PB
7®0-









PRIJSVERHANDELINGEN,
over
DE GEBREKEN
in de
BURGERSCHOOLEN.
uitgeceeven door de
'MAATSCHAPPIJ: TOT NUT FAN 'T ALGEMEEN,
.TE AMSTELDA M, bij
HARmAnUS KElJZER, CORNELIS de VRIES,
■ n
HENDRIK van munster,
Boékverkouptrt, 1795,
De pi ijs is 7 Stuivers.






medeburgers;
W aren 'er immer gebreken, tegen welken onze Maatfchappij zich met alle kracht verzet heeft, het waren zekerlijk de zodanigen, welken in onze Nederduilfche Schooien, en in ierzelver inrichtingen, ongelukkig al te lang hebben plaats gehad, en, helaas! tegenwoordig nog maar al te veel plaats vinden. Het algemeen belang om deeze gebreken allen , zo mogelijk, naauwleurig te kennen, om dezelvcn dan;, met te meerder * 3 moed



meden échten ? te le/lrtjden, en, zo moge. Ujk aUt UH de» »<$ * ruimen, deedt Uj het Departement Utrecht, reeds in den jaare I?9°9 * WMSch ™fl°™> dat de vraage, «an het hoofd deezer Verhandelingen geV0„. den wordende, aan het PuUijk ter ieand- , wordinge mogte worden opgegeeven. De Maatpoppij befloot daar toe in derzeher Algemeene Vergadering den *5*» van Oogstmaand des y^sI?92, en zij had het genoegen, om ^13*» van die zelfde Maand, in het af gdopen jaar, uit zeven ingekomene Verhan^ingen, de twee volgende te mogen bekroonen. Ontvangt dus, Medeburgers! deeze Prijs, yerhandelingen, met zo veel genoegen, als de
Maat-



Maatfchappij u die aanbied; dfi eerste, zo. danig a/s zij pi het Ncderduitsch is gefchreven, door den bekwaamen en ijverjgen Schoolmeester in de Oude Pekel Aa, hendrik wester, en de laatste, niet zo als zij in 'het 'Hoogduitsch toegezonden is, door den Confiftoriaal. Raad en Superintendent van Buckeburg, hors tig, maar zodanig, als nij door den Burger arend hendrik van gelder, één onzer Medeleden, vertaald is. Niet zonder grond, hoopt' de Maatfchappij, dat zij eerlang meerder gelegenheid zal vinden, om cenigen van die gehrtken verdreven te zien; zullende dan eerst dat aanzienlijk gedeelte van haar doel Be'.
reikt



reikt zijn, het welk zij, van Tiaare oprichting af9 tot haar bepaald voorwerj) gefield heeft.
Amfterdam, 5 Augustui, 1795.
Op last van Hoofdbeftuurers.
BE-



BE AND WOORDING
VAN DE
PRIJSVRAAG,
OPGEGEEVEN DOOR DE
MAATSCHAPPIJ;
TOT NUT VAN 'T ALGEMEEN.
Wdke zijn de gebreken in de fchoolen, waar in de jeugd van den gemeenen burgerfland onderwezen wordt? — Daar de genoemde jeugdgeene private, genoegzaame onderwijzing genieten kan: welke zou de beste fchaolinrichting zijn, om haar tot nijverheid en goede zeden, en tot dien trap van kundigheden te vormen, welke voor haar en toekoomenden werkzaamen fland, in het algemeen, verëischt wordt ? — en welke zijn de ge/chikfle middelen, om deeze inrichting tot fland te brengen ?
DOOR
HENDRIK WE STER,
Foorzanger en Schoolmeester in de cude ' Pekel- Aa.
AAN VVIENDE
GOUDEN EERPENNING
IS TOEGEWEZEN.






J-^eeze vraag van de lofwaardige Maatfchnppij' is allerbelangrijkst. Elk Christen , ieder Menfchenvriend, is 'er ten vollen van overtuigd; 't is daarom onnodig hier over uit te weiden. Ik onderneem thans op dezelve te andwoorden, en gaa, zonder verderen omweg, daartoe terftond over. — De vraag is drieledig.
L „ Welke zijn de gebreken in fchoolen , „ waarin de jeugd van den gemeenen bur-
gerftand onderwezen wordt?
II. ,, Daar de genoemde jeugd geene pri,, vate genoegzaame onderwijzingen genieten „ kan: welke zou de beste fchoolinricluing
zijn, om haar tot nijverheid en goede ze„ den, en tot dien trap van kundigheden ,, te vormen , welke voor haaren toeko„ menden, werkzaamen, fland, in het alge„ meen , vereischt wordt ?
„ En III, welke zijn de gefchiktfte mid„ delen, om deeze inrichting tot fland te
brengen ?"
Het andwoord op dezelve moet, gevolglijk, uit drie voomaame hoofdzaaken beflaan.
I.
VAN DE SCHOOL GEBREKEN.
,, Welke zijn de gebreken in de fchoolen, „ waarin de jeugd van den gemeenen burA a „ ger»



co
„ gerftand _ onderwezen wordt?" dus luidt het eerfte lid der vraag.
Ik zal die gebreken, meestal, Hechts in algemeene trekken , affchetfen , om dat de bijzonderheden van zelve in het oog zullen vallen, wanneer ik het tweede lid der vraag, meer uitgewikkeld, zal beandwoord hebben.
Men kan die gebreken , gevoeglijk, tot drie1 hoofdfoorten brengen:
i. Ongefchikte Schoolboeken.
a. Onbekwaame Leermeesters.
3. Gebrekkig of itecht onderwijs, daar uit' volgende.
1. Kinderen in de fchoolen grondig en wél te onderwijzen, kan bezwaarlijk gefchieden zonder gefchikte Onderwijsboeken : en echter zijl de-meesten van die, welken gewoonlijk gebruikt worden, geheel ongefchikt, om de jeugd de voor haar onontbeerlijke kun-' digheden te doen aanleeren. — Zij zijn opgevuld met fpel- en taalfouten. — En , noch de inhoud, noch de ftijl, is, over 't' algemeen, naar de vatbaarheid en den fmaak der kinderen ingericht, 't welk uit het tweede 'deel deezer verhandeling, van zeiven nader blijken zal. Hier van daan is het, dat kinderen, fchoon ze reeds taamlijk goed leezen, echter niets bevatten van 't geen ze kezen ; en moet dit noodwendig niet een' vroeg* tijdige:i afkeer van leezen in hun veroorzaakt? trouwens, wie kan lust hebben om te leezen, 't geen hij niet verftaat?
2. Onbekwaame Leermeesters telden wij in den tweeden rang der fchoolgebreken- — Hoe zeer is het te bejammeren, dat het gewig-



.Cs)
wigtig , en in de daad nchtenswaardig Schoolmeestersambt , eenigzins verachtlijk geworden is, door de perfoonen die het bedienen ! of treft men niet onder deeze lieden een merklijk aantal van verwaande weetnieten aan, wier geheele of voornaamfte kunde, op zijn best, beftaat, in het maaken van eenen fraaien letter, in trekken en prenten, en, om, met eene fterke ftem, op eenen hoogen toon , eenen Pfalm te kunnen zingen ? — zijn 'er niet zelfs wien het aan bekwaamheid 'ontbreekt, om, taamelijk wél, een ftuk te kunnen leezen ? in eenen draaglijken fiijl een' brief te fchrijven? of een Arithmetisch Sijferboek uit te werken ? 'Er zijn ook, 't is waar, die, in een of ander deezer dingen, zelfs uitmunten; maar die, over het geheel genomen, noch eenige algemeene kundigheden , noch fmaak bezitten, noch lust hebben, om k'nderen zodanig te befchaaven , dat ze nutte leden van kerk- en burgerftaat kunnen worden. In 't kort; waar vindt men zulke edele, werkzaame en gemoedelijk-denkende menfehenvrienden onder de Schoolhouderen, die hunnen, voor kerk en vaderland, zo belangrijken po?t, zo trachten waar te neemen, als ten nutte daarvan nodig was, en zo als wij, bij de verhandeling van ons tweede ftuk, breeder ontvouwen zullen?
3. Daar het de Leermeesters dus aan genoegzaame kundigheden ontbreekt, kan het onderwijs niet anders dan flecht of gebrekkig zijn.
L.aat ons dit nu eens wat nader befchouwen, zo als het gewoonlijk in de meeste A 3 fchoo-



C O
Ien, voornaamlijk op het platte land, plaats heeft, ten aanzien van het fpellen, leezen, fchrijven, zingen, fijferen, enz.
Terftond van het a, b,c keren af aan, worden de kinderen bedorven, ieder letter wordt, in plaats, dat men lïem eenen korten klank geeven moet; met een teem achter aan uitgefproken, die met het geluid van de griekfche « overeenkomt; en waardoor elke letter een tweegreepig woord wordt, bijvoorbeeld emme , esfe, enz.
Zo dra een kind de letteren een weinig begint te kennen, moet het fpellen leeren. De meester fpelt de kinderen, op een halfzingenden toon, de lettergreepen voor, en de kinderen dreunen het, nog ruim zo erg, achterna. Terwijl fommigen opzeggen, moeten anderen zich oeffenen. „ Leert uw les kin„ deren" roept de meester. Aanftonds vatten verfcheidene kinderen elkander in de armen, buigen zich, allen te gelijk, voor- en achter over , fchreeuwen te famen (bij voorbeeld die in 't Euangelieboek leeren) i, ka, ik; be, e, en, ben; de, e, de; ge, o, e, goe, — de, e, de, goede; ha, e, er, her-, de, e, er, der, herder! enz.
Zij die eenigzins beginnen to fpellen, moeten al fpoedig leezen: dat zal gaan! — Men zemelt, dottert, 'er de woorden weêr op dien zelfden zangtoon uit. — Dewijl men de kinderen dus geene goede beginfelen leert, en buiten dat nog het fchoolhouden vrij flordig en traag toegaat, maaken de meeste leerlingen , in eenen langen rijd, flechts geringe vorderingen. De meester vermoedt wel, dat
dit



C 7 )
dit de ouders eindelijk zal verreden; doch om dit voor te koomen, zet hij de kinderen weêr in een ander boek, offchoon zij nog geen enkelen volzin, in het uitgeleerde boek, behoorlijk leezen kunnen. Noodwendig moet dit tot gevolg hebben, dat de kinderen , hoe langer hoe meer, ten achteren raaken; want nu kunnen ze zich zeiven nog minder oefenen, om dat ze 'er bijna niets van leezen kunnen. Nu wordt hun leezen 'zo valsch, zo dreunend, dat het ondraaglijk wordt om te_ hooren; en, noch zij die leezen, noch zij die het aanhooren, 'er iets van vatten kunnen. —
'Er zijn ook, 't is waar, onder de fchoolieren, die wat meer vlugheid bezitten, dan hunne makkers-, en , niettegenftaande het flecht onderwijs, evenwel, taamlijk vaardig, alles, voor de hand weg leezen: maar hoe? — zonder flot of Mijl. Van de zintekenen hebben ze geen onderricht bekomen: dus kunnen ze 'er zich, noch ten aanzien van het rusten, noch in opzicht tot de ftemleiding, naar fchikken: maar rabbelen alles, in eens, achter eikanderen voort.
Ook zullen ze alles op denzelfden toon leezen, bij voorbeeld eene onverfchillige nieuwstijding , een almanachs - Liedje , een fabel of kwinkflag , even als een boetzang of fmeekgebed. .—
Hoe groot is nu het nadeel van zulk eene verkeerde en flechte leerwijze in het fpellen ert leezen! Immers, wie zal eenige kundigheid van nuttige dingen bekomen, die geen werk van leizen maakt? Wie zal lust tot leezen A 4 heb»



C 8 )
hebben, die niet anders, dan met moeite ieezen kan ? — en wat voordeel zal iemand van het leezen trekken, indien hij niet verftaembaar weet te leezen ?
Van waar is het, bij voorbeeld, dat veelen die zich in de waarheid van den godsdienst oefenen, jaaren voortleeven, zonder wijzer te worden ? — onder anderen ook hier van, dat ze geen behoorlijk leezen geleerd hebben , om te kunnen verftaan wat ze leezen.
In 't kort, gebrek aan bekwaamheid om Wél, en overeenkomllig de natuur der zaaken , te leezen, is, ten minften, eene van de grootfte en eerfte hindernisfen, om zijne kundigheden te vermeerderen.
Niets is 'er, 't welk thans, over het algemeen , beter geleerd wordt , voornaamelijk door jonge meesters, dan eenen goeden letter te fchrijven. — In fbmmige fchoolen, echter, wordt ook deeze nutte kunst noch zeer flecht geleerd. Men brengt de kinderen dikwerf op aandrang der ouderen, zeer vroeg bij het fchrijven; niet zo zeer vroeg ten aanzien van hunne jaaren, als wel ten opzichte van de vordering die zij in het leezen gemaakt hebben: te weeten eer zij nog een gemaklijk boek taamlijk vaardig leezen kunnen. Dit is zeer nadeelig; kinderen hebben, over 't algemeen, meer behaagen in het fchrijven , dan in het leezen, te leeren. Zo ras ze fchrijven, vestigen zij, doorgaans, alle hunne aandacht op deeze kunst, en het leezen verveelt hen nog meêr dan te vooren.
Dit vertraagt dan het leezen leeren, en verhindert hen, niet zelden, om ooit goede
lee-



(9 )
lcezers te worden. Welk een nadeel! Het kezen is de grond van alk kundigheid. Wat helpt het, eenen fraaien letter te kunnen fchrijven, en niet behoorlijk te kunnen kezen?
Evenwel, offchoon veele kinderen, in fomroige fchoolen, te vroeg bij het fchrijven gebragt worden , maakcn ze echter zeer geringe vorderingen; en veelen hebben eenen ftijvert en ongevalligen lener zich zodanig aangewend , dat ze nimmer eenen vluggen fchrijfletter kunnen aankeren. — Van waar komt dit ? veeltijds hier van daan , dat de leerlingen aan zich zeiven overgelaaten worden , zonder dat de meester hen in de noodwendigtle grondregelen of vereischten van die kunst, behoorlijk onderricht.
Men laat den leerling zitten of liggen naar zijn welgevallen : in het leggen van het fchrift, in het houden der pen , worden zij ook, dikwerf, te zeer verwaarloosd.
In veek fchoolen gaat dit echter, gelijk wij ftraks reeds opmerkten, beter toe: men vindt op veele plaatfen fraaie fchrijvers. Evenwel heeft dit beter onderwijs meest zijn opzicht op het fatzoen der letteren enz. voor het overige is alles zo flordig, dat het dikwerf de grootfte onkunde verraadt: niet zelden toch zijn de fraaifte fchriften opgevuld met fpel- en taalfouten; zonder zintekenen; gemeene letteren ziet men voor hoofdletteren geplaatst, en nog veel meêr hoofdletteren , waar gemeene zijn moesten: alles willekeurig, zonder orde of regel.
ïn fchoolen , waar de fchrijfkonst 00 bet A 5 llechts



Cio)
flechtst geleerd wordt, vindt men dikwerf geheel geene voorschriften tot algemeen gebruik der fchoolieren. De kinderen fchrijven het een of ander, half barbaarsch, kreupelrijm, 't welk zij van buiten geleerd hebben. — In andere fchoolen zijn wel voorfchriften, maar die, niet zelden, krielen van de ftraks genoemde gebreken.
In het nazien der fchriften wordt hier op door de meesters, weinig of niet, gelet: zelfs dikmaals niet op de lompfte fchrijf-fouten , die de kinderen, buiten dat, ligt begaan. De meester fchrijft een flecht gefchreven woord op den rand van het fchrift, de kinderen fchrijven dit op nieuws achter na, en daar mede is het afgedaan! Voor het overige behelzen de voorfchriften , veeltijds , niets minder dan voor de jeugd nuttige en vertlaanbaare lesfen. De meester fchrijft maar iets op het papier , zonder bedoeling ; zo dat voorfchriften maar een enkelvoudig nut hebben, daar ze ten minften drie- of viervoudig voordeel moesten, en ook konden hebben.
Hoe veel goeds nu, zelfs ten aanzien van de befchaaving des verftands, en verbetering van het hart, door zulk een fchrijfonderwijs verzuimd wordt, kan eiken oplettendeu, van zeivenblijken, en nog duidelijker, wanneer hij mijne beandwoording van het tweede vraaglid zal geleezen hebben.
Het Pfalmzingen wordt,op fommige fchoolen, geheel verzuimd; op andere worden telkens bij het eindigen van de fchool-les , een of twee veilen gezongen. Maar hce weinig ge-



('O
oefende zangers zullen hier door aangekweekt worden? Sommige meesters laaten hunne kinderen de zangnooten zelfs niet leeren, en waar dit al gefchiedt, worden de leerlingen toch nimmer afzonderli k, één vooréén,in het zingen geoefend, of hen de misdagen aangeweezen, of zij, eenigzins, in de kunst zelve onderweezen.
Behalven dit, wordt op fommige dorpen het Pfalmgezang nog met zulke onnatuurlijke draaijingen der nooten, en zoo teemend langzaam geoefend, dat al het zangerige der melodie , het welk nog in de pfalmwijzen gevonden wordt, geheel verloren raakt. — Het meêr kundig zingen, bij voorbeeld, met vier onderfcheidene ftemmen, of eenige zangwijzen op dichtelijke godsdiendige liederen, wordt geheel verzuimd. —
En wat de keuze der verfen uit eenen pfalm betreft, hier in maakt de meester geen onder» fcheid: men zingt alles voor de vuist weg, even veel of de woorden iets ftichtelijks of leerzaams voor de jeugd behelzen of niet.
Het Sijferen gefchiedt in veele fchoolen flechts naar de voordellen van een ouderwetsch Rekenboek; bij voorbeeld,. dat van w. bartjens, waar in veele fommen zijn, welke de jeugd nimmer te pas kunnen komen ; en andere zijn zo moeilijk gemaakt, door de groote gebrokene getallen, dat een leerling, al weet hij de wijze van bewerking, zich echter op een enkel voordel, een geheele les afmatten kan, om de juiste uitkomde te vinden.
Wanneer een leerling een voordel niet weet
op.



Cia)
optelosfen, werkt de meester het zelve van 't begin tot 't einde uit, geeft de lei dan,vaak, aan den leerling over, zonder hem 'er iets bij 'te beduiden. Deeze keert , of fchoon hij 'er niets van begrijpt, echter wel voldaan te rug, wischt de oplosfing dra weêr uit, of fchrijft ze te boek, vangt op nieuw weêr aan, werkt, op gelijke wijze dikwerf, zijn Sijferboek ten einde, en weet ondcrtusfchen in veele, hem voorkomende , gevallen , buiten het Sijferboek, de gemaklijkfte voordellen niet op regel te dellen, of uit te werken; wijl hij altijd uit fleur gewerkt heeft, zonder het te verdaan. Kan zulks van eenig wezenlijk voordeel zijn?
Nu moet ik, eindelijk, nog melden, de wijze op wélke men, in de fchoolen , de jeugd in den Godsdienst, de goede zeden, de eerde en oppervlakkige beginfelen der gefchiedenisfen der aardrijkskunde, der nederlandfche fpel- en taalkunde, als mede in den fchrijfdijl onderwijst; en voorts in alles, wat de jeugd tot befchaaving en verbetering ftrekken kan , als de gewigtigde lesfen,. die een
meester in zijne betrekking kan geeven;
dan hier zal ik fpoedig gedaan weik bekomen, aangezien dit op de meeste fchoolen meerendeels geheel verwaarloosd wordt.
Aangaande den Godsdienst (om 'er nog iets van te zeggen;) men laat de kinderen in een, voor hunne jeugdige zielen, geheel onverftaanbaar en fmaakloos vraagboek, een groot deel vraagen en andwoorden van buiten leeren; op zekeren dag in de week worden die vraagen opgezegd; of liever, ze worden van de kinderen,



( 13 )
ren, met uitlaating of bijvoeging van woorï den of lettergreepen, zo dat het geheel onzin wordt, heen gerabbeld; die dit niet, tot genoegen van den meester, doen kan, of niet genoeg op zijne wijze geleerd heeft; wordt braaf afgerost, al is 't hem wegens zijne ongeöefendheid in 't leezen , of zwak geheugen, ook geheel onmooglijk, en hier mede is het, zogenoemd onderwijs in den Godsdienst, afgedaan! Is het te verwonderen, dat 'er eene bijna méér dan heidenfche 'onkunde . onder zogenoemde Christenen plaats heefc? Wat weldenkend hart wordt niet van meêdoogendheid geroerd over zo veele ongelukkige zielen, die in de diepfte onweetendheid, nopens de voor hen en elk mensen allerbelangrijkste waarheden , opwasfen ! —
't Is waar, kinderen leeren ook gebeden in de fchoolen, maar welken? — naar hunne bevatting en behoeften? —■ Neen; ten minden zelden. Droogé, langdraadige, en in eenen verbloemden Itijl opgeftelden: deeze moeten ze van buiten leeren en opzeggen, zonder dat ze 'er eewen enkelen volzin van kunnen bevatten ; ia zonder dat hen eenig denkbeeld van bidden ingeboezemd wordt! — Moeten kinderen , hierdoor, niet vroegtijdig van den Godsdienst af keerig worden ? of zich een' fleur godsdienst, zander verftand en hart , noodzaaklijk aanwennen? — Al het geen de meester nog tot befchaaving en aankweeking van goede zeden doet, beftaat hier in; dat hij de kinderen het vloeken, zweeren, Gods naam misbruiken, — het twisten, en andere grove ongeregeldheid , op ftraffen toon,
ver-



C 14)
verbiedt, onder bedreiging van ftraf, zonder met een enkel woord van het onbetaamlijke en nadeelige van een ongeregeld gedrag te fpreeken. — Voorts dat hij de jeugd gebied, om beleefd te zijn in woorden, in gebaarden, en ondertusfehen fpreekt hij zelfs dikwerf dé lompfte en onbefcheidenfte taal met kinderen. Zet zulk een voorbeeld de lesfen klem bij? In één woord, het geen allermeest tot befchaaving en verbetering van de jeugdige harten dienen kan (gelijk ik in mijn andwoord op het tweede lid der vraag nader aanwijzen zal) wordt, op de metste fchoolen, geheel verzuimd. Welk rechtgeaarde Christen, welk waar menfehenvriend, moet zich hier niet over bedroeven! Wie, die zich de belangen van kerk en maatfchappij aantrekt, zal niet gaarn, naar vermogen, medewerken tot Nut van 't Algemeen! Graag voldoe ik ook, in dit opzicht, aan mijne verpligting ; en zal dus, zo ver mijne kunde en bekwaamheid toereikend zijn,
II.
EENE BETERE WIJZE VAN SCHOOLONDERWIJS
Voordraagen , ter beandwoording van het tweede lid der vraag van de Maatfchappij; naamelijk:
„ Daar de genoemde jeugd, geene private, „ genoegzaame onderwijzing genieten kan,
welke zou de beste fchool-inrichting zijn, ,, om haar tot nijverheid en goede zeden,
en tot dien trap van kundigheden te vormen,



c 15)
„ men , welke voor haaren toekomenden „ werkzaamen (land, in het algemeen, vereischt wordt-?"
De gebreken der fchoolen welken ik tot drie hoofdfoorten bragt, geeven mij eenen gepasten leiddraad van gedachten aan de hand, om de beandwoording van dit tweede vraaglid, tot een even gelijk getal hoofdzaaken te btengen: naamelijk
1. Gefchikte Onderwijsboeken,
2. Bekwaame Schoolmeesters,
3. Behoorlijk onderwijs: welk laatfte Stuk eene uitgewikkelde overweeging vereischt.
1 Aangaande de onderwijsboeken in het fpeL len en leezen, merk ik aan :
a.Datze niet te weinig in getal zijn moeten; om dat kinderen anders te lang in het zelfde boek moeten leeren, 't welk hen ligt verveelt. De kosten zullen ook, ten aanzien van de meeste kinderen, op het zelfde uitkomen, wijl ze hunne boeken, doorgaans, ras verflijten: of men nu het zelfde boek wat menigvuldiger koopt, dan of men het geld voor een ander foort uitgeeft , is in dit opzicht, dus het zelfde. Ook kan men, ten aanzien van minvermogenden, wel eenige uitzondering maaken, voornaamelijk als zulke kinderen maar een' korten tijd op de fchool gaan kunnen.
.!>• DTer. frhoolboeken moeten niet al te groot zijn. Kinderen verblijden zich telkens, wanneer ze hunne boeken doorgeleerd hebben. Groote boeken verveelen ligt, en zij„ kost-
c. Alle fchoolboeken moeten, vry zijn van



C 16-)
/pel- en taalfouten. Wanneer dit plaats had , en,ze daarbeneven, allen dezelfde fpelling hadden, welk. een voordeel zou dit geeven, otn de jeugd op eene gemaklijke wijze, eene goede fpeliing te doen aanleeren! Zij zou 'er, ongevoeliiig, zodanig aan gewennen , dat, wanneer ze afle fctioolbieken ten einde geleerd had, zij naau.vlijks aanmerklijke fpelfouten meêr zou kunnen begaan. ^
De verfchillende fpelling veroorzaakt <fèele verwarring; ze veroorzaakt, dat zeer w> inigen in fta.it wor ien , om met eene taamiijk goede fpellinge, iets te kunnen fchrijven, tèn zij ze een meêr opzetlijk onderwijs daar in ontvangen.
d. In het aanleeren van konsten en weetenfchappen is eene trapswijze opklimming gemaklijkst en voordeeligst, even zo is het ook met het leeren van fpellen cn leezen. Gevolglijk moeten de fchoolboeken hier toe ingericht zijn.
Eerst moet' een kind woorden van één lettergreep met twee letteren leeren fpellen, als af, al, bij, enz. dan met drie letteren; als ben, dat, enz. nu met vier; bij voorbeeld: boek, want, enz. verder tweegreepige woorden; eerst met drie en vier letteren, als; uwe, onze, enz. en dat wel van de gemaklijkfte, en meest gehruiklijkfte woorden. Èn hier toe kan gebruikt worden het Spel- en Leesboekjen voor eerstbeginnenden.uitgegeeven door de Maatfchappij tot nut van 't Algemeen; of het A, b, c Boek van h. w es ter, gedrukt te Groningen , bij J. Oomkens.
Op het A, b, c, Boek volgen gemeenlijk,
ten



C 17)
ten minften in fommige oorden van ons Vaderland, eerst 'het Catechetisch onderwijs, en dan het Evangeliboek. Wanneer kinderen maar eerst op eene gemaklijke wijze op den weg gebragt zijn, verfchilt het weinig uit weike boeken zij', vervolgens, in het /pellen geoefend worden, indien 'er maar niet veel moeilijke woorden in voorkomen , en de boeken zuiver zijn van fpel- en taalfouten : echter zou men nijg wel zo gefchikt, in plaats van gemelde boeken, een /ptlboek gebruiken kunnen, waarin dc trapswijze opklimming, in 't A, b, c, Boek begonnen, verder vervolgd werd.
Hiertoe kan zeer wel dienen het Spelboekjen, getrokken uit den Trap der Jeugd, die door deeze Maatfchappij is uitgegeeven , welk Spelboekjen bij D. du Mortier en zoon te Leijden, te bekomen is.
Wanneer kinderen van het fpellen tot het leezen overaaan , moeten ze insgelijks met iets dat niet moeilijk is beginnen. Men zou 'er toe gebruiken kunnen, een boekjen_ met korte lesfen, fpreuken , zo als voor kinderen meest nuttig en verftaanbaar waren.
£)(e Spreuken van salomo , met een' romeinfchen letter, in 8vo. gedrukt, zou ook niet ongefchikt zijn voor mingeoefende leezers.
Een Schoolboek te famen gefield van uitgekipte bijbelplaatfen , waarin de belangrijk fte waarheden en pligten van den Godsdienst op de duidelijkftc wiize uitgedrukt zijn , komt mij niet"ongefchikt voor, om tot een * B twee-



C 18 )
tweede Leesboek voor fchoolkinderen te dienen.
Een boek jen waarin eene zuivere fpelling, nevens de allernodigfte beginfelen van de Nederlandfche taalkunde, op de kortfte wijze, bevatüjkst wordt voorgedraagen, en met genoegzaam duidelijke voorbeelden wordt opgehelderd, — moest vooral niet op onze fchoolen ontbreeken. Het reeds, hier voor, gemelde Spelboekjen , kan daar toe, met vrugt, gebruikt worden.
Daar dit, ondertusfchen , tot nog toe, in onze fchoolen, zo zeer veronachtzaamd wordt , behoeven wij ons dan wel te verwonderen , dat 'er zo veele menfchen in ons land gevonden worden, (waar onder veelen, die men anderszins niet onder de onkundigften tellen kan) die echter naauwlijks h unne eigene moedertaal zo fchrijven kunnen, dat het kan verftaan worden, wegens de zinbedervende fpeliing, en groové taalfouten ?
't Is zo , wij hebben ons te verblijden over het in 't licht komen van de bekroonde Grammatica, door den fpraakkundigen van bolhuis , welke fpraakkunst buiten twijfel , uitneemend gefchikt is , om beminnaa. ren van de fpel- en taalkennis voor te lichten: maar is zij wel gefchikt tot een algemeen fchoolboek voor kinderen? Trouwens, uit het Voorbericht zien wij , dat de Wel Eerwaarde Opdeller dezelve hier ook nier voor wil doen doorgaan. Zij, wien het 'er om, te doen is , kunnen zeker daar door grondig onderwezen worden; maar dit is juist het zeldzaam geval. De Nederduitfche
taal



C 19 )
■taal te leeren uit eene konstregelige fpraakkunst, valt moeilijk voor ieder, die 'er nog niets van geleerd heeft , hoe veel te meêr dan voor kinderen! — Hier komt nog bij, dat indien de prijs van een Schoolboek hooger komt dan de gevvoone , dat is, boven 3 of 4 St. dat men dan bezwaarlijk , of laat ik liever zeggen, onmooglijk, zulk een boek in a/gemeen gebruik brengen kan. Wat dan? men moet gebruik maaken van een Schoolboek, waarin kinderen in de fpelling, en ncdigfte dingen der fpraakkunst, zonder taalkundige regelen of kunstwoorden, zo eenvouwig en gemaklijk kunnen onderwezen worden , dat ze, bij eene geduurige , in de fchoolen herhaalde ,leezing , zonder hoofdbreeken , het bevatten. — Zulk een Onderwijsboek , 't is waar, kan niet wel anders dan onvolledig zijn, dewijl 'er, op dat het naar de vatbaarheid der leerlingen ingericht zij , flechts hoofdzaaken in kunnen voorkomen , maar het kan echter duizenden van grove fchrijfgebreken, beletten, en in honderden den lust ontvonken, en hen tevens vatbaar maaken, om zich verder te oefenen: en voor zulken was dan de bekroonde verhandeling van den Eerw. van bolhuis , uitftekend gefchikt-, terwijl men zulk een Schoolboek vindt in den Trap der Jeugd door deeze Maatfchappij airede , ter bereiking van dit oogmerk , in het licht gegeeven.
Verder diende men een beknopt verhaal ■van de merkwaardig/Ie Gefchicdenisfen van ons Vaderland, tot een algemeen Schoolboek te B a heb-



Cao)
hebben: wat toch kan, naast de waarheden van den Godsdienst, nuttiger zijn voor de jeugd, dan de kennis van de Nederlandfche Historie? In zulk een opftel moest duidelijkheid , goede fmaak, getrouwheid en onpartijdigheid, op eene zieltreffende wij?e , zodanig verëenigd zijn, dat de jeugd daar door tot erkentenis van 's Heeren goedertieren albeftuur konde opgeleid worden.
Verfcheidene ftukjens van de Maatfchappij zijn ook zeer gefchikt om in de fchoolen gebruikt te worden, bij voorbeeld, het Schoolboekjen van Nederlandfche. Deugden. — De Leestesjens, behoorende bij het Kumtmaatig Leezen; en anderen, welken naar de vatbaarheid der kinderen, bij afwisfeling , kunnen gekozen worden.
Wordt het aantal Scbroolboeken , hier door, voor een algemeen gebruik , wat te groot , men kan het laatstgemelde foort, echter, zulke kinderen te leezen geeven, die langst op de fchool blijven, en wier ouders 'er zich niet tegen verzetten.
Eindelijk moet men de jeugd ook gefchrevene brieven , enz. laaten leeren , ook de zulken, die moeilijk vallen om te leezen. —
Wat de Sijferboeken aangaat, dat van w. Bartjens, hoe algemeen het ook zij, diende geheel afgefchaft te worden: om te vooren gegesvene redenen. —
Veel gefchikter is het Rekenboek van den Meester van olm. Eii veelligt verdienen die van de Maatfchappij de voorkeuze. Althans , door eenen bekwaamen onderwijzer zal van het Rekenboek, op last der
Maat-



( ai )
Maatfchappij door h. aeneae vervaardigd , het welk in i deelen bij du Mortier en Zoon te Leijden, is uitgegeven, een nuttig en gepast gebruik kun: en gemaakt worden.
Eindelijk koo n ik tot de Vraagboeken , waar uit de jeugd de waarheden en pligten van den Godsdienst moet leeren. Zo verkeerd en nadeelig het is, den geest der kinderen af te mat'en en te verltompen, door hen tot het overmaatig van buiten leeren van een groot deel vraagen en andwoorden, die verre boven hunne vatbaarheid zijn, te dwingen, en dus in hun den grootften weêrzin tegen alle Godsdienstonderwijs te ver* oorzaaken; zo noodzaaklijk en heilzaam is het, dat kinderen de nodigde waarheden en pligten van den Godsdienst, vast in 't geheugen prenten , uit Onderwijsboekjens , die naar hunnen fmaak ingericht zijn: want dus wordt hun geheugen gederkt; en wanneer hen de van buitengèleerde zaaken, door bijzondere ondervraaging en onderrichting, op alle mogelijke wijzen, duidelijk gemaakt worden , dan worden hunne jeugdige harten fchatkameren van nutte waarheden , welken zij zich, bij voorkomende gelegenheden , tot hun voerdeel, zullen herinneren.
Uit het gezegde is reeds gebleken , welke vere:schten ik in de Godsdienstonderu ijsboekjens voor kinderen vorder?, naambjk: dat zij de nodigde waarheden en pligten van den Godsdienst bevatten , naar de vatbaarheid en den fmaak der kinderen voorgedraaaen , dat is : duidelijk, kort, levendig en bevallig.
B 3 Doch



Doch waar'vindt men Onderwijsboekjens, welken dus behoedanigd zijn? —
•Tot nog toe zijn mij geene betere bekend geworden, dan de nodig/ie waarheden van üen Lnristchjken Godsdienst voor .kleine kinrï£n} .~T~ en de merkwaardigfte Bijbelse. Jchiedemsfcn, in vraagen en andwoorden, enz. door h. wester, beide te Groninsen bif ?. Oomkens het eerde voor i-, en het andere voor 2 St. te bekomen, welke beide boekjens in Friesland en elders veel gebruikt worden. In dien zelfden fmaak, moest 'er nog eenünderwijsboekjen in den Godsdienst voor de meestgevorderde fehooljeugd, met uitgedrukte bijbelplaatfen , tot bewijs der zaaken dienende, dunkt mij, in gebruik zijn.
Wat de Gebeden aanbelangt, deeze moesten , even als de Vraagboekjens, juist voor kinderen gefchikt zijn : naamelijk, kort en verftaanbaar, en bevattende Hechts vooritellen flaande op hunne betrekking als jonge kinderen.
De grootfte fchoollieren zouden evenwel ook andere gebeden kunnen leeren, die meer gefchikt zijn voor hunnen toefomftigen ftaat van volwasfendheid, maar hen moest inzonderheid ingefcherpt worden, dat het van buiten leeren en opzeggen van gebeden, op zich zeiven alleen, eigenlijk gezegd, geen bidden is, maar dat dit beftaat in de verheffing der ziele tot den Oorfprong van ons beftaan, aan wien wij onze gebeden opzenden.
2. Van de Schoolboeken gaa ik nu tot dè
unacrwijzcrs in de lchoolen over. —
Een



(23 )
Een Schoolmeester moet een man van kunde, goeden fmaak , en bekende braafheid zijn, die zijnen gewigtigen post gemoedelijk en met lust waarneemt. Hij behoeft juist geen eigenlijk gezegd geleerde te zijn , maar 'iemand met gezond menfchenverdand , die in het fpellen, leezen, fchrijven, fijferen, en pfalmzingen, genoeg ervaaren is, om dit alles aan anderen grondig te leeren; die zo veel kennis heeft van zijne moedertaal, dat hij, die ten minden, zonder aanmerklijke gebreken weet, te fchrijven. Hij moet eene grondige kennis hebben van de hoofdwaarheden en pligten van den Godsdienst. —
Hij moet kennis hebben , van het menfchelijk hart in het algemeen, en van dat der kinderen in het bijzonder, ook hunne bijzondere karakters kunnen uitvorfchen. Hij moet niet geheel een vreemdeling zijn in de Natuurkunde, Aardrijkskunde, en voord niet in de Vaderlandfche en Kerklijke Gefchiedenisfen. In 't kort, hij moet een man van eenige algeineene kunde zijn, die in daat is * om zijne leerlingen, in alles , van de allerruuwste vooroordeelen te ontheffen, en die hen van de meeste weetenfehappen, ten minden, eenig algemeen denkbeeld inboezemen kan : die niet ongevoelig voor het waar, natuurlijk, fchoon is, ook juist en regelmatig denkt '; om op eene eenvouwige , bevallige wijze, en tevens grondig en naauwkeurig, zijne leerlingen te onderrichten in 't geen ter hunner befchaaving cn verbetering (trekken kan. Hij moet insgelijks van een braaf en godsdienftig karakter zijn, zo dat hij dook D 4 zijn



eigen voorbeeld zijne lesfen klem bijzet; — een menfcheu- en kindervriend, die hunne waare belangen met lust en ernst behartigt: die geheel voor zijne bediening leeft. — ° ' Dat nu deeze vereischten in een Schoolmeester gevorderd worden, zal uit het volgende, over het fchoolonderwijs, van zelf, nader blijken.
3. Nu koom ik tot het Schoolonderwijs zelf, zo als het, mijns bedunkens, moest ingericht en uitgeoefend worden, om het doel
der Maatfchappij te bereiken.
• Laat mij dit A. eerst openleggen ten aanzien van het gewoon onderwijs in leezen, fchrijven , zingen en fijferen , B. en dan meêr bijzonder ten opzichte van 't geen meêr lijnrecht tot ontwikkeling en befchaaving der zielsvermoogens, en zedelijke verbetering der jeugd dienen kan.
A.
Op niets moet een Leermeester eerder en meêr bedacht zijn, dan daarop, dat hij de kinderen goed fpellen en leezen leere. Dit is de grondflag van al het overige dat ze leeren. Buiten dit kan al her andere van weinig nut zijn. — Naauweurig, vaardig, met eene natuurlijke itemleiding, overeenkomflig den aart der zaaken te kunnen leezen, is reeds het begin fel van eenen goeden fmaak, en goede bevatting; ten minften een noodwendig vereischte hier toe.
Om nu het leezen, dusdanig, aan kinderen te leeren is het volgende nodig,
' Men



C 25 )
Men leere de kinderen, van 't begin af de letteren van 't A, b,. c, naar de bestgekeurde Nederlandfehe uitfpraak , zonder zich aan de wangeluiden van ondericheidene oorden in ons Vaderland te bekreunen, wat het vouroordeel en de drieste onkunde hier ook moge tegenfchreeuwen ; men leere hef. kind de letteren dus kort en duidelijk noemen , opdat het niet aan eenen halfzingende toon gewenne.
En om kinderen de Ietteren te fpocdiger in 't geheugen te prenten, kan men, behalven het A, b, c , boek nog verfclieidene kunstgrepen gebruiken, bij voorbeeld, ieder letter, bij wijze van een Kaartjen, op een ftukjen Bordpapier geplakt, de letteren dan door elkander gelegd, de kinderen eene, die men noemt, te laaten uitzoeken, enz. en dus al fpeelende hen te leeren , op dat het voor meester en leerling beiden minder moeilijk valie. Ook kan men ieder les een of twee opgeplakte letteren in de ichool ophangen, te weeten met het aan vangen van 't fchoolwerk: men wijst de kinderen aanflonds op dezelven, noemt ze , en gelast ieder dezelven in zijn A, b, c boek op te zoeken en te onthouden , enz.
Wanneer men kinderen die de letteren kennen, nu fpellen leert, dan moet men hen eerst de kleine woordjes van twee letteren, dan van drie leeren, en niet voortgaan, voor dat ze die fpellen kunnen en zo trapswijze tot grootere overgaan , 't welk minder moeilijk voor een kind valt.
Men moet kinderen, 't geen ze fpellen of leezen zullen, niet altijd voorzeggen, nnar B 5 hen



ben zeiven haten zeggen 't geen ze kennen, en wat zij niet kennen moet men hen bedaard , op eenen natuurlijken toon , voorfpellen, alles wederom naar de bestgekeurde Nederlandfche uitfpraak: dus doende zal men het valsch leezen, rabbelen, zingen, enz. vroegtijdig verhoeden.
Het kan nuttig zijn , dat men henfomtijds, eenigenaamwoorden .vanbij hen tegenwoordig zijnde, of ten minden bij hen zeer bekende dingen, doe fpellen, bij voorbeeld jantje ! fpel gij pen; kunt gij papier fpellen lotje? nu gij eens tafel kees ! enz. Dit geeft aanleiding, dat ze zich zeiven onderling hiermede bezig houden. —
Men moet kinderen zo lang doen fpellen tot dat ze genoegzaam geoefend zijn om tot het leezen over te gaan ; ten minden is dit zo lang aan te raaden, als het niet, door ondervinding, overtuigend gebleken is , dat men, over 't algemeen* naar eene nieuwe manier, gelijk de Wel Eerw. niewold aanprijst , de jeugd zonder veel te doen fpellen, gtmaklijker, fpoediger en beter kan onderwijzen; doch in welke beöordeeling ik_ thans niet treeden zal. Voorts moet men kinderen niet uit hun boek in een ander voortzetten , voor dat ze het tamelijk vaardig en wel fpellen of leezen: dus valt hen het leeren minder moeilijk, en dit is mede een behoedmiddel voor het valsch leeren, en alle nadeelige aanwenningen.
De Meesters moeten , ten minden den meesten tijd,dille fchoolhouden. Alle kinderen in het zelfde boek leerende, moeten bij elkander
op



C v )
op eene les leeren, en beurteling een gedeelte der les opzeggen, tot het de klasfe rond komt; alle de overigen moeten den lpeller of leezer in hunne boeken nazien. Als de opzegger iets niet kent, moet de Meester het am een' ander vraagen ; dit noodzaakt elk tot oplettendheid in het nazien. Zulk eene wijze van onder wijs geeft ongelijk meer voordeel dan wanneer ieder kind alleen opzegt; vooral in een fchool waarin de leerlingen talrijk zijn: want terwijl het kind , 't welk opzegt, leert, leeren alle de anderen dier klasfe mede.
Ten aanzien van zulke kinderen die nog in 't A, b, c Roek leeren, kan dit evenwel niet aangaan,' wijl de meesten nog niet in ftaat zijn om zo naauwkeurig op te pasfen, dat ze niet van het ftuk geraaken ; echter kan men van de verstgevorderden wel twee of drie bij elkander leeren laaten.
De onderwijzers moeten in het leesonderwijs: zorg draagen, dat kinderen de kort- en eenigheden der lettergreepen wel in achtneemen; dat. ze op de zinfcheidingstekenen letten , inzonderheid op het uitroeping vraag- en fluittéken; zo dat ze zich in 't leezen hier naar fchikken, door fommige 'woorden of volzinnen, meerder nadruk bij te zetten; door de ftem te buigen, te doen klimmen of daalen, enz.
Verder. De Meesters moeten hunne meestgevorderde leerlingen ook ondenrechten , om (lukken van een zeer onderfcheidenen ftijl en inhoud ook op onderfcheidene toonen te leezen, te weeten elk ftuk zo als de natuur
der



(a3)
der zaaken het vordert: bij voorbeeld, een eenvoudig gefchiedverhaal moet ook in den verhaalftijl, — een verheven dichtftuk ook op een meer verheven toon ; — het klaagende op een klaagtoon; het tedere , teder ; het ltoute met eene forste en doodringende ftem, geleezen worden. — Hier hangt ongemeen veel van af. Laat een ftuk aüervoortreflijkst opgefteld zijn,het zal echter niemand ligt treffen of behaagen , indien het natuurlijk geleezen wordt. Wie, die eenigen fmaak beeft, walgt niet van het leezen , als de leezer bij voorbeeld een grappig ftuk uit een fabeldichter, of een gemeen verhaal uit een nieuwspapier, op dien zelfden weekkagenden toon leest als een boetpfalm , of gebed ? en hoe dikwerf gebeurt ditl
De verhandelingen van de Maatfchappij over het Kunstmatig Leezen , en de leeslesjens hier bij be'hoorende , kunnen , nevens andere (tukken , gevoeglijk tot het onderwijs in het Kunstmaatig Liezen gebruikt worden.
, Of het echter door middel van fijfertallen,
die de juiste toonhoogte van ieder lettergreep zullen aanwijzen , gevoeg'ijkst gefchieden kan, komt mij vrij wat bedenkelijk voor. — Men trachte de jeugd te leeren verftaan , denken, oordeekn, en gevoelen : men leeze haar de (tukken voor, zo als de natuur der zaak het vereischt , en dit is vöor zulken, die eenig muziekaal gehoor, eenige kunde en fmaak' bezitten , de kortfte en ge nakiijkfte weg, om zich het toppunt der leeskunst eigen te maaken. Stompe en gevoellooze weetnieten moeten 'er zich in 't geheel niet mede
be-



C*9)
bemoeien , op dat hun leezen niet nog veel onnatuurlijker worde, dan of zij alles op eenen eenvouwigen toon leezen.
Aangaande het leeren van de fchrijfkunst, wanneer de Meesters maar goede beginfelen van de fchrijfkunst den leerlingen, van 't begin af, inboezemen, en in het grondig onderwijs (tandVa»ig blijven aanhouden, is 'er, gewoonlijk, niet meer dan drie of vier jaar toe noodig, om hen tot bekwaame fchrijvers te.maaken.
De Leermeester moet van 't begin af zorg > draagen, dat het kind de pen naar behooren aanvatte; dat het papier wel ligge; dat het ligchaam van het kind in eene goede houding zij. Voorts, dat de ligchaamen der letteren even groot zijn; de regels recht, even verre van eikander , en de letteren allen even fchuins zijn. enz. De voornaamfte gebreken moeten de leerlingen telkens aangewezen worden, op dar ze dezelve terftond trachten te verbeteren.
In ieder fchool moet pen genoegzaam aantal voorfchriften in gebruik zijn, zo voor bet klein- als groot fchrijven. Ën het is vooral nodig, om den leerling goede en regelmatige letteren te leeren maaken, dat de Meester hem niet te fchielijk tot het klein fchrijven laate overgaan.
De gezegde voorfchrifren moeten fraai gefchreven zijn , en vooral naauwkeurig ten aanzien van fpelling, taal, zinfcheidingen, hoofdletter en gemeenen De leerlingen moeten verpligt worden om tot de minfte klein'gheid toe , de voorfchriften naauwkeurig naar te volgen : zij die te veel fouten hier
om-



C3o )
pmtrend begaan,moeten onderrecht, berispt, 'of, in geval van moedwillige achtloosheid, geftraft worden. — Twee kinderen kunnen gevoeglijk naar één voorfchrift fchrijven. Ieder les moeten de leerlingen van voorfchriften verwisfelen. Tot aanmoediging in de fchrijfkunst kan zeer dienftig zijn, dat men de leerlingen eenmaals 's weeks kampfchriften van de gewoone groote, fchrijven laate; dat dezelve dan bij den Meester opgebragt worden, om die met N°. i, 2, 3, enz- te merken, om elk fchrijver voor dien week, naar zijnen rang te plaatfen. Nog kan het dienftig zijn, ten minften eenmaal in het jaar prijsfcbriften van een half vel te doen vervaardigen, om in orde in de fchool opgehangen te worden.
Benevens het leezen en fchrijven, verdient ook het leeren van de zangkunst onze aandacht, en wel voornaamlijk het pfalmgezang en andere geestelijke liederen. Dit moest in geene fchool verzuimd worden , om dat het zingen een gedeelte van de openbaare Godsdienstoefening in de Christelijke Gemeenten van ons Vaderland uitmaakt, en het tevens, in de huisgezinnen der Christenen veel tot (lichting, en opwekking tot Godsdienftige aandacht, (trekken kan. — De Leermeesters moeten alle de leerlingen , welken zich in de fchrijfkunst oefenen, verpligten, om de zangnpoten zoo in E.Duur als in de B.Mol , vaardig te te leeren noemen. Om hen het leeren der zangnooten gemaklijk te maaken is-üiet ongefchikt, dat men op een ltukje papier fchrijft, op welke
Bjne



C 31 )
lijne of ftrcep ieder noot fiaat, hen dit te doen affchrijVen , en vast van buiten leeren, bij voorbeeld in B. Mol op de onderfte ftreep , Ut, tusfchen de onderfte en tweede Re, op de tweede Mi, enz.
Het is zeer dienftig eenmaal 's daags de kinderen het zogenoemde boogjen of Ut , Re, Mi, enz. te laaten zingen; en bij dit gezang moet de Meester eiken leerling, de kleinen niet uitgezonderd , gebieden , of ten minften vrijheid geeven, om mede te zingen: dit heefc ten gevolge, dat kinderen,, eer ze nog uit een Pfalmboek mede zingen, reeds goed mede injlemmen kunnen , en hoe veel is dan niet reeds gewonnen !
Bij het eindigen van de fchoolles, moet de Meester ten minften twee versfen uit een pfalm of gezang met de kinderen zingen : een vers op nooten en een dp woorden en bij dit laatlte hen den zin [der woorden doen opmerken. Somtijds kan hij de kinderen laaten zingen, zonder zelf mede te zingen; doch zodra zij eenen misflag begaan moet hij dien herftellen. —.
Nu en dan, bij voorbeeld, eenmaal 's weeks, de leerlingen een half uur opzedijk in de zangkunst te onderwijzen; ieder kind afzonderlijk , of een paar tevens, te doen zingen, is zeer nodig om hen nootvast te doen worde : buiten dat zullen veelen eenige pfalm- en gezangwijzen , op zijn best, uit fleur leeren zingen.
Zeer nuttig kan het ook zijn, dat de Meesters met hunne leerlingen, nu en dan, het een of ander ftichtlijk liedjen zingen ;
bij



C 30
bij voorbeeld, uit deVolksliedjens door onze Maatfchappij uitgegeeven cn meer anderen, hierin fcheppen de meesten veel behaagen; en dit is gefchikt om de jeugd vanj laffe flraatdeuntjens te weerhouden.
Wat eindelijk het fijferen aangaat ; de Meesters moeten de leerlingen vooraf in het kennen en uitfpreeken van getallen' onderwijzen. Verder moet een Meester zijne leerlingen, elk naar zijne vatbaarheid,. 't geen zij om trend de Ojferkunst noodzaaklijk weeten moeten, duidelijk aan het verltand brengen: en hier toe is voor kinderen van een \ twee jaaren, die nog terftond voor geene beredeneerende betooging der gronden vatbaar zijn, zeer dienftig, dat men hen duidelijk zegge, hoe zij de voordellen uit hunne boeken bewerken moeten, en zij dit gedaan hebbende, men hen dan, uit het hoofd, zulke voordellen opgeeve, waaruit zij leeren kunnen, hoe zij, van het geen zij naar hun boek bewerkt hebben , in allerlei voorkomende gevallen, gebruik moeten maaken. — bij voorbeeld , —
In de Additie: uit Gen. XXXII. vs. 14,15. jakob zond aan zijnen Broeder ezau tot gefchenk twee honderd Geiten, twintig Bukken , enz. hoe veele Dieren maakt dit te famen? als mede uit, Job XXXXII. 12.
In de Subjlractie : Iemand is geboren in 't jaar 1752, hoe oud is hij nu in 't jaar 1795? llither en zwinglius begonnen de kerkhervorming in 't jaar 1517 , hoe veele jaaren is het nu voorleden ? — en dergelijken ook uit de Vaderlandfche Ge-
fchie-



C 33 )
fchiedenrs. — Op deeze wijze maakt men de jeugd ook tevens op andere nuttige zaaken oplettend. Ook kan men voorbeelden uit het geen daaglijks voorvalt verkiezen.
Om de leerlingen wél in 't fijferen te oefenen , is verder nodig, dat men hen niet fpoediger tot zwaardere voordellen doe overgaan, eer zij de ligtere vaardig en wél kunnen uitwerken.
Die in den regel van drieën komen, moeten omtrend de reden dier beuaaming onderricht worden; men moet hen aantoonen, dat 'er altijd maar 3 getallen in de opgaave zijn, offchoon 'er fomüjds wel 10 fchijnen te weezen ; verder moet men hen de regels, die ze ftandvastig in acht hebben te neemen, bij herhaaling, inprenten, tot zo langen zij 'er vaardig genoeg mede bekend zijn. Nu leert men hen ook de proeven maaken.
Hen, die een weinig gevorderd zijn, moet men , ingeval zij onderwijs vraagen , de fommen niet terftond geheel uitwerken , maar hen beduiden, hoe zij werken moeten, en laaten hen dan zeiven zoo lang werken, tot dat men ziet, dat hen de oplosfing onmogelijk is. Men houde intusfchen geduurrg aan , om nieuwe voordellen buiten het fijferboek op te geeven , en hier in kan men zich fchikken naar de betrekking waarin de kinderen waarfehijnlijk opgeleid worden. Is het, bijvoorbeeld , een Timmermans kind, men geevê het balken, enz. te bereekenen; het kind van eenen Smid, ijzer; van eenen Hoer, koren, boter, vee, enz. Dit zal hunnen lust en hunne aandacht opwekken.
C Om



(34)
Om des te zekerder te beproeven, of de leerlingen, hetgeen zij uit hunne Sijferboeken geleerd hebben , zodanig verftaan, dat zij 'er in voorkomende gevallen , gebruik van weeten te maaken, kan men hen verfchillende foorten van voordellen door elkander opgeeven: nu een, welk door additie, dan een, welk door divifie, — door fubltractie, en door multiplicatie , bereeliend moet worden; voorts ook anderen, die door den regel van drieën moeten opgelost worden , of ook, vtwv'mverfcheidaie regels moeten gebruikt worden: op dat zij de eene fom naar den andere niet kunnen afleiden; 't welk in 't begin wel dien'Hg is , maar geöefenden moeten dit niet nodig hebben. . Het zou goed zijn, dat 'er, achter den re^el van drieën in 't gebroken, vijftig a zestig zulke gemengde voordellen van dingen die reeds geleerd zijn, in de Sijferboeken geplaatst waren: om daar door het aangeleerde te dieper in 't verdand en beter onder het oordeel te bekomen.
De leerlingen moeten alle hunne uitgewerkte fommen aan de Meesters vertoonen , vooral zulken, die ze te boek brengen willen, op dat de Meester toezie, niet alleen of de uitkomst goed is, maar ook of de fommen op de korfde , bevatlijkde en beste wijze uitgewerkt zijn, om al wat hier aan ontbreekt te verbeteren.
Zij die hunne uitgewerkte fommen te boek fchrijven, doen best, dat ze de voordellen vooraf laaten gaan, om dat de meeste fommen, die eeuige meerdere geoefendheid verei-



C 35 )
eifchen, buiten dat onverftaanbaar zijn; en men niet altijd, als men het gewerkte wil nazien, een Sijferboek bij de hand heeft. De meerdere tijd, welk dit vereischt, wordt wéér vergoed door het vaardig fchrijven , 't welk zij hier door leeren, en door het meerder nut, dat ze 'er van hebben kunnen.
Wanneer dus de leerlingen reeds aanmerkelijk in de Sijferkunst gevorderd zijn, dan kan men hen de gronden met ongelijk vee) minder moeite, en tevens beter, onder 't bereik van hun verftand brengen, dan of men het van het begin af aan onderneemt, 't welk in 't eerde, veelal, vrugtloos is, ten minden veel tijd doet verliezen.
En zo als het met de fijferkunst is, zo is het ook met andere dingen: alles moet men de jeugd op den gefchikden tijd leeren , bij voorbeeld, wanneer men kinderen, die in 't A, b, c, boek leeren, in de fijfertallen, zintekenen , enz- tevens onderwijst, welk eene dremming moet dit in 't fpellen leeren veroorzaaken! welk eene nuttelooze moeite moet men aanwenden ! hoe veel tijd moet men onnut verfpillen! immers, tot het geen zij op den gepasten tijd in weinig weeken leeren , hebben zij zo veele jaaren nodig, wanneer men het hen ontijdig leert.
B.
Nu gaa ik eindelijk tot een allerbelang'iikst duk over: te weeten, tot dat geene, 't welk meer lijnrecht ftrekken kan ter cntwili--ling, befchaaving en verbetering van de zithermoC 2 gent



( 36 )
gens der jeugd; waar van grootdee's haar tijdlijk en eeuwig geluk dikwerf afhangt.
Vroegtijdig moet de Meester hier mede een begin maaken. Dit is wel eene moeilijke taak voor hem, dewijl de dwaasheid , die aan het harte des jongen gebonden is, dikwerf, zijne ernftigfte poogingen, of verhinderen, of ten minften vertraagen zal; en waar bij nog dit komt, dat hij hier in , vaak , geene medehelpers vindt, wijl het van de meeste ouders, op de dorpen, geheel verzuimd wordt, terwijl fommigen zich daar tegen, als tegen iets uat nieuw
is, verzetten. Het is echter voor een
edeldenkenden kindervriend , aan den anderen kant, ook niet minder eene aungenaame bezigheid: immers, welk eene blijde gewaarwording is het voor een' weldenkend man, voor een' christen , ruuwe , onbefchaafde , wezens tot menfcheu, — tot nutte leden derburgermaatfchapppij, te vormen! — hen tot noodzaaklijke en nutte kunuigheden, tot godsdienst en deugd, op te leiden, hen tot het doel hunner beftemming te doen werkzaam worden! Zeker, dit heet, met recht,voor de eeuwigheid te werken.
Er zijn veele kinderen welken niet misdeeld zijn van eenen goeden aanleg tot kundigheid; die vatbaarheid bezitten , om met hun verftand en oordeel.te werken ; maar dat hebFijk vermongen moet uit de fluimering opgewekt, in werking gebragt , ontwikkeld , bepaald , befchaafd en geleid, worden.
Hier toe moet de Meester al zijn kunstvermogen te famen fpannen; alle zi'ne mensenziel- en karakterkunde , bij alle gepaste gele-



C 37 )
legenheden, in het werk (tellen; het zij onder of door de gewoone leslén, of ook fomtijds, meêr opzetTiik, hier toe een half uur be:temmen. 1^-iat mij in het een en ander wat breeder uitweiden.
De Meester yerkieze ten dien einde de gefchiktft: Schoolboeken niet alleen, maar ook onder het opzeggen der fchoolles uit die boeken , kan hij, zonder veel moeite, de opmerkzaamheid der leerlingen opwekken en bezig houden ; want de meeste kinderen , indien ze aan zich zeiven overgelaaten worden , leezen , zonder aan de dingen, die door de woorden betekend worden , te denken, even zo als of de woorden geene betekenis hadden. De Meester moet de aandacht der kinderen dus bij bet leezen trachten te bepaalen: en dit kan gefchieden, of door 'er eene aanmerking over het geleezene tusfchen in te voegen , of door hen, nu en dan , eene vraag te doen , 't zij over zaaken of woorden; bij voorbeeld : Eene klasfe kinderen zegt uit de Spreuken vag salomo de les op, alwaar dikwerf van zotten en luiaards gewag gemaakt wordt; de Meester kan zeggen : ,, Ziet gij ,, wel, kinderen, salomo hield nergens min,, der van , dan van zotten en luiaards; tracht „ gij naar wijshei 1, en weest vlijtig."
Er koomen eens ongewoone, of, ten minften voor kinderen , onbekende woorden in de les voor, als oceaan , orkaan, enz. de Meester kan vraasen : .. weet gij wat de oceaan is, of wat een orkaan is P" — en ingeval niemand het weet, moer hij 't hen zeggen —• Even zo handel-e de Meester met veele bas' C 3 terd:



( 38 )
terdwoordeti in de nieuwspapieren, als Ar til-
lerij, Kavallerij, Infanterij gelijk ook
met kunstwoorden , welken aan deeze of die kunst, een ambacht, handwerk of bezigheid toegeëigend zijn, waar van 'er eene menigte van onderfcheidene aart is op te noemen ; zo ook met hoogdraavende woorden in de Pfalmberijming of andere dichtftukken. — Verder, ftel eens; een kind leest Pf. CL. 6. in plaats van adem, Adam; 't geen dikwerf gebeurt: de Meester herftelle deeze fout niet alleen, maar doe hen tevens, met een enkel woord, het ondetfchei 1 tusfchén adam en adem opmerken op deeze wijze : adam was een man ; — nu blaaze men; en zegge: dat is adem! enz.
Nog eens: een kind leest: Spreuk XXX. 33 de drukking des melks brengt boter voort, en de drukking der neuze brengt bloed voort. Indien men den leerling bij de eerfte uitdrukking op het boterkarnen wijst, en bij de tweede vraagt: zou men uw neus niet zo ftijf drukken kunnen, dat 'er bloed uit kwame? dan is hij genoodzaakt om bij de woorden ook aan de zaaken te denken, welken door de woorden, als derzelver beelden, vertoond worden. Wanneer men hier in geftadig aanhoudt, zal de oplettenheid der leerlingen aanmerkelijk winnen: en wanneer kinderen maar eerst opmerkzaam worden , hoe veel is 'er dan niet gewonnen! dan zijn ze voorbereid, om kundigheden te ontvangen ; dan zullen ze het onderwijs gemaklijk vatten.
Insgelijks kan en moet dit gefchieden door, en met het fchrijfonderwijs. Alles, wat de Meester aan kinderen voorfchrijft, moet leerzaam



C 39 )
zaam zijn, moet hen opmerkzaam maaken. Zij die nog geene voorfclnifien nafchrijven, krijgen, doorgaans, na het A, b, c fchrijven, een regel gro^te letteren boven aan, op hun fchrift, om dien bij herhaaling na te fchrijven.
Is het een 8vo. fchriftjen , de Meester kan het kind voorgeeven: leer uw les." — of ,, met twisten; — leer vraagen ; , leer zwijgen ■" enz. — Nu en dan ook eens een on^e naklijk woord, om hen in 't fpellen te oefenen. — Op 4to fchriften; bij voorbeeld: ,, eert ,, uwe ouderen; elk moet bidden; weesopmerk-
zaam; maak goede letters;" enz. of vraagswijze, als: wie fchiep 't heelalV als 't regent, ,, wie geeft den regenT' als 't dondert , „ wie maakt den donder ?" als 't fneeuwt ,, wie geeft de fneeuw ? — enz-
Bij het vertoonen van de fchriften moet de Meester, den leerling, met een enkel woord, bij den zin van het gefchrevene bepaalen, en indien het eene vraag behelst, hem 'er op doen andwoorden. Dit zal hem zo oplettend maaken, dat hij altijd op een andwoord bedacht zijn zal. In zekere fchool, waar de zaaken op deeze wijze behandeld worden, fchreef de Meester eens een jongen dit voor': wie praat het meest! de jongen fchreef ieder keer, met zeer kleine letteren, achter 't vraagteken: een zot; de Meester prees hem , en anderen volgden hem dra.
Alle de voorfchriften moeten tevens van dien aart zijn , dat zij Spreuken of versjens behelzen, rfie eene heilzaame waarheid of pligt, zinrijk, duidelijk en treffend uitdrukv ö C 4 h8n*



C4° )
ken. De Bijbel biedt daar toe overvloedige itof aan, bij voorbeeld: Spreuk. XII. 8 Een teder zal geprezen worden naar dat zijns verJiandighzid is. Spreuk. XIX. 9. Eene ziel zonder weetenfohap is niet goed. Als mede Pred. X I. 1. Pf. CX1X. 9. 1 Cor. XV. 33. 1 Petr. UI. 10 en 11. ( Luk. VI. 31. Het volgende gezegde van martinet is ook uitneemend gefchikt '' Ik woon in de groote waereld ian ,, God, ik zie dagelijks zijne talrijke werken , en ik ben hier om Hem te leeren kennen , „ te dienen, en te verheerlijken" Goede versjens zijn ook niet ongefchikt. In zekere lchool heeft de Meester, behalven de gewoone voorfchriften voor groot en klein fchrijven, nog eene verzameling van versjens uit de kindergedichten Van van alphen, 'ï hoen , en anderen, van welken de bestfchrijvende leerlingen, nu en dan , één' affchrijven in een boekjen, 't welk zij dikwerf van buiten leeren. Dit heeft ook zijne nuttigheid.
Voorts is het uitmuntend dienftig voor de jeugd, wanneer zij aanmerklijke vordering in de fchrijfkunst gemaakt heeft, dat zij fomtijds Rekeningen, Quitantien, en vooral onderfcheidene foorten van welopgeftelde brieven fchrijft. Hier toe moet dus de Meester een genoegzaam aantal van zulke dingen voo*
haar gereed hebben. Ook in het corri-
geeren der fchriften moet de Meester de aandacht der leerlingen opwekken , bij voorbeeld : iemand heeft Pf. 89 49 gefchreven, en voor man, maan gezet: hijvraage: frans! zou de maan ook fterven moeten?... wel nu!... Het beoefenen van de zangkunst moet mede



C 41 )
de tot die zelfde einden dienstbaar gemaakt worden. Laat de Meester de Pfalmversfen, die gezongen zullen worden, telkens eersr. zelf voorleezen; hij gebiede dan één of meer fchoolieren dit na eikanderen te doen, en hem in de Itemleiding, zo veel mooglijk , naar te volgen. Voorts doe de Meester een of andere vraag, betreklijk de woorden of zaaken, in het vers voorkomende; bij voorbeeld , men zal Pf. CXXVÜI. 2. zingen: '~ Wat moet men hier door Echtvriendin verftaau? wat is kroost? wat disch? Indien het niemand weet, men laate hen dan den tekst zeiven leezen, om te beproeven, of zij het daar uit afleiden kunnen , enz. dus worden ze met de hen minbekende uitdrukkingen gemeenzaam. Zeker Meester vraagde eens aan de leerlingen, wanneer ze Pf. LXXXf. 10 zingen zouden: waarom wordt hier het woird god met een gemeene g gefpeld , daar 'er anders eene hoofdletter toe gebruikt w>rdt? is dit geen fout? ,, Nsen Meester! ,, was het andwoord van een fchoolier , ,, hier wordt van een afgod gefproken."
Betreklijk de zaaken, kan een Meester vraagen : bij voorbeeld, wanneer men Pf. CIV. 14 zingen zal; —— wat leeft 'er in de lucht? wat op de aarde? wat in 't fiater ? enz.
Nuttig is het ook, dat de Meester, — in plaats dat hijeen Pfalmvers voor de hand weg, of zo als het valt, beveelt te zingen, de verfen met oordeel uitkieze, naamelijk, zulken die meest tot leering en (lichting gefchikt zijn : dat hij fomtijds ook naar tijdsgelegenC 5 heid



C 42 )
beid gepaste verfen kieze : bij voorbeeld: valt 'er,ua eene lange droogte, een milde regen, Pf. LXXV. 6. Bij een ftorm Pf. CVU. 12, — bij of ua zwaar onweêr, Pf. XXIX. 2 Sneeuwt het Pf. CXLVII: 6 in felle koude, Pf. CXLVII 8. — Insgelijks even voor de Feestdagen, zulke Pfalmeu en Gezangen, welken bij de pre 1 ik doffen op die tijden, het bestgepaste zijn: tevens moet de Meester zijne leerlingen dit trachten te beduiden, en fomtijds op de eenvouwiglte wijze, de nodige opheldering aan zulke verfen gteven, om hen al vroeg, met het verftand en met het hart te leeren zingen.
Niets is 'er, w.iar op de Meester meer oplettendheid gebruiken moet, dan op het geen de jeugd van buiten leert met betrekking tot den Godsdienst. Hierbij moet het verftand vooral bepaald worden, of al haar leeren is vrugtloos. Zoodra dan een leerling een deel vraagen of gebeden opzegt, en 'er woorden uitlaat, invoegt of verandert, zo dat het onzin worde , dan moet dit hem duidelijk aan het verftand gebragt worden. Hierom zal elk Leermeester het beste doen van hier mede niet te beginnen voor dat hij reeds, bij proeven de ontwikkeling van het verftand zijnes leerlings ontwaar is geworden. En hij zal het verltandiglte handelen, als hij zijne leerlingen flechts tot vraa^boekjens bepaalt , waar in alleen algemeene waarheden, op eene eenvouwige en klaare wijze, worden voorgefteld; en bij voorkeur zulken, waarin de gefchiedenisfen van den Bijbel verhandeld worden.
Al-



C 43 )
Alle vraagboeken waar in befchouwlijke en bewist-wordende leerftellingen behandela worden, of welker andwoorden te veel afgetrokkene redeneering bevatten, zijn, voor de jeugd, onnut, en zullen haar het ligtfte verwarren.
Dit zij thans genoeg van het opfcherpen van 't verftand, in zo verr' het gevoeglijk gefchieden kan door en bij de gewoone lesfen.
Somtijds dient dit echter meer opzetlijk te gefchieden. Laat den meester, bij voorbeeld, drie keeren in de week de gewoone fchoolles een weinig korter afdoen, en telkens een half uur befteeden, tot het ontwikkelen, opfcherpen, en befchaaven, van het verltand der leerlingen, en aan het geeven van onderwijs in de allereerfte beginfelen der voor elk mensen en christen noodigfte en nuttiglte kundigheden, en de vorming van het hart; en met verloop van weinige, jaaren zal hij de vrugten van zijnen arbeid zien.
Eene dier lesfen kan hij befteeden' in het on.lervraage.i over algemeen nuttige dingen, van allerlei foort, en eenig onderwijs te geeven in de allereerfte beginfelen van de fpeltaa!- natuur- en aardrijkskunde. Een half uur 's weeks onderhoude hij de jeugd over de bijbelfche, — kerklijke, — en vaderlandfche gefchiedenisfen, en in eene dier lesfen over den godsdienst en de zedekunde.
Dewijl dit van 't grootst gewigt is, en lijnrecht tot het oogmerk der vraag van de Maatfchappij behoort, kan het aan niemand overtallig voorkomen, dat ik hier aan mijnen lust voldoe, om, naamelijk, deeze dingen eenigs-
zios



(44 )
zins uit te haaien, en met voorbeelden op»te heideren.
Ten aanzien van de eerstgemelde buirengewoone les, met de kle.nen, kan men met zeer eenvouwige dingen beg.nnen, bij voorbeeld, over de muntfpeciën:
Vr. H >e veele duiten doen een duiver?
Vr. Hoe veele duivers doen een gulden?
Vr. Hoe veele duivers doen een daalder ? enz. enz.
of over de tijdperken: Fr H >e veele dagen zijn 'er in een week? Vr. Noem die allen op. (NB. De grooteren kan men ondertusfchen
onderhouden, over de reden dier be-
na2ming.)
Vr. Hoe veele weeken zijn 'erin een jaar?
Vr. Hoe veele maanden zijn 'erin eene jaar?
Vr. Hoe veele jaaren zijn 'er in eene eeuw?
Vr. Hoe veele uuren in een etmaa'?
Vr. Hoe veele minuten in een uur? enz.
Zie hier verder nog iets van onderfchcidene foorten. Vr. Welk koorn wast 'er op het land? Vr. Wat maakt men van rogge? Vr. Wat van garste? V . Wat van tarwe ? V'. Wat van boekweit? Vr. v'aartoe dient de haver? Vr. Waar van maakt men olie? Vr Waar van maakt men traan? V1' VVaar vangt men de walvisfchenl
Vr. Waarvan zijn uwe gespen gemaakt? Vr. Hoe krijgt men het zilver?
Vr.



C 45 )
Vr. Zijn 'er ook bergen die nog andere
metanlen hebben? atnn\an
Vr. Welk is het koitbaarfte van de metaalen.
^ Welk is het nuttig/Ie?
Vr. Waar toe is het ijzer al noodzaaklijk * Waar van maakt men wij»?
V. Waar wasjhri die druiven? _
Pr. Wie kan de meeste viervoetige dieren opnoemen?
Vr. Wie de meeste vogelen?
Vr. Wie de meeste vhfchen ?
Voorts kan men ook over het nut van verfclieiden dieren vraagen , zo viervoetige naameliik, het paard , het rund , het fchaap , — ais ook over 't nut der vogelen, ~ en der visfcl^cJi enz*
De'Meester moet echter niet te veel m eene les afdoen, maar liever bij iedere vraag wat vertoeven ; anders kan de veelheid derzaaken hen liet verwarren. Ook moet het hen niet verveelen: kinderen zijn vlugtig van aart, en kunnen niet lang ingefpannen zijn, t is daarom nuttiger, hen geduung iets, dan veel te-
VeZiiteclieerre1ëds taamelijk leesbaar fchrijven kunnen, moeten eenige vraagen fihn/Vuk beandwoorden. De Meester fchrijve, bi] voorbeeld , aet of tien vraagen op een ftuk papier, hange die twee of drie dagen v<5ór de [es in de fchool oo, dus hebben de leerlinsfen tijd om die af te fchrijven, en op de andwoorden te denken. Bij het overgeeven - van hunne andwóorden, moet de Meester de lonten, in fpelling, taal, zinfmjdingen en



(46 )
ftijl, aanwijzen; dus zullen ze hier in tevens geoefend worden.
Ziet hier eenige lesfen tot voorbeelden voor fchrijvers, die nog niet fijferen.
1 Vr. Hoe veele uitwendige zintuigen heeft een welgefchapen mensch?
2 Vr. Noem die allen op.
3 Vr. Waar heeft het gezicht zijn zitplaat.' ?
4 Vr. Waar het gehoor!
5 Vr. Waar de reuk?
6 Vr. Waar de fmaak?
7 Vr. Waar het gevoel?
ï Vr. Wat doet gij met uw ver/land? 3. Vr. Wat met uw oordeel?
3 Vr. Wat met uw' wil?
4 Pr. Wat met uw geheugen?
5 Pr. Wat doet uw geweten?
Men kan 'er een of andere vraag bijvoegen , welke eene foort van gaauwigheid vordert, bij voorbeeld:
6 Vr. Wat is het zwaarfle,een pond lood, of een pond veêren?
1 Vr. Kunt gij met zwarten inkt wel rood fchrijven?
8. Wat wilt gij mij voor een pen geeven, daar men een jaar meè fchrijven kan, zonder dat ze verbeterd behoefd te worden, en echter even goed blijft? en diergelijken.
Op . zulk eene wijze kan man ook de eeie
of



c 47 )
of andere nuttige waaiheid of zedeles, dieper in de jeugdige zielen doen indringen, dan of zij die enkel leezen , om dat zij 'er langer op bepaald moeten blijven met de gedachten. Men jieeme, bij voorbeeld, het ftuk jen uit het Schoolboekjen van Nederlandfche Deugden, getiteld: Het medelijdend meisjen.
1 Vr. Wat kreeg Antje van haare Moeder?
2 Vr. Waarom gaf Moeder de koek aan baar ?
3 Vr. Wat deed antje toen z'j de koek had?
4 Vr. Wat had de Moeder haar bevolen?
5 Vr. Wat vond antje buiten de deur?
6 Vr. Hoe was antje gefteld, toen zij dit arm buurkind zag?
7 Vr. Wat deed zij toen?
8 Vr. Hoe nu, toen antje te huis kwam? enz.
of een of ander ftuk uit den Bijbel, bij voorbeeld , over den verloren zoon, of diergelijke.
Rekenaaren wier vermogens reeds meêr op gefcherpt zijn, en die reeds meerder vorderingen gemaakt hebben , kan men afzonderlijke vraagen geeven, raakende eenige algemeene dingen uit de, voor de jeugd, over 't algegemeene, nuttigste weetenfchappen. Ziet hier eenige voorbeelden. f
Les
)
ï Vr. Welken zijn de vier Hoofd/lofenl 2 Vr. Is de lucht ftoflijk of onftoflijk? Vr. Heeft de lucht ook zwaarte?



C 48 )
4 Vr. Welke voordeden kunt gij van de lucht opnoemen ?
t 5 Vr. Welk nut hebben wij van de aarde?
6 Vr. welk voordeel geeven ons de bergen?
7 Pr. Waar toe dient het vuur?
5 Vr. Waar toe is het water nodig en nuttig?
9 Pr. Welk nut brengt ons de zee aan ?
10 Vr. Heeft het ook nuttigheid dat 'er zout water in de zee is?
1 Pr. Wat voordeel hebben wij van de zon ?
2 Vr. Waarom is zij niet grooter of nader bij ons?
3 Pr. Waarom niet kleiner of verder van ons?
4 Vr. Wat voordeel geeven ons de maan en fterren!
5 Pr» Heeft de maan licht in zich zei ven, of van elders? en van waar dan?
6 Pr. Geeven fommige fterren aan de zeelieden nog meêr nut, dan de duistere nachten te verlichten?
7 Vr. De Dichters fpreeken, vaak, van de dag — en nachtvorftin, wat verüaan ze 'er door.
8 Vr. Waarom fpreeken zij van gouden zon en zilveren maan?
9 Pr. Weet gij ook waar door de zon-eklipfen veroorzaakt worden?
10 Vr. En de maan-eUij>/èn?
Ver-



C 49 )
Verder over donder, regen, fneeuw, wind, daauw, enz.
In ieder fchool moesten eenige opgeplakte Landkaarten hangen , als, van de geheele Aarde, van Europa in 't bijzonder, voorla van de Nederlandfche gewesten. — Dit is allernuttigst, op dat de kinderen ten minften eenig algemeen denkbeeld van de landen onzer aardkloot bekomen. Men leere 'de jeugd, allereerst, de vier waerelddeelen kennen; dan de onderfchddene Republieken, Keizer-en Koningrijken, enz. van Europa; verder elke Provisie, (treek of gedeelte van ons Gemeenebesr.
Voorts kan men hier over eenige vraagen van tiid tot tijd opgeeveu , bij voorbeeld;
1. Het kanaal fcheidt Engeland en Frankrijk van elkander: wijs mij het in de kaart van Europa.
2. De middelandfche zee fcheidt Europa en Africa van elkander : wijs mij die in de kaart van den Aardkloor.
3. Het land Kanaan ligt in Azia, de Middelandfche Zee fpoelt 'er met het einde tegen aan, wie kan het nu vinden?
4. De Zuiderzee fpoelt aan de oevers van Holland ,'Gelderland , en Friesland, enz. waar ligt ze nu ? enz.
Eindelijk kan men de kundigften, de leng. te en breedte leeren kennen . en dan weêr vraagen : op hoe veele graaden lengte en breedte Ü2t nu Amfteldam? — London? — Parijs? enz. Op diergelijke wijze kan men de jemtd ook , in deeze les, in de fpelling, eti eerfte beginfelen onzer mocdcrfpraak oefenen.
Het tweede half uur in de week kan de D Mees-



C 50 )
Meester befteeden, in onderwijs te geeven in de Gefchiedenisfen van den Bijbel, a's mede in eenige voornaame dingen uit de Kerklijke en Vaderlandfche Gefchiedenisfen. De merk.waardig/ie Bijbelgefchiedenisfen , met het toegift, van Mr. wüs-ier., komt mij hier toe, bij voorraad, niet ongefchikt voor, te weeten , om kinderen eenig denkbeeld van zulke dingen te geeven; om hunnen weetlust op te wekken , en hen voor een meer geregeld onderwijs voor te bereiden. De Schoolhouder kan hier uit de jeugd een hoofdftukjen van buiten laaten leeren ; haar het zelve doen opzeggen, en 'er dan, op een' vrijen trant, met haar over katechizeeren; of ook fomtijds de gefchiedenis , hier in 't' korte voorkomende, op eene levendige wijze wat breedvoeriger vertellen, met inmengin' of bijvoeging van leerzaame aanmerkingen ter beoefening dier waarheid.
Over het toegift , waar in aanleiding tot Kerklijke en Vaderlandfcbe Gefchiedenisfen gegeeven wordt, kunnen wederom gevoeglijk eenige vraagen ter beandwoording, opge<reeven worden: doch zo dit gefchied, dan moeten op dien tijd de voorgemelde vraagen zo lang weggelaaten worden, op dat aan de kindereu niet, door de veelerlei vraagen , te veel moeite gegeeven worde. Indien de opgegeevene vraagen van dien aart zijn , dat men niet verwagten kan, dat de leerlingen die beandwoorden kunnen, dan kan de Meester, ia «en doorgaand vertoog, die zaaken opfchrijven, en laaten dan de leerlingen hier uit de andwoorden opmaaken; even als in het werkjes



( 50
jen van rosenmuller. — Ook kan de onderwijzer 'er voorat eine korte redevoering over doen, om hen daar door tot het belindwoorden in ftaat te fielten.
De derft? halfuurs les wilde ik gJieel en alleen hefteed hebben, om kinderen, elk naar huune vatbaaiheid , in de waarheden en pligten van den Christelijke Godsdienst te onderwijzen. Is 'er iets van belang, het is dir. Dit blijkt uit den Bijbel, bij voorbeeld: Deut. VI 6,7. Eph. VI. 4. en uit de natuur der zaake. Ue Godsdienst bevordert niet Hechts het tijdelijk', maar tevens het eeuwig geluk der jeugd. Kan 'er grooter geluk mooglijk zijn ?
- Maar op welke wijze moet dit onderwijs gefchieden? Moet men kinderen flechts groote lesfen uit vraagboeken, waarvan zij geen een' volzin bijna verdaan , van buiten laaten leeren en opzeggen? Hun met een droevig gelaat, op een' draden toon, langduurig, over een droog fijsthema onderhouden ? —De vermaaningen en bedraffingen altijd aandringen met de vreeslijkheid van Gods toorn, en de ijslijkheid der verdoemenis ? Hen alle onfchtildiee vreugde verbieden? enz. Verre hier van daan! Zij die eenige kennis hebben van het menschüjk hart in het gemeen, en dat der kinderen in het bijzonder, weeten, dat men dus doende de kinderen vroegtijdig den grootden weêrzin inboezemt van God en allen Godsdienst. Vindt men van zulk eene handelwijze bevelen of voorbeelden in den Bijbel ? _ — Heeft de grootde Kindervrit \,d jesUS Christus zoo ftuursch met deeze kleinen D a ge-



C50
gehandeld , toen hij ze tot zich riep, de handen oplegde, en ze zeegende? [men vergelijke hier mede het te vooren gezegde op Eladz. 41.]
Hoe dan! Hier moet men fchrift- menschen zielkundig te werk gaan. Kinderen worden door zinlijke dingen meest aangedaan ; 2i"jn te vlugtig van gedachten, om zich lang opéén ftuk te bepaalen; zijn, gemeenlijk,levendig, en beminnnen de vrolijkheid. Hier naar moet het godsdienflig onderwijs , oordeelkundig, gefchikt worden , naamelijk :
Men moet doorgaans met zichtbaare en zinlijke dingen beginnen, en allengskens tot de meêr afgetrokkene dingen overgaan; — Verder, moet het onderwijs zo duidlijk in ftijl zijn,dat het kinder-veritand het bevatten kan; zo kort, dat het niet verveele; zo levendig en bevallig, dat de jeugd op de waarheid verliefd worde; — zo betooglijk ook, dat ze van de noodzaaklijkheid, betaarolijkheid en nuttigheid van de waarheid overreed worden, en tevens zo treffend , dat het , onder Gods zegen, gefchikt is, om in de jeugdige harten in te dringen, en hen ter beoefening brenge : want zonder dat is alle kundigheid louter ijdelheid.
De Meester kan, in deeze les, met de kleinen, welken nog geene vraagen uit een boekjen leeren, een begin maaken, bij voorbeeld :
de meester spreekt een kind aan."
Jantje! gij hadt van den morgen eene lekkere boterham, van waar hadt gij die ?
het



C53 )
het kind.
Van Vader en Moeder.
de meester.
Van waar krijgen uw Vader en Moeder het brood ?
het kind.
Van den bakker.
de meester. Waar mankt de bakker het brood van? het kind.
Van rogge.
de meester.
Goed; maar hoe komt 'er de rogge?
het kind.
Die wast op het land.
de meester.
Maar wast die daar van zelve?
het kind.
Ja Meester.
de meester.
Maar als het eens niet regende, en 'er geen warme zonnefchijn kwame, zou de rogge dan ook wasfen kunnen ?
het kind.
Neen, Meester.
de meester.
Maar nu, als het lang droogt, kan de boer dan maaken, dat het regent? of zo het koud is, kan hij dan warmte geeven?
het kind.
Neen, dit kan de boer niet doen.
de meester.
Kunnen uwe ouders, of de bakker dit dan doen, of een ander rnensch?
D 3 het



C 54 )
HET KIND.
Neen, Meester, geen mdrfsch kan dit doen.
Ui meester.
Wie kan dan regen en warmte geeven? — Dus komt men eindelijk tot den Schepper eü Onderhouder der waereld.
Op genjke wijze kan men de kleinen bij hunne kleedereu bepaalen, of bij een bloemtjen, wanneer iemand van hen eene bij zich heeft; bij viorbedd: bktje! wat heot gij daar een mooi bloemtjen ! laat mij eens ruiken, lieve kind! - ó Wat ruikt het aangenaaiv!... Hoe komt 'er het bloemtjen? enz. Met één woord, de Ichoüne natuur, ieder fchepfel, predikt Gods aanwezen, zijne almagt, wijsheid en goedheid, en hier uit kan een Leermeester overvloedig doffe vinden, om de kleenen 'er bij te bepaaien; en die wat meerdere vatbaarheid bekomen, leere men weêr andere dingen. Eén gelukkige inval kan, fomti;ds, meêr afdoen, dan veele befchrijvingen, wijl kinderen hier voor niet vatbaar zijn ; bij voorbeeld, men fpreekt met hen over den mensch , dat hij bedaa uit ziel en ligchaam, enz. wanneer men de kleinen vra;.gt: kinderen, als ik u zeg: God heeft de waereld gemaakt, verdaat gij'dit?... nu dan hebt gij verftand. want als men iets verdaat of begrijpt, dat doet men met het verdand: gij verdiat of begrijpt het geen ik zeg; derhalveu hebt gij verdand : uw verdand behoort dat nu tot uw ziel, of tot uw ligchaam? — en uwe oogen , ooren , handen , behooren die ook tot uwe ziel, of tot uw ligchaam ? —' Ziet kinderen, uwe ziel is dat geene waarmeê gij
den-



C 55 )
denken kunt; en uw ligchaam beftaat uit uw hoofd , armen enz.
Wanneer de Lcermeefter in deeze les een minuut of vijf bezig geweest is, dan gaat hij tot de geenen over, die de nodigde waarheden van den godsdienst uit een, naar hunne vatbaarheid gefchikt, boekjen leeren, en katechizeert met hen over een Iloufjllukjen. —■ Hier over moet de onderwijzer niet te breed uilweiden, maar de leerlingen de zaaken, welken 'er in voorkomen op allerlei wijzen trachten aan het verftand te I rengen, en wel zo, dat zijn geheel onderwijs tevens praktikaal worde. ■
Men onderfielle dat het eerfte Hoofddukjen handele, gelijk doorgaans met zulke katechizeerboekjeiïs her geval is, over het beftaan van God; men ftelle, dat hij zelfs bij voorkeur daar toe gebruiken wil, de eerfte door deeze Maatfchappij bekroonde Verhandeling van p. schouten: of wel het een of ander boekjen bij wijze van vraagen en andwoorden ingericht, gelijk, bij voorbeeld, westers Noügfle IVaarheden. —» Hij vindt in zodanig boekjen iets een uurwerk betreffende. Hij leest eerst de bedoelde afdeeling voor, of doet eerst de voorgenomene vraag, doch eêr hij daar over aanvangt te katechizeeren haalc hij zijn horologie uit de zak, doet het open, laat het de kinderen zien, praat een weinig over het kunftige, dat 'er in doordraait, enz. — hoe ligt kan hij hen dan beduiden, dat dit een vcrjlandigc maaker 'moet gehad hebben! nu gaat hij tot de waereld over; toont insgelijks aan, d»t het Heelal een verbaazend D 4 groot



C50
groot küuftig horologie is! — en hoe gemak» lijk zal hij de kinderen doen gevoelen^ dat God 'er de Maaker van is! lïen naïve inval kan veel toebrengen, om de aandacht der leerlingen te trekken, — — ■— bij voorbeeld: wanneer de meefter zijn horologie heeft laaten bezien , vraagt- hij:. wat is grooter kunstftuk een horologie of een vlieg! Nu luistert de jeugd; zwijgt een weinig: 'er bedenkt zich een, en zegt: een vlieg meefter! Nu, waarin overtreft een vlieg een horologie? en hier op laat hij hen weêr denken, en andwoorden. — Verder, Kinderen! ik tart alle kunftenaars in de geheele waereld, dat ze te famen geen eene vlieg of mug maaken kunnen!
Ziet dan, wat al kunstftukken 'er in de groote wereld van God zijn! Wat zijn 'er millioenen muggen, vliegen, en veel grooter fchepfelen! — Moet God dan geen onein lig groot Kunftenaar zijn? 't Zou intusfchen zeer gepast zijn, de kindereu hier van eenige zichtbaare bewijzen te toonen; als een ontvlee^cht peerboomblad, een plaat uit martinets Katechismus der Natuur of iets dergelijks.
Het is goed dat men iu het katechizeeren de min kundigften, doorgaans eerst, vraagt, en zo deeze de vraag niet weeten te beandwoorden , gaa mei zo lang voort, tot dat 'er iemand voldoend andwoord geeft. — Indien men een verkeerd and woord bekomt, vraage men eerst het oordeel van anderen, eer men het zelf verklaart. Men zegge o ik niet ligt dat deugd niet! men honde liever
zo



(57 )
zo lang aan met vr.iaa.en, tot dat zij zeiven hunnen misllag gev ieleji.
Men (egge zien vooral hier op toe, dat de leerlinge:! de vraagen en andvoorden van het boekjen ,'• uit het welk men katechueert, duidelijk yerftaan.DitkaJn rpau, fjmtijds, uit den toon waar made zij het audw ;ord opzeggen, gisfen. Somtijds openbaart zich dit nog duidelijker. Zeker Meester, uit westeus Npdigfie IVaarhsd&n , o«er de Voorzienigheid, HooRltu'c IV, katcc ii;ere,iJe, vroeg aan een jongen, wiens moeder niet meêr in leven was, Vr. 15. ,, Hos verkrijgt gij dan ,, dit alhrV Hij andwoorde: „God beftuurt „ dat mijn Vader het krijgt, en die geeft ,, het mij dan." Het andwoord in 't vraagboekjen is: ,, God beftuurt dat mijn Vader „ en Moeder het krijgen, en die geeven het ,, mij dan.'' ——
Doch het wordt tijd dat ik hier van afftappe , hoe zeer ik anders , met genoegen , 'er nog iets zou kunnen bijvoegen. Alleenlijk wil ik nog aanmerken, dat de Meester, in 't geen hij over het zedekundige met zijne leerlingen verhandelt, zijne lesfen inrichten moet, naar de gefteldheid der inwooneren zijner plaats in 't gemeen, en die der kinderen in 't bijzonder. Hij onderzoeke naau-vkeurig welke zonden, vooroordeelen, enz. meest in zijne Plaats heerfchende zijn; waar zij meest voor bloot (taan , enz. op dat hij, naar dat de kwaaien zijn, ook geneesmiddelen toe diene. — In 't zedekundig onderwijs kan men zien. met veel vrngt van korte «ti naïve vertellingen bedienen j het zij waar, D 5 of



C 58 )
rtf verfierd ; dus kan hij de jeugd fortftijds een ftukjen voorleezen, uit de werfcjens van campiï,of uit het Schoolhekjen van Nederlandfche deugden. Eindelijk, de Meester laate na het katechizeeren zulk een pfalmvers of gezang zingen, 't welk best met de verhandelde ftof overeenkomt.
Nu iets over de fchool gebeden. De Mees'er draage zorg, dat kinderen verftaan, het geene zij bidden; hij geeve hen , ten dien ein ie , gebeden \ naar hunne vatbaarheid en behoeften! hij verklaare hen de donkerite gezegden; hij laate de fchoolgebeden door alle fchrijvers beurtelings bidden, en zoeke hen tot ernst, aandacht, en eerbied op te wekken. Ik vinde het niet ongepast 'dat de Meester zelf fomwijlen ook het gebed doe, bij voorbeeld, met het begin, en einde van het weeklijksch werk, en altijd bij het katechizeeren.
Geene bekwaame gelegenheid moet een rechtgeaarde Schoolhouder laaten voorbijgaan , in welke hij nuttig wezen kan. Bij voorbeeld, kinderen verlangen doorgaans naar feestdagen; de Meester toone hier in deel te neemen; maar verzuime niet de leerlingen vóór de feestdagen ie onderhouden over de dingen, van welken men gedachtenis vieren zal; hij laate hen dezelve uit den Bijbel leezen; doe 'er eenige vraagen < over', mondlijk, of liever fchriftlijk, metf achterlaating van «ndere foorten, voor die keer; hij geeve 'er eenige toelichting aan; en zinge de bij die zaaken meestgefchikte pfalmen en gezangen, welke naar hunne vatbaarheid gefchikt zijn.
Niets is belangrijker, dan dat de Meesters den weet- en leeslust in hunne leerlingen
up-



C 59 )
opwekken, en gaande maaken.; zonder dien zullen zij, van de fchool blijvende, weinig voordeel van de gelegde gronden hebben. — Om de/.elve nu aan te vuuren, kan het volgen ie dienen:
De Meester maake eene verzaameling van gelchrevene ttukjens van allerlei foort, welken, op eene bevallige wijze, de, voor de jeugd, nuttigde waarheden, en lesfen behelzen, bij voor vel i: rienige treffende anekdoten uit de gefchiedenisfen, levensbefchrijvinger van groote mannen , reisbefchrijvingen, korte romans, enz. hij laate hier uit de voornaam te L-erlingen, beurteling, hunne lesfen opzeggen, dus leeren zij ook vaardig gefchreevene ftukken leezen.
Dewijl hit ook. bezwaarlijk valt voor veele. ouderen, aHêrfeié ntntige gedrukte dukken voor hunne kindcen te koopen ,, en het grootde gros 'er dikwerf webrg voor over heeft, is het zeer heilziam, dat de Meesters een tat nlijk aafntal, tot algemeen gebruik , voor de fchoollieren, bezitten, bijvoorbeeld: verscheidene werkjens der Maatfchappij tot Nut vat 't Al ïemeen ; hat Gefchenk voor de Jeugd, door m AkTtNKir en van den berg; ma'Vtm st's Uittrek/el uit den Katechismus &tr Natuur ; zijn Vetïeftïgd Nederland verkort; sreuvais G)4uiienst voer Hnderen; van alphens Kindergedichten, en diergelijken meer.
Van deeze ft ikjens kan de Meester aan zijne leerlingen nu en dan eet ter leen geeven, on die in hunne huizen door te leezen: — te waeren, dan als een of ander leerling, door zijne nijverheid en goei gedrag, zich
wel



C 60 )
wel van zijnen pligt gekweten heeft. Had men in ierier fchool een klein fonds , otn 'er zulke fchoolieren jaarlijks mede te begiftigan, 't zou zeer ftrekken kunnen om den lust en ijver onder de leerlingen op te wekken. Ook kan hij een Leesgezelschap van zulke kinderen oprichten, wier ouders wat meêr belang in de opvoeding hunner kinderen Hellen, dan het groote ruuwe gros.
Gevoeglijk kan hij met het Weekblad voor Neirlands Jongelingschap beginnen. Indien het Gezelfchap uit tien a twaalf Leden beftond, en. elk 's weeks twee nommers las, zou de bekostiging ook gering zijn. — Kan de Meester bewerken , dat de zulken, eindelijk, al ware het dat zij reeds van de fchool af waren , aanhouden met leezen , ook van eenigszins grooiere ■ ftukken ; hij moet het vooral niet verzuimen. Dus doende zal hij, in zijnen kring, recht nuttig worden voor het opkomende gedicht; het rijk van waarheid en deugd alom uitbreiden, en aan het loflijk doel der Maatfchappij tot Nut van 't Alge-, meen, beandwoorden.
Eindelijk, op dat ik dit 'er nog alleen 6ijvoege , de Meester moet de kinderen tot alle zedigheid, béfcheidenheid, en beleefdheid geduurig aanfpooren, en zelf hen, in alles, voorgaan; eene befchaafde taal in hunne tegenwoordigheid fpreeken, op dat zijn voorbeeld, 't welk veel invloed heeft, zijne lesfen klem bijzette.
Ziet daar, een Plan, om de jeugd tot gefchikte Leden van Kerk en Burgerftaat op. te leiden! om haar tot dien trap van kundigheden te vormen » welke voor haaren
toi-



C 61 )
toekomenden,werkzaamen, ftand, in het algemeen, vereischt wordt.
Men denke niet, dat het voor een Schoolhouder onmooglijk is, hetzelve, in al dien omllag, werkftellig te maaken; want indien het reeds daadlijk, genoegzaam zodanig uitgéöefend wordt, gelijk met voorteelden getoond kan worden , dan vervalt die bedenking van zelve, 't ls waar', in de eerfte jaaren zal het eenen Schoolmeester een onvermoeid geduld en onvoorbeeldige vlijt verfchaffen, maar op oen duur zal hem alles meêr gemaklijk en genoeglijk worden. — Wanneer hij de nodige lesfen eerst in gefchnft vervaardigd heeft, kan hij er naderhand, zonder veel moeite, gebruik van maaken.
Maar ik moet mij haasten om tot de beandwoording van
Het lilde Lid der vraag te komen, naamelijk:
DE MIDDELEN 'IER SCHOOLHERVORMING,
Of, gelijk de Maatfchappij het uitdrukt: „ Welken zijn de gefchikfte middelen, om ,, deeze inrichting tot ftand te brengen ?"
Het is, dunkt mij, nimmor te wagten, dat zulk een groot en belangrijk ftuk, als de Schoolhervorming is, fchielijk en als met éénen fprong, algemeen , uitgewerkt kan worden. Indien iets, dan is dit een werk van eenen langen adem. Planmaakers mogen 'er zich-, door hunnen wensch vervoerd, in de befpiegeling meê vleien, dat het ras gefchieden kan, maar de uitvoering zelve zal duizend



C 60
«end hindernisfen ontmüeten, die de welmee_
nendfte poogir.gen van waare Vaderlanders en Menfclu-itvrienden zullen dwarsboomén en ftremmeu. Welke vooroordtekn beheerfchtn niet het onbefchaafd en onkundig gemeen, tegen alles wat nieuw is, enkel om dat het nieuw is, al is het honderdmaal beter dan het oudel integendeel heeft het eene onverzetliike verkleefdheid aan het oude, enkel om dat het oud is', hoe fiecht ook. De diepe onkunde, die 'er alöm heerscht, veroorzaakt waanwijsheid, en inbeelding, van alles zo goed te weeten als de kundi^ften. Voorts befpeurt men, alom , eene verbaazende onkunde en onverfchillifiheid omtrend de waare belangen van zich zeiven, zijn eigen kroost, en die van zijnen medemenscb. — Hoe gering is het aantal van zulke Schoolhouders, van welken men met grond verwagten kan, dat zij naar een verbeterd Plan kunnen of willen werken! En daar de btzolding van dit moeilijk werk,over 't algemeen, zeer gering is, en de gelegenheden zo fchaars, om tot dien gewigtigen post van Leermeefter der JVugd recht bekwaam gemaakt te worden, is het niet ligt te vermoeden, dat 'er veele lieden uit den deftieen burgeiftand zijn zullen, die hunne wel opgevoedde kinderen, met moeite en kosten . tot dit ambt zullen laaten opkweeken. — Deeze en nog veel meêr andere zwaarigheden ftann de zo nuttige Schoolhervorming vlak in den weg, en maaken dit belangrrk werk bezwaarlijk. — Maar, wat nu te doen? (lil te zitten? en het wanhoopig op te geeven?
Neeaï



C 63)
Nepn:maar handen aan het werk te flaan, en tegen dien ontzaglijken ftroom van tegenkantingen, onvérdrietlijfc, aan te worftelen, de beste middelen te dien einde uit te vinden en in 't werk te Hellen, om ten minften van tijd tot tijd hier in voorfpoedig te flaagen.
En dan zijn 'er gegronde redenen van verwagting, dat dit bezwaarlijk werk, echter, mooglijk is. Indien men den toeftand der fchoolen thans vergelijkt met dien, waar in zij voor eene halve eeuw of nog minder zich bevonden, ,dan heeft 'er reeds aanmerklijke verbetering plaats: immers, men is 'er, over 't algemeen, op de dorpen, al waar tocli het gebrek allergrootst is, meêr dan oulingS opgezet, dat kinderen naar de fchoolen gezonden worden: men vindt onder de ouden meêr menfchen, dan onder de jongen, welke niet leezen of fchrijven kommen. Inzonderheid wordt het fpellen en fchrijven thans, hoe groot het gebrek ook nog zijn moge, echter veel beter geleerd dan voorheen. Hoe algemeen is ten platten lande, onder den ouden de klagt: „ ik kan nog wel zo veel ,, fchrijven als mij t? pas komt, maar 't ha,, pert mij aan 't fpellen!" en, waarlijk, dit vindt men vaak zoo gebrekkig, dat men naar den zin der woorden raaden moet:-en dat de Schrijfkunst algemeen beter geleerd wordt is vooral blijkbaar. Hier komt nog bij, dat 'er reeds hier en daar, fehoon zeldzaam, eene meer volmaakte leerwijze, naar mijn opgegeeven Plan. meêr of min, begint ingevoerd te worden. Het een en ander geeft reeds een blij vooruitzicht, dat, wanneer 'er meêr middelen ter verbetering werkltellig gemaakt worl
■dea 9



( H)
den, 'er meerder verbetering te wagten zij.
Maar welken zijn nu de gefchikt [Ie middelen om eene betere fchoolinrichting, zo als wij die in 't voorgaande meenen aangewezen te hebben , lot ft and te brengen ? Dit verlangt de Maatfchappij beandwoord te zien.
Billijk heelt de beandwoording van dit derde lid der vraag mij de meeste verlegenheid gebaard, 't ls "geen groote kunst, om aan te wijzen wat ten dien einde behoorde plaats te hebben: dit is reeds een en andermaal door deskundigen, gefchied: maar wat men doen kan, om het gewenschte doelwit te bereiken, is geheel iets anders.
Laat mij het beproeven, en met het laatste beginnen. — Dewijl de Maatfchappij zich inzonderheid het belang der fchoolen zoekt te behartigen, zal ik zulke middelen aanwijzen, die ook door haar kunnen in het werk gefield worden. Mijn andwoord is dan:
De Maatfchappij 'legge zich, vooral, toe, niet alleen om ftukjens die r.uttig voor de jeugd zijn, in het licht te brengen; maar om een gepast getal geregelde Schoolboeken, waar mede dit oogmerk genoegzaam bereikt kan worden, te doen vervaardigen, en wel in diervoegen ingericht, dat zij dezelven voor den geringen prijs van drie of ten hoogften vier duivers leeveren kan.
Hoe meCr deeze Schoolboeken in het uitwendig voorkomen eenige gelijk voimigleid hebben met de ouden, welken men tot nog toe gewoon is. hoe minder de vooroordeelen 'er tegen aandruifchen zullen\ dit leert de ervaarenheid. — De Maatfchappij diende dit



C 65 )
dus in 't oog te houden, te weeten, om, in zo verre het geen nadeel heeft, de nieuwe boeken met de ouden te doen overeenkomen, om dus de vooroordeelen te gemoete te komen, en trapsgewijze te overwinnen.
Voorts diende de Maatlchappij alle poogingen in het werk lettellen,om Schoolmeesters tot een beter plan van fchool-inrichting over
te haaien. — -„a i ^tna
Zij laate, tot dat einde, uit de be=tgekeurde Verhandelingen , een verbeterd plan van onderwijs vervaardigen en diukkea.
Elk Departement trachte , zo veel mogelijk, in kennis te geraaken met de , in zi;n ooru of elders woonenoe , Schoolhouderen, dan zal ras blijken, dat 'er zeer weinigen 7\ n die het doelwit der Maatlchappij zells cenig'szins in het oog hebben , in het waarneemen van hunnen post: maar bet zal tevens openbaar worden, dat zij met allen onwillig °5n,noch ook, dat het hen allen am de gefchiktheid ontbreeke, om, ten minsten vooreerst, met goede verbetering te beginnen en zich verder bekwaam te maaken , om hunne taak, meêr tot algemeen welzijn uit te „prken — Veelen, welken een' goeden aanlee hebben, om recht nuttig te kunnen zijn of te worden, zijn het dikwerf alleen daarom „iet werklijk, wijl zij gansch geene denkbeelden hebben, van eene betere leerwijze dan zij gewoon zijn, om dat hen de gelegenheden hier toe, vaak, f>n.minften op veele doro'ii O ontbreeken. Eenige opwenhng en aanmoediging van de zulken zou hen Ipoedg tot de nuttiglte weïttuigen m huauen kring



(66)
kunnen brengen. Indien men nu maar -m. van het verbaazend groot getal, naar den ouden «enter werkende Schoolhouders in ons Vader and , vooreerst maar een klein gedeel te al ware het zelfs maar het honderfte deel , bewoog, om eene betere en algemeen nuttiger wijze van onderwijs .in te voeren of zulk een plan maar van verre te volgen' hoe vee! zou 'er al gewonnen zijn ! welt een onoereekenbaar voordeel zouden, bijvoorbeeld, twintig zulke weldenkende Leermee, ters in ons Vaderland verwekken ' Welk een uitzicht zou die nog daarin ven , op het. toekomflige geeven! welk eenen heilzaamen invloed zou dit allengs op lZ Nut van t Algemeen hebben ! Imirfers / wanneer de heilzaamer uitwerkingen van hunn* ambtsverrichtingen , in zulke piaatfen ooen baar werden , dan zouden , buiten tvviife andere Gemeenten het op zulke Schoolhouders méér gezet hebben , vooral zou dit Piaat, hebben in de aanzienlijklïe en befebaafdfte piaatfen, waar doorgaans ook de beste be zoldingen zijn; en zodra dit gebeurde, dan" zouden zulken, die naar de beste piaatfen ilonden, van zeiven genoodzaakt worden zich derwiize bekwaam te maaken. '
Doch op welke wijze kan eene opwekkh? en aanmoediging van de Schoolmeesters, doof de Maatfchappij, gevoeglijk gefchieden? veei ligt aldus: cei
Dat de Maatfchappij een verbeterd plaa van fchoolhouden met eenen vriendelijken gedrukten, brief, door de onderfcheidene De' partementen , aan zulke Schoolmeesteren deed
toe.



(6? y
toezenden, van welken men eenig gegrond veraïedei! konde hebben, dat & met ten eeTmaÏl ongefchikt of 9^^^ 'er een nuttig gebruik van te maaken. /,eer nutt" zou het kunnen zijn , dat «He rtg ïe Schoolmeesters Leden der Muatlchafftj waren Dan , daar de gerip'gé inkomften van Se de veesten het met gevoeglijk toelaat, om 's jaarlijks een gouden Dukaat aan hunne huishouding te onttrekken, diende de Maatfchappii ten aanzien van Schoolhouders eene uitzondering haarer wetten te maaken, en her oV Eereleden aan te neemen, zonder dat ze gel ouden waren iets. te betatden. Niemand moest echter die eer gemeten, voor dat Si zich in zijn werk eenigszins verdiensthjk gemaakt had. En zou clan zulk eene eer ge5e aanmoediging pijn? 'r 1? waar, de Maatfchappij zou hier door eenige kosten moeten maaken, dewijl de Schoolmeesters her geen zij r druk uitgaf, voorniet zouden hebben; maar waartoe zou het geld nuttiger kunnen hefteed worden dan tot aanmoediging van c L „imppsters en tot nut der fchoolen? Vo °r n oSn zilke^Eereleden der Maatfchappij, verzocht of verphgt worden op C 3 woon- of ftandplaatfen naar weldeiiS menfcbenvriëndep om te zien, die eene U eine fomme 's jaarlijks opbragten om er cle nuttigfte werkjens, tot gebruik van de fchoo i ren , voor aan te koppen, of indien het Cd toereikende ware , daar *s jaarlijks teven kleine prijsjes voor uit te deelen, aan z 1 ' f uUieren die zich best gekweten of de meeste vorderingen gemaakt oadden.



(68)
Verder moest de Maatfchappij 'er op bedacht zijn, om de Leeraaren van den Godsdienst, zo veel mooglijk, tot haare leden te bekomen, of ten minften op haare zijde te krijgen , op datdeezen vooral een waakend oog op de fchoolen houden, en door hunnen invloed, alles toe te brergen wat ter verbetering van dezelven dienen kan.
Nu zal ik nog eenige dingen opnoemen, die wel allernoodzaaklijkst zijn ter meerdere en., algemeene fchoolhervorming , maar die tevens meer bezwaarlijk zijn, om tot ftand te komen, en ook zonder behulp van burgerlijke en kerklijke onderfteuning niet kunnen ter uitvoer gebragt worden: eu hiertoe breng ik het navolgende:
1. Er moesten nieuwe en betere Schoolrtgekmenten opgemaakt, ingevoerd , en de Meesters verpligt worden , om hunne leerwijze daar naar in te richten: evenwel moesten de fchoolörders, aan Meesters van kunde en fmaak, de vrijheid niet beneemen, om iets ter meerdere verbetering in te voeren.
2. Er moesten betere Schoolboeken ingevoerd worden. Doch deeze verordening moest geene deskundigen ta rug houden, om , fom» tijds andere nuttige ftukjens, nevens de vastgeftelden, te gebruiken.
3. Niemand moest tot het fchoolhouders ambt toegelaaten worden , voor dat hij een voldoend examen afgelegd had,in alle het geen een onderwijzer noodwendig weeten moet, om de jeugd te befchaaven en te verbeteren. —
4. Hier



( 69 )
miTKT. Of zouden ouders moeite en
ïn&nden, om h^^P^4 n moeïr bekwaam te do^en worden o ^ ^
]Uk werk, t welK op v f huisgezin
te vinden ?— uie te ymuc rf
Sds of S aarsverogrdening, waar door elk verpligt werd, om voor kinderer, van vier tot
betaaien, ' ') d tevens eene
Z°Of het kon gefchieden door eene kleine
iTvermMHeriS «n% Meesters .inkomen l°Of Sijkdoor eene verhooging ven Jet il« 3



C 70 )
geld op zulke piaatfen waar, wegens de kleinheid der Inwooneren of In- en Opgezetenen, weinig kinderen ter fchool konden gaan. Eu wie, die wel denkt, kan dit onbillijk keuren? Is de bezolding niet zeer gering? en wordt ze niet van tijd tot tijd geringer naar miatc het geld in waarde verminderd? Hier kont nog bij, dat naar maate van het werk ook het loon zijn moët. Indien nu een Schoolhouder zijn werk zo uitoefende, als wij het 111 't voorgaande gefchetst hebben, hoe veel fpoedigar en hoe veel meêr Zouden de kinderen leeren! — Kan men dan over 't algemeen, eene verhooging van fchoolgeld niet onbillijk keuren , hoe veel te meêr diende dit dan plaats te hebben, wanneer een Meester aan vijf-en-twintig of dertigkinderen dezelfde vlijt en moeite bedeedde Welke anderen aan vijftig of zestig, of nol fiieêr» te koste leggen! — 6 5. Geene Schoolmeesters moesten land in gebruik hebben. Op zulke piaatfen waar een deel land hunne bezolding uitmaakt, moest dat verkocht, en den Meester, voor dat geld een jaarlijks vast inkomen bezorgd worden' om dus voor te komen, dat een Schooimeesl ter zich met boeren bedrijf op houde, gelijk niet zelden gebeurt, tot een onbereekenbaar iiadeel^voor zipie leerlingen.
//' 3Tr T°SSten- I11 fommi?e groote fteden Kveekfchoolen gedicht worden, om jonge lieden tot Schoolmeesters , en daar voor tot dien trap van kundigheden te vormen , welken tot het getrouw en wel waarneemen Van hunnen gewigtigen post vereischt worflerij zonder bekwaamer en Weldenkender
School-



(7i $
,. j^»n is 'er toch nimmer beter Schoolhouderen, is er tol
geen meest nod.B is , e b f haaving en
si^^e-het harl der
tusrchenkomst. en med^e™J8 fworden , ZOu legeering,tot ftandkunnen ,^-chappij , en elk die het nodig zijn,dat d? MP^1^^ Van het bdfg, ftf ane ^gtage? a^nwendede, om Yader,Tn hettmCw n°op derzelver ede aardeeze, in het_vemo r ten £j dc
d?doro°r he Xtoebetrouwd gezag zodanige Zlj' jpnin.ren tot verbetering van het fchool-
S%^t»e Verbande• NU Zai iets op-eeven, waar over mijne l&^ïïiShSSSSp werkzaam waren, g£d Sn ft niet onvoegzaam achie hrer bij en t geen re > ^ . 0OT w„ mn.
E '4



, C70
anderen, voornaamelijk ook hier van daan; — dat de Meeste.s zoo veele onderlcheidene foorten van leerlingen hebben, die in eene les allen onderwezen moeten worden ; bij voor* beeld: in een fchool van honderd kinderen zijn twintig kleinen, die beginnen om het fpellen te leeren , twintig die min of méér in hetfpelltn gevorderd zijn ,twintig die beginnen te leezen , twintig die in 't leezen aanmerkelijk geoefend zijn, en twintig die leeds wél leezen. Daar beneven zijn 'er onder deeze honderd, dertig of veertig fchrijvers , fijferaar.s, enz. De Meester moet dus in ééne les zo veel vcrfchilli nd onderwijs geeven; bebalven het onderwijs in den godsiienst, de zedekunde, het pfalmzingen , er. 't geen verder tot opfcherping der vermogens dient. — Moet hier uit nu niet noodwendig volgen, dat het bezwaarlijk in de uitoefening valt, om alle deeze leerlingen geltadig bezig te houden , en elk zijn befcheiden deel te geeven ? voornaamelijk zullen de laagfte klasfen raak ledig zitten , terwijl de hoogden onderwijs ontvangen. Hier komt nog bij, dat 'er in een Meester, die in alles goed onderwijs zal geeven, zo veele Vereiscluen moeten plaats hebben , dat bet veelen onmooglijk wordt, om in alle die zaaken deskundig te worden: en offchoon het niet onmooglijk is voor anderen, moecen zij hunne beoefening echter zo zeer verdeden, dat niet ligt iemand in alles kan uitmunten: wie toch kan tot veele dingen in alles even bekwaam worden? — In hef kort, al die omflag van. verfchillend onderricht moet noodwendig het leeren vertraageu.
Maar



C 75)
Maar hoe kan dit verholpen worden ? Ten platten lande , of op zulke piaatfen,waar maar ééne fchool is, kan hier weinig of geene verbeuring plaats hebben.
In zulke fchoolen, waar niet boven vijf-entwuitig of dertig kinderen gaan, kan een Meester elk kind ook genoeg zijn belcheiden deel geeven , in eene tweeuurige les.
In de Steden kon men echter inrichtingen maaken, waar door het leeren veel gemakhjker en fpoediger voortgang hebben zoa. Stel eens, in eene kleine of middenmaatige ttad zijn du'zend kinderen, welken op onderfcheidene fcnooleu gaan, de A , b , c, kinderen op de vrouwenfchooltjens 'er buiten gereekend. Zulk eene ltad heeft zeker geen' zeer grooten omtrek. In 't midden van zulk eene ttad moest een'groot gebouw gedicht worden, met zes onderfcheidene ruime fchoolvertrekfeen, welken in orde op eikanderen volgden, als No. 1,2, 3, 4, 5 , 6. [in grootere deden kan men op de gevoeglidute piaatfen, in evenredigen' afdan l, twee of meêr zulke gebouwen dichten.] In elk van deeze fchoolen moest één Meester lesfen geeven, en, indien het vereischt werd, tevens een Ondermeester: in de boven de fchool, om reden draks te melden, moesten twee Meesters zijn.
In dee«e zes fchool vertrekken moesten allen d» kinderen der dad onderwezen worden, uitgezonderd de allerkleinden, die nog letters leer»! moeten; deeze moesten op de-vrouwenfchooltjens blii ven , tot gemak der ouderen, om zulke kleinen fpoediger te kunnen heenen E 5 bren'



(74)
brengen en wederom haaien; als mede tot gemak, van den Meester in de eerfte fchool, om in 't fpelonderwijs geen hinder te hebben. —
N°. i. Moest alleen voor zulke kinderen
zijn die het [pellen leerden; deeze konden in twee klasfen verdeeld worden: in eerstbeginnenden, en meergevorderden.
N-. .% Moest voor zulken zijn die het leezen kerden. , -zonder fchrijven. Deeze konden even ais W". i, in twee klasfen verdeeld worden, ksii
3. Moest een Lcesfchool voor fchrijven zijn; en
'N°. 4. Een Schrijffchool.
De kinderen deezer twee fchoolen .moesten in twee helften verdeeld worden: die de .eene les in No. 3. gingen om hezen te leeren,, moesten de.volgende les in N°. 4. fchrijven leeren, en zo omgekeerd, wm In
No. 5. moest les in de fijferkunst gegeeven worden. Hier moesten, de meestgevorderden hunne voordellen ook , uitgewerkt, te boek fchrijven. In N°. 4 en 5 moest ook het pfalmzingen geleerd worden. In
N°. 6. moest onderwijs gegeeven worden , in de Spel- en Nederlandfcbe, Taalkunde; — in de Muziek; in de Wis- en Zeevaartkunde; in de Gefchiedenisfen; — in de Aardrijkskunde, enz. —
Hier konden ook de Schoolmeesters voor de Dorpfchoolen gevormd worden. In deeze fchool moesten twee Leermeesters zijn: terwijl de een de fchool-les hield, moest de ander in de vijf overige fchoolen , beurtelings,
een



C 75 )
een half uur buitengewoon les geeven: te weeten, om de jeugd zodanig te befchaaven, en tot het aanleeren van nuttige dingen voor te bereiden, en haar de eerfte algemeene beginfelen 'er van in te prenten, als wij in de beündwoording van het tweede hd der vraag, in de bijzonderheden, aantoonden, dat in alle fchoolen plaats diende te hebben.
Dat nu eene inrichting op deeze of diergelijke wijze ongelijk veel meêr fpoed aan het leeren zou bijzetten is van zelve klaar. Een fch 101 toch waarin honderd vijftig of tweehonderd kinderen zijn, welken allen in het ïpeilen geoefend w>rden, kan, gevoeglijk, in twee klasfeti verdeeld worden; ieder klasje in een boek. Wanneer nu de Meester de eene klasfe onderwijst, en de Ondermeester de andere klasfe, dan volgt het, dat «të de gchcelc lts door leert, in plaats, dat mi de gewoone fchoolen , ten minften de onderfte klasfen geduurig ledig zitten ( —
Nu kin de Meester , zijne aandacht alleen bij ééne hoofdzaak bepaalen. - Hoe gemaklijk zou men nu ook voor de vijf eerfte fchoolen bekwaame Meesters kunnen bekomen! —
Om bezolding voor de Meesters te vinden zou ook niet moeilijk vallen. De veelheid van leerlingen in ééne fchool geeft ook een ruim inkomen. Men kon het fchoolgeld ook verdubbelen, tonder dat 'er de ouders nadeel vin hadden; wijl hunne kinderen meêr dan d» helft fpoediger voortgang in het leeren maaken zouden. Ëenigen van deeze Meesters konden tevens voorzangers in de Kerken zijn, en het traktement hier voor genieten. ^



( 76 )
De lesfen in de bovenfte fchool, moesten, daar beneven, nog rijkelijker dan de .anderen beloond worden. Het een en ander zou overvloedig toereikende zijn , om de Leer. meesters eene genoegzaame bezolding te verfchaffen.
Ziet Baar eene ruuwe fchets , welke men naar vereisch veranderen, verfchikken of verbeteren kan.
En nu befluit ik deeze Verhandeling, met den vnurigften wensch , dat de Alzegenaar de lofwaardige poogingen der Maatfchappij tot Nut van 't Algemeen, meêr en meêr, voorfpoedig maake ! dat daar toe inzonderheid de beandwoording deezer Prijsvraag dienstig zijn raooge! dan zal het rijk van waarheid en deugd uitgebreid, en ons Vaderland gelukkig worden: immers (en dit zij mijne ziafpreuk.)
De bloei der fchoolen heeft het alleniaau.vtc vcibmd Met't naar geluk dtr jeugd, en 't heil van Kerk en Land.



BE AND WOOR DING
DER
PRIJSVRAAG,
OPGEGEEÏEH DOOR DE
MAATSCHAPPIJ:
TOT NUT VAN 'T ALGEMEEN.
Welke zijn de gebreken in de fchoolen, waar in de jeugd van den gemeenen burger/land onderwezen wordt? — Daar de genoemde jeugd geene private, genoegzaame onderwijzing genieten kan: welke zou de beste fchool-inrichting zijn, om haar tot nijverheid en goede zeden, en tot dien trap van kundigheden te vormen, welke voor haar en toekomenden werkzaamen fland, in het algemeen, verëischt wordt ? — en welke zijn de gefchikfle middelen, om deeze inrichting tot fland te brengen ?
DOOR
H O R S T I G
Confistoraal- Raad cn Superintendent
, TE
buckeburg,
In het Graaffchap Lippe, in Westphalen,
AAN W1KN EENE
zilveren eerpenning
IS TOEGEWEZEN.






Bij de lofwaardige poogingen onzer efliwe, om , door eene verbeterde inrichting ter W Jen de volmaaktheid en gelukzaligheid der menfchen te bevorderen, heeft men nog, ten allen tijde, te weinig acht geflagen op die kinderen, welken opgevoed zullen worden, om, in 't vervolg, in den werkzaamen burgerftand te leeven. ' wki^n De fchoolen voor Geleerden CO. hebben aan veele piaatfen, door den naar-ijver van
CO Gelehrten fchulen , zegt de Schrijver : •-fchoolen voor Geleerden of ter aankweeking van Geleerden. Zo noemt men in Duitschland de zodaSen , waarin jonge lieden tot aanftaande Geleer. den worden opgeleid: dergelijken als het Atheneum
ïlluftre in Amftcldam.
ïn deeze fchoolen (Gijmnafiën) leerde men voorheen, ten minften voor het groot-Re gedeelte, reeds de eigenlijke geleerde wetenfchappen, welKen de onderwerpen van het onderwijs op de hooge fchoolen of Akademiën behooren te zijn, en men verzuimde, daar tegen, het, zo 'nodig, onderwus In de geleerde taaien. Maar federt eenigen tijd heeft men begonnen deeze fchoolen, bij de voorKiende wetenfchappen en in «t bijzonderJby de taalkunde, te bepaalen, om, zo doende,. eene erensfcheidirig tusfchen haar en de Abademien te maaken, en de jonge lieden alzo voor de laatften Vieter te kunnen voorbereiden. Hierom Zegt de fcbrijver, dat ze op veele piaatfen verbeteringen hebben bekomen.
i



( 8<3 )
verftandige onderwijzeren, (2) en door het aanleggen van letterlievende in/tellingen (3)
aanmerklijk gewonnen.
Voor de Landfchoolen (4) is, hier en daar, door de oprichting van Kw eeklchoolen ter vorming van Schoolmeesteren (5); door het openftellen van Kunst- en Handwerks - fchoolen (6)
eu
(2) Schulmahner — Schcolleeraaren ; bijzonder tot opvoeding en onderwijs van jonge lieden aangeftelde Geleerden.
(3) Philologifchen Inftituten, zegt de Schrijver.— Men verftaa 'er onder: Inflellingen of" gelegenheden om onderwijs in Taaien, Dicht-, Gefchiedkun, e en andere Wetenfchappen , welken men anders onder den naam van fraaie letteren verdaat, te ontvangen. Men vergelijke hier mede de eerfte aanteekening.
~ (4) Schooien ten platten lande , gelijk wij zouden zeggen. — Schooien in de dorpen en gehuchten, door den Staat of 's lands Regeering, enz. gedicht, ten dienfte van zodanig een dorp, enz.
(5) Schülroeister Seminariën, ftaat 'er in het Hoogduitsch.
(6) Indufirie fchulenzegt de Schrijver. Wij Tiebben dit vertaald door Kunst-en Handwerks-fchoolcn , om dat wij genoegzaam meenen onderrecht te zijn',dat deeze fchoolen,zo niet alleen, ten minften hoofdzaaklijk, aangelegd zijn met het oogmerk, om de jeugd, niet enkel in de gewouikjkfte en noodzaaklijkfte bezigheden van haaren toekomenden werkzaamen ftaat te onderwijzen, maar ook tot derzei ver daadelijke beoefening, zo veel mooglijk , aan te fpooren en opteleiden, dus, om hen deegelijk de
f k kun-



C Si 3
en door de openlijke bekendmaaking van welgelukte proeven zorg gedraagen. Maar voor de Burger-fchoolen (7) heeft men?" nog toe zeer vvein.g geda;1n, terwijl zij echter buiten tegenfpraab, tot de eer'fle en uitfteekendfte middelen behooren, 0m het gelik der menfchelijke Maatfchappij te bevorderen!
De Burgers («) maaken eene zeer talrijke klasfe van menfchen uit, omtrend het verwaarlozen van welker befchaavins, wii in geenen deele, onverlchillig kunnen zijn.. Dewijl
kunften en handwerken te doen leeren waar docr zij naderhand de middelen van haar befraan zal moeten vinden.
Deeze fchoolen zijn in de laatere tijden niet enkel ten platten lande, gdyk de fchrijver fchiint te willen, maar ook in fommige fteden, bijvoorbeeld te Göttingen, en ook, zo wij mcenen, fmts eenige jaaren, in Hamburg, aangelegd.
CO AJgemeene fchoolen in /leden en elders ten d.enfïe van den Burger/land. — Men behoort ten aanzien van alle deeze ofiderfcBeidingen en oo-aven van fchoolen, en over het geheel ten aanzien van d,t gehee e ftuk , in gedachten te houden? dat de fchrijver; de inrichtingen, welken ten dien aaneen inDtntsehland voorkomen, geftadig voor de oogen heeft. ° ut
(8) De fchrijver doelt hier zekerlijk op de 13e-
^r,CrSf,r SCfe", en t1ie Burg'ersUelièndoor Koophandel, Fabnjken, het beoefenen van i°nd werken , enz van de eigenlijk gezegde landlieden of boeren onc erfcneiden zijn. Misfcbien, ia wawfcWfa hjk.doelt hij wel bepaaldelijk oP derVzogenó endén" gemeenenman in de Heden, enz e'-^maen F



( 8a )
wijl ze onvermijdelijk met meerdere behoeften des levens bekend zijn, zo ftaan hunne .zeden ook voor meerder bederf bloot dan_ die der landlieden,welken, in hunne levenswijze, gaarne de Burgers n?arvolgen. De meerdere oefening van hnnne ligchaamskrachten heeft invloed op hunnen moed en fterkte, van dewelken zij, zeer ten ontijde een zeer fchadelijk gebruik kunnen maaken, wanneer hunne werkzaamheid niet vroegtijdig genoeg op het rechte voorwerp bepaald wordt. Ook brengt hen hunne onmiddeli.ke verkeering met aanzienelijke lieden dikwijls in de gelegenheid, om befchaamd te zijn wegens den geringen trap van befchaaving, welken zij in hunne jeugd bereikt hebben, gelijk, integendeel, hunne verwaarloosde opvoeding, aan wel opgevoede lieden, ten uiterften gevoelig is-
Wanneer het, over het algemeen genomen, waar is, dat wij, met te zeggen,^,, hij „ heeft eene goede opvoeding gehad, ' bijna alles gezegd hebben, wat bij mogelijkheid tot lof van een mensch van goede verwagting gezegd kan worden, hoe veel goeds mogen wij ons. dan niet van den aanftaanden Burger belooven, als hij, naar waarheid , zich beroemen mag eene goede opvoeding genoten te hebben ! Deeze goede opvoeding hangt niet altijd af van den goeden wil der ouderen. Weinig ouders zuilen 'er wel gevonden worden , die niet van ganfcher harte zullen wenfchen, dat hunne kinderen wel opgevoed worden, maar zij zeiven zijn niet altijd m ftaat hen eene goede opvoeduig te geeven.
Vee-



C 83 >
Veele ouderen, inzonderheid uit den gemeenen burgerftand, weeten niet eens, waarin eene goede opvoeding gelegen zij; nog minder verflaan zij zeiven de kunst en wijze hoe de kinderen wél opgevoed behooren te worden, maar verre weg de minlten hebben, bij hunne dagelijkfche bezigheden , gelegenheid, om zo veele moeite, vlijt en zorg, omtrend hunne kinderen te hefteden, dat dezelven onder hunne handen, befchaafd worden. Het is hier van daan geene geringe weldaad voor den geringen Burger, dat hij zijne kinderen ter fchoole kan zenden. Alleen behoort het met de fchoolen nu ook zo gelegen te zijn, dat de jeugd in dezelven,"met de daad, tot goede Burgeren opgevoed en gevormd worde. Dat dit tot hier toe niet gelchied is bewijst ons het dagelijks gezicht van alle die jonge lieden uit den geringeren burgerftand, onder dewelken zo weinig beminnenswaardige en goedaardige menfehen gevonden worden, offchoon zij ook verscheidene jaaren ter fchoole hebben gegaan.
Wanneer wij de fchoolen zeiven befchouwen vaar in onze Burgers een zo aanzienlijk deel van hunnen jeugdigen leeftijd hebben doorgebragt, zo zal het ons zekerlijk geene verwondering baaren, hoe het mooglijk zij, dat onze Burger kinderen zo weinig nut van hun fchoolgaan genieten. De fchoo! len voor de gemeene Burger kinderen zijn, voor het grooterdeel, nog in zulk eenen lflechten toeftand, dat men zich billijk veriwonderen moet, waarom men niet reeds F 2 voor



(84)
voor langen tijd op eene eindige verbetering van dezelven is bedacht geweest.
Gemeenlijk zijn het de fchoolen'waarin de eerfte drift des menfchen, welke wij als de bron van alle algemeen.nuttige deugden kunnen befchouwen, de drift tot werkzaamheid, in haaren tederen kiem vertreden wordt. Kinderen willen werkzaam zijn en in de i fchoolen wordt hen geleerd ftil te zitten. Veele , ouders bekennen het geheel onbewimpeld, dat dit eene der hoofdredenen is waarom zij hunne kinderen zo jong ter fchoole zendén, en veele fchoolmeesters weeten de kinderen het ftiizitten in de fchoolen zo nadruklijk in te prenten, dat de kinderen het wel verwenfchen mogten dat God hen beweegbaare ledemaaten en gezond bloed gefchonken heeft. De kinderen zijn verpligt bijna de helft hunnes levens, in die jaaren waarin alles bij hen recht begint te leeven, waakende, op ééne plaats door te brengen, willen zij niet bekeven of geftraft worden: Zo verkiezen het hunne meesters, wijl zij hier b-j het meeste gemak genieten. En echter moeten deeze Hinderen, in 't vervolg van tijd, eens beezife menfchen, wakkere en vlijtige arbeiders worden! —
Wat zal men zeggen van de zedelijke opvoeding? Dikwijls komen onze Burger kinderen, meêr zedenloos uit de fchoolen, dan zij derwaard heen gingen. Niemand bekommert zich over hunne goede zeden. Immer», dat kan men den naam niet geeven van goede zeden te leeren, wanneer de Meester door knorren en dreigen, door befchimpin- -
gen



C 85)
gen en flagen, waarin gewoonlijk de fchooltucht beftaat , de kinderen wanvoeglijkheden leert van dewelken zij voorheen niets wisten: of wanneer hij door dikwijls herhaalde tuchtigingen , welken hem nog eenige afwisfeling in zijne eenvormige, leer-uuren te weeg brengen, den kinderen zo veel vermaak verfchaft, dat het hen eindelijk tot eene aangenaame behoefte wordt iemand te zien lijden , en dat zij zich zeiven alle bedenkelijke moeite geeven, dat het hen nimmer aan deeze vermaaklijke tijdkorting outbreeken moge. Maar wat men eigenlijk door goede zeden verdaat, hier van ontdekken de kinderen, nimmer iets, ten zij het hen fomwijlen, bij toeval, buiten de fchoolen geleerd worde. In de fchoolen toch hebben zij alles afgedaan, als zij zich flechts, zo lang de Meester tegenwoordig is , bedaard en ftil houden , — geene hunner gebreken bemerken laaten , en het zo weeten te maaken, dat niemand hen durve aanklaagen, zonder dat het hem daar na berouwe.
En wat leeren de kinderen nu eigenlijk in de fchoolen ? gemeenlijk vordert men van de Burger kinderen, dat zij in de fchoolen leezen , fchrijven, fijferen en de gronden van den Chrjstelijkefi Godsdienst zullen leeren. Zonder thans te vraagen, of in deeze opgenoemde (tukken , de geheele voorbereiding tot het Burgerlijk leven begrepen is, zullen wij nu eens zien, wat de gewoone fchoolen , teh opzichte van allen die dingen, uitrichten.
Men noemt het, dat de kinderen leezen F 3 ge-



( 86 )
geleerd hebben, wanneer zij, uit het een of ander boek, woorden opleezen, of wel opzingen of opdreunen kunnen, van dewelken zij niet eenen lettergreep verftaan; en welken zij gewoonlijk van eenen toon vergezellen, voor denwelken wij zouden fchrikken, wanneer de menfchen hunne gefprekken op zodanig eene wijze wilden houden.
Als men 'zegt; de kinderen hebben fchrijven geleerd, dan beteekent dat gemeenlijk zo veel als, de kinderen kunnen letters namaaken wanneer zij hen worden voorgeïnaakr. Zeer veel gemeene Burgerkinderen maaken deeze letters nauwlijks leesbaar, maar nog minder zijn zij in ftaat deeze letters uit zich zeiven behoorlijk te famen te voegen, wanneer men hen de woorden voorzegt. En echter behoorden de kinderen, wanneer zij eeu waar nut van hun fchrijven zullen hebben, niet alleen leesbaar, en volgens de regelen der fpelkunst, te kunnen fchrijven; maar zij moesten ook in ftaat zijn, om hunne eigene gedachten ter neder te ftellen, dewijl het fchrijven hen weinig zou baaten indien zij beftendig iemand moeiten hebben, die hen voorzeide wat zij fchrijven moeften.
In het fijfferen leeren de kinderen, gemeenlijk, dat alles namaaken wat de Meester hen voordoet. Men ftaat 'er dikwijls verbaasd van, wanneer men de menigte fijfferletters befchouwt waar mede de fchoolkinderen ganfche leien vol befchreven hebben, en wanneer men hen de wonderlijke naamen voort uitfpreeken, waar mede zij alle de ver-
fchil-



(87) .
fchillende foorten van het rekenen benoemen, welken zij reeds geleerd hebben. Ondertusfchen duurt, gemeenlijk, de geheele kunst Hechts zo lang als hun geheugen in ftaat is de voorfchriften daar van te bewaaren. Met hun verftand bevatten ze noch getalen noclx vergelijkingen, tot dat de bezigheden hunnes levens en hun eigen voordeel hen noodzaaken, zonder lei, uit het hoofd te rekenen.
Wat eindelijk het Christendom aanbelangt, het is, helaas! overbekend, dat men de kinderen , dat geen 't welk men,Jzonder reden, Christendom heet, niet zonder veele moeite en verdriet, van buiten laat leeren, waar bij zij niet nodig hebben hun verftand of wil te laaten werken.
Men leert het als een onvermijdelijk ongeluk aanzien zijn geheugen zo lang te moeten nfpannen, totdat men tot lidmaat,» aangenomen geworden. Voor het overige is_ dit Snderwii'sin het Christendom, van zodanigen aart dat het zelve met de neigingen en daaden der menfchen, verder, volftrekt mets ge-
mTo is'têt over het algemeen gelegen met de fchoolen, waar in onze aanftaande B ■ sers gevormd moeten worden. Hier en daar nebben , misfehien uitzonderingen op deezen re<rel plaats, dan deeze uitzonderingen zijn zelden van dien aart, dat men ze tot een akemeen voorbeeld kan ftellen, naar het welke alle overige Burgerfchoolen behoorden veranderd te worden.
Bijaldien de gebreken onzer gewoone Burgerfchoolen in' den grond zullen weggeno» p ^ men



( 88 )
men worden, zo moeten wij nog meêr nauwkeurig en zorgvuldig onderzoeken, van waar het kome, dat het met deeze fchoolen voor den gemeenen Burger, grootendeels, zo flecht gelegen zij.
Aan de meeste fchool-inrichtingen ontbreekt het nog aan een vast en met derzelver oogmerk overeenkom (tig plan, naar het welk de kinderen tot goede en nuttige leden der menfchelijke famenleeving kunnen opgeleid worden. Men onderwijst zonder te bedenken welk het eind-oogmerk zij waar toe men onderwijst.
De Meester waant alles gedaan te hebben, wanneer hij zijne fchool-uuren naar behooren waarneemt. Hoe minder het nut is, 't welk hij door zijne bemoeijingen te weeg brengt, des te minder denkt hij 'er, gemeenlijk, aan, hoe groot dit nut zou hebben kunnen zijn.
Hij beklaagt de kinderen dat zij bij hem niets willen leeren, of troost zich met de gedachte , dat ze bij een ander nog minder zouden geleerd hebben. Voor het overige houdt hij het voor zijnen pligt, eiken dag een zeker beftek met de kinderen door te loopen, en gelooft, dat hij zijn beroep te getrouwer vervuld hebbe, naar maate hem deeze arbeid te zwaarder zij gevallen.
Maar hoe is het ook mogelijk dat de Leermeefters in de Burgerfchoolen een duidelijk begrip kunnen hebben van het nut, 't welk zij te weeg zouden kunnen brengen, zo langen men 'er geene zwaarheid van maakt, om zulke Schoolmeesters aan te ftellen, die ... \ niet



( 89 )
niet alleen geen denkbeeld hebben van het «een Ier toe vereischt wordt om een goed Burger te zijn, maar nog minder iets weeten van den aart en wijze op welke een toekomftig Burger behoord opgevoed en behandeld te worden. , ,
Het is geen gering gebrek onzer burgerfchoolen, dat men in dezelven heden tot Leermeesters aanftelt, die , of het fchoolonderwiis als een ambacht behandelen , of den fel ooi-arbeid voor den trap aanzien langs welken zj tot verdere bevordering flechts opkhmdie daarom met ongeduld naar het tijd ftjp wagten , het welk hen van zo eenen lastisen arbeid ontdaan zal. . § Deeze lieden zijn het, welken zichzelven - befcLuwen als rechte martelaaren en offers voor het algemeen welzijn, terwijl ze het niet bekennen willen, dat het uitzicht op eigen vanrdee' hen, tot deeze, voor hen onbereekende hau ering gedwongen heeft. Z j houdCn niet op te klaagen, dat het fchoolonderS dc z'vaarfte, moeilijkfte en ondankbaarïe arbeid is van allen, en echter willen zrj de geringde moeite niet aanwenden, om op vernuftige middelen te denken, door dewelken deezen arbeid verligt zou kunnen worden.
Zij gelooven, integendeel, dat men hen nieuwe lasten wil opleggen, wanneer men hen van eene betere manier van onderwijzen foreekt. Zij zijn 'er, eens en voor altoos, zo a^n gewoon Jich zeiven en anderen het oerwijs moeilijk te maaken, dat Z1J liever» met geduld, de ongemakken willen draagen, dan 'er zich toe fchikken, dat zij aan goede



(9°)
raadgeevingen gehoor leenen. Slechte, onbekwaame fchoolmeesters moeten noodwendig aan alle verbeteringen der fchoolen hindernisTen in den weg leggen; want behalven dat zij in het geheel geen lust hebben, om ten aanzien van hun gewoon onderwijs eenige verandering voor te neemen,zo ontbreekt het hen ook aan bekwaamheid om dat betere te bevatten , en het zelve , op de gefchiktfte wijze ter uitoefening te brengen.
Het is ook vreemd genoeg, en dit is wederom een nieuw gebrek van onze hedendaaglche fchool-inrichtingen voor burger kinderen , dat men 'er nog niet op bedacht is geweest, om de voor hen nodige en gefchikte lieden tot Schoolmeesters aan te kweeken, en deeze tot hun aanftaande fchoolambt, naar behooren , voor te bereiden. In alle kunften en weetenfchappen is men gewoon onderwijs te geeven , naardemaal het onmogelijk is, dat ieder enkel mensch all' dat geene ontdekken kan, wat, door eene vereenigde werkzaamheid van zo veele eeuwen, reeds uitgevonden is. Alleen de moeilijkfté onder alle kunften , de kunst om den mensch te vormen,heeft men, tot hier toe, door zodanige perfoonen laaten verrichten , welken dezelve noch geleerd, noch immers getracht hebben zich daar toe volkomener maaken.
Eerst federd eenige jaaren heeft men begonnen kweekfchoolen, ter verkrijging van Schoolmeesters voor het platte land, aan re leggen. En deeze weldaadige inrichting heeft zich reeds in veele oorden, door het gelukkigst gevolg, gerechtvaardigd, ongeacht wij
he-



C 9i )
heden nog niet in ftaat zijn, allen de voordeelen te kunnen overzien, welken de nakomelingfchap eens aan deeze wijze voorzorge, met dankbaarheid, zal toekennen. (9)
Wat toch kan ons nog te rug houden, de zogenoemde geringe Burgeren even deeze zelfde voordeelen te laaten genieten , daar wij gemeenlijk van hen nog iets meer dan van de landlieden verwagten ? .
Burger kweekfchoolen zijn het eenige middel waardoor wij eenmaal, in het toekomende, bekwaame en gefchikte onderwijzeren vooï de Burger fchoolen verkrijgen kunnen, en zonder deezen behoeven wij aan geene verbetering van het burgerlijk fchoolonderwijs te denken.
Dan het ontbreekt tegenwoordig onze burgerfchoolen niet enkel aan goede Meesters, het ontbreekt dezelven ook aan het nodig opzicht. De Opzieners onzer fchoolen bekommeren zich of in het geheel niet om hunne fchoolen,of ze zijn menfchen, aan welken men zodanig een opzicht in het geheel niet bad behooren toe te betrouwen. Onverftandige opzieners hebben reeds de daarftelling van veele dingen in de fchoolen , verhinderd. Hunne hoogmoed en eigenzinnigheid hebben 'er niet weinig aan toegebragt , dat veele goede voortellingen, tot waare verbetering 'der fchoolen , zijn onderdrukt geworden ; en dat de besten onder de hedendaag-
fche
fo) Dit alles is eigenlijk toepaslijk op Duitschlanj; _ Dit bedoelt de Autheur zekerlijk: want in deeze Nederlanden is dit, hoe wenschlijk ook, tot nog toe, geenszins het geval.



fche onderwijzeren in de burger fchoolen eindelijk hunnen moed verloren hebben, om hunne onderwijzingen leerzaamer, aangenaamer en nuttiger'te maaken.' En echter kan, aan den anderen kant, niéts gewonnen worden, wanneer men de fchoolen zonder eenig opzicht wil laaten blijven. De Opziener moet als de ziel van het fchool zijn; hij moet niet alleen m allen deszelfs deelen leven en beweging brengen; maar hij moet ook allen deszelfs deelen tot één geheel te l'amen verbinden. Hij moet daar voor zorge draagen, dat de eene onderwijzer, den anderen in de hand wei ke, en zij allen te famen één gemcenfchaplijk oogmerk zoeken te bereiken.
Dan het ontbreekt den onderwijzer offchoon hij ook nog zo bekwaam moge zijn, niet flechts van de zijde der Opzieneren, maar ook van de zijde van 'andere menfchen aan de nodige onderfteuning. Zeer veele menfchen zijn 'er, die op de, van langzaamerhand in te voeren, verbetering der fchoolen invloed zouden kunnen hebben, wanneer ze het niet voor te weinig van betekenis hielden, een deel van hunne oplettenheid en zorge op de vorming van rechtfchapen menfchen te bepaalen. De overheden, zijn de naasten om daar toe fterker uitgenodigd te worden, wijl hun eigen belang van hen vordert alle middelen in het werk te Hellen, waardoor de opvoeding der Burgeren den ftaat van nuttige ingezetenen voorzien kan.
Dan volgen de Ouderen, wien billijk het geluk hunner kinderen ter harte moet gaan: openlijke Bedienaaren van den Godsdienst,
wel-



C93)
welker eigenlijk beroep het is overal het' goede te bevorderen : de Opzieneren der Ge- i meenten, en die aanzienlijke hoofden van Famielien, welken, door hun voorbeeld, zo veel op andereu vermogen. Hoe veel zou niet, door de vereenigde poogingen van alle deeze lieden, kunnen bewerkt worden; wanneer zij in het onderwijs der jeugd een meerder aandeel neemen, en de poog;ngen van rechtfehapen kindervrienden, op eene nadruklijke wijze, met geheel hun vermogen onderfteunen wilden.
Doch wij hebben reeds meêr dan te veel in deeze Verhandeling gezegd, om den verftandigen opmerkzaam te maaken, op de menigvuldige feilen en gebreken welken de fchoolen in het algemeen en de Burgerfchoolen in het bijzonder drukken. In plaats van de lijst deezer gebreken te vergrooten , willen wij liever op wegen, en middelen bedacht zijn, om dezelve voor het vervolg te verbeeteren.
Bij aldien deeze groote en gewigtige vraag niet gebrekkig zal opgelost worden, zo zal het noodzaaklijk zijn, dat wij, vooreerst, een zeker doel bepaalen, het welk, in het toekomende , door de Burgerfchoolen zal moeten bereikt worden: als dan behooren wij de aart en wijze te onderzoeken, hoe dit doel op heb zekerde zal kunnen getroffen worden; en eindelijk moeten wij de hulpmiddelen beproeven, welken de bereiking van dit doel zullen' kunnen bevorderen.
Het fchool moet de voorbereiding zijn tot een toekomend leven. In het fchool moeten
de



C 94 )
de Menfchen _ zo opgevoed en gevormd wor* den, dat zij eenmaal, in het toekomende dat g^ene kunnen worden, 't welk wij hen wenichen, eens te mogen zijn.
Ik geloof niet, dat men van een goed Burgerman meer kan verlangen dan dit, dat hij een verftandig, zedig, vlijtig en gefchikt mensch zij. Deeze eigenfchappen bevatten alle anderen in zich, zonder dewelken de Burger nimmer een gelukkig mensch, even min een nuttig Lid der Maatfchappij, kan zijn.
Wanneer de zogenoemde gemeeneman zijn verftand heeft leeren gebruiken, zo zal hij ook bekwaam zijn om zich van alle dingen duidelijke begrippen te maaken: hij zal bcgeerig zijn om zich immer nader bekend te maaken met de voorwerpen, die op hem de naaste betrekking hebben; hij zal geene neiging tot onkunde verraaden: hij zal in alle gevallen met kloekzinnigheid en voorzichtigheid te werk gaan , en, in alles, overal, zich zeiven weeten te raaden en te helpen: hij zal eene duidelijke bevatting hebben van zijre pligten, en van den aart en de wijze op welke hij dezelve behoort uitteöefenen. Hij zal zich niet fchuldig maaken aan mis« flagcn waar bij men hem gebrek aan overleg en nadenken zal kunnen verwijten. Zijn Godsdienst zal zich op overtuiging gronden en zijne vlijt in Burgerlijke bedrijven, op het .blijkbaar nut, het welk hij daar door te weeg kan brengen. Hij zal geene gtlesen heid verzuimen, om zijne verkregene kundigheden uit te breiden, en geene middelen
ge-



C 95 )
gering achten, waar door hij zich immer bekwaamer en volkomener zal kunnen maaken. Het zal hem gemaklijk vallen , alles te begrijpen, wat hij immer nodig zoude hebben te leeren en zijne overdenking zal hem geftadig verder brengen en nieuwe voordeelen aanwijzen, waar van hij, ten beste van zich zeiven, gebruik zal kunnen maaken..
Dan,hij behoort ook een mensch van goede zeden te zijn. In de zedelijkheid ligt de grond tot zulk een gedrag, waar door men alle menfchen verblijden kan. Een zedelijk goed gedrag beveiligt ons voor alle dwaasheden en buitenfpoorigheden onder dewelken niet een enkele zal aangetroffen worden, die niet, op de eene of andere wijze, het zedelijk gevoel zal beledigen. — Door goede zeden verwerft men zich de hoogachting der menfchen; en voor het gedrag van hem, die door zijne Medeburgeren hoog gefchat wordt, behoeft men nimmer bekommerd te weezen.
Zal, wijders, onze min vermogende Burgerman een weldaadig en nuttig lid der menfchelijke maatfehappije zün , dan moet hij geenen arbeid fchuwen. Naarftigheid en bedrevenheid verhoogen de welvaart des Burgers, zij maaken hem het leven aangenaam en dierbaar. verfterken en behouden hem zijne gezondheid en zijn de zekerfte behoedmiddelen tegen gebrek en e lende.
Dan men verlangt van den gemeenen. Burger niet Hechts, dat hij zijne eigenlijke beroepsbezigheden naar behooren zal weeten waar te neernen: daar zijn buiten dezdven nog
zo



C 96 )
zo menigerleie bezigheden des levens, aan dewelken hij zich niet onttrekken kan, en het zal hem hierom niet weinig tot voordeel verftrekken, wanneer hij 'er zich op toegelegd heeft daar toe alle mogelijke bekwaamheden te verkrijgen, waar door hij zich zeiven en anderen nuttig kan zijn. Ëen onhandig mensch kan men nergens toe gebruiken Maar hij die alle dingen wel weet aan té vatten en gotd te behandelen, wordt door zijne medeburgeren in eere gehouden, en het ontbreekt hem nooit aan gelegenheid om zich zeiven en anderen vermaak aan te doen
Na deeze ophelderingen, over de wezenlij! ke eigenfehappen van. eenen goeden Burger zijn wij reeds in ftaat, in het algemeen' te bepaalen, wat tot de opvoeding eenes goeden Burgers vereischt wordt. Hij moet zo opgevoed worden in zijne vroege ieu<*d dat men in rijper leeftijd van hem zegden kan: Hij is een verftandig, zedig, naarftig en bekwaam mensch geworden.
Voor de jeugd uit den geroeenen Burgerfland, zijn geene anderen, ten minften geene betere fchikkingen, tot deeze opvoeding voor handen, dan de openbaare fchoolen. Op die wijze zij nu ook het oogmerk bepaald, t welk door de Burgerfchoolen moet* bereikt worden.
Niemand zal , naar ik hnope , iets daar tegen hebben in te brengen, wanneer wil in t vervolg, op de vraag, „ waarom J „ de kinderen ter fchoole? den minderen Burgeren ten andvvoord geeven; „ daarom, op „dat zij verftandige, zedige, naarflige en
» ge-



C97)
gefchikte menfchen mogen worden; Het kan wel gebeur n', dat menig een zich verbeeldt, dat de kinderen flechts ter fchoole moesten gaan , om leezen , fchrijven , fijferen en zo iets van het Christendom , te leeren ; dan het zal ons niet moeilijk vallen, den eenvouwigen aan te toonen, dat dit alles reeds in die woorden begrepen is, waar mede wij het oogmerk der fchoolen hebben uitgedrukt.
Kan men hem , die in het geheel geen leezen , fchrijven en fijferen geleerd heeft, wel een gefchikt mensch noemen ? Kan men hem, die van God en Godsdienst niet» weet , wel een verftandig mensch heeten? Wij begeeren echter nog iets meêr van onze aanftaande burgeren, zij moeten niet flechts van eene zaak, zij moeten kennis verkrijgen van alle dingen, welken zijA eenmaal nodig hebben te weeten. Zij moeten niet flechtt de dingen bevatten, zij moeten ook leeren nadenken. Zij moeten niet alleen in de fchoolen wat goeds hooren, zij moeten ook alles wat goed is , doen. Beiden laaten zich zeer goed te famen verbinden; waarom za 1 men hier een grooter oogmerk aan een kleiner voortrekken ?
Waar zijn die ouders, die 'er zich niet over verheugen zouden, wanneer hunne kinderen in bet fchool meêr leeren, dan zij zeiven in hunne jeugd geleerd nebben en die het niet met genoegen zouden hooren, wanneer hunne kinderen geprezen werden, door vreemden, welken fomtijds meêr opmarkzaam zijn op de vorderingen der kinderen, dan de ouderen zeiven ? —
G Maar



C98)
Maar op welk eene wijze zal nu dit oogmerk, met de kinderen van den geringen Burger, bereikt worden ? welke is de leerwijze (io) naar welken de kinderen, in de burgerfchoolen behandeld moeten worden, op dat zij eenmaal, in het toekomende, verftandige, zedige, naarftige en gefchikte menfchen mogen worden?
Met de beandwoording deezer gewigtige vraage zullen we ons na bezig houden.
De kinderen moeten verftandig worden. Daar toe wordt iets meêr gevorderd, dan dat men de kinderen in de fchoolen leezen, fchrijven , fijferen en den Catechismus laat van buiten leeren. Alle deeze oefeningen kunnen zekerlijk tot verftands oefeningen gemaakt worden; maar als dan moeten ze geheel anders ingericht worden, dan het 'er tot hier toe mede gelegen is.
Zal het verftand der kinderen door het leezen geoefend worden, dan moeten zij niet werktuiglijk leeren leezen. Door het werktuiglijk leezen gaat niet alleen de tijd verloren, welke men aan iets nuttigers had kunnen belteeden, maar de kinderen gewennen zich daar bij van der jeugd af aan, iets te doen waar bij zij niet behoeven te denken. In dit geval zou het waarlijk beter zijn, dat men de kinderen met elkander liete ïpeelen, in plaats van ze te laaten leezen; dit zou nog eenige tijdkorting aan de kinderlijke ziel verfchaffen, welke toch elk oogenblik wil bezig zijn: en welke het eene doodelijke ver-
vee-
(10) Methode.



veeling moet worden, wanneer zij, uitren achter een, niets dan onverftaanbaare woorden moet uitfpreeken.
Maar draagt men zorg de kinderen met verftand te doen leezen, dan geeft hen dit leezen een vermaak, het welke zij bij geene fpelen zullen vinden. Daar toe behoort, ge* wis, dat men hen, van het begin af aan» geen woord laate leezen 't welk zij niet verftaan, en geen voorftel 't welk zij niet begrijpen. Het is vreemd, dat men de kinderen , als zij beginnen te leezen, woorden laat uitfpreeken, welken zij in hun leven nog niet eenmaal gehoord hebben en fpreekwijzen, welken zo moeilijk zijn, dat zelfs voivolwasfenen dezelven dikwijls niet verftaan, veel minder dezelven verklaren,kunnen. Welk vermaak zal dan een kind in zulk leezen kunnen hebben? Zou het dan niet veel verftandiger zijn, wanneer men de kinderen, in den aanvang , enkel bekende woorden en gemaklijke voordellen opgave, welken zich van zeiven verklaaren of ten minften zich gemaklijk door andere woorden verklaaren lieten. De Meester behoefde dan niet meêr te doen dan met de kinderen een verftandig gefprek te houden over het geen zij geleezen hebben. Door famenfpraaken leert de fchoolier denken, en woorden geeven altijd gelegenheid om de kinderen aan menigerhan» de dingen te doen gedenken, van dewelken zij nog geen duidelijk denkbeeld hebben. Wanneer de kinderen, bij voorbeeld, leezen; het oog, en de Meester vraagt: hoe veele oogen hebt gij mijn kind? waar toe gebruikt G a men



( IOO )
men de oogen? zo verneemt hij terftond of zij dat woord verftaan hebben. En wanneer hij de famenfpraak wil voordzetten, zo kan hij daar bij de kinderen menigerleie dingen leeren, van dewelken zij voorheen nog niets geweeten hebben.
Ik zal nu nog een voorbeeld bijbrengen om aan te wijzen hoe de Meester bij het leezen het verftand der kinderen kan -oefenen. Het kind leest de woorden: aan de hand zijn vijf vingeren. De Meester' vraagt het kind : hoe veel vingeren hebt gij? zegt het kind: vijf, zo kan de Meester zeggen: toon mij eens uwe vingeren. Brengt het kind alleen eene hand tin voorfchijn, zo vraagt de Meester: hebt gij seen meêr vingers? tel toch uw vingeren eens.' Wanneer nu het kind tien vingeren telt, dan kan de Meester zeggen: gij hebt immers geleezen: aan de hand zijn vijf vingeren, en echter hebt gij tieu vingeren geteld, hoe komt dat toch? Nu moet het kind van zeiven begrijpen, dat het twee handen heeft en dat in het boek flechts van eent hand gefproken werd.
Door zulke oefeningen van nadenken worden de kinderen verftandig gemaakt. Hij die van zijne vroegfte jeugd af, op Jtulk eene wijze gewend wordt van alle denkbeelden rekenfchap te geeven, die zal, in korten tijd, groote vorderingen in de befchaaving zijnes verftands maaken.
Zijn de kinderen zo verre gekomen, dat zij kleine gefchiedenisfen en vertellingen , in haaren famenhang, met verftand kunnen leezen , al* dau vindt de Leermeester nog meêr
ge-



( »x )
gelegenheid om hun verftand te oefenen, wanner hij zich de dingen, die zij geleezen hebben, nog eens vertellen laat, en daar bij acht geeft of zij in ftaat zijn hunne gedachten klaar, onderscheidenlijk en in eene geregelde orde, te kunnen voordraagen.
Alleen op deeze wijze zal het leezen den kinderen aangenaam en nuttig worden.
Even alzo kan ook het fchrijven tot eene verftands oefening voor kinderen worden gemaakt, wanneer men hen vroegtijdig genoeg gewent, hunne eigene gedachten fchriftelijk op te Hellen. In den beginne vergenoegt men 'er zich mede wanneer bet kind enkele woorden uit het hoofd kan fchrijven. Men moet daar bij het geduld hebben, om het kind te zeggen, hoe hij die woorden fchrijven moet. In het begin zullen veele kinderen niet weeten wat zij fchrijven zullen. De Meester kan hen echter fchielijk te hulp komen. Hij zegt tegen het kind: noem mij eens een vier. voetig dier, of een vogel, of een boom, of ten uwer fchooïmakkcren. Heeft nu het kind zulk een naam genoemd, zo helpt de Meester hem daar toe de letteren zoeken: is het met deezen in orde, dan laat men het kind den naam opfchrijven.
Op deeze wijze leert het kind , in korten tijd, enkele woorden naar behooreu fchrijven. Wil men een ftap verder gaan, zo laat men het meerder woorden bijeen ftelfen. In 't eerst geeft men het kind daar toe gelegenheid. Men vraagt: hoe ziet 'er uw hoed uit? is hij rond of vierkant? zwart of wit? fVat doet min met een fchaar ? waar toe gebruikt G 3 men



men inkt, pennen en papier ? — de andwoorden , welken het kind geeft, laat men hem opfchrijven. Hier bij leert men hem zijne gedachten ordenlijk, duidelijk en volledig uitdrukken , en die misdagen vermijden , welken, door den gemeenen man, zo dikwijls tegen taal en goede fpelling begaan worden. AUengskens leert en waagt het kind al iets meêr te famen te voegen , en zo heeft men hem ongemerkt de kunst getoond om van het fchrijven gebruik te kunnen maaken overeenkomftig met het oogmerk daar van; een kunst, op welke zich beden nog weinigen beroemen kunnen , offchoon zo veelenl in hunne jeugd ook fchrijven geleerd hebben.
Wat het fijferen betreft, dit fchijnt geheel en al ter ontwikkeling van het verftand der kinderen beftemd te zijn. De kinderen moeten volftrekt leeren nadenken wanneer men hen met verftand laat reekenen. Daar wordt verder niet gevorderd, dan te weeten, hoe veele enkele deelen één geheel of een getal van bepaalde hoegrootheid bevat, om uit bekende hoegrootheden , door vergelijking, alle flechts mogelijke onbekenden te ontdekken. Eer nog het kind de fijferletteren kent kan het reeds beginnen te fijferen. Zo ras het maar een duidelijk begrip van getalen heeft, kan het aireede optrekken (addéren) en aftrekken, (fubftraheren) verdubbelen (multipliceren) en deelen. (divideren) Een verftandig fchoolmeester zal het geheugen der. kinderen niet met regelen bezwaaren , welken der vergeetelijkheid onderworpen zi,,n: hij zal hen veel meêr aanleiding geeven,



( iwj )
ven, om zeiven die regelen uit te vinden,
naar dewelken men behoort te reekenen. Op deeze wijze zal het verltand der kinderen opgefcherpt en het fijferen voor hen eene der verkiezelijkfte bezigheden zijn. Het werktuiglijk rekenen, echter, het welk, wij deszelfs eigenaardig voorrecht, in 't gemeene leven, niet ontzeggen willen , behoort onder die bekwaamheden van dewelken we hier na zullen fpreeken.
Wij komen thans tot dat belangrijk deel van het fchoolonderwijs, 't welk tot hier toe het meest, door verkeerde behandeling , geleden heeft: dit is, het onderwijs in den Godsdienst.
Wie zou niet wenfchen, dat de Godsdienst tot een onderwerp des verftands werde gemaakt en niet flechts tot een onderwerp van het geheugen, gelijk tot hier toe in de meeste fchoolen gefchied is? gemeenlijk bevat het onderwijs in den Godsdienst twee deelen in zich, Leere en Gefchiedenis. Beiden geeven den onderwijzer genoegzaame gelegenheid om het verltand der kinderen bezigheid te verfchaffen. 1
Men kan den kinderen geen grooter vermaak aan doen dan wanneer men gefchiedenisfen vertelt. En hoe veele gefchiedenisfen zijn niet in onzen Bijbel , die ten grondflage van het onderwijs in den Godsdienst moet gelegd worden, vervat?
Als -de Meester daar bij met overleg te werk gaat, en, vooreerst, die gefchiedenisfen aan de kinderen voordraagt, welken voor hunne kinderlijke zielen het meeste btlangG 4 rijk



C 104 )
rijk, en het gëmaklijkst te begrijpen , zijn: als hij de gaave bezit van goed te vertellen en de opmerkzaamheid der kinderen door dé levendigheid der voordragt, waar mede hi> elk woord begeleid, te binden; zo kan het niet misien, of de kinderen zullen hem met vergenoegen aanhooren; maar ook de inhoud zijner verhaalen moet onuitwischbaar in hun geheugen blijven.
Het verdient hier opmerking, dar de kinderlijke leeftijd in de bijbelfche gefchiedenisfen den meeften zin heeft. De eenvouwigheid der zeden, het wonderbaare in menigerhande gebeurtenisfen, de wijze van voorftelling van die tijden, ftemt met de behoefte der kinderlijke zielen zo geheel haauw overeen , dat men zich verwonderen moet over de hegeerte, welke de kinderen hebben om die gefchiedenisfen te hooren.
Wat aangaat de leere van den Godsdienst, niets fchijnt zo onnatuurlijk te zijn, als dat, dat men de kinderen van buiten laat leeren dat geen, 't welk eigenlijk het refultaat hunner overdenkingen over de gefchiedenis van den Godsdienst moest zijn. Wanneer men aan verftandige kinderen onder het oog brengt, hoe wonderbaar zich God in de Natuur in het algemeen , en in de gefchiedenis. des menschdoms in het bijzonder, geopenbaard heeft; hoe en op welk eene wij«e Hij de menfchen met zijne liefderijke oogmerken bekend gemaakt, en hen de middelen tot hunne welvaart en zaligheid in de handen gegeeven heeft, zo zullen de kinderen niet alleen door zulk een verftandig on- .
der-



derwijs groote en waardige begrippen aangaande God verkrijgen > maar zij zullen daar door tevens opgeleid worden om deezen grooteu God,op eene waardige wijze, te vereeren en zijne oogmerken met hen te vervullen. Wij merken hier bij nog san, dat, bij zodanig een onderwijs, geene bijzondere afdeeling van gelo -fs- en zedenleere plaats kan hebben. Elke geloofsleere, welke zich op overtuiging des verftands grondvest, zal tevens den grond voor eene zedenleere in zich bevatten, en elke zedenleere zal zich op ons geloof grondvesten.
Tot hier toe hebben wij nu gefproken van het gewoone fchoolonderwij>;, -hoe het zo ingericht zou kunnen wordei , dat daar door hft verftand der kinderen gevormd werde.
Daar zijn echter nog veele andere wijzen op welken men den kinderen de kennis van alle wetenswaardige dingen toebrengen, en hen tot eigen nadenken leiden kan.
'De kennis welke door het daadeli k befchouvven der voorwerpen verkregen wordt beeft voor alle anderen den voorrang. Hoe meêr de kinderen bekomen te zien, zo veel te minder zullen zij [zich, in 't vervolg, verwonderen, over het geen zij nog niet gezien hebben. En het is geen gering voordeel wanneer men de menfchen zo verre gebragt heeft, dat run niets wonderbaars meêr kan voorkomen. Met dê Natuur behooren de kinderen bet eerst bekend gemaakt te worden: en juist deeze biedt ons zo veele fchatten aan, dat*wij ons nimmer over gebrek aan leerzaam onderhoud behoeven te G 5 , be-



Cio6)
beklaagen, wanneer we alleen de kunst verftaan , om van dezelven gebruik te maaken.
Het is niet nodig, dat we ieder Burgerfchool van een Naturaiiën Kabinet voorzien. De Natunr brengt in overvloed wonder-fchoone dingen voort, welken de Meester zijne fchoolieren kan aantoonen wanneer hij hen eenig vermaak wil aandoen. Hij behoeft daar bij voor zijne leerlingen geene natuurkundige voorleezingen te houden: hij heeft flechts dat geene te neemen, 't welk hem eiken keer voorkomt, en de kinderen met de hoedanigheid der dingen, met derzëlver beftanddeelen, met de veranderingen welken dezelven door de natuur en door de menfchen ondergaan, en net het gebruik,'t geen men van dezelven maakt, bekend te maaken. Maar ook hier behoort de onderwijzer eene gepaste keuze in acht te neemen: Hij behoort den kinderen het allereerst dat geene aan te wijzen, wat zij, voor alle andere dingen , nodig hebben te kennen, en waar mede zij, in het gewoone leven, het eerfte te doen hebben.
Hij moet de kinderen op het famenftel der ligchaamen en derzëlver weêrkeerigen invloed op elkander, opmerkzaam maaken. Het moet hem tot een vewnaak verftrekken hunne vraage, waar van daan dat of dat korae, en welken de oorzaaken zijn waarom het zo en niet anders met de dingen gelegen zij, te beandwoorden. In 't bijzonder moet de Meester daar op letten, dat" de kinderen dingen met elkander leeren vergelijken en van elkander onderfcheiden. De fcheip.ieid van
de



C I07 )
de kracht des oordeels hangt bijna alleen van deeze oefening af, door dewelke zij de gelijkheid der dingen tot elkander derzëlver verfcheidenheden, gemaklijk leeren opmerken. Hebben de kinderen eene genoegzaame bevatting van enkele voorwerpen uit de nar tuur verkregen» zo zal de Meester zich nog méér aan hen verdienftlijk maaken, wanneer hij hen, fomtijds, ter belooning van hunne betoonde vlijt in het fchool, met zich naar het land neemt en hen grootere voorwerpen aanwijst van dewelken zij, tot dus verre, flechts enkele deelen hadden leeren kennen, welken men ondertusfchen op de plaats zelve moet zien, indien men ze geheel en al wil waarneemen. Van hier maakt de Leermeester den meestgefchiktften overgang tot de grootere verfchijnfelen der natuur, tot de beweging der Hemel - lichaamen , tot de ver-» anderingen der lucht, tot de wonderbaare werking des luchts, des geluids en dergelijke dingen, welken voor volwasfener en verftandiger kinderen bijzonder merkwaardig zijn.
En waarom zou ook de Meester niet fomwijlen de kinderen, wanneer zij zich wel gedraagen, in de werkplaatfen, waar in gearbeid wordt, brengen, en hen daar door een levendig denkbeeld doen verkrijgen, van de verfcheidenheid der menfchelijke levenswijzen en derzëlver nuttigheid voor de famenleeving?
In het fchool kan Hij als dan, bij zijn onderwijs, op duizenderhande dingen wijzen, weiken voor de kinderen, zelfs bij de beste uitlegging , onverftaanbaar zouden blijven, ° wan*



( io8 >
wanneer zij dergelijken niet zei ven gezien, gehoord en opgemerkt hadden.
Welk een voordeel voor kinderen, die op zulk eene wijze onderwezen worden! Behalven dat zij van alle dingen juiste begrippen bekomen," en daar door voor onnozelheid, onkunde en bijgeloof bewaard worden, gewennen zij 'er zich ongemerkt aan , dm alles wat hen voorkomt met' opmerkzaamheid gade te flaan, en over alle dingen na te denken. Het zou overtallig zijn, wanneer wij den Meester nog verder brengen en hem aanwijzen wilden, hoe hij ook door afbeeldingen, teekeningen, prenten en dergelijken, fomwijlen, het verdand der kinderen te hulp komen en hen denkbeelden kan meiledeelen waar toe dikwijls de woorden niet toereikend zijn. Een fcbrander en verdandig Leermeester, welke wij bij dit onderwijs ons voordellen, zal van welven op deeze dingen vallen: en een onbekwaame zal ook dat weinige, 't welk wij tot hier toe omtrend de vorming des verdands gezegd hebben, niet weeten te gebruiken. In 't algemeen moeten wij ons in deeze Verhandeling,. welke niet te groot mag zijn , ons vergenoegen, flechts een. flaauw gefchetst beeld te ontwerpen , van de verflandige leerwijze, naar welke de kinderen, in de burgerfchoolen, behooren behandeld te worden: en in deeze afdeeling kunnen wij flechts iu het algemeen zeggen, hoe de fchoolmeester het hebbe aanteleggen rji zijne fchoolieren verdandig te maaken. Want het is wel te begrijpen, dat de kinde. ren, wanneer zij in aües verlhndig zullen
wor-



worden, niet alleen kennis van de Natuur
en haare voornaamfte voortbrengfelen moeten hebben: zij moeten ook het nodigde van de gedeldheid des lands, waar in zij geboren zijn, weeten: zo ook; van de zeden, gebruiken, en gewoonten der menfchen onder en nevens dewelken zij leeven: van de Wétten des Lands en van de Regeeringsvorm waar naar zij zich te gedraagen hebben: zij moeten ook hun Vaderland met andere landen leeren vergelijken: zij moeten ook met de merkwaardigde gebeurtenisfen bekend zijn, welken op onzen tegenwoordigen toedand eenigen invloed hebben. Dit alles echter mag den kinderen niet op eene diepzinnige wijze geleerd worden. Het oogmerk is niet de kinderen geleerd; maar verdandig te maaken. Het komt derhalven hier in het geheel niet aan op de uitgebreidheid hunner kunde, maar alleen op de rechte aart en wijze, hoe zij deeze kunde bekomen. Hun verdand. moet tot denken opgewekt, maar niet. met veel weeten overlaaden worden.
Het lijdt geene tegenfpraak, dat wij het gewigtigde deel <der befchaaving der kinderen ten einde gebragt hebben, wanneer wij het zo verre hebben gebragt, dat zij verdandig zijn geworden. Dan het is ook onze wensen dat zij, vroegtijdig, tot goede zeden mogen opgeleid worden; want' toch, offchoon zij het ook in hunnen laateren leeftijd ontdekken mogen, dat zij zonder goede zeden eeen fortuin kunnen maakt i, zo zal het nogthans als dan te laat zijn het verzuimde in te haaien, en hunne flechte gewoontens, die heu
reeds



c »<o
reeds tot eene tweede natuur zijn geworden, af te leggen.
Maar wat moet nu de Meester in de burgerfchoolen doen, om de kinderen tot welgemanierde menfchen op te voeden ?
Voor ajle dingen behoort hij zelf hen het meest naarvolgenswaardige voorbeeld van goede zeden en een beminnenswaardig gedrag te geeven. Wij eifchen met recht van hem die aan anderen goede zeden zal leeren, dat hij zelve, in zijn gansch gedrag, daar van, en van alles wat wel betaamelijk is, zich een voorbeeld vertoone. Hij mag derhalven aan geenen van die kwaade hebbelijkheden fchuldig ftaan, welken hem bii anderen, verachtlijk zouden maaken. Hij mag niet eigenzinnig en grillig, niet driftig en oploopend of wraakgierig, niet lomp en onbefcheiden, niet lui en achtloos, zijn. Hij moet zedig in gebaarden, zindelijk op ligchaam en kleeding , ordentlijk' (orde-minnend) in zijne bezigheden, liefderijk en zachtmoedig in zijnen omgang, zijn.
Zonder deeze noodzaaklijke eigenfchappen zal hij de kinderen te vergeefs tot goede zeden vermaanen. Zijn eigen Hecht voorbeeld zal alles weder omverwerpen , wat hij <loor zijn onderwijs heeft gemeend op te bouwen. Terwijl wij dus nu vooronderftellen , dat de Meester die hoedanigheid hebbe , welken hij noodzaaklijk moet hebben, zullen de kinderen van hem goede zeden leeren, zo willen wij nu flechts van den aart en wijze fpreeken, waar in hij zich jegens de kinderen te houden hebbe,
wan-



C in )
wanneer zij hem van deezen kant verblijden zullen.
De meester kan van zijne fchoolieren niet vorderen, dat zij reeds goede zeden mede ter fchoole zullen brengen. Verre het minde getal der kinderen, uit den gemeenen bur;erdand, worden in het huis hunner ouderen met zo veele zorgvuldigheid opgevoed, dat men hunne zeden prijzen kan. Maar het is de pligt des meesters, die bij hen de plaats hunner vaderen zal vervullen , dat hij zich der verwaarloosde kinderen aantrekke, en daar toe all' zijnen vlijt aanwende , dat hij hunne zeden wél vorme. Hij delle zich niet voor, dat het voor de kinderen gemaklijk te doen zij goede zeden aan te neemen, wanneer zij voorheen daartoe niet aangemaand zijn, qf wel reeds geheel flechte zeden hebben aangenomen. Daar behoort niet weinig toe , wanneer zich een mensch aan iets nieuws zal gewennen, of fchoon het wel altijd den kinderen gemaklijker, als den volwasfenen moge vallen.
Maar wat verdaat men dan door goede zeden? is 'er dan een algemeene ricbtfnoer voor handen, naar het welke men die goede zeden kan beöordeelen? Wij kunnen deeze vraagen gerust met ja beandwoorden , wanneer wij onder goede zeden dat alles begrijpen, wat ons in het oog van anderen beminnenswaardig kan maaken.
De uitterlijke indruk welke wij , op het eerde gezicht, bij iemand maaken, is gemeenlijk het eerde waar door wij op hem werken, k deeze indruk van eenen aangeuaamen aart,
zo



()
to zal die geen, welke hem ontvansrt, ook zeker iets in zijne ziel gevoelen , het welk hem tot liefde jegens ons uitlokt. Van hier is het geenszins evenveel, welk een indruk het bloote gezicht des menfchen op ons maakt; daar zijn weinig menfchen die niet van het uitwendige tot het inwendige befluiten zullen , en zelden zal dit befluit bedriegen. — Want een mensch die zich nimmer bekom, mert over het uitterlijke, 't welk toch ieder een in de oogen valt, hoe zal die bekommerd zijn over het inwendige, het welk niet door ieder een wordt waargenomen? Hier komt nog hij, dat het uitwendige een grooter invloed op het inwendige heeft, dan wij gewoonelijk denken. Een mensch , die zich naar het uitWendige verwaarloost, vindt, altijd, meêr gelegenheid dan een ander, om iets onbetaamïijks te doen, en niet zelden moet hem het uitwendige daartoe wel deegelijk tot eene verontfchuldiging dienen.
Uit dien hoofde heeft ce meester, die op de zeden der kinderèn wil werken , voor alle dingen daar op toe te zien, dat hun. e uitterlijke vertooning geene afkeerigheid jegens hen verwekke.
Hier toe behoort, dat hij de kinderen leere hoe zij hun ligchaam en hunne kleeding, immer rein zullen hóuden, üeeze, voor het gevolg zo gewigtige omftandigheid , mag de meester, van het. begin af aan,niet vergeeten. Wanneer de kinderen bij hem gebragt worden , het zij dan door hunne ouderen, het' zij door opzieneren over hen, moet hij terRand bij zich zeiven vraagen: hoe ziet dat
kind



C"3 )
kind 'er wel uit ? Vindt hij 'er, naar het uitterlijke, iets ongevalligs aan, dan moet hij, onbefchroomd, aan de Ouderen te kennen geeven, dat hij niet toeftaat , dat het kind 20 onordentlijk in de fchoole veifchijne; dat kinderen, die men zal kunnen lief hebben,' zich altijd rein en ordentlijk moeten houden; dat de mensch, zodanig als hij zich in ziine jeugd gewendt, ookfgemeenlijk zo in 't vervólg blijft. Het kan de Ouderen niet wel mishaagen, als zij zien, dat zich de Meester ook de moeite wil getroosten om voor de uitwendige manieren hunner kinderen te zorgen. De Ouders weeten bet toch al te wel, dat de uitwendige verwaarloozing hunner kinderen hen veel verdriet en veele kosten veroorzaakt heeft, welken zij befpaaren kun- / nen , wanneer hunne kinderen daar toe aangeboord worden, dat zij zich altijd zuiver en ordentlijk houden.
Deeze belofte , ondertusfchen, moet de Meester dan ook getrouwlijk vervullen. Dagelijks, zo dra de kinderen onder zijne oogen komen, moet hij zich zeiven ernllig afvraagen, of wel de kinderen in die houding en kleeding voor wel opgevoede menfchen zich kunnen laaten zien? Hij moet niet eer zijn ■werk met de kinderen beginnen voor dat hij deeze omftandigheid in orde hebbe gebragt. Als hij maar van het begin af de kinderen «niet toegelaaten heeft, met ongewasfen aangezicht en handen, met gefcheurde en bemorschte klederen, met ongekamde hairen, met lange nagelen,enz. ten voorfchijn te komen, zo zal het weldra tot eene gewoonte H wor-



( «4 )
den zich zeiven en hunne eigene dingen zindelijk en ordentlijk te houden. Zo dra flechts aan de kinderen geene uitzondering pp deezen regel worde toegelaaten, en het den Meester niet verdrietig valle, naauwkeurig daar op toe te zien en zich daar bij onveranderlijk te houden, zo zullen de kinderen het als voor bekend aanneemen, dat reinheid en orde de eerfte fchoolwetten zijn, welken nimmer mogen overtreeden worden. In het vervolg zal het eene kind van het ander leeren, en de kinderen zeiven zullen niet gedqogen, dat iemand hunner fchoolmakkeren hun gezelfchap fchande aandoe. Maar noch in dit, noch in eenig ander geval zal de Meester nodig hebben, jegens zijne kinderen , ge ftrengheid te gebruiken. Als hij gee, ne wanheblijkheden toelaat , behoeft hij ook geene zodanige daaden te beftraffen. 't Is mooglijk , ja, dat de kinderen zich zeiven vergeeten, vooral wanneer ze nog niet gewoon zijn om in alles op zich zeiven zorgvuldig acht te geeven. 't Is mooglijk, dat de kinderen ergens zich eens de klederen of het aangezicht of de handen vuil maaken. Maar daar tegen zijn weder middelen: als deeze flechts, zonder uitftel, daar tegen in het werk worden gefield, zo kan toch de fchade daar door veroorzaakt ligt wederom goed gemaakt worden, en de kinderen zullen als dan wel leeren zich in acht, te. neemen, als zij zien hoe veel moeite zij zich zeiven en anderen, door hunne onachtzaamheid, aandoen. Door het aanwennen van zindelijkheid en 'orde, welken zich niet flechts tot
het



C ii5 )
het aangezicht en de kleeding, maar vooral tot alle dingen moeten bepaalen, leeren de kinderen te gelijk, zichzelven te achten: en dit toch maakt de grondflag van de geheele zedenleere uit. Daar te boven, zo worden de kinderen, door eene zucht tot zindlijkheid en orde, van veelerleie buitenipoongheid te rug gehouden, waar bij zij in gevaar konden komen, zich zeiven en 't geen zij hebben in den war te brengen, en even daar door zich zeiven te verraaden, dat zij thans iets onbehoorlijks gedaan hadden.
Wij gaan nu eene fchrede verder, en komen op de zorge voor de uiterlijke bevalligheid in gelaatstrekken, gebaarden, /landen des ligchaams en bewecgingen.
Als 'er zo veel onhebbelijke kinderen onder den gemeenen man worden gevonden, dan ligt de ichuld daarvan geenszins bij die kin. deren zeiven. De kinderen des gemeenen Mans kunnen even zo goed. als die van den voornaameren, tot bevalligheid opgevoed worden, wanneer Hechts iemand de moeite op zich wil neemen, om hen daartoe aanleiding te geeven. Maar naar billijkheid moeten dit hunne onderwijzers (de Schoolmeesters) doen.
De kinderen neemen, zonder het optemerken, van anderen veelerleie gelaatstrekken, houdingen en beweegingen aan, welken hen, fomtijds, zeer flecht ftaan. Voor het meerderdeel hebben zij 'er zeiven geen denkbeeld van, hoe zeer hen dit mismaake, en welk een haatelijken indruk zij daardoor op anderen maaken. Het is de pljgt hunner ondejH s wij-



(IIÖ)
wijzeren hen die onheblijkheden af te wennen. Daaraan is , fomtijds ,wel wat veel moeite vast, maar de onderwijzer moet daarom niet onverduldig worden.
Veele volwasfene lieden hebben, fomwijlen, ook wel wanheblijkheden aan zich , die ze maar in 't geheel niet kunnen nalaaten. Bij do kinderen is 'er nog hoop , dat zij het Hechte met het betere verwisfelen zullen, bij aldien men hen Hechts bij tijds op zodanige dingen opmerkzaam maakt.
Zullen de kinderen aanvallig worden, dan móet de Meester, vooral hen op eene gefchikte en welvoeglijke wijze behandelen. Niemand volgen de kinderen zo ligt na, als hun Meester, dit ftrekt zich gemeenlijk uit tot de trekkingen van het aangezicht en de gebaarden. De vriendelijke en minzaame gelaatsttrek des Schoolmeesters gaat, in het aangezicht der kinderen over. De kinderen zijn als wasch, zij neemen alle indrukfelen aan.
Als de Meester de kinderen minzaam bejegent , zal hij ook de liefde der kinderen voor zich gewinnen: en als dan kan hij met hen doen wat hij wil. Eén opflag van het oog en één enkel woord zal dan meêr uitwerken dan eene goede dragt Hagen, ingeval de kinderen geene liefde voor hunnen Meester hebben. Hierin is het ganfche geheim van het vormen der zeden vervat. De kinderen moeten het. gevoelen dat de Meester hen lief heeft; zij moeten het gevoelen, dat zich geen mensch, zo als hij, over hunne goede boedanigheden verblijdt, en een zo hartelijk aandeel



C»7)
deel aan hen neemt; als dan doen zij [ook met blijdfchap alles wat hij van hen begeert. Maar wanneer zich de Meester zo onaangenaam bij de kinderen maakt, dat zij niet gaarne bij hem zijn; als hij het zo ver brengt dat ze hem voor eigenzinnig moeten houden, dan mag hij praaten wat hij wil, de kinderen hebben maar in 't geheel geen trek om hem te volgen.
Zullen wij bevallige kinderen krijgen, dan moet de Meefter bij uitneemenheid oplettend zijn op hunne taal. Men heeft flechts nodig iemand te hooren fpreeken, om met genoezaarae zekerheid den trap zijner zedelijke opvoeding te bepaalen. De kennis der taal (dat is aan de beteekenis der woorden:) heeft een ongemeen groote invloed op de zedelijkheid der menfchen. De meefte ongeregeldheden der gemeene lieden ontftaan daar uit dat zij niet geleerd hebben goed te fpreken. Waar zij iets verzoeken zullen , daar beveelen zij; waar zij waarfchouwen zullen daar bedreigen zij; waar zij iemand zullen vcrmaanen, daar fchelden zij; waar ze iets laaken zullen daar beledigen zij, — enkel wijl ze niet geleerd hebben hoe zij zich goed zullen uitdrukken In de taal is 't het meeste zichtbaar, dat de kinderen geen fchuld hebben wanneer zij met de daad, in het vervolg, geene welopgevoede menfchen worden. Ieder woord waarvan zij zich bedienen hebben zij van anderen ontleend : zij zeiven hebben de woorden niet uitgevonden welken zij tot hunne gefprekken gebruiken. Had men hen in hunne jeugd met betere woorden en uitdrukkingen bekend gemaakt, zij zouden ook op eenen H 3 be'



C "8 )
betere wijze hebben leeren fpreeken. Had men hen geene laage uitdrukkingen laaten hooren, zij zouden ook geene zodanigen gebruiken.
Dit laatfte kan men, zeker, niet beletten. De kinderen van den gemeenen burgerman hooren geduurig laage, laffe, taal in menigte; zij zullen dezelve echter niet altijd gebrulken, indien zij ook te gelijk geleerd hebben, hoe men zich beter kan uitdruken. En dit kunnen zij toch nergens beter leeren , dan in de fchoolen. Reeds worden zij door het leezen met eene menigte van goede en voortreflijke uitdrukkingen beken» , maar nog meêr door de minzaame gefprekken hunnes onderwijzers, die in dezelve alle uitdrukkingen vermijdt, welke iets ongefchikts in zich bevatten, en die de kinderen geene uitdrukking veroorlooft, welke op de eene of andere wijze de welvoeglijkheid beledigt. Het is echter niet genoeg dat de Meester zijne fchoolieren aan eene goede taal gewent; hij moet hen ook leeren, hoe zij zich over alle dingen juist en verftaanbaar zullen uitdrukken. Misvattingen hebben ten allen tijde den grond gelegd tot menigerleie verdrietlijkheden. Het was zo niet gemeend, zegt men gewoonlijk, wanneer men iemand door het een of ander woord beledigd heeft. Maar waarom fpreeken wij dan niet zp, dat een ander weeten kan, wat wij eigenlijk gemeend hebben? Waarom noemen wij niet iedere zaak bij haaren rechten naam? Is dan onze taal zo arm dat wij ons aan elkander niet kunnen doen verftaan ?
Maar



C "9)
Maar wij moeten verder gaan: wanneer de kinderen, onder het opzicht hunner leermeesteren, bevallig zullen worden; wanneer in her toekomende hunne ganfche houding verbeterd zal worden, zo moet de Meester ook gelegenheid hebben, acht te kunnen geeven op hunne bewegingen , gebaarden , woorden en uitdrukkingen: anderszins weet hij niet wat hij aan hunne zeden verbeeteren zal. In onze gewoone burgerfchoolen is daar toe zeer weinige of geene gelegenheid. De kinderen zitten onbeweeglijk op eene plaats, en fpreeken niet eêr, dan wanneer zij iets voorleezen of op de voorgeftelde vraagen andwoorden moeten. Op die wijze zal de Meester met hunne zeden niet bekend worden. Veele wanheblijkheden der kinderen worden, wel is waar, bekend wanneer 'er , fomwijlen , klagten over hen in komen; maar moet dan de meester altoos flechts van hooren zeggen oordeelen, moet hij niet zelf met eigen oogen zien, met eigen ooren hooren, hoe zich zijne fchoolieren gedraagen, zo dra ze in vrijheid zijn en onder geen bedwang ftaan ? Het is zeker onbegrijpbaar waarom de meefter de kinderen niet veroorlooven zou om op zekere tij !en met elkander te fpreeken of te'fpeelen. De kinderen moeten gansch ftomp worden, wanneer zij den geheelen dag dóór immer ftil zitten, en in eenen onnatuurlijken dwang moeten leeven.
Indien zij met genoegen zullen leeren, zo moet de Meester hen ook hunne onfchuldige tijdkortingen laaten, waar in zij hunne uitfpanningen kunnen neemen; en juist bij deer H 4 ze



C 12° )
ze gelegenheid, kan de Meester het beste acht geeven op hunne zeden.
Wanneer de kinderen, op zekere tijden , zich vrijelijk beweegen; wanneer zij ongedwongen met elkander durven fpreeken, zo ziet en hoort als dan de Meester, welke hen daar toe. verlof gegeeven heeft , of zij zich gefchikt en wel jegens elkander gedraagen. Hij ziet hoe zij loopen en fpringen, hoe zij elkander aanpakken, welke uitdrukkingen zij jegens elkander gebruiken. Nu weet hij eerst, of zij iets ongefchikts in hunne houding hebben: of 'er ook de een of ander onder hen is, die door zijne onbeleefd en plompheid, of door zijne twistgierigheid en eigenzinnigheid de vreugde der overige kinderen verderft. Nu kan hij de gefchikte kinderen helpen en de ongefchikte onderrechtei.: hij kan hen leeren hoe zij altijd liefdrijk met elkander omgaan moeten; hoe geen van hen zijnen makker, moet jbefchimpen of flaan,of op"eene andere wijze mishandelen.Hij kan hen leeren, hoe zij recht vergenoegd en echter welgefchikt zijn kunnen, of veel meêr, dat zij onmooglijk recht vergenoegd kunnen zijn, bijaldien zij zich niet ordentlijk gedraagen. Men zal toch eindelijk de misdagen wel inzien , welken de Meesters tot hier toe begaan hebben , wanneer zij zich , buiten de leeruuren, om hunne fchoolieren in het geheel niet bekommerden, en zich verbeeldden, dat zij flechts alleen daar waren om het bepaalde fchoolonderwijs : wanneer zij hunne onderwijzelingen dat vergenoegen reeds tot een misdaad wreekenden en hunne jeugdige vrolijkheid door
har- >



harde ftraffen onderdrukten. De kinderen moeten gewis wel tot fchadelijke dingen vervallen , wanneer hen voor onichadelijke geenen tijd vergund wordt : zij moeten, voorzeker, elkander wel plaagen en met elkander ravotten , wanaeer hunne leden niet geheel- en al in een zullen krimpen, zij moeten op middelen denken waardoor zij de opmerkzaamheid hunnes Meesters kunnen bedriegen , en zich die oogenblikken ten nutte maaken , waarin hunne Meester van Tien afgaat , om zich alzo eens voor het lange ftille zitten fchadeloos te ftellen ; zij moeten elkander leeren befpotten, haaten en vervolgen, wanneer zij zien, dat in het fchool list en kracht over onfchuld en zwakheid, immer de overhand bekomen; zij moeten leeren liegen, bedriegen, kwaadfpreeken en valfche getuigenisfen geeven, wanneer zij voor befchimping en fchande zeker zijn, en de ftraf hunner geftrenge Meesters ontgaan willen. En dan verwondert men 'er zich nog over dat 'er flecht opgevoede menfchen uit de fchoolen komen? Eiken dag moeten zij hooren: dat 'er van hen niets goeds zal worden ; dat alle moeite aan hen hefteed verloren is. Moeten dan de kinderen niet eindelijk op de gedachten komen, dat hunne Meesters gelijk hebben ? Wij ftaan ook dit toe, alleen met die bepaaling , dat zo ook onder zijn opzicht niets goeds uit de kinderen worden kan, echter wel iets beters van hen zou geworden zijn, bijaldien zij onder een beter opzicht hadden geftaan? Het geheele Hoofdftuk der zedelijke Opli 5 voe-



C i« )
voeding is befloten met de befchouwingen over de bevalligheid. Bevallige kinderen zullen nimmer iets wandzedelijks doen. Die alzo de kinderen tot bevalligheid gewent, die heeft ook gewisfelijk den grond gelegd tot hun volgend goed gedrag en hen het beste bewaarmiddel gegeeven tegen alle flechte zeden. Grove buitenfpoorigheden, of ongeregeldheden, en dat geen 't welk'men gewoon is boosheid te noemen, komen gefchikte kinderen in 't geheel niet in de gedachten.
Wij komen thans ter onderzoeking van eene nieuwe vraage: Wat behoort men in de fchoolen te doen, op dat de kinderen zich vroegtijdig gewennen, om , in het toekomende, vlijtige, en arbeidzaame menfchen te zijn?
Het is eene fchadelijke dwaaling, te gelooven, dat de kinderen zich wel van zei ven tot arbeid zullen gewennen, als zij het eens nodig zullen hebben door den arbeid hun brood te verdienen.
Wij hebben, helaas ! te veel voorbeelden van volwasfenen , die, op kosten van anderen , enkelvan weldaaden leeven ;offchoon zij dit ook niet nodig hebben; ja daar zijn te dikwerf menfchen , die liever honger en gebrek leiden, dan dat zij zich den arbeid zouden laaten welgevallen. Zulke menfchen zijn in hunne jongere jaaren verwaarloosd géworden; want had men hen van de jeugd af aan, tot den arbeid bepaald, zo zou hen de arbeid, even als nu de ledigheid, tot eene gewoonte zijn geworden, en zij zouden zonder nuttige bezigheid in 't geheel niet leeven kunnen. Aan de ouderen kan men het niet altijd overlaa-
ten,



( 1*3 )
ten, dat zij hunne kinderen tot nnarffigheid zullen aanfpooren. Daar zijn 'er onder de ouderen zeiven nog te veel, die men zelt tot den arbeid wel mag driiven, en de minlte ouders weeten het, hoe zij hunne kinderen, op eene wijze, welke een bepaald oogmerk heeft, eenige bezigheid zullen verfchaffen. Hier van daan zien zij het gaarne , dat hunne kinderen vlijtig ter fchoole gaan, op dat zij ten minften dagelijks eenige uuren op eene nuttige wijze zullen doorbrengen.
Dan, zo als onze burgerfchoolen voor tegenwoordig gefteld zijn, wordt dit goede oogmerk der ouderen omtrend hunne kinderen flechts zelden bereikt. Het is onmooglijk dat de kinderen bij het gewoon onderwijs zich zeiven niet zouden verveelen. Op die wijze leeren zij de ledigheid , zo niet iets nog ergers, dewijl ze in 't geheel niet weeten waar mede zij zich den tijd verdrijven zullen. , , „
Men is hierom reeds aan veele plaatten 'er op bedacht geweest , Kunst- en Hand. werksfchoolen (n) aanteleggen, waarin het onderwijs en algemeen nuttige wetenfchappen , te gelijk met eene aanwijzing tot ligchaamelijke bezigheden, verbonden wordt; en het gunftig gevolg deezer goede inrichtingen, heeft reeds derzëlver oorfprong ten vollen gerechtvaardigd. Sedert eenigen tijd zijn reeds meerdere openbaare fchriften bekend geworden, waarin van de beste aart en wijze ,
(ii)Induftrie Schooien ftaat in 'tHoogduitsch.Men zie deswegens op Bladz. 80, de 6de aanteekening.



ze, hoe zulke Kunst- en Handwerk/choolen kun nen aangelegd worden, zeer uitvoerig en omftandig gehandeld wordt. Wij beroepen ons hierom in 't algemeen op die gefchriften , onder welken het Magazijn voor Induftrie en Armenverzorging, 't welk door waoeman in Göttlingen uitgegeeven wordt, voor .alle anderen uitmunt.
't Zal echter niet ten overvloede zijn , wanneer wij,betreffende dit ftuk, nog eenige bijzondere aanmerkingen maaken.- Daar zijn zo veelerhande bezigheden, welken door de kinderen verricht kunnen worden, dat 'er, fomtijds, in 't geheel geene groote inrichtingen vereischt worden, om de kinderen, op eene voor hen aangenaame, en evenwel voor anderen te gelijk zeer nuttige wijze, bezigheid te geeven.
De kinderen hebben eenen zo natuurlijken trek tot ligchaamelijke werkzaamheid , zij hebben 'er zo veel vermaak in hunne krachten aan alle dingen te beproeven , dat men dikwijler nodig heeft hen van zodanige onderneemingen af te houden, dan hen daar toe aan te drijven. Wanneer nu de Meester zich de moeite wil geeven, om de kinderen zulke bezigheden aan te wijzen, waar bij zij hunne krachten kunnen oefenen, zonder zich zei ven of iemand anders, daar door eenige fchade toe te brengen; als hij hen wil aantoonen, hoe zij bij allen hunnen arbeid met rust, welvoeglijkheid en orde te werk moeten gaan: hoe veele tuinen kónden door de kinderen uitgewied, hoe veele greppels ledig gsmaakt, hoe veele houdhoopen opgeftapeld,
hoe



( "5)
hoe veele fteenen te famen gebragt , hoe veel aarde weggeruimd worden, zender dat de ouders nodig hadden dergelijke arbeid te verrichten, welken hen oneindig lastiger en moeilijker, dan de kinderen, moet vallen? Zou het aan de Meesters geen vermaak veritrekken, als zij de kinderen op eene zo nuttige en voor hunne ligchaainen zo gezonde en voordeelige wijze bezig zagen? En wie zou het den kinderen beletten zulk eenen arbeid te verrichten, wanneer hun Meester daartoe verlof verzocht, en het opzicht daar over hield? Dit zou toch, ontegenfpreekbaar, beter zijn, dan dat de kinderen eten geheelen dag op de ftraat loopen en hunnen moedwil, tor groot verdriet van hunne ouderen en opzieneren, met geheel fchadelijke dingen koelen, enkel wijl men ben niets beter aangewezen heeft.
Maar ook in de fchoolen kon men hen menigerhande nuttige handgebaaren , tot. verpoozing en afwisfeling bij" hunne leeru uren , aanwijzen, waarin zij, gewis, zeer veel vermaak zouden hebben. Kleine Meisjens neemen zeer gaarne breiwerk in de 'hand, en verheugen zich niet weinig, als men haar iets te knoopen , te tornen of op te winden geeft. Bij de jongens kan men zich niet meer bemind maaken, dan wanneer men'hen leert hoe zij kleine gereedfehappen kunnen vervaardigen. Men laate hen toch hunne kleinekaartjens van bordpapier maaken, hunne kleine vogelkooitjens fnijden, hunne korfjens vlegten. Zij doen toch niemand kwaad als zij diergelijke dingen onder handen neemen: zij leeren veel meer met verfcheide-
ne-



C 1*6 )
ne werktuigen gefchiktelijk omgaan, en het is toch beter , zulk foort van tijdverdrijven in tegenwoordigheid van hunne opzieners, dan in hunne eenzaamheid, onder handen te neemen. Maar de nuttigheid van zulke bezigheid openbaart zich ook in de ontwikkeling van veelerhande goede aandoeningen. Het kind leert zich over zijnen arbeid verblijden, het verheugt zich over het geen een ander gemaakt heeft; het eene kind vleit het ander dat het hem zal helpen; de een leert den ander en geeft hem goede invallen op. Geen van allen wil gaam te rug blijven, want de zaak betreft hun eigen genoegen. Elk wil den ander zo gaarne overtreffen; ieder denkt 'er op hoe hij iets voor de tweedemaal beter zal maaken, dan voor de eerfte; en 'er zijn zeker eenigen onder de kinderen, bij dewelken zich bijzondere kunstdriften ontwikkelen zullen en welker vindingrijk vermogen den leermeester in verwondering zal brengen.
Hoe meêr de kinderen in hunnen vroegeren leeftijd zich met zulke geringe dingen hebben durven bezig houden, zo veel te eerder zal zich hunnen fmaak, bij rijpere jaaren, tot grooter en gewigtiger voorwerpen bepaalen , waar mede zij zich willen onledig honden.
En worden dan niet daar door de kinderen gefchikt gemaakt, wanneer men hen vroegtijdig leert, hoe zij alle dingen aangrijpenen behandelen moeten? Dit is gewis een hoofdwerk bij de opvoeding onzer hurgerieugd. Als de kinderen naderhand eens een Handwerk zullen leeren, — welke oefeningen hunner krachten, en buigzaamheid hunner leden



( "7 )
den vooronderfteld men dan niet reeds, zonder dewelken zij, toch aan hunne leermeesteren weinig vreugde zullen toebrengen. En zij zullen het zich gewis, niet beklaagen als zij veelerhande dingen in hunne jeugd hebben leeren maaken, welken geen Baas in eemg Handwerk hen kan leeren; en welken hen echter, fom wijlen, in hunne toekomende huishouding gewigtige dienften kunnen doen.
Voor veele andere dingen zal het den aanstaanden Burger aangenaam zijn, als hij in zijne jeugd geleerd heeft zich met den Tuin bezig te houden. Deeze is eene der meefte gefchiktfte bezigheden voor de jongens. Zij verrijken daar door hunne kennis, bevorderen hunne gezondheid , en leeren onmiddelijk inzien, hoe elk mensch van zijnen vlijt vrucht kan inöogften. Het was daarom wel te wenfchen, dat elk Meester in burger-fchoolen, ook voor deeze bezigheid zorgde, in zo verre niet reeds de kinderen door hunne ouderen tot den tuin-arbeid gebruikt werden. (12)
Om de jeugd tot naaritigheid op te wekken, behoort men ook billijk vrucht van hunnen vlijt te genieten. Kinderen zijn gemeenlijk zo inhaalig niet, dat ze niet flechts enkel voor vermaak iets nuttigs zouden onder handen neemen. Maar hunne ouders zouden het niet gaarne zien, als zij, voor niets of
voor
(12) Dit echter zal zich alleen fchikken voor het platte land en niet gemaklijk in lieden, door de Meesters in de burgerfcboolen , kunnen ten uitvoer gebragt worden Dit kan dcrhalven niet, ais een algemeen voor te flaao en aan te beveelen regel, worden opgegeeven.



(128)
voor anderen werken moesten : daar te boven zijn 'er in den burgerftand veele arme kinderen voor dewelken het geene nietsbeduidende zaak is, wanneer zij alle dagen iets, al is het ook maar eene kleinigheid, verdienen, of wanneer, hunne ouderen ook flechts nu en dan eene geringe onderfteuning bekomen, misfchien om' hunne kinderen iets beter te kunnen kleeden. Dit voordeel wekt de ouders op, dat ze te gewilliger hunne kinderen , buiten de fchooloefeningen nog verfcheidene dingen van bij-werk laaten verrichten* en de ondervinding heeft het geleerd, dat'dit middel alleen reeds toereikend is geweest om de- ouderen te beweegen, dat ze ,de Schoolmeesters om werk endjezigheid voor hunne kinderen verzoeken.
Het lijdt geene tegenfpraak, dat de kinderen , door de menigerhande bezigheden, welken hen hunne Leermeesters verfchaflen kunnen, veele bekwaamheden verkrijgen kunnen: vooral wanneer hunne Meesters hen overal aanleiding geeven hoe zij de dingen op de beste wijze aanleggen zullen: dan 'er zijn, buiten de handgebaaren, nog veele andere bekwaamheden welken den kinderen eens te pasfe kunnen komen. Van deezen willen wij nu nog eenigen van de voornaamflen opnoemen.
Het kan den kinderen in veele opzichten nuttig zijn als zij in hunne jeugd teekenen geleerd hebben. Zij verbeeteren daar door de natuurlijk meetkunde van hun oog; zij leeren de gedaante der dingen meer geregeld «p het oog bevatten; in hunne zielen ontwik-



• ( 129 )
wikkelen zich denkbeelden van het fchoonc en bevallige; hunne zinlijke voorftehingen verkriieen meêr leven en juistheid; zij worden daar door in ftaat gefteld eene menicrte van ideën te bevatten , welken zich met woorden niet befchrijven laaten, entevens keren zij hunne eigene ideën aan anderen mededeelen S zonder de voordeelen in aanmerking te neemen , welken hen bi] het fchrijven zullen toevloeien. Men ziet het ook met relden dat de kinderen, zonder aanwijzing, fig, uren teekenen, en, bij gebrek van betere sdegenheid, tafels, muuren en boekei vol labbèien, dewijl zij 'er zoveel vermaak . m fcheppen, iets zinlijks te kunnen daarllellen, SS men aanftonlls de zaak.kan erkennen, welke 'er door aangeduid moet worden.
betreurenswaardig zou het zijn, wanneer aeeze STder kinderen niet eenigermaate ,nrmd en voor hun toekomend leven nutig |wS™^ware het flechts om zich fnrnwiilen eenig vermaak te verfchaffen, t weïzij niet gemaklijk beter koop zullen
kUDnaear ^ tobben wij echter geene Teken» AkSemiën nodig. De e*^?J^£5£ geduUrig M, wat m êr vo,U
Se"n3de ngeOe bezigheid. In't bekinderen wg> . Q 0f z0 te famen-
gmfteldn eCrond? drkel) een vierkant, enz. Ifv n'aankSg tot ontelbaare voortellingen fan ïeheel be! ende dkigen. Straks wordt een , S ftr,U een ladder, een bril, een fchaar,



( 13° )
voorgefteld. Straks wordt een huis , nu eeii tooren gebouwd; naar verkiezing worden 'er boomen omgeplant en fchuttingen omgetrokken: en het kind geniet een groot vermaak, a!s hij zijn huis of tuin naar welgevallen vergrooten , of volgens zijne eigene verbeel ing ganfche reien van huizen en boomen fcheppen kan. Om de werktuigen behoeven de kinderen niet verlegen te zijn; een ftuk krijt of potlood, en een zwarte plank of een blad papier, is alles wat zij nodig hebben.
Onder de bekwaamheden, welken de kindei en in hunne jeugd verkrijgen kuifnen, mag men ook het zingen tellen, flet maakt de voornaame grondflag tot de geheele muzikalifche befchaaving (12) des menfchen uit. En een mensch die ongevoelig is voor de rouzijk, is waarlijk van harte te beklaagen, niet alleen deswegen, om dat hem eene zijner cdelfte zinnen geen onmiddclijk vergenoegen verfchaft, maar ook vooral, dewijl het hem aan een werkzaam middel ontbreekt , om fchoone aandoeningen op te vatten en tot zijne ziele over te brengen.
In onze gewoone fchoolen wordt tegenwoordig wel gezongen. Maar het fchijnt, in de daad, met geen ander oogmerk te. gefchieden , dan om de ooren der kinderen voor alle de fchoonheden der muzijk, voor altoos, doof te maaken. Men heeft het, tot hier toe in de fchoolen voor iets profaans (waerelds, ijdel) gehouden den kinderen eene aangenaame melodie voor te zingen, welke maar een weinig van het fleepend en maatloos gehuil der kerk - liederen afwijkt ,, tot dat in onze
da-
C12) Muzikalifchen ausbildung.



C «si )
dagen öoppenstüot. en anderen, doof he" uitgeeven hunner Liederen voor volhfchoolen, het ijs gebroken, en voor betere gezangen de deur geopend hebben. (13) De tijd zal het leeren, of men zich deeze wenk behoorlijk ten nutte zal maaken.
Nog veele dingen zou men kunnen opnoemen, welken men de kinderen in de burgerfchoolen zou kunnen leeren, dan wij hebben het gewigtigfte nog voor ons.
Zekerlijk ware het goed, zal men zeggen , wanneer het Onderwijs in de Burgerfchoolen, in het toekomende, zo gefteld ware, dat de ligchaams- en zielsvermogens der kinderen, daar door, meer in oefening en werkzaamheid gebragt werden. Maar hoe zal men het beginnen om zulk eene inrichting aan de fchoolen te geeven? Door welke middelen zal het heilzaam oogmerk bereikt Worden, den kinderen uit den gemeenen burgerftand, in de fchoolen , eene betere en volkomener opvoeding te doen genieten?
Zal eene fchool verbeterd worden , zo moet men, voor alle dingen,iemand hebben, welke die verbetering tot ftand brengt. Met bloote voorftelliugen en wenfchen kan niets uitgericht worden. Daar moet noodzaakhjk iemand zijn, die de zaak zelve, naar behooren, weet aan te vatten. Onze eerfte zorg zii\ hierom, de rechte mannen te vinden, wel-
■" keu
C\X) Men houde hier Wederom in het oog* dat de Schrijver den ftaat der fclwolen in Duitbchland j en der inrichtingen van die fchoolen geduung voor de gedaehten heefo
l ft



( 13» )
ken men het opzicht over de burgerfchooles durft toebetrouwen. Aan veele oorden heeft men, tot hier toe,het opzicht over de openbaaare fchoolen, flechts als een bijwerk behandeld: men heeft hetzelve met zekere ambten verbonden, zonder 'er naar te vraagen, of de perfoonen, die hunne ambten redelijk, wel waarneemen, ook het beduur van een fchool naar behooren kunnen waarneemen: men heeft het fchool - opzicht flechts voor eene toegift aangezien, waarmede een man, die openbaare ambten bekleedt , eenige ledige uuren konde aanvullen. En wat hebben de Opzieneren onzer fchoolen tot hier toe gedaan ? Zijn zij'de eerden geweest, die ons op de inisflagen en gebreken onzer fchoolen opmerkzaam hebben gemaakt ? of hebben niet veeleer anderen ons het ijs gebroken, en den weg gewezen, op den welken wij tot werkelijke verbeteringen onzer fchool-inrichtingen geraaken kunnen? (14)
Van eenen Opziener der lchoolen begeert men, met recht, dat hij een man zij, wien ]]et welzijn der nakomelingfchap boven alles aan het harte ligt ; die eene onweördaanbaa^ rè neiging in zich gevoelt, zich der jeugd aan te trekken , en voor derzëlver beste alle zijne krachten op te offeren: het moet een man zijn, die den naam van een waar kindervriend te zijn verdient; een infchiktfjk,
göed-
d4) 't Geen hier de Schrijver wegens SchoolOpzieneren zegt, vindt zijne toepasjing in Duitscliland en behoort, zo niet geheel, ten minften voor■ naamel'ijk, aldaar te huis.



( 133)
als hunnen aanleg niet bedorvennun ging niet onderdrukf °P ege ^ wijze .gebogen,, zal wden r manzi n,die geleerd heelt w ov daif daar omstandigheid te verbl den,? , mo,„ fefi van daan komen, vanwaar zij wü, flie g voorflag tot veredeling van den mensca baar aanneemen, 0P^^f.a^etS°eevendi., verftandig gebruiken wil. ij ^"S&fijkwerkzaam man zijn, die get"^0"ovL™driüJte.
n^^rVbij 1-oelt, dat hij geroepen » om andereu te onderwijzen. .
Wanneer zodanig een man zn.ke e
genie-hippen voorzien, daarmede jog «"J naauwkeurige kennis T»^^St
W°, 'wTte vreden en gelukkig leven te SC-^U alles,6W« men v^cen



c 134)
foed Opziener over burgerfchoolen verwagren on. Aan zulk eenen man moest men de groote taak opdrangen, om aan de burgerfchoolen eene betere inrichting te geeven, en men moest hem eene behoorlijke. volmagt geeven, om gebruik te kunnen maaken van alle middelen, welken zich, naar gelegenheid van tijd en omftandigheden, ter bevordering van zijn oogmerk, mogten aanbieden.
Ik geloof niet dat het moeilijk zou vallen zodanig een man te vinden, wanneer men flechts moeite deed om hem te zoeken: wanneer men, in 't vervolg, flechts voorzichtiger bij deeze keuze te werk ginge, en dezelve niet enkel aan het geval overliete; wanneer men daar bij niet op afzonderlijk voordeel, maar op het nut van 't algemeen zage.
Elke landftreek toch is niet geheel arm aan waardige mannen , welken het algemeen vertrouwen verdienen, dat zij lust en bekwaamheid zullen bezitten, om eene zaak tot ftand te brengen, die op het welzijn der menfchen zulk eene onmiddelbaare betrekking heeft.
Heeft men flechts eens een goed Opziener voor de burgerfchoolen gevonden, zo zal deeze , als dan van zeiven, alle overige goede fchikkingen maaken, welken tot een wei-ingericht burgerfchool vereischt worden.
Hij zal 'er voor alle dingen zijn werk van maaken, een Kwcekfchool voor aanftaande Leermeesters in de burgerfchoolen op te richten; dewijl het noodzaaklijk is, dat, indien, in bet vervolg, de burgerkinderen een beter en yplkomener onderwijs in de fchoolen verkrijgen, zullen,; hunne leermeesters, vooraf, door
eene



C135)
«ne verflandinge handleiding, vooral daar toe "ïe'^nSErheen de ^«aare
nu eerst moeten beginnen te keren, r emakliikst kan deeze inrichting tot ftand-
den' welken het ftudeeren gaarne
onge »edeVtrw ?n een Kweekfchool ver-
g4 ',"„ tettoe V volgende jaaren , ve,
dfc.'!f.n.' war deeze lieden daar aan le kosten haJde'nSIuVironrinhe.toekoa.endeeens.e
1 4



C 136 .)
Hameren, kunnen zij thans, in de hoop vai veel vroeger en zekerer tot hun doel te zullen geraaken, bsfteeden om tot Leermeester in een burgerfchool bekwaam gemaakt te worden. Voor deezen zil de Opziener van het Kweekfchool , zo ras hij ziet, dat zij goede hoop geeven om in het beriep, 't welk zij uitgekozen hebben, bij uitftek nuttig te kunnen worden, menigerhande middelen en wegen vinden om hen in hun voorneemen met de daad te onderfteuneu, en voor hun noodzaaklijk onderhoud, zo lange te zorgen , tot dat zij, vöor het onderwijs in de burgerfchoolen, gebruikt , en ook als dan voor hunnen arbeid beloond kunnen worden.
Niemand verbeelde zich , dat tot de oprichting van zodanig een Kweekfchool, groote
kosten nodig zijn; dat men daar toe
nieuwe gebouwen behoeft te maaken; nieuwe befoldingen behoeft te bepaalen ; eigene leermeesters behoeft aan te ftelleu, en bijzondere jonge lieden of kinderen nodig heeft, met de welken men de eerfte daadelijke proeven in het onderwijs neeme.
De Kweekelingen, in deeze fchoolen blijven , hetgeen zij voorheen geweest zijn ; zij leeven en geneeren zich op dezelfde wijze gelijk voorheen ; zij behouden hunne wooningen, hunne kleederen en alles wat hen toebehoort. De geheele verandering, welke met hen gemaakt wordt, beftaat hier in, dat zij, in plaats van zich tot eene andere wijze van leven voor te bereiden, thans voor de burgerfchoo'en voorbereid worden. Hun opzienci bepaaldt vopr hen nu het onderwijs



C i37 )
»♦ «-elk zii moeten erlangen , om alle
ken zullen op eene wijze het meest met ne
geSd heeft, d». de jong.itata, d 1„ * kwekelingen
kostwinning kiezer. 7eker, andere
In hunne plaats zuil en1 er, *elfd'ewe!ken jonge lieden gevonden worden met Mi het beproeven kan, of hl] van nen ge ïe betere Kwekelingen kan maaken.
Maar bevindt de Opziener,integendeel,, (t
enen mju, o , onderwijs, 't welk hij
ken zi] maa^;ninheneCft of wel zelve medeKt^dïïfd Set hem'toelaat en hij>bet SnV ander niet toebetrouwt; als dan kan
(l5)A„es wat ^^S^fi^en nog in:het vervolg van ggjed oekU ame]jjk .
Kweeklingen zegt , bepa/> „ .„,. M tot Duitschland. In l\eaeri<ii 1 „Preircld te
zaaken op eenen anderen voet behooren geregeiü
worden. ^



C*3«)
hij hen, van tijd tot tijd, als zij reeds vooraf eenige kennis van zaaken hebben verkregen % met huune toekomende beftemming nauwer bekend maaken; hij kan hen zeggen, wat men van hen verwagt en wat zi j "moeten doen , wanneer zij deeze verwagting niet te ioor willen ftellen. Hij kan, in vriendelijke gefprekken.ben op alle misdagen opmerkzsauynaaken , welken, gemeenlijk , in de burgerfchoolen begaan worden: hij km hen nantoonen, hoe zij, in alles het beter moeten maaken, dan hunne voorgangers: hoe zij de kinderen geheel anders moeten behandelen, wanneer deezen hen tot vermaak en genoegen verftrekktn zullen.
Hij kan hen dikwijls onder het oog brengen, dat 'er geene zaliger bezigheid is dan menfchen te onderrichten, en dat 'er geen middel is, 't welk zo zeer als dit medewerkt, om zich beltendig-duurende liefde en dankbaarheid te verwerven.
Door het vergenoegen, 't welk hij hen zalven bij zijn onderwijs betoont , kan hij hen leeren, hoe men zich zeiven het onderwijs aangenaam maakt, wanneer men flechts altijd daar bij het doelwit voor oogen heeft, om daar door anderen tot volkomencr ftaat te brengen.
Maar de Opziener kan in 't bijzonder door zijnen vriendelijken omgang met de aanftaande Schoolmeesters, en door de achting, die hij hen bij iedere gelegenheid betoont, hun hart daar aan gewennen, dat zij ook wederom aan anderen liefde en achting bewijzen, en vooral nif t vergeeten, dat zij ook aan de kinderen achting fchuldig zijn.
Over



C 139)
Over het geheel moet de geheele vorming hunner zeden een gevolg zijn van den beftendigen omgang met hnnnen Opziener. Het heeft, tot hier toe, onzen Schoolmeesteren aan goede voorbeelden ontbroken , anderszins "zouden de zeden van veelen hunner niet zo ruuw zijn gebleven.
Een betaamenlijk gedrag leert men het getnaklijkst door den omgang met befchaafde en welgemanierde lieden; en wij hebben boven reeds vooronderfteld, dat de Opziener der fchoolen een beminnenswaardig_ .man , en een man van waereldkennis moet zijn. •
Om dé Kweekelingen" op alle voordeden opmerkzaam te maaken, welken hen, in het toekomende, eens te pas kunnen komen, moet de Opziener hen eene handleiding geeven om goede boeken, met nut te leezen. Den man , van wien wü ons beloofd hebben , dat hij zich aan de jeugd meÊr dan alle andere menfchen zal laaten gelegen zijn, moet het niet misfen aan eene keuze van goede boeken, welken zich tot het onderwijs der jeugd bepaalen.
Wanneer de Kweeliïngen zulke bnekcn met verftand keren leezen, en met het oogmerk, óm daarin het beste, en voor hen meest gebruikbaare, op te merken;wanneer de Opziener, fomtijds, met hen hier over gefprek houdt, of £ich hunne aanmerkingen daar over fchriftelijk laat mededeelen , zo zullen de aanltaande Schoolmeesters, ook van deeze zijde , winst doen ; zij zullen fmaak in verftandige lectuur vinden, en gewillig worden " ' - om



( X40 J'
om goede voorftellingen aan te hooren, en zich ten beste nuttig te maaken.
Heeft nu de Opziener de Kweekelingen zo ver gebragt, dat zij met de nodige kennis en bekwaamheden, welken tot onderwijzing der jeugd vereischt worden, uitgerust zijn: als dan laat hij hen zich zeiven oefenen met het onderwijs aan anderen te beproeven, op dat zij alles leeren uitoefenen, 't welk hij hen geleerd heeft. Tot proeven ter oefening is altijd gelegenheid. Overal zijn kinderen, die, bij het onderwijs', nodig hebben nog een weinig voordgeholpen te worden; de meefte Ouders Zouden het zeer gaarne zien,dat zich iemand aanbood, om hunne kinderen nog buiten den fchooltijd onderwijs te geeven. Hier heeft dan de Kweekeling gelegenheid om zijne bekwaamheid te toonen. Hij (telt zich zeiven een bepaald doelwit voor. Wij onderftellen, dat het kind, 't welk hij onderrichten, wil, tot hier t.-e, in het leezen achterlijk is gebleven. De Kweekeling neemt alzo voor, dat het kind bij hem zal leeren leezen. Zijn Opziener heeft hem reeds gezegd hoe hij het maaken moet om iemand leezen te leeren, en nu is deeze zelf tegenwoordig, als hij zijn eerfte onderwijs aanvangt, om hem daarbij alle voordeden aan te toonen, en bem de rechte handelwijze (16) door zijn eigen voorbeeld te leeren.
Zo dra de Opziener bemerkt, dat de Kweekeling zich zeiven reeds weet te helpen , laat hij hem , fomwijlen , op zich zeiven onderwij-
zen
(16) Methode, leerwijze.



C 141 )
ren en Beeft alleen acht op de vorderingen, welken het kind bij dit onderwijs maakt. Onder de kweekelingenzal de een altijd meer Sefchiktheid,om defchoolieren op eene goede wijzete behandelen, aan den dag leggen dan de ander. Deeze omftandigheid moet zich de Opziener ten nutte maaken terwijl hij den minder bekwaame Kweekeling , dikwijls, bij het onderwijs eenes bekwaameren en geoerenden laat tegenwoordig zijn. Zo zou de een van den ander leeren en geen hunner zou zich aan eene eenzelvige leerwijze 07) ge-
W De^Kweekelingen , welken op zulk eene wijze voorbereid worden, kunnen, ra t vervolg , bekwaame meesters inde burgerfchoolen worden: daar door zou een gebrek verholpen worden , 't welk tot hier toe , de verbetering der burgerfchoolen onmooglijk heeft gemaakt.
Alles wat nu nog voor de burgerfchoolen kan gedaan worden , moet' afhangen van een wijs gebruik der omftandigheden, welken zich voor uit niet wel haten bepaalen.
De Opziener van een burgerfchool, wien men dei verbetering van het onderwijs heeft opgedraagen ,zal daar bij de grootfte voorzichtigheid moeten aanwenden. Hij moet in 't bijzonder daar op acht geeven, dat hij met de nodigfte verbeteringen eerst beginne, en hij moet met Mies op eens willen verbeteren. Hij moet van ieder enkele verbetering altijd eerst den goeden uitllag afwanen; en zich daar door van^de
(16) Methode.



C 14a )
SSf e2on?erKwrdkeenheili/er
ftand kan Wj|SSi5?fcS^ nk* tüt
worden, kwal neeZ - ^ ge*
groore beloW HST-fi "Ue
weinig te beloovpn *n ^ ' r ,s beter Zien ouders voo'3en en 3Lte * doe»' Jeugd, dat de fcbooten^S f&ïiffi dereenen Wt:rbi5m»rn • u"Ver Mt bcituur van zijn .,Sét™S ■ m'"«"'^ waards
bLS 'Ei "'?„•*" 2»"e» ai] zich et welk SoS?toïl££ïï *" »Tde' •< net alle bfi k S„ L'fn't k?.D blijven'
verkrijg», die * ome,,had doen
SI* - !»ere'S
verdeelen, en zicTzeive» ïl 7"
Her oogaak h™"1™V.'iVïïr,'ntir/,n
«~rï? êssgtós
voor!ie,n8=eèrTI,'reLS^örS
vrije



C 143 )
vrije verzamelplaats voor de fpeel-uuren afgezonderd konde worden: wanneer de gereedschappen voor het onderwijs, boeken, fchrijfgereedfchappen en dergelijken, in genoegzaamen voorraad daar in voor handen waren, zo dat zij aan elk, tot een vrij gebruik, konden mede-gedeeld worden.
Op alle deeze en dergelijke voordeden van eene goede fchool-inrichting voor burgerkinderen, behoort de Opziener,' met den tijd, bedacht te zijn: maar hij moet daar bij niet vergeeten, dat de inwendige verbeteringen der fchoolen wezenlijker zijn , dan de uitwendigen:dat men zich, des noods, ook zonder dezelven behelpen moet, wanneer de middelen ontbreeken om zodanige inrichtingen tot ftand te brengen: en dat, des niettegenftaande, de verbetering der fchoolen groote vorderingen kan maaken, wanueer flechts dat alles eerst gedaan worde, wat zonder zwaarigheid en hinder gedaan kan worden.
Deeze zijne mijne gedachten over de verbetering der burgerfchoolen. Zij vloeien voort uit eene ziele, welke zich geneigd gevoelt om alle haare krachten voor het welzijn der menfchen op-tc-offeren; en welker gelukzaligheid aanmerklijk zal vermeerderd worden, wanneer de ledige uuren, niet verloren zijn gegaan, welken zij heeft doorgebragt in tÜlle befchouvvingen over een onderwerp to heilzaam , TOT NUT VAM 'T ALCEaïï».
Omnc tulit punctum qaï mtscast utile duld.