt , tot het infl'aen der beste wegen ter reddinge, het nafpooren der hinderpaalenen beletfelen, en het bevorderen van eenen heilzaemen Vrede, en daerdoor ook van rust en welvaert in den Lande. Konnen wy 's Lands Hooge Magten in dezen van dienst zyn, — hebben wy gelegenheit, om eenigen heilzamen raed medetedeelen, — om verraderyè'n of flinkfehe oogmerken te ontdekken, of eenige misflagen of dolingen aentewyzen, — men doe dit 1 men toone teffens plegtige en oprechte dankbaerheit voor alle braeve po-  J4- BE DE STOND'* gingen! elk Burger is hier toe bevoegd, hier toe verpligt; men doe dit, maer altoos met alle befcheidenheit en verfchuldigdert eerbied, met voorzichtigheit en vredelievende nedrigheit, op die plaets en op die wyze, welke meest gefchlkt zyn, om deze onze heilzaeme oogmerken te bereiken, zonder eenig gevaer van verftooring der goede orde en rust, zonder eenige krenking of vermindering van dat zoo hoog nodig ontzach voor de Overheden, èn die eendracht der Burgers, welke de fteunpilaeren zyn van een Gemeenebest, en zonder Welke wy welligt fpoedig den vyand ten prooiè" worden. Maer , tnyne Landgenooten \ myhe Medeburgers ! myne Medechristenen ! willen wy een waer, een werkzaem vertrouwen voeden, wy moeten vooral zelve zorg dragen , dat we 's Lands onheilen niet vergrooten , maer afweeren, in zoo verre dit van ons zeiven, en van ons eigen gedrag , afhangt. En toch, dit doet het ten grooten deele; wy konnen zelve, veel meer dan wy misfchien wel denken, toebrengen tot herftel van's Lands welvaert, die van jaeren her den grootften krak gekregen heeft, — door de fterk toenemende pracht en weelde in ons Vaderland, —■ door de daeruit vloeiende buitenfpoorige winzucht, ten  REDEVOERING. ï£ ten einde men de onmatige verteeringen goedma* Jee, — om van geene andere zonden te fpreken ^ die alle te faemen even zeker een Land vernederen, verarmen, en verzwakken, als de gerechtigheit een Folk verhoogt. Indien men op fommige berichten af kan, zijn 'er tans, in 't midden van zoo veel verval in alles, geene neeringen en handtecringen in ons Vaderland, welke beter bloeien, dan die, welke rechtftreeks afhangen van, en dienstbaer zyn aen de weelde, pracht, en overdaed. Blyven deze op den troon, dan zyn we, ook met den zoo gewenschten Vrede , niet te helpen , en ons Land helt fterk nae den ondergang. Immers deze pesten eene* Natie, ,die door zuinigheit en vlyt is opgekomen, en zich ook daer door moet handhavenen , doen in zulke dagen, als de tegenwoordige, dubbel kwaed; — doen de duurte der levensmiddelen dubbel knellen , om dat ze het getal der behoeften fterk doen toenemen; — "trengen den Gemeenen-man tot den bedelzak, — den Burger tot de grootfte engte, - enftellen den meer Vermogenden buiten ftaet, om naer behooren te voorzien in den nood der waerlyk armen, om de kunften en handwerken aentekweeken , en te zorgen , dat zoo veele onbebouwde gedeelten van ons Vaderland bearbeid , en dus de middelen beraemd wierden,, om, zoo veelmogelyk, ons zeiven te konnen yoe^  JÖ BEDESTOND *S Voeden, en teffens alle die nuttelooze Benden j die nu voor de weelde arbeiden, met alle le* digloopers, aen eenen nutten arbeid te brengen tot behoud van 't lieve Vaderland. Dit te doen, M. T. heet met recht, werkzaem te zyn voor 't Vaderland; wanneer we teffens onze nayvérige Nabuuren , en daer onder hen , welke ons nu zoo vyandlyk behandelen, niet langer voeden ten nadeele onzer eigene Ingezetenen, en in dien zin, als 't ware, met den Vyand heulen, maer, in de plaets eener grillige mode , het belang van Neêrland's Volk op het oog houden in alles, wat tot onzen nooddruft , tot onze verkwikking, tot voedfel en dekfel, of ook, daer Staet en Rang zulks eifchen of gehengen,tot pracht enfieraeddient. Wel dan, Landgeilooten! zyt hierin werkZaem; dit is uw eigen zaek; hier konnen wy allen iets aen doen, en indezen is onzer aller werkloosheit onverfchoonlyk, en de gewisfe bron van 's Lands verderf. Voegen we by dit alles een waere vrezó voor, gehoorzaemheit aen, en liefde tot den Allerhoogften, — betreuren wy onze vorige zonden en dagelykfche gebreken met waere boetvaerdigheit, — erkennen wy de groote voorrechten, welke wy tot heden genoten, met waere dankbaerheit, — behartigen wy vooral onder de- ZÖ  R«BÏVÖÏRING. 17 ze die Godsdienftige Vryheit , waer in ons Land reeds zoo veele jaeren heeft uitgemunt, door den openbaren Godsdienst niet onverfchilligteverwaerloozen ,maer oprecht enhartlyk bytewonen, en door waerlyk Godsdienftig, waerlyk deugdzaem , waerlyk Christenen te Zyn in al oHzen wandel, — dan is ons vertrouwen redelyk , — dan' fteunt het op goede gronden, — dan konnen we met onze Vaderen zoo Wel op God vertrouwen als tot Hem roepen, en wy zullen niet befchaemd worden. Naekt zoo tot God (met deze les van den Heiligen Jakobus nodige ik u allen, om met my in 't gebed tot God te gaen) naekt zoo tot God, en Hy zal tot u naken; reinigt de handen, gy Zondaers ! en de harten, gy dubbelhartigen! — vernedert u voor den Heere, en Hy zalu verhogen. ******* N A G E B E D. \^/y buigen , o alwetende Hartenkenner! wy buigen tans met Neêrlands bedrukte Volk, niet alleen de hoofden van droef heit , wy ftrekken niet alleen de handen tot U uit, als uit het midden der benauw'dheit, maer (ach! wy wenfchen dit altans) wy buigen ook ootmoedige en boetvaerdige harten voor uwen Heli mei-  IS N A G ft B £ B. mekr'oon. Tegen U, tegen u, o Heere! onze God! tegen u hebben wy gezondigd ! Een -fchandlyk verzuim, een ondankbaer misbruik -uwer groote Zegeningen , aen dit gezegend Volk zoo veele jaeren gefehonken, en vooral eene onverfchillige verwaerloozing van dien edeJen, beminnelyken, en liefderyken Godsdienst, •welken gy ons hebt ingeprent door dat Euani geliewoord, 'twelk in 't midden Van ons op den kandelaar gefteld is, — deze misdaden hebben uwen toorn rechtmatig tegen ons ontftoken, en U billyke reden gegeven, om ons die gunst te ontrekken, waer door ge ons zoo veele jaeren , zelfs terwyl het vuur des oorlogs elders •woedde , in vrede liet nederzitten onder het •voorzichtig en vreedzaem beftuur onzer, door Eendracht gefterkte, Hooge Overheit. Tans zyn die aengenaeme voordeden geweken ; inwendige verdeeldheit en buitenlandsch geweld ftellen onze vryheit, rust, en welvaert in gevaer , en een trotfche een baetzuchtige vyandfchynt degeesfel in uwe hand , om ons te tuchtigen. Reeds lang hebben wy tot u geroepen ; doch gy antwoordt niet; reeds veelmaelen heeft Neêrlands Volk, zoo plegtig als heden, de ftemme der fmeekinge doen hooren, doch wy hebben nog geene ftilte. Op u hebben onze .Vaders vertrouwd, tot u hebben zy geroepen, en ze zyn geholpen en uitgered. Wy willen hun voe tfpoor vol-  N A G E B E D. ÏCf Volgen; en ach! mogt het tans gefprokene, mogt de gedenkdag van morgen, dienen , om onze Zielen in die gefteldheit te brengen en tè bewaren, dat wy niet alleen roepen, niet alleen bidden, maer ook vertrouwen en niet befchaemd mogten worden, b Heere! ontferm U over Nederland! keer wéér, keer weer o God onzes heils! met uwe gunscbewvzen als in vorige dagen; gun ons eenen fpoedi* gen, heilzaemen en algemeenen vrede, en laet het den ontaerten of verbasterden Christen niet langer gelukken, geweld te plegen, en moord en doodflag aenterichten tegen zynen Medechristen. Of behaegt het uwer wysheit, die den vryen mensch zeer zelden onwederftaenbaer fluit in het opvolgen zyner verkeerdheit van verftand of hart, — behaegt het U, dat kenmerk van verbastering in het Christendom nog langer te gehengen, en te verdragen, dat de navolgers van den zachtmoedigften Jefus elkander even vyandig, even woest, zoo niet met grooter woede, aenvallen, als die woefte of min befchaefde Volken, welke nooit beftraeld werden met het beminlyk licht der liefderyke Euangelieleere, — dan behage hetU, o albefluurendeVoorzienigheit! die alles, ook het kwaede beftuurt tot uwe wyze en goede oogmerken, dan behage het U, dat Neerlands Vyand, zonder ergens meer te zegepraB 2 len,  2.0 N A G E B E B. len, in zyne woede geftuit, 'en genoodzaêkc worde, om geene verleidende maer oprechte voorflagen te doen tot vrede, en, door vrede te zoeken met allen, zich ook met U bevredige, o God des Vredes! Maek Nederlands Volk dus weder tot uwe geliefde, en alle onze Overheden tot uwe Dienacren ons ten goede; laet een heilzaeme eendracht de harten der Vaderen van ons Vaderland zoodanig vereenigen, dat ze daer door gelukkig mogen flagen in het afwenden van alle onheilen, het bewaren der goede orde, het ontdekken en te keer gaen van alle hinderpalen onzer welvaert, en het bevorderen van vrede en rust in Europa en over de geheele werelt. Hoor ons, o God! zoo verre het ons gelukt mogt zyn, naer uwen wille te bidden, en verhoor ons, want wy vertrouwen op U ; verzei een ieder onzer met uwen zegen, met uwe befcherming, ook in den naderenden nacht, op dat wy, in den morgenftond, met vernieuwde kracht ontwaekt, door het herdenken uwer handelwyze met onze Voorouders, bevestigd mogen worden in een waer vertrouwen, dat Gij onze God zult zyn, en de Verlosfer van ons Vaderland. AMEN. REDE-  REDEVOERING, OP DEN GEDENKDAG VAN LEYDENS ONTZET in 't ja er I574. GEPIERD DEN ^tn o C T 0 S E R MDCCLXXXII. De God van Hemel en Aerde , de Weldoender van Nederland, zy in dezen met ons! Amen. VOORAFSPRAEK. geachte toehoorders! Ieder Christen, die in dit vrye Nederland zoo veele dierbaare voordeden in het Godsdienftige en Burgerlyke geniet, neemt, 't zy hoe hy ook denke over het geoorlofde of ongeoorlofde van eenen geweldigen wederftand onzer vyanden , gansch hartlyk deel in den plegtigen gedenkdag, welken Leydens Burgery tans viert; en fielt als nog een weB 3 zen-  22 voorafspxaek. zenlyk belang in die gewigtige gebeurdtenis, dezer Stad, nu 208 jaeren geleden, wedervaren; terwyl hy, als Christen, niet blyft ftaen by de middelen, welke, onder het beftuur of de toelating der alregeerende voorzienigheit, werden aengewend ter reddinge van't benaeuwde Leyden, of ter verlosfinge van het verdrukte Nederland ; wel wetende, dat die Voorzienigheit zelden of nooit der menfchen vryheit krenkt , door onwederftaenbaer te werken op die hunner bedryven, welke uit eigen aert zedelyk zyn, maer dikwyls zoo wel de kwaede als goede bedryven, zoo wel die der dolende als der weldenkende, beftuurt tot haere wyze en goede oogmerken; — neen maer, Hy , de waere Christen, 't zy hoe hy ook over deze bedryven denke, flaet zyn oog op Gods voorzienigheit zelve, en vindt, in haere gunftige befchikkingen ten beste dezer Stad en ter bevorderinge der Vryheit van ons Vaderland, een ruime ftoffe van Godsdienftige overdenking; — 'tzy, om zyne dankbaerheit aentekweeken ; wanneer hy bezeft, hoe gelukkig hy is, in vergelyking der Inwoorders van Nederland in die benaeuwde tyden; en des Heeren goedheit roemt, in de heuchlyke gevolgen, welke als nog uit de verlosfingen dier dagen voortvloeien; gelyk zulks vooral het werk is dezer gedenkdagen, in tyden van vre-  TOOK.AFSARAEK. 23 vrede en welvaert, in welke wy, myne Medeburgers! dezen dag zoo vaek mogten vieren. _ 't'zy, om zyn vertrouwen te Herken door een foortgelyke tegenftelling van den tegenwoordigen en toenmaligen toeftand van om Vaderland ; en dan bedenkt, of hy geen grond heeft, om van dien God , die zoo veele rampen, gevaeren, en jammeren wel eer deed eindigen , die zoo veel licht fchiep in de digtfte duifternisfen , ook nog verlosfing te hopen, ja te verwachten, wanneer hy met een waer vertrouwendaerom roept, en, met een rechte gefteklheit van hart en daden, om redding en uitkomst fmeekt. En dit laetfte, waerde Land- en Stadgenooten! komt tegenwoordig te pas. Wy beleven, helaes! die tyden van vrede en welvaert niet meer, waer in veelen uwer zoo veele jaeren dezen Gedenkdag mogten vieren; die heldere hemel is voor ons beneveld geworden; 'er hangen donkere.wolken, ja zyn reeds veele onweersvlagen over ons Vaderland losgebarften. Het is dan vooral nu tyd, om het vertrouwen aentekweeken ; - Wy hielden vóór weinige uuren ter dezer plaetfe een plegtigen boet - en bedeftond, en 't zou eene groote wispeltuurigheit van geest en onbeftaenbaerheit met ons zeiven aenduiden, indien we nu , gelyk wel eer, enkele danktoonen deeden hooren, en B 4 °P  24 VQORAFSPRAEK. op dezen dag alleen van vreugde juichten. Dan, ik meene ook reeds op gisteren den weg gebaend te hebben, om ons voor een zoo, onbeftaenbaer gedrag te hoeden ; en, daar ik u wees op het vertrouwen onzer Vaders en deszelfs heuchlyke gevolgen, daer ik u zocht te leeren, hoe wy dit moeten navolgen, hope ik het in dit uur aentekweeken door eene meer naemvkeuri ge vergelyking van onzen tegenwoordigen met den toenmaligen toejland van ons Vaderland. Dan, laet ons vooraf den Godlyken zegen affmeeken ter gelukkige bereikinge van dit or^nerk, zooverre het Gode behagen mogt. ******* VOORGEBED, G educhte Oirfprong , welwys Beftuurder , goedertieren Weldoender van het gansch Heelal, en van ieder deel der werelt, van het ganfche Menschdom, en van ieder Volk! het bezef, dat uwe Voorzienigheit over alles gaet, dat alle de lotgevallen van landen en Heden, van geflachten, huisgezinnen, en perfoonen, geenzins afhangen van een blind Noodlot, of inwendige noodzaeklykheit in de natuur der. dingen, ma:-r van uw toelatend, of befhiurend Wel-  VOORGEBED. 25 welbehagen; dat gy fteden opbouwt en verwoest , en de Volken doet op- en ondergaen, — dit bezef is de grondflag en voornaeme dryfveer onzer tegenwoordige faemenkomst, om ons in dezelve uwe handelwyze van, vroegere dagen, met deze Stad onzer inwo* ninge en met dit ons Vaderland gehouden, voor den geest te brengen , en vooral die groote Verlosfing te erinneren, welke, ruim twee eeuwen geleden, omtrent dezen tyd van denzelfden dag des jaers, het zoo zeer benaeuwde, byna uitgehongerde, en in den uiterften nood gebrachte Leyden is tendeelegevallen. Ach! mogt nu uw zegen zoodanig met ons zyn, dat in dit uur niet alleen de dankt baerheit verlevendigd , maer ook het waer vertrouwen gevestigd wierd in onze zielen; zoo dat wy, ook in den tegenwoordigen be-. narden toeftand van ons Vaderland, ons niet overgeven aen eene werkloosmakende moedloosheit of wanhoop, maer ons zei ven op goede gronden verfterken in eene levendige en werkzaeme hoop op uwe gunst, op redding en uitkomst van uwe hand! Zegen daertoe en fpreker en toehoorders, en laten onze vorige zonden noch dit noch eenige andere uwer gunstbewyzen van ons weeren, maer zyt een genadig Verhoorder onzer Gebeden in Chrisn tus Jefus. Amen. % 5 VEEL,"  3(5 REDEVOERING OP DEN TEELWAERDEMEDEBURGERS! GEACHTE LANDGENOOTEN ! 0111 aen myn ftraksgemelde oogmerk, en daer door ook teffens eenigzins aen het oogmerk van dezen gedenkdag, te voldoen, zal ik i. onzen tegenwoordigen toeftand vergelyken by dien van ons Vaderland in 't gemeen, en van deze Stad in 't byzonder, in en omtrent dien tyd, wanneer de gebeurdtenis voorviel, waeraen wy heden gedenken. II. Dan de middelen , toen ter reddinge aan* gewend, en het ontzet zelf dezer Stad beknoptlyk opgeven. III. En eindelyk toonen, dat wy, myne Tyden Landgenooten! (indien wy anders de op gisteren voorgeftelde vereischten van een waer vertrouwen bézitten) ruim zoo veel ja meer grond hebben dan onze Vaderen tot een vertrouwend uitzicht op Verlosfing. I. Na dat, Aendachtige Toehoorders! ons lieve Vaderland en ook deze Stad, meer dan dertig jaeren, eene byna ongeftoorde rust genoten, en, min belemmerd dan ooit te vo-xen, de voordeden gefmaekt had der Vryheit, die  GEDENKDAG VAN LEYDENS ONTZET. 9/ die reeds anderhalve eeuw op haeren troon in deze landen herfteld was ; terwyl men zich verheugde in de vruchten van den Vrede, die ook reeds een eeuw te voren door den afftand van Spanje gevestigd, maer teffens dikwyls door jaloerfche Nabuuren geftoord en verbroken was ; en, terwyl de Nazaet bezig was, met het vermeerderen, (Tchoon ook ten deele met het werkloos verteeren) der Schatten, die de bloeiende Koophandel, Zeevaert, Kunften en Handwerken, als mee volle handen, in ons Vaderland hadden uitgeftrooid; — Toen dan nu, tot vóór twee of drie jaeren, (zelfs in 't midden van het woelen der Natiën rondsom ons, en terwyl het Oorlogsvuur gins en elders blaekte) de Nederlander'nog in rust mogt nederzitten elk onder zynen wynftok en vygenboom; — toen, na zoo veele en zoo langduurige voordeelen, nam dit gunftig lot een keer, en 't was den zachtmoedigen en voorzichtigen Staetsman niet langer mogelyk, dien evenaer der onzydigheit in de hand te houden, welke onze lofwaerdige Overheden, zoo veele jaeren, met zoo veel fchranderheit, hadden weten te bewaren. De tergingen van eenen heerschzuchtigen Nabuur liepen van tyd tot tyd hoe langs hoe verder, en zyn nayver en nyd over onze wel,-  »8 REDEVOERING OP DEN welvaert en rust deeden hem, na veele meer bedekte vyandlykneden , eindelyk , omtrent den aenvang van het voorgaende jaer, den Oorlog openbaer verklaren aen eene Natie, welke hem zoo vaek als Vriend en Bondgenoot, niet zelden tot haer eigen fchade, dewezenlykfte dienden had bewezen ; een Natie, wier Overheit hem altoos, ook wel eens tot misnoegen en fchade der Ingezetenen , op de minfte klagten over het gedrag van byzondere perfoonen, alle voldoening gegeven had, welke de redelykheit en billykheit, naer den inhoud der voor hem veel meer dan voor ons voordeelige verbonden, fchoon zoo vaek door hem verbroken, konden eifchen. Deze zoo onbillyke oorlogsverklaring werd ras gevolgd door nog onbillyker, door ontydige, aenvallen op onze, geenen oorlog vermoedende, of des geheel onbewuste, buitenlandfche bezittingen enfchepen; men roofde en plunderde het goed der veelvertrouwende Nederlanders , waer men kon, en maekte een fchandlyk misbruik van den weerloozen ftaet, in welken eene langduurende vrede en een (misfchien al te groot} vertrouwen in de vriendfchap van dezen Nabuur onze bezittingen gelaten hadden; ja menfcheen te feller en te wreeder te willen woeden, plunderen, en roven, hoe meer men zag, dat onze  GEDENKDAG VAN LEYDENS ONTZET, onze vreedzaeme Natie nog niet dan traeglyk^ en als tegen wil en dank, tot het befchadigen van hunnen ouden Bondgenoot en tot eene ge* weldige zelfverdediging kon befluiten. Geen wonder, myne Toehoorderen ! dat eene zoodanige Gebeurdtenis eenen gewekuV gen fchok moest geven aen onze, ook uit an^ dere oirzaken, meer en meer kwynende welvaert ; 'er volgde byna een geheeleitilftand in den Koophandel, die zenuw van dezen Staet; en, fchoon deze, langs de eene en andere wegen, mo;gelyk niet allen even befhaenbaer met een goed geweten, weder eenigzins in beweging gebracht is, het kwynen der handwerken, de duurte der levensmiddelen, en andere gevolgen van den oorlog houden aen, de eerlyke Koopman zucht,. de Burger leeft bekrompen, en het Gemeen verarmt. Een groot getal onzerTandgenooten proefde het akelige eener vyandlyke gevangenisfe, zoo vaek verzeld met de folteringen van onbermhartigheit en wreedheit; gins en elders fneuvelden dappere Helden, en moedige Zeeluiden ; ja de eenige overwinning ,. welke in den. zomer des vorigen jaers den fiaeuwen moed eenigzins fcheen optebeuren, doet, niet alleen het Ghristlyk maer, elk Neêrlandsch hart nog treuren wegens het elendig omkomen en jammerlyk lyden veeier Vlootelingen» en  teg REDEVOERING OP DEN en heeft wel krygsroem maer geen wezenlyfe voordeel aengebracht, dan de verhindering van grootere nadeelen. In 't midden van dit alles fmeu.lt , gelyk meestal in zulke tyden, het vuur van tweedracht, zoo fterk onder groot en kleen, dat vreedzaeme gemoederen niet zelden vrezen, dat het hier of daer uitbarften, en daerdoor onzen rampfpoed allerakeligst vergrooten zal; terwyl intusfchen de nadeelige invloed van dit fmeulend vuur. de bekommering vermeerdert, en den oplettenden ftoffe geeft tot zuchten en klagten. Om niet te gewagen van de vreze, en (zoo 't fchynt) niet ongegronde vermoedens , dat ook de vyand zyne vrienden en begunftigers heeft in 't midden van ons Vaderland, waerdoor dus onze Vryheit zoo wel gevaer zou loopen van verraderlyke vrienden van •binnen, als van openbaere vyanden van buiten. By alle deze doorgaens den oorlogverzellende Volksrampen, paerde zich reeds meer dan ;ééns eene heerfchende ziekte, welke, op fommige plaetfen van ons Vaderland, veele honderden ten grave fleepte, en aen fommige fteden een vry aenmerklyk deel heurer inwoonders ontrukte. Ziet daer M. T. eene (zoo ik my niet bedriege} waerachtige Schetfe van onzen'tegenwoordigen toeftand, waer in ik zoo wel de lucht-  GEDENKDAG VAN LEYDENS ONTZET J| luchthartige denkwyze van fommige onbezorgde of valsvlyënde verftanden, als de zwaermoedige gisfingen van te zeer morrende en zwartgallige ergstdenkers, heb gezocht te vermyden, en waer van altans niemand (zoo ik ver trouwe) zeggen zal, dat ze te gunftig getekend is* Slaet nu eens met my, by tegenftelling, het Oog op den toeftand van ons Vaderland in 't gemeen, en van deze Stad in 't byzonder, in en omtrent dien tyd, wanneer de gebeurdtenis voorviel, tot wier erinnering deze gedenkdag dient. Vestigt uwe aendacht (voor eenige ©ogenblikken, want ik moet tans kort zyn, zal ik myn doel bereiken, en hebbe daerom gisteren reeds verzocht, dat men tans dat omftandig verhael niet zou verwachten, waer meê ik my .reeds verfcheidene maelen op dezen gedenk,dag bezig hield;) Vestigt dan nu als ter loops uwe aendacht op dat aenmerklyk, hachlyk, en voor ons Vaderland allergewigtigst tydperk der zestiende Eeuwe; een Eeuw, zoo gedenkWaerdig door het heilryk licht van Hervorming, 't welk zich ten dien tyde, in veefe'op'zichten, over den Godsdienst in Europa verfpreidde, en veele dier nevelen van bygeloof deed  «2 REDEVOERING Op DEM deed verdwynen, welke de waerheit byna geheel in de Roqmfche Kerk verdonkerd hadderi. In die zelfde Eeuw was het \ dat de Graeflykè regeering , welke in deze landen federd 'het jaer 863 , of zoo fommige willen 923, eenen ■aenvang genomen had, en van tyd tot tyd magtiger was geworden, op het punt ftond, om te veranderen in een volftrekt éénhoofdige of onbepaeld gezachvoerende heerfchappy. Alle de zeventien Gewesten van Nederland, eerst meestal door byzonder.e Graeven beftuurd, waren nu geheel in handen geraekt, en werden gelyklyk, fchoon onder het opzicht en medebeftuur der Staeten van ieder Gewest en derzelver Afgevaerdigden in de Vergadering der Algemeene Staeten, beheerscht door den beroemden Vorst; Keizer Karei den Vyfden , Koning van Spanje, wiens groot gezach in Europa hem ook een grooteren invloed gaf in de Regeering dezer Landen, dan ooit eenige zy,ner Voorzaeten bezeten hadden, doch die teffens te veel te doen had, en mogelyk een te Voorzichtige Staetkunde bezat , om volftrekt onafhanglyk Heer te willen worden van de Nederlanden, welke hy, in zynen ouderdom der Regeeringe moede, by zyn leven afftondj en overdroeg aen zynen Zoon, die, als Graef van Holland, Philippus de Derde was, doch, de  GEDENKDAG VAN LEYDENS ONTZET. de Tweede Spaenfche Koning van dien Naem zynde, doorgaens Philips de Tweede genoemd wordt. Deze heerschzuchtige en voor de Roomfche Kerk bygeloovig ingenomen Vorst vergat wel dra den Staetkundigen Raed van zynen fchranderen Vader, om zoo wel een tedere zucht en liefde voor deze Volken te toonen, doorliet bewaren hunner rechten en vryheden, als de Katholyke Kerk (gelyk zich de Roomfche noemde) te befchermen en voorteftaen. Hy betrachtte alleen het laetfte, en wel met geheel verzuim van Jhet eerfte lid dezer raedgevinge, trad de rechten en vryheden der Nederlanders met den voet, en liet zich, noch door eenige vertoogen van de Edelen des Lands, noch door de voorftellen zyncr Zuster, Margaretha van Parma, bewegen, om van deze handelwyze aftezien. Zyn geweldige pogingen nae een onbepaeld gezach in het burgerlyke, en die zyner Geestlykheit nae heerfchappy over het geweten, maekten den onvoorzichtigen yver gaende van het onbezuisde Gemeen, en de beruchte Beeldenftorm gaf den Dwingeland een middel aen de hand, om zyne onderdrukkingen te bekleeden met een fchyn van billykheit, van welken de listige Kardinael Granville zich behendigtyk wist te bedienen, om den Vorst meer en C meet  34 REDEVOERING OP DEN meer tegen de Nederlanders optehitfen, en het haetlyk Inquifitievuur ook in dit ons Vaderland te doen branden. Philips zocht dus met geweld en list te komen tot een onbepaeld gezach over de Nederlanden; terwyl hy alle Vryheitminnende en de Voorrechten handhavende Edelen en Grooten des Lands verbande, vervolgde, en zelfs twee van hun, de moedige Egmond en Hoorn , om 't leven bracht ; zendende den wreeden Alva herwaert , om een Raed van beroerten opterichten, deszelfs onrechtvaerdige vonnisfen te ftyven, de vryheitlievende Gewesten en Steden te ftraflèn, en alles naer zynen zin te dwingen door Spaenfche Krygsbenden, om dus der Vryheit volftrekt den doofteek te geven. In dit alles echter vond hy eenen dapperen tegenftand; en het doordryven eener ongehoorde fchattinge , tegen bewilliging van 's Lands Staeten, verwyderde veele Nederlanders zoo verre van den Spaenfchen Vorst, dat ze beflooten, onder 't geleide en toezicht van Willem den Eerften, Prins van Oranje, eh van andere Staets - en Krygsmannen} goed en bloed voor de vryheit te wagen. Nu proefde dit ons Vaderland alle de yslykheden van eenen binnenlandfchen oorlog; want, terwyl nog veele Steden de Spaenfche zyde  GEDENKDAG VAN LEYDENS ONTZET» 35 zyde bleven aenhangen, had niet zoo ras een party Zeevolk, onder den naem van TVatergeuzen bekend, op den ilben April 1572. den Briel by verrasfching ingenomen, of alle de Noordhollandfche en veele Zuidhollandfche Steden volgden het voorbeeld van ter Vere en Vlisfingen in Zeeland , met den Hertog van Alvavoor hunnen vyand te verklaren, en den Prins van Oranje te erkennen als Stadhouder van hunnen Graef, den Koning van Spanjen. Wiebezeft niet, in welken akcligen toeftand zich ons Vaderland bevond? terwyl gebrek aen geld den Oranjevorst belemmerde in het handhaven van zynen Vryheitminnenden aenhang, enhy nu de eene dan de andere Stad aen Alva en zyn Volk moest overlaten, ja geheel Gelderland en Friesland zien dwingen, om te bukken voor de magt der Spanjaerden, die verVolgens Naerden innamen, Haerlem door hongersnood, na een beleg van zeven maenden, ter overgave noodzaekten, en alles met roof en moord vervulden. En, fchoon het ontzet van Alkmaer, het innemen vart Geertruidenberg, en de nederlaeg der Spaenfche Vloot eenige flikkering van hope gaven aen het Vrv* heitlievend Volk, ja den wreeden Alva zoo mistrooftig deeden worden, dat hy zyn ontflag verzocht, en, met zynen even wreeden Vriend Don Vargas, het hoofd van zynen Bloedraed, C 2 uit  36 redevoering op den u-it den Lande week, — 't was niet, dan na dat zy meer dan 18000 menfchen op fchavotten hadden doen fneuvelen , en honderdduizenden , zoo om den Godsdienst als om de zucht voor Vryheit, verdelgd, gebannen, of altans uit hun Vaderlyk erf verdreven hadden. Zoodanig, myne Toehoorders! was de toeftand onzer Landgenooten, onzer Vaderen, in en omtrent den tyd der gebeurdtenisfe, van welke deeze dag de Gedenkdag is; eene gebeurdtenisfe , die ons verpligt, het oog te flaen op deze Stad in 't byzonder, . . . dit leyden, dat, al voor het einde der tiende Eeuwe in de oude Gefchriften vermeld, altoos een aenmerklyk deel gehad heeft in de gewigtigfte gebeurdtenisfen van ons Vaderland; dat nu, ook al vroeg de zyde van den Prins van Oranje tegen Alva hebbende gekozen, dien Prins, op aenraden van haeren beroemden Burgerheer van der Werf, met geld had bygeftaen, en daerom op last van Alva, even voor zyn vertrek aen den Spaenfchen Veldheer Valdez gegeven , op den laetflen October 1573. bezet, of met eenig Krygsvolk omringd, werd; ja, fchoon deze bezetting op den 2iüenMaert des volgenden jaers werd opgebroken, opdat de daertoe gebruikte Krygsbenden te hulp zouden komen ter ftuitinge va»  GEDENKDAG VAN LEYDENS ONTZET. 37 van Graef Lodewyk van Nasfau; zoo dra was het Leger, waermeê deze zynen Broeder Prins Willem uit Duitschland te hulpe kwam , niet op de Mookerheide verflagen , en die jonge Graef zelf gefneuveld, of het beleg van Leyden werd met eenen verdubbelden yver hervat, en door Valdez, met een leger van 7 a 8000 mannen, zoo fterk voortgezet, dat de toegangen der Stad binnen kort van rondsomme gefloten, en 'er niet min dan 62 fchanfen, of kieene fterkten, opgeworpen waren. Hoe akelig was toen de toeftand van deze Stad onzer inwoninge ! hoe veel elende werd toen op onze ftraeten en in onze huizen gezien! daer gebrek aen geld, en, zoo men zegt, ook aen voorzorg, te weeg bracht, dat de Stad , federd de vorige bezetting, zeer fchaers van Krygsvolk en mondbehoeften was voorzien, en dus geheel niet toegerust, om een lang en ftrcng beleg te verduuren. Deswegens was de Regeering terftond genoodzaekt, om zich te ontdoen van alle vreemdelingen , en van die vrouwen en kinderen, wier echtgenooten of ouders zich elders bevonden , en die dezelve wilden opzoeken, — genoodzaekt, om voorts (want Veele byzonderheden moeten wy tans voorby gaen) van tyd tot tyd een ftrikte orde te ftelJen op het gebruik van koorn, vleesch, C 3 brood,  38 REDEVOERING OP ü EN brood, melk, en moeskruiden, Hoe fchaersch het geld was, kan 'tot heden het papierengeld getuigen, waervan nog hier en daer eenigeftukken in wezen zyn; en 't was ook hier van daen, zoo wel als uit Godsdienftige beginfelen , dat 'er, niet alle maenden eene Bedeftond, maer alle weeken een eigenlyke Vast- en Bededag werd ingefteld; en, met al deze voorzorg, was echter het meefte koorn reeds in de maend July verteerd, en men moest dus, te meer, daer de tyding der zwaere krankte van den Prins van Oranje a|le beginfelen van hope op een fpoedig ontzet verdoofde, — men moest den voorraed naeuwkeuriger nagaen en door zeer ftipte bevelen doen bezuinigen, zoo dat men reeds toen veele Burgers hoorde jammeren: „ Ach! dat wy nu maer met den verloren Zoon „ den hongeren buik met varkensdraf mogten „ opvullen " ! Deze naere gefteldheit van zaken werd nog bitterder gemaekt door de vreeze voor een poging des Vyands, om de Stad ftormenderhand te veroveren, en dan eene niet minder wreede rol tefpeelen, als die vanNaerden en Haerlem ondervonden hadden; terwyl het ook geenzins ontbrak aen oproerigen, of aen zulken, die, met den vyand heulende , het zaed van tweefpalt onder de meehigte verfpreidden, of welke hunne Medeburgers van wegen derzelver dwaezen moed (zoo als zy dien noemden) begekten. De  GEDENKDAG VA N LEYDENS ONTZET, 39 De nood klom van tyd tot tyd door de toenemende armoede en den hongersnood zoo hoog, dat zelfs de Burgervaders , hoe veel moeds ze ook uitwendig lieten blyken, inwendig flaeuwhartig werden door te ieurgeftelde verwachting op hulp der Staeten hunne Bondgenooten. Al vroeg had de Stad den Opperden Hopman der Burgery, Andries Allerts zoon, by eenen uittogt om den Vyand te befpieden, en in hem eenen wakkeren Held, verloren ; en, was dit eenigzins vergoed door den in dezen post geftelden, door pen en zwaard beroemden, Jonkheer Johan van der Does, Heer vanNoordwyk, 't was nog zwaerder verlies, toen zy, in 't midden der oproeren en muitende wanhoop , eenen verftandigen Bewindsman miste in Dirk van Bronkhorst, voor wien 't Gemeen zoo veel ontzach had, dat het by zyn overlyden durfde zeggen, „ dat ze met „ zynen dood hunne tongen uit den bank van „ Leening gelost hadden ". Knellende armoede , wasfchende vreze, en teleurgeftelde hope deeden het zaed van misnoegen weelig opfchieten; onder de Overheden zelve was de moed niet eenparig, en 't was eenen andermael op het punt, dat de moedwil der oproerigen de overhand zou gekregen hebben over het gezach der Regeeringe, wanneer zulks, eerst door de ontdekking van zekere BurgervrouwC 4, ge-  40 redevoering op den gefluit, en naderhand veranderd werd in een vernieuwden moed en ftandvastigheit, door de u allenongetvvyfeldzoo wel bekende, dappere, en eenen trouwen Burgervader alzins waerdige tael van den grooten van der werf, Zoon van eenen Doopsgezinden Leeraer, welke in die bittere tyden van vervolging zyn yver voor de waerheit met den marteldood had moeten bekoopen, en, in 't jaer 1537, teHaerlem, werwaert hy was gaen prediken, werd onthalst, latende eene weduwe na met eene Dochter en drie Zoonen, van welke de Burgermeefter Pieter Adriaensz. de tweede was; en deze liet nu blyken, dat hy, fchoon van de Godsdienftige begrippen zynes Vaders eenigzins afgeweken , deszelfs Godsvrucht , braefheit, en kloekmoedigheit had ingezogen. Ja , hoe zeer de tyd en myn oogmerk my gebieden voorttefpoeden, en hoe veele maelen de meeften uwer dit hoorden, deze dag behoort niet voorbytegaen, zonder dat die tael op alle predikftoelen in deze Stad herhaeld wordt. ,, Myn lieve Medeburgers" (dus was zyn grootmoedig antwoord , op de dreigende fmeekingen van eenige, van honger jammerende, Poorters, dat hy toch tot de overgave der Stad befluiten zou) ,, Ik heb eenen Eed gedaen, v en vertrouwe het den Verleener aller goede yJ gaven toe, dat Hy my in ftandvastigheit ge- „ fterkd  GEDENKDAG VAN LEYDENS ONTZET. 41 „ fterkt zal houden. om den zeiven waerdigiyk te betrachten. Ik weet , dat my ééns te fterven ftaet, en geen keur daer van, als „ 't zoo wezen moet, of gy 't my, of dat het „ de Vyand doe. Laeg en beuzelachtig ware het, iets anders dan de gerechtigheit myner zaek tot hartzalve te gebruiken, Des, ' ,, zoo gy met myn dood beholpen zyt, flaet „ hand aen dit lichaem , fhydt 'het in ftuk„ ken, en deelt die om, zoo verre als 't ftrek? ken mag; 'k ben des getroost ". (*J Zoo kaetst een rots 't geweld der woejïe golven ! Zuo vrydt een Herders hart zyn kudde voor de wolven ! Dan , Toehoorders! daer zulke tael gevoerd moest worden ', kan men ligtlyk denken, dat de nood ten top gerezen was ; en waerlyk, dit was zoo ; ten blyke hier van , zullen we flechts eenige dier hooggaende elenden , waerin deze Stad zich omtrent het einde der belegeringe bevond, alsmet den vinger behoeven aenteroeren. De Vermogenden (zoo hoog was het gebrek, de hongersnood, gefteigerdj hielden het paer- den- (*) Men vindt deze tael, nevens andere byzonderheden, by p. c. hooft, Nee/erlandfche Hiftorien, Negende Bqsk, b.I?dz. 3;p. van de uitgave by Elzevier, in 1642. C 5  4* REDEVOERING 01' DEN denvleesch voor lekkerny , en de weleer weeldrig gekoesterde fchoothondjes werden het wildbraed voor haer, die ze gekweekt hadden; wat wonder dan , dat het Gemeen zich aen honden en katten vergastte? daer zelfs de beenen, waer aen de hond niet meer te knagen zou vinden, weder werden opgezocht en nog eens uitgezogen , en men alles, wat maer eetbaer was, fchoon het ook anders door onreinheit doet walgen, nu tot vocdfel bereidde; zoo zelfs, dat de uitgehongerde Jongens, by de uitdeeling van het vleesch, greetig oppastten, of 'er ook een {tukje op den grond viel , 't welk terftond maer zoo raeuw werd ingeflokt, daer ook het laeuwe bloed der gellachte beesten uit de Hinkende gooten werd opgeflobberd. Zoo lang 'er Melkkoeien waren, werd de melk voor de Kraemvrouwen befpaerd , en haer dagelyks in kleene mate met een vierde befchuit toegedeeld; maer voor de zwangere Vrouwen kon men niet zorgen; deze ontbeerden vaek het nodige voedfel, om voldragen vruchten te baren; de ongeboorene hongerden zich dood, en de zuigelingen moeften aen de ledige borften der vermagerde moeders verfmachten! De mannen zelve hadden naeuwlyks kracht genoeg, om ter wacht te komen, en vonden dikwyls hunne vrouwen en kinderen,  GEDENKDAG VAN LEVDENS ONTZET. 43 ren, by hunne wederkomst, dood en ftyf, of nae den laetften adem hygende, by elkander liggen. Zalig, mogten toen de Leydfche vrouwen wel klagen , altans met deze woorden mogen wy met recht de fchetfe van al dit akelige befluiteri: Zalig waren toen de buiken, die niet geb&crd, ch de borjlen, die niet gezoogd hadden: de tong des zoogkinds kleefde aen 't gehemelte van dorst; de kindertjes riepen om brood, en daer was niemand, die 't hun mededeelde ; die te voren lekkernyën aten, verf nachtten nu op de firaeten, en die in karmozyn werden opgetrokken, omhelsden den drek. II. Waer is nu uwe elende, o Tydgenooten! welke zyn uwe rampen, wanneer ze by deze in eenige vergelyking ftaen'? Gewis onze tegenwoordige toeftand, hoe vol kommer en ramp, wordt, by dezen nu gefchetften, een ftaet van zalighcit. En nochtans, myne Landgcnooten! hoe deerlyk het 'er ook gefchapen ftond, — fchoon de Vryheit byna haer geheele hoofd moest onderhalen , en verzinken in den zoo fterken vloed van onheilen; — fchoon ge wetensdwang en dwinglandy ftraks haeren zetel meenden te vestigen op depuinhoopen van dit Gemeenebest, doorweekt met het bloed van martelaeren en rechtaerte Vaderlanders; fchoon Leyden fcheen te zulbn moeten bukken, daer de vyand fnork- te,  44 REDEVOERING OP DEN te, dat men „ eer de Harren aen den Hemel „ bereiken, dan Leyden uit zyne handen breken zou "; fchoon alle uitzichten van hulp verdweenen , de middelen tot ontzet verydeld werden, en de nood tot het uiterlte gekomen was, — nog mogen wy, na zoo veele jaeren, by de herdenking van dit alles, tot God zeggen: Op u hebben onze Vaders vertrouwd, zy heb* ben vertrouwd, en gy hebt hen uitgeholpen; tot u hebben zy geroepen, en zyn uitgered, op u hebben zy vertrouwd' en zyn niet befchaemd geworden. Waerlyk, ze zyn geholpen, ze zyn uitgered, ze zyn niet befchaemd geworden! — en hoe? dit moeten we, volgens het oogmerk van dezen dag, vooral melden , maer , voor ditmaei, flechts beknoptlyk melden, om nog eenigen tyd te behouden voor het laetfle deel van ons tegenwoordig ontwerp. Verwacht daerom niet, dat ik alle die blyken van Krygsmansdapperheit zal ophalen, door Leydens Burgery getoond ih verfcheidene uittogten , om den vyand afbreuk te doen; daer deze ten deele mislukten, ten deele meer de uitwerkfels waren van onberedeneerden yver dan van voorzichtigheit, en daerom,-zelfs eerlang op hoog bevel der Overheit werden te keer gegaen, om den braeven burger te fpaeren; Veel liever melde ik, als een der groote oirzaken, dat de Stad een zoo langduurend beleg  GEDENKDAG VAN LEYDENS ONTZET. 45 leg in zoo grooten nood verduurde, — veelliever melde ik, als een zegen des Hemels, het behoud van zoodanige Burgervaders als de braeve van der Werf, zonder welken, naer allen fchyn voor 't menschlyk oog, de oproer en wanhoop ras de overhand gekregen, en de overgave der Stad ten gevolge gehad zouden hebben; — veel liever melde ik het, den Engelschman nog heden verbazende, befluit der Hollanders, om de golven der zee, als 't ware, interoepen tot behoud van 't benaeuwde Leyden, en voor zes of zeven tonnen gouds, een verbazende fomme s in die tyden ! aen dyken , hoeven, en vruchten in 't water te werpen, „achtende, (gelyk zeker hedendaegsch Gefchiedfchryver in Engeland zich uitdrukt) „ het verlies der Vryheit van on* „ eindig meer gewigt dan armoede of dood, „ en verkiezende veel eer, het ganfche Land „ te verwoeften, dan het ten prooiè' te geven „ aen eenen vyand, van wien zy een zoo fterk „ afgryzen hadden ". (*) 't Is waer, het fammelde zeer lang , eer de voorraad van volk, van krygs- en mondbe- hoef- (*) f. watson's Hijiory of the Reign of Philip II. King of Spain. Welk Werk, in 1777. uitgegeven, een breedvoerig verhael van het beleg eu ontzet van Leyden3 en daerin deze aeijmerkiog ■ behelst. I  46 REDEVOERING OP DEN hoeften, welke men door behulp van het zee* water, dat door de opgegravene dyken henen* ftroomde , te fcheep nae Leyden meende te voeren, die Stad zelfs op eenigen afftand naderde ; en wy konnen ons tans niet ophouden met alle de ge- en mislukte pogingen, door deze Vloot aengewend, onder 't bewind der Zeevoogden Boyfot en Adriaen Willemsz., en met behulp van eenige Franfche troepen , zoo wel als van eenige tegen den. Kryg geharde en verbazend ftoute Zeeuwen ; lang dobberde deze Vloot , tot het ontzet beftemd , op de fchaerfch aenwasfchende vloeden; ja ze bleef als in den modder fteeken , tot dat een van die fpringtyè'n, welke, vooral met een Noordwestenwind, zoo dikwyls fchadelyk en byna altoos gevaerlyk zyn voor onze dyken, havens , en fchepen, nu dit lang fammelende middel, waer omtrent de Vlootvoogd zelf den moed byna verloor, gelukkig flagen deed. Een Noordwesteflorm, door Zuidweste winden gevolgd, deed, by den fpringvloed der volle maen, het water ryzen, zoo dat men de Vloot tot voor den Zoeterwoudfchen Kerkweg bracht, en daer, des nachts tusfchen den j&en en 2den October , den Vyand verraschte , dien weg overmeefterde , doorgroef, en 'er de fchepen door henen voerde. Maer, hoe zeer de gegeven tekenen van het na-  GEDENKDAG VAN LEYDENS ONTZET. 47 naderen dier Vloot den moed en de blydfchap binnen deze Vesten deeden herleven , ook toen fcheen alles op nieuw hooploos wegens de plaets en wyze, waerop zich de vyand aen die zyde der Stad gelegerd had; maer het mislukken van menschlyke vinding, nevens eene fchynbaere ramp, deed, tegen alle verwachting, het oogenblik der verlosfinge naderen. Het verdoolen der duiven, door de naderende Vlootvoogden ter Stede gezonden, om een fchriftlyk bevel overtevoeren , dat men den vyand in Lammenfchans van de Stadszyde moest aenvallen, terwyl men hem van de andere zyde uit de Vloot befpringen zou, — het verdoolen dier duiven bracht dit bevel in de handen van Valdez, vervulde hem met vreze, en deed hem aen den Schansvoogd van Lammen gelasten, dat hy zyn volk zou fparen, en, op het minfte gerucht, door een tydige vlucht behouden. Juist Hortte, des nachts tusfchen den 2dcn en 3den October, een gedeelte der Stads muur, naby de Koepoort, en dus aen dezelfde zyde der Stad, ter neder; en dit geplof en gedruisch deed den vyand, welke zich van deze bres met veel voordeel zou hebben konnen bedienen, denken, dat de voorziene uitval uit de Stad gefchiedde; waerop hy zynen zeer voordeeligen flaet by Lammen verliet, en dus der Vloot ruimte gaf, om de uit-  48 REDEVOERING OP DEN uitgehongerde Stad te fpyzen. Zyn vlucht? eerst door een jongen ontdekt, werd ras in de Stad en Vloot bekend, en de gewenschte voorraedfchepen kwamen des morgens ten 8 uuren door de Vlietbrug binnen; daer het uitgehongerde volk, langs den kant der Vliet met uitgeftrekte armen en handen gefehaerd ftaende, die vaert van wederzyde als overwelf de, om de haring, kaezen, brooden, en andere fpyzen te grypen, welke door het bootsvolk werden toegereikt ; terwyl fommigen > in't water fpringende, nae de fchepen zwommen, en eenigen, door den grooten honger al te greetig eetende, aen het langgewenschte brood op ftraet verflikten; waerom weldra een goede, voorzorg ter behoorlyke uitdeelinge nodig was. Nu begaven zich de Verlosfers en de Verlosten met een bly gejuich ter Kerke; en nooit, vertrouwen wy, werd 'er met meer oprechte blydfchap en gevoeliger aen* doening lof en dank uit menfchen-monden opgeofferd, dan op dat uur, onder het zingen van den Qdcn Psalm, en het uitboezemen der Dankzegginge door Pieter Corneliszoon ^ den eenigen Leeraer, welke der belegerde Stad tot nu was bygebleven. Altans, deze dankbaerheit werd gevolgd van 's Hemels verderen zegen, en, gelyk de wateren der zee, haeren dienst voor Leyden verricht hebbende, zoo  6edenkdag van leydens ontzet. 4^ zoo fpoedig nae heuren boezem wederkeerden, dat men nog dit zelfde jaer het vee ter weide dreef; zoo vloeiden fins de zegeningen van den Hemel ryklyk neder op deze Stad onzer inwoninge, die binnen e'éne eeuw byna tienmael zoo veel Inwoonders bevatte-de, als 'er by het ontzet waren overgebleven. III. Hoe gemaklyk is nu, na al dit befchouwde, het derde deel der take, welke ik my in dit uur had opgelegd; om nameiyk te toonen, dat wy, myne tyd- en landgenooten! (indien wy anders de op gisteren voorgeftelde vereischten van een waer- vertrouwen bezitten) ruim zoo veel-, ja meer , grond hebben tot een vertrouwend uitzicht op verlosfmg uit de tegenwoordige rampfpoeden van Nederland* dan onze Vaderen bezaten. Wien ftraelt het niet terftond in 't oog, hoe. veel voordeeliger onze toeftand tot heden is, dan de hunne was zelfs vóór en buiten de elende der belegering? en wie zou ondankbaer, ongevoelig , genoeg zyn voor des Heeren weldaden , dat hy eenige gelykaertigheit zou ftellentusfchen uwentegenwoordigen ftaet, o Leyden! met dien van het belegerde het benaeuwde Leyden! Zielen j die eenig gevoel, eenige edelmoedigheit, eenige dankbaerheit bezitten $ konnen op dezen Gedenkdag de ftraeten dezer D Stad  J}(3 REDEVOERING OP DE» Stad niet doorwandelen , noch hunne Oogeti nae buiten wenden, nae de grazige beemden en lommerryke wandelwegen , welke deze Vesten omringen, zonder traenen van blydfchap , altans , zonder een erkendtelyk gevoel onzer voordeelen, op de verbeelding, hoe akelig de honger, pest, en dood toen langs die zelfde ftraeten waerden; terwyl alles, wat men buiten zag, niet dan moord en verwoesting fpelde , en de eenige blikken van hope ontftonden uit de golven der woefte Zee, die zoo veel kostbaere Janden overftroomden. 't Is waer , myne Medeburgers! Leyden is ftiet meer, dat het naderhand geworden is; de weleer bloeiende handwerken kwynen, en het getal der Inwoonders is meer dan de helft verminderd, federd het laetst der jongst verlopene eeuw ; maer 't is met dit alles nog meer dan tweemael zoo groot, als het was vóór de belegering, waerin een derde ten grave daelde; en 't moet u minder kwellen, dat de fterkfte bloei der Stad niet heeft aengehouden, wanneer gy bedenkt, dat deze ten grooten deele veroirzaekt werd door de vervolgzucht en gewetensdwang in andere Landen, welke nu alomme in Europa verdwynen, en dus ook elders een vry verblyf verleenen aen de nutte* kunften en wetenfchappen. Zyn 'er , met dit alles, redenen van kommer en droef heit, myne  gedenkdag van leydens ontzet 51 ne Stad- en Landgenooten! zoo a!s we ook in den beginne fchetften; —* proeft Leyden in 'tbyzonder ook de wrange vruchten van den tegenwoordigen oorlog; — Wel dan, in tyden van gevaer komt eigenlyk het vertrouwen te pas; laet ons op God vertrouwen; Hy, die onze Vaders zoo blykbaer gered heeft, kan ook nog uitkomst geven 1 Ik wil niet , myne Toehoorders ! dat gy dweepachtig wacht op eene wonderdadige ms» fchenkomst van den Allcrhoogften ; Zy, die my op gisteren hoorden, zyn , meen ik, overtuigd van het tegendeel; neen! ik wil veel eer, dat gy een blymoedig en dankbaer oog flaet op de middelen, welke God nog voor uwe oogen ftelt. en waerdoor de Hemel zelve uw vertrouwen fterker voedt dan dat uwer Voorvaderen. Acht gy uwe Vryheit in gevaer? — het ontbreekt, ook in deze Stad, aen geen kloekmoedige Voorftanders uwer belangen , aen geene van der werven in uwen Raed! Behaegt het dex Voorzienigheit, te gehengen, dat 'er geftreden wordt? — de zomer van het vorige jaer heeft doen blyken, dat het u aen geene Helden mangelt, die hun leven niet te dierbaer achten, om het voor het Vaderland in de waegfchael te ftellen. — Wenscht gy nade hulp van vreemde Vorften ? — dat zelfde D a Frank»  5« REDEVOERING OP DEN Frankryk, welks hulptroepen zich op de Vloot tot Leydens ontzet vertoonden , is , fchoon naderhand wel eens uw Vyand geworden, tans uw Vriend , misfchien eerlang uw byzondere Bondgenoot , en mogelyk meer geneigd tot uwe hulp, dan het nu trouwlooze Engeland immer geweest is; — en, wat dat onontbeerlykfchynende vereischte in eene Natie als de onze, het geld, betreft, in dezen verfchilt uwiiaet verbazend met dien .uwer Voorouders, wier honderden in duizenden, in tienduizenden, ja in honderdduizenden, zyn verwisfeld; en, fchoon gewis de behoeften met dezen aenwasch ook naer evenredigheit zyn toegenomen, tik zal teffens gaern toeftaen, dat, ware de vlyt by de Gemeenen, de zuinigheit by den Burger, en de weldadigheit by de Ryken groot genoeg, 'er byna geene armoede in ons Land te zien zou wezen. Dan, genoeg hier van, myne Toehoorders! ik heb u gisteren gezegd , en herhale het nogmaels: vertrouwt niet op menfchen, op goed, op heirmagt, op rykdom, of wysheit, maer op den Heere uwen God. Zonder zyne gunst konnen de braeffte Staetsmannen uwe Vry heit, de grootfte Helden uw Vaderland niet bewaren ; dan feilt de trouwde hulp, en de grootfte rykdommen vermeerderen Hechts uw armoede, en verhaeften uw verderf. Met de-  GEDENKDAG VAN LEYDENS ONTZET. 53 ze, in tegendeel, zal u noch geweld-van buiten noch verraed van binnen fchaden; met 5» Volgens de nieuwe Beryming in 1773. op Last van Hunne Hoog Mogenden uitgegeven.