KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK
COLLECTIE-TH IERRY
BRUIKLEEN
van de Ned. Herv.
Gemeente te 's Gravenhage
7118 - '35
GESCHIEDENISSEN
DER VEREENIGDE
NEDERLANDEN. I
GESCHIEDENISSEN
DER.
VEREENIGDE
NEDERLANDEN.
VOOR DE VADERLANDSCHE JEUGD»
VYFDE DEEL.
MET PLAATEN EN POURTRAITEN,
te AMSTERDAM, nv JOHANNES ALLART.
MöCCLXXXV.
zeven.en.twint:gste gesprek.
' N ir O U D,
Orde gefield op de Regeering van Holland, ,n
«p de Provintie van Zeeland - Oranjê
vordert zyn ontjlag. De opperfle magt word hem , geduurende den oorlog, opgedragen. Hy aanvaardt de Regeering. Aan/lag op Antvoerpen mislukt. Kloekmoedig gedrag van Margareta van Kalslagen Unie tusfcben Holhnd en Zeeland Vrugtelooze vredehandeling te Breda — Sonoy bemagtigt bet Batndegat; verlaat het weder. Hierges ;ver.
geeffche aan/lag op Nocrdholland. Hy
lemagtigt Buur en.' Mondragon overmeestert de Klundert, Fynöort en Ruigenhil, Hierges belegert en verovert Oudeivater. Moord der Spanjaarden aldaar. Schoonhoven gaat by verdrag at» Hierges over. Hy hemagtigt de n 3 Jeu ut•
0
GESCHIEDENISSEN DER.
fehans te Krimpen en Papendrecht. Dordrecht voor eene belegering beveiligd. Wordt te vergeefscb door den Graaf va» Megen belegerd.
Zoon. Tk heb, waar de Vader, uit het beloop der Gefchiedenisfen, en byzonder in het laatfle Deeltje onzer Gefprekken , opgemerkt : Dat de Prins van Oranje, Willem de 1, eenen magtigen invloed hjd op het bellier van 's Lands zaaken, en dat hy, fchoon in fchyn op 's Konings naam, genoegzaam weinig, of geen minder gezag oefende, dan de Koning, als Graaf, zou hebben kunnen voeren , indien die zig aan de Wetten gehouden had, aan welke immers het Graaflyke gezag, hoe zeer ook misbruikt, onderworpen was. —— Dit heeft in my bedenkingen veroorzaakt , welke ik met de Souvet ainiteit der Snaten niet weet overéén te brengen. Ik bid u my te onderrigten, wat ik van deeze onbepaalde magt van Oranje , en het verwaarloosd gezag der Staaten, denken moet?
Va-
(AO.I572.) VEREENIGDE NEDERLANDEN. ?
Vader. Indien dergelyke bedenkingen by u ontdaan zyn,. zo hebt gy ook uit ons verhandelde moeten leeren , dat 's Lands Staaten, ja zelfs de Gemeente, door hoogen nood gedrongen, hunne toevlugt tot den Prins van Oranje genomen hebben , en hem als 's Lands Redder aanmerkende, over'alles gewillig het Opperbewind lieten ; en dat hy, zoalsgy wel zegt, alles, in fibyn, op 's Konrngs naam, verrigtte, was een noodzaaklyke Staatkundige trek van Prins Willem. Men oorloogde wel tegen FMfs, maar was van hem nog niet ontflagen ; alzo men eerst in het Jaar 1581, zo als gy nader hooren zult, tot den gewigtigen ftap befloot, om hem af te zweeren. Dus moest Wilhm alles, als 'sKonings Stadhouder, op deszelfsnaam ten uitvoer
brengen. De Oorlog werd tot heden
toe niet gevoerd y om Fiiips te verlaatcn, maar om hem, ware het mogelyk, tot reden
te brengen. Wat het gezag der Staaten
betreft, het welk thans byna niets beduidende was, dit zal u minder vreemd voorkomen, als gy u herinnert, hoe ik u heb doen zie», A 4 dat
GESCHIEDENISSEN D3R
dat hun gezag, van tyd tot tyd, onder de Jaatfte Graaven ,is befnoeid geworden, en zy minder aandeel hadden aan het bewind yaa zaïkcn; genoegzaam alles, wat de Regering betrof, werd door den Graaf, of zynen Stadhouder beftuurd. ■ ■ .. Die was dus geen verwaarloosd gezag der Staaten, gelyk gy het noemde, maar wel een ondermynd, geknot gezag.
Z. Wel, waarom was men nu niet bedagt ©p eenig herftel?
V. Ik zal u doen zien, dat gy verkeerd oordeelt. Juist in dit en het volgende Jaar , wendden de Staaten van Heiland en Zeeland , daar toe, al hunnen vlyt aan; het welk niet had kunnen gefchieden , voor dat de meeste Steden ééne lyn trokken, en w artoe nu de Verhoging der lasten, tot voortzetting van den Oorlog, een gereeden weg baande. Want als men niet fchroomde, meerder belastingen te draf gen , dan ten tyde van Alva, zo moest Oranje Huti ook meer aan de hand korncn , en van rllcs meer ken» nis doen hebben; gelyk hyzig ook verbond,
om
VIRÊENISDE NEDERLANDEN. 9
om met de Gemagtigden der Staaten te handelen, over den ftsat des Oorlogs, zo wel te Water als te Lande, waarvan het beftuur, tot hier toa , alleen door zyne handen gegaan was. Ook werd'er van toen af beraamd, dat het Krygsvolk, zo wel aan de Staaten, als aan den Prins, den eed zou doen. Ook' werd Lumey onder bedwang gebragt, om met de Staaten te moeten raadplegen.
Z. Ik verheug my over deeze vermeerdering van de magt en 't gezach der Staaten: want hier door begon de Souverainiteit der Staaten, en met dat, de Vryheid des Volks , weder te herleven. Liet men het daar by berusten ?
V. Neen, men ging al Verder. —— De Vergaderingen der Staaten, die, onder de ti« ranny van Alva, mede genoegzaam te niet geraakt waren , waar door 's Volks Vryheid' den bodem was ingeflagen, waren, zints dien tyd,nog op geen bepaalden voet gebragt. In het Jaar 1573 , was daartoe wel een Re-* glement ontworpen, maar nog niet tot ü'ikd gebragt. Dan, in de Maand FeBruary 5 van
I* GESCHIEDENISSEN DER, •
van dit Jaar 1574» had betzei/e zyne bevestiging gekregen. By hetzelve was bepaald, dat de vergaderingen , geduurende dien Oorlog, beftaan zouden , uit de Edelen en Steden , die bet met hun eens waren; als Dordrecht, Deljt,, Leiden , Gouda , Rotterdam , Schiedam , Gornichem, Schoonhoven , Oudewater en Woerden.
Z. Gy noemt Amfteldam nist: wat is daalde reden van?
V. Om dat deeze Stad als nog de zyde van Spanje hield. En dit was het niet al; maar de vertraaging deezer St ;d , om tot der Staaten zyde over te gaan , het welk niet gefchiedde voor vier Jaaren daarna, veroorzaakte, dat de Steden van het Noorderkwartier eene byzondere Vergadering uitmaakten. Het welk in 't gantfche Staatsbeftuur groote wanördens
te weeg bracht. Verder werd bepaald,
dat deeze Staatsvergadering alle zes weken zou zitten, of eerder, zo de leden daartoe, door den Stadhouder, om zaaken van gewigt, befchreven werden.
Z. Hoe fmaakte dit aan Oranje ? Zyn ge zag werd daardoor, naar myne gedachten, niet weinig bepaald. V»
TETIBENIGDE N iDEilLANÉEPf, ^.f
V' Hy kon zig daar tegen niet verzetten , dewyl het hem onmogelyk was, zonder geld den Oorlog gaande te houden, dat hy niet kon krygen, zonder aan de Staaten meer gezag toe te ftaan , dan zy tot hier toe geoefend hadden. En de Staaten weetende, hoe nodig een Perfoon van die bekwaamheid, als milem I , was, Heten hem gezag genoeg ove, ng. De befchryving der buitengewoone dag* vamen , de beflisfing der gefchillen , de magt om de kleine Steden , die hem nog meer dan de groote naar de oogen zagen , mede ter dagvaart te mogen befchryven, gaven hem middelen genoeg, om zyne oogmerken te bereiken ; het welk ten klaarffen bleek in hetgeen, ten deezen ryde, in het Noorderkwartier, voorviel. De Staaten van dat Gewest betoonden zig zeer onverge. noegd, wegens het gedrag van Sonoy , 's Prinfen Stadhouder aldaar, en begeerden van hem
ontflagen te zyn. . Oranje toonde in
dit geval niet zyn gezag , maar zyne doorflepone Staatkunde. Hy fcheen aan de begeerte der Staaten te willen voldoen, maar
A 6 ygj^
2'
GESCHIEDENISSEN DER
verzocht hun alleenlyk, Sonoy zo lang te dulden, tot dat de Graaf van den Berg zou aangekomen zyn, dien hy hun als dan, in de plaats van Sonoy, zou zenden. Niemand had hy kunnen noemen , die in grooter haat by de Noordhollanders was, dan deezen : want na dat hy zo fchandelyk Gelderland verlaaten had, wilde men zyne naam naauwlyks booren noemen. Dus beQooten die van Noordholland, zig liever met Sonoy te verzoenen, dan den gehaaten Graaf, alfchoon 's Prinfen zwager, als beftierdcr van hun gewest, aan te nemen.
Z. Dit ging zeker Oranje niet buiten zyne . gisfing?
V. In geenen deele; en ik twyfel, by aldien zelfs die van Noordhclland hem hadden willen aanneemen, of Oranje hem dien post wel toevertrouwd zou hebben. ——> Prins Willem toonde dus bekwaamer tc zyn, dan de Staatsleden. Naauwlyks was dit afgeloopen , of daar ontftonden zwaare verfchillen, tusfehen de Edelen en Steden, over ^el>raeerdc,rbeid van gezag, terwyl Oranje,
ouder-
VERS ENIG DE NEDERLANDEN. |J
ondertusfchen, in liet Noorderkwartier., meer
en meer invloed kreeg. • De Steden,
die het gezag der Edelen begeerden te be«' paaien , verzetten zig dus ftilzwygcnd ook tegen den Prins, wiens gezag grootelyks van
dat der Edelen afhing. Deeze zocht ook-
dit met groote Staatkunde te verhoeden. « Hy onderging de Steden met
goede woorden, niet om zig zeiven, zo het fcheen, maar om den Adel te ftyven; den Steden voorhoudende, dat alles, in zo kommerlyken tyd , niet terftond in de juiste orde kon gebracht worden, en dat men de uitheemfehen, die van den aanvang der Be-1 roertcn af aan , in 't bewind waren geweest j daarvan niet zo gemaklyk kon ontzetten. — Hy ging verder, en betoogde ten kl ar-' ften, wat het gevolg zyn zoude, indien men,onder eikanderen, om een gezag wilde twis-: ten, het welk men den vyand nog eerst uit de vuist moest wringen; welk nadeel hier door aan de goede zaak werd toegebracht, en welken nadeelingen invloed dit op de pog onyaste gebeente moest hebben, & 7 die
Ï4
GESCHIEDENISSEN DEK
die niet meer wist, by wjen het gezag berustce, en in den waan gebracht werd , dat de penningen , door haar opgebracht, ten nutte van zyn byzonder belang befteed werden; en daarom traager werden in de betaaling, ja zelfs fchroomachtiger, om bezettingen in de Sreden te ontvangen. Voortgaande met haar de gebreken, die 'er plaats bidden, onder het oog te brengen, raadde hy haar, daar in te voorzien, en hem te ontflaan van ecnen last, dien hy niet uit eigen belang of heerschzucht op zig genomen had, maar enkel om haar van dienst te zyn, en dat het best zou wezen, dat zy het gantfche beftuur op zig namen; verklaarende wyders, dat hy zyn ontdag niet eischte uit weerzin , om den Lande dienftig te zyn, maar omdat hy oordee'de, dat dit ten meesten nutte van het Land zou verftrekken, waarvoor hy anderszins gaarne zyn laatlten druppel bloeds wilde opofferen.
Z. En wat was het gevolg van deeze ftaatkundige voorftelling?
V. Dit, dat de Staaten, hunne zwakheid
keil-
VERBENIGDE NEDERLANDEN. 15
kennende, en vast verzekerd, dat zy Prins Willem niet konden misfen, weder afftonden van het meerder gezag, het welk hun toekwam, en op eene vergadering, te Delft,den I2dea van de maand November, een befluit namen, en vervolgens ten uitvoer brachten , om aan den Prins de Opperfte magt van alle Lands zaaken, geduurende den oorlog, aan te bieden; verzoekende hem ten zeiven dage, in zyne gelukzalige Regeering met den Raad nevens hem te willen volharden; waartoe zy hem, onder den naam van Gouverneur of Regent, volfirekte magt en gezag en bet opperfte bevel geivilliglyk opdroegen. Ook verhoogden zy , behalven alle beloften, die zy hem deeden,zyne wedde, en vermeerderden het getal zyner Lyfwagten.
Z. Ik twyfel niet,of de Prins zal nu fpoedig gereed geweest zyn, om de Regeering op dien voet te aanvaarden?
V. Ja, hy toonde zig hier toe wel gene» gen, doch vorderde, dat 'er 45000 guldens ter maand, tot betaaling van het krygsvolk cir andere lasten, werden opgebracht. ———
De
ÏÖ GESCHIEDENISSEN DER
De weigering hier van ontftak hem zodaanfg, dat hy in drift zig beklaagde over de traag, beid, ligtvaardigheid en misflrgen der Stadüft} verklaarende tevens, liever het Land met eere te willen verlaaten, dan op den voet, door hen voorgeflagen , de Regeering
te willen aanvaarden. - Deeze laatfte
trek zyner reden was oorzaak, dat 'er tcrflond in zynen cisch bewilligd werd.
Z. De zaaken dus verre in- Holland geregeld zynde, verlang ik te weten, wat 'er met betrekking tot den Oorlog voorviel ?
V. De Prins begaf zig nu naar Zeeland, om aldaar de zaaken op dien eigen voet te brengen, en te gelyk om zynen aanflag op Antwerpen te werk te ftellen; ten welken einde reeds verfcheiden foldaaten in het geheim
daar binnen gekomen waren. Ook h id
Oranje, binnen die ftad, mannen , op welke hy zig verlaaten kon; onder anderen een Maarten Neyen en Andries Koppier, zegelaar
in de Brouwery, de drie Snoeken. De
aanflag, echter , hoe geheim hy ook mogt beleid zyn, werd ontdekt* ——« Daarop kwamen
VEREENIGDE NEDERLANDEN'. I7
men veele SpairffeTfe folda 'ei in de ft^d, bezetten markt, poorten en ftr^ten, en nimea vL»r van s'WihTéh foldaaten en gemel.
den Andrie* Koppier gevangen. .De vier
foldaaten op de plyë gebracht zynde, bekenden, in dienst van Oranje te zyn, en, met nog wel 500 anderen, zig in gemelde Brou« wery onthouden te hebben, en door Koppier van fpys en drank verzorgd te zyn ; dat Aeyem de belegger van het gantfche werk was, en dat wel tot tweeduizend lieden , en de mees. te leden van de Magiftraat in den aanflag waren ingewikkeld. Requefins was op
deeze verklaaring, die echter al te hoog was opgegeven, niet weinig verflagen;en befloot daarop, door eenigen, waar op hy vertrouwde, e?ne algemcene huiszoeking te laateri doen, en daarvan met de. regeering een begin te maken. Op het bericht van dit voor¬
nemen des Landvoogds, begaf zig Mr. Willtm Martini, Griffier der ftad, voor uit naar huis, om, alzo hy één der Eedgehboten was, en aan zyn huis den gemeldcn Neyen, j0fu* van Aiveringe», en Nitolaas Ruikhaver had,
tl
GESCHIEDENISSEN D3VL
zyne huisvrouvve Margareta van Kalslagen c« Waarfchuwen.
Z. Die moet haar geene geringe ontfteltenis gebaard Iiebben! Hoe gedroeg zy zig ?
V. Daar was geen tyd tot lang beraad; zy gedroeg zig recht mannelyk; de ge* melde Neyen werd door haar verftooken in het rookhok van zekeren fehoorftcen, en de
twee anderen in een kastafel. Dit had
zy naauwlyks verricht, of de zoekers, verzeld door haaien man, uit hoofde van zyn Ampt, kwamen in huis , en zochten , om het vrolyk en goed gelaat, dat de Juffrouw toonde , min naauwkeurig, dan mogelyk anders
zou gefchied zyn. Zig vervolgens
nederzettende, begonnen zy op de tafel, waar in Ruikhaver en Alveringen verborgen waren, een plakaat te ontwerpen, waarby aooo guldens op het lyf van Neyen, en eene mindere fom op dat der anderen gezet werd.
Z, Haare vrceze moet wel ongemeen groot geweest zyn: want hoe ligt had een enkele hoest, of de nüifte beweging, het leven
kun-
Vol]) O I.
VEREENIGDE NEDERLANDEN. IQ.
kunnen kosten aan de verborgen perzoonen , zo wel als aan haar zelve. Hoe liep dit af?
V. Haar gedrag , het welk zy, zonder de minfte vreeze, in zo dringend een gevaar, vertoonde , dacht my zo uitmuntend te zyn, dat ik het nodfg oordeelde, haare nagedachtenis, door haar afbeeldzel aan u hier te verwonen, te vereeuwigen. .—» Het gevaar nu door het vertrek der onderzoekers grootendeels voorby zynde,. werden Ruikhaver en Alveringen,opde best mogelyke wj'ze,in
zekerheid gebracht. . De Griffier ont-
deedt zig van Neyen op deeze wyzc: na hem in het kleed van een van zyne knechts te hebben geftooken, bediende hy zig van hem als zynen toortsdrager, en bracht hem dus by eenen Bakker in veiligheid. ——«. And ff es Koppier, die een natuurlyke Broeder was van Margrera van Kalslagen, werd inmiddels hevig gepynigd, doch bekende niets. Hy liet niet na, den Griffier hier van kennis te geven; fchryvende, rr.et zyne nesteling, op den bodem van een potje,
waar-
43
GESCHIEDT?KISSEN DTR
waarin Margaïeta hem een weinig fbup ge* zonden had; op welke wyzc hy, op zyne
beurt, van het overige ook ondejrrigt werd.
Maar het geen Koppier weigerde te zeggen , deedt zekere Michiel van de Wiele: want door pyn overweldigd, bcfchuldtgde hy den Griffier, .ais kennis hebbende van s'Prinfen brieven, enz. De Landvoogd zond toen order om Martini te vatten, terwyl hy met de Heeren van de Weth op het Raadhuis zou zyn. Maar de iliagiüraat, zig beroepende op haare voorrechten , weigerde hem te laaten vatten. De Griffier, door het fchryven van Koppier onderrigt zynde, dat van der Wieie de eenigfïe befchuldiger tegen hem was, frremde de verdere weigering van de Magiflraat, en ging gewillig mede, als wel overtuigd, dat hy het naderhand gedwongen zou moeten doen.
Z. Ik ben benieuwd, hoe hy 'er zal afkomen ?
V. In de gevangenis geleid, werd hy ftraks tegen zynen befchuldiger gehoord; doch m.e't een onbefchroomd gelaat ontkende hy al-
vereenigde nederlanden", ju'
les. ——— En wat zynen omging met Neyen en vn der Wiele betrof, ontfchuldigde hy aig, met te zeggen, dat hy'Griffier van de ftad zynde, niet kon nalaaten, gemeenfchap te houden met van der Wiele, die dat Ampt by de Rekenkamer bekleedde, zo min als met Neyen , die Deken, en hy Hoofdman van
het Schippers Gild was. Na gedaanen
•fgeperften eed van alles geheim te zullen
houden, werd hy weder ontflagen. Dus
ontkwamen alle de anderen het gevaar, uitgenomen Koppier,. die in de gevangenis overleed, en van der Wiele en nog één, die op bekentenis ter dood gebracht wer« den 11 ontkwamen Neyen en alle anderen gelukkig het gevaar, het welk, zy zonder de ftandvastigheid van Margaretha van Kalslagen, niet zouden ontgaan zyn.
Z. Hoe daagde Oranje in Zeeland, ten opzigte van het formeeren van het plan van Regeering ?
V. Het ging daar gemaklyker dan in Holland. Doch van meer aanbelang, en dus van meer moeite, was het bcraamen der middelen,
ia (Ao, 15750 geschiedenissen" ber.
lcn , om Holland en Zeeland, door eene vereeniging, naauwer met elkander te verbinden ; het welk, echter, op den 4den van de maand Juny des Jaars 1575 , tot ftand gebracht werd, en daar by beloofd: eikanderen , onder de Regeering en gehoorzaamheid des Prinfen van Oranje, te zullen byftaan en befchermen, tegen den gemeenen vyand, enz. enz. Hier op aanvaardde Prins Willem, op den Hdenvande maand Juny» 1575, de Regeering over die beide Provintiën, maakende geene zwaarigheid, dan alleen in het volbrengen van het eene punt van 't nieuw voorfchrift, waar by van hem gevergd werd, de oefening van den Roomfchen Godsdienst te doen flaaken; niet alleen uit hoofde van eene pryswaardige verdraagzaamheid, maar ook om dat hy begreep, dat, daar men ftreed voor de VryheidvanConfcientie.die aan deRoomfch. gezinden niet mogt benomen worden, van wier Keikgemeenfchap hy zig, eerst in de Maand Oélober 1573, bad afgezonderd. Hy begeerde, dat daar voor in de plaats gefteld werd: Religiën met bet Euangelie
fin*
VErEETCIGdE Nederlanden. 03
flrydendei gelyk o^k vervolgens gefchieddc. Tevens werden ook verfeheidcn nodige middelen , tot 's Lands verdeediging, beraamd.
Z. Wat venigte de Landvoogd Requefensy geduurende dit alles?
V. De ondethandelingen van Vrede wer* den, van weerskanten, hoewel flaauwlyk, voortgezet. Don Louis, die gemaatigder handelde dan Alva, en door gebrek aan geld daartoe ook wel genoodzaakt was, drong fterk op dezelve aan, en bracht het zo verre , dat de onderhandeling, op nieuws, te Breda werd aangevargen, op den 3den van de maand Maart; doch zy eindigden vruchteloos in de maand July van dit zelfde Jaar.
Z, Zat men geduurende deeze onderhandeling van wederzyde ftiJ?
V. Neen: daar werden, van wederzyde, aanflagen gefmeed, met verwagting, dat zy dienen zouden, om party meer aan de hand te doen komen. Sonoy,by voorbeeld, maakte zig meester van eenen inham in het Y, het Barndegat genaamd, om de Amfleldcmmers te henaauwen j doch deeze dreven hem weder
van
S4
GESCIIlEVJENïSSBN DF.R
van daar. De Spaanfchen zochten een anderen inval 'mWestfriesltind t? doen, maar daagden niet beter. Alleen had dit deeze uitwerking, dat Sonoy, onder voorwendzel van aan famenfpanning met den vyaud fchutdig te zyn, veele Roomschgczinden deedt vatten , en op eene onmenfchelyke wyze pynigen en mishandelen ; richtende zelf eenen Regtbank op, welke die van den Spaanfchen Bloedraad niets toegaf. Aan eentn anderen kant, behaalden de Spaanfchen verfcheiden overwinningen. Hierges, de Spaanfche Veld-
överfte , in het Noorderkwartier niets hebbende kunnen verrigten , dan branden en blaaken , floeg nu het beleg voor Buuren, en nam het, na twee dagen, in. Mondragon bemagtigde de Klundcrt, de Ruigenbil en Fynoord; waardoor hy in ftaat gefteld werd, om de vaart naar Zeeland te belemmeren. ■ Hierges, van Buuren meester zynde, rukte, in drie hoopen,naar Bommel,Woudri~ (hem en Schoonhoven. Op den ioden July, belegerde hy Oudevaater, waarin meer dan 700 weéïbaare Mannen , zo Soldaaten als
Bur-
VEREENIGDE NEDERLANDEN. I5
burgers bevonden. De (luis aan den Tsfcl ■werd terftond overmeesterd, waardoor belet werd, dat men hec Land rondom Oedt* water, kon onderzetten.
2. Wat deed Oranje in dit geval?
V. Wat zrou hy doen? Hyhad vooraf reeds bevoolen , het Land onder water re zetten, doch die van Oudewater, om den hooybomv niet te verliezen , hadden zyne order* -verzuimd, het welk zy zig te laat beklaagden. Want Hierges, flopte thans den Tsfel, en fneed hun den toevoer af; en uitvallen te doen, wis voor de belegerden niet raadzaam, wegens de geringheid van hunne magt.—— Hierges, zyne batteryen voltooid hebbende, deed de Stad opëisfchen, gevende aan de belegerden twee uuren tyds van beraad; en die verloopen zynde, begon hy de Stad hevig te befchieten, hield daar mede aan tot aan den avond , en hervatte hetzelve d.iags daar aan. Met den midddag begonden de Spanjaards den florm; doch, zy vonden meer tegenftand, dan zy van zo gerings > V. DEEL. B be.
25
GESCHIEDENfSSEN DER
bezetting verwagt hadden. Dan, nadat
•zy zig een uur raannelykverdecdigd hadden, werd de wal overweldigd; waarop het gantfche Leger binnen drong. —— Thans werden de nog overgeblevene en in de wapenen zynde bezettelingen en burgers, onder het onöphoudelyk narennen der overwinnaars, jnet fchietcn, hakken, (laan en dootfteeken afgemaakt. In de eerfte en zig meer en meer uitbreidende woede, werd ook het weêrlooze vrouwvolk benevens de kinderen ver« moord; dryvende hen de moordzuchtige Spanjaarden, met de Spitzen van het geweer, van de eene buurt naar de andere i en doodende die ongelukkigen onder fpot en fchimp; men ontzag oud noch jong, invoegen dat eerlang alle ftraaten en wegen met bloed en do ode ligchaamen bedekt waren. Die zig in de huizen vei borgen hadden, ondergingen vervolgens hetzelfde lot. Ook werd noch Kerk, noch Klooster , of ander Godshuis ontzien, niemand in dezelve gefpaard, 'zelfs geen zieken of ftokoude weerlooze fchepze!en, zo min al de zuigelingen die in de wieg
la-
MOOHB DEE SPANJAARDEN TE OTJBEwSlT
VEREENIGDE WEDERLANDKN.
lagen. • Van moorden, vrouwenfchea-
den, roovcn en plunderen zat zynde, ontftond 'er brand, het zy met moedwil of door •ongeluk veroorzaakt, en nam zo geweldig de overhand, dat in 't kort alle huizen der ftad in vlamme flonden, waardoor vcele ongeluk* kigen genoodzaakt op ftraat te komen, op nieuw den moordlust der Barbaaren gaande maakten,- fehoon zy aan eenigen het leven beten, om den brand te helpen blusfchen. De weinige overgeblevenen werden op zwaar rantfoen gefteld,
Z. Droevige verhaalen zeker! Was de moed van Hierges hier mede gekoeld? of ging hy nog verder ?
V. Op den i.den van de maand Augustus kwam hy voor Schoonhoven, welke ftad, op den 24flen, by verdrag, door La Garde t welke door den Prins daar binnen gezonden was, werd overgegeven, door het gedrag der bur! geren, dic niets teg£n d£n vyandondernemen
wilden, werd hy daartoe genoodzaakt: beogende echter voor zig en de zynen de* vrycn uutogt. Daarna bemagtigde Hierges de B 2 fchanj
fchans te Krimpen, en te Papendrecht, waar* door hy meester werd van de ftroomen. — Doch, niettegenftaande dit alles, kreeg men nog tydig genoeg een gat in de Riedyk,
waardoor Dordrecht beveiligd was.
De Graaf van Megen, behuwdbroeder van Hierges, trok toen met een gedeelte des Legers , naar Woerden , en belegerde die ftad, welke wel van nooddruft voorzien was, en kort te vooren eenige verfterking van manfchap bekomen had, op den achften van de
maand September. De Graaf had zeven
fchanfen rondom de ftad doen opwerpen , om haar den toevoer van voorraad af te fnyden, het welk hem echter niet gelukte. —• Hy hield de ftad, tot in de maand Augustus des volgenden ja*rs, belegerd, wanneer hy naar Brahand ontboden wordende , om het muitend krygsvolk te ftillcn, Woerden tnoext laaten, zo als het was. Geduurende het beleg haalden die van Woerden hunnen voorraad van Gouda; maar op het laatst Yan het beleg begon de voorraad fchaars om se komen, gelyk men'er ook, met verlof
der
VEREENIGDE NEDERLANDEN. 2^
der Staaten , reeds noodmunten geflagen had.
Z. Wat verrigtten de Spaanjaarden al verder !
V. Dat zal ik u, in het volgende gefpre^
vernaaien.
8 8 AGT«
AGT-EN-TW1NTIGSTE GESPREK.
I K H O U I>
frins Wille» de 1 trouwt Cb&rUtta dt Bottr» bon, ■ -" Togt der Spanjaarden naar
Schouwen en Duiveland. — ■ Karei van
Boifet fneuvelt. Brouwershaven en Bommenede door Mondmgon lemagtigd. Zierikzet belegerd. Droevige ftaat v/tn Holland. Vlieland word geplunderd. • Beraadflagingen tol bet zoeken van hnitenlandfchen byftand, eerst in Duitschland, daarna in Engeland en Frankryk. Redenen, waarom Prins Willem de I. mier geneigd was voor Frankryk, dan voer Engeland. Gezanten naar Engelnnd gezonden. Hunne verrigting aUaar. ——— Gedrag van Requefens en van
INHOUD. 31
Koningin Elifaletb. —— Handeling in Frar.kryk. —»■■■»> P'oorjlag van Oranje, om bet Land te verlaaten. Dood van Don L tuis de Requefens, Verandering in den aanvang van bet jaar. ——— De Raad van Staatt neemt bet bef uur van zaaken op zig. ■ — hel eg van Zierikzte word vervolgd. Vrugtelooze aan/lagen der Staatfcben opHarlingen ên Amfceldum. ■,,. Nadert verklaaring
van Koningin Elifaletb. — Nadert ver-
teniging tusfcben Holland en Zeeland. Zierikzee gaat by verdrag over. Mislukte onderneeming der Spanjaarden op GeertruidenIcrg en Gouda. ——— Tvjist tusfchen Hol» la;;d, Zeelt.nd en Engeland be/list. -t- r i .j «
Muitsry der Spaanfche Soldaaten. «n» —
Opfiand te Brusfcl. De Raad van Staatt aldaar in beeltenis genomen. Gedrag van Prins Willem. Het kasteel van Gend door de Vlamingen helegerd. Zy febryven tm byftand aan Oranje, die bun verleend voord, ——- De Herttg van Aarfchot krygt bet level geduurende den oorlog. — Aanvang van de Gendfcbe Vredehandeling. — B 4 Jfi
fi (ao. i5?s ) geschiedenissen der
Afgezanten tot dezelve. Maastricht
en Antwerpen door de Spaanfche Muitelingen
geplunderd. . Be Vredehandeling, te
Cend tot ft and gel racht, onder den naam tan Pacificatie van Gend. Voornaamfte
punten van dezelve. * Zy word in de
Hollandfhe Steden bezegeld. '■ Gevolge» dtezer Pacificatie,
Vader. Voor dat ik, in dit tegen woor* dig gefprek, voortga ü de verdere bedryvcn . der Spanjaarden te vernaaien, moet ik u eene zaak melden, welke in dit tydsgewrigt zeer veel geruchts maakte. Prins Willem de 1. had zig onlangs ontflagen van zyne tw;ede Genmlinne Anna van Saxen, die, nadat zy hem eenen zoon, maurits, gebaard had, zig, zo men meent, in overfpel had verloopen, en haar aan haaren Ob'tn > den Keurvorst van Saxen, terug gezonden. Thris, zonder dat 'er eene openbaare echtfeheiding, zekerlyk zo om zyne ci$en eer, als om die vail Princes Anna te
b£;
v.B.pi.n.
WILXEM -HEB I^IHOITWX CïïABLOTTi DE BOtrBBO».
VUREËNïGdE JfêDERLAtfDXN. *}%:
bewaren, was voorafgegaan, begaf hy zig in een derde Huwelyk, met Cbarlotta de Bourbon, dogter van' Lodezvyk, Hertog van Montpenf.er, zeer tegen den zin van haaren Vader, die haar in haare eerfte jeugd in het klooster geftooken Ind; ook was zy, ithoon tegen haar gemoed, Abtdisfe van
Jouart geworden. — Doch deeze jonge
fchoonheid , éven weinig fmaak in het kloosterleven, als geneigdheid voor den Roomfehen Godsdienst hebbende, had, in het jaar 1572, het klooster verlaaten, en zig naar Duitschland begeven, en aldaar openlyk belydenis van den Hervormden
Godsdienst gedaan.-'—■ Oranje deed haar,
door den Heer van St. Aldegonde, ten huwelyk verzoeken, en zy, zig weinig ftoorende aan hetgeen- de Roomschgezinden van haare voorheen gedaane kloosterbeloften zeggen mogten , of aan de tegenftreving van haaren Vader, die zig niet voor het jaar 1580 met Prins Willem verzoende, bewilligde daar in, en liet zig» B 5 docr
54 oeschizpe.vjssen' dek
«door gemelden .Leer van ?t, Aidegtnde ,overt Embdeu, herwaards geleiden.
Zoon. Was dit i uwjyj; ook naar den 1 2in der Staaten?
V. Ja volkomen. . De Bruid , in IlollanJ f komende, werd zelfs door twee Édelen,., de Heeren van Keencnburg en Zivieten en de Gcmagtigden van Dordrecht, Alkmaar, , Flisfingen en den Brlel ontvangen s veiwelkomd en vereerd met eene gifce van zesduizend ponden van vee-tig grpoten. Het Huwelyk we;-d, in de maand Juny deezes jaars 15-5 , in den Brhl voltrokken. Zo ras was de plegti§heid niet geëindigd, of de Prins begaf- zig naar. Zeeland, -wa-arëp de Spanjaards toen het oog hadden, en niettegenflaande. Oranje twaalf van hunne Vaartuigen bemagtigde en in brand deed fteeken, volvoerden zy hun oogtue.k door eenen togt, die de wereld deed verbaasd ftaan.
Z. Waar in beftond dan het buitengemeene tan dien togt?
V. Eenige
fEKEKNïCDE NEDERLANDEN» 35
V. Eenige Zeeuwen, den Koning meer foegedajan dan hun Vaderland, ha iden Requefens bericht, hoe men van Tboolen, hetwelk onder zyne magt was, kon overfche, pen op Filipsland, en van daar, by laag , water, kon komen op Duiveland en Schouwen. Hoe gevaarlyk deeze onderneeming ook zyn mogt, de Landvoogd had 'er ■ frnaak in, en vond door belaften en aanmaaningen ook zulken, die beloofden dezelve te zullen wagen. Requefens deed toen te slntiverpen eenige fchepen gereed maken , en bracht in het Land van Thoolen 3000 Voetknechten, 400 Ruiters en coa Delvers by een, De Ruiters liet hy te Thoolen, doch met de overigen overgefchcept op Filipsland, koos hy aldaar 1500 man, om met de Del vers de Zype tot op Duiveland te doorwaden. Elk hunner had een paar fchoenen , een zakje met twee pond buskruid, en voor drie dagen kans en brood .om den hals. Op den 2 8ften vnn de Maand September ,ter middernacht als de maan op bet fterkfte fcueen, en het laagfte water te B 6 wag-
8 dan voor Engeland genegen fcheen?
V. Men verbeeldde zig, dat zyn Huwe]yk met Charlott» van Bourbon en de gelegenheid van zyn Prinsdom Oranje , hem meer aan Frankryk , dan aan Engeland gehecht deed zyn. —— Anderen zeggen, dat hy zig meer goeds van Frankryk, dan van Engeland voorfpelde, omdat het belang des koophandels aldaar minder afgunst ver»
o^rzaakte. Maar men zal best doen
te gclooven, dat 's Prinfen fïaatkunde alleen de oorzaak van dit zya voordel was. Hy, ziende, dat de Staaten meest voor Engeland neigden , verklaarde z'g voor Frankryk, . •m dus met beide te gelyk in onderhandeling,
44
GESCHIEDENISSEN DE*
deling te treeden, en langs dien weg de meeste voordeden te bedingen.
Z. En welk gevoelen werd gevolgd?
V. De Piins zond Junitts en Aldegonda naar Frankryk, om te zien, of men van daar eenige hulp bekomen konde. «m^<™«* Doch de verwarde gefteldheid van het Franfche Hof ten dien tyde beloofde juist niet
teel goeds. Des volgde men den wil
der Staaten, en wendde het naar Engeland, niettegenftaande de Koningin Elifaletb kort te vooren, op aandrang van Spanje, den Nederlandfchen ballingen, en allen, die de wapenen tegen den Koning hadden opgevat, ook Oranje en meer dan vyftig andere
Edelen, haar Ryk verboden had Op*
merk'elyk is het, dat Aldegonds, wien mede het Ryk ontzegd was, als hoofd van het Gezantfchap derwaards op ïeize ging. Deeze , vérzéld van den beioemden Buys en Maal zen aldaar geland zynde, boden op voorwaarden, nader te bepaalen, aan de Koningin de Oppermagt aan over Holland en Zeeland, midi zy van haaien kant zig
VEE.2FNIGDE NEDERLANDEN.
verbond, de Staaten kragtdaadig te onderdeunen. Elifa'etb, die hiare daatzucht 1 lelden perk wist te dellen, fchitterde dit voordel krachtig in het oog; en het voordeel, hetwelk zy voor Engeland, ten san| zien van den koophandel, in hetzelve meende te vinden, was oorzaak, dat zy niet «Heen den Afgezmten een gundig gehoor ve leende, maar ook te-dond Commisfarisfen benoemde, om met dezelven in onderhandeling te treeden. Z. Werkte Requefem hier niet tegen?
V. Ji zeker. Hy had zodra geen
I bericht van dit Gezantfchap gekregen, of I by zond den Heer van Cbampagnai mede I derwaards, die aan de Koningin verzocht, j aan der Staaten Afgezanten geen gehoor te i .verleenen en hun het Ryk te verbieden. •— Dan hier toe wilde zy in geenen deele i verdam; te meer onuht zy bedugt was, dat indien zy dus handelde, zy de ftaaten zoude noodzaaken, om zig in de armen van Frankryk te wepen ; en om dit voori gekomen, deed zy de zaak rekken, zo veel
kaar
4§ Geschiedenissen de*.
haar mogelyk was. Dus gebeurde juist, hetgeen Prins Willem de J. voorzien had. — De Afgevaardigden bemerkende, dat men in het Ryk niet genegen was, dat de Koningin de fouverainiteit aannam, deeden a! wit hun mogelyk was, om haar te bewegen tot het verleenen van ondcrftand, waartoe zy ook fcheen over te hellen ; maar zy gaf echter den Afgevaardigden te verftaan, dat zy in zo gewigtige- zaak geen bcfluit kon neemen, zonder vooraf het Huis der Gemeenten daar over gehoord te hebben ; doch dit üelde zy niet in het werk, en gaf eindelyk, in het affcheidsgchoor, te verftaan , dat zy den Staaten haar befluit nader zou doen toekomen, zo 'er geen middel was, om de vrede te beweiken. ■ Z Hoe ftond het inmiddels in Frankryk'* Handelde men ook met dat Ryk?
V. Na dat de Afgevaardigden uit Engt-land waren terug gekomen, cn duidelyk aantoonden , dat Elifabttb niets dan uitftel zocht, werd aldaar een voorflag gedaan, •om 's' Konings Broeder, den Hertog van
Alen~
VEREENIGDE NEDERLANDEN. 47
Ahncon, als Befchermheer aan te neemen;
doch ook aldaar werd deeze voorflag van
de hand gewezen. Z. Wat deed men to;n? V. Oranje deed toen eenen voorflag, die het gantfehe laad in rep en roer bracht, zegrende, dat 'er nie:s noodig was, dan Dy ken en Dammen door te fteeken, het land onder water te zetten, de Molens af te breken, om alles voor den vyand onbruikbaar te maaken; met vrouwen en kinderen, en alle tilbaare goederen, fcheep te gaan, en eiders een veiliger verblyf te zoeken.
Z. Hemel! welk een raad was dit* Zou dit wezenlyk 's Prmfen oogmerk geweest zyn ?
V. Dit geloof ik. niet: eer denk ik, dat dit wmhoopend voordel van hem gedaan werd, om de gemoederen in beweging te brengen, en alle de ingezetenen aan te zetten, om, met verëenigde krachten, alles in het werk te ftellei, o.n zig tegen den vyaul, hoe magtig ook, tot den laitften
, adem
4& GESCHIEDENISSEN DER
adem te verweercn. —«~—■ En ziet, hoe
de Voorzienigheid thans medewerkte !
Op den 5den van de maand Maart overleed de Landvoogd Requefens zeer fchfelyk aan ■eene heete koorts, zonder gelegenheid te hebben, om eenen Opvolger te benoemen *, laatende alles in de uiterfte verwarring, door gebrek van geld, waar in de Koning mede buiten ftaat was, te voorzien, kc mende uit Spanje niets dan klachten in plaats
van geld. 5 Een gedeelte der Spaanfche
Riutery was in Brahand, uit gebrek van betaaling, aan het muiten geflagen, tegen welke de Boeren de wapenen hadden opgevat; alle welke verdiietelykheden ook veel toe,' brachten tot den verhaasten dood van den Landvoogd.
Z. Is 'er ook iet merkwaardigs aan te merken, geduurende zyne beftiering voorgevallen ?
V. Ja, Tn het voorige Tanr had hy bevoolen, dat men het j^r, hetwelk men gewoon was met Paasfchen te beginnen, met den eerften January zou aanvangen.
, Z. Am
VEREENiGDE NEDERLANDEN. 49
Z. Aan wien kwam nu de Regeering van de Spaanfche zyde?
V. De Raad van Staaten, in 's Konings naam te Brusfel vergaderd zynde, nam het beduur van zaaken aan zig, waarin Filip, genoegen nam, maar deeze Raad, ontbloot van magt en geld, kon weinig aanzien ver-
krygen, om zig te doen gehoorzaamen -
Ondertusfchen volhardden de Spaanfchen in het beleg van Ztertkzee, hoopende betaaling hunner achterftallige foldy te zullen krygen, zodra zy 'er meester van waren, waar in Mondrago* hen op alle mooglyke wyze aanmoedigde en verfterkte, eindelyk werd de ftad op den aoften van de maand Juny by verdrag aan hem overgegeven.
Z. Het verwondert my, dat ik u geen gewag heb hooren maken van het aanwenden van middelen, om de ftad te ontzetten.
V. Verfcheidea aanflagcn waren daartoe wel in het werk geftcld, doch allen mislukt; even als die, welke men beproefd had, om Z!g van Ilarlingen en Amfleldam meester te maken, ook had de dood des Landvoogds
V. DEEL, C £ot
GESCHIEDENISSEN DES.
tot'hier toe gccnc verbeteringen gemaakt, alzo de Raad van Sta i ten zyne maatregelen volgde; bet eenigftc, w. ar uit men eenige hoop begon te fdheppen, was eene nadere verklaaring van clc Koningin Élizabttb. Die Vorftin fchreef aan de Staaten , dat zy de Oppcrmagt niet wel kon aannemen , zonder dat zy alvoorens, door een Gezantfchnp naar Spanje te zenden, had laaten onderzoeken, of de Koning niet tot vreede te bewegen was, verzoekende aan de Staaten, orh inmiddels gesnc vreemde hulp in het Land te haaien; waar uit men ten klaarden zien kon, dat zy de Franfchen zo min als de Spaanfchen meesters van Nederland wilde zien; doch tevens befpeurde men hier uit, dat Elizdbetb de Oppermagt wel zou hebben willen aanvaarden, mids dat zy 'er niets by in de waagfcbaal behoefde te dellen, waarom men
er ook niet meer zo derk op aandrong
'Daarby kwam, dat de nadere Ver eriiging, die de Prins in dand gebracht had tnsfehen Heiland en Zeeland, nan alle de raderen van Staat eene meer krachtige beweging fcheen
te
VEREENIGDE NEDERLANDEN. Sr
te geven. — Fn fchoon de Spanjaarden Zierikzee bemagtigden, zy werden echter te leur gefteld in hunnen aanflag op Geertrui den-
berg en Gouda. De hoop, die men tot
hier toe op Engeland gevoed had, fcheen nu .geheel vernietigd te worden, door eenen hevigen twist, die om deezen tyd ontftond tusfehen dat Ryk en Holland en Zeeland over den fluikhandel der brahanden, doch men bezorgde, dat dezelve nog voor het einde van dit jaar beOist werd, hebbende de Prins Jaques Taffin derwaarts gezonden.
Z- Hoe ging het ondertusfehen aan de Spaanfche zyde?
V. De Burgers van Zierikzee hadden by bet verdrag de plundering afgekocht voor. 200000 guldens, waar uit de krygsknechten lumue betaaling meenden te krygen, doch deeze fomme op verre na niet toereikend zynde, (loegen zy M„ >c muitcn . beroofd en plunderden de Dorpen in Scéouiven e« beland, en op he£ vme land overgèko. men zynde, namen rv u
uctiaen zy Aalst by verrasfing
m:> ca fielden alles onder brandfehatting.
sa
GESCHIEDENISSEN DER,
Op het gerugt hiervan geraakte de Gemeente - te Brusfil in beweging, fnelde naar het Hof, fchold de Leden van den Raad van Staaten voor verraders, ontweldigde den Graave van Mamfeld de Hemels der Poorten, en nam fommigen der Raden, die men meest verdacht hield, in hechtenis. De Raad dus in het naauw gebracht zynde, verklaarde de muitende foldaaten vyanden des Lands, en gaven order, zig tegen derelven te wapenen , maar de magt daartoe was te gering.
Z. Dit dunkt my, was eene fchoone gelegenheid, om iets ten vooideele der goede Ingezetenen te verrigten.
V. Prins Willem de Ifte zat daarop ook tiiet uil: te Middelburg zynde, vaardigde hy van daar brieven af aan de Staaten van Brabant* Vlaanderen, Gelderland en Utrecht, hun opwekkende, om zig tegen de Spanjaarden te vercenigen, en nu de vryheid te bewerken, tevens verzekerende, dat hy geene verandering in den Godsdienst beoogde, gelyk men hem nagaf, maar dat hy zig daarin zou gedragen naar het bcfluit der
AI-
VEKEENIGOE NEDERLANDEN.
Aïgeineeue Snaren. Hy bocd tevens zynen dienst en byftand aan, met verklaaring, dat hy niets anders bedoelde, dan de Nederlanden in het genot van hunne vryheden te
herfteIJcn, en daarby te bewaren. ■ ,
Inmiddels hadden de Staaten van Vlaanderen het kasteel van Gend doen beleggen, uit vrecze dat de bezetting zig by de muitende foldaaten zou voegen ; ook vielen 'er daaglyks gevegten voor tusfehen de Staatfchen 1 en Spanjaarden.
Eenige Leden van den Raad van Staate, genaakt zynde, verklaarden andermaal de muiters voor vySaden van den Staat, en ga. ven bevel, dat men zig tegen hen zou wapenen, ontzeggende tevens aan Roorda alle gehoorzaamheid. De Staaten van Braband, te Brusfel vergaderd, droegen het beleid vanden oorlog aan den Hertog van Aarfcbot op, verbindende zig gezametdyk, om de muiters
het land te doen ruimen. ■ . Die van
Vlaanderen, geen'kans ziende , om het kasteel van Gend te bernagtigen, verzochten aan Prins milem om onderftand ; die, hiertoe.* C 3 fpo&-«
■54 GESCHIEDENISSEN DER
Fpoedig gereed was, waarvoor hem Stuik; Hfieuwpoort en het Sas van Gend werden ingeruimd.' Voords volgden hier op de
Vredes onderhandelingen te Gend.
Z. Wie gaf hiertoe de ecvfte opening? V, Die van Vlaanderen, zo wel als die van Braband cn Henegouwen, vreezende , dat de Prins te veelvoets 'va Vlaanderen zoude krygen , deeden hem door d'Aucbie , hunnen Afgezant , uit naam der Staaten van die Gewesten verzoeken, dat hy zyn krygsvolk teiug zoude ontbieden, zynde zy tot eene wa. penfchorfing met hem genegen, en om de afgebrooken vredehandeling van Breda te hervatten, waartoe de ftad Gend werd voor-
geflagen< De Prins was geheel niet
genegen, om het krygsvolk rerug te doen keercn, alzo deszclfs tegenwoordigheid, indien de onderhandeling werd aangevangen, zyns oordeels, aan dezelve geen klein ge-
wigt zou byzetten. Zig derhalve»
eenen goeden uitflag beloovende, ftemden de Staaten van Holland en Zeeland met goedTinden van dea^Prins, tot den handel. - -
Van
VEREENrGDE NEDERLANDEN.
Van wegens Holland werd daartoe afgevaardigd Willem van Zuilen van Nyveld, Adriiian van der Myle en de Advokaat Buis » van wegens Zeeland, Kornelis de Koning, Anthoni van Zikkele en Andries de Jonge, en van wegens de Prins Aldegonde en van Dorp; de onderhandelingen namen eenen aanvang den loden van de maand Oétober.
Z. Had men nu de Spaanfche Muitelingen reeds beteugeld? of hielden zy zig ibil geduurende deeze handelingen ?
V. Wel veire van daar! Maastricht en Antiverpen gevoelden dit anders; de eerstgenoemde Stad werd door hun overvallen, de burgers in menigte omgebracht en veele huizen geplunderd. En nog zwaarder lot trof Antwerpen , alwaar het getal der dooden zo van de burgers als Staatfche krygsknechten op -500 begroot werd, behalven degenen, die in het water omkwamen of door het vuur hun leven eindigden ; ook wil men, dat aldaar zo aan geld als kleinooidjên voor meer dan 40 Tonnen Gouds geroofd werd, doch welke fchat op de allerC 4 ver-
5ö
GESCHIEDEN ISiEN DER
verachtelykfte wyze door de foldaaten ver» fpüd werd, en hetgeen het fchreeuwendfte was van dit bloedbad, was, dat Roorda dit bedryf san den Koning overfchreef sis iets loflyks. ——— Evenwel kwam 'er iets goeds uit voort, de vredehandeling werd 'er zeer door bevorderd, want de Staaten bcfijeu» rende, dat de Muiters onder de hand door veele Spaanschgezinde Grooten geftyfd werden, flooten het verdrag met Holland en Zeeland te eerder op den 8ften van de maand November, hetwelk anders waarfchynlyk zo lpoedig niet gefchied zou zyn. De voornaamfte inhoud van dit verdrag, hetwelk uit 16 punten beftond, kwam voornamelyk hierop neder:
„ De Staaten van Braband, Vlaanderen-, ,, Artols, Henegouwen, Valèncbyn, Donai, „Orchies, Namen, Doornik, Utrecht en ,, Mecbelen aan de écne, en de Prins van Oranje met de Staaten van Holland en „ Zeeland, en dcrzelver Bondgenooten aan „ de andere zyde, belooven eene goede en „ vaste vriendfehap met eikanderen te zul-
,, les-
VEKÏENIGDE NEDERLANDEW.-. &
3)!en onderhouden, met goed ' en bloed „ eikanderen by te Haan, en de uitheem. „ fchen, met naame de Spanjaarden, ten „ lande uit te dryven, en daar buiten te „ houden. Hierna zullen zy de Vergadering » der Algcmeene Staaten doen befchryven om order te beraamen op 'sLands zaaken,' met naame op den Godsdienst in Holland*,
Zeeland, Bommel enZ . Niemand zal
„ zig Vervorderen, buiten Holland, Zeeland „ en de plaatzén met hen verbonden, iets te ondernemen tot nadeel van 't Roomsch ,> geloof, blyvende de uitvoering der Pla„ kaaten inmiddels gefchorst, tot op dé -■
„ Vergadering der Algeraeetfe Staaten - ,
» Oranje zy en blyve Zee-Admiraal én Stad. „ houder van' Holland, Zeeland " cm tof m dartk,:
NE-
NEGEN-EN.TWINTJGSTE GESPREK,
I N II O U D.
Fïïips zend Don Jan van Oostenryk als Land' voogd naar de Nederlanden. Zyne komst te ? Luxemburg; geeft aan de Staaten kennis van dezelve. Maakt zig terfland verdacht.
• Middelen door de Staaten ter hand
genomen. Gedrag van Robles en Stellet.
Raad van Prins Willem den I. aan
de Staaten. Deeze vorderen van Don Jan de onderteekening der Gendfcbe Bevrediging, , en eisfebèn bet vertrek der Spanjaarden. — De Brieven van Don Jan worden enderfebept, en zyne oogmerken door Oranje aan < de Koningin van Engeland ontdekt. ; w Zy onderfteunt de Staaten met geld. Ver-febeiden Hollandfcbe Steden nemen de Gendfikt Vrede aan, ——. Die van Utrecht C7 fitcku
52
GESCHIEDENISSEN DEK
Jlechten het (lot Fredenburg. ■» •■■- Holland en Zeeland -weigeren deel te neemen aan de
nadere Verëeniging Be Staaten Wéér*
ftreven de eisjcben van Bon Jan meer dan
te vooren. Redenen, waarom Prins
Willem weigert het Eeuzvig Edict aan te
vemen. Bon Jan zoekt met den Prins
in oorlog te komen. Zyne handelwyzes-
hy maakt zig meester van het kasteel van Namen. Ferfchoont zig op eene onvoldoende
wyze. ■ Het kasteel van Antzverpen door'
de Buitfche knechten verlaaten. Zeeuwfche Floot komt te Antwerpen. Bon Jan weigert aan het voordel der Staaten te voldeen.
•—• Byken in Holland herfteld. Prins
IFillem en zyne Gemaalinne doen eene reize door Noord-Holland ; komt te Woerden; te Utrechtzyne ontmoeting aldaar. Fetle Steden worden op last der Staaten verfterkt. Be meeste kasteelen worden geflecbt; ook in
Friesland en Groningen. . Hertog K«-
zimir betoont zyne genegenheid aan de Staaten. — Be Prins van Oranje werd tot
Ruwaard van Braband aangeftdd. Boet
VEREENIGDE NEDERLANDEN,
C5
zyne intree As te Antwerpen en te Brusfeh —— Don Jan vertrekt naar Luxemburg. Schryft van daar aan de Staaten. Aarfcbot en anderen dragen , buiten kennis der Algemeene Staaten, bet opperbezvind op aan den Aartshertog Mutbias, Waarin Oranje bewilligt, en de Staaten doet toeftemmen. • Oorfprong der Beroerten te Gend.
Gedrag van Ryhove, Imbize, enz.
Cefprek tusfcben den Prins en Ryhove. De* Hertog van Aarfcbot enz. word gevangen genomen. De Staaten vorderen bet entjlag der gevangenen. —— Oranje begeeft zig naar Gend. Keert weder naar Braband. Don Jan word vervallen verklaard van ds Landvoogdye,
ZooN..Uit hetgeen gy myin het vtjorig Gefprek verhaald hebt, heb ik mes; blydfchap gezien, waarde Vader! dat de ■ Vryheid thans begon te herleeven, en de dwinglandy in haar mag!: en gezag gefnuikt te worden. Ik heb my, by het herleezen
van
04 gesciufxemissfn- dek
van het geen gy ray verbaaldet, en byzond'er by den Inhoud van de Gendfche Bevrediging, verheugd over het gedrag der Staaten, die daarmede betoonden, by wien eigcnlyk de Souverainiteit des Lands ftond, ik verlang ten fterkften van u te mogen hooren, of zy op dien voet volhardden, waartoe myne hoop zeer is aangewasfen, toen ik hoorde, dat men met ernst bcdagt was, de Spanjaards het Land 'te doen ruimen; ook ben ik nieuws» gierig, hoe deeze beruchte Bevrediging door den Koning werd opgenomen ?
Vader De Koning was niet zeer daar over voldaan ; hy voorzag duidelyk , dat, zo hy de Staaten zonder een bekwaam Opperhoofd liet beworden, het weinig gezag, hetwelk hy nu nog in de Nederlanden had, . weldra geheel zoude vernietigd zyn. ,L Niemand fcheen hem op dat tydftip- bckwaamcr, om zyn gezag te herltellen, dan zyn natuurlyke Broeder, Don Jan van Oostenryk, die, fchoon jong, echter verfcheiden blyken van moed en bekwaamheid gegeven had, en wel byzonder in zyne overwin; 3
VEREENIGDE NEDERLANDEN. tfjj
winning, behaald op de Turken in het jaar 1571- En had deeze Prins eene min verwaatene en min roekelooze eerzucht bezeeten, hy zoude , rds een krygsman, die buiten dat veele goede hoedanigheden bezat, mooglyk de beste geweest zyn, die Filips tot alge* meenen Landvoogd had kunnen kiezen. Maar reeds voor zyne komst het volk van Nederland , even als Alba gedaan had, met verachting befchouwende, werd hy ook kon
daarna het voorwerp van deszelfs haat. •
Hy begaf zig het eerst naar Luxemburg, hetwelk aan de Gendfche Bevrediging geen deel genomen had , en van daar gaf hy den Staaten der byzondere Landfchappen bericht van zyne aankomst, en betoonde te gelyk, doch geveinsd, de fmerte, die hy had-, over het leed , hetwelk zy van het muitend krygsvolk geleden hadden, om welke te ftraflfenhy voornaamlyk zeide gekomen te zyn, voegende da:-r verders by, dat de Koning, zyn "broeder, niets anders begeerde, dan gehoorzaam» heid en handhaaving van den Roomfchen godsdienst, en dat de Landen weder in hunne
$6
GESCHIEDENISSEN DEK
ne rust cn oude welvaart mogten herfteld
worden, doende den Brief vergezeld
gaan van den Lastbrief des Konings, door
hem medegebragt. Ook eischte hy gy«
zeiaars, voor en al eer hy nader met de Staaten in perzoon in onderhandeling konde trceden. Dit laatftc baarde terftond achterdogt; de Siaaten zonden wel eenige Afge. vaardigden naar Luxemburg, doch verzuimden niet, om zig in ftaat van tegenweer te
ftellen. Zy verzekerden zig van Ka-
me ryk en Vdencbien. —— Ook tragtte men Groningen en Friesland mede over te haaien, tot het omhelzen der Gendfche Bevrediging , hetwelk Gaspar de Robles wel poogde te verhinderen, doch het gelukte Stella echter, hem te» vcrfchalkcn. Waarna Joris van LaJaing, by voorraad, tot Overfte van Friesland en Groningen werd aangefteld.
Z. Wat deed Prins Willem in deeze omftandigheid ?
V. Zo veel, als men met reden van eenen Staatsman van zyn dc-orzigt en bekwaamheid verwagtea kon. Hy onthield zig thans te
T.lid-
vereenigde nederlanden.
Middelburg , om Op Braband en Waandere/t een wakend oog te kunnen houden en van daar fchreef hy brief op brief aan de Staaten, hun alle verdrag met Don Jan ontraadende, voor en al eer het Spaanfche krygsvolk zou vertrokken zyn. —— „ Gy kunt," fchreef hy, ,, dit volk niet te veel wantrouwen»
hetwelk maar al te dikwils getoond heeft, j, geen ander oogmerk te hebben, dan u te, „ bedriegen , en om uwe voorzigtigheid in
flaap te wiegen, om u te meer te onder-
„ drukken. * > Gy kent den aart derVor-
„ ftcn niet; kunnen zy zig niet , als eigen,, dunkelyke Beheerfehers doen gehoorzaa-
men, zy zullen zig als dwingelanden zoe„ ken te wreken. »»-■<»»» Hun fpyt is woe» „dend, hunne wraak onverzoenlyk. Het ,, bloed van Egmond en Hoorne, en van zo
veele andere Heeren , met de verregaand*»
fte trouwloosheid vergooten, getuigt van ., deeze fchrikbaare waarheid. —«~—. De
beste party in deezen te kiezen, is, door „ een onbezweeken moed, gefterkt door n den naauwften ecndrachtsband, het ge-
weid
6 3 GESCHIEDEN£ -ST N D"R
,1 weid af te keeren. . De Voorzienig.
3, beid bied u daartoe de beste middelen
arm, doch durft gy daartoe geen toevlucht j, nemen, verzuimt dan geenszins, voor», waarden te bedingen, gefdiiktom de „ wraak eenes getergden Vorst te beteugelen. „ —— Bedingt, twee of driemaalen's jaars» „ en zelfs, zo dikwils u goeddunkt, te mo„ gen vergaderen, als mede, dat 'cr geene ,, werving gefchiede, of ergens eenige be,, zetting gelegd worde, dan met uwe toe-
(lemming, insgeljks, dat alle kasteden „ geflegt worden;" fluitende met eene be« tuiging, „ van geen ander oogmerk te heb„ ben, dan om de Lsndcn, gelyk van ouds, „ onder de wettige gehoo-zaamheid aan „ hunnen Landsheer, te doen beftuuien door „ de Algemeene Staaten, voor welken en s, voor het Vaderland hy zyn laatften droppel
„ blocds veil had.'* —
Z. Dit zyn fchryven zal denklyk van die uitwerking geweest zyn, dat niemand zal hebben durven reppen, om Don JAN, zonder het bepaalen van deeze of derge-
lyke
VEREENIGOE NEDERLANDEN.
69
lyke voorwaarden, tot Landvoogd aan te nemen ?
V. En dat wist hy nog fterkcr aan te drin» gen met onderfchepte brieven van den Koning, Don Jan, Roorda en anderen, die hy den Staaten vertoonde, en waaruit ten klaar» ften bleek, dat 's Prinfen waarfchuwingen met de waarheid overëenftemden. De Staaten, zo veel lichts ontvangen heb» bende, vorderden van Don jan de onderteekening der Gendfche Bevrediging, toonende hem door veddaaringen van Gods- en Rechtsgeleerden, dat dezelve nuttig was voor den godsdienst en het gezag des Konings.—Ey fcheen hierin dan te bewilligen, als ook in het vertrek der Spaanfche knechten, mids dat zulks ter zee gefchiedde, doch.de Staa* ten, bevroMende, dat dit alleen op uitftel doelde, hielden aan op hun vertrek te land, en terwyl men hierover verfchilde, bleef ook de verdere onderhandeling onafgedaan.
Don Jan was des te onbuigzaamer,
alzo hy bedwelmd was van vooruitdgten, die lum den weg ten troon moesten baanen.
Hy
70 (AO 15770 GESCHIEDENISSEN DER
Hy verbeeldde zig dj Nederlanden wel ras onder zyn geweld te brengen, vervolgends naar Engeland over te fteeken, Marl,: Ko« ïïingin van Schotland uit de gevangenis te vcrlosfen, haar t:; trouwen, en Koningin Elizabeth van den troon te bonzen, en zyne gemalin en zigzelven nevens haar daar op te plaatzen- ■ Dan, hy was veel te onbedachtzaam, om zulke groote ontwerpen Voor het doorzigtig oog van Oranje te kunnen bedekken. Prins WiMtm liet niet na Elizabeth daar van te berichten, en haare liefde voor den Prins en haat tegen Don Jan, daardoor ontfteeken, waren oorzaak, dat zy met meer ernst dan te vooren, bedacht begon te zyn, om de zaak der verdrukte Nederlanders te handhaaven. ——-» De eerftc blyk hier van beftond in eene leening, die zy foeftond, van 40,000 Angeiotten, en toezegging tot iro,ooo Ponden Sterlings toe.
Z. Hoe ging het ondertusfehen met die Steden . die tot nog toe geweigerd hadden, 'deel te nemen aan de Gendfche Vrede, liet men die ongemoeid?
V. Die
T.M jpl jn.-x-
•mg» wJmjDrw,™^^^ os tomchtscSsj
VEREENIGDE NEDERLANDEN,
Tl
V. Die van Utrecht, zig met geweld van het (lot van Vredenbnrg meester gemankt hebbende , in de maand February van het jaar 1577 , namen voldoening van den Prins, en in Holland was zulks ook gefehied door de Steden Muiden, lVee
, klaard, nu nog geld op te brengen. - ^
Ook vonden zy zis hv ja „
y ^» Dv oe punten van
dit verdrag, min verzekerd, dn hetg-en „ bun eertyds te Breda was aangeboden — v Zy wilden nogthans niet alleen de Gend. „ fche Bevrediging onderhouden, maar zelfs «bet tegenwoordig verdr g teekenen, „ dien de Algemeene Staaten hun behoorlyke „ verzekering gaven,'van zig tot geene ver„ dere onderhandeling met Bon Jan te zullen „ ïnlaaten, wanneer de Spanjaards ten be-
ftemdcn tyde het Land niet ruimden, en „ dat men zelfs na hun vertrek Don Jan nie! „ tot Landvoogd zou ontvangen, voor dat " aIIe Pllnten ^ydig met 's Lands Voorrech„ ten, verbeterd en herfteld zouden wezen » Z. Dit gaf, dunkt my, al vry klaar te kennen, dat men nog oogmerken had, om »g verder tegen de overheerfching vmfrmfi te verzetten, en dat men Don Jan in geenea deele vertrouwde.
V. DEEL. n
D V. De
74
GESCHIEDENISSEN D~R
V. De doorzigtige Willem de Ifte voorzag, zo het fchynt, al het geen volgde, hy vreesde voor het innecmende gelaat van Den Jen. Hy kende het zwak eener ligrgeloovige Gemeente. Hy kende den trotfehen en vermetelen aart van den jongen moedigen krygslield, doch hy kende -hem tevens als eenen onbekwaamen Staatsman, die geen het minst vermogen over zyne driften hadi «**—»»• En in dit laatfte ftemde de vermaarde Figlius met hem overeen, maar deeze leefde niet lang genoeg , om zyne voorzeggingen bewaarheid te zien. — Eindclyk vertrokken de Spanjaards tot vreugd der Nederlanders, fchoon zeer fchoorvoetende. —« Doch fpocdig ontftond 'er eene nieuwe zwarigheid \ Don Jan fchroomde niet den Prins van Oranje te befchuldigen van eenen fchandelykcn toeleg op zyn leven, welke befchuldiging hy echter met geen den minften fchyn van waarheid heeft kunnen bewyzen. De Prins van zynen kant liet niets onbeproefd , om Don Jan verdacht te maken. F.n op het voorftel, dat deeze te Geertrui'denierg
liet
VEREENIGDE NEDERLANDEN. 75
liet doen, om het Eemvig Edict in Holland en Zeeland aan te nemen, en alic toerustingen , die ter afweering van geweld dienden, te ftaaken, en zig aan de Gendfche Bevree, diging te houden, deed hem Oranje in naam der Staaten antwoorden: „ Kunnen wy te „ vreden wezen , daar de Hoogduitfchc ,, knechten nog midden in het land liggen? j, Daar de Prins zyn zoon en goederen nog „ ontbeert, benevens het bewind van ver„ fcheiden plaatzen, onder zyn Stadhouder„ fchap behoorende? Kan men vertrouwen „ ftellen op de Staaten der andere Provin„ tien, die zig aan het welbehaagen van Dort
„ Jan onderwerpen? . Aan hefflf die?
„ men, ftrydig tegen het verdrag, met een „ gevolg van Spanjaarden en Italiaanen ont„ vangen heeft? die omringd is van verdachte Perzoonen, meest vreemdelingen , wier raad hy inneemt en opvolgt! Daar men „ aan de Hervormden in verfcheiden Land» fchappen geene wooning vergunt, en liec onderteekenen der Vereeniging maakt tot ;>een geloofsonderzoek, erger dan de lnD 4 „ o4ui.
76 geschiedenissen dek.
quifuie?" «? * Oranje liet zig ook te
minder omzetten, dewyl hy zyne pdogtnget! tot ftyving zyner pa ty. me: den bemoedigendflen uitflag bekroond zag.
Z My dunkt, dat ik op Prins Willem volmaakt kan toepasftti de wooden van Euripides, als hy zegt: „ dat één goed hoofd „ meer waardig is, dan duizend armen."
En op eene andere plaats: >■ Eén en-
kei mensen verandert door zyne wysheid „ en moed de geheele gedaante der zaaken, „ van den éénen kant geeft hy eene ftad „ en leger , beide door tegenfpoeden raade„ loos, den moed en krachten weder, en . „ verfiaat, aan den anderen kant, de vyand, lyke zegepraalende benden, die onverwinnelyk fcheenen." Maar laat ik liever vanuhooren, hoe don jan hier zig by gedroeg?
V. Al betgeen gy van deeze Regelen in den Prins meent te vinden, bezat hy waarlyk zo, Dort Jan daarentegen, opgeblazen van hoogmoed, verlangde naar niets dan om Oranje en den Staaten den oorlog aan te
doen
VER LENIGDE NEDEKL ANDEN.
77
doen. O.n daar toe geld te bekomen, deed hy, met goedvinden der Staaten, zynen be« derven ien Raadsman Esquevedo naar Spanje vertrekken, doch de Koning deed deezen, hem aanziende als eenen opftooker van Don Jam heerschzucht, met vergif van kant
helpen. Don Jm had inmiddels zig..
na.:r MecbeUn begeven, om de Hoogduitfche knechten in het Land te houden. En te gelyk ging hy zwanger van een ontwerp, waarvan
eerlang gantsch Nederland gewaagde. -
De Staaten, zyne zucht tot het hervatten van den kryg reeds lang befpeurd hebbende, waren op hunne hoede, ook leed het niet Ling, of men ontdekte openlyk, wat hy in den fchUd voerde; en een geval, waar op men geen de minde acht had, openbaarde alle zyne verdeiflyke aandagen. .
In de maand van Jujys reisde de Koningin van Non-we, Ichoonzuscer van Filips, door Uenegou.vcn, om naar Sj>aa te p,aan tot het gebruik der \V. ten n. doch haar voornemen was. ei,4cnlyk, om in onderhandeling te, komen met den Graave van ..alaing , wegens £ 3. de.
7S
geschiedenissen de*.
de opdragt der Nederlanden aan haaren Broeder den Hertog van Alengon en Anjou. Welk laatste Hertogdom hy in het jaar 1576 verkregen had, en 'er ook den naam van had aangenomen, —.-».—. Don jan voorgevende de Koningin te willen begroeten , begaf zig naar Naamen, onthaalende haar aldaar eenen geheelen dag, met eene pracht, overëenkomftig zynen verfpillenden aart, daags daaraan haar uitgeleide gedaan hebbende, ondernam hy de verrasfing van het Kasteel van Naamen, fchendende het Eeuwig Edicl. Op den jatten der gezegde Maand July, gcliet hy zig op de Jagt te willen gaan, en zond den Graave van Bcrl.imont en deszelfs vier zoonen naar het kasteel, met last, om den Overllen Jan van Bourgondien voor te houden, dat het voegzaam zoude zyn, den Landvoogd in het voorby ryden binnen te noodigen,
om de vesting te bezigtigen. Deeze ,
geen kwaad vermoedende, bewilligt daar in, ......... Don jan, op deeze wyze verzocht
zynde, treed binnen. Terwyl men
bezig was, een ontbyt voor hem gereed te
ma-
vereenigde nederlanden"*
79
maken, blyft hy in de Poort ftaan praaten , tot de aankomst van eenen hoop Ruiters, die zig in een naby gelegen bosch verfchoolen
hadden. Daarop rukten Don jan en
de vyf Heeren de pistoolen uit den kooker, bieden de wagt den tromp, en dry ven de bezetting en den Slotvoogd zeiven ter vesting uit. —-——- Don jan, door bedrog zig meester van het kasteel ziende, beroemde zig, dat dit de cerfte dag zyncr Landvoogdyë was, dat hy door de S'.aaten te lang getergd, voortaan flipt wilde gehoorzaamd zyn. —— Hy deed alle de Heeren , die hem te Naams» verzeld hadden, op het kasteel komen, laatende het aan hunre keuze, of zy wilden blyven of vertrekken: De Gemeente, in grooten getale voor het kasteel vergaaderd, (tilde hy met goede woorden, voorzag zig van voorraad uit de ftad, en zond naar alle oorden brieven af, waar in hy zyn gedrag op de best mooglyke wyze eenen goeden glimp zogt te geven» "■»»»■» Door den Heere van Rasfighem deed hy aan de Algemeene Staaten te Brusfel weeten, dat zyne begeerte D 4, was,
Se
GESCHIEDENISSEN DEÏi
was , dat men de Burgery aldaar ontwapende* en Willem van Hoorne Heer van Heeze tot
Bevelhebber aanftelde. Inmiddels had
Hierges zig op zyn' last van Charhmont en andere kleine plaatzen, meester gemaakt.
Z. Op welk eene wyze kon hy toch dit mcinëedig bedryf verfchoonen?
V. Met woorden, die niets beteekenden, doch zyne gezindheid klaar decdcn kennen. „ Wy hebben, (Tchreef hy) niet anders kun„ nen handelen, om ons zeiven in veiligheid „ te ftellen tegen de famenzweerers, vyiia„ den van den Roomschcatholyken Gods„ dienst, en van den Koning, verftoorers „ van de openbaare rnst " —— Waarmede de Staaten, zo gy ligtelyk bevroeden kunt, weinig genoegen namen, en nog minder, nadat de Koning van Navarre zyne brieven, naar Spanje gezonden, ondcrfchcpt, en aan Oranje medegedeeld had. die, na ze onr cyfferd te hebben, daar uit deed zien, dat hy den Koning aa iraadde, de Staaten te beoorlogen en den twist door vuur en ftaal te
henisfen. Waartoe hem echter alles
ont-
r/EREENIGDE NEDERLANDEN.-
ontbrak, fchoon hy aan de Staaten» die hem verzochten weder te Brusfel te komen, te kennen gaf, dat het hem noch aa« geld, noch aan manfchap ontbreken zou, —«•» De Duitfche knechten, door hem naar Ant~ werpen gezonden , werden onder, weg geflagen. Zy, die het kasteel in hadden, op welken hy zig verliet, vlooden uit hetzelve, onder het geroep, de Geuzen komen, de Geuzen komen ■t~ De Zeeuwfche Vloot die de Schelde opkwam, werd met gejuich ontvangen, en derzelverBevelhebber Hautain door de Antwerpenaars met eenen gouden keten befchonken.
Z. Dit moet zynen hoogmoed niet weinig gefnuikt hebben. Veranderde hy nu van gedrag ?
V. Gy kunt ligt begrypen, dat hem de tyding daarvan gantsch niet aangenaam was. ———• De Staaten, om hem te beter onder den duim te krygen, hielden ztg als min verftoord over zyn gedrag^ dan zy in de daad waren, en hielden de onderhandeling »ct hem gaande , ja toonden zig zeiven gtfD 5 reedciy,
| % GESCHIEDENISSEN DER
reeder, om zyne eisfchen toe te ftaan, w*ar «it hy, vermoedende , dat zy hem vreesden, langs hoe trotfcher werd, maar, het kasteel van Antwerpen hem ontweldigd zynde, veranderde hy van toon, hy fmeekte zelfs om ftilftand van wapenen, tot zo lang de Koning , indien hy hun niet geviel, eenen anderen Landvoogd zoude benoemd hebben. >*~ - —« Eerst verzochten de Staaten aan den Koning, dat hy Don JAN beveelen zou de Gendfche Bevrediging en het Eeuwig Edict naar te komen ; daarna verzochten zy, om eenen anderen Landvoogd, en dat de Raad van Staaten immiddels het opperbewind mogt waarnemen.
Z. Hoe ftond het in Holland gefchapen geduurende deeze twisten in Braband en Vlaanderen ?
V. Dit tydftip maakte men zig daar ten nutte,* men herftelde Dyken en Dammen, die geduurende den oorlog, zo door zwaare ftormen als met doorfteeken, veel geleden
hadden. Oranje bediende 'er zig ook
van, doorreizende met zyne gemaaiin de
Koord-
Noord-Hollandfche Heden; overal, wa,r h7 Zlg vertoonde hoorde mennietdan gejuich oud en jong nep als uit eenen mond; mir
mm» * gekomen, Fader mihm fs
In Noord-Holland zynde, ontving hy het bericht van de vermetelheid van Don jan ^ weten, van het inaemen van het kaJl van Naamen, hy zuimde niet, om de Staaten te doen begrypen, dat nu het tyddip geko. men was, om dien vermetelen met al zynen aanhang het Land te doen mimen, maar deeze betoonden daartoe weinig hoop! —
gevende bevond Oranje zig te *w„, alwaar hy door de drie Leden van Staat verzocht werd tecw, te komen, mids zonder gele-de van f0,d3aten. Zyne Gemaal*, ontraadde hem dit ten hoogden, uit hoofde van deeze bygevoegle bepaaling. Dan wiLXEfc te fterk fteunende op de liefde der Burgery, ftond het verzoek toe, en reed, alleen verzeld van zyne GemaaMn en
Hofdoet, de Stad in Digt bydeToJJe.
«eeg-pobrt genaderd, vloog 'er een pret> D 6
§4 cao 15770 GESCHIEDENISSEN DEK,
Van eene ligte bus, ter zyner eere door eenen Bu-ger afgefchooten, in 's Prinfen koets. De Prinfes was dermate ontfteld, dat zy hem om den hals vloog, en riep; Wy zy» verraden! Dan de Prins, bemerkende, wat het was, ftelde haar ras te vrede; Zyn? Doorluchtigheid bleef te Utrecht tot den een* en twintigften Augustus, en vertrok wel vergenoegd van daar, met die verzekering, dat het gantfche Sticht zig eerlang onder zyn Stadhouderfchap begeven zoude , zo als ook in de maand Odober gefchiedde.
Z. Ging Don jan nog voort met zyne landverderflyke ontwerpen, of fneed men hem de pas af?
V. Het laatfte deed men, zo veel mogelyk Was. Bergen-op-zoom, Steenbergen en'j Her-togenbosch werden onder het gezag der Staaten gebragt, als ook Breda, door middel Van eene list, die men in 't werk ftelde, en ter uitvoer gebragt werd door eenen HopiD3n van den Colonel Fronsberg, die daar in
het bevel voerde. — Ook lag men zig
m o? het flesten der kasteden, als dat
te
v. b.pLiii.
KOM STE VAN WILLEM BEN l8l=W TE IITMCHT.
vereenigde nederlanden.
ft
te Utrecht, te Gend 9 te Rysfel en te Antwerpen, in welk laatfte men het koperen beeld des Hertogs van Alba in een' hoek vond, waarmede het gemeen, met op hetzelve te hakken en te flaan, zig zo vermaakte, als of zy op den Hertog zeiven hunne wraak koelden. —— De drift, om die haatelyke dwinggevaartens te vernietigen, doeg zelfs over tot in Friesland. In dat gewest lagen nog twee Vaandels Hoog. duitfche knechten in de fchanfen te Oost* marhorn , in de Lemmer, te Makkum en te Harlingen. De Heer van Ville, voorheen een Aanhanger van Don jan, doch na het gebeurde te Naamen tot de Staaten overgegaan zynde, in wier naam hy thans Stadhouder van Friesland, Groningen, Drente, Twente en Lingen was, haalde deeze, door belofte van betaaling hunner foldy over, om het Land te ruimen, en op hun vertrek volgde ook het flegten der fchanfen, vervolgends bragt hy de Boeren, onder eenen Hopman in elke Grieteny, in het geweer, waarna de Burgten te Groningen en LeeuD 7. wjute*
86 geschiedenissen der
waarden insgelyks afgebroken werden. ~— Intusfchen hadden de Algemeene Staaten een leger by een gebragt, dat zig te traveren in Braband nederfloeg, liaan de het voetvolk onder bevel van den Graave van Zakking, en de Ruitery ónder Robbert Mehtn, Burggraave van Gend. Hertog johan kazimir, wiens afbeeidzel gy hier voor u ziet, was een der Duitfche Vorflen, by wien zy mede hulp gezocht hadden; deeze beantwoordde hunne Brieven minzaam, doch raadde hun, den Prins van Oranje tot hoofd van de Re* gcering te kiezen. ——| Ook zonden de Algemeene Staaten hunne Afgevaardigden tot de S aaten van Holland en Zeeland, toen tc Haarlem vergaderd, met verzoek, om oiderftand van geld, wnar van hun echter maar een gedeelte op zekere voorwaarden werd sangeboden.
Z. Ik verbeelde my, dat Don jan door die alles wel decglyk in het naauw moet gebragt zyn.
V. Deeze meinëedige Jongeling ontbood de Spanjaarden nu weder terug, dan, pok
dit
a^.i^k,. "Trrimmiiii iiifii i 11, i mi , lt
VEREENlGDE NEDERLANDEN. 2?
dit bragt zyne zaaken nog meer in verwarringe, want de Algemeene Staaten waren zohaast hier van niet onderricht, of zy begonden te overwegen, of het niet raadzaam was,. Oranje, welke zig toen te Geertruldenberg onthield, tot zig te nodigen, waartoe zyne vrienden het befluit haast deeden opmaken; De Afgevaardigden der Algemeene Staaten, met de noodige Lastbrieven voorzien, begaven zig dan derwaards, en na dat men in Holland en Zeeland de nodige fchikkingen op de Regeering des Lands in zyn afzyn gemaakt had, vertrok hy naar Braband den achtienden van de maand September, verzeld van zynen Broeder Graaf Jan van Nasfau en gewoonlyken Hofftoet. Zyne Intreden te Antwerpen en Brusfel waren Voiflelyk. En na de plegtigheden geëindigd waren, zonden de Algemeene Staaten hunne Afgevaardigden naar Don jan, hem het afleggen der wapenen aanbiedende, mids hy zulks ook deed, het flot van Na amen ontruimde, en de Duitfche knechten deed vertrekken, zig naar Luxemburg begaf om aldaar zynen opvolger
af
GESCHIEDENISSEN DER"
af te wagten, en de Regeering inmiddels :
aan den Raad van Staate overlaatende.
Al wat hy hier op antwoordde, wis, dat hy
een beftand voorfloeg. De Stapten
bewilligden hier in, mids het niet langer dan drie dagen duurde, en men binnen dien
tyd de zaaken afdeed. Hy hier over
te meer verftoord, fchreef eenen zeer fcherpen Brief aan de Staaten, en vertrok, uit vreeze van in Naame ft belegerd te zullen worden, naar Luxemburg, van waar hy den Staaten eenen tweeden Brief toezond , die nog vry fcherper was, en waar by hy hun deed weeten, dat hy last uit Spanje ontvangen had, om hun de uiterfte proeven van *s Konings ongenade te doen gevoelen, ten ware dat zy van hunne ftoute eisfehen afftonden, en den Prins met zynen aanhing verdreven. —— Dan, in plaats van dat werd deeze door die van Braband tot Ruwaard, Voogd, of Befchermer, verkooren, aan welke verkiezing de Algemeene Staaten bun zegel hingen. Ook Was kort te vooren de Hertog van Aerfcbct door den Raad van
Statte
vereenigde nederlanden. §9
Stas*e tot Stadhouder van Vlaanderen aangefreld.
Z. Dus was het dan tot eene onherftelbaare • feheuring met Don jan gekomen, en daar door verbeelde ik my de Nederlanden zonder Opperhoofd.
V. Zo was het ook, en de grootfte zwarigheid daarvan ontdekte men fpoedig, en byzonder in Bral and, alwaar eene veelhoofdige Regeering eene ongewoone zaak was..
—- Veelen, die aldaar .den Prins genegen waren, yverden fterk voor zyne belangen, doch anderen, en byzonder de voornaamften, duchtende, dat de Prins te veel. gezags boven hun zou krygen, raadpleegden onderling, om het opperbewind op te dragen aan matthiSs , Aartshertog van Oostenryk, Broeder van den Keizer, eenen Vorst, veel te jong van jaaren en te zwak van geest, om zulken zwaaren last te tor» fchen.
Z. Het zal my verwonderen, hoe de Algerreene Staaten, buiten wier voorweten, naai- het fchynt, dit alles bekuipt was, zig
daar
(>D GESCHIEDENISSEN DER
daar in gedroegen. Erkenden zy hem in die waardigheid? Dit fchynt my toe te ftryden met hun gezag.
V. De meeste Leden waren 'er voor, om hem, die nu reeds overgekomen was, te rug te zenden, doch Oranje, begrypende, dat met hem dus voor het hoofd te ftooten, de Keizer mogeMt ook zoude verbitterd worden; dus haalde hy de Staaten over, om hem tc erkennen, verpligtende daardoor den Aa tshertog aan zig, hetwelk gantsch niet naar den finaak van Aarfchot en zyne mede» helpers was, die niets beoogden dan het gezag van Prins Willem te verminderen , hetwelk hun echter door het geen om deezen tyd te Gend gebeurde, mislukte , en waar van zy zelve, en byzonder de Hertog van Aarfchot ■. oorzaak waren.
Z. Wat gebeurde 'er dan te Gend? En werden de zaaken aldaar door den Prins van Oranje belegd > of was hy 'er onkundig van?
V. Ik zal u het gebeurde vernaaien, en daar uit zullen wy opmaaken, wat 'er van
de
TEREENIGDE NEDERLANDEN, pt
de zaak is. —— De Gentenaars waren van vroeger tyden af beminnaars der Vryheid en Volksregeering, en vyanden van den Adel. Van de Spanjaarden verlost, haalden zy adem, en gaven op nieuws blyken van die aloude zucht voor de vryheid, Zyne Doorluchtigheid ftond algemeen bekend voor de nerfteller derzeive, waardoor hy niet alleen te Gend, maar' alöm in de Nederlanden de Lieveling des Volks was, en dus ontbrak het hem niet aan dezulke, die zelfs in veele opzi-tcn al te ftcrk voor zyne be«
, langen arbeidden. En onder deeze
al te onbezonnene y'veraars mogen met recht binnen Gend Jonker Jan van Imbize , de' Heer van Ryhove, Kroiveld en anderen, gerekend
worden. • De toeflel, die 'er gemaakt
was, om den Hertog van Aarfchot, die met Oranje om het gezag dong, als Stadhouder van Vlaanderen in te haaien, was gantsch niet naar hunnen fmaak; zy vreesden, dat zyn gezag, als hebbende al den Adel in zyn
belang, te groot zou worden, mmu ., Ryhove
gaf 'er te Antwerpen aan Oranje kennis van,
dee- ,
geschiedenissen der
deeze, die voorheen al wat mogelyk was, te werk gefteld had, on Ryhove met zig eene lyn te doen trekken, was (zegt men) met de zaak verlegen , en vroeg zelf aan Ryhove, wat raad 'er tegen was? Deeze gaf hem ten antwoord, geen beter raad te weten , dan den nieuwen Stadhouder te vatten , en af te zetten. ——- Waar op de Prins hem te gemoet voerde, of men zo vertwyfeld zou voorthollen? —— Ryhove zcide, geen anderen uitweg te weeten, dat zy kiezen moesten, een onveilig cn fchrikkend leven te leiden, of hetzelve op 's Hemels genade ten diende van het Vaderland te wagen, en zo het nood was, het 'er by in te fchieten, waarvoor hy niet fchroomde. Dit w :s , antwoordde Zyne Doorluchtigheid, iets anders, en vroeg hem, op wat hulp hy ftaat maakte? Zo my de uwe ontvalt , zcide Ryhove daar op, zo ivJl ik dea Ititflag van Gods hand verzvagten, en wekken dc Gemeente op, om haare vryheden, die wen zoekt te befnoeiën, zelf te handhaaven. De Prins (zegt hoofd) liet niet af, Ryhove de
roe-
VEREENIGDE NEDERLANDEN, rg
roekeloosheid en het gevaar van den aonflag
onder het oog te brengen. Dan, deeze
volhardde in zyn opzet, van te ftaan ofte fterven. Oranje, in hem eenen man erkennende , bekwaam om eenen hoopeloozen aanflag te ondernemen, haalde de fehouders op, en keerde hem den rug toe , zonder zig verder met hem in te laaten. Daar zyn 'er , die zeggen, dat Aldegonde, Ryhove aanzette, om zyn oogmerk te volvoeren , zonder den Prins verder te moeien.
Z. Indien op dit laatfte fïaat te maaken was, zou ik niet vreemd zyn van te denken, dat Oranje in de daad in den aanflag bewilligd heeft. Wat was nu hec gevolg van deeze zaak ?
V. Ryhove keerde terug naar Gend. en de Prins zond den Heer van Dolhain derwaards, om te zien, wat 'er gebeuren zou. Den 28ften van de maand Ocïober fpreekt Imbize den Hertog op ftraat aan, dringende hem tot de beloofde afkondiging van het herftel der oude Voorrechten, wa~r op hy een eed gedaan had. Aarfchot berst hier op in toorn
uit,
94 GESCHIEDENISSEN DER
dat men die muiters, die vryheid-kraaiers, ,, wel zou doen zwygen met den ftrop om „ den hals, al waren zy nog zo opgeftookt
„ door den Prins van Oranje." - - Op
deeze onbezonne verklaaring liep ieder te wapen, kiezende de Burgery party, deeze voor Aarfchot, en gcene voor Imbize. Nu ftond de ftad in een bloedbad veranderd te worden, evenwel duurde de beweging niet lang, doch deeze was pas geïïild, of Ryhove de ftad komende iiaryden, geraakt het fpel weder aan de gang. Zyne aanhangers, uitgezonderd Imbize, die zig nu fchuil hield, volgen hem naar het Piinfen Hof en 's Graaven Slot, hitzende onder weg de Gemeente aan , tot herftel der vryheid, zonder echter
merkelyken aanhang te krygen. In
deeze omftandigheid van zaaken begreep Ryhove , dat het 'er op aan kwam , het leven te verliezen, of te overwinnen. Hy dan ylt in haast naar het huis van Aarfchot, doet zig openen, ftapt met de zynen binnen, en neemt den Hertog gevangen, en daarna de Heeren van Rasjighem, van Sivevigbem, en
nog
VEREENIGDE NEDERLANDEN. 0$
nog veiTcheidcn andere Raadsheeren van Vlaanderen. —— Zig hier mede meester van de ftad ziende , vcrfterkte hy zig mee 500 foldaaten, bragt de Burgery, die hem toen meest toeviel, onder de wapenen, en vorderde hun by voorraad een eed af, tot nader last van de Algemeene Staaten en van den Prins.
Z. Hoe werd dit roekeloos bedryf door de Staaten opgenomen?
V. Zy betoonden daar over hun hoogfte ongenoegen, en zonden den Advokaat Liesveld derwaards , met last, dat men de gevangenen ontdaan zoude. Oranje zond in zynen naam den Heer Arend van Dorp mede naar Gend, om te bewerken, dat de Hertog ontflagcn werd. ■ Ryhove ziende, dit niet te kunnen beletten, begon te bemerken, dat het tyd was voor zyne eigene veiligheid te zorgen, en trachtte dus andere Vlaamfche Steden in zya belang te krygen , waar uit eene nieuwe partyfehap ftond gebooren te worden. De vier Leden van Vlaan¬
deren, om dit voer te komen, verzochten
Zyne
9<5
geschiedenissen, enz.
Zyne Doorluchtigheid te Gend te komen, om de zaaken in orde te brengen. Hy verfchcen aldaar den elften van de maand December, wordende met groote toejuiching ontvangen, en na aldaar verfcheiden zaaken befteld te hebben, zonder dat echter de Heeien voor als neg gellaakt waren, keerde hy naar Braband terug. — — I .middels beraamden de Algemeene Staaten de voorwaarden, waar op men den Aartshertog matthias ftond in te huldigen, verklaarende tevens Don jan vervallen van de Landvoogdyë. _In ons volgend Gefprek zullen wy de voorwaarden zien , die den Aartshertog werden voorgelegd.
DER-
DERTIGSTE GESPREK»
inhoud.
mr*-aaüe„>.9 op welke de Aartshertog Mat*
thias word ingehuldigd. , TJraarby dt
Oppermagt der Staaten bevestigd zvord. .
Groote denkbeelden, die men ten dien tyde had van de Folks-majesteit. Prins Willen, de I. tot algemeen Stadhouder aangebeld. Viking van hem en den Aartshertog Mmbtas, met Prins Willem den V. en den ^ertog va, Wolfenbuttel. Staat des Oorlogs.
Middelen, aangewend om Amfteldat* tot der Staaten zyde over te brengen.
~T/** WCrkt *»** »g™- Vrugtelooze "*P*g op de ftad, door Helling en Ruikhaver. Zy duvelen beide. . & M
V. DSEL. v
9«5 geschiedenissen EER
word door Sonoy naamver ingejloolen. 'Noodmunten aldaar ge/lagen. Die van Delft en Utrecht bewerken, dat Amfteldam Satisfactie aanneemt. •■■■■"»■■" De Prins van pArma komt in de Nederlanden met een aanzienlyk leger. Veldftag by Gembloers. Verfcbeiden Steden geven zig aan Don Jan
over. Aan den Prins van Oranje word
tn eer der gezag opgedragen. ■ i < ■ « Byftand, door Koningin Elizabeth aan de Staaten verleend. liet hevel over het leger aan Hertog Jan Cajlmir opgedragen. "--<• ■— Aldegonde brengt, door zyne redevoering op den Ryksdag te IForms, de Duitfche Vorften in een beter denkbeeld. ——— Vermeerdering van Voorregten voor de Protestanten, byzonder in Amfteldam. Uitleiding en verandering van de Magiftraat aldaar.
_ Opftand te Haarlem, Middelburg , tn in andere Zeeuwfche Steden. —Ontwerp van Geloofs-vrede, word in fommige Gewesten aangenomen, in andert
verworpen. ! Beroerte te Gend.
Komst van den Hertog van Au jeu.
Ge-
VEREENlGDE NEDERLANDEN. 99
Gedrag van Koningin Elizabetb en Koning Hendrik van Frankryk. Voorwaarden, op welke de Hertog tot Befcbermer werd aangenomen. — Zwaare lasten des Oorlogr.
" Bedryven van den Graave van Bos/u.
Dood van Don Jan. Gedrag
van Anjou en Hertog Joban Cajimir. Hum leider vertrek. Gedrag van Rennenberg im Friesland. Hy word Stadhouder in Overysfel. Bemagtigi Kampen en Deventer. Parma behaalt eenige vaordeelen. Verhond
der Waaien. Dood van den Graavt
van Bosfu. • Verwarringen en weder¬
waardigheden geven aanleiding tot de vastftelling van de unie VAN UTRECHT,
Zoon. Waarde Vader, daar ons laatste Gefprek eindigde met de verkiezing van de» Aartshertog Mattbias tot algemeenen Landvoogd, mag ik u wel verzoeken, om een kort verflag van de voorwaarden, oP welke hy werd ingehuldigd?
*V. Dit moogt gy niet alleen verzoeken, E a maai
ICO
GESCHIEDENISSEN DEH
maar het zal ten hoogftén nodig zyn, u die te doen kennen, dewyl gy daar uit zult kunnen zien, dat de Algemeene Staaten by dezelve de Oppermsgt a>n zig zelve behielden , en dat, hoe gering ook de magt was, die den Aartshertog gegeven werd, hy echter laf genoeg was, om die met dank-crkentenisfe te ontvangen. Zie hier 'er een kort beftek van — „ De Aartshertog „ moest den Koning en den Staaten trouwe 9, zweeren. De byzondere Stadhouders,
Krygsoverften en Kuegtcn moesten hem „ gelyken eed doen. De Algemeene
Staaten zullen eenen Raad van Staate op„ regten, om nevens hem te regeeren; naar „ de befluiten van dien Raad zou Zyne
Hoogheid, de Aartsheitog, zig hebben te ?, voegen. ——— In zaaken van groot san» „ belang mogt hy niets doen noch onder„ nemen, buiten bewilliging der Algemeene
Staaten, die zelfs dergelyke zaaken den
aanzierdykften in de Gemeente zullen „ moeten voordraagen, eer zy 'er een be>9 fluit op nemen; zynde het niet meer dan
„ re-
VEREENIGDE NEDERLANDEN.
lOl
„ redelyk, dat een iegelyk zyn zeggen heb„ be in 't geen een iegelyk aangaat: voor„ naraelyk, dewyl de oude Vrydoraraen en
Landzeden zulks veiëisfchen. ■ De
„ Aartshertog zal de oude Voorregtea
„ herftellen, en in gebruik brengen. —
„ De Algemeene Staaten zullen , zo lang en. „ zo dikwyls zy het goedvinden, mogen „ vergaderen. De Gendfche Eevredi-
ging zal ftand houden, en de uitlegging „ der duisterheden in dezelve ftaan aan de „ Algemeene Staaten. —— De Landvoogd „ zal geen grooter Lyfwagt begeeren , dan „ hem, naar tyds^elegenheid, door de Staa-
„ ten zal worden toegevoegd. Hy,
„ en de Raad zullen de hooge Krygs„ ampcen begeeven, by toeftemming der
„ Algemeene Staaten. Ten tyde van
., oorlog, zal het beleid der krygszaaken „ aan hein ftaan, met eenen Krygsraad, 99 die hem door de Staaten zal worden toe*.
n gevoegd. • Deeze behouden het be*
„ ftuur van 's Lands penningen aan zig. ——«. ,» De Aanhangers van don jan zal men e 5 „ naar
102
GESCHIEDENISSEN DER
naar ftrengheid der Regten vervolgen, en ï, met het afwerpen van alle Sloten , 9, waar toe verlof gegeven is, voortgaan.
99 De Aartshertog zal alles, wat na
j, het innemen van Namen gedaan is, be„ krachtigen. Hy zal geene vreemdelingen 3, in zynen dienst nemen. Die hy reeds t, heeft, of by Lastbrieven van de Staaten „ nog mogt aannemen, zullen naar geene a, Ampten mogen ftaan, of zig met de M Regeeringe bemoeien. —— Indien de „ Aartshertog eenige van deeze voorwaar„ den overtreed of krenkt, houden zig de „ Stnaten van alle gehoorzaamheid aan hem „ ontflagen, en bedingen de vryheid, om „ de wapenen tegen hem op te vatten, zo „ hy geweld tegen hun gebruiken wilde, „ eer hy het gekrenkte verbeterd had."
Z. Matthias vergenoegde zig, naar myne gedachten , met een titel zonder magt; maar elk ingezeten, die de vryheid bemint, moet by de overweging van den inhoud der Voorwaarden zig verheugen, naardien, gelyk gy wel zegt , daatby de opperfte magt vol?
ftrekt
VEREEN'IGDE NEDERLANDEN. IO3
ftrekt in handen van de Algemeene Staaten, en derzclver Raad van Staate bleef; en die niet alleen, maar ook de wezenlyke Souverainiteit des Volks, dunkt my, werd daar in volmaakt erkend; gelyk dit de woorden, die gy hebt bygebragt, dat in zaaken van groot aanbelang, de Algemeene Staaten de aanzienlykften in de Gemeente zullen moeten raadplegen, eer zy 'er een beiluit op nemen, allerduidelykst in zig bevatten. Maar tevens, dunkt my, is het te beklagen, dat de Staaten, die dit, in dien tyd, zo volmondig eikenden, zig 'er alleen van fchynen bediend te hebben, om het volk goed en bloed gewillig te doen opzetten, om den Staaten daar door een onbepaald gezag te bezorgen. — De redelykheid, die toen plaats had, dat een iegelyk te zeggen bebbe, in bet geen een ieder aangaat, kan immers niet veranderd zyn, naardien de oude Vrydommen en Landzeden , die zulks toen ver» eischten, wel kunnen verkracht, maar niet vernietigd worden. Dit dunkt my ten min-, ften zeker, dat tot zodanig eene vernietiging E 4, het
ï©4' (AO 15/8 ) GESCHIEDENISSEN DER.
Met volk nooic zyne Hem kan gegeven hebben, en dat hetzelve als nog het recht heeft, om op herftel daarvan aan te dringen, en gewettigd is, om allen Ariftocraaten, op eene befcheiden maar tevens nadrukke-
lyke wyz», tegen te gaan. Maar zeg
my, Vader, maakte de Aartsher,og geene de. minne bedenklykheid, om op die voorwaar* de de huldiging te ontvangen?
V. O neen! Op den 2oiïen van de maand January des Jaars 1578, deed hy op dezelve te Brusfel den eed aan de Algemeene Staaten, makende zelfs geene de minfte bedenklykheid, ten opzigte van het Stadhouderfchap van Braband, het welk, volgens de voorgaande gewoonte, Prins Willem de / aan hem zou hebben moeten afftaan. Hy bewilligde niet alleen, zonder eenig tegenzeg. gen , dat Oranje op nieuws daar in bevestigd werd, maar ftemde ook in het verzoek der Algemeene Staaten, cm den Prins, als zynen S;edehouder over alle de Nederlanden te verheffen. ———■ In ééne van onze voorige Gefprckkeu, van de rraukifche
Ka.-
VEREENIGDE NEDERLANDEN. 10ff
Koningen fprekcnde, heb ik doen zien r dat veele van die Vorflen alleen den naam' van Koning voerden, terwyl al het gez?g be« rustic by de Opperhofmeesters: dus was het ook met den Aartshertog Mc tt hiér} Deeze had den naam van Landvoogd, enPrins willem, mag men zeggen, was zyn meester, of, zo als de vyanden van Oranje toen zeiden: Müfibias was de Griffier van den Prins, hebbende de eerfte alleen maar te teekenen, het geen de tweede hem ve»rleide.
Z. My dunkt, dat men ook in deeze onze tyden , als men de Aclre van Confulenrfchap tusfehen willem den V, en den gewezen Veldmarfchalk van den Staat nagaat, genoegzaam hetzelfde zoude kunnen zeggen. Maar hoe ging het met de Oorlogszaaken in dee» zen tyd?
V. Het eerfte is niet geheel ongepast van ft; opgemerkt, midsgy 'erby in het oog houdt, dat het gezag, het welk Willem de I over Matthias voerde, ten nutte van het Vader', kind ftrekte; daar, in tegendeel, het geza?v> E S list
ICO GESCHIEDENISSEN DE3.
het we'k de Hertog vnn Wolfenlnttel over Willem den V gevoerd heeft, volgens de erkentenis van aanzienlyke Staatsleden zelve, ten ruïne van ons Vaderland gediend, heeft. ——— Wat het Oorlogsbeftuur ten doezen tyde aangaat, de oorlog werd trans maar flaauwlyk voortgezet, geduurende dat 's Lands Staaten bezig waren, met de zaa* ken van 's Lands Regeering te regelen. —Men zat echter niet geheel ftib De Graaf van Hebenlo had , in het voorgaande Jarr, het beleg voor Roermond geflagen, en hield de Stad twee maanden lang beflotcn; doch toen werd hy door Mondragon genoodzaakt, om dezelve te verlaaten, en het beleg op te breeken, ■ In Holland werden alle middelen te werk gefield, om, ware het mooglyk, Amfleldam der Ma: ten zyde te doen omhelzen; maar de Magiflraat was en bleef onverzettelyk. Dewjl echter de nood des Lands vorderde, om haar van Spanje af- te fcheuren, namen de Staaten eindelyk het befluit, den toevoer, die ©enigen tyd vry jefteld geweest was, weder te belemmeren „
VEFlïENIGDE MEDEELANDEN. JOf
nieren, en door dat middel de Stad te noodzaken, de Cendfche Bevrediging aan te nemen. ——- Alleen ftond men a?n de Ingezetenen toe, hunnen lecftógt, met kleine vaartuigen, niids tol ben-.lende, te haaien. — — Don Jan, vrm zynen kant, liet niets onbeproefd, om door brieven de Ma. giftraat by haar voornemen tc doen volharden ; gaande de vermaaning verzeld met gediturige beloften van byftand. Dit ontdekt zynde, kon- men niet anders, dan de Stad als vyand ■ van den Staat canmeiken.. Men bedoor, dan, dezelve te ovc meesteren , mids de btn-Rery voor allen overlast en plundering bewaard bleef. De aanflag werd toevertrouwd aan den Kolonel Herman Helling, en aan den Hopman Ni» colaas Ruikhaver beide mannen, die het wel met den dienst van het' Vaderland meenden , en tien Vaandelen voetvolk onder zig hadden , waarvan 'er vier in twee
fchepen verborgen waren. Doch deeze
aanflag, welke op den rollen November van het voorige jaar orderromen was, liep te
li 6 r,?o<-
IpB GESCHIEDENISSEN DER
niet, doordien de zes Vaandelen , die zig aan de Haarlemmer poort hadden moeten laatcn vinden, by vergisfing, de poort van Haarlem ve;ftaan hadden voor de Haarlemmer poort. —— De. Luitenant van den Kolonel Helling was 's avonds te vooren met zes of agt knechten, na aflegging van hun geweer, binnen gekomen, en 's nachts vrolyk geweest: des morgens vraagden zy aan de poort hun geweer te rug, en gingen daar op buiten, alwaar zy eenigen van de hunnen ontmoetten, met welke zy eerst uit jok, daarna in ernst, in twist fcheenen.te maken, houdende zig, als of zy eikanderen te Iyf wilden. ——-- De wagt aan de poort, zig daar tusfehen fteekende, ^werd terfiond door hun allen overvallen, cn gcdeeltïlyk gekwetst of gedood., de Portier doorftoken, en de Poort, bezet. Het volk uit de fchepen met vliegende Vaandels ter ftad ingelaaten , trok regt toe regt aan, tot op den Dam, zonder tegenftand te ontmoeten, waar toe de morgenftond van dat jaargety 3aun gunftig was.. —Poch fommigen van
hun
VEREENIGDE NEDERLANDEN. 109
hun waren, tot hun groot- nadeel, zo onbekend in de ftad, dat zy hetKorenmeetershuisje op de Kolk voor het Stadhuis aanziende, hetzelve begonnen te beftormen, en daardoor, werden afgefneden van hun, welke , den weg. beter kundig, het op het Stadhuis aanzetten»-
Z„ Maar deeze vonden aldaar van de bur* gers en fuldaaten, die daar de wagt hielden, grooten tegenftand?
V. Helling, in geene kleine vreeze zynle,. door het achterblyven van de zes Vaandelen die, gelyk ik zo even zcide, den weg naar Haarlem genomen hadd.n, zond terihnd derwaards, als ook naar Zaandam, om hulp; doch inmiddels verliep de tyd, en de Schutters in de wapenen gekomen, verdreeven hem van den Dam te rug naar den Nieu» wendyk, en tot aan dc Poort, daar zy
binnen gekomen waren. > Aldaar ver-
fcbanste zig Helling zo goed hem mooglyk was; ook deed hy eenige bedreigende briefjes door de ftad verfpreiden, en belof. ten, van niets te zullen ondernemen, zo
men. zig ftil hield. Onze Stadgenooten,,
E. 7. zien*.
18 GESCHIEDENISSEN DER
ziende, dat 'Befiïttg geen verderen bvfhnd kreeg, voerden, rerw\l zy zig meer en meer hyëen verzamelden, twee linkjes gefchut naar de oude Hrarlemmcr-poort, cn fchooten daar mede op de Staatfcheu Uier trof een kegel Helling zodaanig, dat hy het beltierf; zyn volk in wanorde aan het wy. ken raakende, werd ook Ruikhaver in een burgerhuis, waar in hv de vlucht genomen had, in koelen bloede vermoord.
Z. '"^aar zullen 'cr by deeze gelegenheid van weerskanten nog al eenigen gcfneuveld zyn? ,
V. Neen, dat getal was niet groot. De Prins, buiten wiens voorweten deeze aanflag in het werk gefield was, toonde 'er zig zeer
te onvrede over. - Doch de Staaten
van Holland verfchoonden zig, zo goed zy konden, zeggende, dit buiten zyne voorkennis ondernomen te hebben, om hem in ellen gevalle buiten verantwoording te houden ; wairmede by zig voldaan hield. • Z. fntusfehen zal het hem zeker gefmart hebben, dat het ontwerp dus mislukt wns.
Dce-
YEReF.NIGDE NEDERLANDEN. itt
Deeclen de? Stapten, om het belang der zaak e,, den amiflag ook hervatten ?
V. Neen, maar de Staaten lieten echter niet af, ora door verfcheiden fchanfen en fcivepcn de ftad nog naauwer in te fluiten, dan voorheen. Ouk was de Stads regeering; het genoegzaam eens met den Prins , op welke voorwaarden zy zig met de Staaten wilde verëenigen: en 'er ontbraken nog ura' eenige punten, waar in de Staaten vol. ftrekt begeerden, dat de Reseeiing zoude toeftennnen; om deeze daar toe te uo dzaaken, gaven zy last san Sonoy, om de ftad ten naauwften in te fluiten, en 'er niets buiten zyne bewilliging uit of in te laatcn. • Om aan deeze order te voldoen, legrdc by zig in her Eartliuizer Klooster, in 't Leproozenhuis, en anderebuitenwegen; ook maakte hy eene fchfinj op den Ii'.arlemmer dyk. Van weerskanten; werden eenige fchooten op eikanderen gedaan, en du duurde tot op het einde van de mamd jmuary. Z. Dit moet eene groote verlegenheid in
de.
GESCHIEDENISSEN" DER
de ftad gemaakt hebben, toen alle de toegangen zo naauw bezet waren?
V Daar van kunt gy u ligtelyk een denkbeeld maken, als gy weet, hoe 'er van het zilveren St. Nikolaas beeld, dat ih de oude Kerk geplaatst was, Noodmunten geflngen werden. Die van Delft be¬
werkten echter een befiand van zes daten, tusfehen de Staaten en de Stad, het welk met den eerflen February zoude eindigen; doch op den tweeden werd het nog vier dagen verlengd, wanneer de Gemagtigden der Stad naar den Haag keerden.
— Die van Utrecht, fchroomende voor het nadeel, dat hun te degten ftond, indien' de Amjï el dammers, door nood gedrongen, Uturne Huizen deeden openen , en alles onder water zetten, en wat-hier uit, zo voor hun, als voor het gantfehc Land volgen moest, ftelden dit met bondige redenen den Staaten van Holland voor. — ■■ De onder* handeling tusfehen de Staaten en de Stad was op den zesden geheel afgebroken door de Staaten; doch die van Utrecht bruten de
par-
VEREENIGdE NEDERLANDEN. lig
partyën weder by een, en wel met dat gevolg, dut, op den achtften. eene overeenkomst getroffen we d Ter naar»
koming van dezelve zond de Stad gyzelaars naar den Haag, en aan Soney werd terflond bevel gegeven, liet beleg op te breken., gelyk ook gefcliiedde.
Z. Dit moet eene groote verandering in de Stad veröoizaakt hebben. Was 'er door Don Jan en de Spanjaarden niets in 't werk gefield, om Amfieldam te behouden?
V. De Prins van ParmA, AlexanderFamefe, w:s inmiddels, aan het hoofd van. een aanzienlyk leger, beftaande uit bedreevene krygsbenden, zo Spanjaarden als ItaUdanen, in de Nederlanden gekomen, verHerkende zig nog met Duitfche*,, Franfch* en andere troepen, door den Graaf van
M&mfeld aangevoerd. Op "zyne ftan-
daarden had hy een kruis laaten fchildcren, met dit byfchrift: 0»%. dit Teeken heb i-h ds Turken overwonnen ; onder dit Teeken zal ik de Ketters overwinnen. Don jan om di.. foldaaten te bemoedigen, had van den
Paus--.
Ü4
GESCHIEDENISSEN DER.
Paus de toezegging des Hemels vveeten te bekomen voor alle die geenen , welke in deezen kryg fneuvelden. De beide Legers, zo van den Koning, als van de Staaten, lagen nu in het Graaffchap Namen; maar het eerfte overtrof het andere verre, zo in getal, als in bekwaamheid der Manfclwp.
Z. Dit voorfpelde niet veel goeds?
V. Het Staatfehe Leger leed ook in de daad veel nadeels in den Veldflag by Gem» lloers, en verloor by denzclven meer dan 6000 IVIan , zo aan dooden als gekwetften, en gevangenen. Gembloers, Leuven, Tienen en vcrfchciden andere plaatzen in Henegouwen en Braband gaven zig toen aan den vyand over: ja men vreesde zelfs, dat Don Jan zig voor Brusfel zou verroonen. Maar het volk, dat hy misfen moest, om de bemagtigde Steden te bezetten, verzwakte zyn Leger, en verhinderde hem hier in ; dit alles echter werd in geene vergclyking gebragt tegen Amfteldam, het welk nu de zyde v .n Spanje
had verlaaten. De Staaten, begry-
pcnde, dat het nodig was, wilde men
den
VEREENIGDE NEDERLANDEN. 11$
den Koning afbreuk doen; den Prins van Oranje meerder m~g: te geven, magtigden hem , om met toeftcmming van den Aartshertog en den Raad van Staate, zo veel krygsvolk te werven, als Zyne Doorluchtigheid nodig oordeelde. De penningen, daar toe verëischt, werden gevonden door nieuwe belastingen op de mondbehoeften, en op de in- en uitgaande koepwaaren. Maar, hoe fpoedig men hier ook mede voortging, kon men nogthans niet verhinderen , dat Don Jan zig meester maakte van Philippeville, terwyl Tarma Limburg het flot te Valkenburg en Daalhem bemagtigde.
Z Kregen de Staaten geenen den minften byftand, in deeze omftandigheden, van Engeland , Frankryk of andere Mogendheden ?
V. Ja, de Koningin Elizahetb had hun, reeds in de maand January, by een geflooten verdrag, icoo Ruiters, en 4000 Voetknegten beloofd; en om deezen tyd, vergunde zy den Staaten vryheid, om op zekere voorwaarden, icojooo Ponden Sterlings te Londen
op
II6 geschiedenissen der
op te nemen, Deeze penningen in
Holland gekomen zynde, werden bcfteed tot het aanwerven van een Leger, waar over het bevel aan den Heitog Jan Cajimir werd opgedragen; doch de beloofde ManTchap
bleef achter. Aldegonde bewees
in deezen tyd den Staaten eenen grooten dienst, by de Duitfehe Voriïen, op den Ryksdag te Worms; zyne Latynfche Rede» voering aldaar gehouden, om de Ryksvorften in het belang der Nederlanders over te haaien , werd door alle de aanwezende» voor een Meesterfiuk van geleerdheid gehouden: en alhoewel zy niet by allen die uitwerking deed : die men wel gehoopt had» werden, nogthans, door dezelve de Duitfche Vorften in gunftiger denkbeelden omtrent de Nederlanders gebragt , dan zy voorheen geweest waren;
Z. Hoe ging het ondertusfchen met hun, die den Protesrxntfchen Godsdienst warentoegedaan? Deeze kregen, denk ik, en byzonder te Amfleldam , nu meerder vryheid?
V. Laar weiden ten opzigt?; van dit ge-
wigtig
t ir»
VEREENiGDE NEDERLANDEN. , II?
Hvigtig ftuk , den Godsdienst, door de Sta-ten nadere en vastere bepaalingen gemaakt, en zelfs fterker tegen de Roomschgezinden, dan wel met de denkbeelden des Prinfcn van Oranje overëeenftemden. Deeze Vorst begreep, en met recht, dat diezelfde vryheid Van ge weeten, welke de Protestanten begeerden , op de plaatzen , daar de Ro^mfchen meester waren, nu ook aan de Roomschgezinden niet moest benomen worden , daar de Protestanten de magtigftci waren; en dat alle wrok wegens den Godsdienst uit het hart moest worden verbannen. ———■■ Te Amfieldam viel eene gebeele verandering, met opzigt tot den Godsdienst, voor. Nadat die Stad zig met de Staaten verëenigd had, en by die verëeniging de vryheid van Godsdienst aan de Protestanten was toegedaan, waren veele van de uitgewceken Burgers terug gekeerd. Dc gunst van de Ko¬
ningin van Engeland, de befcherming van Prins Willem en van den Hertog CaJImir deed hun dikwerf veele ongeregeldheden bedryvcn, warmedi zy wel hunne byzon*
dere
118
geschiedenissen der
dere wraak voldeeden, maar de goede zaak meer nadeel dan voordcel toebragten. ■ len bericht, door Aldegonde aan de Algemeene Staaten toegezonden, dat de Span. jaarden zig van Amfieldam wilden verzekeTen, werd, fchoon het geheel onzeker was, als eene waarheid voortverteld, en deed den haat tegen de Roomschgezinden vermeerderen. - -"Willem b ar des, een yverig voorflandcr der Hervorming, was het hoofd
der party. » Aan hem zond Sonoy, op
zyn verzoek, een fchoötvryën helm en rondas, ten blyke, dat men 'iets geweldigs in den zin had. —— Het haperde den Onroomfchen zeker aan geene redenen, ora daaglyks nieuwe bezwaa/en tegen de Regeering, die nog de Roomfchen toegedaan bleef, in te brengen; 'en dit morren, dat van dag tot dag toenam, deed hun welhaast overgaan tot het beraamen van middelen» om met geweld vryheid van Godsdienst te weeg te brengen. —— Men wil, dat zy, op den 25ften van de maand May, buiten de Stad ter preeke geweest zynde, beraad»
fiaagd
VEREENlGDE NEDERLANDEN. ii 9
fla^gd hadden , om hunne oogmerken tegen
de Wcthoude.Tchap te volvoeren, •
Doch hiervan is geene de minfte zekerheid
voor handen. Dit alleen weet men,
dat op den daar aan volgenden dag wille m bardes, maarten koster, adriaan kromhout, adriaan paauw
Cn guille aume Du gardin Zig Op
het Stadhuis begaven, om te beproeven, of Burgemeesteren wilden ftemmen in hunne voorheen gedaane verzoeken. Zy gingen ettelyke reizen van het Stadhuis naar de Herberg van de Gemagtigden der Staaten, -die reeds federt eenige dagen hun verblyf alhier hadden gehouden, om de verfchillen te beflisfen, en van daar weder naar het
Stadhuis. Kort na den middag, als de
markt van huisluiden en derzelver koopwaaren ontleedigd was, vertoonde zig du gard in over de puye van het Stadhuis, neemt den hoed af, en zet dien terilond weder op, bet welk het teeken was, dat de Heeren niets toegaven. Een tweede teeken, hetwelk hetzelfde beduidde, werd, met het
Haan
120
geschiedenissen DER
fïaan der armen over eikanderen, gegeven door simon henrik szoon jonkhein, Hopman over één der vier Vaandelen B urger-foldaaten; voorts begaf hy zig, van achteren het Stadhuis afkomende, by zyn Vaandel ter befcherming van de Nieuwe Kerk.
Z. Het verwondert my, dat de Gemeente van weêrskanten zig zo lang flil hield ?
V. Deeze ftilte werd ras gebrooken: want uit de Waag werd door eenen foldaat een fnuskct gelost, waar op eenige Matroozen voor den dag kwamen, roepende; wie Oranje lief beeft , velge. Toen werd het oproer algemeen; allerlei foort van menfchen, en voornamelyk die geenen, die voorheen gebannen waren, ftuift op ftraat. Een deel der menigte rent naar het Bushuis, haalt het gefchut 'er uit, plant het op den Dam, en flopt de toegangen derwaarts digt met wolbaaien, die toevallig aan het Damrak lagen.
Z. En toen viel men, zonder twyfel, op het Stadhuis aan?
V. Ja,
VEREENIGDE NEDERLANDEN. ï2t
V- Ja, daar werd met fteenen naar de Vierfchaar gefmeeten, om de Nachtwacht van het haakgefchut, dat zy bewaarde, te dryven, en te beletten, dat men het zelve
loste. Als hier geen vuur gegeven
werd, wierd men ftouter,flort ten Stadhuize in , haalt den Schout en de Regeering daar af, en brengt hen op de Waag, terwyl anderen de oude Regeering uit hunne huizen haalden, en mede derwaarts voerden, zo als ook gefchiedde ten opzigte van veele Priesters €n a]le de Minderbroeders, en deeze dus by een gebracht zynde, werden tusfehen twee ryëh foldaaten door, naar het Water in verfcheiden Vaartuigen fcheep gevoerd, onder het woest gefchreeuw van de fmalle gemeente : dat men ze naar de galg moest voeren, daar zy meenig eenen aan ge. bolpen hadden,
Z. De Regeering moet in die onhandigheid niet wel te moede geweest zyn, en ik twyfel, 0f zy wel andere gedachten gemaakt hebben, of deeze bedreiging zou ten uitvoer georacht zyn, te meer als zy bedachten,
V. DEEL. F ,
r hoe
122
GESCHIEDENISSEN DER
hoe trouwloos veele van hun gehandeld hadden,
V. Men meent iudeclaad, dat de Oud-Burgemeester Ilenrik Dirkszoon , geen ander denkbeeld voedde, dan dat men "het fchip met hun allen buiten de Boom in den grond zoude booren waarom hy twee hemden , hem door zyne vrouw met de dienstmaagd nagezonden » te rug zond, zeggende, die niet benodigd te zullen zyn Doch het liep beter af, dan hy verw gt had, want maar pas buiten de ftad zynde,werden zy aan de St. Anthonisdyk weder aan land gezet, van waar elk voor zig den besten weg zocht.
Z, Raakte 'er by deeze groote omwenteling niemand om het leven ?
V. Neen, daar werd zelfs geen druppel bloeds geftort.maar de woede koelde zig aan onbezielde Wezens , Beelden , Altaaren, Schilderyen, boven al was het Klooftcr der Minderbroeders meest in naam , om dat in hetzelve doorgaands de vonnisfen over de Ketters werden opgemaakt,en na de volvoering van dezelve het doodmaal gehouden
werd.
VEREENlGDE NEDERLANDEN. ,23
werd. Daags daar aan werden de afgezette Regenten ten overfhan der Cemagrigden van Holland door de Scbutteryën van eed en Ampt ontflagen, en den zoden verkooren de Schutters zes en dertig aehtbaare Mannen tot Rnaden en onder die veele Uftgeweekencn cn Ballingen, en dus «heest allen Hervorm» den. Deeze beëedigd zynde, verkooren Burgemeesteren en Schepenen. _ Deeze IUm Ampt streden zynde, maakten 'zig
Gc.cformeerden ten gebruike. Echter werd -de ud ^^^^J^
^n d Roomschgezinden toegedaan , hunnen Godsdienst in "a.fcmderiyke Vergaderingen te oefenen, waar de domme menigte onder de Gereformeerden weinig genoegen ia ZZ * Gelyk dit in *>»&dM dus voorviel, zo ontltótacl op den .oden van de nraand May: te i,sgcfyks eene
te beroerte die van erger gevolgen was. De foldaaten floven aldaar heel onbezuïsd, na het eindigen van de Misfe, ter groote kerke in en wondden verfcheiden Burgers en Geeftely!
F 2 ken5
124
GESCIHEBENTSSEN DER
ken; zelfs werd 'er een Priester van achteren doorfloken, en de, Bisfchop G. van Mierlo, die gepredikt had , kwam hier van alleen vry, met hun vyftig guldens in de hand te floppen. De Kerkfieraaden en ook de Kloosters bleeven aldaar niet verfehoond; men nam 'er> zo men zede, wraak wegens de handelwyze v m Don Frederik de Toledo. Te Middelburg kwelde men de Doopsgezinden, vorderende van hun zaaken. die regelrecht tegen hunne leeie ftrceden; doch Or*nje, die hunne Vaderlands-liefde meer dan ééns ondervonden had , en byzonder als het op geld aankwam, befchermde hun. tegen de verdrukking, die hun door de Gcreiormeerden we:d aangedaan.
Z. Ach, hoe haatclyk. is de onverdraagzaamheid in het ftuk van Godsdienst, me» klaagde toen , daar men onderdrukt werd, en handelde even flegt, daar , en wanneer
men dagt meester te zyn. Hoe weinig
ftiookte dit niet alleen met den liefderyken geest van het Euangelie, maar ook met de gezonde Redenen de menscuiykheid?
V. OP
VEREENTGDE NEDERLANDEN. 125
V". Op die gronden bouwden ook de Her-
y '.vv- uki^uiijc van lil 1 s 'nsr
re verkrygen. Op eene Synode te Dordrecht gehouden, en betraande in Nederduitfche, Hoogduitfche en Waalfche I eeraars , van byzondere gèmeentens werd een verznekfehrifc ontworpen, en aan den Aards hertog en Raad van Staate overgeleverd. — In hetzelve was de vervolging om den Godsdienst met de haatejykftè doch tevens natuurlyke kleuren afgefchiiderd. Zy beriepen zig daar m op bet gedrag van verfcheiden Vorften , ais de Koningen van Frankryk, Poolen, den groeten Turk, den Keizer van Marokko, ja zelfs op den Pam, die de Joodcn in zyne Staaten duldde. — Zy verklaarden 'ên de Gendfcbe vrede, die in dit ftuk tcg>n hun fcheen te zyn, niet gehouden te weezen, dewyl de Spanjaarden die reeds verbroken hadden. Zy gaven plegtige verzekeringen, dat zy van hunne zyde de Roomschgezinden ook onge-
Hoorei zouden laaten. Hrér op werd
daarna door den Aards-hertog , den Raad van staate, de Algemeene Staaten en den F 3 Prins
Ï2Ö GESCHIEDENISSEN DEK.
Px-ins van Oranje een plan gevormd, dat men den naam gaf van de Religieus- of Geloofsvrede.
Z Mag ik naar den voornaamften inhoud daar van vraagen?
V. Zeer gaarne, in hetzelve werd in Holland en Zeeland het heiftel van den Roomfchen Godsdienst beloofd, in gevalle, dat zy, die 'er om yerzogten, in de Steden en op de aanzienlyklte Dorpen, een aantal van niet minder dan honderd huisgezinnen, of in de kleinfte plaatzen en Dorpen het grootfte getal uit maakten. En in andere Provinciën , daar tot hier toe de Roomfchen de overhand hadden, zou op geïyken voet aan de Onroomfchen de vryheid van Godsdienst vergund worden. — De Wethouders der Steeden en Dorpen zouden zorge dragen, otn bekwaame plaatzen ter Godsdienst - oefening
aan te wyzen. Waar flegts uit kragte
van de bovengemelde bepaaling-één Gods* dienst in het openbaar gedoogd werd, zou men geen onderzoek op iemands geloof 4oen, en op geene openbaare plaats zou de
min -
VEREENIGDE NEDERLANDEN.
127;
mihfte ftoorenis worden geleeden. De On« roomfchen zouden buiten Holland en Zeeland , behalven de Zondagen eenige Feestdagen moeten vieren ,door bet fluiten van hunne Winkels, het. ftaaken der Handwerken,
en nalaaten van Koopmanfchap. In het
begeven der Ampten zou men op geene Geloofs • gezindheid » maar alken op tle be» kwaamheid der,- Perzoonen zien.
Z. En hoe werd deeze Geloofsvrede in het algemeen opgenomen ?
V. Te Antwerpen, Leeuwaarden en in de Groninger Ommelanden werd zy doorgedrongen , doch in de Waalfche Landfchappen, daar weinige Hervormden gevonden werden , werd dit opftel, als een Proefftuk van godloosheid , met verachting verworpen. -
Te Utrecht werd de uitvoering daarvan door
de Geestelykheid belet. De Staaten van
Gelderland wilden 'er mede niet in {temmen, Doch de Stadhouder van dat gewest , Graaf Jan van Nasjau ftelde Hervorm» de Predikanten in alle de plaatzen , die van bezetting voorzien waren, het welk aldaar F 4, in
12$
6eschiedenissen dek.
in fommige fteden groote beroerten veroorzaakte. In Zeeland en byzonder in de ftad Goes was dezelve wel aangenomen,doch niet afgekondigd zynde , zochten de Hervormden die te breken, en alleen meester te blyven, dwingende de Regeering naar hunnen zin ; onder den fchyn van Godsdienst vereenigden zig hier ook roof- en pionder- zugt, wordende in de groote kerk, al wat van eenige waarde was, even fchandelyk als by de Beeldvorming in het jaar 15O6 vernield en* geroofd. De Hervormden te Goes waren door die van Vlisjïngen en tVeere in hun verzoek om de groote kerk bygeftaan, en hadden met hun verzoek zodaanige bedreigingen gepaard, dat de Magiftraat ter voorkoming van oproer hun te wille moest zyn. — In Vlaanderen en te Gend deed een onbezuisde yvcr datheen en anderen buiten het fpoor van. verdraagzaamheid en befcneidenheid hollen» en zelfs eene fchandelyke rol fpeelen.
Z. Konden dan, die al te driftige Yveraarsniet zien, dat zulk een gedrag der goede aaak ten hoogden nadeelig moest zyn, ea
tot:
VEREENIGDE NEDERLANDEN. 110/
tot niets kon dienen, dan om de venv/dering en haat des te grooter te maken ?
V. Wat ziet men niet al. wanneer de Reden door onbezuisde driften overmeesterd en verblind word ? Het nadeel van deeze driften werd ook wel fpoedig ondervonden door de Tweedragt, die er onder de Gewesten ontftond, terwyl verfcheiden Waalfche Provintien zig vcreenjgden tegen de Gentenaars„ hebbende aan den Heere van Montigni een' fterken ftcun; deeze zyn onder den naam van Misnoegden federt bekend geworden. Te Brusfe.l meende de lieer van Cbanpagnei den Roomfchen Godsdienst alleen te doen behouden maar een gerugl , ontffaan uit het gewag, dat men van Parys. hoorde maken, als of men te Brusfel eenen nieuwen Moord van Parys wilde aanrichten , was oorzaak dat hy en de zynen hun oogmerk niet be» reikten. — Onder alle deeze opfchuddiagen, naderde de Hertog van Anjou,met wien de Staaten reeds lang in ouderhandeling getreden waren, vast Henegouwen met een Leger van 8ooo knegten, en Soco Edellieden, die
GESCHIEDENISSEN BE.V-
z]g op hunne eigene kosten by hem gevoegd
hadden D0n Jan , hen willende kee-
ren, zond derwaards OStavio Gonzaga, met eenig voet-en paardevolk, die in het Do pBarlaimont 400 Franfchen veriloegen. —— De Hertog "aan Anjou liet kort daarna ter zy« ner , verdeediging een gefchrift in druk uitgaan , waar in hy onder anderen zeide, door de Nederlandfche Heeren verzogt te zyn, om Nederland, eertyds een Leen van Frankryk als Broeder des Konings, tegen de
dwinglandy van Spanje te befchermen. •
Hy kwam den 12 Juny te Bergen in Henegouwen, aan , alwaar hy de Afgevaardigden der Staaten afwagtte, om de punten te beïaamen, op welke hy de befdierming des Lands zou aanvaarden. «— Inmiddels veroverden de Franfchen het flot Havrecb; Doch in een gevegt by Rimenant verlooren de Staatfchen veel volks, hoewel 'er van de zyde van Don Jan ook veelen fneuvelden.
Z* Hoe fraaakte het de Koningin Elifaittb9 dat.men zig zo verre met den Hertog