EX
BIBLIOTHECA
F.G.WALLER
1933



Nieuw PRENTENBOEK voor KINDEREN,
behelzende:
Onderwerpen uit het Ryk der Natuur, der Wetenfchappen, Kunsten en Ambachte* naauwkeurig afgebeeld, en in vyf Taaien, bevattelyk, befchreeven.
N e u e s
BILDERBUCH für KINDER,
e n t h a 1 t e n d
Gegenftande aus dem Reicbe der Natur, der Wissenscbaften, der Künfte und Handwav ke, gctreu abgebildet und in fünf Sprachen, fasslich beschrieben,
Nouvelle GALERIE POUR LES ENFANS,
contenant differens objets pris dans 1'histoire naturelle, les sciences, les arts & métiers, déssinés fidélement, avec une explicarion facile en cinq langues.
* * *
INFANT - ACCADEMY,
or new Galléry of Figures intended for the use of children. Containing interesting subjects from nature, tbc arts, sciences and handycrafts, all carefully deli. neated and plainly desctibed in five languages
N u o v o LIBR.O D' IMMAGINI,
aU'uso de* giovanetti, contenente oggetti del regno di natura,delle science, arti,emes« tieri, accuratamenteïappreseutati, ed in cinque Linguaggi chiaramente descritti.
ZUTPHEN, by H. C. a. T Hl E ME, Boekverkoper i 7 9 4»






VOO R B É R 1 C r H T.
//A >o lange de Kinderen noa; in het tydpcrk van zinlykheid en der ver(landsocr|?ni|^ ssreh bevinden, behoort de voornaamfte zorge, by derztlvcr opvoeding, hit rep gevestigd te zyn, om hunne zinnen door 't aanfehouwen cn hun verfkmd door 't vergelyken van mtuurlyke onderwerpen te oeffenen; en het is daarom, dat men, in den regenwoordigeri tyd, verfeheide Pimteboeken voor Kinderen iri 't licht heeft gegeeven, ten einde heil de onderwerpen der Natuur, als het ware, nader voor 't gezicht te brengen;
Dan, behalven dat verfeheide onderrecmingen van dien aart, geheel en al mislukt zyn, en het beoogde nut niet kunnen bewerken, is echter ook in de weinige Printen boeken, welken goed en bruikbaar zyn, noch de noodige afwisfeling ten vollen bereikt, «och aan alle overige vereisen ten behoorlyk voldaan geworden.
Hiervan Overtuigd, droeg de Uirgeever géén bedenken, om, door een uieuw Primebock, de nuttige ifoffen tot otffening der Kinderen te vermeerderen. Dit nieuwe Printeboek zal, het by groot getal derzulken. die reeds aanwezig zyn, niet overvloedig geoordeeld kunnen worden, omdat in hetzelve nijuwc onderwerpen zyn vertoond, zonder nochthans by de nieuwheid van dezelven, het eigenlyke doelwic uit het oog te verliezen.
Er worden, wel is waar, ook in deeze verzaameling, gelyk in foortgelyke plaats heeft, dieren, plantgewassen en mineralien opgenomen; maar doordien deeze ryken der Natuur zoo uitgebreid zyn, vindt men geduurig nog veele foorten, die voor Kinderen nog niet afg beeld zyn geworden. Doordien verder de meefte Printeboeken meestal uitheemfche voortbrengzelen affchetzen, en de inlandfche, met welken de Kinderen, eigenlyk, het eerst behoorden bekend gemaakt te worden, hierdoor te veel uit het oog verliezen, is ook hier nog een wyd veld voor ons open.
Maar bovendien worden ook de Ambachtslieden in derzelver verrichtingen en methunnè werktuigen afgefchetst, 't welk tot hiertoe zelden, of ten minden in onvolkomene afbeeldingen gefchied is. De afbeeldingen van merkwaardige plaatfen, hndftreeken, natuurverfchynfelen, als mede van uitneemend gedenkwaardige en voor de jeugd belankryke perfoonen zal zekerlyk ook niet weinig hydragen, om den geest van de kinderen te voeden. Hoewel de inhoud van dit Printeboek maar in \ algemeene kan worden opge'* geven, zal het gevolg echter leeren, dat de uitgaave van hetzelve nooit zonder frnaak en zorgvuldige keuze bezorgd wordt.
Den Text, by de vereischte kortheid, ook algemeen verftaanbaar te doen worden, ii geen gemaklyke zaak, en wordt dikwyls beloofd, maar zelden uitgevoerd De Uugeéver zal zich verblyden, indien -zyne verklaaring van de geleverde Plaaten, in dit opzicht, Yan eenige waardy zal worden bevonden.
Indien de een of ander, met de behoeften der jeugd bekend, by dit onder"eemeh, nog eenen wensch onvoldaan mogt vinden, die zal'zich by dc jeugd cn den Ü'itgeév^jr verdienftelvk maahen, met herri deezen wensch ter behartiging mede te deden, onder adres van den Boekhandelaar H. C. A. Thieme.



& O £ R E D E.
30)a bei Erziehung der Kinder, so lange sre noch in der Periode der Sinnlichkeit und der Verftandesübung sind, die vornehmfte Sorge seyn muss, ihre Sinne durch das An-
schauen und ihren Verftand durch Vergleichen natürlicher Körper zu üben, so
sind jez: mehrere Bilderbücher für Kinder veranstaltet worden, um ihnen die natürlichen Körper gleichsam nüher vor die Augen zu bringen.
Abgerechnet aber, dass mehrere Unternehmungen dieser Art ganz mislungen sind und das nicht nützen könnten, was sie batten nützen sollen, so ist auch durch die wenigen guten und zweckmassigen Bilderbücher doch weder die nöthige Abwechslung schon völlig erreicht, noch jede dabei zu nehmende Rücksicht befriedigd worden.
Bei dieser Ueberzeugung fand der Herausgeber kein Bedenken, die nikzlicben Mate* rialien zur Uebung der Kinder durch ein neues Bilderbuch zu vermehren. Dieses neue Bilderbuch wird deswegen durch die schon vorhandenen nicht überflüssig gemacht, weil in denselben neue Gegenstande dargestellt werden sollen, ohne jedoch bei der Neuheh die Zweckmassigkeit zu vernachlassigen.
Zwar werden auch in dieser Sanmlung Thiere,. Pfranzen, Mineralien aufgenotrimen, Wie in andern Sammlungen; da aber diese Naturreiche so weitlauftig sind, so finden sieb immer noch Arten gcnug, die für Kinder noch nicht abgebildet sind. Da ferner die meisten Bilderbücher mehr mit auslandischen Produkten bekannt machen und darüber die inlandischen, mit welchen die Kinder eigentlich zuerst bekannt werden sollen t zu «ehr aus den Augen verlieren, so ist auch hier noch ein grosses Feld offièn.
Ausserdem werden aber auch die Handwerker in ihren Verrichtungen und mit ihren Werkzeugen in deutlichen Bikiern gelieferr, welkes bis jezt seken oder doch mie zu unvolkommenen Figuren geschehen ist. Die Darstellung merkwürdiger Oerter, Gegenden, Naturscenen, so wie auch besonders denkwürdiger und für die Jugend inteïessanter Menschen wird gewiss auch nicht wenig dazu befcragea, den Geist der Kinder zu Cühren. Wenn sich uur im AUgemeinen der Inhak des BÏlderbucbs hier angeben lassr, *o wird doch die Folge lehren, dass die Herausgabe nie ohne Geschmack und sorgsame Auswahl besorgt wird.
Den Text bei der rrkhigen Kiirze auch gemeinverftiindlïch zu machen, ift freilich kei»e leichte Sacbe, die oft verfprocherc, aber feiten geleider wird. Der Herausgeber wird sich freuen, wenn seine Beschreibung der gelieferten Kupfer in dieser Rücksicht «inigen Werth haben (ollte.
Solke Einer oder der Andere, der die Bedürfnissse der Jugend kennt, noch einen Wunsch bei dksem Unternehmen unbefriedigt finden, der wird sich um die Jugend und um den Herausgeber verdient machen, wenn er ihra diesen Wunsch durch die Thiemsche Buchhandlung zur Befaerzigung verlegen wilt



P R E F A C E,
,/\ "ssi J°ng terns (ll1e 1'homme est dans cette période de la vie, oü ses sensations & »es fatukés intelle&ueiles se développent; le point le plus important de son éducation est, d'exercer ses sens & son ejprit, en lui faisant comparer les corps ejui sont dans la nature; ar eet efiet, on a composé plusieurs galeries pour les- enfans, afin de réunir sous leurs yeux les diffërens corps épars dans la nature.
Plusieurs entreprises de ce genre ont échoué entiérement, sans avoir pu produïre Tavantage qu'on auroit dü en retirer, & le petit nombre de bonnes galeries qui ontr le plus approché du but, sont bién éloignées d'offrir la variété nécessaire & d'avoir atteint Jes autres genres de perfeétion.
Dans cette persuasion, 1'éditear n*a pas hésité a augmentcr d'une nouvelle galerie les materiaux utiles a 1'exercice des enfans. Cette nouvelle galeria ne sera pas superfitte malgré le grand nombre de celles qui existent déja, le plan étant d'y représenter de nouveaux objets, sans pourtant que la nouveauté- fasse perdire de vue le but d'utilité. qu'on ie propose.
U est vrai que cette colleétion, ainsi qua celles qui 1'ont précédé, contiendra- des a« nimaux, des plantes & des mineraux; mais ces trois regnes de la nature sont si riches, qu'on y trouve toujours quelques especes qui n'ont pas été décrites pour les enfans. D'ailleurs, comme la plupart des galeries ne contienent que des produftions exotiques, & négligent trop des indigénes, qui sont pourtant celles que 1'on devroit d'abord faire eonnoitre aux enfans; Je champ qui nous reste ouvert & encore assés vaste.
Outre ces diffërens objets on réprésentera encore avec des figures bien dessinées ka gens de métier a 1'ouvrage & avec leurs instrument, ce qui jusqu'a présens n'a eu que rarement lieu ou avec des figures extrêmement imparfaites. La repi ésentation des endroits & des contrées remarquables, des scènes de la nature, de même que celle de quelques homme remarquables & dont le souvenir est interessant pour la jeunesse, ne conttibuera pas peu a nourir 1'esprit des enfans. Quoi qu'on ne puisse donner ici qu'ii» ne regère idee du contenu de cette galerie, la suite apprendra pourtant, qu'on n'aura rien négligé dans> l'édition ni du cöté du gout, ni- du cóté du choix;
Ce n'est pas sans doute une petite difficulté, que de vouloir être concis sans rierrperdre du cöté'de Ta clarté. on le promet souvent, mais on ne le tient que rarement. L'é> diteur nc se réjouira pas peu, si sa déscription des planches n'est pas sans mérite a eet égard.
Si quelques personnes au. fait des besoins de la jeunesse venoient a trouver qu'il man* que quelque choseacet ouvrage, el!e rendroient ala jeunesse ainsi qu'a 1'éditeur un grand service s'il leur plaisoit de communiquer leurs observations a ce dernier en Jei adreisajs.t a la librairie de. H, C. A. Thieme. .



e R E F A C E.
A
s it mu?t be the prirrcipal care of thnsfi wbfl Dndeitake tbc Important task of educating children (süti in the first stages ril inftllCJ , tp £ ikavour; insensibly to
improve their understanding, exercise their facul I« i y aiHU t otempiations, and open their comprehension and understandini: by a display of n uiral hut interestiug subjecls. Many laudable attempts have already been made foï th:s ptirpose, by placing a pleasing variety of.figures, immediacely ander the infane's insp ftion, vvhich narurally et insensibly gives them a more perfect ïdea of i ars of verba! explanati*
on without such figures could possibly ba.. • , [ will not encer into 'a
detail of the many laudable attempts which havé atreacly preceeded my present production, because most of them have fallen short of the intended ptirpose, byan il! chösen variety, or an explanatory stile, by far too elevared fbr tender minds; as such, th« editor flatteis himself that this new Academy will hot be deemed a burdensome augmentation, as he has spared no pains to render the work compleat by a serious attentïöri to the seleéted contents, in ordre that they hfight by degrees make the wished for impression upon the infant mind, for whom the publication is chiefly calculated.
In like manner as the former collections, herein hinted at, my Academy contains selected Animals, Plants. Minerals and other Curiosities, of which the anima!, vege'able, and mit.cral kingdoms affbrd such an infinite variety, that new subjets daily occur lv'ghly worthy attention, and absolutely necessary to be explained to ohildren; besides, a prevailing defect in most of the books now extant is, that they are replete with exotic productions, which in general confuse, and become very burdensome to the infant memory, because they are as yet almost totaly unacquainded with the quality of objects which daily surround them,* vvhich is evidently beginning at the wrong end of the subject. Therefore in order to surmount this general defect, the Author, besides the
display of the commonly interesting things, or subjets, means ro give genera! displays of •the sundry Handicrafts, representing the sundry necessary Individuals exercising different •parts of the trade, and at the same time not only a representation of the different .Tools, but also quotes many of the most useful technical Terms, so that the inquisitive youth may not only satisfy his curiosity, but .also be able to learn the use of the different tools or objects represented a matter which has hitherto never been suffkiently
attended to As such the Author flatters himself, that this publication will justly deserve a preference to all those hitherto epetant.
Most authors start with promïses of Laconism, Accuracy, and Precision, vvhich however seldom are fulfüled; all poïnts which are fully meant to be duly attended to in the sequel of this wk ; and yet as the Editor does not pretend to infallibility, hft •will feel himself much obliged for friendly hints respefting the oversights he may inadvertently have committed, which shall be respectfully attented to as often as communicated to the Publisher H. C. A. Thieme.



PREFAZIONE»
j^iccome nell' educazione de* figliuoli, mentre che si trovano ancora nel periodo della sensualiia, e delf esercizio delf intelletco, la principal cura ha da esser 1'esercitare, i loro sensi col mirare, e '1 loro intelletco col comparare corpi naturali, cosi piü libri d'immagini sono stati puhblicati alfuso dc'figliuoli, colf intenzione di accoscar loro quasi piü vicino inanzi agli occhi i corpi naturali.
Ma senza badare all' esser male affatto riuscite tante imprese di questo genere, a segno di non poter recare quelfutilita che dovevano recare, co' pochi libri d'immaginj buoni, e corrispondcnti allo scopo, non è pure ancora gia intieramente conseguita la varieta necessaria, nè soddisfatto ogni riguardo che devesi avere su questo particolare.
Persuaso di ció, f Editore non csiiö d'aumentare con un nuovo Libro d'immaginj gl titili materiali per fesercitazione de' giovinetti.
Non è adunque reso supeifljo questo nuovo Libro dTmmagini da quellf che gii esistono, atteso che in esso nuovi oggetti devonsi rappresentare, senza per trascurare colla novita 1'osservamento del debito scopo.
In fatti entrano ariimali, piante, minerali in questa raccolta come in altre raccoltc, ma cssendo cosi estesi questi regni naturali, si trovano sempre ancora spezie abbastanza che non sono per anco rappresentate in figura per i figliuoli. Facendö poi la massima parte de' libri d'immagini conoscere piü ie produzioni lontane, ed esotiche, e perdendo si troppo di vista quelle del paese, che pure dovrebbero a ragione esser loro insegnate le prime, resea qui ancora un gtan campo aperto.
Ma per altro vengono anche rappresentati gli artigiani nelle loro ftmzioni, e co' loro strumenti in destinte immagini, locchè finora si fece di rado oppure con figure imperfecte. La rappresentazione di luoghi, contrade, scène di natura memorabiii, come pur di nomini specialmente notabili, ed interessanti per la gioventü, certamente sana di non vpoco giovamento a porgere alimento allo spirito de' figliuoli.
Se



P R E F A Z I O N E»
Se soltanto in generale il contenuto di quesro libro d'immagini si puö qui designare, ïi vedia pure dal seguito che resecuzione di eiso non si fa senza gusto, cd accuratissima scelta.
II rendere il testo pur communementa intelligibile nella brevita necessaria, non è gia «na cosa facile, che soveute viene promessa, ma di rado eseguica.
L'Edicore avra gran piacere di vedere che la Descrizione de' rami partecipati ottert» qualche valore.
Se 1'un o 1'altro conoscitore de' bisogni della gioventïi rltrovasse qualche desiderio non contentato in questa impresa, egli si rendera ben meritevole presso della Giovenui e dell' Editore, se si compiaceia di proporre tal suo desiderio nella Libraria dl H. C. A .Thieme,






J2i
ffifrf/ig_e'7l-J.



'X
Plantgewaslen I.
PLANTGEWASSEN.
D. i. No. i.
i. VERKENSBROOD. Cyclamen Europaeum.
De wortel formeert, als het ware eenen ftam, met kleindere wortelen, is groot, Iangwerpigrond, vleeschig, vlak ingedrukt, van buiten zwartachtig, en van binnen wit. De bladeren hebben de gedaante van een hart, zyn gerand, boven groen, maar ouder roodachtig en komen onmiddelyk uit den woitel voort. De bloem ftaat op eenen eigenen Hengel, de kelk is eenvoitwig, vyfmaal gefpouwen. De kleur is nu wit, dan rood, dan purperrood. Deeze plant behoort tot de giftigen, niet tegenftaande dezelve in onze tuinen wordt aangekweekt. Vooral de wortel heeft eenen wrangen finaak en wordt in de Apotheeken, als een fterk ontlastend middel, gebruikt. In de asch gebraden, verliest dezelve, naar men zegt, haare fchadelyke kracht. In Zwitzerhnd, in Hongaryen en Ooftenryk groeit dezelve wild, in droge, lommerryke bosfehen. Zy bloeit in 't voorjaar.
3. GROOTE WOLFSMELK. Euphorbia platy phyllos L.
Dezelve fchiet eenen vier voet hoogeft, rechten, fappigen-Hengel met lancetvormige bladeren. De gemeenichaplyke fcherm is in vyf, de byzondere in drie deelen gefpouwen. De kleine bloem is geelachtig, en de vrucht heeft cie gedaante Van eene kersch (V) en bevat drie zaadkorrels. 09 Het gebruik vat» deezc' zaadkorrels verwekt krampen en ontfteeking. Uct fap van de plant trekt blaeren, verteert het verrotte vleesch uit gezwellen, en dient tot zuivering der wonden van de paarden. Deeze giftige plant is in Europa zeer algemeen.
3. DE AGAMEMNON.
Een Dagkapel uit het gefiacht, 't welk de Ridders genoemd wordt. Zyne vleugels zyn ftaartachtig, zwart met groene vlakken. Zyn Vaderland is Asie.
P F L A N ZEN.
I. DAS SAUBRODT.
Cyclamen europaeum.
Uteifst auch Schweinsbrodt, Schucke, Waldrübe. Die Wurzel bildet gleichfam einen Stamm mit kleinem Wurzeln, ist grofs, langlichrund, fleischig, flach gedrückt, von ausfen fchwarzlich und von iramen weifs.
ei
Die Blatter smd hcrzförmig, am Rande gezahnt, oben grün, unten aber röthlich und kommen unmittelbar aus der Wurzel. Die Blume steht auf einem belbndern Stiel e, dec Kelch ist 'einfach, fünfmal gespalten. Die Farbe ist bald weifs, bald röthlich, bald pur-
purroth. Diefe Pflanze gehC.rt zu
den giftigen, ob sie gleich in unfern Gar-



Tflanzen L.
PFLANZE N.
B. i. No. i.
ten gezogen zu werden pflegt. Besonders tüe Wurzel hat einenfehr fcharfen GescHmack und wird in den Apotheken als ein stark abführendes Mittel gebraucht. In der Asche geröstet, soll sie ihre. schadtiche Kraft verlieren. Wild wiichst sie in der Schweiz, in Ungarn und Oesterreich, in trocknen fchattigen Ilainen. Sie blüht im Frühling.
a. DIE BREITBLXTTERlGE. WOFSMILGH. Euphorbia platyphyllos L..
Sie treibt einen 4 Fufs hohen, geraden, safrigen Stengel mit lanzettfürmigeri Bliittern.Der gemeinschaftliche Schirm is fiinftheilig, der befon-
dere dreitheilig. Die kleine Blume ist gelblich und die Fmcht vonder Fjgur cincr Kirsche[a] mit 3 Samenkörnern [b]. Der Genufs dieser Samenkömer crreget Krampfe und Entzündung. Der Saft der Pflanze zieht Blafen, beif^t das faule Flcisch aus Geschwüren und dient zur Reinigung der Pferdewunden. Diese giftige Pflanze ist in Europa gemein.
3. DER AGAMEMNON. Agamemnon.
Ein Tagflilter aus der Familie, welche die Ritter genannt werden. Seine Fliigel sind gefchwanzt, fchwartz mit grüiien Flecken. Sein Vaterland ist Asieiu
P L A N T E. S.
I. LE PAIN DE POURCEAU. La racine de- cette plante forme une éspece de tronc d'oü partent d'autres petites racines, elle est grosse, ovals, charnue, applatie, noire a Pextèrieür & blanche en dedans. Les feuilles qui ont la figure d'nn coeur, sont dentelées, vertes en haut, rougean-es cn bas & viennent immédiatcmeitt de la racine.. La fleur s'éleve suriuie tige particuliere, a un eahce simple, est tantót blanche tanjfgt rouge & quelque fois couleur de pourpre: quoiqu'onait coutume de cultiver cette] plante dans nos Jar* dins, elle est pourtant vénéneuse. La racine sur tout a un gofit exn-imiement ilcre, & les apotlu'caires s'eri servent commc d'un excellent laxatif. Cuite sous la cendre, elle ccsse, dit-on, d'étre nuïsible. En Suisse, en Hcmgrie & en Autriche, elle croit d' elle mCme .!aus les bols, & choisit les terreins secs & ambragés. Elle ikurit au printems.
fl. LA TITHYMALE, OU LAIT DEVACHE a LARGES FEUILLES.
Sa rige s'ék've a la hauteur de 4 pieds, est di'oire, pldne de suc, & ses feuilles one la rbmie dHioe lancette. Le calicc de la plante a 5 feuilles, ;& celui de la fleur 3. Elle porte une pctite fleur jaunatre dont le 'fluit» la figure cfunc cerice [a] & contient pois graines [b], qui lorsqu'on en mange óccasionenf des crampcs & une infiammatipn. Le suc de cette plante fait venir des ampoulles, ronge la chair pourie des ulcères &sert anéroyerles playes des chevaux. Cette plante vénéneuse est trés commune, en Europe, 3. L'AGAMEMNON. Est un papillon de jour, de la familie des chevaliers. Ses ailes qui fonnent une espe* ce de queue, sont noires tachetées de verd. II vit en Asic,



Plants
T.. i. No. r. '
3 P L A N T S. 1
i. THE FRITTULARY, OR VULGARLY 5TILED SOW - UREAD,
Cyclamen Europaeum L,
This plant springs from a root which strikes several fibers dowmvards, it is of the esculent clafs, gcnerally of an oval form. The leaves ai-e the shape of a heart and are indented at the edges, the uppcrside of the leaves is of a filnatic graen, the uuderside of the leaves of a reddish or purplish beachcolour. They spring immediately from the root, the flower when full blown is five Ieaf or cinque foil, asterated ftanding upon a plain stalk which issues immediately from the root. There are, four distinct plants of this kind which blow erther white, faint red, piu-ple red or a blue purple, and the underside of all this flowers is of a lively red. This plant altho' belonging to the poisonous clafis, is frequently cultivated as a gardenilower. The rood has a pungent taste and is used in mcdicinally cases as a powerfull Cathartic or purging medicine. When roastcd in hot ashes this plant looses its poisonous qualities. It is a natif of and grows
wild inAuftria,Hungary et Switzerland, loves a shady aspeft, and blossoms early in spring,
a. THE BROAD LEAVED WOLFS- » MILK.
Euphorbia platyphyllos L, The Wolfs-Milk has ane reét stem, is of the milky tribe; the leaves are sharp pointed like the bladc of a lancet. lts small flower is of a light yellowisch, and its fruit is formed like a cheny asper. (fig. a) The intcrior part of it contains 3 grains of seed. (fig. The bemes, when eat, occasion cramps convulsions & inflammation. The juice of this plant, when applied to the skin, raises blisters; it also corrodes the proud flesh of uW cers, and is used by the tarriers to clean and detergc the ulcers or woimds of horses. This poisonous Plant is very common in Europe,
3- THE AGAMEMNON.
The Agamemnon is a day butterfly, of the tt-ibe which is caüed Enights. Its wings are black, and green spotted. It is a natif of Asia. The points of its wings are of a velvet black.



riante I.
T. I. No. i.
P I A N T E
I. IL PAN PORCINO, CHIAMASI ANCHE PAN TERRENO; ARTANITA.
HLfa radice forma quasi un tronco con piü. piccole radici, è grande, lunghetta, e rotonda, polposa, appiattata, nericcia di fuori, e di dentro bianca. Le foglie son in foima di cuore, dentate all' estremita, verdi di sopra, ma rossicce abbasso, e vengono immediatajnente dalla radice. 11 fiore sta sopra uno stelo parricolare, il calice è semplice, cinque volte fesso. II color è ora bianco, ora lossïccio, or purpureo. Qucsta pianta è del genere delle venenose, benchè usiamo coltiyarla ne' nostri giardini. Spezialmente la radice ha un sapor forte, e vien acloperata nelJe Spezierie come un rimedio assai purgativo. Arrostita" nelle ceneri credono che si smarcisca la sua virtü nociva. Elle cresce senza coltura nella Suizzera, Ungheria, ed ^mbrpsi. Essa fiorisce in primavera.
s. L'EUFORBIA A FOGLIE LARGHE.
Essa produce uno stelo alto quattro piedi, diretto, sugoso con foglie in fonria di lancette. L'ombrello comune è divisio in cinque parti, il particolare in 'tre parti. II spiccolo fiore è giallicio, e'1 frutto della figttra d'una ciligia O) con 3 granelli di semenza (b~) il fondo di queste grane eccita spasimi ed infiammazionc. II sugo di questa pianta fa nascer vesciche, corrode le cami morte dell' ulcere, e serve a nettar le piaghe de' cavalli. Questa pianta venenosa è coimine in Europa.
3. L'AGAMENNONE.
Una farfalla della famiglia che vien chïamata, i Cavalieri. Le sue ali sono codate, nere con macchie verdi. La patria sua è PAsia.






\ 1



Zoogende dieren I. ZOOGENDE DIEREN. D. I. No. a
l. HET RHEE.
Cervus capreolus L.
IBEet Rhee behoort tot de herkaauwende dieren en wel tot het gelhcht van de Herten; maar ondcrfcheidt zich van dezelven door zyne horens cf gewigt, 't welk recht Haat, kwastig is en in twee fpitfen uitloopt. Alleen het mannetje of de Rheebok heeft een gewigt, 't welk dezelve in' den herfst verliest en in het voorjaar op nieuw verkrygt. • De Rheëen eeten gras, graanen, knoppen en bladeren van de boomen, leeven in bosfehen gezelfchaplyk by eikanderen, werpen een of twee jongen, worden tot vyftien jaaren oud en zyn voor de menfehen van groot nut, vooral wegens hun vleesch, het welk zeer fmaaklyke en gezonde wildbraad is, en wegens hun zacht vel, waarvan men handfehoenen, broeken enz. vervaardigt; De verw van 't Rhee, is bruinachtig rood. Het is 4 voeten lang en 3de half voet hoog.
3. HET WILDE VERKEN. Sus fcrova L. Van dit wilde Verken Hammen onze tamme Lluisverkens af; hetzelve heeft eenen fierkeren fnuit en langer hoofd, ook flerkcre borflcls, dan het tamme, en is altyd van eene zwartachtige kleur. liet leeft in bosfehen van het gemaatigde en warmere Europa, eet wortelen, kiuidcn, eikels, wormen, en dikwyls zelfs - zyne jongen.. Hetzelve is, wegens zyne wildheid cn gulzigheid, en wegens de fchaade dien het door het omwroeten Van Wei- en Bouwlanden veroorzaakt, zeer nadeelig; maar zyn vleesch is fmaaklyk, en met"het vel overtrekt men koffers, of gebruikt hetzelve tot riemen. Het wyfjen werpt verfeheide jongen.
3. HET KONYN. Lepus cuniculus L.
Het Konyn, 't welk by ons zeer bekend is, leeft ook in Asi en Afrika; maar in koude landflreeken is het met moeite te onderhouden. Hetzelve vermeerderd zich buitengemeen flerk en doet veel fchaaden aan Velden Tuinvruchten. Liet graaft zich onder de aarde, alwaar het over dag ligt. De wilde Konynen zyn graauw van verw, de tammen ook wel wit, zwart en gevlakt. Zy worden .8 tot 9 jaaren oud. De wolf, de vos en de roofvogels doen hun getal verminderen; ook laat men dezelve door honden opfpocren. 4. HET GEMEENE EEKHOORNTJE. Sciurus vulgaris L.
Hetzelve heeft eenen hairbosch aan de fpitzen van de ooren, en eenen langen, hairigen, teruggeflaagenen Haait. De verw is gemeenlyk vosróod, ook wel graauw en zwart. Het leeft in Europa, Asia en Amerika, op boomen, van knoppen, fruit met pitten en zaad van boomen, en brengt 3 tot 7 jongen, tweemaal in 't jaar, ter waereld. Het Mandfchii* wordt meer tot vermaak dan tot nut gebruikt. 5. DE DWERG HAAS. Lepus minutes. - Dit kleine dier komt in ligchaamsgeffalte en in de levenswyze met den haas overeen; onderfcheid zich echter van dcnzelven byzonder door zyne korte afgeronde ooren en daardoor, dat het geenen Haart heeft. Het leeft in Rusland, van fappige kruiden, graaft zich tamelyk diep in de aarde en blyft den dag verfcholen. Hetzelve brengt 5 tot 6 jongen ter waereld.
6. HET MARMOT. Mus marmota L.
De ooren en de Haait zyn kort en langhal-



Zoogende dieion. J.
ZOOGENDE DIEREN.
B. I. No. 2,
rig, het ligchaam is boven roodachtig bruin cn onder geelachtig graauw, omtrent 8 duimen huig. Hetzelve leeft gezellig in de klooyen van hooge bergen in Europa cn Alia, eet infeden, wortelen cn planten, fruit en
zaad van de boomen, werpt 2 tot 4 jongen, houdt eenen winteiilaap, laat zich tam maa* ken cn zyn vel dient, tot pdtery. Zyn vleesch kan men ecten.
S a U G T H I E R E;
ï. DAS REH.
Cervus caprcolus L. as Reh gehort zu den wiederkauenden Thieren und zw'ar zum Hirschgcschlechte, unterscheidet sich durch sein Geweihe, welches aufrechtstcht, knotig ist und sich in zwei Spitzen endigt. Blos das Mannchcn oder der Rehbock hatein Geweihe, welches er im Herbfte verheit und im Früh jahre von neuem aufseszt. Die Rehe tressen Gras, Gctreide, Knospen und Bia'tter der Biiume, leben in Wajdern geseilschaftUch, bringen 1 oder 2, Junge, werden bis an 15 Jahre alt und sind den Mcnschen sehr nützlich, besonders durch ihr Fleisch, welches sehr schmackhaftes, gesundes Wildprct giebt, und durch ihr weichcsFcll, woraus man Handschuhc, Beinkkjder u.s. w. verfertigt. Die Farbe de Rèlies ist braimlichroth, die Lange 4 Fufs und die HOiic dritte halb Fufs.
2. DAS GEMEINE WILDE SCHWEIN. Sus scrofa L. Von diesem wilden Schweine stammen unsre zahmen I ïatisschvveinc ab; es hat cinc-n starkern Rdssel und lnngern Kopf, auchstarkere Borsten, als das zahmc, und siehtallemal schwarzlichaus. Es lebt in Wiildern des gemastigten und warmen Europa, frifst Wurzeln,Krauter, Eicheln, Würmer und oft felbst seine Jungen. Ës ist wegen seiner Wildhek und GefrasGgkeit, und wegen des Schadens, den es durch Umwühlen der
Wiesen und Fclder verursacht, nicht angenehm; aber wir essen sein Fleisch und mit dem Felle beschliigt man Kolfer, oder braucht es gegerbt zum riemen werke. Das Weibellen bringt viele Jungs 3. DAS KANINCHEN Lepus cuniculus L.
Das bei uns sehr bekannte Kaninchen lebt auch in Asien und Afrika, in kalten Gegcnden ist es nur mit groszer Sorgialt zucrhalten. Es vennelirt sich ausserordentlich stark u.thut nicht wenigen Schaden an Feld-imd Gartenfrüchten. Es grabt sich unter die Erde,woes am Tage liegt. Die wilden Kaninchen sehengrau aus, die zahmen auch weifs, schwarz und gefleckt. Sie, werden 8 bis 9 Jahre alt.. Der Wolf, Fuchs u. dieRaubvögclvenimidemihreZahl. Man lafst sie auch durch Hunde aufsuchen.
4. DER ZWERGHASE Lepus minutus.
Dieses kleine Thier sdmmtim Körperbau und inderLebensartmitdem Hasen überein, unterscheidetsich aber von ihmbefonders durch feine kurzen abgenuideten Ohrcn und durch den Mangel eines Schwanzes. Es lebt in Rufsland, von faftigeiiKi iiuteni, grabt sich ziemlich tief in die Erde und bleibt am Tage verborgen. Es bringt 5 bist) Junge.
5. DAS GEMEINE EICHHORN. Sciurus vulgaris L. Eshateinen Haarbüschelan den Spitzen der



Saugthietie,
S "AUGTHIERE.
B- I. No, a.
Ohren, und einen langen, fehr haarichten, zurückgefchlagenen Schwanz. Die Farbe ist gemeiniglich fuchsroth, sonst auch grau tuid sclxvvarz. Es lebt in Europa, Asia und Amerika auf Biiumen von Knospen, Kemfrüchten. und Saamen derBiiumen, bringt 3 bis 7 Junge zweimal des Jahres. Das Iiniindische wird mehr zum Vergnügen als zum Nutzen gebrauchr,.
6. DAS MURMELTHIER. MusMarmotaL.
Die Ohren und der Schwanz sind kurz und Ianghaarig, derLeib ist oben röthlichbraun und unten gelblichgrau, bis 18 Zoll lang. Es lebt gesellig in Höhlen hoher Berge in Europa und Asien,nahrt sich von Insekten, Wurzeln und Pfianzen, bringt 2 bis 4 Junge, halt einen Winterschlaf, lafst sich zahmen und nützt durch seinen Balg zum Pelzwerk. Sein Fleisch wird gegessen.
A-NIMAUX a MAMELLES.
r. LE CHEVREUIL.
-BLfc Chevreuil est de 1'espece des animaux niminans, & de la familie des Cerfs.. Le male se disringue"de la femelle, par un bois droit & noueux, qui se termine en pointe. Get animal perd son bois en automne, & au printems il lui en pousse un nouveau. Les - Chevreuil se nourisent d' herbe, de bied, de boutons & .'de feuilles d'arbres. Ils habitent en société dans les forêts, portent-1-2 petits cc vivent environ quinze sns. L'homme tire un grand parti de eet animal, il en mange la chair qui est une excellente vénaison, & sa peau moé'lleuse lui sert a. faire des gants, des culottes etc. La couleur du Chevreuil est d'un brun-roüge, & il peut avoir 4 pieds de. longueur sur % & demi- de hauteur.
.£,Le SANGLIER, 011PORC-SAUVAGE.
Nos cochons domestiques étoient originaitement sauvages, avant que nous les eussions apprivoisés. Le porc-sauvage se distingue du franc, par la longueur de son grouin & celle de sa tête, ses soyes sont aussi beaucoup plus rudes & sa couleur est toujours
d'un brun foncé. II vit dans les forêts, & on le trouve' dans toutes les coritrées de 1'Europe dom le climat est chaud & temperé; il se nourit de racines, de plantes, de glands, de vers & dévore mfime quelquefois jusqu'a ses propres petits. La férosité & la vorarcité de eet animal le reödent trés incommode- & il cause beaucoup de dommage dans les prairies & dans les champs en mulotant & en boulversant la terre. Nous mangeon* Ia chair du sanglier, & sa peau nous sert 4 couvrir des malles, ou a différens autres ouvrages; quand elle est tanée. La famellfeporte beaucoup de petits. -
3. LE LAPIN.
Le Lapin si connu en Europe, vit aussi en Asie & en Afrique; mais on a besoindtf prendre bien des précautions, pour pouvoir le conserver dans les pais froids. Get anima! se multiplie extrêmcment, & fait beaucoup de dégat dans les champs & dans lesjardins. II se creuse. une demeure sous la terre, & y reste couchë durant le jour. Les lapins sauvages sont d'un gris-brun, parmi les prives on en trouve de blancs, d* noirs,,



Animaux. a taamelles L
ANIMAUX a MAMELLES.
T. I. No. k.
de roux & de mêlés. Ils vivent 8 — 9 are; Les Loupr, les Renards & les Oiséaux de proie en diniinuent le nombre. On prend aussi lés Lapins avec des Chiens.
4. LE LIEVRE NA1N.
La stmehire de ce petit animal ne differe en rien de celle du lievre ordinaire, non plus que son genre de vie, mais il se distingue du demier en ce que ses oreilles sont beaucoup plus couites & arondies, & qu'il n'a point de queue. II vit en Russie de plantes succulentes, se creuse des trous assés profonds, & s'y tient caché pendant le jour.
II porte 5 6 petits.
5. L'ECURELTL. A une houpe au bout des oreilles, une longue queue gamie de poils & recourbée.
II est communement rougeatre, & quelque fois cendré, ou noir. II vit en Europe, en Asie, & en Amcrique, Mbite dans les arbres, poite deux fois par an, & chaque fois 3— 7 petits. L'écureuil de nos contrées n'est pas d'ime grande utilitê, on ne s'en sert guere •que pour fagrément.
6. LA MARMOTTE. A les oreilles & la queue courtes ■ & garnies de longs poils, le haut du corps d'un brun tirant sur le rouge, le bas d'un gris jaunatre & environ ia pouces de longueur. Elle vit en société dans les cavités des hautes montagnes de 1'Europe & de 1'Asie, se nourit d'insecles, de vers & de plantes, porte
2 4 petits, dort une partie de 1'hiver,
se laisse apprivoiser & sa peau sert a faire des fourures. On en mange la chair.
SUCKING ANIMA LS.
1. THE ROE-BUCK.
Cervus Capreolus L.
The Roe belongs to the clafs of ruminating animals in like manner as all the deer -kind; he is distinguishable by his horns, which stand upright; they are ramefied, and terminate in a number of points according to the age. The male or the roebuck only has anders, the female, called the doe, has none. The buck casts his anders in autumn and when cast are called bucks - horns but not till then. The new anders set or come againtowards the spring. The roe feeds upon grafs, grain, buds and leaves of trees. They live in herds in the woodsandforestsand bring forth 1 or 1 young ones, called fauns which, when grown to the age of 15, are foundveryusefulinmaaiyinstancesto
human society, especially their flesh, called venison, which isnotonlyrelisliingbut very wohlesome. Their skins are much esteemed for many purposes, being particulary used to make gloves, breeches etc. The colour of the Roe is brownorbrightred, thelength of the body is aabout four, and its height two feet and a half.
3. THE COMMON WILD BOAR. Sus fcrofa L.
From thisBoarour tame hogs take their origine, with this difference, that the boar has a, stronger snout, a longer head, and stronger bristlesthan the tame one. Itisofa blackish or silver gray colour, andlives in the forests of the températe distrifts of Europe. It feeds upon roots, herbs,acomsandworms, at the same time that ie



Sucking Animals. I.
SUCKING AN1MALS.
T. I. No.
is so voracious an animal, that the sow is often known to devour its own young. On account of their savage voracity and the damage they do by their routing the nieadows and ficlds, the farmer considers them as unwelcome neighbours, and pernicious animals. Their flesh is esteemed as a delicacy and whole some food; the skin is chiefly used to cover trunks, or is sometimes tanned and, when dress'd to lcather, used by the saddlers for scveral purposes. The female, called the sow, is very prolific, and brings forth from io to 15 young ones at a littcr.
3. THE RABBET.
Lepus cunicuius Li
The Rabbet which is well known to us, pves likewise in Asia and Africa, but in violen tl y cold climates it is kept only with the greatest difliculty. It multiplies exccedingly benig, a veiy prolific animal, and in the neighbourhood of its warrens does no small damages to the com-fields, and gardens, it burrows under gi'otmd where it shelters itself from its enemies, and brings up its young, littering every two months. The wild rabbets are mostly of a brown grayish colour, the thame ones are mostly white, or black and sometimes spotted. They live to the age of eight or nine years. The wolf, fox, the ferret, weazel, and birds of brey are their constant enemies andlessen their number very considerably. They are also hunted with ferrets, and in some parts likewise with a particular species of mungrel grayhound.
4. THE DWARF-HARE. Lepus m'nutus. This little beast agrecs in bodily constmélion and by its m anne of living with the hare, but differs from it principally by its short rourid ears, and by the want of a scud. This hare is peculiar to Russia and feeds upon succulent herbs. It burrows very deep undcr ground, where it hides it self at daytime. The female brings forth 5 to 6 ycung ones at a litter.
5. THE COMMON SQUIRREL. Sciurus Vulgaris L. The Squirrelbas at the top of the ears attift 0 bair and a very longbushy tail which generally is turned upon its back, and the colour is commonly abrightbay sometimes silvergray and sometimes black gray. It lives in Europe, Asia and America in the tmnks or cavitics of old trees. Its favourite food is nuts of all kinds, acoms, all kinds of large seedsofpinetops.alsothegrainsandscedofother trees. The female brings from 3 to 7 young ones, twice ayear. The german squirrelsare in general so tame that they are mercly considered as domestic curiosity, and are kept more for amuse ment thah any use they can be put to.
6.- THE ALPINE-MARMOT. Mus Marmotra L. The ears and tail are short, the hairs long, the back a reddish brown, and the belly yellowish gray. It is 18 inches long. They live sociably in the clifts oft the hl gh mountains of Europe and Afia, and feed upon insefts,roots and plants. They bringfortha and4 youngones annually. They sleep during the whole winter. They areeasily domesticated. The skin is worked up by the fur. riers, and the flesfi is ea'teh by the inhabitants
ANIMALI LATTANT I.
ï. IL CAVRIOLO. ïl cavriolo è della spezie degli anfmali rn-
minanti, e della razza de' cervi, da' qifali s
minanti, e della razza de' cervi, da' qifali s distingue per le corna, palchi, che sono drit-
B



Animali lattend I. A N I M A L I
d, corti, e ternrïnati in due punte; Soltanto il maschio, o sia il caprio ha dcllc coma, ch'egli perde nell' inverno, e gli tornano a crescere nella primavera. I cavrioli niangiano erba, biada, bocce c foglie d'alberi, viyono di compagnie uei boschi, portano un a due piccoli, arrivano fin all' eta di quindici anni, e sono utilissimi agli uoniini, spezialmeute colle loro carni, che recano una salvaggina molto saporosa, e sana, c colla pcllc niorbida, donde si fanao guanti, calzoni, cccetera.. II colore del cavriolo è bnmo rossiccio, la di lui lunghezza è quattro piedi, 1'altezza due piedi e mezzo..
a. IL CINGHIALE, O SIA IL PORCO SALVATICO.
Da questa cinghiale hanno 1'órigine i nostri porei domestichi. II cinghiale ha un gragno piü forte, ed una testa piü lunga, anche setole piü grosse di quelle del porco, e pare sempre di color bnmo nericcio. Esso vive nelle foreste delF Europa temperata, e calda, mangia radici, crber ghiande, vermi, e sovente ancora i proprj figliuoli. Son poco graditi a cagione della loro ferocita e voracita, ed a moüvo- de danni cagionati da essi col gnvfolare i prati e campi; pure ma»giamo la loro carne, e colla lor pclle si coprono, cofani, bauli, ecc. e conciata s'adopera per lavori di correggic. La fcrofa ia molti figliuoli.
- 3. IL CONICLIO.
II coniglio notissimo presso di noi vive anchenell' Asia, ed America, ne' paesi' caldi non si puö conservare che con gran cura. Si mohiphea. straordinariamenta, e non fa popo danno a' fnitti di campagne e di giardiui.
L A T T A N T I. T. I. Np. 2.
Si nasconde sotto terra, dove si ricovera di giorno.. I conigli salvatici son di color bigio un poco bnmo i domesdei anche tianchi, neri, gialli rossr, e macchiati. Nonvivono fin' a nove anni. II lupo, la volpe, ed uccelli di rapina scemano il numero di essi. Veiv gono anche cercati da' canü
4. LA LEPRE MINUÏA,
Questo piccolo animale comsponde nella struttura del corpo, e nel modo di vivcre alla lepre, distiaguendosi pure spezialmcnte. da questa per 1c suc. orecchie corte ritondatc, e per la maneanza di coda. Vive in Russia d'erbe sugose, si nafcoude ordinariamente ben afiöndo sottena, e vi resta dcnü*o nascoso di giorno. Fa. cinque a sci figliuoli,
5. LO SCOJATTOLO COMUNE.
Tienc alle punte degli orcechr un ciufFetto di peli, una coda lunga, mbko velluta, e ripiegata. II colore. di esso d'ordinario mtto rosso, altrimcnte pur. bigio, e nero. Vive in Europa, Asia, cd America sugli alperi dclle bocce, de' frutti che. sono ne' nocciolL e dcllc semeuze d'alberi. Produce tre a sette figliuoli due volte Farao. Quello del hostro paese si usa piü per diletto che per utilita.
6. LA MARMOTTA.
Gli orecehi e Ia coda son corti, e molto velluti, il coipo è di sopra rossiccio bruno, e di sotto gialliccio bigio, lungo fin a 18 ui. ta. Essa vive in conipagnia nelle caverne d'alti mond in Europa ed Asia, campa d'iasetti, di radici e piante, porte due a quattro figliuoli. Fa un sonnd vernale, si lascia domare, e serve colla pelle per pelliccerie. La carne di essa si puö mahgiare.



Natiën en heidenfche Godheden l D. I. Nu i.
NATIËN EN HEIDEN5CHE GODHEDEN.
-H. en einde onze jonge Leezcrs ook omtrent biiitenlandfche voJkereji ecnig önderwys mede te deelen, hebben Xyy hier voor eerst twee vorstelyke perfoonen uit de ryke Landen op het Schieryland aan geene zyde van de rivier Ganges in Oostindie doen afbeelden. Van dc kleedy van deeze aanzienlyke perfoohen, moet men echter geene gevolgtrekking afleiden tot de uiterlyke pracht van het gehcele Volk. In die Landen, alwaar de afstand tusfehen den Vorst en dc Onderdaanen, over 't algemeen, .-nog .200 .groot is, is dezelve Zulks niet minder ten ■opzichte van de kleeding. Ook durft men van goud en zyde niet befluitcn op de befchaving van het verftand. Goud en zyde zyn in die landen in overvloed, maai- in kunde en geleerdheid zyn derzelver bewoonders nog zeer armoedig. Zommige mechanieke bekwaamheden kan men hun echter niet betwisten, gelyk de vervaardiging van hunnen opfchik ook duidelyk bewyst
1. EENE KONINGIN VAN SIAM.
Siam wordt in den omtrek op 10,000 vierkante mylen gerekend. Hetzelve is echter niet zeer bevolkt. Hooge bergen omgecvenhet land. Aan den Bengalifchen zeeboezem zyn fchoone havens. De groote rivier, AcMenan,overftroomd jaarlyks het land, gelyk Aegypten door dc Nyl overftroomd wordt. De nuttigde voortbrengzelen groeien in dit wilde ' klimaat Wat zou lüt een zodanig Land en deszelfs bewoonders niet kunnen worden. — Dc Koning héerscht willekeurig en de Onderdaanen gehoorzaamen uit vrecze.
De hoofdftad van het ryk wordt Juthya, ook
Siam genoemd, maar haar eigenlyke naam is Schiajuthaja: dezelve is van 119000 men-
fchen bewoond. De Siamcezen zyn
bruin van verw. Zy bedekken hun hoofd niet, bchalven op reis zynde. Alleen het koriiriglyk Hof verfchynt -met hooge fuikerhcedvormige mutfen of kappen. Een lap boomwollen goed, dat zy om de hén* pen flaah, is hunne kleeding. De vrouwen flaari het op die manier om, dat cr een naaiiwe rok van geformeerd wordt, die tot op de knieën rykt. De kinderen gaan tot in 't vyftiende jaar geheel nakend. 2. EEN KONING VAN AVA.
Ava is op zich zeiven een groot ryk op 't gindsche fchieryland cn nog met een ander ryk, genaamdPegu veréenigd. Deszelfs machtige Koning wordt van zyne onderdaanen zo afgodisch vereerd, dat men zelfs voor de hem toebehoorende zaaken neder.!valt. De inwoonders zyn Olyfvcrwig. De kleeding dei- mannen beftaat in eenen kiel van gefchilderde Iynwaat, dewelke zy in 't midden met cenc fjerp zamen binden, en welkers maauwen vast zitten.
De beide overige figuures zyn afbeeldingen van Godheden, zoo als dezelve van de oude Grieken en Romeinen verbeeld en aangebeden wierden.
3. APOLLO.
Of Phöbus wierd als een jongeling met gekirildhaireneencnlaauwrierkransop het hoofd, met eenen gouden kooker vol pylen op den rug, met eenen zih-cren boog in deeeiie en met de harp in de andere hand verbeeld. Hy was de God der Geneeskunde, der Mufiek en Dichtkunst. Zyn prachtigfte Tempel was te Delphi,



Natiën en heidenfche Godheden. I.
alwaar de priesteres Pythia in zynen naam als een Orakel fprak.
4. DIANA,
Of Artems, was de Godin der jagd. Men verbeeldde haar als een wel gemaakt, opgegord
GODHEDEN.
D. L No. 3.
Meisjcn met eenen boog óf jagdfpicts in de hand, ook met cene wasfende Maan op het hoofd, encencn jagdhorid of een rhee naast z"ch. Zomwylenrydtzyopeen hert, of wordt, in ecu wagen zittende, door herten getrokken. Haare prachtigste Tempel was te Ephcfus.
NATIONEN UND IIEIDNISCHE GOTTHEITEN.
Umtmfern jungen Lcfern auch über die auslandiCchen Völker einige Belehruugen mitzutheilen, haben wir hier zuerst zwei füfftliche Perfonen aus den reichen Landern auf der Halbinfel jenfeit des Ganges in Osnndien abbilden lasfen. Von der Kleidung diefes Vomehmen muls man aber nicht auf ein prachtiges Aeusfere des ganzen Volks febhesfen. In jenen Landern, wo der Abfïand zwifchen' den Fürften und Untertlr.ncn überhaupt noch fo grofs ist, ist er es auch in Anfehung der Kieidung. Auch darfman von Gold und Seide nicht aut einen gebildeten Verbrand fehlicfsen. Gold und Seide find in jenen Landern im Uebcrflusfc, aber an Einficht und Gelehrfamkeit fmd ihre Bewohner noch fehr arm. Manchemechanil'che Gefchickllehkcit ist ihnen jedoch nicht abzufprechen, wie auch fchon die Vaiertgung ihres Putzes beweist.
s. EINE KÖNIG1N VON SIAM.. Siam wird dem Umfange nach auf 10,000
Quadratmeiïen bcrechnet. Esistaber nicht fehr bevülkert. Hohc Berge umgeben das Land. Am Bengali! chen Mcerbufen fmd 1'chöne Hafen.Der groszeFlufs Menan überfchwemmt jahrlich das Land, wie der Nil Aegypten. Die kvtzbarsten produktewachfenindiefem wilden Klima. Was könnte aus eincm folchen Lande
und desfen Bewohnern nicht werden!
Der König regiert nach blosfer Wilkühr und
die. Uatcrthanerr gehorchen aus Furcht.
Die Hauptftadt des Reichswird Juthya, auch Siam genanntund heifsteigentlichSchiajuthaja: fie ist von 119000 Menfchen bewohnt. — Die Siamer fehenbraun aus. Sic bedecken ihrcnKopf nicht, aufser auf derReife. Nur der königliche Hof erfcheint mit hohen zuckerhutfümigcn Kappen. Ein Stück Bonmwollcnzeug, das fie um die Hüften fchlagen, ist ilrre Kleidung. Die Frauenzimn.er fchkigen es fo um, daft dadurch ein enger Rock entfteht, der bis auf die Knie reicht. Die Kinder gehen bis ins 15Jalir ganz nackend.
s. EIN KWK3 V UiN ava. Ava ist an und für fich ein grofscs Reich airfjcner ILlbinfel und noch mit einem andern Reiche Pegu verblinden. Ihr machtiger König wird von lëncn Untcrthanen fo abgöttiseh verehrt,dafs man zogarverden ihm gehörigen Sachen niedeifailt. Die Einwohnerfind olivcnfarbig. Die Kleidung der Manner befteht aus einem Kittel von gtmahlter Lcinwand, wclcke fic in der Mitte mit einer Scherpe zufaramen fasfen, und deren Aermelfest ansitzen.
Die beiden übrigen Figuren fteüen Gotfc bei ten vor,lb wir lieven den alten Griechett undRömern gedacht und verehrt wurden.
3. APOLL, oderPhöbus ward als ein jónger Mann mit lo* ckigem Haupthaar und einem Lorbeerkranze,



Nationen und heidnifche Gottlieiten. I
aufdem Rikken, mit einem goldnen Köcher volIPfeile, in der einen Hand mit einem filberncu Bogen und in der andern mit der Harfe gebildet. Er galt als der Gott der Arzneikunde, der Mufiek und Dichtkunst. Sein prachtigftcr Tempel war der zu Delphi, wo die Priesterin Pytbja in feinem Namen als Orakel fprach.
GOTTHEITEN. B. I. No. 3
4. DIANA,
oder Artemis war die Göttin der Jagd. Man ftellte fie als. ein fchön gebildetes, aufgegürtetcs Madchen mit einem Bogen oderjagdfpiesfe iü der Hand, auch mit einem wachfenden Monde aufdem Haupte, und einem Jagdhunde oder Reh neben fich, dar. Bisweilcn reitet fic auf einem Hirfche oder fahrt mit Hirfchen. Ihr prachtigftcr Tempel war zu Ephefus.
NATIONS r & DIVINITéS DU PAGANISME.
J^Lfin que nos jeunes le&eurs puissent aussi acquérir quelques connoissances des Nations étrangeres,- nous avons premierement fait répréscnter ici un roi & une reine de ce riche contrées de ia presqu' isle de 1'hide au dela du Ganges. Le costume de ces grands personages ne doit pourtant pas nous porter a croireque tont le peuple y ait le même air demagnificence dans ce païs cü la distence est en général si grande entre leprince & les sujets, le contraste n'est pas-moins grand a 1'égard des habits. II ne faut pas non plus conclure que celui qui est révétu d'or & de soye, a aussi 1'esprit cultivé.. L'oc & la soye abondent dans ces contrées, mais les habitanssont encore bien pauvre en lumiéres & en sciences. On ne peut cependant pas s'cmpêcher de convefiir qu'ils possedent quelqu' adresse mecanique,. dans la fabrication de leur parure.
1. Une Reine de Siam. " Le royaume de Siam peut avoir 10,000lieues quafées de circuit. Mais il n'est pas peuplé. B est environé' de hautes montagnes. Le Golfe 'de Bengale contient dc trés beaux poits. Legrand flcuveMénan inonde chaque année Ie païs, comme Ie Nil inonde 1'Egypte. Les produclions les plus utiles croissent dansceclimat tempéré. Quel parti ne pouroit - on pas tirer
dTun tel païs & de ses sabitans! Le roi gouverne arbitrairement & les sujets obéissent par crainte. — La capitale du royaume s'appelle Juthya, & aussi Siam ;■ son véritable nom est Sobiajuthaja r on y compte 119,000 habitans. Les Siomois sont brims,necotivrentpoint leurs tëte, excepté en voyage, II n'y a que les gens qui appartiennent a la cour du Roi qui aient Ie privilege de porter de hauts bonets enformede pain de sucre. Leur habillement consiste en une piece d'etoife du coton, dont ils se couvrent les hanches. Les femmes ont une maniere de s'en envelopper qui leur dessine la taille & leurs, descend jusqu'aux genoux.
Un. roi d' Ava. Ava forme seule un grand royaume dans la presqu'-isle du mëme nom, & est en outreréuni a celui dePegu. Le monarque puissant qui regne dans ces contrées, est tellement idolatré de ses sujets, qu'ils se prostement même devant les-choses qui appaitinnent a sa personne. Les habitans ont le teint olivtee. L'habillement des hommes consiste en une robe de toile painte, qu'ils serent autour du corps avec une écharpe, & dont les manches sont justes.
Les deux autres figures réprésentent des di' v i n i t é s, sous les mêmes traits que les anciens Grecs & les anciens Romains ks adoroiemv



Natfons, & dj.vinités du paganisme.
DIVINITéS.
T. I. No. 3.
g. APFOLLON, ou Pliébus étok représenté sous les ttaits d'un jeune hommc avec des cheveux blonds & bouC\ès & une ciuronnc dc laurier, un earquois d'or rempli de fleches sur le dos, un are d'argent dans une main & une lyre dans Pautre. 11 passoit pour un Dieu dcla medicine, de la musique & de la poesie. On lui avoitérigë un temple superbe a Dclphc, ou la pretresse Pythie rendoit des oracles en son nom.
4. DIANE.
Ou Armetis étoitla décsse de la chassc. O» la réprésentoit sous les traits d'unc belle fille, tenant a la main un are ou un javelot, quelque fois avec un croissant sar la tête, & un cliien de cbasse ou un chevreuil a son cöté. Elle a« voit un temple magniüque a Ephése.
OF NAT 10 NS AND HEATHEN D E I T I E S.
ïn order to gi vc our young readers some ideas of fóreïgn nations we lirst present them with the deiineation of two asiatic sovereigns from the rich empires on the perfinsüta yonside the Ganges in Eastindia, and yet from their stately appearence and rich apparclnoconclusionorcomparison can be deduced respecting the inhabitants in general. In those cóüntries where the distancc bet ween the princê and subjects is vast, yet the difference chiefly consisrs in luxuriant appcaranee of the prihces gannents. No solid conclusion can be drawn from the quantityof gold or silk which ttey wcarto asceitain their superiority of understanding. Gold and silk abound in those countries; but with respect to the blcssing of penehation and leaming the inhabitants ia general are as yet very poor: and yet[a certain mechauic genius raust be allowed jto them, if we attend to the rich elegance of thek' garments.
1. A QÜEEN ÓF SIAM. The kingdom of Siam is reputed according to its circumfercncc at 7,500 square german .miles. The country is ill pcopled and chiefly surrounded with lofty mountains. It is divided mto upper and lower Siam. The suil is very
fruitful; the sovereign is sole proprietor of all lands; in the country no one dares even purchase any merchundise, before he has cxamincd it and approved, and not then without a special permission. There are sevoral harbours on the gulfs of Bengal. The great ri ver M e n a n [which fallsintothesea at Bahcock] overflows the adjacent country aiinually, in like manner as the Nile in Egypt. The usefullest products, rice, mais &c. grow wild in this fruitful climate as such. What might not bc expected from such a country and its inhabitants,ifknowledgewaS properly propogated? The religion of rhe country is the grossësft idolatry; the sovcreign governs arbkrarily; Iris word is a law which his subiecls impf cid y obey. The metropolis of the empire of Siam is also called Juthya, or pro« perlyinSiamese Gnmg-si-ayn thaya, which nieans in the castern hngunge, theexcelleut city, It is said to contain 119,000 souls. —• The Siamese are ofa sallow complexion, they do not cover their headsexcept when they travel. The sovcreign and grandees only wear high caps, formed like a sugarloaf. A piece of cotton - stuff which comes from their waste round their high is their chief ganuent. The



Of nations and heathen Deities.
D E I T I E S.
T. I. No. a.
womeiï wrap it a bant their waste in such a manner, that it looks like anarrowpettycoat which reaches down to the knees. The ehildem go naked till the age of fifteen.
». A KING OT AVA. Ava is in itself a vast empire beinga part of the great peninsuh of Siam. ïr confines with the empire of P e g u, which istributary to Ava and is bounded by Moguistan on the west, Siam oh the south, Tonquin and China on tlïe easth, and Thebet and China on the nortb, 'This empire abounds in mines oflead, coppcr, silver and gold, besides greatquantities< f the finest rubies, saphires and emeralds. He ïsadespotic sovereign and is worshipped nay i'dolïsed by his subjecls, by their constantly falling prostrate on their knees even to cvery thihg which apertain&to him'. The inliabitants are of an olïve coloiir. The men*s garnierit consists in a linnen frock which they gird round the waste with a sash, the sleeves of which are aBnöstlas tightto the arms as the skin.
The two ofher figüres representing deities taken from which were invented and worshipped by the ancient Greccs and Romans.
3. APOLLO..
or Phoebus was represented as a yotmg man with curled hairs, t laurel wreath round his head and a guilt quiver of arrows-slung. over his shouiders; in ene hand he holds a silver bow and in the other a lyre. He was worshipped as the god of physic, music and poetry. A most magnifieëht tempel was dedicated to this god at Delphos, wlfere-the priestefs Pythia rendered oracles in his name, to this day stiled the oraclés of Delphos.
4. DIANA.
or Arrenusa was the goddefs ofthechase. She is represented as a full grown maid, girded up, holding a bow 01* spear in her hand, and a crescent on her h'ead, and grey fioimds ora roe-buck near her. Sometimes she is moimted on a stag or isdrawnby stagsin her char. The most magnificent tempel dedicated to her was at Ephesus.
N A Z TO NI E D I V I N I T a P A G A N E.
Percomunicarea'nostri Iéggitorfgfoavani qualche iftmzione anche de' popoli esteri, abbiamo fatto qui ritrarre da prima due peisone di stato • principesco de' ricchi paesi sulla penis; la al di li del Gangenell' Indieorientali. Manondevesi gia eonchiuderedal vestimentodi questepersone di tango ad un esteriore magnificö del popolo intiero. In quei paesi dove ancora passa generalmente una si gran distanza tra principe esudditi, essa suffiste pure perrapporto alle ves-timenta. Neppure si ha da conchiudere dalf oro, e dalla seta ad uno spirito formato, mentre • che 1'oro e la seta abonda in quelli paesi, ma di cognizioni, ed erudizione mancano ancora grandemente i loro abitatori. Taluaa abilita mec-
canica non si puö gia loro negare, siccome do si dimostra gia nel far il proprio acconcianiento, 0 sia abbigliamento.
1. UNA REGINA DI SIAM. Siam nella suacirconferenzaviene computatO' a io^ooo-nliglia quadrate. Ma èpocopopelato. II paese èattorniated' alte niontagne. Ncllo stretto di BengaÊa vi sono belli porti. Dal gran fiume diMenan viene anualmcnte inondato ilpaesei, come 1'Egitto dal Nilo. Iprodotti piü utili creseono in questo clima. Che non potrebbe riuscire un si fatto paese co' suoi abitanti! — II R6 governa a puro arbitrio, ed i sudditi obbediscono per timore. — La citta capitalé del regno vicne chianiata Jutliin*anche Siam. e pro



Naziumedivinitapagane I.
priamente si nomina Sch:ajutaj*a: essa è abitata -da 119,000 uomiui. I Siamcsi hanno il color del .voltobruno. Non coprono il loro capo, fuorchè in viaggio. La cortc reale appare soltanto con berrettini in fornia di pane di zuccbero. Un ■ pezzo di drappo di bambagia posto intorno all' anche è ï loro vestito, le donne lo cingono cosi che forma una gonnella stretta, che discende fin' alle ginnoechia. I fanciullini e fanrciulline fmaqumdicj anni yanno afiatto ignudi,
a. UN Ré D'AVA.
Ava é da per se un gran regno in quella penisola, cd ancora congiunta con un altro
„regno di P e g ü. II Ré potente di esso è idolatrato a segno tale da' suoi sudditi che si
_prosternono anche inanzi alle cose alui appartenenti. Gli abitanti son di colore olivaftro. II vestito degli uomini consiste in un gabbano di tela dipinta, che stringono in mezza ,con una ciarpa, e le cui maniche s'adattanö strettamente.
T.LNo.s.
Le due altre figure rappresentano divini-. 'ta, quali fnrono imagim.'ce, ed adorate dagli anticlü Greci e Romani.'
3. APOLLO.
o sia Febo, fu rappresentato da uomo giovine coi capegli crespi, e con una corona d'alloro in capo, sul dosso con una faretra piena di saette, in una mano con un arco d'argento, e nell' altra colP arpa. Fu riputato per lo dio della medicina, musica epoesia: il di lui tempio superbö fu quello di Delfo, dove la sacerdotessa Pitia nel di lui nome profferiva oracoli.
4- DIANA.
0 sia Artemide era la dea della caccia. Essa fu rappresentata come.una giovane ben fatta, colla veste ripiegata, con unarco ospiedo dacaccia in mano, anche con luna crescentesullatesta, con un cane da caccia, 0 sia cavriolo allato; Talora è montata sopra un cervo, o ve tirata da cervi. II .di lei tempio piü superbo era in Efeso.
NAZIONI E DIVINITa PAGANE.









Ambachten. L D. I. No. 4
DE BOEKBINDER.
JL/e verrichtingen van den Boekbinder, welke op de bovenftc helft vran de vorenftaahdè Plaat grootendeels zyn afgebeeld, beftaah in het volgende: Eer.st doorziet, collationeert hy de vellen van een Boek, of dezelve, volgens cle nommers en teekenen, allen düar zyn. Zyn de vellen, drukpapier, dan planeert hy dezelve, dat heet, hy haalt ze door lyrawater, om ze duurzaamer en tot fchryven bekwaam te maaken, want anders flaat de inkt op drukpapier door. Dc geplaneerde vollen hangt hy op riggels, om ze te droogen. Daarna legt hy de vellen in hun formaat en vouwt dezelve met het vouwbeen Fig. 10, fchikt dezelve fiuks gewyze op eikanderen, en zetze in de pers. Fig. i. Hierna worden de zamengelegde vellen met eenen hamer op eenen ftcen geflagen of geklopt Fig. 5, waardoor het boek veel dunner en gladder wordt. Hy fpand de vellen in de naaibank Fig. 34, aan de haaien van de naaibank, Fig. 9, worden de taauwen aangebonden, die op den rug van het boek, in zekere afstanden van eikanderen, vastgemaakt en aan welken de vellen met garen worden vastgénaait. Het genaaide boek wordt op den rug geJymd en in de pers Fig. 2, die twee fchroeven heeft, tusfchen twee planken, afgeperst. Hierop befnydt te Boekbinder den voorden rand van een boek in de fnypers, Fig. 25 met de ploeg Fig. 31, en verwt de fnee op onderfcheidene wyze, of verguldt dezelve, terwyl hy den grond met gom beftrykt, het goud daar op icgd en met den glidtand den glans daar op brengt. Nu maakt hy op ieder zyde een bordpapier, of couvert met touwetjes vast
. C
en befnydt .of fomcert hetzelve. Hy beftcekt 'het boek, dat heet, hy lymt aan beide einden van de fnee op de rug een ftukjen parkement aan, 't welk met draaden van verlchillende verw overtrokken is. Eindelyk wordt het overtrekfel gemaakt van papier, -leder, parkement, of taf enz. Het boek wordt gemoerd of gekordeerd, ten einde het couvert »5Èil fltöte, naderhand gedroogt en eenen tydlang in de pers gelaaten.
Dc overige werktuigen van den Boekbinder, welke iu-decaeihefchryving nog niet genoemd zyn, zyn de volgende: het plancerkruis Fig.4; de hand- en befteekpers Fig. 11; de persknecht Fig. 3; de persbengel Fig 6; het zaêl Fig. 20; de naaipen Fig, 19; de befprikkelkwast, om de fnee bont te fprikkelcn Fig 29; de pasfer Fig. 28; de bmineerkolf Fig. 22; de opfteekspinnen Fig 31; de neutel van de ploeg Fig 23; de lympot Fig. 30; de ftempcl Fig. 35 en 37; kopere letters Fig. 14, 16, 17; de letterkast Fig. 32; het fchaaifplaukjen of opvlasbordtjcn Fig. 135 puntuuryzer Fig. 7 ; de fchaaf Fig. 26; de lymhamer Fig 8; het ftrykyzer Fig. 18. Eene breedvoerige befchryving deezer werktuigen vergunt de plaats niet.
De fooiten van den band zyn zeer verfchillend. Geheele Engelfche noemt men, 1 die met lichtgeel leer overtrokken zyn; geheele Fronfche banden zyai met donker leer; geheele marmer banden met leder, aan het welk cene marmerachtige fchakeering gegee? ven is, overtrokken: halve Engelfche, halve Franfche, halve marmerbanden worden" dezulke genoemd, wanneer hechts de rug en de hoeken met leder overtrokken zyn. pq y



De Boekbinder. DE BOEKBINDER. D. I. No. 4.
beide foorten, wordt op den rug de titel en deren met zyde of fluweel, nog anderen goudene verfierfelen aangebracht. Zomnii- enkel met chitspapier overtrokken, gen zyn geheel of half met parkement, an-
D E R B U C II BINDER.
Die Gefchafte des Buehbinders, welche auf der obern Halfte der vcaftehenden Tafel gröstenthcils abgebildet find, beftehen im Pokenden. Erst durchfieht (durchfchiefsO er die Bogen eines Buchs, ob fie nach den Nummcrn und Zeichenalle da fmd. Sind die Bogen, Druckpapier, fo planirter fie, das heifst, er zieht fie durch Leimwafser, um fie dauerhafterund zum Schrieben gefchickt zu machen, denn fonst liiuft die Tinte aufdem Dnickpapier. Die planirten Bogen hangt er auf Stangen, um fie zu trocknen. Nach diefeni legt er die Bogen in ilirFormat und falzt fie mit dem Falzbein Fig. 10, ordnet fieheftweis libcr cinanderundprefst fie cin Fig. 1. Hemach werden diezufanimcngclcgten Bogen mit einem I-lammer aiü' einem Steinc gcfchlagen Fig. 5, wodurch das Buch viel dunner und glatter wird. Erfpannt die Bogen in die Ilcfdade ein Fig.24, an den linken der Ilcfdade Fig. g, werden die. Sehnüre befeftigt, die an dem Rücken des Buchs in' gewifsen Abfiitzen von einander angemacht, und an welche die Bogen durch einen Faden angehefret werden. Das geheftcte Buclv wird auf dem Rücken gelcimt und in der Prclfe Fig. 2, welche zwei Schrauben bat, Fig. h, zwifchen zwei Bretcrn abgeprefst. Hierauf befchneidet der Buchbindcr den auflcrllen Rand eines Buchs in der Befchneideprefle Fig. 25, mit dem Schnitthobel Fig. 31. und farbt den Schnitt auf verfchicdene Art, oder vergoldet ihn, indem er einen Gnind mit Gum»ii zieht, Biattgold darauf legt und es mit
dem Polirftahl oder Polirzalm glüttet. Nun macht er auf jeder Seite einen Pappcndeckel durch Sehnüre feft und befchneidet ihn. Er befticht das Buch, d. h. er leimt an beiden Enden des Schnitts am Rücken cin Stückchen Pergament an, das mit Faden von vcrfcliiedener Farbe überzogen ift. Zulezt wird der Uiberzug gemacht von Papier oder Leder, Pargament, Taffent u. f. w. Das Buch wird gefchnürt, damit die Decke wohl anfchliel'se,nachhergetrocknet und eineZeitlang indcrPrelFegelafiën. Die übrigenWerkzeuge des Buehbinders, welche in diefer Befchreibungnoehnicht genannt find, find iMgende: das Planierkreuz, Fig. 4; die Hand-u. Bcitechpretle Fig.. 11; der Prefsknceht Fig. 3; der Prefsbengel Fig. ö; der Sattcl Fig.-20 ; der Heft> ftifr F. 19; der Sprengpinfel um den Schnitt bunt zu i'prengen Fig.. 29; der Zirkel F. 28» der Glattkolben Fig. 22; die Aufsteknadeln Fig. 2r ; der Sohlüflel zum Eefchneidcho* bel Fig; 23; der kupfemc Lcimtiegel Fig. 30; Stempel F. 35 und 37; meiibgene Buchftabeu Fig 14, 16, 17 j dei- Schriftkaften F. 32; cin Schabebret Fig. 13; das Punktireifen Fig. 7; der Ausftofshobcl Fig. 26; der Leimhammcr F. 8; das Streicheilen F.' 18. Einc weitlauftigerc Bcfchreibung diefer Werkr zeuge erliiubt der Raum nicht.
Die Arten des Einbandes find fehr verfchieden. Ganze englifche heifsen, die mit heligelben Leder ganz überzogen find; ganz Franzbande, mit dunklenn Leder; ganz Mar-



Der Buchbindee. DEK. BUCIIBINDER. B. L No. 4
niorbande — mit Leder-, welchem eine mar- Rücken der Titel und goldne Verzierung anmorartigc Schattirung gegeben ist; halb. cn- gebracht. Andere find ganz oder halb mit glifch, halb franz, halb Marmor heifgen fie, Pargament, andere mit Seide oder Sammt, wenn blos Rücken und Ecken mit Leder ü- noch andere blos mit buntem Papier überzogen find. Bei beiden Ajten wird auf dem zogen.
L E RELIEU'R.
©n trouvera dessiné dans fa moitié supérieiffe de la planche qui précéde, la plus grande partie de différens ouvrages du relieur, voici en quoi ils consistent. B commence dabord a collationner le livre, c'est - a dire, qu'il en parcoure fes feuilles, pour voir si' elles y sont toutes, par numeros & par lettres. Si les feuilles sont de papier- a imprimer, il les colle en les passant dans de feair de colle, afin de leur donher plus de consistance. Sans cette opération le papier aY imprimer boit, & il est* impossible de pouvoir écrire dessus. Après avoircollé les feuilles il les pend ;r des pérches' pour les faire sécher. Ensuite ik les plie dans leur fonnat, Pinsffumenr dont on se sert pour cela s'appelle pliötr fig: ro % et après les avoir aiTangé' les unès sur les autres par cahiers il les presse fig. r. Lorsque les feuilles sont ainsi assemblees, on les bat sur une pierre avec un marteau fig. 5, ce qui rend le livre beaucoup plus mince & plus urri. Puis il' tend les feuilles 'dans lés- cousoir fig. 34, attaché auxcrochetsdecousoirfigg, les ficelles, qui sont appliquécs sur les dos du liyre a' certains intervalles Iës unes des autres pour" pouvoir y coudre lès feuilles avec un fiK Le livre ainsi broché, ou en colle le dos & on le presse entre deux ais 011 planches dans Ia presse- fig. £ a deux vis fig. h. Le relieur
coupe ensuite I'extréïm'té de Ia marge du Livre dans la presse a rogner fig. 25, avec le tranche - couteatt fig. 31, puis il donne a la tranche une couleur quelconque, ou la dore, en y passant une couche de gomme & y étendantune feuille d'or qu'il polit averle polissoir. Pour fors il attaché de c ha que cóté avec une fiscelle une couverture dc carton, & après 1'avoir taillée, il tranchefile le livre, c. a. d. qu'il colle au dos, a chaque extrèmité de la tranche un petrt morceau de parchemin, que 1'ori recouvre dc fils de différentes couleurs. A la fin on recouvre le livre en papier ou en peau, en parchemin ou cn tafetas, & on Ie lie avec des cordes, afin oue la couverture joigne bien ; puis on le séche & le laisse un certain tems dans la presse.
Les autres frrstrumens du relieur, qiü n'ont pas encore été nommés dans cette dëscription, sont les suivants: la croix fig. 4'; la presse a tranchefilèr fig. 11; la mise fig. 3 \ la table a brocher fig. 6; la selle fig. 20; la pointe a coudre fig. 10; Ie goupillon pour peindre la tranche fig. 29; le compas fig.. 28; le fera polir fig. 22; Paigurfie a relier fig. 21; Ia clef du tranche - couteau fig. 23; Ie poè'Ion a colle fig. 30; le poincon fig. 35' èv 37; les caraétères de laiton fig. 14, 16,17; la casse d'imprimerie fig. 32; la planche aratisser fig. 13; Ia machine a pointer fig. 7;



IVctier I.
LE RELIEUR.
T. I. No. 4.
le rabot fig. 16; le martcau fig. 8; les pe-
rks fers lig. f81 -- L'espace ne permet pas (Je donner imc dcscivption plus étendue de ces insmimens.-
II y a une infinitë d'cspeces de rcliures.Un livre est entiërement relié a i'angloise, quand il est tout a fait rccöuvcrt iTepeati d'un jaunc clair; il est entiërement reliè.a. la francoise quand il est recouvert d'uüe1 peau un peu marbróe. Lorsqu'il u'y a que le dos cc.
les coins de recouverts 5 on appeöe ces sortes de rcliures, demi reliures angloises, demi reliures franc»>iscs. Le titre se met toujours sur le dos, & on y ajoute quelquefois de petits tomemens en or. On a aussi des reliures entières & des dcrais reliures en parchemin, quelques uhés cn'soie ou en velours, d'autrcs enfin nc sont qu'en papier de eo'.eur, & cette dernière manière s'apdle proprement cartoner.
THE B O O K BIN DE R-
^ÜLjie principal parts of the Boekbinders businefs are distinctly represented at the head of the Copperplate hcre anncxed. Tlie first step of tlie Bookbinder must be to ehukt the sheets, according to the letter preiixed, in order to ascertaie, whethcr the copy is complete or not, - If the copy is printed upon, what is commonly called printing-paper, the Bookbinder is pbliged to weet the sheets in a solurion of allum and scizc, in order to give tbc paper more consistancc and durability, thus rendering it cipable of bjing v. ritten upon, because uuseized printing^paper will neither stuud plarusfiing well, nor bgar ink. Thi.s done, he bangs the scized sheets over a wooden rack fo dry complete! y. Alter this he squares the sheets and gives them their proper forni with his Folding-knüè fig 10; he then lays them reguarly one over riie othcr, and presses them in the Prefs Fig. 1; after vvhich; the foldc-d sheets are planished by beating with a broad-lieadcd heavy Hammer, on a great Stone Fig. 5; whereby they becomc compad and smooth. After this, he süches the sheets together with the help of
the ftiching- frame f. g. 24-; The hooks of the ftiching frame beiug .first placed at proper distances, serve to strain the pack tlireads according to the required size of the book, which is an essemial pait of bookbinding, as on this part much depends. The back of the book being formed by ftiching caeh sheet regularly with thread to tbc packthreads in the frame, the back of each volume is then separatcly glued, and eac'h laid between separate boards, and presscd off in the Screw-prefs Fig. 2; by means of the two Scrcws f. h; and their Nuts c. d; and after this the Bookbinder squares the ieaves of the book, or the whole book, in the Cutting-prefs Fig. 25; by means of the -Cuttingcngine Fig. 31; This donc, he marbles or colours the edges of the book with different colours, or somerime 'gilds it, giving the edges first a coat of gumwatcr and seize to prepare it to receive the goldlcaf which he afterwarts applies and when drypolishes it with the polisliingstcel. This d''ne, he then fastens the packthreads of tlie binding regularly to the pastboards in which the book is to be bound, and squares the same tothe size of the. bock-



The Bookbinder,
THE BOOKBINDER.
T. I.'No. 4
At each extremity of the backedge of the ■ book a slip of tvvisted parchment, which is overlaid with diflercuï coloured threads of silk, is fastencd to the same, which 4one, the binding is finally finished with an exterior cover, consisting of cither morocco, calf or shcepleather, or of coloured or white parch-. ment, silk, velvet or other stuff, each volume is tied fast at the back with a packthread, till the binding is perfectly dry, in order that the binding may sit close to the sheets contained. in the volume, and thus the book is left for some days in the prels to dry and harden. — The binding, of books are very 'Various, and therefore have different denominations, for example — whole English, which are entirely covered or bound with light yellow plain calf, or shcepleather; a French binding consists of piain brown leather, ormar-
beled leather, the leather being flamed or vt riegatcd in imitation of marble. — They are cafied half English, orkalf French, when only the backs and the corners are covered with such leather, and finished with coloured paper. Some are also wholly bound, or only the backs and corners with parchment, which then are also called half bindings; others only with variegated or marbeled paper, which is also called half bound; others are mcrely ftiched in pastboards, which is •called ftiched in boards. The titles and gil» ding on the backs of the books are exceeding various, and performed by a variety of engraved brafs tools, which are applicd nearly buming hot upon the goldleaf, which has been previously laid on the back of the book where the gilding is destined to be.
martello sopra una pietra fig. 5 con che '1 libro diventa piüsottile,e piüliscio. Eglistrigne i fogli nella tavola da cucire i libri fig. 24 agli uncinetti di detta tavola s'attaccano le corefeine, che s'appiccano al dosso del libro in certe distanze le une dall' altre, ed alle quali s'attaccano i fogli con un filo. II libro cucito viene incollato sul dosso, e compresso fra due tavole nello strettojo che ha due viti. Poscia il legatore taglia festremita d'un libro nella soppressa fig. 25, col coltello fig. 31, e tinge il taglio di'varj colori, oppure 1'indora, facendo un fondo colla gomma, applicandovi sopra foglie d'oro, e lustrandolo col lisciatojo. Ora egli appicca a tutti e due lati un piatto di cartone per via di cordicine, e lo ritag'ia.
Le faccende del legatore di libri che per lo piü si trovano rappresentatc fulla meta superiorc della tavola qui appresso, consistono in ciö che seguc. Prima egli va rivedendo i fogli d'un libro per sapere se vi siano tutti, secondo i numeri e segni. Essendo i fogli di carta da stampare, egli li lava, o sia li li§-cia, cioè, li passa per aqua incollata per renderli piü durevoli, e piü atti a scrivervi sopra, altrimente 1'inchiostro scorre sulla caita da stampare. I fogli lavati egli li stende sopra pertiche per farli seccare. Poscia egli mette i fogli nel loro fonnato, e li piega colla stecca fig. 10, li ordina per quaderni gli uni sopra gli altri, e li strigne nella soppressa fig. 1. dopo di che i fogli piegati vanno battuti con un ■
martello sopra una piet bro diventa piü sottile, i fogli nella tavola d agli uncinetti di detta t; dfcine, che s'appiccan certe distanze le une c s'attaccano i fogli coi to viene incollato sul due tavole nello strett scia il legatore taglia 1 la soppressa fig. 25, c ge il taglio di'varj co cendo un fondo colla { pra foglie d'oro, e lu Ora egli appicca a tu ^ di cartone per via di
IL LÉGATORE DI LIBRI.



Metten. IL LEGGATO
Egli fal'armatura dellibro, cioè, egli adatta con la colla alle due estremita del taglio sul dosso un pezzuolo di cartapecora, che viene ricoperta di fdi di diverso colore. In fine si fa Ia coperta di cara o cuojo, cartapecora, tafeta, ecc. s'addattanoiconegiuoli al libro, e vi s'applfcano bene con la colla, acciocchè la coperta s'attacchi bene, poscia si lascia seccare, e si dene qualche tempo strctto nella soppressa.
Gli altri stromend del legatore di libri, che non sono ancora nominati in questa descrizio?ne, sono i seguenti:
La croce da lavare fig. 4. Ia soppressa da mano e da cucire fig. u, il barletto dello «trcttojo fig. 3; la mazza della soppressa fig. 6; la sella fig. 20; la punta da cucire fig. 19; il pemielloperdardiversicolori al taglio fig. 29, i compassi fig. 28 ; i ferri da lisciare Fig. 22; gli aglii Fig. 21; la chiave della pialla o sia del coltelio da ritagliare Fig. 23; ü padellino
RE D T LIBRI. T. I. No. 4.
di rame della colla Fig. 30; piccoli ferri Figt 35 e 37; caratteri d'ottone Fig. 14. 16, 17; lacassetta delle punte Fig. 32; la tavola da scarnare Fig. 13; il feno da punteggiare Fig. 18; non ci viene permesso dallo fpazio il fare piü ampia descrizione di questi stromend.
Le foggie di legature sono molto diverse. Vengonochiamatelegature affatto Inglesi, quelIe che sono interamente coperte di pelle gialla chiara: affatto Francesi quclle di pelle piü scura; legamre affatto marezzate chiamano quelle che hanno la pelle dipinta a foggia di manno, donde i libri sono legati: mezza inglese, mezza francese, mezza marezzata, vien chiamata la legatura, quando solamente i dossi, e canti son ricoperri di tal pelle. Inftitte e due spezie sid dosso s'applicano il titolo, ed ornamenti d'oro. Altre sono coperte in tuto, ed a meta di cartapecora, altte dj seta, o di vellutQ, ancor altre soltauto di carta colorata»






b
v
i I
$•
V
^ >
19
r
6



Natuurtoneeleii I. p j. ^Q ^
NATUURTONEELEN.
De GROOTE GEISER op YSLA ND.
i f e r worden op het Yland Ysland de heete waterwellen genoemd, die daar in menigte worden aangetroffen, en eene weldaad voor de inwoondcrs zyn. Wanr op dit yland, dat tot Denemarken behoort, is het heel koud, bovendien is er op veele plaatfen gebrek aan hout. Dc inwoondcrs bedienen zich derhadven van deeze fpringbronnen, om hun laksn in dezelve te vullen, hun vuil goed te wasfchen , als ook om yeren, melk, visfchen en vleesch in geflotene keetels daar in te kooken, en eindelyk om er zich in' te baden. Welke verwonderenswaardige inrichting der natuur! Myne jonge Ieezers zullen reeds weeten, dat deeze heete. fpringbronnen van onderaardsch vuur ontdaan, 't welk op Ysland zich gedurig openbaart, gelyk de veale vuurbraakende bergen, duideiyk aantonen.
Op de vooreniïaande plaat vindt men verfeheide vuurbraakende bergen en heete waterwellen afgebeeld, dewelke de landffreek in wolken van damp verhul ren, maar voornaamlyk merkwaardig is de groote heete wa- \ terwei, of de groote Geizer,.die alle de- anderen in de waereld overtreft en zich W onze prentverbeelding door zyne hooge waterftraal'en uittekent. Hy kondigt zich van j. Verre door zyn geraasmaakend geruisch aan, ^ gelyk het ruifchen van eenen zich ter neder .. fiortenden ftroom. In deszelfs nabyheid ftaat 1
een hoog rotsachtig gebergte, aan welks voet, van tydtöttyd, kookend water voortbruischt. Dieper naar beneden is een moeras van omtrent eene halve myl in den omtrek, alwaar uit vyftig kookende waterwellen een fterke damp opftygt en zich, hoog in de lucht met de wolken vermengdf: De groote Geifer zelf fchiet eene waterffraal, die agt tot negen ellen in de- middellyn heeft en dikwyls 90 en meer'voeten in de hoogte ryst. Hy fpringt echter niet geduurig en ook niet tot bepaalde tyden. Zyn geweld is zoo groot, dat zelfs fteenen, die er in worden geworpen, zomwylen hoogcr, als de ftroom er uit geflingerd of zelfs verbryzefd worden. De 0penfng, uit welke dit water in de hoogte klimt, is 72 voeten diep, en eindigt boven in een bekkeir, 't welk van water aangezet is geworden. Om het water te doen uitkomen, behoeft men flechts de oppervlakte van het bekken zacht aan te raaken, en terftond begint hetzelve te fisfen en het water fpringt in de hoogte. Het water is kookend, wat zwavelachtig van fmaak, maar zuiver en heller van kleur.
De gemeene Yslanders houden zulke wasrwellen voor afgronden of kaaken van de el, en gaan er niet voorby, zonder in dezele te fpuuwen, zy noemen dat: den duivel 1 den mond fpuuwen»



Naturfcenen. I.
NATURSCENEN.
B. I. No. 5.
DER GROSSE GEISER AUF ISLAND.
Greifer heifsen auf der Infel Island die heisfen Wafscrqucllen, deren es dort fehr viele gicbt und welche eine Wohlthat für die dortigen Einwohner find. Denn auf diefer zu Danemark gehürigcn Infel ift es fehr kalt, zudcm mangelt es in vielen Gegenden au Holz. Die Einwohner bedienen fich daher diefer heifsen Quellen, um ihr Tuch darin zu walken, ihrc Wüi'chc zu wafchcn, fcmer Eier, Milch, Fifchc und Fleifch in verfclüosfenen Keil ein darin zu koehen, endlich fich darin zu baden. Welche bcwundemswürdige Einrichtung derNatur! Meine jungen Lefer werden fchon wiisen, dafs diefe heifsen Quellen vom unterirrdifchcn Fcucr herrühren, welches auflsland lich immerfort aufscrt, wie auch die vielen fcucrfpeienden Berge beweifen.
Auf dem vorftehcndcn Kupfer findet man mehrere feuerfpeiendc Berge und heifse Quellen dargefteüt, welche die Gegend mitDampfwolken verhullen; vorziiglich aber istbemerkenswerth der grofsc heifse Quell oder grofsc
Gcifer, welehcr alle andere in der Welt überuiflt und fich auf unfrer Abbildung durch feine hohen Wafierftrahlen kcnntlich macht. Er kündigt fich von weitem durch ein tobendes Gerausch an, wie das Raufchen ei¬
nes he'rabftürzenden Strams. In diefer Nahe ftehtein hohes Felfengebirge, an defscn Fufije von Zeit zu Zeit fiedendes Wafser hervorbraust. Tiefer unten ift ein Sumpf von etwa einer halben Meile im Umkreife, wo aus funfzig fiedenden Quellen ein ftarker Dampf aufftcigt und fich hoch in der Luft mit den Wolken vermischt. Der grofse Geifer felbtt macht einen Waficrftrahl, der acht bis neun Ellen im Durchlchnitt hat und oft 90 und mehrere Fufs in die Höhe fleigt. Er fpringt aber nicht immer und nicht zu beftimmten Zeiten. Seine Gcwalt ift fo grols, dafs felbft hineingeworfene Steine bisweilen höher als der Strom hinausgeichleudert oder gar zer1'chmettert werden. Die Ocfihung, aus weicher diefes \\rafser emporftrömt, ift 72 Fuls ticf und endigt lich obcn in einem Bccken, welches vom Wafser angefezt worden ift. Um das Wafser zu entbcken, darf man nur die Oberfiache des Beckens leicht berübren, es f iingt dann bald au zu zifchen und fprizf in die Höhe. Das Wafser ift ficdend, fchmeckt etwas nach Schwefel, fieht aber rein und War aus.
Die gemeinen Islander halten folche Quellen für Schliinde der Ilölle und gehen nicht vorbci, ohne hinein zu fpukken; fie nennen das: dem Teufel in den Mund fpuldcen,



Phenowenes. r.
P H é N O M E N E S.
E. I. No. £
Le GRAND GEISER en YSLANDE.
O.i donne cn Islande Je nom .de Geiser, aux sources d'eau chaude, qu'on y trouve en grande quantité; & qui sont d'autant plus importantes pour les habitans, que cette isle döpendante du Danemarc est extrêmement froide, & entiérement depourvue de bois en plusieurs endroits. Les habitans se servent dc ces sources d'eau chaude, pour fouler leur drap, & laver leur linge, ils y font cufce des oeufs, du lait, du poisson & de la viande dans des chaudrpns bien fermés & enfin ils s' y baigneut. Quelle disposition admira,ble de la nature! Mes jeunes lecleurs savent <ans .doute déja, que ces sources d'eau chaude proyienent d'un feu souterein, qui ne cesse de se manifester en Islande, comme la grande squantité de völcans le prouve assés.
On trouvera représenté dans la planche qui précéde plusieurs völcans & une infinité de' sources d'eau chaude, dont Ia vapeur enveloppe la contrée d'un nuage; mais la plus remarquable de toutes ces sources d'eau chaude est celle appellée, le grand Geiser, qui surpasse toutes celles qu'il y a dans le monde, & que 1'on peut reconnoitre dans notre desaein a la hauteur des colomnes d'eau qu'elle lance. Elle s'annonce de loin par un bruit affreus ,«axablable au mugissenient que fait un
torrent qui se precipite. Tous pres est une haute mentagne couverte de rochers, au pied de laquclle -on voit de tems cn tems jaillir des semrees d'eau bouillante. Plus bas est un marais d'environ un demi mille de circuit, d'oü s'cleve de cinquante sources d'eau bouillante une vapeur épaisse, qui se mêle a une grande hauteur avec les nuages. Le grand Geiser forme lui - mérae une colomne d'eau de 8 ii 9 auncs de diametre , qui s'éleve souvent a une hauteur de 90 & quelques pleds. Mais il nejoue pas toujours, nidan» des tems fixes. Son impetuosité est si grande , qu'il relance quelquefois bien au dela de .sa hauteur les pierres qu'on y jette, même après les avoir brisées. L'ouverture par laquelle s'élance cette eau, a 7a pieds de profondeur & forme cn haut un bassin qu'elle a sans doute elle même creusé. Pour attirer Peau , il suffit de toucher légérement la surface du bassin, soudain elle commence abotül. lonner & jaillit dans 1'air. Cette eau est bouillante, a un léger goüt de soufre & est pourtant claire & limpide.
Les Islandois du bas peuple regardent de telles sources comme des gouffres de 1'enfer, & ne passent jamais i cöté sans cracher dedans. Ils appellent cela: cracher dans la bou« che du diable.
E



Phaenoiiienons. I.
T. L No, $,
V H A E N O M E N O N S.
VIEW AND DESCRIPTION OF THE HOT WATER JETTEE IN ICELAND WHICH THE ICELANDERS CALL THE GREAT GEISER.
The hot water springs in the island of Iceland are called by the Danes Geisers, of which one meets a great many in the said island. They are iii faft cssentially beneficial to its inhabitants as the climate on this island [which bclongs to the crown of Dennmark] is exceedingly cold. The island is in general ill woodcd, and in many places fewcling very scarce; thcrcfore tlie inhabitants avail thcmsclvcs of the water of these hot springs [in their fulling millsj to ftill their cloth, and wasli their lihcn; also, to lioil eggs^ milk fish or meat, containcd in close kcttles particulaify calcüladéd for this plirpose; and occasionairy they b.ithc in it, when moderately warm.. As such tlifs phaenomenon may very properly be regarded as a wonderful foresight of providence. However my young readers must be made a ware that these, hot springs are occasioned by a subterrane-ous fire, which continually manifests üscliV. as tlie many vnlcanos on the annexed copperplate display..
The seycral vulcauos and hot springs represented on the pjate, cap tbeoountry witli oióua's ofsteem andsmoak. But what is more femetiiately worthy notice, is the immense hot spring: called the gr e at Geiser, which in BBgatÉude,sxirpasses airothefs of its kind in' the known workl.. It appears as disptiyed ou-oiiY celincation, being a lofty column of Water,-which is at a greatdistauce discernible^-, znaniiesting Usélf at tlie same time by a violent.
noise, like that of a rumbling cataract. Thisjettee is surrounded with a lofty chain of wild rocky mountaius, from the foot of which many different sueams of boiling water rush forrh and at a.small distance, below form a lake, whose extent is half a German mile in circumfercnce, supplied from the combined sources of fifty springs of boiling water, from each of which a vast column of stcem ascends in variegated towering figures, unti tlicy at an incrediblc hight become of one body with the douds. The orifice of the great, Gdser ejeéts a column of water which is between eight and nine yards in diameter, wliich gushes often more than 90 fect high. It is however necessary to observe, that tiiis phaenomenon is neither constant, nor at fixed periods. Its power is so great, that stones thrown into it. are with incrcdible violence hurled into the air-, sometimes higher than the stream,.and even frequendy previously dashed to pieces.. The source from which this culumn gushes is 72. feet deep, and the rarcfaction below the smface of the earth is so strong, that no sooner is thcexterior.texture of the earth or a slightly buried stoiie removed from its bed, than a his^ing of condensed air rushes forth, and immediately after the water tinder forces an orifice, and streams forth to a considcrable hight quite boiling hot, and altho' the water has a strong sulphurish taste, yet it always appears clean and limpid.
The inhabitants of the island superstitiously call these springs tlie jaws of heil, and never go by, without spitting into it; which diey gtile: spitting in the devil's ruoutli.



Eenomeni. L.
FENOMENL
T. L No. 5.
EA GRAN SORGENTE D'ACQUA CALDA, CHIAMATA GEISER, SULL' ISLANDIA.
Geiser vengono chiamate siill' isola d'Islan. dia le sorgenri d'acqua molto calda, delle quali vi si trovano moltissime, e che sono un gran bene per cotesti abitaüti., mentre fa gran freddo in quest' isola appartenente al Danemarco, oltreccliè in piü siti y' e mancanza di legne. Onde gli abitanti si servono di quest' acque calde per sodare il loro panno, per lavar i loro pannüini, di piü, per farvi cuocere dentrp uova, latte , came e pesce in caldaje chiuse, come pur per bagnarvisf. Che maravigliosa Gostituzione di natura! I miei giovani leggitori gia sapranno che queste sorgenti calde provvengono dal fuoco sotteiTaneo, che prorompe continuamente suil' Islandia, e che dimostrano i tanti mond ehe gettano fuoco.
Nel rame qui aggiunto si trovano rappreaentati piü volcani, e calde sorgenti, che ingombrano la contrada di nuvoli di vaporaccio; ma principalmente è rimarchevole la gran sorgente calda, 0 sia, il gran Geiser che sorpassa uitte le altre del'mondo, e si fa conoscere sulla nostra figura co' suoi alti raggi d'acqua. Ella s'annunzia da lungi con uno strepito im-
petuoso, come il romorio d'un torrente precipitan dosi abbasso. Nella di lei vicinanza fta un' alta montagna di rocce, al piede della quale di tempo in tempo esce con instrepito acqua bollente. Piü abbasso v' è una palude di circa mezzo miglio di circuito, dove s'alza un grosso vapore da cinquanti sorgenti bollenti, e va mischiandosialto nell' aria colle nubi. II gran Geiser medesimo forma un raggio d'acqua che tiene otto a nove braccia di diametro, e si leva sovente in alto novanta e piü piedi. Ma non salta di continuo, nè in tempi determinati. La sua violenza è cotanta che pur pietre gettatevi dentto talvolta vengono lancia-te piü alto def torrente, oppure spezzate. L'a-pertura dalla qualé quest acqua si leva in alto,, è profonda 72 piedi, e si terminadi sopra itt una vasca formata dall' aqua. Per far uscir 1' acqua, non si ha altro da fare che toccar' leggiermente la superficie della vasca , che: allora presto comincia a grillare, e si lancia in alto. L'acqua è bollente, sa un poco df zolfo, ma pare pura, e chiara.
II volgo degl' Islandesi crede essere ques. tesi sorgenti voragim, 0 abissi delf inferno, enon passano davanti senza sputarvi dentro;; essi chiamano questo, sputare in goladel di-avolo..






L Y S T
DER
INTEEKENAA1EN;
A.
H. Aalbers, aan het Wambuis. B. P. Achmbach, Capitain te Doetinchem. J. C. Alberti, te Thiel. Gebroeders Ploos van A.nflel, Lettergieters te Amfterdaro, a Exempl. L. André, Inftituteur a Zutphen. 2. As/enbeek.
B.
E. A. Bailloux, Fransch Kotfchoolhouder
te Campen, a Exempl. Joh. van der Bank, Pred. te Dordrecht.
A. Barenbrügh.
P. L. den Beer, te Schiedam.
G. ten Bengevoort, te Winterswyk.
F. E. C. van Bergen, te Amfterdam. J. H. Berghege, Senior.
J. H. Berghege, Junior. //. J. Beufekamp.
R. Bier, Franfche Schoolmeester te Does.
borg.
B. Bisfchop.
J. W. F. Bloemröder, te Amfterdam. J. E. Baron da Blonay, te Deventer. A. Blusfé 6? Zoon, Boekverk. te Dordrecht,
4 Exempl.
De, Wed. J. Bobbink, voor haar Nigtje, Et van Zalingent
W. te Boekhorst.
C. Neering Bogel. J. F.'Neering BÖgcf.
E. Bonte, Boekverkoper te Dordrecht.
A. ten Bosch, Stads Schoolmeester te Zutphen.
A. P. R. C. van der Borgh.
1'. Brandz.
J. F. van Breugel, op den Huize Velde. J, T..Brok, Boekverkoper te Campen, ü
Exempl.
c
G. M. Cahais, Boekverk te Leeuwarden.
Donariere van der Capctten geb. Capellen. W. Ten Cate, Kostfchoolhouder te Zutphen, De Wed. 'Changion en den Hengst,x& Amfterd. L- F. G. Crévot, Maitre de Langue, a Deventer.
J. W. Coopi, Koopman te Lochem. Wed. D. Coops, te Doetinchem.
F. C. Colenbrander. Joh, Fred. Colenbrander.
D.
Wed. Dachtler, te Doesborg. P. J. Derkinderen, te Amfterdam. Gerrit Derkfen.
D. W. Ditmarsch, te Broek in Waterland,
P. de Grient Dreux.
Wed. van Doorninck, te Deventer,



"Job* van Dykslmrn, Fransch en Duitsch Kostfchoolhouder, te Schiedam..
E.
C. H. Ebersbach, Predikant te Amfterdam.. A. II. van Elten, Boekverk. te Tinei.. A. van Eldik, in de Betomv. Entink, Pred. te Bredevoort., Derk Evekink.
C. H. Eyfert.
F.
D. L~Feltmann, Pred. te Voorst.. J. C. Feigler, te Deventer.
C. F/aas, te Rotterdam.
R. Forstenx eerste Hoogtceraarih de Geneeskunde te Ilarderwyk.
J.- B. Forsten, Ontfanger der Geestelyké Goederen te Campen-
G.
A.Geers, te Borkulo..
E. W. Gervcrdink, Mr. Silverfmit. Joh. Glafer, Taalmeester te Zwolle.
A. Glashorst, Pred. te Hummelo.
W. GiHavry, Taalmeester te Zwolle.. R. A. Wed. van de Graaf, geb. Schomaker,
te Lochem. J. II. Ter Gunne, Boekverkoper te Deventer..
H.
P. fL Haak.
M. W. Haai, geb. Ketjën te Doetinchem. Joh. Haefibroevk.
H. Ihdlegracff, Apothecar te Zutphen. Arend van Ilalmael, Junior, te Amfterdam. M. A. Henfin, néc Fcucherre te Doesbprg. Hendrik Harmfcn.
B. van llafdi, te Doesborg.
van\ der Hgyfc»,tct Pak. O. B. v. H.
C. A. Donariere van Ilceckeren geb. van
Haerfolte. W. A. Roode van Heeckeren. M. C. G. W. van Heeckeren 'tot de Heest. E. C. C. W. van Heeckeren tot Nette Ihorst. & W.. Heppe, Stads Med. Dr. Lettor Botan.
te Campen. W. F. Hesfilink, Wynkoperte Zutphen.
C. Hoen.
Arend Hogeweg, te Lochem. J. W. Hollcrmatin. H. ter Hprsf»
Wed. Hoogland, te Doesborg. J. A fl. ... . té Óïdenzaal.
D. Hummclinck, Pred. te Zelhem.
I.
J. Jan/en, Koopmansbode te Zutphen. J. D. E. Jennichen, Zadelmaker te Zutphen. H. A. Inftnger, te Amfterdam. H. J.p, te Lochem.
Gerh. Kacch.
L.A. Karfenbergh, Boekverkoper te Deventer.
J. G. Kehr, Meester Zadelmaker te Deventer.
Ketjen, geb. Luyken, te Doesborg.
O. H. Ketjen, Pred. te Winterswyk.
Hend. Ketjen, te Doetinchem.
J. L. van Knuth, op de Eze.
A. Kok, Leermeefter te Zutphen.
L. Koopman, Mr. Kleennaker te Zutphen.
P. Koytnan.
Hend. Kretschmer.
Joh. Kretschmer.
Sam. Kretschmer:.
J. S. Krowey te Amfterdam.



L.
A. Lambrechts, Pred. te Doetinchem. A. W. Langetièerg, Mr. Timmerman te Zutphen.
G. J. Langenberg, Mr. Kleermaker te Zut-
,v > , phen.
C. Leefers.
M. H. van Leenhof de Lespierre, te Doesborg.
G. Lehman de Lehnsveld, Pred. te Westmaas. Van Lochteren Stakebrant van Herxen, te
J. Lohof. ZW01IGMevrouw van Lynden,VroilWQ van den Zwanenburg.
A. Lyzen, te Almcn.
M.
Jac. Mak, te Schiedam.
J. H. Mamin.
Adam Mariens, te Borkulo.
P. E. y. d. Mcrwéde, Ontfanger van Vollen-
hove, te Campen. E. J. Meyerink, te Warsnveld. Hend. Meyerink, Gz.
B. Meyncn.
T. M. Mispelblom. J. Mooyaart.
N.
C. F. Nagel, te Doetinchem.
H. A. Nies, Wed. Vietor, te. Lochem. G. Nutges, te Amfterdam. A. J. Nyman.
y. W. A. Nyman, te Lochem. M. W. Nyman, te Lochem. De Wed. JacobNyhof, Boekverkoopfter te Arnhem, a Exempl. P. Nyhoff, Boekverkoper te Arnhem.
O.
.Jacob Oorjprong.
P.
T. Pesfink, te Gorsfel.
D. Pierik, te Groenlo.
P. ter Plegt, Fr. Meefter te Zwolle,,
A. Poort, te Schiedam.
R. H. Pörtner, te Amfterdam.
C. Post.
S. G. Prins, te Bennekom.
Q-
y. H. Quanjer, Kostfchoolhouder te Zwolle.
G. N. Raabe, te Amfterdam.
H. y. Racdt, te Lochem. y. E. te Rae, te Groenlo. G. C. Rauwertz.
G. H. Reiche, Luth. Pred. te Zutphen,
Wed. y. H.Reifig, geb. Kaupe.
Reitz, Koopman te Deventer.
R. L. G. Reuter, te Amfterdam.
P. //. Rcvelman.
C. A. Rheenius.
C. Riedel, te Amfterdam.
G. Rierink, te Deventer.
B. W. Roesfink, Zilverfmit te Zutpheu.A. P. Roelofsen.
M. M. Roldanus, Wed. van Ingen, te Campen, a Exempl.
Rofegaarde, Rentmeefter.
y. C. van Rouwenoort op Ulenpas,
H. G. Ruempol, Horlogiemaker. H. Ruyfink, Capt. Geweldiger.
s.
A. van der Schalk, te Schiedam. E. van Jcherpenzeel, te Amfterdam,



E. Schollmayer, Direéteur van het Leer-en Opvoedings-Inftitut te Anholt. Magd. Marg. Schomaker, Wed. van Hamel. M. C. Schröder, te Amfterdam. A: Siccama, Boekverkoper te Leeuwarden X>. van Sittert, Sz.
J. C. Siegfried, Fransche Kostfchoolhouderesfe te Zwolle, % Exempl,
G. J. Sloet.
P. W. Smedecken.
G. J. Smeink. ■
Fred, Smêldet, Pred.' te Isfelborg.
G. H. Snel, Schoolmeerter te Lochem,
J. G. Spengler, te Dinxperlo.
Kom. Spuiingshoek, te Schiedam.
G. J. Staakebrand.
A. E. Staring, geb. Haeftbroek, te Doesburg-.
H. W. Stieltjes. H. J. Straubenze,-
H. Stroman, te Vorden.
T.
A. Taf are, Fransche Kostfchoolhouderesfe te Campen, s ExempL J. Teding van Berkhout, te Vollenhove. E. J. H. Tcrmaat, te Doetinchem. J. Themmen, te Deventer. J. van Thoir, Boekverkoper te Leyden,
Exempl.
/ƒ. jf. Thomasfon, te Lochenu
G. Thomasfon, te Lochem.. A Thomasfon, te Lochem,
H. C. Tiebout, te Zwolle.
A- T. Trier, geb. van Lammeer de, te Doesborg.
V.
G. van der Veen, Koopman te Rotterdam. C, A. Vegelin van Claarbergen, te Leeuwarden.
K. Vermyn, te Utrecht, a Exempl.
G. A. Ver/lege-. J,. P. de Vye„
w.
R. W. van den Wall.
Wed. J. van Wesfem, gcK B. de Jager, te
- Thiel. B.F. W. van Westerholtjot Hachfort.
Gosling van der Weyde, te Leeuwarden.
J. H. de Wys, te Amffefidam.
A' W. Willinck, Capt. ter Zee.
H. Willink, Jtirjz. te Winters wyk. T. Wittenberg, Architect.
A* L. de Wolf, geb. Falck, te Lochem. E. Wolters.
A. Wonneman7 Capt. van het 3, Battaillon
der 6. halve Brigade. Wed. Wyborgh, geb. van Dedem.
z.
H. Zielkens, te Amfterdam. CA. Zimmerman,Yrznscht Kostfchoolhouderesfe te Zutphen. T. Zur Mühlen, te Amfterdam. G. T. Z. C. de Wekker van Zon,.



fT D. I. No. 6.
Planten en lnfekten II.
PLANTEN en IN SEKT EN. i
l, DE DIKLYVTGE WILGENRUPS, ( DE KAT, DE VORKSTAART.) Phalaena Bombyx Vinula.
Op Vórenftaande Plaat, Fig. d. en e. Deeze by ons niet zeïdzaame nachtkapel, die tot de fpinncrs [welke by haare verpopping zich mfpinnenj behoort, is dikwyls van aanzienlyke grootte. De voorvleugels zyn witgraauw, met veele fyne, zwartachtige ftreepen getekend. De achtervleugels zyn aschgraauw met donkerder aderen, gelyk ook de benedenzyde van beide vleugels. De Kop en de rug zyn wit, met graauwachtige hairen doormengd en met flüweelzwarte vlakken, gelyk een Hermelyn, omgeeven. Zomwylën vindt men deeze vlekken niet. —- De Rups [ Fig. a. ] van deeze Kapel is groot en dik, byzonder aan de voorfte deefen en in het midden van het ligchaam. Het achterdeel vermindert aüengskens; de laatfte ring eindigt in twee kwastige, holle fpiti'en, in welken roode draaden verborgen liggen, welke de Rups, naar welbehaagen,. uitftrekken en inhaalen kan. Het hoofd is tamelyk groot: wanneer de Rups hetzelve heeft ingehaald, gelykt het, met den ring, naar een kattenhoofdf De Kleur van het ligchaam is een bevallig groen. Boven op dar rug is een fpiti'e bogchel. Van deezen tot aan het hoofd, en terugwaarts over den geheelen rug verfpreidt zich een paersfe vlak, met eene geele invatting. Zomtyds is deeze vlak hoogrood, gelyk op dé hier afgebeelde; zomtyds ook bruin cn zwart. Wanneer men de Rups verontrust, dan. haaalt zy het hoofd in, richt
het voorste deel van het ligchaam in de hoogte, fpuit uit eene klier onder het hoofd eenige druppels, en laat uitdefpitfen aan den ftaart roode, ftinkende draaden voortfchieten; Men vindt deeze Rups van de maand Juny tot in den Herfst op alle wilgen en peppels. Dezelve verpopt zich aan de ftammen en takken van de boomen: haar gespin, in 'twelk zy veele houtfpaandertjes inweeft, is Fig. e. te zien. In het volgende voorjaar, gewoonlyk in de maand May komt de volkomen kapel ten voorfchyn, en zit gemeenlyk op de ftammen van de boomen, op welken de rups haar voedzel vindt,
i DE MATURNA of ATHALIA.
EapilioNympha Athalia [Maturna.I
De bovenfte 'zyde van deeze Dagkapel is Fig. f. vertoond. De verw van de vlerken is lichtgeel met zwart bruine dwarsftreepen, weikei, van zwarte aderen doorfneden, een traliewerk formeeren. De vleugels zyn met witte of geele, zwartachtig gevlakte franjes ingevat. De benedenzyde van de vleugels [Fig. 9.] is bleeker, dan de bovenzyde en heeft eenen rand van lichtgeele, halvemaansvormige vlakken. Over de benedenvleugels loopt nog een breede ftreep,. die van zwarte aderen doorfneden wordt. Deeze vlinder vliegt van het voorjaar af tot in het midden van Junius in bos fchen en ftruiken. De Rups is zwart en Hekelachtig. De Pop is zwart, kort en dik, en hangt zich met het achterdeel, in de ruime lucht, op..
A



Pflanzen und fcifeften IL
B. I No. 6.
PFLANZEN UND INSECTEN.
r. DER BAND WEIDENSPINNER, CDIE KATZE, DER GABELSCHWANZ.)Phalaena Bombyx Vinula.
«Afciif vorstehender Tafel Fig. (d) und (e.) Dieser bei uns nicht seltene Nachtfalter, vvelcher zu den Spinnem (die sich bei der Verpuppung einspinnen; gehort, ist oft von ansehnlicher Grosse. Die Vorderflügel sind weissgrau, mit vielen feinen, schwarzlichen Linien bezeichnet. Die Hinterilügel sind aschgrau pit dunklern Adem, so auch die untere Seite beider FJügel. Der Kopf und Rücken ist weiss mit graulichen Haaren untermischt und mit sammetschwarzen Flecken wie ein Hermelin besetzt. Bisweilen fehlen diese Flecken. — Die Raupe (Fig. a) dieses Schmetterlings ist gross und dick, besonders am Vordertheile und in der Mitte des Körpers. Der Hinthertheir nimmt allmahlith ah; der letzte Ring endi'gt sich in zwo krto. tige, hotte Spitzen, in welchen rothe Faden Verborgen liegen, welche die Raupe nach Gefallen ausstrècken und einziehen kann. Der Kopf ist ziemlich gross: wenn ihn die Raupe eingezogen hat, so gleicht er mit dem Ringe einem Katzenkopfe. Die Farbe des Körpers ist ein angenehmes Grüri. Öben auf dem Rücken ist ein spitsiger Höker. Von demselben bis an den Kopf und rückwarts ■ über den ganzen Rücken erstreckt sich ein violetter Fleck, welcher gelb eingefasst ist. i Bisweilen ist dieser Fleck hochroth, wie auf ] der hier abgebildeten, bisweilen auch braun : und schwarz. Wenn man die Raupe beun- ] ruhigt, so zieht sie den Kopf ein, richtet 1
-den Vorderleib in die Höhe, spritzt aus einef'Drüse unter dem Kopfe einige Tropfen und lasst aus den Spitzen am Schwanze rothe, übelriechende Faden hervorschiessen. Man findet. diese Raupe von Junius an bis m den Hefbst an allen Arten Weiden und Pappeln. Sie vcrpupt sich an den Stammen und Aestcn der Biiume: ihr' Gespinnst, in welches sie viel Hoïzfpane webt, ist (Fig. und die darin liegende Puppe (Fig. zu sehen. Im folgenden Frühlinge, gewöhnlich im Mak erscheint der volkommene Schmetterling und sitzt gewöhnlich an den Stammen der Baume, auf welchen sich die Raupe nahrte.
I DIE MATURNA oder ATHALIA. Papilio Nympha Athalia (Mamma.)
Die obere Seite' dieses Tagfalters ist [Fig. ƒ] dargestellt. Die farbe der Flügel ist hellockergelb mit schwarzbraimen Queerstreifen, welche durch die schwarzen Adem durchschhitcen werden und cin Gitter bilden» Dïe Flügel sind mit weissen oder gelben schwarzlich geflecktcn Franzen eingefasst. Die untere Seite der Flügel (Fig. 9.) j£t Wasser ais die obere und hat einen Rand von hellgelbcn, halbmondförmigen Flecken. Ueberden untern Flügeln lauft noch ein brei-' :er Streif, der von den schwarzen Aeder:hen durchschnitten wird. Dieser Schmeterling fliegt vom Frühjahre an bis in die Vlitte des Junius in Hölzem und Gebiisehen ïerum. Die Raupe ist schwarz und stacheig. Die Puppe ist schwarz, kurz und cticke, tod hangt sich am Hintertheile im Freien auf.



Plantes II.
PLANTES.
T. I. No.
i. LE CHAT déploie ses ailes trois pouces.
dessus, les antennes sont formées en peïgne. Le corcelet est blanc, tachete de noir, comme une hermine. Les ailes supérieures sont aussi blanche^, & un peu 012dées comme des soyes, ou comme les peaux de quelques cbats. Les ailes inférieures sont dê couleur de plqmb. La figure de cette phalène est montréé comme volant, & a (S) en repos dans sa position naturelle. Les chenilles dont se forment ces phalènes mangent le tremble & Ie saule; & sont rassasiécs vers Ia fin d'Aoiit; quand elles- se fiïé'nt dans des foürréaux fort durs a (£,) oü elles se méthaniörphoscnt cn chrysalides a (e); dont une est montrée; & la. phalène paroit a Ia fin de Mai. Cette cheniïïe a deux fléches-rouges, qu'elle fait sortir des- cornes a sa queue, quand dans-la peau précédente a la derniere, de celle - ci elle fait . sortir une liqueur quand elle est offensée; mais dans sa der¬
niere peau, ces parties se sechent,- & deviennent inutiles. Voyez Linn. Phal. Bomb. 29 Vinula.
2. BORDURE semblable a ees PERLES déploie ses ailes un pouce & trois quarts.
Le dessus.. Les- boutons des antennes sont grands. Les ailes sont d'une belle couleur d'orangebrune,rayées& tachetées de noir. Les frangel des ailes sont jannes, [voyez Ia figure] Le dessous des ailes supérieures est orange paIe, avec une bordure de sept taches lanaires. Les ailes inférieures sont bordées de la même maniere. Une barre large. traverse 1'aile, composée de taches jaüneslöngues & óvalés; & troisou quatre taches de plus de la même couleur, prés du corps; 1'aile ailleurs est d'un rouge foncé. Cvoyez la. figure) ils volent dans les bois vers Ie milieu du mois de Juin, & dans les bruières. La chenille est noire & pleine d'épines branchues. La chrysah'de est noire, courte, & grosse ; & se tient suspendue par Ia queue. Voyez Linn. Papil. Nymph. 204. Maturna.
PLANTS.
ï. puss..
Expauds three inches. Upper side. The antennae are pectïnated. The thorax-is white, sp.otted.with black, like ermf ne. The superior wings are also white, watered something like silks which have been to the press, orlike the skins of some. cats.. The inferior wings are of a lead colour. - The figure of this moth .is shewn as Oying,andassittinginits uatural position. The caterpïllars, of which these antennae are formed, feed on lupine and willovv, are full fedaboudthe end of August j when they spin 'themselves up in very hard cases, where they change into chrysalis; and thé moth. appears at the end of May. This Caterpillar hath
rwb red arrows, which it puts forth of the hormat the tail, when in the last skin but one; from these it squirts a liquor, when irritated ; but when in the last skin, these parts dry up as it were, and grow usqM's. See Linn. Phal Bomb. 29.. Vinula..
2. PEARL BORDER LIKENESS.
Expands one inch and three quarters.
Upper side. The knobs of the antennae are large; The wings are of a fine orange brown colour, stripped and spotted with black. The fringes of the wings are yellow. See the figure. The under side of the superior wings are of a pale orange, having a border of seven lunular spots. The inferior wings



Plants II,
PLANTS.
T. I. No. 6
are bordered with the same. A broadbar crosgedï the wing, composed of long oval spots of yellow, and three or four more spots of the same colour near the body; the wing is elsewhere dark red. See the figure. They fly in
woods about the middle of June, and on heaths. The Caterpillar' is black, and • full of spriggy bristles. The chiysalis is black, short, and thick, and is suspended by the tail. See Linn. Papil. Nymph. 204 Maturna.
P I A N T E.
ï. LA FALENA, O SIA FARFALLA NOTTURNA, DETTA LA CODA FORCUTA.
Sulla Tavola qui davanti (Fig. d. c. O Questa farfalla notturna assai frequente da noi, laquale nell' incrisalidarsi, filandosirinchiudeinunbozzolo,èsoventedi grandezza considerabile. L'ale anteriori sono bianche bigie,segnatedimolte linee fine nericce. L' ale posteriori sono cenericcie con piü scure vene, cosi pure il lato inferiore d'ambcdue ale. La testa e '1 dosso sono bi-, anchi sparsi di pelibigicci,eguernitidimacchie nere di velluto, a nianiera d' ermellino. — II bruco (Fig. a.~) di questa farfalla è grande, e grosso, spezialmente nella paite anteriore, e nel mezzo del corpo. La parte posteriore va scemando a poco a poco; P ultimo anello si va terminando in due punte nodose, e cave, nelle quali stanno nascoste fila rosse, che '1 bruco puö a piacimento stendere e ritirare. La testa è grande assai; quando '1 bruco 1' ha Tratta indentro, rassomiglia coll' anello ad una testa di gatto. II color del capo è un verde vago. In sul dosso v' è una gobba appuntata; da questa fin' alla testa, ed indietro suil' intiero Dosso si stende una macchia pavonazza, ch' è dattorniatadi giallo. Talvolta questa macchia è 4' un rosso acceso, quale qui è rappresentata, anche talvolta bigia, e nera. Quando si acque-
ta il bruco, tira il capo indentro, dirizza in alto il corpo di davanti, sprizza füori da una ghiandola sotto '1 capo tücune gocciole, e fauscir dalle punte della coda fili rossi di mal odöre. Trovasi questo bruco fin da Gitigno sin nell' autunno ad ogni genere di galei e pioppi. Esso s' incrisalida sui tronchi, e rami degli alberi. Vedesi '1 tessuto delmedesimo (Fig. b.} e Ia ninfa giacendovi dentro (Fig. c.) Nella primavera susseguente, ordinariamente in Marzo, appare la farfalla compita, e s' attacca del solito ai tronchi degli alberi, su 'quali si nutriva '1 bruco.
o. MATURNA, OSSIA ATALIA.
II lato fuperiore di questa farfalla di gior. no è rappresentata (Fig/). II color dell1 ali è d' un giallo chiaro dell' ocra con righe traversali nere bigie, che sono attraversate da vene nere, e formano una graticola. L* ali sono attorniate da balzane bianche, o gialle, maccliiate di nero. II lato inferiore dell' ali C^ig 9) è piü pallido del superiore, ed ha un orliccio di macchie gialle chiare di forma di mezza kina. Suil' ali di sotto passa una riga larga, attraversata dalle venuzze nere Questa farfalla svolazza dalla primavera fin a mezzo Giugno ne' boschetti, evbuscioni. II bruco è nero,e spinoso. La crisalide è nera, corta e grossa, e s'appicca colla parte posteriore.









Volken en Heidensche Godheden II. Deel L N. 7
VOLKEN en HEIDENSCHE GO DHEDEN,
I. OPTOCHT VAN DEN KEIZER TE CHINA.
aar de Chineezen met eenen kleinen rykdom van kimde en bekwaamheden, eene groote verbeelding van dezelve doen gepaard gaan, vindt men by hen, op de eene zyde, verfeheide bewyzen van befchaafdheid; maar op de andere, daar en tegen, ook bewyzen van laatdunkendheid, die -zich laat voorftaan, dat men niets beter kunne maaken, dan zy het reeds gemaakt hebben. Haare pracht is zomtyds zeer groot; maar dezelve behoudt geduurig een ftyf voorkomen, en wordt niet, van tyd tot tyd, door eenen beteren smaak gezuiverd. Op de nevenftaande Plaat ziet men den Chineefchen Keizer in eenen wagen, waarvan hy zich, by plechtige gelegenheden, bedient. Nog meerder pracht en ftaatfie gaat er mede gepaard, wanneer hy, by plechtigheden,.eenen tocht te paard uit zyn Paleis doet. 24 tamboers en even zoo veele trompetters openen den tocht, vergezeld van 34 mannen met fierlyk opgetooide ftaaven; ïoo Hellebaardiers en 100 'Scepterendragers. Hierop verfchynen 400 groote, fchoone lantaarnen en 400 fakkels van even zoo veel menfehen gedraagen. Na deezen komen nog aoo mannen met lansen en als dan eerst — de Keizer, prachtig gekleed, op een fraai paard, hetwelk met een kostbaar kleed omhangen is. Een prachtige zonnefcherm, welke den Keizer en zyn paard bedekt, wordt boven hem gehouden. Honderd lansendraagers, ue kamerpages en 10 bedienden, elk met een handpaard, omringen hem. De too¬
rnen en zadels van deeze paarden zyn met goud en kostbaare fteenen versierd. Alle Prinsen, de Adel, de voorhaamfte Mandaryns en de Grooten van het Hof trekken, in hunne plechtgevvaaden in twee reien achter aan, denwelken 500 jonge, kostlyk uitgedoschte edellieden en 1000 bedienden volgen. Nu komt er een opene wagen van 36 mannen, dan een groote toegemaakte wagen,
van 120 mannen getrokken; vervolgens nog vier wagens, van welken twee van Olyfanten en twee van paarden getrokken worden. Deeze wagens zyn wederom met gewaapende mannen omgeeven, en het eindelyk befluit maaken eene groote menigte van Geleerden en Mandaryns.
a. JUNO.
Dus noemden de Romèinen de hoogfte Godin ; by de Grieken wierd zy Hera genoemd. Zy was de zuster en gemaalin van Jupitej^g| en wordt als een majestueus persoon "verbeeld, hu eens zittende op eenen Throon, dan rydende op eenen wagen, die door paauwen getrokken wordt, dan ftaande met eenen scepter in de hand en eenen paauw nevens haar, gelyk op de nevenftaande Plaat. Op het hoofd heeft zy, als de Koningin des Hemels, eene fchitterende kroon; dikwyls ook, als de Godin van den opfchik, een hoofdtooifel. De oude digters verhaalen, dat zy.. met haaren gemaal Jupiter dikwyls verfchiï hebbe en fchetfen haar af als eene hoogmoedige en ialoerfche vrouw. Men offerde haar gemeeniyk een lam, maar by de



Volken en Heidenfche Godheden. II.
Deel. I. No. j.
Feesten, welke men ter haarer e-ere vierde, offerde men runderen.
3, VENUS.
Byde Grieken wordt zy Aphrodite genoemd. Men beeldde dezelve af als de fchoonfte vrouw, omdat zy voor de Godin der fchoonheid en der liefde gehouden wierd. Nevens haar Haan gewoonlyk twee duiven, en haar wagen wordt door duiven of zwaanen getrok¬
ken. In de hand placht zy gemeenlyk een hart, of eene brandende fakkel, of een gouden appel te houden. Zy wordt verzeldvan den God der liefde Amor of Kupido (ziet onze PI.) en van de Godinnen der bevalligheden, drie bekoorlyke meisjes. Men verdichtte, dat dezelve uit het fchuim der zee was voortgebracht. Zy wierd op veele plaatfen, byzonder op de Eilanden Cypern, Knidos en Cithere, vereerd.
NATIONEN UND HEIDNISCHE GOTTHEITEN.
ï. AUFZUG DES CHINESISCHEN KAISERS.
B a die Chineser mit einem kleinen Reichthume von Kenntnissen und Geschicklichkeiten eine grosse Meinung von-denselben verbinden, so findet man bei ihnen manche Beweise der Verfeinerung auf der einen Seite; auf der andern aber auch Beweise des Eigendünkels, dass man nichts besser machen könne, als sie es schon gemacht haben. Ihre Pracht is oft sehr gross; aber sie beBalï immer ein fteifes Ausehen, sie wird nicht vonZeit zu Zeit durch einen bessern Geschmack gereinigt.. Auf vorstehender Kupfertafel fieht man den chinesischen Kaiser in einem Wagen, dessen er sich bei feierlichen Gelegenheiten zu bedienen pflegt. Nóch mehr Pracht vereinigt sich, wenn er bei Féierlichkeiten einen: Zug zu Pferde aus seinem Pallaste halt. 24 Trommelschlager-und eben so viel Trompe-ter eröffhen den Zug, begleitet von 24. Mannem mit verzierten Staben, 100 Soldaten-mit Heliebarden und 100 Zeptertragern. Hierauf erscïieinen 400 grosse, fchöne Laternen und
400 Fakkcln, von eben so vielen Menschen getragen. Nach diesen kommen noch 200 Manner mit Lanzen und alsdann erst — der Kaiser, prachtig geklcidet, auf einem schonen Pfcrde, welches mit einer reichen Decke behangen ist. Ein prachtiger Sonnenschirm, der den Kaiser und sein Pfèrd bedeckt, wird über ihn gehalten. Hundèrt Lanzentrüger, die Kammerpagen und 10 Eediente, jedermit einem Handpferde umgebeir ihn;. Die Ziiume und Sattek dieser Pferde find mit Gold und prachtigen Steinen geschmuckt. Alle Prinzen, der Adel , die-vornelimftèn Mandarinen und die Grossen des-flofes zieken in ihren.Zeremonienkleidern in zwo Reihen hinterdrein, welchen 500 junge, reichgekleidete; Edelleute und 1000 Bèdiente folgen. Nun kommt einoffncr Wagen von 36 Mannern, — femer ein • grosser zugemachter Wagen, von 120 Mannern gezogen, noch vier Wagen, deren-zween von Elephanten und zween von Pferden gezogen werden. Diese Wagen-, find wieder mit bewaffneten Mannern umgcben,. und den endlichen Beschluss machen eine



Nationen und Heidnische Gottheiten II.
grosse Menge Gelehrter und Mandarinen.
2. JUNO.
So nannten die Römer die höchste Göttin, bei den Griecben hiess sie Hcra. Sie war die Schwester und Gemahlin Jupitcrs und wird als eine majestatische Person vorgestellt, bald auf einem Throne sitzend, bald auf einem Wagen fahrend, der von Pfauen gezogen wird, bald ftchend mit dem Zepter in der Hand und einem Pfaue neben sich, wie auf der vorstehenden Tafel. Auf dem Kopfe hat sie alsdieKönigin des Himmelseine strahlende Krone: oft auch als die Göttin des Putzes einen Kopfputz. Die alten Dichter erzahlen, dass sie mit ihrem Gemahl Jupiter hüufige Zwistigkeiten habe und schildern sie als eine stolze und eifersüchtige Frau.
B. I. N .7.
Man opferte ihr gewöhnlich ein Lamm; bei den ihr zu Ehren angestellten Festen aber Rinder.
3. VENUS.
bei den Griechen Aphrodite. Man steilte sie als die fchöiiste Frau vor, weiksie als die Göttin der Schönheit und der Liebe galt. Neben ihr stehen gewöhnlich zwo Tauben und ihren Wagen ziehen Tauben oder Schwane. In der Hand pflegt sie ein Herz, oder eine brennende Fackel, oder einen goldnen Apfel zu halten. Sie wird begieitet von dem Liebesgotte Amor oder Cupido [f. unsre Kupfert.] und von den Grazien, drei reizenden Madchen. Man dichtete, dass sie aus dem Schau. me des Meeres entstanden sey. Sie ward an vielen Ortcn, besonders auf den Insein Cypern, Knidos und Cythere, verehrt.
NATIONS, & DIVINITÉS DU PAGANISME.
1. E' EMPEREUR DE LA CHINE.
1L/2S chinois portent toute leur attention a fendre les cérémonies publiques autssi brillantes &' aussi imposantes que possible. Quelque grande que soit la pompe, & la magnificence des vice-rois dans leurs marches, elle n'approche pourtant pas d? celle de 1'Empereur lorssqu'il sort de son palais dans les jours de représentation. La marche est ouvene par vingt quatre tambours & autant de trompettes formés sur deux rangs. Ce premier corps est suivi de vingt-quatre hommes tenant a la main des b&tons de sept pieds de longueur, verds & omés d'un feuillage doré. Derrière ces derniers viennent cent
soldats avec des hallebardes, dont les poin* tes se terminent en croissans, &. cent porteurs de sceptres, dont les lances sont vernies en rouge & dorées au bout. Ou voit ensuite quatre cent grandes lanternes d'un beau travail & trés ornées, ainsi que quatre cent torches, d'un bois qui brüle long-tems & qui répand une gran.ie clarté ; ces lanternes cc ces torcht s sont portées par autant d'hommes. Deux eens hommes armés de lances viennent ensuite & précédent immédiatement 1'Empereur, qui est dans un costume magnifique, & monté sur un beau cheval oraé d'une housse extrêmement riche. Un superbe parasol d'une grancieur énorme, qui couvre FEmpereur & le met ainsi que son cheval a 1'abri du



Nations, & divinités du paganisme II.
soleil, est porté par les personnes qui approchent le plus de sa majesté. Cent porteurs de lances, les pages de la chambre & dix domestiques, chacun avec un cheval de main entourent le monarque. Les brides & selles de ces chevaux sont eurichies d'or & de pierres précieuses.
Tous les princes du sang, la noblesse, les principaux mandarins & les grands de la cour suiveut sur deux rangs, dans le plus grand ordre & en habits de. cérémonies. Cinq eens jeuues gentilshommes de la cour richement habillés & mille domestiques en habits rouges ornés de fleurs & d'étoiles d'or & d'argent défllent ensuite. Derrière ces derniers viennent deux voitures, Tune ouverte est trainée pai trente six hommes, & 1'autre plus grande & fermée est trainée par cent vingt. Chacune de ces voitures est gardée par cinquante hommes, ainsi que- les quatre autres qui suivent. Deux des dernieres voitures sont trainées par des éléphans, & les autres par des chevaux couverts de housses brodées. Mais ce qu'il y a de plus étonnant, c'est que cette grande marche est fermee par - deux mille savans, & deux mille mandarins armés. Nos ïois se sont fait servir souvent par des miliers de personnest, mais il ne s'est sürement jamais trouvé deux mille- savans parmi elles. On voit dans la planche précédante, FEmpereur dans sa voiture de Gala..
2. JUNON.
ou Héra la première des déesses chéz les' grecs, étoit soeur & femme de Jupiter & la reine de i'olympe. On la représentoit avec un sceptie, [fig.] quelque fois avec une lance, une grenade ou une coupe a la main, ,v ses pieds est un paon, oiseau qui lui étoit
T. I. No. 7.
consacré; elle en avoit ordinaiiement deux attelés a son char. On la représentoit aussi quelque fois ornée d'une coëfl'ure, comme déesse de la parure.
Junon est peïnte sous les traïts d'une femme majestueuse & jalouse. Les grecs 1'adoroient comme la déesse de 1'Himénée, pare'eque c'est elle qui avoit inventé le mariage. On lui sacrifioit communément un agneaü, excepté dans les fêtes oü. on immoloit des boeufs.
On avoit aussi établiafhonneur de cette déesse ainsi qu'a celui de son epoux, de petitsjeux olypiques a l'iinititation des grands:: ils étoient célèbrés par des femmes,.
Les principaux enfans qu'elle eut de Jupiter furent Mars, Hebé & Vulcain..
3. VENUS,.
ou Aphrodite une des plus grandes divinités étoit la déesse de la beauté & de f anour. Elle naquit de 1'ecume de la mer, & fut transportéc par les Zephires sur les bords del'islede Chypre, oii les heures tfattendoient. Elle parut ensuite pour la. première, fois dans L'assemblée des dieux étonnés.
Cette déesse est souvent accompagnée. de Pamour ou Cupidon, qui est armé d'un carquois & de fieches, avec lesquelles il blesse les coeurs des mortels.
Vénus étoit prihcipalement adorée en Chypre a Paphos, a Gnide, a Cythère & a Erix en Sicile,oü elle avoit un temple magnifique,-.
Ses principaux surnoms sont: Paphief Cythérée, Er/cine & Euplora.



Of Nations and heathen Deities II.
OF NATIONS AND HEATHEN DEITIES,
T. I. No 7
r. PROGRESS OF THE EMPEROR OF CHINA.
ÜChe Chinese endeavour tö render every public eeremony as striking as possible. The pomp and magmlicence, which accompanies the march of a viceroy, is much inferior to that displayed by the Emperor, when he leaves his palace, upon any public occasion. Thejnarch begins by twenty.four drummers, ranged in two lines, and twenty four trumpeters, placed in the same manner. This iirst troop is followed by tweutyfour men, armed widi stieksiseven fect long, varnished green and dccorated with gilt foliage. Behind these march one hundred soldiers armed with halberts, the points of which terminate in a crescent, and one hundred macebearcfs, whose lances are covered with red varnish, interspersed with flowers, and gilt at the extremitics. Four hundred large lanterns of elegant workmanship, and beautifully ornamenied, next maka their appearance: they are borne by the same number of men, as well as four hundred flambeaux, made of a kind of wood, which bum long and diffuse a great ïi'ght. After these come two hundred men carrying lances, and next to these appears the emperor, superbly dressed, and mounted on a beautiful horse, richly caparisoned. A superb umbrella, of a prodigious size, which covers both the prince and his horse, and shelters them from the sun, is supported by those who are nearest his person. One hundred lancebearers, the pages of the bedchamber, and ten valets, each with a led horse, sur-
round the monarch: the bridlcs and saddles of these horses are ornamented with gold and precious stones.
All the princes of the blood, nobility, principal mandarins, and the grandees of the court in their habits of eeremony next foliow, with great order, in two lines. After these five hundred young gentlemen belonging to the palace, richly dressed; a thousand footmen in red robes interspersed with flowers and stars embroidered in gold and silver; an open chair, carried by thirty - six men, and followed by a very large one, which is sluit. The latter employs hundred and twenty potters. Each of these chairs is garded by frfty' men, as each óf the four large chariots that come after. Two of the chariots are drawn by elephants; the remainder by horses covered with embroidered housings. But what will appear still more astonishing, is, this grand cavalcade is closed by two thousand Mandarins of letters, and two thousand. Mandarins of arms. Our Kings have often been attended by several thousands nf men; but there never were two thousand men of letters among them. On the copper-plate annexed is shewn the Emperor in his carriage of eeremony.
3. JUNO.
was the daughter of Saturn and Ops, sister and wife of Jupiter, ehief deity of the Greeks, was worshiped by them a« great queen of heaven, under the name of Hera as queen of Olympia. As a heathen deity she had different names. Sacrifices were made to her by women, wliich were called Heraia; tlie off



Of Nations and heathen Deities II.
ring consisted in general of lambs, and on great festivals it was customary to sacrifice an ox or oxes. The sacrifïces were made to her umler the different titles of Juno Lucina, Juno Perfecta or Juno Adulta. As a celestial deity presiding over birth and marriages and first institutrix of wedlock, the supposed deputed guardian Angels were stiled Junones.
She was represented as a very beautiful woman of a stern jealous majestic figure and countenance; when standing she had either a sceptre or spear in one hand and a pomegranate or cup in the other, and is always represented with a peacock in full splendor at her side, and when seated in her char two peacocks were yoked to it. Little games were instituted to her honor in imitation of the great Olimpic games, which were celebrated by women. The children she had of Jupiter, were Mars, Jiebe, and Vulcan.
T. I. No. 7.
3. VENUS.
or Aphrodite, one of the chief deities, was the Goddess of beauty and Iove. With respect to her birth it is said, she sprung forth from the froth of 'the ocean, and was transported by the zephyrs on the borders of the island of Cyper, where the hours waitcd 'on her. She appeared afterwards for the first time in the assembly of the astonished Gods, where they were.waiting for her.
This Goddess is often attended by Cupid as the God of love, who is armed with a bow, qui ver andarrows, with which he wounds the hearts of mortals.
Venus was principally worshiped in Cyper at Paphos, Gnide, Cythera and at Erin in Sicily, where she had a magnificent temple dedicated to her.
Her surnames were Paphia, Cytherea, Erycine and Euplora.



Nazioni e divinta pagane IL
TL ;N>. f
NAZIONI E DIVINITa PAGANË.
ii MAR CIA POMPOSA DELL' IMPERADORE DI CINA. -
öiccome f Cinesi ad una" piccola riccbezza di ci ignrzioni ed abili'ta atraccano una grand' opinione df esse, cosi presso di loro trovasi taluna p rova di raffinamcnto dall' una parte; ma dall' altra pur anche prove d'una prosunzione, che li allontana dal saper rnti fare alcuna cosa- meglio di quello 1' hanno gia fatta. E1 grande la loro magnificenza, ma ella conserva sempre un' aria: rozza, non va purgata di tempo in tempo da un gusto migliore. Sul rame qui davanti mirasi 1' Imperadore de' Cinesi in un Carro, di che si serve ordinariamente. nelle solenni occasioni. Maggiore fas'" to si riunisce, allorachè fa una cavalcata fuori dal suo Palazzo in certe solennita. Venti quattro. sonatori di tamburo, ed altrettanti trombetrieri aprono la marcia, accompagnati da. venoquatrf' uomüai con bastoni adorni, cento soldati con labarde, e cento portatori di scettro, Indi appariscono quattro cento gran belle lanterne, e quatrro cento faci portate da altrettanti uomini. Dopo vengono ancora ducent' uomini con Iance, ed allora poi 1' Imperatore, magnificamente vestito, sopra • un bel cavalló coperto d' una ricca gualdrap- pa. Un pajasole superbo che cuopre 1' Imperatore e '1 suo cavallo, viene sostenuto sopra di lui. Cento lancieri, i Paggi di Camera, e.dieci servitori ciascuno con un.cavallo da mano ló circondano. Le briglie e selle
di'questi cavalli sono adomate d' oto, e di pietre magnifiche. Tutti i Principi, la Nobilta, i principali Mandarini, ed i Grandi della Corte vanno- dietro negli abiti da cirimonia in due file, dietro a' quali seguono cinquecento giovini Gentiluomini riceamente vestiti, e mille'servitori. Ora viene un carro aperto tirato da 36 uomini, poi un grarf carro coperto tirato da 120. uomini, al tri quattro carri, de' quali due vengono tirati da elefanti, e due da cavalli. Questi carri sono ancora attorniati da uomini armati, e finalmen. te un gran numero di dotti e Mandarini chili" don la marcia. -
AC GIUNONK
Cosi cbiamavano i Romani la suprema Dca; presso i Greci aveva nome di Hera. Ella era sorella e; Sposa di Giove, e viene rappresentata come una persona. maestosa, ora sedente sopra un trono, ora andando sopra un carro tirato da pavoni, ora. stando in piedi con uno scettro in mano, ed un' pavone allatto di se, come vedesi sulla Tavola qui appresso.. Sulla testa tiene come Regina del cielo una corona raggiosa: sovente pure come Dea dell' assetto un ornamento di capo. Raccontano gli antichi Poeti ch' ell' abbia frequenti contese con Giove suo sposo, e viene da essi caratterizzata come una' donna
fiera, e gelosa Per 1' ordinario le sacri-
ficavano un agnello, ma bestier bovine nelle Feste celebrate in onore di lei, -



Nazioni e divinita pagane II.
3. VENERE.
Presso i Greci Afrodita. Fu rappresentata come la piü bella Donna, perche riputata la Dea della bellezza e dell' amore. Accanto di lei stanno d' ordinario due piccioni, e ' 1 suo carro va tirato da piccioni, o cigni. Tiene comunemente in mano un cuo-
T. L No. 7.
re, od una face accesa, od una mela d' oro. Va accompagnata dal Dio d' amore, 0 sia Cupido, [v. la nostra stampa] e dalle Grazie, tre siglie vezzose. Fingevasi essere stata nata dalla Schiuma del mare. Fü onorata in piü luoghi, spezialmente suil' Isole di Cipro, Cnido e Citera.









Vogels r.
VOGELS,
D. i. No, 8.
BE WITSTAARTIGE AREND.
De Arenden, welken tot liet geflacht der Valken gerekend worden, maar zich echter van dezelven door hunne bepluimde voeten onderfcheiden, zyn de fterklte roofvogels. Deswegen heeft de natuur hun met groote kromme klaauwen, met eenen Herken bek, wiens hovende kaak gebogen en fpits is, voorzien. Aan de wortel van den bek hebben zy eene naar wasch gelykende huid, in welke de neuigaaten zich bevinden, en die met de voeten gemeenlyk van eenerlei verw is. " Dc Arenden leven op hooge plaatfen, gemeenlyk op fteeriïotfen, alwaar zy groote nesten van boomtakken bouwen, en een of twee jongen opkweken. Zy fchieten met eene verbaazeiide fnefheid uit de hoogte neder op de dieren, die zy tot hunnen buit hebben uitgekozen, waartoe htm fcherp gezicht hun zeer behulpzaam is. In duurzaamheid overtreffen zy misfehieh alle vogels: echter zou liet te verre getrokken zyn, indien men hun een leven boven de honderd jaaren wilde toefchryven.
De bier afgebeelde arend met eenen witten ftaart leeft in de Hudsonsbay in Noordamerika, en is aan ons nog niet lange bekend. Hy is omtrent zoo groot als een kalkoenfche haan, heeft een plat hoofd, eene volle borst- cn vleefchige fchênkels. Zyne vleugels zyn, naar evenredigheid, zeer lang en breed. De bek is van eene blaauwachtige verw, de waschhuid geel, het hoofd en • de hals bruin, de romp donkerbruin, de borst met witte, driehoekige vlakken getekend, welke op het midden van ieder veer Haan. De dekvederen van de vleugels zyn bruin cn de flagvederen zwart. De dekvederen van eten ftaart zyn roodachtigbruin, de ftaart zelf is wit. De beenen zyn tot op de voeten geheel met weeké, roodachtig bruine vederen overdekt. Aan ieder voet vindt men vier zeer dikke en fterke teenen, die met geele fchoppen overdekt zyn. Drie van dezelve ftaan, gelyk gewoonlyk, voorwaarts, en een achterwaarts: zy zyn met groote klaauwen gcwaapeiid, die gekromd zyn en fchcrpe fpitfen hebben.
V ö G E L.
DER WElSZSCHWaNZIGE ADLER.
ie Adler, welche mit den Falken zu einem Gefchlechte gerechnet werden, fich aber von diesen durch die befiederten Füsse unterscheiden, sind die ftarkften Raubvögel. Des¬
wegen hat sie die Natur mit grossen, knimmen Klauen, mit einem ftarken Schnabel, dessen obere Kinnlade gebogen und zugefpitzt ist, versehen. An der Wurzel des Schnabels haben sie eine Wachshaut, in welcher sich die Nasenlöcher befinden, und welche ge-



Vogel I.
[V ö G E L.
B. I. No. $.
meirriglich mit den Fiisscn einerlei Farbe hat. Die AJler leben au» liohtn Oertern, gemeiniglich auf Felsen, \vo sie grosse Ncftcr von Zvvcigen bauen, und cin oder zwei Junge ziehen. Aus der Höhe fchiessen sie mit grosser Schnclligkeit hemb auf die Thiere, die sie sich zur Speise ausersehen, wozu ihnen ihr schalies Gesicht hilft. An Dauer übertreiTcn sie wohl alle übrige Vogel: doch möchte es Libcrtriebcn seyn, wenn man ihnen ein Leben übcr hundert jahr zuschrcibt.
Der hier abgebildete Adler mit weissem Schwanze lebt in der Hudsonsbay in Nordamcnka, und ist uns noch nicht lange bekannt. Er ist ohngefahr so gross, wie ein Truthahn, hat einen platten Kopf, eine volle Brust und fleischige Schenkel. Seine Flü¬
gel sind verhalmissmassig sehr lang und breit. Der Schnabel ist von einer blaulichen Farbe, die Wachshaut gelb, der Kopf und Hals braun, der Rumpf dunkelbraun, die Brust mit weisscn, dreieckigcn Flecken gezcichner, welche auf der Mitte jeder Feder ftehen. Die Deckfedern der Flügel sind braun, die Schwungfedern fchwarz. Die Deckfed^n des Schwanzes rüthlichbraun, der Schwanz selbst weiss. Die Beine sind bis zu den Fiisscn ganz mit weichen, röthüchbraunen Fcdem bedeckt. An jedera Fusse befindea lich vier sehr dicke und ftarke Zehcn, die mit gelben Schuppen bedeckt sind. Drei derseiben stehen, wie gewöhnlich, vorwarts, und eine hinterwarts: sie sind mit grossen Klaiien bewafiket, welche gekrümmt sind und feharfè Spitzen haben.
O- I S E A U X.
L'AIGLE a LA QUEUE BLANCHE. P ■
K^jt oiseau ne se rapportant pqmt, au moms 2t tous égards, a aucune des espèces d'aigle déja décrites, & nous venant d'une partic du monde encore trés peu connue, je lui ai denné place dans ce recueil. B est de la taille ordinaire des a'sks, c'est-a-dire, de la grosseur d'un coq diodes, ou environ pour sa figure il a Ie hr.ut de la tête applati, le cou court, la poitrine pleinc & les cuisses chamues, avec des ailes longucs & larges a proportion du corps. Le bec est de couleur de corne bleu Si re; la mandibulc supérieure formée en arche & qui avance par de-la rinféiieure en s'arrondissant, environ d'un
pouce, avec un angle, ou une espèce dc dent de chaque cóté. La mandibute inférieure est plus courte que Li-supérieure, qui la reeoit au dédans d'elle. La mandibule superieure, du cöté dc la tête* est couverte, environ un tiers de sa longueur, d'une peau jaune, nommée Céra, de sa resscmblame avec la Cire, dans la quelle les narinès sont situées. Cette peau jaune atteint de chaque cöté jusqtt'autour des coins de la bouche. L'iris de 1'oeil, est de couleur de noiseite; Ia prunelle, noire comme dans tous les oiseaux que j'ai vüs jusqu'ici: ce qui m'épargnera la peine de répéter dans la suite la même observation. Entre le bec & les yeux il y a des espaces de peau nue, d'une couleur terne,



öiseaux I.
O 1 S E A U X.
T. I. No. 8
avec peu de poils noirs assés clairs sernés. La tête & le cou sont couverts de plumes serrées & Bhifies, qui fmisseut en pointes aigucs, comme celles du cou de Coqs mais par si longues apropoWtpn. Le corps entier eit couvert de plumes d'un brun obscur plus fbncë sur le dos, mais plus clair sur le devant. La pöitrine est parsemée de taches blanches & triangulaires, dont les angles les plus aiglis sont tournés en haüt. Ces taches sont au milieu de chaque plume. Les plumes qui couvrent les ailes sont de la couleur du reste du corps; mais les perines ou grandes plumes sont noires. Quelques uneS de ces dernieres avec le premier rang de plumes de couverture prés du dos, sont bigarrées de lignes' transversales, claires & obscures alter nativement. La queue qui n'excède pas la grandeur des ailes, quand ellés sont fermées est blanche, tant par dessus que par dessous, excepté les bouts de plumes qui sout noirs ou d'un brun foncé; mais les
plumes de couverture sous la queue sont d'un brun obscur & d'une texture fort lache a travers les quelles on appercoit en quelques endroits un duvet blanc. Pour les jambes, elles sont toutes couvertes jusqu'aux pieds de plumès douces d'un brun roussdtre, a chaque piëd, il a quatre doigts tous forts & épais, couverts d'écailles de couleur jaune, trois sur le devant, & un derrière a la manière ordinaire, armé de serres trés fortes de couleur noire, courbées a peu prés en demi -ccrcles & terininées en pointe trés aiguë..
Cet aigle est orginaire dc la Baie de Hudsori dans le nord de l'Amérique, d'oü il fut apporté par une personne aétuellement au service de la Compagnie de cette Baie, & donné cn présent a mon bon arni, le Er. R. M. Massey, qui me fit le plaisir de m'en procurer la vue & qui 1'a gardé plusieurs anuées chès hu a Stepney prés de Londres, oü j'cu ai tiré le dessin sur lequel cette planche a été
OF B I R D S.
THE WHITE" TAILED EAGLE.
JL his bird not agreeing, in all respecls, with any of the eaglekind hitherto described, and coming from a part of the vvorld we know but little of, I have given it a place herei It is of the common size of eagles, that is about the bignefs of a Turkey-cock. For , shape, it is flat - crowned, shortnecked, full-breasted, and brawny-thighed, having very long and broad wings in proportion to the body. The bill is of a bluish horn-colotrr; the upper mandible arched, and hanging over tlie lower about an inch, having
an angle or tooth on each side. The" lower mandible is covered about a third of its length from the head with a yellow skin, called the Cera, from its resembling wax, in which the nostrils are situated: this yellow skin reaches on both sides quite round the corner of the mouth. The iris of the eye is of a hazelcolour, the pupil plack, as it is in all birds I have yet seen^ wherefore this observation need not be repeated in the sèqüel of this work. Between the bill and the eyes are spaces of bare skin, of adirty colour, thinly set with small black hairs. The head and



Of Birds I.
OF BIRDS.
T. I. No. 8
neck are covered with nnrrow, br^wn feathers, ending in sharp points, like those on thë nccks of cocks, but not so long in prop rrion. The whole body is covered with dusky, brown feathers, darker on the back, and 'lighter on the under side. The hreast is spotted with white, tfiangular spots, having the sharpest angles pointing upwards: these spots are in the middle of each fea"her. The covert.feathers of the wings are of the colour of the body; the quills, or flag- feathers f.f the row of coverts, next the back, are variegated with transverse lines, of a darker and lighter colour. The tail, which is of equal length with the wings, when closed is white, both upper and under surface, cxcept the tips of the feathers, which are black or dark brown; and the covert-feathers under the tail are of a redish brown, or baycoulour; the thighs are covered with dark
brown feathers, of a very loose texture, through, which a white down appears in some places; tlie legs are covered quite down tlie feet with soft feathers of a redish brown colour. It has four toes on each foot, very thick and strong, covered with scales of a yellow colour, standing three forward and one backward, after the usual mauner, armed with very strong talons nr claws, of a black colour, bending almost into semicircular figures, ending in very sharp points.
This eagle is a native of Hudson's - Bay, in the northeni part of America, from whence it was brought by a gentleman, employed in the Hudson's- Bay Company's service, and by him presented to my very good friend, Dr. R. M. Massey, who obliged me with asightof it. He keeps it many ycars at his house at Stepney, near London, where I made the drawing, from wliich dus print was taken.
u C C E L L I.
L'AQUILA CON CODA BIANCA
aquile, che sono annoverate nell' istessa spezie co' Falconi, ma che da qnesti per } pu» piumati si distinguono, sono i piü forti ueeÉffl di rapina. ferdó Ia natura li ha provvemtti d aitigli grr.ndi, e curvi, d'un becco gtï so, del quale la mascella superiors è ripiëgata, ed appuntata. Alla radice del becco rengono una mernbrana cerosa, nella quale si trovano le narici, e che ha o dinariamente 1' jstegsQ colore af piedi. L' aquile vivono su lunghi aki, su roccc, dove si costruiscono nidi g&Bffi con rami, ed allevanounodueü liuo1 m, S avventano c «gran velocitadaaltoadosfn agh ammah, che si cercano pel lpr« cibo„ a <-;e serve loro la vista acuta. In durata soims.< aio bensi ogm altro uccello: ma pare un portar la o .atropp oltrel'asuiver loro una vita che passa cent.anni, ^
L' Aquila qui figurata colla coda bianca soggiorna nella Baja di Audson in America, e non ci è conosciuta che da poco tempo. Ella e incirca della grandezza d'un gallb d' India, ha una testa piatta, un petto pieno"; e cosee cariiose. Le sue ali sono a proporzione assai luno-he, e larghe. 11 becco è d'un colore azztimccio, la mernbrana cerosa è gialla, il capo e '1 collo bigio, ;1 tronco bigio sCufo, il petto segnato di macchie bianche, triangolari,chestanno inmezzo di ciascuna piuma. Lepenne da coprir 1'ale sono bigie, Ie piume da volure son nere. Le piurne da coprir la coda sono rossicce, bigie, la stessa coda è bianca. Le gambe son tutte coperte dj piume morbide, bigie rossicce fin a'piedi. Agascunpiedefrovansi quattro ditigrossi e forti assai, che sono coperti di scaglie gialle. Eredi essi sporgono nel dinanzi, ed uno nell' indietro. Sonoarmati di grossi artigliche souoricurvi, ed ha uno punte acute.









Ambachten II.
D.
DE STYESEL FABRIEK.
t. No. 9,
]Oe ftyfsel wordt gemeenlyk van tarwe gemaakt. Gerst geeft ook wel ftyfsel; maar eene geelachtige, indien zy niet met tarwe vermengd is. Verfeheide andere planten, vmchten en wortelen geeven insgelyks flyfsel ; het meest is zulks van de aardappels bekend; maar van tarwe verkrygt men meerdere en betere flyfsel met minder moeite. — De handelwyze, om flyfsel uit de tarfre te haaien, is niet op alle plaatfen een en dezelfde. Zommigen laaten de tarwe vooraf maaien, omdat zy gelooven, de ftyfseldeelen er alsdan beter te kunnen uithaalen. De gemaalen tarwe wordt in een vat (d) met fchoon, koud water begooten en tot een heel dun deeg geroerd (Fig. 3). Het deeg laat men eenige dagen ftaan, waarby eene zwakke gisting plaats grypt, welke het zogenaamde zuurwater voortbrengt. Zommigen gieten dit water af, eer het nog eenige zuurte heeft. Uit het verdunde deeg haalt men nu de flyfsel uit, of daardoor, dat men hetzelve in eenen zak giet en in het ftampvat zoo lange meü de voeten treeden laat, tot dat er gene flyfsel meer uitkomt, of hetzelve door fyne zeeven wryft, hetwelk in Vrankryk gebruikelyk is (Fig. a. b.]. Heeft de doorgezifte flyfsel aich gezet, dan fchept men het boven dry-
vende water er af (Fig. 4), fp0elt dezelve nogmaals met versch water af, en doet de flyfsel in manden (Fig. 9.) door welken het water ten vollen er afloopt. Op zommige plaatlén wordt het water er uitgeperst. De geheele ftukken worden uit de manden op eene teene mat of op eene gipzen vloer gefteld (Fig. 6. ni.) op dat al de vochtigheid in de grond trekke. Hierop fnydt men dezelve in tigchelfteenvormige ftukken, en droogt ze op houten planken (Fig. j. i. i.) in den zomer in den zon, in den winter in droogkamers (Fig. 10, den omtrek daarvan Fig. 17.3 Na dit droogen wordt de ftyfsel in kleinere ftukken verbryzeld en nogmaals op teene matten uitgebreid (Fig. 80 waarna zy tot verkoop gefchikt is.
Anderen gaan van deeze wyze van bereiding aets af, laaten de tarwe niet maaien, maar in geheele korrels weeken en daarna door houte rollen vermalmen.
De zemelen en het zuurwater, hetwelk na de afzondering van de ftyfsel overig blyft, dient tot vetmaaking van varkens en rundvee. De ftyfsel zelf wordt, gelyk bekend is, tot ftyven ,van de wasch gebruikt. Bovendien geeft zy ook lympap voor de Kaartenmaakers, meel tot verfcheiden gebak, ouwelen, poeier enz.
OER STaRKEMACHER,
ie Starke wird gewöhnlich aus Waizen gemacht. Gerfte giebt zwar auch Starke, aber eine
gelbliche, wenn sie nicht mit Waizen ver. mischt ist. Mehrere Pflanzen, Früchte und ^Wurzeln gebenjebenfallsStarke; am bekann-



Amdykrafis II, T> I# Nü> ^
ON STARCH MAKING.
Starch is the product of ground or shred good or damaged wheat, whereof a kind of white and friable paste is made, and which is prepared and effeéted by following the method and process which we are about to explain, as delineated or represented on the annexed copperplate.
Water is a principal ingrediënt with the starchmaker, but especially that which is to produce the fermentation; it is called sour water. In order to obtain it, one takes leaven, with which the baker rises his paste; that paste is dissolved in warm water, and two days afterwards the water is sour.
After the sour water is obtained, the starchmaker puts about a pail full to an unheaded cask, (see fig. e, f, c) then adds clear water to the sour water as high as the bunghole; (see plate, fig. i.) which represents the starchmaker who is by the wells.
He concludcs by silling up the casks with shred wheat or with flour of damaged wheat. After these ingredients have been sufficiently steep'd it precipitates; upon its surface there swims a slimy water which must be decanted off, after which hair-
sieves are placed over other well cleaned empty unheaded casks; (see the fig. b, on the copperplate.) Three pails of the steeped ingredients must be thrown upm each sieve, which must be well washed through with six pails of clear limpid water; (see the plate fig. 2.) The remainder of the steeped ingredients must be passed into other casRs through the sieve; one washes in like manner the remaining steeped ingredients with a quan-
tity of clear water, and continues in this process of washing the steeped ingredients into each cask, till it is fuif; (see plate fig. 3.) The water wliich has been strained through the sieve with the steeped ingredients, is called sour water, which is the natural ferment and agent of the starchmaker.
Next morning you decant off this sour %vater with a wooden skillet or bowl, till the sediment settled at the bottom of each cask appears; [see fig. 4.] One SU» up afterwards the casks with a sufficiënt quantity of fresh water, in order to be able to stir. Pound and disengage the starch from the hulls with a wooden shovel; thenfill up the casks with clear water. Two days after take off that water, rill you come to the ingredients, which you takc off and pour a pail of water upon the second white mass or starch, of which you clean the surface. The cleaning done, you put the starch contained in the other casks into one; then you pour a sufficiënt quantity of clear water upon it, in order to beat, pound and dilute it, which is done with a wooden shovel. After which place asieve of silk talèty upon a well cleaned cask, through which you pass the starch for the second time; and thusyou continue till thecaskisfull.
Two days after you draw off' the water which has past tlirough the silk sieve, till you come to the white, which is the very starch itself; then you pour a pail of clear water upon it, to clean the surface for the last time. After the starch has been well cleaned, you take it out from the bottom of the cask, after which put the starch into wilkyvr baskets hoed with linnen clotb. The ue*C



Handykrafts II.
HANDYKRAFTS.
T. £ No. 9
rnorrring you carry the baskets with the starch on the garret; see fig. 5. The hoor must be of piaster very clean and white: you 0verturn the baskets Co 0 fig, 6) topsy turvy on thefloor, and, break the lump of starch (m) in several parties, which you Ieave on the piaster floor, till it has soaked up the water contained in the starch.
When the starch is dryenough to be handled , you exposé it to th» open air, on boards horizontally situated before the window of the starchmaker; thfsrepresents the fig. 7, which
you see at i, i, i, eet. When the starch
is sufficiently dry, you take it off from the boards, and scrape it on all sides, then you
crush and carry it to the drying stove, where you spread it about three inches thick, on hurdles covered with linnen cloth; see fig. 8 &. 9. You must take care to turn the starch every morning and evening, else from fine white it will grow mouldy, turn green and yellow. The starch in coming out from the drying stove is very dry and venal. Fig. 10 represents the stove b b, b b, the hurdles, and fig. 11 the plan.
Starch serves to make paste, blue and white starch etc. The best is white, soft, tender and friable. It is likewise used in medicaments, also to make. hairpowder of.
IL FACITOR DELL' AMIDO.
amido si fa ordinariamente col formento. L'orzo da pur dell' amido, ma un gallicio, quando non sia mescolato con formento. Varie pïante, frutta e radici producono parimente dell' amido, tra lequali sono piii conosciuti i tartuffi bianchi: ma col formento s'acquista piü e migliore amido, e con meno fatica. La maniera di cavar 1' amido dal formento, non è gia 1'istessa in ogni luogo. Taluni fanno prima, ridurre il formento in tritello, poichè credono di potere allora meglio estrarre le parti atte da far 1'amido. Sul tritello si versa in un barile (d) acqua pura, e fredda, e rimescolato se ne fa una pasta poco soda, (fig. 3, ) si lascia star la pasta qualche giorno, dove succede una debol fermentazione che rende la cosi detta acqua acida. Alcuni decantano V acqua prima che abbia
presa qualche acidita. Dalla pasta attenuata si separa poi famido, 0 col versaria in un sacco, o col farla premere co' piedi nel tino, finattanto che non esca piü amido, 0 sia con passaria' fregando per uno staccio fino, ciocchè si fa communemente in Francia (fig. 2. 60. Quando poi s'è posato 1' amido stacciato, si leva 1'acqua soprastante, (fig. 4.) esso si risciacqua un' altra volta con acqua fresca, che s' effonde di nuovo, e si mette famido in ceste intrecciate [fig. 5] dalle quali 1'acqua finisce di colar fuori. In alcuni luoghi si fa uscir f acqua spremendola. Le pezze intiere cavate dalle ceste si posano sopra un craticcio, oppure sopra un pavimento ingessato, [fig. r». ] acciocchè ogni umidita penetri nel pavimento. Poscia si taglianoiupezzidiformadi mattoni, e si seccano so-
E



Mestieri II. IL FAC1T0R
pra dcir assi (fig. 7. i. i. ) nella state al sole, neir invenio in istufe, fig. 10. il disegno di esse fig. 17.) Dopo diquesto seccamento si riduce famido in piü piccoli pezzi, e nuovamente spandesi sopra craticci. (fig. 8. ) dopo di clie se ne fa la veiidita.
Altri si scostano alquanto da questo mo-, do di preparazicne, non facendo ridurre in tritcllo il formento, ma ammollandolo in gram' intaeri, epoi acciaccaudoio permezzo di cilindri.
DELL' AMIDO. T. 1. No. 9.
La crusca e 1'acqua acida che rimangono dopo la scparazione dell' amido, serve ad ingrassare i porei e le bestie bovine. L'amido stesso, com' è noto, s^ervc ad accomodare i pannilini, o le bianchcrie. Otrccciö 1' amido da una colla per quelli che fanno la carte da giuocare, della farina da fiir diverse sorte di stiacciate, o lbcacce, o sia pasticcerie, cialdoni, cialde, polvere di Cipri, etc.






.al
H 1 *J Mm
c|



Natuurtoneelcn II. D. I. Na. 10.
NATUURTOONEELEN,
DE BANYAANBOOM.
Ij)eeze Indiaanfche boom beeft eene zoo weldaadige byzonderheid, da: hy voor de Indiaanen van groot mit, en voor de reizende onderzoekers der natuur zeer merkwaard1 g is.
In warme Landen is toch niets aangenamer, dan koele lommer te vinden. En deeze verfchaft de Banyaanboom meer, dan eenig ander, en wel uit twee oorzaaken.
Voor eerst fpreidt hy zyne takken zoo verre uit, dat etlyke honderd menleken onder hem befcherming tegen de zönneft'raalen vinden; ten tweeden, en hetgeen bet' merkwaardigfte is, fchiet hy takken, welke rechtfhecks naar de aarde reder'iangen, en zodra zy op de aarde komen, wortelen maa¬
ken, en nieuwe takken fchieten, zo dat van een enkelen boom allengs een geheele woud van boomen wordt.
Deswegens achten de Indiaanen deezen boom zeer hoog, en zoeken uit alle krachten te beletten, dat dezelve niet befchadigd en omvergehouwen wordt.
Waar een woud van zulke boomen ftaat, daar is zekerlyk niet wel door te komen: want de weg is door de nederhangende takken geheel toegegroeid. Dan men moet het minder kwaad om het grooter nut leeren draagen.
Wy zyn ook wel gewoon 'takken van zommige boomen en andere planten in de aarde te leiden, alwaar zy dan wonds maaken, en van den moedcrilam worden afrefcheiden; ma-ar hier, by deezen boom, doet°de natuur zulks, op eene gèmaklyker wyze, zelve.
NATURSCENEN.
DER BANYANBAUM
Dieser indianischc faumhat eihesowohlthatige Exgeirheit, dass er den Indianem sehr nützlich, und den reisenden Naturforschern besoüders werkwürdig ist.
In heissen Gegendenist doch nichts angenehmev, als kühlen Schatten zu linden. Und diefer» gewahrr der Banyanbauni-mehr,- als irgend ein anderer. Diess aus zwö Ursachen:
Ersdich breitet er scir.e Zweigc so weit urnher, dass einige hundert Personen"unter ilau Sehütz gegendie Sonnens fahlen finden: zweitens, und was das Merkwürdigfte ift, treilt er Zweigc, welche geradenach der-Krdezu herabhangen, und so bald sie auf che Erde reichen, W urzel schlagen, imd neue Zweige treiben, so dass von dem einzigen Baume nach
m\ P H é N Ö
LE FIGUIER D' INDES OU L'ARBRE a PAIN DE SINGE,
Cet arbre qui croït dans Pinde est une de
und nach ein ganz Gebüsch von Baumen wird.
Deswegen schatzen die IndianerdiesenBaum sehr hoch, und suchen es aus allen Kraften zju verhindern, dass er nicht verletzt und umgehaiten werde.
WoemWaldvon solchen Baumen steht, da ist lïeilich nicht gut dur.cbzukommcn: demi der Weg ist durch die herabhangenden Zweige ganz verwachsen. Aber man muss sich üÈeralldas kleinere Uibel urn des grössern Nutzens willen gefailen lassen.
Wir pflegen avch von manchen Baumen und aridern Pf anzen Zweigc in die Erde-zu senken, wo sië denn V\^irzéltreibeh, und von dem'Mutterstamme getreunt werden; aber hier bei dieI'em Baume'thut das die Natur auf eine Icich» tere Art felbst.
M E N E S.
ces productions de Ia nature, faite pour attirer Pattention des Voyagetirs & sur-tout desnaturalistes; les branches de eet arbre ont des rameaux qui penchent jusqu'a terre & y pous-



Phénomenes IL
PHéNOMEN ES.
T. I. No. 9.
sent des racines qui produïscnt d'autres arbrcs & se multiplient dc cette manière a Linfini.
Cet arbre s'ctend tellement dans cercains endroits, & son onibre est si épaisse, qu'il peut mettre quelques centaines de personnes
a 1'abri des ardeurs du soleil. La police ellemême veille avec un soin infini a l'emrétien de. ces arbres qui ofirent tant de commodités aux voyageurs.
PIIAENOMENA.
THE BANYAN TREE,
^3L?his tree is one of those curious productions in nature, which cannot fail to excite the attention of travellersandespcciallythatof naturalists. ' The branches of this tree having shoots depending from them, and taking root, again produce and become the pa-
rents of others. These trees in many in stances cover such 'an extent of ground, that hundredsof peoplemay shelter themselves under one of them from the scorching ray of thcsun, The policy itself takcs care of the preservation of these trees for the coramodity of travellers.
FENOMENI.
L' ALBERO DETTO BANJAN.
^^aest'' Albero dell' Indie ha una proprieta
cosi benjfica ch' egli è utilissimo agl' Indiani, e molto rimarchevole a' Naturalisti viaggianti.
Non v' è niente di piü dilettevole nelle contrr.de calde che di trovare ombrc fresche, e queste le da 1' albero Banjan assai piü di qualunque altro, e cio per due cause.
Primamente egli stende cosi lungi dintortro i suoi rami che alcune cento persone trovano sotto del medesimo un ricovero contro i raggi del Sole: secondamente, e quest' è quello ch' è piü rimarchevole, egli niette de' rami che pendono diritti in terra, e quanto prima arrivano fin' alla terra, fanno radice, mettono nuovi rami, di modo che dall' uni-
co albero si forma successivamente un boschetto.
Per questa ragione vengono grandemente stimati questi alberi dagl' Indiani, ed in ogni maniera cercano d' impedire che non siano danneggiati, ne abbatmti.
Dove si trova un bosco di si fatti alberi, egli è certamente difficile il passare, mentre che la strada è tutta ingombrate da' ramipendenti all' insü, ma gia da peitutto bisogna soffrire il minor male in contraccambio d una maggiore utilitii.
Noi anche usiamo coricare in terra rami d' alcuni alberi e d' altre piante, onde poi radicano: ma dobbiamo separe questi rami dal tronco nativo, laddove in quelli alberi la natura fa da se stessa questa iunzione in una piü facü maniera.



BENJAMIN FRANRLIN.
y/ esvjfêm tJ. rj.7tm,, 1-06. y?/f. d. /- ■ fyr.\t-go-.






Vermaarde Mannen I.
D, i. No. I»
Dr. BENJAMIN FRANKLIN.
JMCisfchien maar weinigen jongen Leezeren is de naam van deezen vermaarden man onbekend. In een afgelegen waerelddeel gebooren en geflorven, was hy echter in Europa zoo bekend als een inboorling en hy zal in alle eindtn der aarde, waar weetenfchappen en kunften geoefend worden, fteeds bekend en geacht zyn. Het is hier de plaats niet, om alle zyne verdienden te ontvouwen, noch om de volledige gefchiedenis van zyn leven mede te deelen. Wy vergenoegen ons met flechts hieraan te herinneren, dat even deeze Franklin de uitvinder der afleiders van den blikzem en van de Harmonika was, en dit is genoeg, om uit zyne merkwaardige levensgefchiedenis onzen jongen Leezeren iets van de jeugd van deezen man te verhaalen. Indien zy daaruit zien zulien, dat de man, die als een groote ftaatsman, als een geachte geleerde en fchryver, als een verdienflelyke uitvinder, die als Prefldent van. het Congres te Fhiladelphia en verlosfer van de Noordamerikaanfche ftaaten ftierf, flechts de zoen van geringe lieden was, tot niets verder, dan tot eenen ambachtsman werd opgevoed, ook eene lange reeks van jaaren van den arbeid zyner handen zich kommerlyk geneerde, dar kunnen zy hier uit leeren, dat de menscl door vlyt en infpanning van zyne krachter alles kan worden.
Benjamin Franklin werd in het jaar 1706 te Boston in de Noordamerikaanfche Provin tie Nieuw-Engeland gebooren. Zyn Vadei was een kaarsfenmaker aldaar en wenschte. dat Benjamin, als de jongde Zoon, een geesVelyke mogt worden. Dezelve bezocht ooh
ten dien einde de Lateinfche fchool, waar hy fchielyke vorderingen maakte; maar daar het vermogen van zynen Vader niet toereikende was, om hem tot de Studiën te doen oplei« den, moest hy de fchool na verloop van een jaar wederom verhaten en de leeruuren flechts tot het leezen en cyfferen bepaalen. In het tiende jaar hield hem de vader tot het zeepzieden en kaarsfenmaken aan en alhoewel deeze bezigheid den vluggen geest van den knaap niet behaagde, onderwierp hy zich nogthans aan haar uit gehoorzaamheid. Het beste, het geen Benjamin in het vaderlyk huis leerde, was liefde tot God, liefde tot plicht en arbeid, en zo doende gewon hy juist dat gene, 't welk ons tot nuttige en gelukkige menfehen kan maaken. — In het twaalfde jaar gaf het hem de vader yry, een ander ambacht te kiezen. Na verfeheide andere ontwerpen werd eindelyk befloten, dat hy by zynen ouderen broeder de boekdrukkerkunst zou leeren. Ook deeze leerde Benjamin zeer fchielyk; maar zyne leergierigheid bepaalde zich niet flechts tot deeze kunst, maar hy zocht zich boeken te verfchaffen, en las in zyne vrye uuren en in een gedeelte van den nacht. Gelyk hierdoor zyn verftand meer en meer werd opgeklaard, zoo groeide ook zyne leergierigheid meer en meer aan. Weldra oeffende hy zich ook, door eigene opttellen zyne denkbeelden te ontwikkelen, en de jongeling, welken geen Leeraar leidde, werd vroegtydig een geleerde en fchryver van verfeheide, met goedkeuring ontfangene, opftellen. Hy vereenigde zich met andere jonge lieden, ten einde in geleerde zamen-
A



Vermaarde Mannen t D. BENJAMIN FRANKLIN D. f. No. n
fpraaken zich te oeffenen. Een verfchil met zynen broeder noodzaakte hem, om Boston te verlaaten. Hy ging naar Philadelphia, nam aldaar werk als boekdrukker, deed zich door vlyt en bekwaamheid uitmunten, en zette zyne geleerde oefFeningen voort, zonder in zyn gewoon werk iéts te verzuimen. Na menigerlei toevallen ging
hy zich zeiven als boekdrukker nederzetten, en wierd wegens zyne kundigheden met roem bekend en tot openbaare ambten getrokken. I n dus bekleedde hy eenen post, dien hem in zyne jeugd zekerlyk niemand voorfpeld zou hebben. Hy ftierf in he$ jaar 1790.
D. BENJAMIN FRANKLIN.
V ielleicht uur wenigen jungen Lesem ist der Name dieses berühmten Mannes unbekannt. In einem entfemten Erdtheile gebohren und gestorben, war er doch in Europa so bekannt wie ein Einheimischer und er wird an allen Enden der Erde, wo Wissenschaften und Künste getrieben werden, stets bekannt und geschazt sein. Es ist hier der Raum nicht, alle seine Verdienste aus einander zu setzen, noch die volstandige Geschichte seines Lebens vorzutragen. Es sei genug, nur daran zu erinnern, dass eben dieser Franklin der Erfinder der Blitzableiter und der Harmonika war und genug, aus seiner merkwürdigen Lebensgeschichte für un«re jungen Leser etwas von der Jugend dieses Mannes zu erzahlen. Wenn sie daraus sehen werden, dass der Mann, weicher als ein grosser Staatsmann, als ein geschatzter Gelehrter und Schriftsteller, als nützlicher Erfinder, weicher als Prasident des Congresses zu Philadelphia und Befreierder Nordafnerikanischen Staaten starb, nur gemeiner Leute Sohn war, zu nichts weiterem, als 211 einem Handwerker erzogen wurde, auch eine lange Reihe von Jahren sich von seiner
Ha'nde - Arbeit kümmerlich nahrte, so konnen sie daraus lernen, dass der Mensch durch Fleiss und Anstrengung Alles werden kann.
Benjamin Franklin ward im Jahre 1706 zu Boston in der Nordamerikaniscken Provinz Neu-England 'gebohren. Sein Vater war ein Lichtzieher daselbst imd wüns'chtë, dass Benjamin, als der jungste Sohn, cin Geistlicher werden möch;e. Derselbe besuchte auch deswegen die Iateinische Sel.ule, wo er schnelle Fortschritte machte; da a« ber des Vaters Vermogen zum Studiren nicht heinre;ch*e, so musste er die Schule nach einem Jahre wieder verlassen und die Lehrlhmden auf Schreibcnund Rechnen einfcl-jiinken. Im zehnten Jahre hielt ihn der Vater zum Seifensieden und Leichtziehen an und obgleich diese Beschafdgung de:n muntern Geiste des Knaben nicht gefiel, so unterwarf er sich ihr doch aus Gehorsam. Da» Besste was Benjamin im va'terlichen Hauso lernte, war Liebe zu Gott, Liebe zuf Pflicht und zur Arbeit, und somit gewana er gerade das, was uns ganz allein zu nütz* lichen und glüchlichen Menschen machen kann. — lm zwó'Ifteu Jahre steilte es iha



Berühmte Marmer I.
D. BENJAMIN FRANKLIN.
B. I. No. ix.
der Vater frei, ein anderes Handwerk zu wahlen. Nach mehrern andern Vorschlagen ward endlich beschlossen, dass er bei seinem altem Bruder die Buchdruckerei erlernen solite. Auch diese lernte Benjamin sehr bald; aber seine Lernbegierde schrankte sich nicht auf diese Kunst ein, sondern er suchte sich Bücher zu verschaffen und las in seinen Freistunden und einem Theile der Nacht. So wie dadurch sein Verstand im•ner heller ward, so wuchs seine Begierde zu lernen, bald übte er sich auch, durch eigne Aufsatze seine Gedanken zu entwickeln und der Jüngling, welchen kein Lehrer leitete, ward sehr früh ein Gelehrter und Ver. fasser einiger mit Beifall aufgenommenen Auf¬
satze. Er verband sich mit andern jungen Leuten, um sich in gelehrten Unterredungen zu üben. Eine Zwistigkeit mit seinem Bruder nöthigte ihn-, Boston zu verlassen, er gieng nach Philadelphia, nahm daselbst Arbeit als Buchdrucker, zeichnete sich durch Fleiss und Geschiklichkeit aus, und trieb seine gelehrten Beschaftigungen fort, ohne an seiner gewöhnlichen Arbeit etwas zu versaumen. Nach mancherlei Zufallen etablir. te er sich selbst als Buchdrucker, ward wegen seiner Einsichten rühmlich bekannt und zu öffentlichen Aemtern gezogen. Und so nahm er einen Posten ein, den ihm in der Jugend gewiss Niemand prophezeiht hatte» Er starb im Jahre 1790.
D. BENJAMIN FRANKLIN.
T
JU n'y a peut- être que peu de jeunes lecteurs auxquels le nom de Franklin, eet homme célebre, ne soit pas connu. Né et mort dans un continent éloigné, Franklin étoit aussi connu en Europe que s'il en eüt été, et il sera estimé et renommé dans toutes les parties de la terre, oü les sciences & les arts seront cukivés. Ce n'est pas ici le lieu d'exposer tout son mérite, & de présenter 1'histoire complette de sa vie. U suffit de rappeller seulement que ce même Franklin fut l'inventeur des paratonneres & de l'harmonica; il suffit de raconter a nos jeunes lecteurs quelque chose de sa- jeunesse. Ils apprendront, en voyant que Franklin, quoique fils de pauvres gens, destiné a 1'état d'artisan, après avoir vécu long-temps avec peine du ttavail de ses mains, est devenu grand hom-
A
me d'état, écrivain & savant estimé, inven», teur utile, président du congrès a Philadelphie; ils apprendront dis-je que 1'homme peut par son application & ses éfforts, par» venir a tout.
Benjamin Franklin est né en 1706 4 Boston dans la nouvelle Angleterre province de 1'Amérique septentrionale. Son pere chandelier de profession, voulant que le plus jeune de ses hls embrass&t 1'état éclésiastique, Benjamin dut entrer au college; & il y fit des progrès trés rapides: mais le bien de son pere ne lui permettant pas de continuer ses études, il fallut qu'il les abandonnat un an après, & il n'apprit plus qu'a écrire & a compter. A 1'ige de dix ans son pere lui fit faire du savon & des chandelles, & quoia



Hommes cétebres I.
D. BENJAMIN FRANKLIN.
T. I. No. ïz.
que cette occupation ne convint pöint h son esprit vif, il s'y soumit cependant par obéiseance. Ce que Benjamin apprit de plus utile dans la mai&on paternelle, fut 1'amnur de dieu, 1'amour de ses devoirs & celui du travail; & en cela il acquit tout ce qui peut rendre les hommes heureux & utiles. A 1'age de douze ans son pere le laissa libre de choisir un autre métier; après plusieurs propositions, il se décida enfin a apprendre J'imprimerie, chez son frere ainé, & il la sut bientót. Son desir de s'instruire ne se bornant point a savoir 1'imprimerie, il se procuroit des livres qu'il lisoit dans ses nioments de loisir, & pendant une partie de la nuit. En devenant plus éclairé, il eut une !>lus grande envie de s'instruire; bientót il
développa son esprit par ses propres ouvrages, & ce jeune homme .«ans guide fut de bonne beure savant, & auteur de plusieurs écrits qui ont été accueillis, II se lia avec d'autres jeunes gens avec qui il avoit de savants entretiens. Une mésintelügence surycnuë entre lui & son frere, le forca de quiter Boston; il alla a Pliiladclphie, y prit du travail chez un imprimeur, se distingua par son application & par son habileté, & continua ses savantes occupations sans négliger son métier. Apiès plusieurs évenements, il •'établit lui-même comme imprimeur, dcvint renommé pour ses lumieres, & fut élevé aux charges publiques. II parvint done a une place, que certainement personne ne lui auroit annoncée dans sa jeunesse. B mouiut en 1790-
D. BENJAMIN FRANKLIN.
JL he name of this famous man is perhaps unknown but to few of our young readers. Being born and dead in a remote part of the world, yet he was as. known in Europa as a native European, and he will ever be known and esteemed in all ends of the earth, where sciences and arts are cultivated. Here is not the place for to exposé his merit, nor to relate the whole story of his life. It may be sufficiënt to mention that the same Franklin was the inventer of the eleftrophors and the harmonica, and to take something out of the remarkable story of his life, speaking of this man's youth to our readers. These when they «hall know that the man, who as he died was a great politic, alearned man, and a writer equally esteemed, a contriver
of useful things, the President of the Congress in Philadelphia, and the deliverer of the northern American States, that the same was but the son of men of a low condirion, was but bred a handycrafts-man, and during many yeurs hardly lived upon his labour, they can hereby perceive, that a man can become all by assiduity and application..
Benjamin Franklin was born in the year 1706 at Boston in New-England, aprovince of die northern America. His fatlier was a chandlef and wished that Benjamin his youngest soa might become a clergy-man. He therefore did frequent the latin school, where he rapidly advancedin.learning; but as his father's estatedidnotallow him tostudy, any longei' he



Celebrius men 1.
D. BENJAMIN FRANKLIN.
T. L No. n;
must leave the school after a year's time, and reduce his lessons only to the art of writing and arithmetic. M the tenth year of his age his father kept him tothe soap-maker*s and chandler's trade, and though the lively spirit of the boy disliked such an occupation, yet he applied himself to it out of obedience. The best that Benjamin learned in his fathcr's house was loveofGod,ofhisduty and of labour, and thus he got just what only is able to make us useful and happy men. In his twelvth year his father left him the choice of an other Handywork. After some other propositions made to him it was resolved that he was to learn the art of printing by his elder brother. This art like■wise Benjamin learned in short time; but his desire cf learning was not conlined to it only, but he saught to get books, and read in his spare - time and some hours in the night. As hereby his intellecT: was ever more renfied, his desire of learning grew
at the same time: soon he exercised himself in del ivering his sentiments by writing of several matters; and the young man without the conduer. of any master became very early learned, and the author of some works, which met with approbation. He also joined with other young men for to exercise himself in reasoning about scientifical matters. A quarrel he had with his brother, obliged him to depart from Boston: he went to Philadelphia, where he did work in some printing house, distinguished himself by his industry and ability, and continued his studious occupations, without neglecting his ordinary labours. After variousj events he sèttled there, having a printing-house, of his own got some reputation by his knowledge, and was admited to public offices. And thus he took up a place, which no body would have foretold him in his youth he. would ever do.
He died in the year 1790.
BENJAMIN FRANCLINO.
Il nome di questo uorno illustre è forse sconosciuto a pochi giovani letton'. Nato, e merto in una parte del mondo discosta, egli era cosi noto nell' Europa come un nativo Europeo, e sara sempre conosciuto, e pregiato in ogni canto della terra, nel quale le scienze, e le arti si coltivano. Non è qui tl luogo di esporre ogni suo merite, e di
A
narraTe 1'intera storia della sua vita. Bast! il mentovare ,che 1'istesso Franclino fu Pinventore de' conduttori del fulmine, e dell* armonica, e il trar qualche cosa dall' istoria toria della vita di questo uorno, parlando della sua gioventü ai nostri giovani lettori. Essi quando indi conosceranno che quell' uorno che mori gran politico, letterato, ed autore S



I
Voraini celebri I.
BENJAMIN FRANCLINO.
T. I. No. u
•timato, inventore di cose utili, Presidente del Congresso di Filadelfia, e liberatore degli Stati deli' America settentrionale, che Fistesso era figlio di persone volgari, che non era stato allevato che ad un' arte meccanica, e per una Iunga serie d'anni campava a stento col lavoro delle sue mani, potranno fcnparare che 1'uomo puö diventar tutto per i'assiduita, e i' applicazione. '
Benjamin Franclino nacque nell' anno 1706 in Bostone, citta di Nuova Inghilter•ca, provincia dell' America settentrionale. fl di lui padre era candelajo, e bramava che Benjamino il minimo figlio abbracciasse lo Stato ecclesiasrico. Esso freqtientava ancora la seuola Latina, dove faceva rapidi progressi; come perö le facolta del padre non bastavano a farlo swdiare, egli dovette dopo Un anno lasciare la scuola, e ridurre le sue lezioni all' arte di scrivere, ed all' aritmetica. Era in eta di dieci anni, quando suo padre lo applicö al mestiere di saponajo, e di candelajo, e benchè questa occupazione dispiacesse al vivace spirito del giovinetto, tuttavia visi adattö per ubbidienza. II migliore che Benjamino imparö in casa di suo padre, fu 1'amore di Dio, del suo dovere, e del lavoro, e cosi egli comprese giustamen, te ciö che solo puö renderci uomini utili e feüci. Avendo egli dodici anni, il padre
rimise nel di lui arbitrio lo scegliere un altro mestiere. Dopo piü alöe proposizioni fattegli si determinó fmalmente che esso imparasse l'arte della stampa da suo iratel maggiore. Ancora questa imparlla tostol Benjamino; perö la sua vogiia d' imparare non si riduceva a quella sola, anzi si procacciava libri, e leggeva nelle ore di ozio, e durante una patte della notte. Scciome per questo si rischiariva piü il suo ingegno, cresceva il suo desiderio d' imparare: poco dopo egli siesercitava aspiegare i suoi pensieri per iscritto sopra varie materie; e il giovane senza la condotta di alcun maestro si fece assai presto letterato, e fu autore di alcune opere approvate dal pubblico. Egi si congiunse ancora un altri giovani per esercitarsi in ragionamenti letterarj. Una contesa che ebbe con suo fratello, obbligollo ad uscir di Bostone: andö a Filadelfia, dove si mise a lavorare in un' altra stamperia, e si segnalava per la sua industria, ed abilïtè., continuando concia le sue letterarie occupazioni, senza pur mancare al suo ordinario lavoro. Dopo varj ca» si fermö dimora nel detto luogo mantenen, dovi una stamperia; acqtiistö fama per le sue cognizioni, e fu ammesso ad ufficj pubblici. E cosi egli occupö un posro che neila di cui gioventü nessuno li-averebbe predetto che occuperebbe ima volta,
Mori nel 1790.









Zoogende dieren IL 1>. X. No.
DE S A G O f N.
Be Sagoïn behoort tot de Aapen, die zich door hunnen langen flappen ftsart onderfcheiden. Daar zyn namenlyk ook Aapen zonder ftaarten, verder Aapen met lanFa rolftaarten en eindelyk Aapen met lange
flappe ftaarten. De hier genoemde
is een klein dier , behalven den ftaart, naauwlyks agt duimen lang. De ftaart is veel langer, dan het ligchaam en zodanig geringd, dat zwartbruine met geelachtig graauwe hairen zich afwiffi ten - De ooren zyn aan de zyden van het h.'?ofd uitgebreid *n met lange hairen overdekt, welke, zo als een vlak op hei voorhoofd, wit zyn. De hoofdverw van het ligehaan is zwartbruin.
De Sagoin is in Brafihe t'huis. Ofschoon hy aldaar een zeer zacht klimaat geniet, kan hy echter ook in Europeefche lariden leeven en men heeft hem niet alleen in het warmere Portugal en Frcnkryk, maar ook zelfs in Rusland tam gehouden, ja wat nog meer is, hy heeft zich in de genoemde Landen voortgeplant en zyne jongen gelukkig groot gebracht. De vrienden van de natuur hebben derhalven gelegenheid gehad , de levenswyze van deeze Aapen liaauwkeurig gade te flaan. De volgende onderhoudende berichten hebben wy van een paar Sagoins, welken in Petersburg gehouden werden.
Zy fpringen en klauteren, wel is 'waar,. Zeer fchielyk, maar zyn niet zoo onrustig Cn in geduurige beweging, gelyk andere
foorten van Aapen. By warmen zonne-
fchyn zitten zy dikwyls nuren lang heel gerust, of luizen malkanderen met de voorpooten en tanden, waarby zy een kirrend geluid maaken. Des avonds, omtrend met den flag van 6 uur, plagten zy allen in hunne met hooi gevoerde hutten, zamen te kruipen en lieten zich voor 's ochtends om 6 of 7 uur niet weder zien, noch hooren. Zelden kwam er geduurende den flaaptyd een voor den dag om zyn gevoeg te doen, waarmede zy hun nest nooit verontreinigen. Hunne gewoonlyke ftem was een kort gekir; maar wanneer zy op iets opmerkziam wierden gemaakt, lieten zy eene meer gillende ftem hooren, welke den Franfchen naam üiftiti, tamelyk naauwkeurig uitdrukte. In bevreesheid en in toorn was
hunne ftem fnaterend en kraakend.
Zy eeten gaarne fuiker en infecben, anders ook brood, gebak, allerhande vruchten, boanen, erweten enz. Hunne pis heeft eenen walglyken, rotachtigen ftank.
Het wyfjen draagt omtrend drie maanden en kan tweemaal in 't jaar jongen werpen. De jongen zyn in de eerfte weeken geheel kaal, laaten zich van de moeder gedurig omdragen en klampen zich achter de groote ooren dicht aan. Indien de moeder hun moede is, trekt zy dezelven los, en gooit ze hét mannetje toe, of Haat en fporrelt met hetzelve zoo lange, tot het óf jongen opneemt.



Saugthiere II»
B. I. No. J4
DER SAGOIN.
JL/er Sagoin gehort zu den Aften, welche sich durch ihren langen, schlafFen Schwanz auszeichnen. Es giebt nehralich Aften ohne Schwanze, ferner Aften mit kurzen Schwanzen, weiter Aften mit langen Wikkelschwanzen und endlich Aften mit langen schlalFen
Schwanzen. Der hier genannte ist ein
kleines Thier, ohne Schwanz kaum acht Zoll lang. Der Schwanz ist viel langer, als der Körper und geringelt, indem schwarzbraune mit gelblichgrauen Ilaaren abwecheeln. Die Ohren sind an den Seiten des Kopfs ausgebreitet und mit langen Haaren verdeckt, welche sn wie ein Fleck auf der Stirn weiss aussehen. Die Flauptfarbe des Körpers ist schwarzbraun.
Der Sagoin ist in Brasilien zu Hause. Ob er gleich daselbst ein sehr mildes Klima geniesst, so dauert er doch auch in europiüschen Landern aus und man hat ihn nicht nur in dem warmem Portugal und Frankreich, sondern auch selbst in Russland zahm gehalten, ja was noch mehr ist, cr hat fich in den genannten Landern fortgcfianzt und 6eine Jungen glücklich aufcrzogen. Die Freunde der Natur haben daher Gelegenheit gehabt, die Lebensart dieser Ailenart genau zubeobachten. Folgende unterhaltende Nachrichten haben wir von einem paar Sagoins, welche in Petersburg gehalten wurden.
Sie fpringen und klettem zwar sehr schnell, lind aber nicht so unruhig und in bestandiger liewegung, wie andere Afienarten. Bei
warmen Sonnenscheine sitzen sie oft Stunden lang ganz ruhig oder lausen einander mit den Vorderpfoten und Zalmen, wobei sie einen girrenden Laut horen lassen. Abends beinahe mit dem Schlage sechs Uhr, pfiegten sie allemal in ihre mit Heu gef ütterte Hutten zusammenzukriechen und hessen sich vor Morgens um sechs oder sieben Uhr nicht wieder sehen, noch hören. Seiten kam einer wahrend der Schlafzeit hervor, um einige Nothdurft zu verricliten, womit sie ihr Nest nie verunreinigten. Ihre gewöhnlichste Stimme war ein kurzes Girren; wenn sie aber auf etwas aufmerksam gemacht wurden, so hessen sie eine mehr tonende Stimme hören, welche den fransösösischen Namen, Uistiti, ziemlich genau ausdrückte. Bei Furcht oder im Zorne war
ihre Stimme schnatternd und knarrend.
Sie frcssen gern Zucker und Insecten, sonst auch Brod, Kuchen werk, allerlei Früchte, Bohnen, Erbsen u. dergl. Ihr Harn hat einen widerlichen, fauligen Gestank.
Das Weibchen tr'agt ohngefabr drei Monate und karn des Jahrs zweimal Junge werfen. Die Jungen sind in den ersten Wochen ganz kahl, lassen sich von der Mtitter immer umhertragen und klammem sich hinter den grossen Ohren dicht an. Wenn die Muiter ihrer überdrüssig ist so reisst sie dieselben los und wirft sie. dem Manchen zu, oder schlagt und zankt auf dieses so lange, bil es die Jungen aufnimmt.



Aniniaux vivipares II,
LE SAGOIN OU L' OUISTITI.
T. I. No. ïZ.
sagoin est de 1'espece des singes qui se dtstinguent par leurs queues lotigues & laches. 11 y a des singes sans queue, d'autresavecde longues queues angulaires; enfin il se trouve des sirges avec des queues Iongues & laches. Celui dont il est question ici, est un petit animal qui a a peine huit pouces de longueur. Sa queue beaucoup plus longue que son corps, ressemble a une suite d'anncaux, formës par Ia diiférence des couleurs, brune foncée & grise jaunatre, qui se succedent alternativement. Ses oreilles étendues sur les cötës de la tëte sont couvertes de longs poils, qui ont Fair d'une tache blanche sur le front. Le corps est généralement brun foncé.
Le Sagoin est originairement du Bresil. Qiioiqu'il soit d'un climat cliaud, il peut vivre dans quelques pays d'Europe, ei 1'on en a vu non seulement eh France & en Portugal, mais encore en Russie; qui plus est, il a produit dans ces pays, & ses petits ont vecu. Les naturailstes ont par cor.séqtient eu occasion d'observer exactement le genre dc vie de cette espece de singes. Nous a vons sur deux Sagoins qui étoient a Petersbourg, les détails amusants, qui suivent.
Ils sautent & grimpent a la vérité avec
vitesse, mais il ne sont pas continuellement
en mouvement comme les autres especes de singes. Ils passent souvent des heures entieres, assis tranquillement au soleil, ou bien ils s'épouillent 1 un 1'autre avec la patte de devant & les dents, & cela en roucoulant. Le soir presque au moment oü six heures sonnent, ils ont coutume de se trainer ensemble dans leur cabane garnie de foin, & ils ne se font plus voir ni entendre avant 6 ou 7 heures du matin. Quelquefois 1'un deux paroit la nuit pour faire ses besoins, ne voulant jamais en salir sa couche. Leur voix ordinaire est telde qu'on croiroit qu'ils roucoulent; mais lorsqiriis font attention a quelque chose, ils ont une voix sonore & jettent un cri assez aigu qui ressemble a leur nom francois Ouistiti. — lis aiment le sucre, les insecles, ainsi que le pain, le gateau, toutes les especes de fruit, les haricots, les pois, &c. Leur urine a une odeur repoussante & puante. La femclle .porte environ trois mois & peut avoir des petits deux fois par an. Les jeunes sont sans poil pendant la première semaine; ils se font toujours porter par la mere, & se cramponnent derrière ses grandes oreilles. Lorsque la mere est lasse, elle s'en débarasse en les jettant au male, ou en Ie battant & le querellant jusqu' a ce qu'il les prenne.
THE SANGLIN OR STRIATFD APE.
The Sanglin is of the number of'the apes, which are distinguished from other by their long tail hanging down; for there are apes without tails, other with long wringled, and other with long tails hanging down. The ape wliich is named here, is a little beast, and scarce eight inches long without his tail. He bas a tail much longer than his body and in rings, with dark-brown and bird-gay hair on it. His ears placed along on both sides of his headare covered,withlong hair, which appears like a white spot on his fore-head. The principal colour of his body is dark brown.
The Sanglin's native country is Brasil. Though he enjoys there a very tëmperate climate, yet he dures also in European coun-
No. 3.
tries, and has been conserved tame not only in the warmer Portugal and in France, but even in Russia, and what is more he has bred in the said countries, and well brought up his young ones. Thephysiologers therefore have had the occasion to observe accurately the manner of' living of this kind of apes. We have the following curious notices of two sanglings, which were kept at Petersburg.
They leap and climb very swiftly, but nre not so inquiet and in continual movement as other kinds of apes. By warm sun- shine they oftentimes sit wholehours still, or louse oneanother with the fore feet and teeth, making a snarling sound. In the evening about six a clock they always use to gather in their huts



Sucking Animals II. THE SANGLIN OR STRIATED APE. T. I. No. ia.
covered with hay, and they were notperceived again before six or seven a cloc.k in tbe morning. It was but seldom that one came forth dtiring the time of their sleepïng for to do his needs, so that they never did fotil their nests. Their usual voice was a soft snarling, which grew louder at their attending to any object presented to their senses. They love sugar and insefts, even as bread, cakes, all
sorts of fraits, beans, pease &. Their urine has a very ïll and rotten smel!. The female goes about three months with young, and can breedtwicein the year. The young'oncs in te first weeks are callow, love to be carried about by their mother, and stick fast to her great ears. The mother being wearied with them throws them to tht male, or beats and troubles him till he receives the young ones»
I L SAGUINO.
Il saginno è del numero di quelle scimmie, che sidistinguono per la lor coda lunga, e.pendeute, percnè vi sono scimmie senza coda, ed altre con code ïünghe, e storte, e finahnente con code lunghe, e pendenti. La srimmia qui nominata è un animduccio hingö appena otto dita senza la sua coda. Essa è vieppiü lunga delcorpo,edannellata,écoperta di reli nericci, e giallignoli grigi. Le ortcchie si stendono ai Iati del capo^e son coperte di huïghi peli, che pajono bianchi come una macchia nella fronte. II color principale del corpo è neriecio.
.11 saguino c originario del Bresile. Scbbene vi gode un clima as«ai têmperate, tuttavia dura ancd ne' pacsi Europeani, e si è conscrvato domestico non solamente nel Portogallo piü caldo, ed in Francia, perö ancora- in Russia, e il che è piü ha fatto razza ne' detti paesi, ed ha allevato prosperaniente i figliuo'd. I fisici dunque hanno avtito occa_;ione di osservare esattamente il modo di vive. re di questa spezie di scimmie. Queste cti; riose notizie abbhtmo di due saguini, che si nodrivauo in Pietroborgo.
Saltano, e rampicano moïto rapidamerte,
pero non sono si inquieti, ed in cerrtinuo mot» come altre specie di scimmie. Al lumedelsole stanno sovente cheti per ore intiere, 0 *i spidocchiano con i piedi dinanzi, e co' denti, facendo sent?re uno srrido. Di sera quasi al suoni delle sei soglicno sernpre rauiiarsi nelle loro capaïme coperte. di psglfc, r.è si fanno scorgere avami le s-.m o sette della matrina. Di r'ado uno usciva ftioti durantc la dormitura per fare i snoi bisogni, nè mat imbrattavano il lor nidov La loro wee ordinaria era uno strido sottile, che si svnv.emava assai, facendosi attendcre a qualche óggetto. Aniano il zucchcro,c gl' insetti; come anche il pane, le focaccie, ogni sorte di frutto, fr.ve, piselli &c. La loro orina ha un odor r'buttante, e marcio. La femmina è pregna- incirca j*er tre mesi, e puö figliare duo volte nell' anno. 1 figliuoli ne"c prime settimane sono speldt', si bsciano portav sempre attornodslk niadré, esi attaccano fortemente dietro alle grnndi orecehie. La rnodre araiojata'diessi^gl! st;.cca, e ii getta al maschio, o lo batte, e' lo stuzzica fiuchè riceve i fi^huoii.



Naden en Godheden. D. i No. 13.
NATIËN EN GODHEDEN.
JUPITER.
Ziet Fig. b.
De zelve wierd by de Grieken Zevs genoemd en van dezen, gelyk van de Romeinen, als hoogde God en Heer van Hemel en Aarde vereerd. Men verbeeldde hem als een Majeftueus man met Zinnebeelden van macht en lbrkte. Gewoonlyk houdt hy in de rechter hand eenen blikzerm' d;cn hy nederwaarts te flingenm in begrip ftaat, en in de linker eenen bevelhebber il.rf.. Nevens hem ftaat een zwarte Arend. In 't overige wordt hy nu eens zittende dan ftaande, dan rydende vertoond. Het Thesfalisch gebergte, Olympus, wierd a!s zyn woonplaats aangemerkt. In de Griekfche Stad Olympia was hem een groote Tempel gedicht, in welken zyn dandbeeld was opgericht, hetwelk Phidias uit yvoor zeer fraai had vervaardigt: derhal ven heet hy ook de Olympifche Jupiter. De Romeinen vereerden he.n in 't by zonder in eenen Tempel op het Capitolium; hier van dan dc naam Jupittr Capitolihus. Volgens de Fabel d.unt hy van Satuinus en Rhea af, wierd op het eiland Creta opge/oed, diet zynen Vader van den Troon, deelde met zyne broederen, Neptunus en Pluto de regeering, en had Ju. no tot geniaaliu, met welke hy dikvvyls in onvrede leefde.
MERKURIUS. Z. Fig. a.
ÜÜrfyn Griekfche naam is Hermes. Hy wierd als een fraai jongman vertoond, heeft ge¬
meenlyk eenen gevleugelden helm op het hoofd en gevleugelde voeten: in de rechter hand houdt hy eenen gevleugelden (laf, om welken nvee Hangen zich winden. De vleugels zyn het teken van zyne fnelheid, omdat hy voor den boo.de van de Godin gehouden wierd, d en Jupiter in de bovenwaereld en Pluto in de benedenwaereld tot allerhande verrichtingen, gebruikten. De Hangen zyn het zinnebeeld der leepheid; want men vereerde Merkurius ook als den opziender over alles, waartoe leepheid vereischt wordt, als den God van den koophandel, den woeker, den diefftal, der kampipelen enz. Hy was volgens de Fabel, een Zoon van Jupiter en Maja, en in Arkadien gebooren.
CHINEESCHE SOLDATEN. Fig. 1 en 2.
In het tweede fluk van dit Prenteboek vertoonden wy den Keizer van China; thans volgen twee afbeeldingen van Chïneefche Soldaten. De Chineefche krygsmacht is zeer aanzienlyk, indien men dezelve naar het getal van de Soldaten bepaald, hetwelk op 900,000 zal aanloopen, naamenlyk 700,000 man te voet, en 200,000 man te paard. Men telt 18,000 Officieren of krygsmandarins, welken in China den tytel Oiioan hebben. De gemeene Soldaat wordt Bagri genoemd. Fig. 1 vertoont eenen gemeenen Soldaat in de gewoone kleding, welke tot op het zyd geweer, ook den koop-en burgerlieden eigen is. — Fig. 3 vertoont den Soldaat in volle wapenrusting, gelyk hy by de wapenfehouwing verfchynt. B 5.



Natiën en Godheden.
CHINEESCHE SOLDATEN.
D. i. No. 14.
EEN KOREANER-
B en Chineefchen Soldaten is een Koreaner Fig. 3 ter gezelfchap bygevoegd, zoo als hy des koophandels wegen in China pleegt te verfchynen. Korea is een groot fchier eiland tusfchcn China en Japan gelegen, en wordt van eenen Koning beheerscht, die aan den Chineefchen Kcyzer Cynsbaar
is. Het noordelyk gedeelte van hetzelve is zeer ruuw, maar het zuMclyke zeer vruchtbaar. Di Koreaner bebben eene bcfchaafdheid dx>r de Chineezen verkregen, denwelken zy in kunde cn bekwaamheden echter niet evcnaaren. Zy handelen voornaanilyk in ruuwe zyde naar China. Hunne klcedim» is meerendeels wit; zy fteckcn uit, door hunne groote ZonhoeJen.
NATIONEN UND G O T T II E I T E N.
JUPITER.
Siehe Fig. b.
liiess beiden Griechen Zcvs und ward von diesen, so wie von den Römern, als der höchste Gott und Herr des Himmels und der Erde verehrt. Man bildete ihn als einen majestiitischenMannmitSinr.enbildern der Macht und Stürke. Gewöhnlich balt er mit der rechten Hand einen Blitz, welchen er herunterzuschleudern begriifen ist, und in der linken einen Befchlshaberftab- Neben ihm flehf ein schwarzer Adler. Uebrigens wird er bald sitzend,baldstehend, bald fahréud vorgestellt. Das thessalische Gebürge, Olymp, wurde als seine Wohnung angesehen. In der gricchischen Stad Olympia war ihm ein grosset Tempel gebaut, in welchem seine Bilusaule stand, die Phidias aus Elfenbein schön verferrigt harte: daherheisst er auch der Olympische Jupiter. Die Römer verehrten ihnbesonders in einem Tempel aufdem Gap tolium, daherder Name Jupiter Capitolimn. Nach der Fabel ftammt er vom Saturn und von der Rhea ab, ward auf Creta erzogen, stiess seinen Vater vom Throne, theilte sich mit seinen Brü•1gro, Neptun und Pluto, in die Regierung
und batte die Juno zur Gemahlin, mit def er oft in Unfrieden lebtc.
M E R K U R. Siehe Fig. a. Sein griechischer Name ist Hermes. Er wird als ein schoner, junger Mann vorgestellt, hat gewöhnlich einen gedügelten Helm auf dem Kopfe und gefhigelte Fiisse: in der rechten Hand halt er einen geflügelten Stab, um welchen sich zwo Schiangen winden» Die Flügel sind das Zeichen seiner Schnelligkeit, weil er als der Götterbote gedacht ward, den Jupiter in der Obertvelt und Plat» in der Umenvelt zu allerlei Verrichtungen brauchte. Die Schiangen sind das SinnbihJ der List, denn man verehrte den Merkur auchv als Aufseher über Alles, wozu List erforderlich ist; als den Gott des Handels, des Wuchers, des Diebstahls, der Kampfspiele. Er war nach der Fabel ein Sohn des Jupiters und der Maja und in Arkadien geboren,
CHINESISCHE SOLDATEN. Fig. 1. und a.
Im zweiten Hefte dieses Bilderbuchs fdbr-



Nationen und Gottheiten III. NATIONEN UND GOTTHEITEN. B. I. No. &
ten wir den chinesischen Kaiser auf, jezt folgen zwo Vorstellungen von chinesischen Soldaten. Die chinesiche Kriegsmacht ist selir ansenhlich, wenn man sie nach der Anzahl der Soldaten bestimmt, welche sich auf 900,000 belaufen sott, nemlich 700,000 Mann zu Fuss und 200,000 Mann zu Pferde. Man zahlt 18,000 Offiziere oder Kriegsmandarinen, welche in China den Titel, Q110 an,haben. Dergemeine Soldat heissü Bagri. Fig. 1. llellt einen gemeinen Soldaten in gewöhnlicher Kleidung vor, welche bis auf das Scitengewehr auch den Kauf- und Bürgersleuten eigen ist. Fig. s. aber zeigt den Soldaten in voller Rüstung, wie er bei den Musterungen erscheint.
EIN KOREER.
Den chinesischen Soldaten ist zur Gesellschaft ein Koreer Fig. 3. gegeben, so wie er des Handels wegen in China zu erscheinen pflegt. Korea ist eine grosse Halbinsel zwischen China und Japan und wird von ei» nem Könige beherrscht, weicher dem Chi. nesischcn Kaiser zinsbar ist. Der nördliche Theil derselben ist sehr rauh, der südliche aber sehr fruchtbar. Die Koreer haben einige Kultur durch die Chineser und Japaneser erhalten, denen sie in Kenntnissen und Geschicklichkeiten noch nachstehen. Sie handeln vornehmlich mit roher Seide nach China. Ihre Kleidung ist mehrentheils weiss, auszeichnend sind ihre grossen Sonnenhüte.
DES NATIONS ET DES DIEUX.
JUPITER. Fig. b.
Jupiter étoit connu des Grecs sous Ie nom de Zeys', ces peuples ainsi que les Romains I'honoroient comme le premier des dieux, Ie maïtre du ciel & de la terre. On le représentoit sous la figure d'un homme, avec un air majestueux, & avec les emblêmes de la force & de la puissance. Ordinairement il tient dans la main gauche un sceptre, & dans la main di'oite un foudre qu'il est prêt a lanCer. A cöté de lui est un aigle noir. Du reste il est représenté tantöt debout, tantot assis, tantöt trainé sur un char. Le mont Olympe en Thessalie étoit regardé comme sa demeure. A Olympie ville de Grece on lui avoit élevé un grand temple, dans lequel se faisoit remarquer sa superbe statue faite en ivoire par Phidias: detè vient qu'il s'ap-
B
pelloit aussi Jupiter Olympien. Les Romains I'honoroient particulierement dans un temple bati sur le Capitole, ce qui lui fit donner le nom de Jupiter Gapitolin. Suivant la fa» ble, il naquit de Saturne & de Rhée, fut élevé dans Püe de Crete, renversa son pere de dessus le throne, partagea 1'empire avec ses freres Neptune & "Pluton; & eut pour épouse Junon avec qui il étoit souvent en discorde.
M E R C U R E.
Fig. a.
Mercure dont le nom grec est Hermès, est représenté sous la figure d'un beau jeune homme; il porte ordinairement un casque ailé sur la tête, & a des ailes aux pieds; ii tient dans Ia main droite un baten avec des ailes, & autour duquel s'entortillent deux senpents. Les ailes désignent la vïtesse qui lui
\



Des natioiis & des dieux. III.
DES NATIONS ET DES DIEUX.
T. I. No. i-v
étoit attribuée, parceqifon le croyoit messager des dieux, & employé par Jupiter & Pluton a toutes sortes de fonctions dans le ciel & dans 1'enfer. Les serpents sont 1'emhlême de la ruse, & Pon honoroit Mercure comme le dieu du commerce, de 1'usure, du 'vol, de la lutte, enfin de tout.ce qui e'xigé de la ruse. Suivant la fablé, il étoit fils de Jupiter &. de Maïa, & né en Arcadie.
SOLDAT S CHINOIS. Fig. i. & a.
Dans le second cahier de eet ouvrage j'ai représenté 1'empereur de la Chine; maintehant suivent deux figures qui réprésentënt des "Soldats chinois. La Chine doit être une p'üS i atfce trés redoutable, a cn juger par le nombre de ses soldats, car on en compte 900.000; savoir 700,000 d'infanterie & 200,000 de cavalerie. Tl y a 18000 officiers 011 mandarins pour la guerre, lesquels ont dans ce pays le titre de Quaan. Le simpte soldat s'appel-
le Bagri. La figure 1. représenté le simple
sol dat dans son habit ordinaire, qui au sabre
prés ressemble a celui des marchands & des
bourgeois. La fig. ï. montre le soldat dans
son équipement complet, tel qu'9 paroit aux
revues. .
C O R É E N.
Les soldats chinois sont accompagnés d'un Coréen, fig. 3. tel qu'il a coutume de paroitie cn Chine pour faire le commerce. La Córee est une presqu'ile entte la Chine & le Japon, goiivérnee par un roi tributuire de 1'empereur de la Chine. La jpartié septentrionale est trés agreste, mais la méridionale est trés fertile. Les Coréens ont quelques cotfflóissances qui leur ont été communiquées par les Chinois & les Japonois; mais ils sont bien inférieurs a ces pcuples en science 6c en adresse. Ils commercent en soie écrue avee la chine. Leur habillement est presque toujours blanc: leurs chapeaux d'été sont remarquables.
NATIONS AND DEITIES.
JUPITER.
I See Fig. b.
e was called among the Greeks Zats, and was worshipped by them even as by'the Romans as the chiefest God and Lord of heaven and earth. .He was represented as a majestous man with devises of might and strength. He helds ordinarily in his right hand a thunder-bolt which he is darting, and in the left a commander's staff. A black eagle stands aside of him. Besides Le is represented sitting, standing or going-in a'cart.
The Thessalian mnuntain Olympus was accounted his habitation. In Olympia, a town of Grecia there was a great temple built for him, in which stood his statue finely made by Phidias of ivory; therefore he is also called the Olympian Jupiter. The Romans adored him parricularly in a temple in the Capitolitim; thence is the name of Jupiter Capitolim/s. According to the fable he descends from Satumus and Reha, and was bred up in Creta: he unthroned his father, and shared the empire with his brothers Neptu,



Natippe and Deities III.
NATIONS AND DEITIES.
T. t No. 13.
ne and Pluto: he had for his wife Juno, with whom he oftér. fiyed in disharmony.
M E R C U R Y.
See Fig. a. His Greck name is Hermes. He is represented as a fine young man: he has commonly a winged helm upon his head, and winged feet; he helds in his right hand a winged stak' with two serpents wringling about it. The wings are t'.*e signof las swiftwass, because he is aientjoned as the messenger of the Gods, who was im\ loyed by Jupiter in the superior and by Pluto in tlie ünerior world to seyeral busines.ses. The serpents are the symbol of eraft'ress; for Mercury was also worshipped as the sv.rveyor of all actj ns fi r which stratagem is required ard as 'he Go.d 'f commerce, usure, tl eft, and campnghts. He was, a's the fthTe says, the stn of Jupiter and .Va;a, fitjd born in Arcadia.
CHINESE SOLDIER S. Fig. I. and II.
In the second qnire of-this book we produced --h: E v.perr-r of China: row follow two reprcsentations of Chinese soldiere, The
Chinese «force of arms is considerable as to the number of soldiers amounting to ninehundred thousand men, viz. sevenhundred thousand foot-soldiers, and twohundred thousand horse-men. One may count eigthteenthousand rlïïciers or mandarins of war, who have in China the title of Quaan. The coirimon soldier is called Bagri. Fig. I. represents a common soklier in his ordinary dress, which evenexceptthe swordisalsopropertomerchants and citizens; but Fig. II. exhibits him in his full arming such as he appears in a review. A C O R E A N. To the Chinese soldier an habitant of Corea is adjoined Fig. III. such as he is wont to appear in China for trading. Corea is a great peninsule between China and Japon, and is governed by a King tributary to the Chinese Emperor. The northern part of it is very unpleasant, but the southerly is very fcrtile. The Coreans have had some culture of the Chinese and Japanesse, with whom they are still behind hand in knowledge and ability.. They deal principally with raw silk for China. Their clothing is mostly white, and their summer-hats are very singular.
NAZIONI E DEITa.
GIOVE.
Veggas. !a Fig. b.
JEgli si chiamava Zcus fra i Greci, da'quaïi siccome dai Romani si venerava come sommo Dio, e Dominatore del cielo, e della terra. Si figurava come un uomo maestoso con simboïi della possanza, e forza. Tiene per Pordinario con la man destra una saetta 0 cia il fulmine che egli è in atto di lauciare
in giü, e nella sfnistra un bastcne di coniando. Accanto di 1 . la sta un' aquila nera. Per altro si rappresenta ora sedente, ora stante in piedi, ora andante in carro. II monte Olimpo in Thessalia si riguardava come Ia di lui abitazione. In Olimpia, citta di Grecia gli era stato fabbricato un gran tempio dove stava la sua statua, da Fidia bellamente fatta d'ivorio; perciö si dice ancora- Giove



-^azioni e Deita III.
NAZIONI E DEITa.
T. I No. 13.
ülimpio. I Romani lo adoravano particolarmente in tempio nel Capitolio, indi è il nome di Giove Capitolino. Secondo la favola egli discende da Sammo, e Rea, e fu allevato jn Creta, detronizzö suo padre, fece parte dell' impero ai fratelli suoi Nettuno, e Plutone, ed ebbe per moglie Giunone, con cui Viveva sovente in disarmonia.
MERCUR10. Veggasi la Fig. a.
II suo nome Greco è Ermes. Si rapprcsenta come con bel giovane, ed ha d'ordinario un elmo alato in testa, ed ale in piedi: tiene nella man destra un bastone alato, attorno a cui due serpenü si arroncigliano. Le ali sou segni della prestezza, perchè si mentova come messaggiere degli Dei, che Giove nel mondo superiore, e Plutone nell' inferiore impiegavano a varie faccende. I serpenti sono il simbolo dell' astuzia, perchè Mercurio si venerava ancora come intendente di tutte le cose che richiedono scaltrimento, ecome Iddio del traffico, dell' usura, del la. droneccio, e delle lotte. Era secondo la favola il figlio di Giove, e Maja, e nato in Arcadia.
SOLD'ATI SINESI. Fig. I. e II. Nel secondo quaderno di questo libro ab-
biamo prodotto 1'Imperadore delle Chine: 0ra seguono due rappresentazioni di soldati Cinesi. Le truppe Chinesi son molto considerabili riguardando il numero de' soldati, che montano incirca a novecento mila, a sapere scttecento mila santi, e ducento mila cavalier. Si noverano dieciotto mila ufficiali, o mandarini di guerra, che hanno in China il titolo di Quaan. II semplice soldato si dice Bagri. La fig. L rappresenta un semplice soldato in abito ordinario, il quale compresavi la spada ó proprio anche de' mercanti, e cittadini. La fig. IL mostra il soldato in compita armatura, quale compare nelle riviste.
UN COREANO.
Ai soldati Chinesi è aggiunto un Coreano fig. III. quale suole comparire in China a causa del traffico. Corea è una peninsola grande tra la China, e il Giappone, e si governa da un Re tributario dell' Imperadore delle Chine. La paite settentrionale di questa isola è molto aspra., perö la meridionale è assai fertile. 1 Corcani hanno avuto qualche coltura dai Chinesi, e Giapponesi, a cui perö sono inferiori in sapere, ed abilita. 'frafficano principalmente di seta cruda per la China. II lor vestito é le piü volte bianco, ed i loro cappclli di state sono assai strani,









Fabrieken en Ambachten. D. i. No. 14.
VAN HET GEWINNEN EN DE TOEBEREIDING DER BOOMWOL.
iL/e plant, welke de Boomwol oplevert, is eigen am warme Landen. Allengskens heeft men de/.elve in vérfcheiue gewesten verpoot, maar in Landen, welken van het natuurlyk vaderland ten opzichte van het klimaat en den bodem te zeer verfchillen, verkrygt de plant niet alleen de natuurlyke hoogte niet, maar brengt ook kleinere zaadvatcn, en dus minder wol voort. In Amerika en Oostïndie is de Boomwollen plant boomachtig en bereikt eene hoogte van 15 tot 2.0 voeten. Op de Antillifche eilanden, waar veel boomwol gewonnen wordt, is dezelve 9 tot 10 voeten hoog, en in de warmere landen van Europa, by voorbeeld, op Sicilië en Maltha is het flechts een kleine flruik, die niet boven 2 tot 3 voeten hoog wordt.
De bloesfems van den Boomwollenboom begaan uit vyf geele bladen met purperverwige Arceren. De Zaadkorrels groeien in eene ronde hul .el, en zyn in wolachtige vezels ingehakt, welken juist de bekende boomwol geeven. De hulzels zyn in den beginne groen, maar worden ryp zynde, zwartbruin, Zo als de wollige vezels in het hulzel zich ontwikkeld hebben, fpringt hetzelve open, en nu is het tyd, dezelve in te zamelen, omdat anders de wol door den wind verflrooid zou worden. Het is zeer onderhoudend, in een boomwollen plantfoen ten tyde van den oogst tegenwoordig te zyn, te hooren, hoe nu hier dan daar een hulzel met een geraas ppenfpringt, 'en te zien, hoe de negerflaven rondloopen, om de rype hulzels af te plukken.
Zyn de hulzels allen ingeoogst, dan wordt de boomwol uit dezelve ios gemaakt. Om No. 3.
dezelve te zuiveren, en van de in dezelve zich bevindende zaadkorrels te bevryden, bedient men zich gewoonlyk van byzondere werktuigen, of moolens, welken met touwen omgedreven worden. Eene verdere toebereiding vereischt de boomwol niet, zy wordt hierna tot verzending ingepakt. Maar dit inpakken is eenigzins omflachtig, omdat de boomwol, uit hoof ie van haare veerkracht of elasticiteit zich moeilyk laat zamendrukken. Men hangt eenen zak met fterke touwen aan balken, maakt denzelven van binnen vocht, een arbeider klimt in den zak, treedt de hem toegereike wol eerst met de voeten neder, dampt dezelve dan met eenen knos vast en knypt ze met eene tang zamen. Wanneer de zak op deze manier geheel vol is, laat men denzelven omlaag, cn naait hem aan de opening met derk bindgaren toe.
Van dit alles zal de vorendaande plaat een duidelyker denkbeeld geeven. Het hovende perk vertoont eene planting op de Westindifche eilanden, welke door Negerflaven bezorgd wordt. Ter linkerhand daat een boomwollenboom, van welken een Negerflaaf de hulzels afplukt. Achter deszelfs voeten zit een ander, die de boomwol uitleest. Ter rechterhand bevindt zich onder een dak eene Negerin, welke de boomwol, door de moolen van de zaadkorrels zuivert: verder een Neger in eenen zak, waar 'hy de boomwol intrapt, een ander, naast hem houdt een bekken met water, om van tyd tot tyd den zak te bevochten. Verder naar beneden liggen ingepakte zakken, gelyk de-



Fabrieken en Ambachten. VAN HET TOEBEREIDENDER BOOMWOL. D. i. No. r*.
zelve verzonden worden. Liet middenperk van de plaat vertoont eenen Asiaat, die de boomwol met den boog ophaalt, om dezelve losferte maaken, omdat de wol anders te fterk aan malkander zou klee ven, en tot het verarbeiden onbekwaam worden. -- In het benedende perk is ter linkerhand een tak van den boomwollenboom met bloesfems en vruchthulzels te
zien: verder byzondereen hulzel, 'tv/elk aan de fpits begint open te gaan, boven hetzelve de zaadkorrels tamelyk in natuurlyke grootte met de wollige vezels. Ter rechterhand zyn de enkele deden van de werktuigen, waardoor de boomwol wordt opgehaald en losgemaakt, afgebeeld.
VON DER GEW1NNUNG UND ZUBEREITUNG DER BAUMWOLLE*
3D as Gewachs, welches die Baumwolle liefert, ist ein Eigenthum warmer Liinder. Nach und nach hat man es in mehrere Gegenden verpflanzt; aber in Landern, welche von dem natürlichen Vaterlande der Baumwolle in Ansehung des Klima und des Bodens zu sehr |abwei chen, erreicht das Gewachs nicht nur die natürliche Höhe nicht, sondern bringt auch kleinere Saamenkapseln und mithin weniger Wolle. In Amerika und Ostindien ist das Baümwollengewachs baumartig und erreicht eine Höhe von 15 bis 20. Fuss. Auf den Antillischen Insein, wo viele Baumwolle gewonnen wird, ist es 9 bis 10 Fuss hoch, und in den warmem Landern Europas, z. B. Sicilien und Malta ist es blos ein kleiner Strauch, der nicht über 3 bis 3 Fuss hoch zu werden pflegt.
Die Blüthen des Baumwollenbaums beftehen aus fünf gelben Blattern mit purpurfarbigen Strichen. Die Saamenkömer wachsen in einer runden Kapsel und sind in wollartige Fasern eingehüllt, welche eben die bekannte Baumwolle abgeben. Die Kapseln sind Anfangs grün, werden aber bei der Reife schwarzbraun. So wie die wolligten Fa¬
sern sich in der Kapsel entwickelt haben, so springt dieselbe auf und nun is es Zeit, sie einzusammeln, weil sonst die. Wolle vom Winde zerflreut werden würde. Est ist unterhaltend, in einer Baumwollenpfianzung zur Zeit der Erndte zugcgen zu seyn, zu hören, wie bald da bald dort' eine Kapsel mit einem Knalle aufspringt, und zu sehen, wie die Negersklaven herumwandern, um die reifen Kapseln abzupflücken.
Sind die Kapseln alle geerndtet, so wird die Wolle von densclben abgelöst. Um sie zu reinigen und von den darin befindlichen Saamenkörnern zu befreien, bedient man sich. gewöhnlich besonderer Masclnnen, oder Mühlen, welche mit Stricken umgetrieben werden. Einer weitern Zurichtung bedarf die Baumwolle nicht, sie wird daraüf zum Ver? enden eingepackt. Dieses Einpacken ist aber etwas umfliindlich, weil die Baumwolle vermöge ihrer Elasticitax sich schwef zusammendrücken lasst. Man hangt einen Sack mit Harken Stricken an Balken, feuchtet denselben inwendig an, ein Arbeiter fleigt in den Sack, tritt die ihm zu gerei chte Baumwolle erst mit den Füssen nieder, ftösst sie darm



Fabrik und Handwerk 3. VON DER ZUBEREITUNG DEE. BAUMWOLLE. B.I.No.iz,
mit einer Keule fest und kneipt sie mit einer Zange zusammen. Wenn auf diese Weise der aack dicht angefüllt ist, so lasst man ihn herunter und neht ihn an der Oefnung mit Harken Bindfaden zu.
Von allem diesem wird die -vorstehende Kupfertafel eine deutlichere Vorstellung verschaifen. Das nbere Feld derselben zeigt eine Pflanzung auf den Westindischen Insein, welche von Negersklaven besorgt wird. Zur Linken steht ein Baumwollenbaum, von welchem ein Nej;er die Kapseln pflückt. Hinter dessen Füssen sitzt ein Anderer, weicher die Baumwolle ausliest. Zur Réchten befindet sich unter einem Dache eine Negerin, weicher di'2 Baumwolle durch die Mühle von den Saamenkörnem reinigt: fernerein Neger im Sacke, wo er die Baumwolle ein-
tritt: ein Anderer darneben halt ein Becken mit Wasser, um von Zeit zu Zeit den Sack anzufeuchten. Weiter tinten liegen eingepackte Sacke, wie sie versendet zu werden pfle-
gen. ■ Das mittlere Feld der Kupfertapfel
stellt einen Asiaten vor, weicher die Baumwolle mit dem Fachbogen facht, um sie aufzulockern, weil die Wolle sonst filzigj und zum Bearbeiten untauglich bleiben würde. Im untersten Felde ist zur Linken ein Zweig vom Baumwollenbaum- mit Blüthen und Fruchtkapseln zu sehen: ferner besonders eine Kapsel, welche sich an der Spitze zu óffnen anfangt, über dieselbe die Saamenkörner und endlich ein einzelnes Saamenkorn ziemlich in natürlicher Grosse mit den wolligen Fssern. Zur Rechten sind die einzelnen Theile der Fachwerkzeuge abgebildet.
DE L'ACQUISITION ET DE LA PRÉ PARA TI ON DU COTON.
plante qui produit le coton est 'ime propriéré des pays ehauds. Peu-a-peu on Pa transplantée dans plusieurs contrées; mais dans les pays q li par rapport au clinut & au sol, different rop de celui du coton, cette plante non seulement ne parvient pas a sa hauteur naturelle mais même ne produit pas d'aussi gmsses cansules, & el'e donne moins de coton. En Amérique & aux Indes olientales, le cotonier est une espece d'arbres de 15 a 10 pieds de haut. Aux fles antilles, oü 1'on a beaucoup de coton, il n'a pas plus de 9 a 10 pieds de hauteur, & dans les pays les plus chauds de 1'Europe, comme è.Malte & en Sieile, il ne passé pas a a 3 pieds.
C
Les fleurs du cotonier consistent dans cinq pêtales jannes, avec de lignes de couleur de pourpre. Les graines se trouvent dans des capsules rondes & sont enveloppées dans des fibres laineuses qui donnent le coton. Les capsules d'abord vertes deviennent en mürissant d'un bnm foncé. De même que les fibres laineuses se sont dégagées dans les capsules, de même celles-ci se crevent, & alors il est temps de les cueillir, car sans cela le coton seroit abimé par le vent. II est agréable de se trouver dans une plantation de cotoniers au moment de la récolte, d'entendre le bruit que font les capsules, & de voir les negres aller ca et la pour cueillir les plus mures. t



Fabriques & Métiers III. DE LA PRÉPARATION DU COTON. T. I. No. 14.
Lorsque les capsules sont récoltées, on entire le coton. Pour le nettoyer & le dégager des graines qui s'y trouvent, on se sert ordinairement de machines particulieres, ou de moulins qu'on met en mouvement avec des cordes. Le coton n'exige pas plus de préparati' n; on 1'emballe ensuite pour en faire des envois. Cet emballage coute un peu de peines, car le coton a cause de son élasticité, n'est pas facile a presser. On pend un sac a des poutres avec de grosses cordes; on le mouille intérieurement; tin ouvrier qui y monte, foule d'abord, le coton avec les pieds, le presse fortement ensuite avec une massue, & le serre avec des pinces. Lorsque le sac a été bien rempli de cette maniere, on le descend & on en coud 1'ouverture avec une forte ficelle.
La gravure ci-jointe donnera une idéé plus claire de tout cela. La partie supérieure représente une plantation exploitée par des Negres aux ïles d'Amériques. A main gau-
che est un cotonier dont un Negre cueille les capsules; derrière ce noir en est un autre qui épluche le coton. A droite sous le toit se trouve un Negre foulant avec ses pieds le coton dans un sac; un autre se tient a cóté avec un bassin plein d'eau pour mouiller le sac de temps en temps. En bas sont des sacs remplis & tels qifon a coutume de les envoyer dans les différentes contrées de. la terre; la seconde partie de la gravure représente un Asiatique qui bat le coton avec. un arcon pour 1'amolir; sans cette précaution le coton sèroit dur & ne pourroit êtreiravaillé. L'on voit sur la partie inférieure, de la gravure a gauche, une branche de cotonier avec des fleurs & de capsules a fruit», de plus une capsule séparémpnt» au öessui, dc la quelle sont des graines, & enfin une. graine presque de grosseur naturelle avec les fibres coloneuscs. A droite sont représentés les instruraents pro pres a battxe Is. coton..
OF THE GATHERING AND PREPARING OF THE COTTON-WOOL*.
ÖLjie plant, which gives cotton, is the property of warm countries. It has been transplanted in tract of time into more regions; but in countries whofe cfimate and soil is too different from that of cotton's native country, this plant not only does not reach it's natural height, but also brings; forth little caskets of seed , and consequeatly less wool. In America and East - India it is of like size with a tree, and grows from fiftcen to twenty foot. In the islands calle.l Antilies, where much cotton is gathered, the said plant is nine or ten foot high,
and in the wanner countries of Europa, a§Sicily and Maltha it is but a little shrub, which seldom exceeds two or three foot.-
The flower of the cotton - tree is coaiposed of five yellow leaves with purpelish stripes. The grains of seed grow up in a round casket, and are mvolved in wooly fibers,, which give the known cotton-wool. The caskets are at first green, but when ripe become dark-brown. The wooly fibers as soon as unfolded in the casket, open immediately, and,then it is time to gather them,, because otherwhe the wool would be scat»



Fa.brics aiuUiaRdycrafts3. OF THE PREPARING OF THE COTTON-WOOL. T. I.N.14
terei abroad by the wind. It is curious to be present in some plantation of cotton at tlie time of the gathering of it, to hear caskets here and there eraek, and to see the ncgr i - slaves going hlthcr and thither for to pluck the ripest caskets of seed,
Ail the caskets having bien gathered, the wool is put off. For to eleanse it and put away thé gnins of heed being in it, they commonly use some machines cr müls, which are kept a gong by means of ropea. The cottrn-v.oii needs no furthsr preparing: it here after is packed up in order to be sent away.. It is somewhat toilsora to paek it. up, being hard to be coiupacted because of it's elasticity. A sack is tied with strong ropes to a tea-n, and wetted within:. then some man s$eps into it, and treads down with the feit the wool reachcd to him, which. he compacts gfterwards poking it in with a great stick, and pressing it with a pair of tongsv The sack thus full crammed is let down, and sewed up above with strong pack -thread.
Ali this will' be more clcarly represented hi tbc cut before us we see. The upper part of it shews a plantation in the islands
of the West-Indies, which is attended by negro -slavcs. To the left hand one may see a cotton-tree, and a negro plucking the caskets of seed from it. Behind his feet an other is sittihg who chooses the cotton-wool. 'To the right under a roof there is a negro» wömari who cleanses the cotton-wool from the grains of seed by means of the mill: moreover a negro being in a sack treads the cotton-wool into it: an other aside of him heldsabasonfilïedwith water for wetting the sack from one time to another. Mere below there are sacks packed up for being sent away. The middle of the cut exhibits an Asian, who beats the cotton-wool with the bow in order to make it loose , because otherwise it would remain as course as feit, and unfit sor being imployed at any work. In the inferior part at last to the left one may see a branch of the cotton • tree with flowers and caskets of fruit, then one casket apart, which begins to open above, and over it the grains of seed , and at last a single grain of seed alm-- st of it's nataral size, with wooly fibers. To the right the single parts of the instruments for beating the wool are represented.
DELLA RACCOLTA E PREPARAZIONE DEL COTTONE O DELLA BAMBAOTA-
I,,, pianta che da il cottone 0 la bambagia è propria de' paesi caldi. Si è trapiantata successivamente in var'e regiöhi; pero ne' paesi il cui clima, e terrero é troppo differente da queHó della patria narurale deisa bambagia, non solamente qnesto vesetabjle non arriva alla sua altezza naturale, re-
G
rö produce ancora picciole capsole o conser» ve del seme, ed anche meno lana. Nell» America, e 1 elle Indie orientali la pianta del cottone è iig! a'e in grandezza ad tin albero» ed arnva a quindeci fin a venti p;edi. NelIe isole dette Anrille dove si raceoglje mo.ta bambagia, è alta nove 0 diqci piedi, e ne'
3



Fabriche e mestieri III.
T. F. No. 14.
paesi piü caldi dell' Europa come in Sicilïa, e Malta non è che un fruticello che non suole oltrepassare i due o tre piedi.
I fiori dell' albero del cottone son composti di cinque foglie gial e vergate di purpureo. I grani di seme crescono in una capsola ritonda, e sono involti in fibre o filetti lanosi, i quali danno la bambagia o il cottone noto. Le capsole sono di principio verdi, perö maturando si fanno nericci. I filetti lanosi tosto che si sono sciolti nella capsola si spaccano, ed allora è tempo di raccorli, perchè altrimenti il cottone si spargerebbe dal vento. E curioso 1'esser presente in una piantagione di cottone al tempo della raccolta, il sentire qui e li una capsola aprirsi con uno schioppo, e il vedere come i negri vanno qua e la per raccorre le capsole piü mature.
Raccolte che sono tutte le capsole. si stac Ca la bambagia. Per mondarla, e cavare i grani di seme che vi son dentro, s'impiegano d'ordinano certe macchine o mulini che si girano per mezzo di corde. 11 cottone non ha bisogno s'altro appresto per adattarsi alle rimesse. II farne fardelli è un poco opero60, perchè a cagione della sua elasticita si comprimé diffielmente. Si attacca con corde grosse a travoni un sacco che si bagna di dentro: un lavorance monta nell' istesso, e etlva con i piedi la bambagia recata?li, poi 1'assoda con un» mazza, e la stringe con u-
na tanaglia. II sacco in questa maniera im* pinzato si cala giü, e si cuce in sieme in cima con spago grosso.
Tutto questo si rappresenta piü chiaramente nel rame che ci sta innanzi. La parte superiore di esso fa vedere una piantagione nelle isole delle lndie occidentali, alla quale gli schiavi negri attenduno. A man sinistra si vede un albero di Cottone, ed un negro che ne raccoglie le capsole. Dietro ai di lui piedi sta un altro che sceglie la bambagia. A man dritta si trova sotto un tetto una negra che per mezzo del muiino nicnda la bambagia: da' grani di seme: di poi vedesi un negro che sta in un sacco stivando la bambagia: un altro accanto di quello tiene un bacile empito d'acqua per bagnare il sacco di tempo in tempo. Piü abbasso trovansi sacchi acconciati per le rimesse. II mezzo del rame rappresenta un Asiano, che batte la bambagia coll' arco per renderla s 11a, perchè altrimenti restcrebbe grossa come feltro, ed inabile a mettersi in opera. Nella parte inferiore finalmente a mano manca si vede un ramo delf albero di cottone con fiori, e capsole del frutto: di poi sta a parte una capsola che cominicia ad aprirsi in cima, e sopra essa i grani di seme, e per fine un grano di seme particolare quasi di grandezza namrale con filetti. lanosi. A man desrra stanno figurate le parti pe, culiari degli stromea» ti per battere la bambagia.



■



£ f
I ij-



Natuurtoneelen.
FINGALS HOL OP STAFFA.'
D. i. No. tg
Öruffa is een eiland, by Schotland, een van de Hebridifche eilanden, klein en maar van eene Familie bewoond, welke hier de veeteelt en den vischvangst oeffent. Op dit, gelyk op meer nabuurige eilanden, vindt men menigvuldig Bafiilt, een gefteente, over welks oorfprong langen tyd getwist is geworden, en nog getwist wordt, en hetwelk door zyne gedaante en ligging zeer merkwaardig is, terwyl het in regelmaatige kolommen, nevens malkanderen uit de aarde in de hoogte ftaat, gelyk het op onze plaat te zien is. Zulke bafaltkolommen vormen op de Hebridifche eilanden menigerlei grotten en holen, onder welken het genoemde Fingals hol op Staffa het beroemdfte is. Hetzelve heeft zynen naam van eenen 1'chotfchen held der oudheid, Fingal, verkregen, die in een zoo groot aanzien ftoni, dat men al het groote en bui ten ge meen e by 'hem plagt te vergel yken, en derhalven ook aan dit hol zynen naam gaf. De gedagtehis van deezen held is ons door dj gezangen van zynen Zoon, O span, bewaard gewerden,, welke gezangen nog tegenwoordig onder de meesterwerken van den menschlyken geest gerekent worden. De geheele zyde van het
eiland Staffa, op welke men tot het hol van Fingal komt, is van de natuur, als het ware, met bafaltzuilen geplaveid, die zich tot in de zee uitftrekken, maar zeewaarts in hoogte verminderen, zo dat men op dezelve, gelyk op trappen, tot het hol zelve kan klimmen. Het hol beftaat uit zeer regelmaatige pylaaren, welke een verwelf dragen, 't welk uit de afgeftompte einden van digt zameu gedrongene kolommen beftaat. De bodem beftaat insgelyks uit zulke ftukken van zuilen, en boven denzelven bevindt zich eenige voeten hoog klaar en frisch water. De verw van de Pylaaren is zwartgraauw. Het hol is van binnen zo helder, dat men van buiten de binncnlte rei van Pylaaren volkomen goed zien kan. Da lucht in hetzelve is zuiver en frisch. Diep in het hol is een gad in de fteenrots, waar het water by eiken tocht geruisch maakt, 't welk den fterken indruk van deeze merkwaardigheid der natuur vermeerdert. Men kan in het hol op de meeste plaatfen op afgebrokene, b.ven uitfleekende pylaaren omwandelen, maar het gemaklykst vaart men er met een boot in.
FINGALS HÖLE AUF STAFFA,
jStaffa ist eine ïhsel bei Schottland, eine der hebridischen Insein, klein und nur von einer 'Familie bewohnt, welche hier Viehzucht und Fischerey treibt. Auf dieser so wie auf
mehrern benachbarten Insein findet man ha'ufig Basalt,, ein Gestein, über dessen Ursprung lange gestritten. worden ist und noch gestritten; wird,. und weiehes dureh



Naturscenen Hl. FINGALS HöLE AUF STAFFA. B. I No. ij.
eeine Gestalt vind' Lage sehr merkwürdig ist. inden* es in regel.nassigen Saulen neber einaticier aus der Erue hervorsteht, wie es aui un erer Kupfenapfel zu sehen ist. Solcbe Basaltsaulen 'bil en aui den bebridïschen Insein maricherley Grotten und Holen, urrter welchen eben die genannte Fingalshöle auf Staffa, am berühmtesten ist. Sie hat ihren Namen vom einem schottlandischen Helden
des Althethums, fingal, ernalten, welcner in so grossem Ansehen stand, dass man alles Grosse und Ausserordentliche mit ihm zu vergleichen pflegte tmd daher auch jener Höle seinen Namen gab. Das Andenken dieses Helden ist uns durch die Gesa'nge seines Sohnes, Ossian, erhalten worden, welche Gesange noch jezt unter die Meisterwerke des menschlichen Geïstes gerechnet werden. Die ganze Seite der Insel Staffa, auf weicher man zur Fingals Höle kommt, ist von der Natur gleichsam mit Basaltsaulen gepflastert,
1 die sich bis ins Meer erstrecken, aber nach
dem Meere zu an H "1 e abnehmen, so dass man auf ihnen, wie auf Stufen, zur llolc selbst steigen kann. Die Höle besteht aus sehr regdmassigen Pfeilern, welche ein Gewö be tragen, das aus Jen abgestumpften Enden dicht züsammengedrangter Saulen besteht. Der Boden besteht ébenfalls aus sol« chen Saulénstiicken und über demselber. befindet sich einige Fuss hoch klares und frisches Wasser. Die Farbe der Pfeiler ist schwarzgrau. Die Höie ist inwendig so heil, dass man von aussen die innerste Reihe Pfeiler wilkommen gut sehen kann. Die Liift ist darin sehr rein und frisch. Tief in der Iiöle ist ein Loch im Felsen, wo das Wasser bei jedem Zuge Gerausch macht, welches den grossen Eindruck dieser Naturmerkwürdigkeit verstarkt. Man karn in der Höle an den mehresten Stellen auf abgebrochenen, hervorragenden Pfeilern hertimgehen, am bequemsten aber fahrt man mit einen Boote hinein.
GROTTE DE FINGAL DANS L' iLE DE STAFFA.
vStaffa, prés de 1'Ecosse, Tune des ïles hébrides est une petite ile habitée seulement par une familie, qui ne s'y occupe qu'a pêcher & a élever des bestiaux. Dans cette ïle & dans plusieurs autres voisines, on trouve beaucoup de basaltes. L'ona long - temps contesté, & 1'< n conteste encore surl-acausequi produit ces pierres, si remarquables par leur disposition & par leurs figures; elles sortent de la terre en colonnes régulieres, les unes a cöté des autres, comme on peut le voir sur la gravure. Ces colonnes de basaltes, forment dans les iles hébrides diverses grottes,
parmï lesquelles, celle de Fingal 'dans Pile de Staffa est la plus fan euse. Elle a recu .son nom d'un héros ccossois ue Fahtiquïté, lequel avoit une si grande renommee, qu'on avoit coutun.e de lui comparer tout ce qui étoit grand & extraordinaire; dela vient qu'on a donné son nom a cette grotfe. La wé moiré de ce héros nous a été corservée par les chants tfössian son fils, dont les poésies sont encore regardées comme des chefs d'euvre* Tout le cöté de file oü se trouve la caverne de Fingal, est pavé .e parci les colonnes de basaltes, qui s'étenueut en descendant



Curiositésnaturelles. III. GROTTE DE FINGAL DANS L'iLE DE STAFFA. T.I.N0.14.
jusquc dans la mer, de maniere qu'elles forment une espece d'escalier par lequel on peut monter jusqe'a la grotte: Cette grutte renferme des piliers trés réguliers, qui soutiennent une voute de basaltes trés serrés les uns contre les autres, & dont les extrêmités sont sans pointes. Le fond contient de pareilles basaltes; & au dessus se trouve de Peau ffaiche & claire jusqu'a quelques pieds de hauteur. La couleur des piliers est d'un
gris obscur. La grotte est si éclairée, qu'on peut voir parfaitement toute la suite des piliers. L'air y es* trés frats. Au fond de la caverne, dans des rochers, se trouve un trou oü 1'écoulemetrt dc l'eau occasionne un murmure, qui ajoutc a 1'impression que causent ces curiosités. On peut aller presque dans toutes les partjes de la grotte sur des piliers rompus & saülarits, mais il est puis commode de servir d'un esquif.
THE CAVE OF FINGAL IN STAFFA.
Staffa is a little island of the numberof the
Hebrides or western islands adjacent to Scotland, and is but inhabited by or.e family attending. to bree fing of ca'ttle and fishéry. In this even as rtfore other ne'ghbouring isjahds one may find a grect deal of basalt a stone the origine of which sinee f hg time till now is cöntended fi-r, and which is very reffiarkable by it's figure and lying, for that .such stones as régufar Co/umnS stand out of the ear h Maï oneanother, as is seen In the ciit bcfor • us.
Such eolurnhs of basalt in the said Hebrides form virions gr ts and éaves, among which jast 'hc mentii ned cave of Fin; al in Staffa is the most celebrious. It has got it's name from an ancient Scotjsh htrce, who was in so great a reputation, that cvery great and extraordinary thing in the w< rld v. as cempared with him, and théréfore also that cave WiiS called by his name. The memory
D
of that heroe has been 'conserved to us by
the songs of his son Ossian, which are numhered srifl with the master pieces of human wit.
Tne whole side of the island Staffa. on which one may come to the cave of FirgaL is almost paved by nature with basalt-stones. that reach to the sea, but towards it decrease in height, so that they serve for steps to step down to the cave itself.
The cave is made up of very regular pilIars, which bear a vault formed of maimed coühimns standing cfese tbgether. Tleground is likewise comppsed of such pieces of columns, and over it one may find clear and fresh water some foot high. The cave within is so clear that rhe inmost order of piiïars can be perfeétly' well seen from with» 1 ut. Tlie air therein is very pure and fresh In the depth of the,cave within a rock, the* re. is a hJe, where the water at every



Natural curiositics III. THE CAVE OF
draught raakes a noise, that increases the great impression which this notable natural scène gives. One may go hither and thither in the
FINGAL IN STAFFA. T. I. No. 15.
most places of the cavern upon maimed pil. lars standing forth, but tlie most commodious will be to go into the to cavern in a boat
tA CAVERNA Dl FINGAL IN STAFFA.
Staffa è una isoletta del numero delle isole Ebridi vicina alla Scozia, ed abitata da una sola famiglia che vi attende alla pastura del bestiame, ed alla pescagione. In questa isola siccome il altre eonfinauti si trova in copia il basalto, pietra della cui origine da gran tempo in qua si disputa', e che è assai rimarchevole per la sua figura, e il suo sito, sporgendo fuori della terra a modo di colonne regolari una accanto dell' altra, come è da vedcrsi in questo rame.
Tali colonne di basalto nelle isole Ebridi formano varie grotte, e caverne, di cui è 'la piü celebre la detta caverna di Fingal, eroe antico in Scozia, il quale era si rinomato, che si soleva equiparargli ogni oggetto grande, ed estraordinario, e cosi ancora a quella caverna si diede il di lui nome. La memoria di quell' eroe è stata conservata per i canri cPOssian, figlio d'esso, i quali ancora adesso si noverano fra le opere principali delf umano ingegno.
Tutto il lato della isola di Staffa, dal qusle si viene alla caverna di Fingal, è dalla natura quasi lastrïcato di colonne di basalto,, che si stendono fino nel mare, perö verso esso si fanno piü basse, sicchè si puö men. tar per essi come per scalini nel la caverna stessa.
Questa è fatta di pilastri assai regolari, chesopportano una volta foimata degli estremi smozzati di colonne asserrate. II suolo an cora è composto di tali pezze di colonne, e sopra questi si trova acqua chiara, è fresca delf aitezza di alcuni piedi. II eolore de-' pilastri è nero grigio. La caverna di dentro è si chiara che si puö vedere appieno la serie interiore de' pilastri. L'aria dentro è molto pura, e fresca. Neï profondo della caverna è un buco nella pietra, dove 1'acqua ad ogni tratto fa uno strepito che aumenta assai Pimpressiooe ch.e fa questo notabile oggetto naturale. Si puö andare qnk e la ne' piü luoghi sopra i pilieri che sporgono fuori, perö è il piü conlodo 1'andat dentro in schifo.
Het vervolg van Intekenaren zal in No. 4. of 5. volgen.



VOORBERICHT.
C3ns Prentenboek voor kinderen, waarvan wy hier de vierde uitgave aanbieden, is zó wel by onze Landgenooten ontfangen geworden, dat zulks ons aangemoedigd heeft, om hetzelve, zo in ftyl als taal, aanmerkelyk te verbeteren, !t welk ook, onder meer andere, federt onze laatfte uitgave in den weg gekomene, omfiandigheeden, de oorzaak geweest is, dat wy deze uitgave niet zo fpoedig als wy wel gewensck hadden, op de laatst voorgaande hebben kunnen laaten volgen, waarom wy noodzaaklyk geoordeeld hebben, dit voorbericht voor dezelve te plaatfeu, alhoewel de prys derzelve daar door niet in 't geringde verhoogd is geworden.
De Vaderlandfche jeugd zal niettemin, by dit kort verwyl, niets verliezen, alzo het ons de gelegenheid verfchaft heeft, om deze uitgave zo vee! te vollediger te maaken, als hebbende wy het ambagt van den koperen Plaatdrukker, 't welk in ons Hoogduitsch origineel, volgends de Duitfche w\ze befchreeven was, geheel op nieuw omgewerkt, en na de wyze gelyk die hier te lande in gebruik is, ingericht; ook hebben wy verfcheidene artikelen de Natuurlyke Historie betreffende aanmerkelyk vermeerderd, en zullen met deze onze handel wyze, by de volgende uitgaven van dit voor de jeugd zo nuttig werk met toeneemenden yver voortgaan.
Wy twyffelen niet of deze ome arbeid zal door het algemeen nur, welke dezelve aan eene befchaafde opvoeding toebrengen kan, dubbel beloond worden, waarom ook de uicgeever geen kosten noch moeite ontziet, om de in dit werk voorkomende plaaten, zo naauwkeurigalsmogelykis, te doen vervaardigen, en de voorwerpen uit het Dier-Plant-en Mineraalryk met derzelver eigene en natuurlyke couleuren te doen verlichten; een werk dat de hoogde oplettendheid en bedaardfte behandeling vereischt, waardoor fomtyds de uitgave wel een kleinen tyd vertraagd kan worden.
Niets ondertusfehen is der jeugd nuttiger en tevens aangenaamer, dan eene verzameling



II VOORBERICHT.
als deze, waarin zo veele zeldzaamheeden uit het Ryk der Natuur en der Kunst zo afwisfe» lend onder heur oog gebragt worden, wyl het haar, al fpeelende, dingen leert, welke de ondervindingen eene Studie van veele jaaren, met aanwending van oneindige nweilykbeeden, naauwlyks aan meer bejaarde lieden verfchaffen kan.
Immers ons Plan is om telkens eenige voornaame voorwerpen uit de drie Ryken der Natuur, eenige belangryke Levensgefchiedenis, eenige Kunst of Ambacht en eenige na 't leven gefchetfte afteekening van een of ander zeldzaam Oord, Landfrreek of Plaats, in een der Waerelddeelen de verwondering der Reizigers trekkende, voor de ocgen onzer jonge Leezeren te brengen, ten einde zy, zelfs de uuren hunner uitfpanning, nuttig, leerzaam en levens vermaakelyk kunnen doorbrengen.
Geniet dan, leergierige jeugd! de vruchten onzer welmeenende poogingen met datgenoegen,'t welk wy finaaken, zoo wy flegts eenigzins uwen leerlust kunnen voldoen en daar door aan de maatfchappy in het algemeen, en aan onze genegen begunfbgers in het byzonder, eenigzins voördeelig kunnen zyn.
Zy, die tot verbetering of verryking onzer poogingen, in een der hier boven opgenoem.de vakken, iets kunnen toebrengen, worden, by herhaaling, ten ernftigften verzocht ons van hunne by dragen wel te willen voorzien, en dezelven te doen geworden aan het addre* van denuitgeever H. C. A. Thieme, Boekhaddelaar te Zutphen,.



VERVOLG
v an de
3ST A A M X IJ' 'S T
der
INTEEKENAA1EN,
OP DIT PRENTENBOEK, IN VIJF TA ALEN, WELKE VOOR HET TWEEDE STUKJEN NIET HEEFT KUNNEN GEPLAATST WORDEN.
A. H.
De Wed. /fM^zw, Boekverkoopfl-er te Mid- L- van Heeckeren tot de Cloefe.
delburg. E. W. van Heeckeren van Moelecaten, by
P. Aittfen, Lt. Collonel der Burgery. Hattum.
A. H. Andreae, te Leyden. J. Hodshon, te Amfterdam.
J. Hummel, Boek • en Muiiekverkooper
B. te Amfterdam. J. H. Berns, Med. Doctor. K.
C. Biegman, Chirurgyn en Vroedmeester te
Vlaardingcn. A. W. Keel, Boekverkooper te Middelburg, Brodier, Koopman te Rotterdam. aExemplaaren. L. van Buma, Boekverkooper te Gouda, 4 H. van Kesteren, Boekverk. te Amfterdam.
Exemplaaren. J. K. Knibbe.
D. M
Van Diest, op denKïuysberg,byDoetichem. Arend Meyer, Predikant te Zwolle*



IV A A M>L T S T DER INTEEKENAAREN
Q Schtmmelpenninck van der Oye, te Doesborg.
van der Schroef, Boekverkoor er te Utrecht Van Otnphal van Yzendoorn, te Thiel. vm Limburg, Bronkhont Styrum.
R. A '
Rechteren Limpurg, geb. van Heeckeren, op O. H. F. V. Vollenhoven, te Rotterdam.
O velaar, by Loghem. A. A. Vorjlcr, Secretaris der Stad Doesborg.
S. w.
Wentholt, op Jebbink by Hengel. P. du Saar, Boekverkoper te Leyden. P. G. Witten Geysbeek, te Amfterdam.









Planten en Infecten. 4 • j} t No J(y
PLANTEN en INSECTEN.
x. m CHAMELyEA van DUITSCHLAND. Daphne mezereum Linn.
-Oeze plant, die in onze Apotheeken Breed Mczercon, doch in Duitschland Zeilaut, Zeidelbast, en Keilerhals, en in Italien Bergpeper genoemd wordt, groeit in het Zuidelyk Europa in 't wild, maar by ons flechts in de tuinen. De bast is graauw en glinfterend; de bladen zyn langwerpig fpits, zo als olyvenbladen, en fpruiten eerst na dat de bloeizem verwelkt is, voord; de hoogroode blcezems komen onmiddelyk uit de takken zonder fteel, dikwyls reeds in Maart, en zyn voorboden der lente. Zy ruiken bykans als hyacinthen of nageltakken, maar veroorzaaken ligtelyk hoofdpyn en zelfs gezwellen in den neus. De beziën, welken de grootte van eene erwt nebbeu» #.„ As nc»gcu zitten, zyn eerst groen, daarna hoog rood, eindelyk zwart, en dienen den fchilders tot eene roode verw. Ieder bezie bevat flechts één zaadkorn, hetwelk een jaar in de aarde ligt, eer het opfpruit. Alle deelen van deze plant bezitten eene groote fcherpte, die inwendig en uitwendig eenen onvcrdraagjyken brand veroorzaakt. De beziën, welken vui fommige vogels gaarne gegeeten worden, verou«7aaken aan menfchen en dieren dikwyls doodelykt toevallen. Maar de bast wordt uitwendig gebrmvt, om blaaren te trekken, en de wortel dient tot Setons of draaden, welken men door den nek fteekt, om eene etterdragt te veroorzaaken. No. IV. A
a. de ROODGEVLEKTE DOLLE KERVEL, SCHEERLING. Conium maculatum Linn.
Alle drie de foor ten van dolle kervel of fcheerling, de roodgevlekte, de kleine, en de water-dolle kervel behooren tot de gevaarlykfte giftplanten, en zyn overal zo bekend, dat ze geene befchryving behoeven. Dan de kennis van dezelven is noodzaaklyk, daar zy voor menfchen en vee, behalven voor geiten en muilezels, een hevig vergift zyn, en derzelver loof en wortelen dikwyls met ander loof cn wortelen verward worden. Duizeling, Adderen, braaken, fnikken, brand in de keel en in de maag, bloed wateren, verlamming, gevoelloosheid, blindheid, bedwelming, zinneloosheid, dolheid en een fchielyke dood, zyn de droevige uitwerkfelen, welken het loof of de plant, en nog meer de wortel by menfchen en dieren voortbrengen. Tweemannen hadden eens van den wortel gegeeten en werden krankzinnig, de eene verbeelde zich, dat hy eene gans, de andere, dst hy eene eend was, en beiden Hortten zich in 't water. Aan den walglyken reuk kan men de dolle kervel het best van
andere planten onderfcheiden. ■ I 'e jonge
leezers kunnen zich hier de gefchiedehis van Socrates, die eenen drank, uit dolle kervel geperst, moest inneemen, laaten verhaaien.
3. de NON or SPINNER. Phalaena Bombyx monacha Linn.
Dit is het vreeslyke infect, dat, als



Planten en Infecten.
PLANTEN en INSECTEN.
D. I. No. 16.
rups, C3- 20 veele fchade in onze bosfehen aangericht heeft, en onder den naam van pynboomrups bekend is. De tekening van de kapel en de rups is juist, echter moet men by dezelve aanmerken, dat de rupfen, ten aanzien van de kleur, dikwyls verfchillen. Het 1 ighaam beftaat uit 12. afdeelingen , die net hairen bezet zyn. Deze hairen en de vergiftige drek der rupfen zyn voor de gezondheid van dieren en menfchen zeer nadeelig, 't welk gebleeken is, aan n-.enfchen, die blaauwe beziën uit zulke bosfehen, en dieren, welken het, met dit vergift befmette gras gegeeten hadden, daarvan ziek werden, ontfteekingen en builen bekwamen. In Juny en July is deze rups voornaamlyk te zien.
4. HET WANDELENDE BLAD. Mantis religiofa Linn.
Behoort tot den rang der fpringhaanen, ge-
lykt naar een citroenblad, en leeft in Africa, fomwylen ook in Itaiiën en Duitschland. Het borstftuk is lang en fmal, en de voorpooten zyn met fpooren of klaauwen, tot den vangst van infecten, bezet. Het gaat gemeenlyk op de vier achterpooten, en houdt de voorde pooten omhoog. Somtyds vouwt het dezclven te famen, als of het badc, waarom het ook, in Duitschland, Gottcs an* bcterin genoemd wordt.
5. DE AMERIKAANSCHE WATERNYMPH.
Libellula puella Linn.
Behoort tot de Waterjuffers, leeft te Surinamen in Amerika, is een halve voet lang, van verfchillende kleur, en houdt zich in moerasfen op, om aldaar op de infe&en, heur aas, jagt te maaken.
PFL A n Z f. n it k b
i n s e k T E N.
1. DER KEI.LERHALS. Daphne mezereum Linn.
15 cser Strauch, der auch Seidelbast, und wilderPfefferbaum heifst, wüchsu.nsüdlichcn Europa wild, bey uns aber uur in Garten. Die Hinde ist grau und glanzend; die Blatter sind langlich zugespitst, wie Oliyenbliitter und sprofsen erst nach verwelkter Blüthehervor; die hochrothen Blüthcn kommen unmittelbar aus den Zweigen ohne Stiel, oft fchon im Marz, und sind ein Vorbote des Frühlings. Sieriechenbeinahe, wie Hyacinthen,
verursachen aber leicht Kopfweh und sogar Geschwüre in der Nafe. Die, wie eine Erbse, grofsen Beeren, welche an den Stangeln sitzen, sind erst grün, dann hochroth, schwarz und dienen den Mahlern zu einer rothen Farbe. Jede Beere enthalt «<r ein Saamenkorn, das ein Jahr in d/» Erde liegt, ehe es aufgcht.] In alle» Tlieilen dieses Strauches zeigt sich emt grofse Scharfe» die innerlich und aufseih.h ein unertragliches Brenncn verursacht. Die Beeren, welche von manchen Vögeln gern gcfressen werden, verurfachen Menfchen und Thierea



Pfknzen und Insekten i
PFLANZEN uno INSEKTEN.
D. I. No. 16.
oft tödtliche Zufalle. Die Rinde aber wird Sufserlich zum Blasenziehen und die Wurzei zu Haarseiien gebraucht.
* DER ROTHGEFLECKTE SCHIERLING. Conium macuiatum Linn.
Alledrei Schierlingsarten, der rothgefleckte, der kleine, und der Wasser - Schierling geboren zu den gefahrlichsten Giftpflanzen, und sind überall so bekannt, dass es keiner Bescbreibung bedarf. Aber nöthig ist die Kenntnifs derselben, da sie für Menschen und Thiere wie auch Ziegen und Mxulesel ein hefciges Gift sind, und ihr Kraut und ihre Wurzeln oft mit andern Krautern und Wurzeln verwechselt werden. Scbwindel, Zittern, Erbrechen, Schluchzen, Brcnnen im Schlunde und Magen, Blutharnen, Lahmung, Fühllcsigkeit, Blindheit, Beraufchung, Wahnsinn, Wuth nnd ein schneller Tod sind die traurigen Wirkungen, welche das Kraut und noch vielmehr die Wurzel, bei Menfchen und Thieren hervorbringen. Zwei Manner hatten von der Wurzel geges«en und wurden wahnsinnig, der eine hielt sich für eine Guts, der andere für eine Ente, und beide stürzten sich ins Wasser. Au dem widrigen Geruche kann man den Schierling am besten von andern Krautern unterscheiden. — Die jungen Leser können sich hier die Geschichte des Sokrates, der den Schierlingstrank nehmen mufste, erzahlen lassen.
3. die NONNE oder der FLECHTENSPINNER.Phalaena Bombyx monacha Linn. Diefs ist das fürchterliche Insekt, welches
als. Raupe [3. b. ] so viel Schaden in unsern Hölzern angerichtet hat und unter dem Namen der Fichtenraupe bekannt ist. Die Zeichnung des Schmetterlings und der Raupe ist richtig, doch ist zu bemerken, dafs die Raupen, in Ansehung der Farbe, oft verschieden sind. Der Körper besteht aus ia Absatzen, welche mit Haaren besetxt sind. Diese Haare und die giftigen Exkremente der Raupen sind der Gesundheit der Thiere und der Menschen nachtheilig, indem Men. fchen, welche Heidelbeeren aus solchenWaldern assen, und Thiere, welche das Gras frafsen, davcn erkrankten und Entzündungen und Beulen bekamen. Im Juni und Juli ist die Raupe vorzüglich zu sehen.
4. DAS WANDELNDE BLATT.
Mantis religiofa Linn.
Gehort zu den Fangheuschrecken, ahnelt einem Citronenblatte und lebt in Afrika, bisweilen auch in Italien und Deutschland. Das Bruststück ist lang und schmal und die Vorderfüfse sind mit Krallen zum Fange der Insekten besetzt. Gemeiniglich geht es auf den vierHinterfüfsen und halt die Vorderfüfse in die Hühc. Bisweilen faket es diesdben, daher heifst es auch Gotfes anbeterin
5. DIE AMERICANISCHE SUMPFNYMPHE.Libellula puella Linn.
Gehort zu den Wasserjungfern, lebt irr Surinam, in Amerika, ist einen halben Schuh lang, von verschiedener Farbe und halt sich an Sümpfen auf, um da Insekten zu ihrer Nahrung zu jagen.



Plantes et Inscctcs.
T. I. No. ió,
PLANTES kt INSECTES.
i. LE MEZéREON, Daphnc mezereum Linn.
Cet arbrisseau, nomrré aussi bois gentil, pöivrier sauvage, croit sans culture dansles parties méridionales de 1'Europe; mais chez nous on ne le voit que dans les Jardins. L'écorce en est grise et reluisante ; les feuilles un peu longucs et pointues comme celles des oliviers, ne poussent que lorsque les fleurs en sont fanées; les fleurs de couleur cramoiCe , sortent immédiatement des branches, sans avoir de pedicule, paroissent des Ie mois de Mars, et annoncent le printems. Elles sentent comme des hyacinthes, mais elles causent facilement des maux de tête, et même des ulca-es dans le nez. Les fruits de eet arbuste, gros comme des pois, sortent des tiges, ont d'abord une couleur verte; ensuite cramoisie, enfin noire,et servent de rouge aux peintres. Chaque fruit centiem un seul grain de semence, qui reste un an dans la terre, avant d'en sortir. Dans toutes les parties de cette plante, nu tmnv« une grande apreté, qui cause intérieurement et extérieurement une acrimonie insupportable. Les fruits, que bien des oiseaux aiment a manger, occasionnent souvent des accidents mortels aux hommes, et aux animaux. L'on emploie 1'écorce extérieurement pour vésicatoires, et la racine pour séton.
a. LA CIGUë TACIIETéE DE ROUGE. Conium maculatum Linn.
Les trois sortes de ciguë, la tachetée de rouge, la petite et 1'aquatique sont du nombre des plantes venimcuses les plus dange-
reuses; elles sont bien connues dans nos contrées, et il est inutile d'en faire la descripnon. Mais il est essentiel de les connoïtre, paree qu'elles sont un poison violent pour les hommes et les animaux, excepté pour le» chevres et les muiets, et que lears feuilles et leurs racines, sont souvent confondues avec celles d'autres plantes. Levertige, le tremblement, le vomissement, lessanglots, 1'acrimonie dans la gorge et 1'estomac, le pissementdesang, la paralysie, finsensibilité, la cécité, fivresse, le délire, la manie et une mort subite sont les tiistes effets, que les feuilles et les racines de ces plantes produisent sur les hommes et les animaux. Deux hommes après avoir mangé de leurs racines devinrentfous; 1'une se crut une oie et 1'autre un canard; touxdeux se précipitent dans Peau. Par 1'odeur dèsagréable de la ciguë on peut fort bien la distinguer des autres plantes. Les jeunes lecteurs peuvent se faire raconter 1'histoire de Socrate, qui dut prendre de «e poison.
3- LA RELIGIEUSE, OU LE FILEUR. Phalaena Bombyx monacha Linn.
La religieuse ou la fileur est le terrible in«ecte, qui étant chenille, nuit rant a nos arbres, et que Pon connoit sous le nom de chenille de pin. Le dessin du papillon et de la chenille, qu'on en voit ei-joint, est bien fait; cependant il fautremarquer, que h chenille a souvent une couleur differente. Le corps consiste dans douze snneuux, garnis de poils. Ces poils et Jes excrén ents des chenilles sont ntiisibles a la santé des hommes et des animaux, car des personnes après



Plantes et ïnsectes. PLANTES et INSECTES.
T. I. No. 16.
avoir mangé des myrtilles dans des forêts tomberent malades, ainsi que des animaux, qui y avoient mangé de fherbe, et eurent des inflammations et des tumeurs. C'est aux mois de Juin et de Juillet, que cette chenille est en plus grande quantité. 4. LA FEUILLE AMBULANTE. Mantis religiosa Linn.
Appartient a la classe des Mantes, ressemble a une feuille de Citronier, et vit en Afrique. On en trouve quelquefois en Italië et en Allemagne. Sa poitrine est longue et étroite, ses pattcs de devant sont garnies de ser¬
res, pour prendre les insectes. Ordinairement elle va sur les quatre pattes de derrière en élevant celles de devant; quelquefois elle les ajointes; de la vicnt, qu'on la nomrce aussi en Allemand Gottes aphctèrin iigoifiant Adoratrice de Dieu. 5. LA DEMOISELLE AMÉR1CA1NE. Libellula puella Linn. Cet insecte doit être compté parmi les Demoiselles; il se trouve a Surinam en Amérïque. II a Six pouces de longueur, et est de différeutes couleurs, il reste dans les marais pour y prendre les icsectes, dont il se nourrit.
PLANTS and I N S E C T S.
1. SPURGE OLIVE. Daphne mezereum Linn.
T his «hrub grows up wild in the southern Europe, but in our country only in gardens. The bark is grey and glittering, the leaves are longish and poïntcd like leaves of olives, and shoot out but when te flower is withered: the gay-red leaves oftentimes already in March, come immediately from the branches, without a stalk, and are fore - runners of spring. They have almost a smell of jacints, but cause easily head-ach, and even botches within the nose. The berries of the size of a poise that stick to the stalks, are firtt green, then gay-red, and at last black, and serve to painters for a red colour. Every Wry contains but one grain of seed, wliich lies a whole year in the earth before it rises. In all parts of this shrub there is a great keermess, vvhich eau-
ses an insufferable galling inwardly and outwardly to the body. The berries, which some birds love, cause oftentimes deadly accidents to men and beasts. The bark is outwardly imployed to make blisters on the skin and the root for setums or rowels.
3. THE RED - FLECKED HEMLOCK, Conium maculatum Linn.
All the three sorts of hemlock, the redspeckled, the little and water-hemlock, are among the most venemous plants, and so known in our countries, that they need no description. But it is necessary to know them, being that they are a rank poison for men and beasts, except shegoats and mules, and that the herb itself and it's roots often are confounded with other herbs and roots. Giddiness, trembling, vomiting, sobbing, galling in the troat and stomach, pissing of blood, palsy, insensiblencss, blindness-»



Plants ard Infects.
PLANTS and ÏNSECTS.
T. I. No. 16*.
drunkenness, frenzy, rage, and a sudden death are the möanful effects which the herb, and much more it's root, produce in men and beasts. Two men who had eaten of the root, became frantic; the one believed himself to be a goose, the other a duck, and both flounced into the water. It is by the tedious smell that hemlock can be the best distinguished from other herbs. Our young readers may here be told of Socrates, who was obliged to take a drink made of hemlock.
j. THE CATERPILAR OF PINETREES, CALLED THE NUN.
Phalaena bombyx monacha Linn.
This is the dreadful insect, by which our woods have been so much indamaged. The design cf the butter-fly and of the Caterpillar is just; but it may be observed that caterpillars often are different by their colour. Their body is composed of twelve knots covered with hairs. These hairs and the venemous extrements of the caterpillars are noifom to the health of men and beasts, so that men who did cat black-berries
from the woods where thcïe insects lived, and beasts, who had eaten the grass, feil sick, and were affected with inflammations and biles. In June and July this caterpil. lar is seen the most frequcntly.
4. THE LOCUST CALLED THE WAL-
KING LEAF.
Mantis religiosa Linn.
This locust is somewhat like a citron's leaf, and lives in Africa, and sometimes also in Italy and Germany. The breast is long and narrow, and the fore - feet have claws to catch insects. This lccust goes commonly with four hind - feet, and holds the fore - feet aloft, and sometimes joined.
5. THE AMERICAN POOL - NYMPH,
Libellula puella Linn.
This being of the number of water -nymphs lives in Suriname in Arnerie*, is a half foot long , of different colour, and lives nigh to lakes, in order to catch insects for feeding upon them.
PIANTE ed INSETTL
r« LA LAUREOLA. Daphne mezereum Linn.
Ouéfto arbusto che si dice ancora camolea
o calmolea, cresce salvatico pcfl' Europi
meridionale, perö nel nostro paefe solamente ne' giardini. La scorza è grigia, e lucente, le foglie son lunghette, e puntate, come quelle



Piante ed Insetti."
dell' diva, e non germogliano chz essendo jl fiore appassito. I fiori rossi cïiiari sovcnte di gia di Marzo, provvengono dai ramucci senza stelo, e sono precursori della primavera. Hanno quasi i'odore de' giacinti, peró cagionano facilmente dolor di capo, ed ancora ulcere nel naso. Le bacchc della grandezza c'un pisello, che si trovano negli steli, sono prima verdi, poi rosfe chiare, e per fine nere, e servono di color rosso ai pittori. Ciascuna bacca non contiene che un grano di seme, che giace un anno nella terra prima di nascere. In tutte le parti di questo frutice si sente una grande agrezza, che causa nel di dentro, e nel di fuori del corpo un cociore intollerabile. Le bacche che vengono amate da alcuni uccelli, cagionano spesso accidenti mortali agli uomini, ed alle bestie;! peró la scorza s'impiega esteriormente a far vesciche, e la radice serve di setoni.
5. la CICUTA MACCHIATAei ROSSO.
Tutte le tre sorti della c:cuta, Ia macchiata di rosso, la menore, e facquatica sono delle piante piü velenose, e si conosciute nel nostro paese, che nen hanno bisogno di esser descritte. Perö è necessario di conoscerle, a cagionechc sono un veleno potente agli uomini, ed alle bestie eccetto alle capre, edv.ü muli, e che 1'erba e le sue radici spes«e vclte con altre si confondono. La vertigiue, il tremore del corpo, il vomito, il sin* gozzo, il ccciore nella gola, e nello stomaco, il pisciar sangue, la stupidezza, la cecita, rinebbriamento, il delirio, il furore, ed una morte subita sono i tristi cffetti che fa questa erba, ed ancora piü la radice negli uomini, e nelle bestie. Due uomini che ave-
vano mangiato della radice, caddero in delirio: 1'uno si prendeva per un' oca, e i'altro per un' anitra, ed ambedue si precipitarono nell' acqua. La cicuta si distingue il meglio dalle altre erbeper 1'odor suo spiacevole. I giovani nostri lettori Jpossono qui fan si raccontare la storia di Socrate, che fu obbligato a prendere la cicuta.
3. IL BRUCO DËTTO MONACA, O
SIA BRUCO DE PINL
Phalaena bombyx monacha Linn.
Questo è il terribile insetto, che ha arrecato cosi gran danno ai nostri boschi. II disegno della farfalla, e del bruco, è giusto, pér0 è da osservarsi che i bruchi sono -fpesso di color differente. II corpo è composto di dodici nodi coperti di peli. Questi ed i velenosi escrementi de' bruchi son nocevoli alla sanita degli animali, essendo che uomini che avevano mangiato minilli de' boschi dove tali bruchi si trovano, e bestie che avevano inangiato 1'erba che stava in essi, si ammalavano da infiammazioni, e mmori. Di Giugno, e di Luglio questi bruchi si aurnentano particolarmente.
4. LA CAVALLETTA A PIEDI GIUNTI, DETTA ANCORA RELIGIOSA,
O FOGLIA ANDANTE.
Mantis religiosa Linn.
Questo cavalletta rassomiglia ad una foglia di limone, e vive nell' Africa, ed anche talvolta in Itaiia, ed AUemagna. II suo pet-
PIANTE ed INSETTI.
T. I. No. 16.



Piante ed Insetti. PIANTE
to è lungo, e stertto, ed i suoi piedi dinanzi sono armati d'artigli, affine di prendere gP insetti. Ella va per 1'ordinario con i quattro pie di dietro, e tiene in su quei dinanzi che ella ha talvolta giunti.
5. LA NINFA PALESTRE AMERICANA Libellula puella Linn.
Essa è del numero delle ninfe deü' acqua,
ix> INSETTI. T.I.N0. ,6
e vive in Suriname in America; è della hing.' hezza d'un.piede, e mezzo, e di vario colare, e vive presso le paludi per pigliarvi insein' pel suo sestento.









Viervoetige Dieren II. D. I. No. if.
VIERVOETIGE DIEREN.
j. de OLYFANT of ELEPHANT.
Is het grootfte landdier en leeft in de heete landftreeken van Afrika en Afie, in lommerryke en vogtige wouden, dikwyls in kudden van honderd en meer fluks, alwaar hy zich van boombladen, gras, ryst en andere vruchten geneert. Een volwasfen Olyfant, hetwelk hy eerst in het 30. jaar wordt, is omtrent 12 tot 14 voeten hoog en 16 voeten lang. Zyne verw is aschgraauw, zelden wit en zeer zelden gevlekt; zyn huid is rimpelig, dik, hard, en met enkele korte hairen bezet, en zyne ftem fterk en onaangenaam. Het merkvvaardigfte van hem zyn de tanden en de fnuit. Van de eerften komt het yvoor, en een tand van een nJSUV netjen weegt dikwyls 150 pond. Met den laatften doet hy alles en veele dingen op eene zeer kunftige wyze. Hy drinkt gaarne wyn, arak en andere fterke dranken, echter is modderig water zyn gewoone drank; ten dien einde beroert hy, alvoorens te drinken, den bodem der beeken met zyn'fnuit.
Geen dier is, na gelang van de grootte zynes lighaams, zo fchrander en leerzaam als de Elephant, waarvan hy ook zyn' uaam, van het Hebreeuwfche woord A/ep.h, dat keren betekent, fchynt verkreegen te hebben. By de oudfte fchryvers vindt men reeds voorbeelden aangehaald van Elephanten, welken de behendigfte oefeningen met den fnuit konden verrichten; op de koord loopen of dansfen, en in alles blyken toonden van een zonderlinge leerzaamheid.— Voords is hy, onder alle beesten, het gevoeligfte voor eer en
No. IV, B
fchande, en men zegt dat hy, met flagen geftraft zynde, kwynt, en zig, zo veel mogelyk, voor het oog der Menfchen tracht te verbergen, om al het welke de groote dichter Pope, in den eerften zang van zyn onfterfiyk dichtftuk, betyteld: Proeve van den Mensch, met recht, aldus van hem zingt:
Hoe yerr' zien wy den aart van 't yreitcnd zwy» niet wyken
Voor zt veel reedlykheid ali de Elephant doet
hlykenl
Meer van hem vindt men in elke Natuurlyke Historie.
a. de BUFFELOS.
Is gewoonlyk donker, roodbruin of zwart, leeft in 't wild in Afie, of ook in ltaliën en Hongaryen; wegens de voordeden welke hy aanbrengt, heeft men hem, door middel van eenen ring door den neus, ook in Duitschland getemd, en gebruikt hem tot het trekken. Een volwasfen Buffel van 4 tot 6 jaaren weegt 800 tot ioco pond. Het vleesch is wel grof, maar toch fappig en aangenaam.. De huid is hard en dik en wordt tot broeken, draagbanden, handfehoenen, maar ook tet Engelsch pondzoolleder bereid. De koei. jen geeven wel niet zo veele, doch vettere melk, dan de onze, en zyn in het voér zeer goedkoop te onderhouden.
In deszelfs wilden Haat is het een ongemeen fterk en vreeslyk dier; hy doetzyn' aanval met een'fprong regt vooruit, en bereikt als dan zeer zeeker zyn prooy: doch de jagers weeten dezen fprong behendig te ontwyken en naderen hem van ter zyde,



Viervoetige Dieren II. VIE R V O E
waardoor zy in ftaat zyn hem te wonden, daar hy moeite heeft zich om te wenden. Niets maakt hem woedender dan het zien van roode kleuren.
3. de KAT van ANGORA.
Angora of Angouri is eene volkryke koopftad in Natoliën of klein Afie, en heeft dat by zonderedat in hemen omtrek, verfcheidene langhairige dieren worden aangetroffen. De landftreek ligt zeer hoog en de lucht is 'er zeer zuiver. Dit en de gezonde kruiden, gelyk ook de zorgvuldige behandeling, brengt veel tot de veredeling dezer dieren, ten opzichte van de hairen, by. De kat onderfcheidt zich van de onzen flechts door heurlang, wit, zydachtig hair, hetwelk fomtyds ook geelachtig of graauw wordt. In Europa is het klimaat hun te koud.
4. de HOND van ANGORA.
Heeft lang, zacht, wit hair, bruine fpitfen aaii de ooren en fchoone goudvervvige oogen. Hy wordt ook in Duitschland geVonden. Zyn hair is bruikbaar.
5. het KONYNTJE van ANGORA.
Wordt, wegens zyne zydeachr'ge hairen, ook zxcknhaas genoemd, en federt 15 jaaren ook in Duitschland fterk aangekweekt. Men heeft witte, graauwe en blaauwe, die alle 4 of 6 weeken geplukt of gekemd worden. Voorheen kostte het pond hairen 6 guldens, maar, omdat men vreest, dat de daaruit vervaardigde zaakën voor de long en de 00-
TI GE DIEREN. D. I. No. if.
gen fchadelyk mogten zyn, worden zy niet meer zo fterk gezocht. Men kan door hen ook het foort onzer Konyntjens volmaaken, met welken zy eene groote gelykvormigheid hebben.
6. het SCHAAPKAMEEL,
Vicanna of Vigogne.
Leeft in Zuidamerika op de hooge en koude gebergten van Peru; gelykt, in grootte en gedaante, naar onze geiten, maar, wegens den langen hals en de hooge beenen, naar het kameel. De wol van deze dieren is de fchoonfte en fynfte, die men kent, en ziet er geelbruinachtig uit.
Zy wordt tot laaken bewerkt, van *t welk de el dikwyls ao tot meer guldens, maar met andere wol vermengd, flegts ia tot 14 guldens kost.
7. de KEMEL GEITEBOK
van ANGORA.
Heeft mét onze geiten veele gelykvormigheid, echter zyn de beenen korter en hetlighaam langer, dan by de onzen. Liet hair is zilverwit, 9 tot ra duimen lang, fyn als zyde, en wordt jaarlyksch één of ook wel tweemaal afgefneeden. Wegens hunne hairen en de meerdere melk heeft men dezelven ook in Duitschland, byzonder in de Palts ingevoerd en door hen ons geiten foort willen volmaaken. Uit de hairen wordt het kemelshair gemaakt, maaralleen het fynfte, want het gewoone is meestal van fyne fchaapen wol.



Vierfüssige Thiere. B. I. No.
VIERFUSS IGE THIERE,
r. der ELEPHANT.
Xst das grösste Landthier und lebt in den heissen Gegenden von Africa und Asien, in schattigen und nassen Waldern, oft in Heerden von 100 und mehrern Stücken, wo er sich von Baumblattern, Gras, Reis und andern Früchten nahrt. Ein ausgewachsener Elephant, welches er im poften Jahre wird, istetwa 12 bis 14 Fuss hoch, und 16 Fuss lang. Seine Farbe ist aschgrau, seiten weiss und am seltenstengefleckt; seine Haut runzelig, dick, hart und mit einzelnen kurzen Haaren oder Borsten besetzt, und seine Stimme stark und wjdrig. Das merkwürdigste an ihm sind die Zahne und der Rüssel. Vom erstern kommt das Elfenbein, und ein Zahn von einem Mannchen wiegt oft 150 Pfund. Mit dem leztern macht er alles und vieles sehr künstlich. Er trincket ungemein gerne Wein, Arack und andere geistige Getranke, obschon trübes Wasser sein gewöhnlicher Trank ist; warum er, ehe dafs er trincket, den Bach, oder den Grund des Wassers mit dem Rüssel umrühret.
Kein Thier ist, in Ansehung der Grosse seiHes Körpers, vernünftiger und gelehriger als der Elephant, weshalben er auch seinen Nahmen vom Hebraïschen Wort Aleph , welches leh* ren bedeutet, scheint bekommen zu haben. Bei den altesten Schriftstellern findetman viele Proben angeführt von Elephamen welche die behendigsten Uebungen mit dem Rüssel ausführen konnten ; Seiltanzen, u. f. w. und hierin die deutlichtsen Pruben ihrer Gelehrigkeit an den Tag legten. Der grosse Dichter und Philosoph, A. Pope, redet ihn
derowegen, in seinem unsterblichen Gedichte: Der Mensen, auf diese Art an:
Jm Schweine, dus dtn Sumpf zu seiner Lust erttss»' Und in dir, Elephant, o fust vernünftig IVesen, IVelch tin yerschiedner Triei l
Mehr von ihm fmdet man in jeder Naturgeschichte.
2. der BüFFELOCHS.
,Sieht gewöhnlich dunkel, rothbraun oder schwarz aus, lebt wild in Asien, aber auch in Italien und Ungarn. Seiner Vorzüge wegen hat man ihn, mittelst eines Ringes, durch die Nase, auch in Deutschland gezahmt und braucht ihn zum ziehen. Ein ausgewachsener Büffel von 4 bis 6 Jahren wiegt 800 bis 1000 Pfund. Das Fleisch ist zwar grob , aber doch faftig und angenehm. Die Haut ist hart und dick,und wird zu Beinkleidern, Degengehenken , Handschuhen, aber auch zu Englischen Pfundsohlenleder zubereitet. Die Kühe geben zwar nicht soviel, aber fettere Milch, als die unsrigen, und sindim Futter sehr woldfeil zu unterhalten.
Im wilden Stande ist er ausserordentlieh stark. Beim Anf all thut er einen Sprung, gerade zu seinem Raube, und diezer fehlet ihm niemals; aber die Jager entweichen ihm mit Behendigkeit, und nahen ihm von der Seite, wodurch sie im Stande sind ihn zu verwunden, indem er grosse Mühe hat sich zu schwenken. Nichts macht ihn wüthender, als das Sehen einer rothen Farbe.
3. die ANGORISCHE KATZE.
Angora ist eine volkreiche Handelstadt in Natoliën, oder Klein-Asien, und hat das Eige-



Vierf üssige Thiere. H. VIERF U S
ne, dafs in ihrer Gegend mehrere langhaarige Thiere angetroffen werden. Die Gegend liegt sehr hoch und die Luft ist sehr rein. Dies und die gesunden Krauter, wie auch die sorgfaltige Behandlung, tragen viel zur Veredlung dieser Thiere in Ansehung der Haare bey. Die Katze zeichnet sich von den unsrigen nur durch ihr langes , weisses, seidenartiges Haar aus, das bisweilen auch gelblïch oder grau wird. In Europa ist ihnen das Cliraa zu kalt.
4. deV ANGORISCHE hund,
Hat langes, weiches, weisses Haar, brau» ne Spizzen an den Ohren, und fchöne goldfarbige Augen. Er wird auch in Deutschland gefunden. Sein Haar ist brauchbar.
5. das ANGORISCHE KANINCHEN
Wird, wegen seiner seidenartigen Haare, auch Stidcnhase genannt, und feit 15 Jahren auch in Deutschland stark gezogen. Man bat weisse , graue und blaue, die alle 4 bis 6 Wochen gerupft oder gekemmt werden. Sonst galt das Pfund Haare 3 Thaler, alleïn weil man fürchtet, die davon veifertigten Sachen mögten der Lunge und den Augen fchaöen, so werden sie nicht mehr so sehr gesucht. Man kann durch sie auch unsere
S I g E T H I E R E. b. I. Nc.r/.
Kaninchen veredein, mit welchen sie viel Aehnlichkeit haben.
6. DAS SCHAFKAMEEL. Vicunna oder Vigogne.
Lebt in Sudamerika auf den hohen und kalten Gebirgen von Peru, gleicht in der Grosse und Gestalt unsern Ziegen, aber, wegen des langen Halses und der hohen Beine, dem Kameele. Die Wolle von diesem Thiere ist die schönste und feinste, die man kennt und sieht gelbbriiunlich aus. Sie wird zu Tuch verarbeitet, von welchem die Elle oft 10 und mehrere Thaler, aber mit anderer Wolle vermischt, nur 6 bis 7 Thaler kostet.
7. DER ANGORISCHE ODER KAMELZIEGENBOCK.
Hat mit unsern Ziegen viele Aehnlichkeit, doch sind die Beine kürzer und der Leib langer, als bey den unsrigen. Das Haar ist silbenveiss , 9 bis ia Zoll lang, fein wie Seide, und wird jahrlich ein , auch zweimal abgeschnitten. Wegen ihrer Haare, und der mehrern Milch, hat man sie auch in Deutschland, besonders in der Pfalz, eingefuhrt und durch sie unsere Ziegen veredein wollen.. Aus den Haaren wird das Kameelgarn gemacht, aber nur das feinste, denn das gewöhnliche ist meistens von feiner Schafwollc
ANIMAUX QUADRUPEDES.
1. L'ÉLÈPHANT. tres fruits. Cet animal, qui cesse de croitre
IL'éléphant est le plus grand de tous les a- dans sa trentieme année, a environ douze a
nimaux; il vit dans les pays les plus chauds quatofze pieds d' hauteur et seize de Ion*
del'Asie etdefAfrique, oü'il se nourritdansles gueur. Sa couleur, rarement blanche et en-
forêts sombres et humides, de riz et d' aü- core plus rarement tachetée, est grise een-



Animaux Quadrupedes. ' ANIMAUX QUADRUPEDES. T. I. No. 17.
drée. II a la peau ridée, épaisse , dure, gar-, nie de soie ou de poils séparés et courts; sa voix est forte et désagréable, Ce qu'il offre de plus reniarquable sont sa trompe et ses dents; de celles-ci on fait V. ivoire. Une seule dent d' Eléphant male, pcse souvent cent cinquante livres. Avec sa trompe il fait tout ce qu'il veut, et bien des choses trés adroitement.
II aimepassionement'le vin, 1'arac et toutes sortes de liqueurs, quoique- de 1'eau bourbeuse soit sonbreuvage ordinaire; c' est pour-, quoi qu'il trouble, avant que de boire, le fond des fontaines avec sa trompe.
Nul animal est, en comparaison de la grandeur de son corps, plus spirituel ni plus docile que V Elephant, dont il a vraisemblablement recu son nom, qui paroit derivé du mot Hebreu Akph, signifiant apprendre. On trouve deja chez les écrivains les plus anciens des exemples cités d' Elephants qui faisoient les exercises les plus adroites avec la trompe, dansoient sur la corde et montroient en tout cela une docilité extreme. Puis il est parmi tous les animaux le plus scnsiblc pour Phonneur. et deshonneur, et 1'on dit qu'etant puni de coups, il tombe en chagrin ct evite tant qu'il lui est possible la vue des hommes ; c'est pourquoi que le grand Poëte A. Pope dans son immortel Poeme; Essai dc F Homme, lui harangue de la maniere suivante:
Elephant, si connu par ta docilité, Toi, qui de la raison paruis avoir Pasage Combien sur le Pourctau rias tu pas Savantsgel
Dans toutes les Histoires-Naturelles, on trouve plus de détails sur eet animal.
3. le BUFFLE.
Cet animal est ordinairement d'un brun rouge foncé, ou noir; il est sauvage et se trouve en Asie, mais aussi en Italië et en Hon-
grie. A cause des avantages qu'il proci.re, on fa doruptc en Allemagnc, au moven d'un anneau qu'on lui passé par le nez, ct 1'on s'en sert pour tirer. Un buffle qui a cessé de croitre, de Page de quatre a six ans, pese huk cent, jusqu'a mille livres. Sa chair est pésante, mais succulente et agréable. L'on apprête sa peau, qui est dure et épaisse, pour faire des culotes, des ceinturons, des gans, de grosses semelles de cuir anglois. Les femelles donnent du lait en moindre quantité que nos vaches, mais plus gras, et elles content fort peu a nourir. Dans son état sauvage il est extremement fort et redoutable, il fait son attacque d'un saut en avant, et est alors sur d'atteindre sa proye; mais les Chasseurs savent eviter ce saut avec dexterité, et s' approchent a coté de lui; par cette manoeuvre ils sont capables de le blesser, d'autant plus qu'il ne se tourne pas aisement ; il se met en rage a la vue de cou leurs rouges. 3. le CHAT D' ANGORE. Angoreou Angouri est une ville de commerce, fort peuplée, dans la Natolie ou 1'Asie mineure; quelque chose de particulier a cet endroit, c'est que 1'on trouve dans ses environs plusieurs animaux a longs poils. Dans cette contrée élevée, on respire un air pur. Cette raison et les plantes salutaires, ainsi que les soins, contribuent beaucoup, a rendre les poils de ces animaux si beaux. Le chat de ce pays se distingue du notre par son poil long , blanc et soyeux, qui devient quelquefois jaune ou gris. Le climat de 1' Europe esttrop froid pour lui.
4. le CHIEN D' ANGORE. Cc chien a Ie poil doux, blanc; 1'extré. mité des oreilles brune, et de beaux yeux d'un jaune d'or. II se trouve aussi en Allemagne. On peut se servir de son poil.



Animaux Quadrupedes. II. ANIMAUX QUARUPEDES. T. I No. i?»
5. le LAPIN D' ANGORE. A cause de ses poils soyeux, ce lapin est Kommé aussi lievre a soie ; et depuis quinze ans, on en éleve beaucoup aussi en Allemagne. L'on en a de blancs, de gris et de bleus, qu'on peigne toutes les quatre ou six semaines. Autre fois la livre de leurs poils coutoit trois écus; mais parceque l'on craint, que les choses qui en sont fakes, ne nuissent aux yeux et aux poumons, ils ne sont plus si recherchés. Avec cette espece de lapins, ont peut aussi perfectionner celle des nötres, avec lesquels ils ont beaucoup de ressemblance.
6. le LAMA ou la VIGOGNE.
Cet animal vit sur les froides et hautes montagnes du Pérou, ressemble a nos chevres par sa grandeur et sa figure, et au chameau par son long cou et ses hautes jambes. Sa laine, la plus belle et la plus fine que T on
connoisse, paroit brune jaune. L'on en fait du drap, dont 1'auue coute souvent quinze écus et même plus; mais quand cette laine est mêlée avec d'autre, le drap qui en provient ne vaut que six a sept écus. 7. le BELIER D'ANGORE. Ce bélier ressemble beaucoup aux. nótres, mais il a les jambes plus courtes et le corps plus long. Son poil blanc comme 1' argent, est long de neuf a douze pouces, fin comme de la soie, ct on le coupe deux fois. par an. A cause de ses poils et de sa quantité de lait, on a transporté cet animal en Allemagne, particulierement dans le Palatinat, et Pon a taché de perfectionner la race de nos chevres avec la sienne. C est a lui que nous devons le fil que nous appellons poil de chevre, mais seulement le plus fin, car celui qui V est moins se fait la plupart du temp» avec de la laine de brebis.
FOURFOOTED BEASTS.
r. THE ELEPHANT,
'üChis greateft animal of the continent lives in the hot countries of Africa and Asia in shady and humid forests, where oftentimes flocks of hundred and more elephants are found, and feeds upon leaves of trees, grass, rice and other fruits. An elephant being come to his full growth, when thirty years old, is almost from twelve to fourteen feet high and sixteen long. He is ash-coloured, seldom white, and the most rarely fpeckled. His skin is wringled, thick, hard, and covered with single short hairs or bristles, and his voice strong and unpleasant. The most re-
markable in him are his teeth and his trunk. The first gives ivory, and one tooth of the male of an elephant does often weigh hundred and fifty pound. With the last he does all, and many things very skillfully. He loves extremely to drink wine, arac and other spirituous drink, however trouble water is his ordinary drink. For he troubles , before drinking, the ground of the springs with his trunk.
No animal is, to the greatness of his body, more spirituel and docile than the Elephant, from what he probabily received his name, that can bederived from the Hebrew word



Fourfooted beasts.
FOURFO OTED BEASTS.
T. I No. 17
Alaph, that signifiès to karn. It is reported by the most ancient authors that are found Elephants using the most cunningly exercises with their trunks, viz. ropedaficing, and making many so'rts of exercises, with an extreme docility. But he is among all the beasts, the more sensible against honour and dishonour, and it is said, that, being punished with cudgels, he frets himself and avoids, if it is possible , the sight of men. Wherefore the great Poet and Philosopher A. Pope in the first fong of his immortal Poem called Essay on Man harangedhim with these verses:
How instinct varies in tnt groyling Sm/int, Compar'd half reus'ning Eltphant, with thint!
One may find more of him in every treatise of Natural Story.
2, the BUFFLE.
ihat means they are capable to wound him, because he is not able to take a turn. Nothing more provokes him, than the sight of red colours.
3. the CAT of ANGORA.
Angora or Angouri isa populous mercantile townin Natolia, and it is one of it's propertics that in the country thereabout many long-haired beasts are found. The country is very high, and the air very pure. This and the wholesome herbs which these beasts eat, even as the careful tending of the same, contribute much to the embellishing of their hair. The cat is distinguished from ours, only by the long white and silky hair, which sometimes becomes yellowish or grey. The climate of Europa is too cold for these animals.
This beast is ordinarily of a deep bay-co- 4. the DOG of ANGORA.
lour, or black, and lives wild in Asia and al- He has a long, soft and white hair, brown
so in some European countries, as in Italy tips of the ears, and fair goldish eyes. He
and Hungary. He has been tamed also in is also found in Germany. Plis hair is useful.
Germany because of his good quaiities by „ ^imv a tvh-^t, .
c ■ , , , , ,. 5- the CONEY of ANGORA.
means of a ring they draw through his no.
se, and is imployed for drawing carts. A . These anima,s «»ve silky hairs and also
buffle which is come to his full growth, in GermanY since fifteen years are bred in
being from four to six years old, weighs from abundailce- There are white, grey and blew
eïghthundred to thousand pound. His flesh ones' whose hair every four or s'x weeks is
is coarse, but juicy and welï-tasted. His puIled off- The Pound of their hair, in for-
skin is hard an truck, and is converted in- mertimes> did cost three dollars, butbecau-
to beits and gloves, and gives also the En- se men fear made of it: will hurt the
glish soie leather. The females of the buf- lungs and eyes' k is not more so m"ch sought
fles give less but fatter milk than ours, and fon By Riea" of these coneys ours hkewise
it requires very little cost to feed them. In thaUrevery m«ch like them, can beimproved.
his wild state he is very strong and terrible; °"- the PERUVIAN CAMEL,
he takes his assault with a leap in a right li- This lives in the southern America the
ne. and overtakes his prey, with much sure- high and cold moutains of Peru and by his
ty; but the hundsmen are able to avoidfubtily size and form resembles our goats, but by h is
his leap, and to approach himon the side; by long neck and legs the camel. The wool of



fourfooted beasts II. F O U R F O O T E D BE A T S T. T* I. No. 17,
tbis animal is the fairest and finest, which is known, and looks light-brown. It is converted into cloth, the ell of which costs oftentimes fifteen and more dollars being pure, but mixed with other wool; only six or seven dollars 7. the GOAT of ANGORA.
This animal is very much like our goats, but the legs are shorter, and the body Ionger than ours. The hair is white as silver, from nine to twelve inches in length.
and fine as silk, and is cut off once or twice every year. Because of the hair and the greater quantity of milk which these she goats ■ give, they have been introduced into Germany and particularly into the Palatinate in order to improve ours. Of the hair of the same goats of Angora they make what they call yarn of camel's hair, but only the finest, because the ordinary yarn, thus called is mostly made of fine fleece-wool.
ANIMALI QUADRUPEDI.
1. L'ELEFANTO.
CXiesto è fi piü grande animal terrestre, e vive nelle regioni calde dell' Africa, e 1' Asia in ombrose , ed timide selve, dove si trovano spesso greggi di cento e piü elefanti, e si sostenta di foglie d'alberi, d' erba, di riso, et altri frutti. Un elefante crescinto in eta di trenta anni è alto circa doeiici o quattordici, e lungo sedici piedi. U suo colore è cenerino, di rado bianco, e il piü raramente screziato. La di lui pelle è rugosa, grossa, dura, e coperta di radi capegli 0 sete corte, e la sua voce è forte, e spiacevole. II piü notabile in lui sono i denti, e la tromba. Ouelli dauno fivorio, ed un solo dente d'un elefante maschio pesa sovente cento cinquanta libbre. Con questa egli fa tutte le cose, e molte assai destramente. Egli beve avidamente il vino, aracka, et altra bevanda spiritu. osa, ben che 1'acqua fangosa é sua bevanda ofVfiniiria. Pescio e consueto turbare con sua proposcide, il bondo di fontane, avantibevane.
Niunno animale e,in comparazione della grandezza del suo corpore, piü ingegnose e piu docile che il Elefante, onde verisimile recevano il suo nome, che possono esser derivato del voce Hebrea Aleph, significanda Jmparare. Gli antichi scritton narravono che are trova* to Elefanti essersitarzi in ballar sulla corda e altri cssersitioni artificiosi, con docilitate es. treme; eccetto questo é fra tutti gli animali il piu sensible del'honore e infamia per che essendi bastonado, ascondorsi, evitaiido il rencontro de gli huomini. Percio il magno Poeta A. PopE,canta d'egli in suo Poema immortale ditte Saggio suil uorno; come seguita:
II Sozzo Porco, e il quasi ragioneyole Elefante quanto kan iiyerso istinto!
Si trovera piü di esso in ogni trattato della Storia Naturale.
2, il BISONTE o BUFALO.
Questo è d'ordinario di color brunoscureo che tira sul rosso 0 nero. Egli vive selvatico nell'Asia, perö ancora nell'Europa, inltalia,



Animali quadrupedi. fl. ANIMALI QUADRUPEDI. H. T. I. No. 17.
edUngheria. Acagione delle sue virtü è stato ammansato ancora in Allemagna per mezzo d'un annello che s'egli tira pel naso, e s'impiega a tirar carri. Un bufalo cresciuto di quattro 0 sei anni pesa ottocento o mil libbre. La carneè grosfa, perö fugofa è piacevole. La Pelle è dura, e grossa, e si suol farne calzoni, cinturini 0 pendagli di spade, guanti, come anche cuojo da suole all'Inglese. Le bufale danno una menor copia di latte perö piü grasso che le vacche nostre, e si sostentano a poca spesa. In suo selvatico stato è molte forte et formidabile, assaltando il suo preda con salto in linearetta, con molta certesfa; ma gli cacciatori sabia salvarsi destramente contra il suo salto, eavicinareal suo lato, perchehavenioccasione darglidelleferti, poiche è mal af to voltarsi. Niente molti irritarli che il color rosso S)il GATTO D'ANGOLA. Angola è una citta dicommercio popolosa di Natoliao dell'Asia minore, edha quello diproprio che ne' contorni di essa piü animali con pelo lungo s'incontrano. La rcgione è assai alta, e 1 'aria vi è molto pura. t^ues to siccome le erbe salubri,eiltrattamento diligente di questi animali
COntribuiftCOiio molto ;id abbellirp illorpelo- 11
gatto dai nostri si distingue solo pel suo pelo lungo, bianco, esimile alla seta, il quale talvolta an corasifagialliccioogrigio. Ilclima dell'Europa, e conseguentemente ancora quello dell' Allemagna è troppo freddo perquesti animali. 4) il CANE D'ANGOLA.
Questo ha un pelo lungo,molle, e bianco, e puitti bruni delle orecchie, e begli occhi di color d'oro. Si trova an cora in Allemagna. II suo pelo è utile.
5)il CONIGLIO D'ANGOLA. Qresto ha un pelo simile alla seta, e da No. IV. , r—
quindici anni in qua ancora in Allemagna i conigli di questa razza in gran copia si allevano. Vi son biattchi, grigi, ed azzurri, a cui si strappa il pelo .ogni quattro 0 sei settimane. La libbra del lor pelo valeva altre volte tre talleri, ma perclié si terne che le cose fatte di esso nuocano al polmone,ed agli occhi, egli non ha piü si gran richiesta. Si puö ancora per questi conigli imbellire la razza de' nostri, a cui molto rassomigliano.
6) il CAMMELLO PERUVIANO.
Questo vive nell' America meridionale, e nelle montagne fredde del Peru, e rassomiglia in grandezza, e forma alle capre nostre, ma pel collo lungo, e le gambe alte al cam. mello. La lana di questo animale è la piü lunga, e fina conosciuta, e pare lionata. Sene fa un panno, di cui il braccio costa sovente quindici e piü talleri, essendo la lana pura, perö essendo mescolata un altra lana, sette o sei talleri.
7)ilCAPRO,e la CAPRA D'ANGOLA.
Questa è assai simile alle capre nostre, perö ba Ie gambe piü corte, e il corpo piü lungo che esse. II pelo è bianco come 1'argento, lungo nove o dodici dita, e si taglia una o due volte nell' anno. A cagione del pelo, e della piü gran copia di latte che hanno le capre d'Angola sono state introdot. te ancora in Allemagna, e particolarmente nel Palatinato, volendosi per esse imbellire le capre nostre. De' peli di quelle stesse d'Angola si fa del filo, perö il piü fino solamente, perchè 1'ordinario cosi detto lila del pelo delle capre d'Angola è fatto per lo piü di lana fma di pecore.
C



Goden en Natiën. IV.
GODEN en NATIE Ni
D. I. No. 18,
MINERVA, (Fig. aO
inerva,bydeGrieken;Pallas en alleen by de Romeinen Minerva genoemd, werdt, als de Godin der Wysheid, der dapperheid en van elke konftige werkzaamheid vereerd. Dezelve behoort tot de voornaamfte vrouwlyke godheeden der oude waereld en alles, hetgeen van haar en heure daaden verhaald wordt, verwekt het denkbeeld van eene dappere en zeer fchrandere vrouw. Als Godin wordt aan haar toegefchreeven, dat zy dappere mannen en volken in oorlogen, waar in voornaamlyk list en fchranderheid vereischt worden, bygeftaan en de vrouwlyke bedryven, naayen, borduuren, weeven en fpinnen hebbe uitgevonden. Volgends de fabel is zy eene dog. tèr van Jupiter, die haar uit zyn hoofd baarde, nadat hy heure Moeder, Meth genoemd, die van haar zwanger was, verhouden had. Vulkanus kloofde met een byl het hoofd van Jupiter, en Minerva fprong in volle wapenrusting, met een verfchriklyk krygagcfchreeuw, uit hetzelve. In den beginne ver-
fchrikten de Goden van den Olympus, maar toen zy heure wapens aflegde, verdween de ontfteltenis en zy werdt van hun als Godin opgenomen. Zy bleef beftendig maagd en werdt voornaamlyk te Athenen, op het eiland Rhodus en te Romen vereerd. Zy wordt, zo als hier, gemeenlyk met helm, fpies en fchild, op hetwelk zich dikwyls ook een Medusahoofd bevindt, vertoond. Somwylen vindt men aan heure zyde ook eenen haan, eenen draak of een uil, welke vogels haar waren toegewyd.
NEPTUNUS, ( Fig- h.) Heet by de Grieken Pofeidoon en was de
broeder van Jupiter en de opperfre beheerf cher van de zee. Hy was de zoon van Saturnus en van Rhea, en deelde, na het einde van den oorlog der Titanen, met zyne broederen, Jupiter en Pluto, het ryk van zynen vader, wanneer hy, door het lot, de heerfchappy over de zee en alle Godheeden der zee verkreeg, zo als Jupiter Koning, der Goden en Pluto beheerfcher der benedenwaereld werdt. Het voornaamfte kenmerk, waar aan men hem kent, is, dat hy naakt en met eenen drietand in de hand wordt afgebeeld; foniwylen ziet men hem ook op eenen met ge» woone paarden befpannen wagen of op eenen mosfel fchelp vaaren, welke van zeepaarden getrokken wordt.
de ALTENBURGERS. (Fig. i. & 3)
Onze jonge leezers ontfiingen hier eenigê afbeeldingen van een klein volk, het welk, in het midden van de overige bewooners van Duitschland, beftendig by deszelfs alöude zeden en kleeding gebleeven is; Hier zyn drie afbeeldingen van Altenburger boeren. Hetvofilendom Altenburg ligt in den Opperfaxifchen kreits, is grootendeëls zeer vruchtbaar en behoort aan den Hertog van Gotha. Het byzondere in de kleeding der mansperfoonen zyn de wyde flodder broeken, de naauwe laarsfen¥ het kleine ronde hoedjen, fraai geborduurde hemdkraagen, de zwarte borstlap met den bonten broeksband en de witte, of, nog meer in gebruik zynde, zwarte, na een byzonder model vervaardigde, rok. (ziet Fig. Het eigenaartige van de vrouwlyke kleeding zyn de veele plooyen in de rokken , de fraaye lap voor het korfetjen en de verfchillende foorten van hoofdkapfels. Fig.i. is eene Juffer



Goden en Natiën. GODEN
met eene muts, de Hormbd genoemd, gedekt. Deze is meestal van goud, met veele goud ftukken en gouden plaatjens, beneden aan het voorhoofd en boven in den boog behangen en kost dikwyls etlyke honderd guldens. Derhalven vindt men in fommige gemeenten flegts eene of weinigen die men aan eikanderen leent. De Juffers draagen dezelven by Doopplegtigheeden en als ze de Bruid zyn. Fig. 3. is eene rouwdraagende vrouw met eene hoogefluyerkap en eenen fluyerdoek voor den mond. Tot hiertoe zyn zy by hunne kleeding gebleeven en bevinden'er zich welby.
m NATIËN. D. I. No. iE.
Men verhaalt, dat Fredrik Wilhelm L Koning van Pruisfen eens zekeren Hertog van Gotha bezocht hebbe, en toen zy in eene Altenburger herberg eene waardin gezien hadden, die, wegens de veele dikgeplooide rokken niet gemaklyk den trap kon afgaan, zou de Koning den Hertog geraaden hebben, om deze lieden toch eenige baanen uit heure rokken te neemen. Maar de Hertog zeide: Ik wilde er hun gaarne nog eenige baanen inzetten ; want deze lieden met die dikke rokken zyn myn grootfte rykdona.
GOTTHEITEN u N 0 NATIONEN.
MINERVA, (Fig. a.)
ÜMEinerva, welche bey den Griechen Pallas und nur bey den Römern Minerva hiefs, wurde als die Göttin der Weisheit, der Tapferkeit und jedes Kunstfleisses verehrt. Sie gehort zu den vomehmsten weiblichen Gottheiten der alten Welt, und alles, was von ihr und ihren Th aten erzahlt wird, erregtdie Vorstellung von einer tapfern und sehr klugen Frau. Als Göttin wird ihr zugeschrieben f dafs sie tapfere Manner und Völker in Kriegen, wo vorzüglich List und Klugheit erfordert wurden, beygestanden und die weiblichen Arbeiten Nahen, Sticken, Weben und Spinnen erfunden habe. Nach der Fabel ist sie eine Tochter des Jupiters, der sie aus seinem Haupte gebahr, nachdem er ihre Muteer, welche mit ihr schwanger war, verschlungen hatte. Vulkan spaltete mit einem Beile Jupiters Kopf und Minerva sprang in voller Rüstung, mit schrecklichem Kriegsgeschreij heraus. Anfangs erschracken die Göt-
ter des Olymps, aber als sie ihre Waffen ab.
legte, verlohr sich das Srhrprkfimmrl sie wurde von ihnpn als Göttin aufgenommen. Sie bliebbestandig Jungfrauund wurde vorzüglich zu Athen, auf der Insel Rhodus und in Roni verehrt. Sie wird, so wie hier, gemeiniglich mit Helm, Spiefs und Schild, auf welchem sich oft auch cin Medufcnhaupt findet, vorgestellt. Bisweilen findet man an ihrer Seite auch einen LIahn, einen Drachen oder eine Eule, welche Vögel ihr gewidmet waren.
NEPTUN, (Fig. b.) Hiefs bey den Griechen Poseidoon und war der Bruder des Zeus und der oberste Beherrscher des Meeres. Er war der Sohn des Saturnus und der Rhea und theilte sich nach Beëndigung des Titanenkriegs, mit seinen Brüdern, Zeus und Pluto, in die Regierung seines Vaters , wo er durch das Loos die Herrschaft über das Meer und alle Gottheiten des Meeres erhielt, so wie Jupiter König der Götter und Pluto Beherrscher der Un-



Gottheiten und Nationen. GOTTHEITEN und NATIONEN.
D. I. No. 18.
terwelt wurde. Das vorzüglichste Kennzeichen, woran man ihn erkennt, ist dafs er nackend und mit einem Dreizack in der Hand abgebildet wird; bisweilen sieht man ihn auch auf einem mit gewöhnlichen Pferden bespannten Wagen, oder auf einer Muschel fahrend, die von Meerpferden gezogen wird. die ALTENBURGER. (Fig. »• 2- 30 Unsere jungen Leser erhalten hier einige Zeichnungen von einem kleinen Volke, dafs, mitten unter den abrigen Bewohnern Deutschlands,immer bey seinen alten Sitten und Trachten geblieben ist. Es sind drei Zeichnungen von Altenburger Bauern. Das Fürstenthum Altenburg liegt im Obersachsischen Kreise, ist grösstentheiïs sehr fruchtbar und gehort dem Herzoge von Gotha. Das Auszeichnende in der Tracht der Mannspersonen- sind die weiten Pluderhosen, die knappen Sdefel, das kleine runde Hütcnen, der schon gesteppte Hemdkragen , der schwarze Brustlatz mit dem bunten Hosentrager und der weise7 noch öfteraberschwarze. nach einem eigenen Schnitt verfertigte Rock. (S. Fig. 2.) Das Rigenthümliche der weiblichen Tracht sind die vielen Falten in den Rocken, der sch ine Latz vor éem Mieder und die verschiedenen Arten von
Kopfputz. Fig. i. ist eine Jungfermit dem Hormbd. Dieser ist meistens von Golde, mit vielen Goldstücken und Goldblechen unten an der Stirne und oben in dem Bogen behangen und kostet oft mehrere Hundert Thaler. Daher findet man in manchen Genieinden nur einen oder wenige, die man einander leihet. Bey Gevatterschaften und als Braute tragen ihn die Jungfrauen. Fig. g. ist eine Leidtragende mit einer hohen Schleierhaube und einem Schleiertuche vor dem Munde. Bis jezt sind sie bey ihrer Tracht geblieben und befinden sich dabey wohl.
Man erzahlt, dafs Friedrich Wilhelm L König von Preusscn, einmal einen Herzog von Gotha besucht habe, und da sie, in einem Altenburger Wirthshause, eine Wirthin gesehen hatten, die, wegen der vielen dickfaltigen Röcke, nicht bequem die Treppe herunter gehen konnte, so habe der König dem Herzoge gerathen, diesen Leuten doch einige Faken aus ihren Rocken zu nehmen. Allein der Herzog sagte: Ich möchte ihnen iie.ber noen einige Falten einsetsen, denn diese Leute mit den dicken Rocken sind mein grösstex Reichtum,
des DIVINITÉS.et des NATIONS..
MINERVE C Figure a.)
ÜVÜL'nerve, que les Romains seulement connoissoient sous ce nom, mais que les Grecs appelloient Pallas, étoit honorée comme la déesse de la valeur et des beaux arts. On la comptoit parmi les premières déesses de la'ntiquité, et fout ce qu'on raconte d'elleet de ses exploits, nous pemt Uac femme tres
courageuse et trés savante. On prétend que comme divinité elle secondoit les peuples et les homnies courageux, dans les guerres oü. S falloit principalemenc de la ruse et de l'ha« bileté. On lui atttribue aussi 1'invention dés ouvrages de femme, comme Tart de broder, de faire un tissu, de coudre et de filer. Sui. vant la fable, elle étoit fille de Jupiter, qui la mit au monde après avoir dévoré sa me-



BivinitéS et NatJans IV.
DIVINITÉS ET NATIONS.
T. I. No. 18,
re, pendant qu'elle en étoit grosse. Vulcain ayant fendu avec une coignée, la tête de Jupiter, Minerve en sortit toute armée, en faisant un terrible cri de guerre. D' abord les Dieux de 1' Olympe s'effrayerent, mais lorsqu'elle eut déposé ses armes, ils se rassurerent , et la recurent comme une déesse. Elle resta toujours vierge, et eut des autels, principalement a Athenes, dans 1'isle de Rhodes et a Rome. Elle étoit représentée ordinairement comme sur la planche ci-jointe, avec un casque, un javelot et un bouclier, sur lequel se trouvoit souvent une tête dc Méduse. Quelquefois on placoit a cöté d?elle un dragon, un coq ou un hibou, oiseaux qui lui étoient consacrés.
NEPTUNE. CFig. b.) Neptune que les Grecs appelloierit Poseidoon, étoit frere de Zeus et le premier dieu de la mer. Fils de Rhée et de Saturne, dont il partagea les états avec ses freres, Zeus et Pluton, il recut la souveraineté sur la mer et ses divinités, lot que, le sort lui adjugea, son frere Jupiter devient le roi des dieux, et Pluton celui des enfers. Le principal signe, auquel on le reconnoit, est la maniere dont il est représenté nud, et avec un trident a la main; quelquefois on le voit aussi sur un char, trainé par des chevaux, ou sur une conque tirée par des chevaux marins. Ies ALTENBOURGEOIS. [Fig. i/i. 3-] Je livre ici, a mes jeunes lecteurs quelques desseins représentant un petit peuple, qui, au millieu des autres habitans de 1' Allemagne, a toujours confervé ses anciennes moeurs et modes. Le duché d' Altenbourg situé dans lecerclede haute Saxe, est presque partout,
trés fertile, et appartient au duc de Gotha. Ce que l'on remarque le plus dans 1'habilement des hommes c'est les larges culottes, les bottes étroites, le petit chapeau rond, le col de chemise bien piqué, le gilet noir, ainsi que la ceinture bigarée de la culotte, et 1'habit blanc, mais plus souvent noir, coupée d'une maniere particuliere. Voyez Fig. 3. Dans 1'habillement des femmes, on remarque la quantité de plis de leurs jupons, leur beau corset et les différentes coëfïïires. La figure 1. représenté une jeune fille avec un bonnet d'une espece particuliere,nommé Hormbd. Cette coëffure Ia plupart du temps d'or, ornée de plaques et petits lingots d'or, se place par le bas sur le front et forme un cercle par le haut; elle coute souvent plusieurs eentaines d'écus de Saxe, c'est-a-dire!plus de huit cents livres tournois , c'est pourquoi dans plusieurs commnnps, ;i n/> s'en trouve qu\ir»>, ou ïculcment quelques unes, qu'on se prête. Les filles la portent lorsqu'elles sont maraines ou fiarcéès. La figure 3, est une femme en deuil avec un bonnet et un voile devant la bouche. Jusqu' a présent les femmes de pays ont conservé leur mode, et elles s'en trouvent bien.
On raconte qu'un jour Frederic Guiixatjme I, roi de Prusse étant allé voir un duc de Gotha, ces princes remarquerent 1'hötesse d'une auberge d'Altenbourg fort embarrassée pour descendre les escailliers , a cause des plis nombreux de son jupon. Le roi de Prusse conseilla au duc, de faire retrancher quelques plis de ce vètement des femmes; mais le duc réporidit: j'aimerois mieux y en ajifuter,. car ces gens avec cet habillement épais sont ma plus grande richesse.



Deities and Nations IV..
DEITIES and NATIONS»
T. I. No. 18,
MINERVA. [ Fig. a. ]
Minerva thus called among the Romans, and by the name of Pallas among the Greeks, was adored as the Goddess of wisdom, valour and industry. She is one of the most principal feminine deities of antiquity, and all what is related of her and her aclions, excites the idea of a valorous and very wise woman. They asctibe to the same, considered as a goddess, the assistance she gave te valiant men and peoples in such wars in which particularïy craftiness and prudence were required, and the invention of womanly labours, sewing, embroidering weaving and fpinning- According to the fable she is a daughter of Jupiter, who brought her forth from his brain, havmg devoured her mother who was in travel with her. Vulkan cleft with an axe Jupiter's head,.and Minerva leaped out of it, armed from top to toe with a dreadful warlike clamour. The Gods of Olymp grew at first amazed, but as she laid oif her arms, the terrour ceased, and she was received as a Goddess by them. She never married, and was principally worshipped in Athens, in the island of Rhodtis and in Rome. She is commonly represented, even as here, with a heimet, a lance and a shield, in which also the head of Medusa is to be seen. Sometimes one may see aside of her also a cock, a dragon, or an owl which bird was consecrated to her.
NEPTUNE. [Fig b.] He was called Poseidoon among the Greeks, and was the brother of Jupiter, and the principal ruler of the «ea. He was the son of
Saturnus and Rhea, and after the war with the Titans havirtg shared with his brothers, Jupiter and Pluto, the empire of his fatlier, he had by lot the dominion of the sea, and of all deities of it, even as Jupiter became the king of the Gods, and Pluto the ruler of the infcrior world. He is known principally by his being represented naked with a trident in his hand: sometimes he is also seen going in a cart drawn by ordinary horses, or in a muscle-shell drawn by sea horses.
the PEASANTS or ALTENBURGH. CFig. i. 2. 3J
•Our young readers may see here some designs of a little people, which in the midst of the other habitants of Germany has ever conserved the ancient customs and fashion of clothing. These are three designs of country-men of the Principality of Altenburgh, which situated In tlie superior saXonv, is for tne most part very fertile, and belongs to the Duke of Gotha. What is strange in the clothing of men are the wide breeches,the close boots, the litde round hat, the neck of the shirt with a fine knotted needie - work on it, the black stomacher, with the particoloured ridgeband, to wear the breeches, and the white and more often black coat made after a «ingular fashion. [Fig. a. ] What is particular in woman's dress , are the many folds of their gowns, the fine breastcloth befbre the bodices, and the various sorts of head-dress. Fig. i. is a maid with a singular head - ornament- It is commonly made of gold, and set off with many flat pieces of gold below towards the front, and



Deities and Kations IV.
DEITIES AND NATIONS.
T.I. No. i3.
above in it's circles, and'cost oftentimes some hundred dollars; therefore in some villages one may find but one or few more of such ornaments, which they lend one another. Maids wear it only assisting as good mothers to the christening of a child, or being brides. Fh> 3- is a woman- mourner with a great mourning - coif, and a mourning - vail. These country-men till now have conserved their fashion of clothing, and are content with it.
It is told that Freoerick William If. King of Prussia, as he gave a visit to the Duke of Gotha, saw in some inn of Altenburgh the hostess who could not easily godown stairs for the many gowns bulky by the folds in them, and counselled the Duke to order some folds to be taken off from the gowns of these persons, to which the Duke answered: 1 would rather join some folds to their gowns; for these persons with bulky gowns are the greatest wealth I have.
Deita e Nazioni IV.
DEITA e NAZIONI.
T. I. No. iS.
MINERVA (Fig. a.) Minerva cosi detta tra' i Romani, e ch:amata tra i Greci Pallade, era adorata come dea della saviezza, della bravura, e delf industria, e tutto ciö che si racconta di lei, e dei suoi fatti, eccïta 1' idea d' una donna vaIorosa, e savissima. Si ascrive ad essa considerata come dea 1' avere ajutato uomini, e popoli valenti in quelle guerre dove partico' larmente 1' asxuzia, c 1* accortezza si richiedevano, el'invenzione de' lavori femminili, del cucire, delricamare,del tessere, e fdare. E secondolafavolauna figliadi Giove chela mandö fuori di testa, avendo divorato la di lei madre gravida in essa. Vulcano schiantö con una scure la testa di Giove, e Minerva salto fuori tutta armata con un clamor guerresco terribile. I Dei dell' Olimpo da prima si spaventarono, perö come depose le armi, cessö lo spavento, ed essa fu ricevuta come dea da quelli. Restö sempre vergine , ed era venerata prïncipalmente in Atene, nell' isola di Rodo, ed in Roma. Si rappresenta come qui d' ordinario con un elmo, una asta, ed uno scudor in cui sovente una testa di Me-
dusa si ritrova. Talvolta accanto di lei si vede un gattb, un dragone, o una nottola, la qual ave le era consagrata.
NETTUNO. (Fig. 2.)
Questo fra i Gieri nominato Posidone, erai il fratello di Giove, ed il supremo dominatore del mare. Era il figlio di Saturno, e Rea, e terminata la guerra de' Titani 'essendo con i fratelli suoi, Giove e Plutone, entraio a panc dell' impevio di suo padre, ottenne in sorte il dominio del mare, e di tutte le divinta marine, siccome Giove diventö Re degli Dei e Plutone dominatore dell* inferno o del mondo inferiore. Si conosce principalmente essendo figurato ignudo con un tridente in mano: alle volte si vede ancora andante in un carro tirato da cavalli ordinarii o in una conchiglia tirate da cavalli marini.
I CONTADINI D'ALTEMBURGO.
I giovani lettori nostri veggono qui alcuni disegni d' un piccol popoio, che in mez-' zo del resto degli abitanti dell' Allemagna



Deita e Nazioni IV,
DEITA e NAZIONI.
T. h No. 18.
ha sempre conservato gli' antichi suoi costumi, e la sua maniera di vestirsi. Sono tre disegni di contadini d' Altemburgo, Principato della Sassonia superiore, soggetto al Duca di Gota, e per la piü parte assai fertile. Quel che è strano nel vestito degli uomini, t sono i braconi larghi, gli stivali stretti, i cappellini tondi, il collaretto della camiscia nettamente inpuntito, il farsetto nero con la cinghia screziata da tenere in sui ealzoni, e 1'abito bianco, e le piü volte nero fatto di foggia singolare. (v F. a.) 11 proprio de vestito femminile sono le molte pieghe delle gonne, la bella pettiera che cuopre il corpetto, e le varie acconciature di cspo. Fig. I. è una donzella cnn un crnan entoda capo singolare. Esso è per 1'ordinario fatto di oro, con molte pezze, e piastre d'oro appescvi abbasso presso la fromc: ed in cima nel cerchio, e costa sovente qualche cento tal¬
leri; ondein alcuni villaggi non si trova che un tal ornamento, o pochi piü che le une alle altre s'imprestano. Le donzelle lo portano nell' atto di tenere un bambino a battesimo, ed essendo spose. Fig. 3. è una donna in vestito lugubre con una gran cuffia, ed un velo da lutto. I suddeui contadini hanno conservato finora il suo modo di vestirsi, e sene contentano.
Si racconta che Frederico Guglielmo I Re di Pmssia, quando fece visita al Duca di Gota, vedendo in qualche osteria d' Altemburgo, una ostessa, che stentava a scendere per la scale con le molte suc gonne piene di pieghe, consigliö al Duca di far terre alcuno pieghe, alle gonne di quelle genti, e che questo disse: lo vorrei piuttosto aggiugnerè "alcune pieghe alle gonne loro; perchè queste genti delle gonne grosse sono le piü gran rjcchezze mie,









Fabrieken en Heiwerken. IV. jy j N(% ^
ï> e KOPEREN PLAATDRUKKE k.
zullen hier onze jongeLeezers met eene Kunst bekend maaken, aan welke zy al het vermaak te danken hebben 't welk hun de fraai je prenten in hunne boeken verfchaffen. — Maar, op dat zy met te meer juistheid over de werkzaamheedenvanden koperenplaatdrukker zouden kunnen oordeelen, zullen wy alvoorens iets van de Koperenplaat - fnydkuÈtót zelve laaten voorafgaan.
Deze Kunst welke in de XVde Eeuw, uitgevonden werdt, is de bekwaamheid om, zo door enkele als over elkander getrokkene, lynen, en nevens elkander geplaatfte dippen , figuuren van verfchillende voorwerpen, zodanig op een koperenplaat te brengen, dat die voorwerpen daar door naauwkeurig op dezelve afgetekend worden. De Koperenplaatfnyder laat zich, ten dien einde, door den koperflager eene plaat vervaardigen, voords dezelve flypen, of polysten, en brengt op dezelve de figuuren, door middel van fnyden, C graveeren ) etfen, of ook wel door fchraapen, in welk laatfte geval de afdrukken zwarte kunst genoemd worden. By het fnyden of graveeren worden de figuuren, alleenlyk met het graveeryfer, zonder eenige andere voorbereiding, op de oppervlakte der glad gefleepen plaat, in gefneeden, edoch by het etfen wordt de plaat, alvoorens heet gemaakt zynde, met een mengfel van gefmolten wasch, mastix en joodenlym (Asphalt*) overdekt. Dit vernis wordt de etsgrond geheeten. Vervolgends neemt men de teke. ning, welke men te vooren van de begeerde figuuren vervaardigd heeft en dekt dezelve, van agter, geheel met roodaard of Loodwit; aldus toebereid zynde, wordt dezelve met
No IV.
wasch op de plaat gehecht, na dat men die met een van derzei ver hoeken in een' fch roeftang geklemd hebbende, boven de Vlam eener waschkaars geblakerd heeft, om den daarop gefn. eerden grond effen en zwart te maaken. Men neemt vervolgends de etsnaald en tekent daar mede alle de, op de tekening voorkomende, trekken op dezelve over, de naald daar by zo fterk drukkende, dat deszelfs fyne punt, door het papier en grond gaande, het koper bereiken kan, als wanneer de figuuren in het wit of rood Op den zwarten grond ■ afgetekend en in de pfaaï zelve doorgegaan zullen zyn. Dit gedaan zynde, neemt men de tekening weder van dezelve af, en omzet de plaat met een'rand van wrsch, zo dat ze de gedaante van een hollen bak verkrygt, men giet voords op dezelve verdikt fterkwater, het welk zo lange op de plaat ftaan blyft, tot dat het diep genoeg in dezelve doorgedrongen is, 't welk men byten noemt; terwyl men de plaatfen die men niet, of flegts zeer zwak, op de Plaat wil overbrengen met een by zonder vcvms,Jlnpgrond genoemd, overdekt, welke bewerking den naam van uitftoppen draagt. Daar na wordt het water weder van de plaat afgegooten, de grond van dezelve afgefchraapt en de figuuren der tekening komen nu op de koperenplaat zelve ten voorfchyn, waarnamende trekken, die niet diep genoeg ingedrongen zyn, of die men onder het byten uitgeftopt hadde , met een andere naald, de dronge naald genoemd, overtrekt, en voords de diepten en toet/en met het graveeryfer in dezelve fnydt, 't welk als dan opmaaken genoemd wordt. By de "zwarte kunst wordt de koperen plaat
D



Fabrieken en Handwerken. IV. de KOPERENPLAATDRUKKER. d i. No. ïö
met het Matyjêr, waarin verfcheiden ruitjens zyn, gemat of ruuw gemaakt; voords worden in de lengte en breedte, fyne ftreepen op de plaat getrokken, en de etsgrond er op gelegd, welke alsdan, even als bovengemeld is, niet den rook van geele waschkaarsfèn zwart gemaakt wordt. Op dezen grond worden de omtrek ken der figuuren getekend, voords wordt de grond op de plaatfen welke zich verlicht ©f wit in den afdruk moeten vertoonen, met het Sc/iraapyzer, na gelang zulks voor de meer of mindere heldere partyen van licht enfchaduw noodigis, weggefchraapt; terwyl men de donkerfte plaatfen al derzei ver grond Iaat behouden, van daar vertoonen zich dier» gelyke kopere plaaten by het afdrukken, in de fchaduwachrige en duistere plaatfen geheel zwart, als zwart fluweel, en met de hand over dezelve ftrykende, zalmen ook eene zachtheid als of men over fluweel ftreeke, gewaar worden.
De kunst van den Koperen Plaatdrukker be« ftaat voornaamlyk daarin, dat hy goe.'e en zuivere afimkfelen of drukken van de plaaten maake, hetwelk van de deugd der drukinkt, de fterkte der Pers en van de naauw-
keurigheid des drukkers afhangt. Het
papier wordt eenige dagen geweekt, ren einde hetzelve zwelle en de Jigtfle arfeeringen cf trekken der plaat gemakkelykkunne aan- <
neemen. Om goede afdrukken te beko- ]
men, moet de drukker de plaat warm maa- 1 ken, waar na hy er de inkt, welke uit noot- c olie en gebrande wynmoer gemaakt en Frank- \ forter zwart/el geheeten wordt, hier en daar
opbrengt. Hier te lande bezigt men, by gebrek van dat zwartfek ook wel fyn gewree* ven en gebrand yvoor of been, waaronder ook wel eens Indigo of Omber gemengd wordt. Voords moet men de plekken met drukkers ballen, of met een van leder of wol vervaardigd en met paarden hair gevuld kusfen, Robber genoemd, uit eikanderen en oyer de geheele plaat wry ven, hetwelk men iwebben noemt; dit gedaan zynde veegt men de plaat eerst met een linnen lap, en vervolgends met de palm van de hand af, ten einde de inkt alleenlyk in de arfeeringen blyve, Legt dezelve voords op de druk plank, Tafel geheeten, fpreidt een nat vel papier daar over en bedekt hetzelve met een wollen karüayen of laken lap. Hiemp haalt men het kruis der pers naar zich, zo dat de Plaat, tusfehen de beide rollen, wier bovenfte hier Hechts zichtbaar is, kome te liggen, en het papier zo vast op de plaat gedrukt worde, dat het de Inkt aanneeme. — De eerlte tien drukken zyn meestal liegt, maar de daarop volgende driehonderd de fraailte, en men kan van eene plaat tweeduizend of omtrent drieduizend goede afdrukken maaken, van welken er, nade plaat groot of van belang is, zes:ig tot tachtig en van de kleinere en flegtere van wee tot driehonderd dagelyks kunnen gehukt worden. In Weenen, Augsburg, Neuenburg, en op meer andere plaatfen, zyn de toperen Plaatdrukkers aan Gildewetten onerworpen, edoch op veele andere plaatfen ry van dezelven.



.Fabriken une! Handwerken. IV. T. I. No. .15.
„er. KUPFERDRUCKER.
Wir wollen bier unfere jungen Lefer mit einer Kunst bekannt machen, der sie alles Vergnügen verdanken, welches ihnen die schonen Bilder in ihren Büchern gewahren. .Damit sie aber desto richtiger von den Arbeiten des Kupferdruckers urtheilen können, so- soll erst etwas von der Kupferstecherkunst gesagt worden. Diese Kunst, welche im i^ten Jahrhundert erfunden wurde, ist die Geschicklichkeit, durch blosse und dWch übereinander gezogene Linien und Punkte Figuren von verfchiedenen Gegenstanden so auf eine Kupferplatte zu bringen, dass sie eine grosse Aehnlichkeit mit den Gegenstanden haben. Der Kupferstecher lasst sich vom Kupferschmiede eine Platte machen und poliren und bringt aufdiesedie Figuren durch Stechen, Radiren oder Aetzen, in welchem lezten Falie, die Abdrücke schwarze Kunst genennt werden. Beym Stechen werden die Figuren mit dem Grabstichel ohne alle Vorbereitung eingegraben, beym Aetzen aber wird die heissgemachte Platte mit weissem Wachs oder einer Mischung von Wachs, Mastix und Judenpech überzogen. Dieser Ueberzug heisst der Aetzgrund. Ferner wird die Zeichnung von hinnten mit Röthel oder Bley weifs überfarbet und mit weissem Wachs auf die Platte verfertiget, wornach man sie mit einem Ende in einer Schraubezange geklemmt und über die Flamme einer angezündeten Wachskerze gefengt hat, damit derdarauf gestrichene Aetzgrund eben und schwarz aussehe. Weiter nehme man die Nadel und zeichne damit alle auf der Zeichnung befinlichen Striche, aufdiesen über, und drücke dabey die Nadel so stark, dass ihre Spitze
durch das Papier und den Aetzgrund bis auf die Platte reichet, und aisdann sieht man die Figuren ins rothe auf dem Grund abgezeichnet und in die Platte selber hinein gedrungen. Man nimmt die Zeichnung wieder ab, und besezt die Platte mit einem Rand von Wachs, so dass sie die Figur ei.nes Kübels bekommt. Alsdan wird verdünntes Scheidewasser darauf gegossen, welches so lange auf der Platte stehen bleibt, bis es tief genug eingedrungen ist. Nunw:rdder Ueberzug wieder abgemacht und den fehlerhaften Stellen mit dem Grabstichel nachgeholfen.
Bey der schwarzen Kunst wird die Platte mit dem Gründungseisen rauh'gemacht, dann werden in die Lange und in die Breite feine Striche auf die Platte gezogen und der Aetzgrund aufgetragen, weicher mit dem Russe von Gelben Wachslichtern geschwarzt wird. Auf diesen Grund werden die Figuren gezeichnet und mit dem Schabeisen und Polirstahle fertig gemacht, indem man den Grund wegschabt und polirt, wie und wo es nöthig ist. Dergleichen Kupferstiche erscheinen beym Abdrücke ganz schwarz fchattirt.
Das Verdienst des Kupferdruckers besteht nun darinn, dass er von den Platten gute und reine Abdrücke macht, welches von der Farbe, der Starke der Presse und von der Genauigkeit des Drukkers abhangt. Das Papier wird einige Tage eingeweicht, damit es aufschwillt und die feinsten Striche leicht annehmenkann. Bey guten Abdrücken macht er die Platte heiss, tragt die Farbe oder Schwarze, welche aus Nussöle und gebrannten Weintresteni gemacht und Frankfurther



-Fabriek und Handwerk. IV. der KUPFERDRUCKER. t. I. No.
Sdiwarz genennt wird, hie und da auf, und reibt sie mit einem Ballen oder mit einem aus Leder gemachten und mit Pferdehaaren ausgestopften Kissen auseinander. Wo man diese Schwarz nicht bekommen kan, bedienet man sich dazu gebranntes Elfenbein oder Bein, und vermischet es mit ein wenig Indigo oder Omber. Hierauf wischt er die Platte mit einem Lappen und mit dem Ballen der Hand ab, damit die Farbe nur in den Verriefungen bleibt, legt sie auf das mit Filz überzogene Druckerbret, breitet einen nassen Bogen Papier darüber und bedeckt ihn mit einem wollenen Tuche. Hierauf zieht
er den Stern an der Presse gegen s^h hïn* so, dass die Platte zwischep den beiden Waizen, wo von hier nur die obere zu sehen ist, kommt, und das Papier so fest auf die Plat. te gedrückt wird, dass es die Farbe annimmt» Dieersten 10 Abdrücke sind meistens schlecht, die hachsten 300 aber die schönsten, und von einer Platte werden ungefahr 3000 Abdrücke gemacht. Gute und grö'ssere Abdrücke macht der Kupferdrucker taghch 60 bis So, schlechtere und kleinere a — 300In Wien, Augsburg, JNürnberg und an mehrein Orten sind die Kupferdrucker zünftig^. an vielen andern Orten aber zunftfrei.
L* IMPRIMEUR en TAILLE D O U C E.
tlTe vais faire connoftre a mes jeunes. lecteurs un art, auquel ils doivent tout le pIai-> sir qu'ils éprouvent, en voyant fes bpllc» gravures qui se trotwent dans leurs livres; Mais pour qu'ils puisfetft miéux juger des travaux de 1'imprimcur en' taille deuce, il faut, avant tout, que je leur dise quelque chose des'procédés-qu'il ernploie." Cet art, inventé au quinzieme siècle, consiste a graver sur une planche de cuivre,' des figures qui ayent la plus grande ressémblance avec les objets qu'elles représentent. Lors-* que le graveur a fait'préparer et polir une planche. de cuivre, il y tracé des dessins avec le burin, ou avec 1'eau forte, ou bien il y emploie la maniere noire. Le véritable graveur se sert du burin sans aucune préparation.
Pour graver a 1'eau forte, il faut, aprèt avoir échauffé la planche, la- couvrir avee de la cire blanche, ou avec un mélange de ciie, c;e mastic et de bitume de judée. Puis on enfume la planche, la tenant ü'une tenaille , par dessus Ia fumée d'une chandelle de cire, afin que le vernis s'egalise et noircisse. Apres quoi on prend le desléin qu'on 'a couvert par derrière avec du crayon rouge, ou de la ceruse, et fayant attaché sur la planche par moyen de la cire, on y retrace les traits avec la pointe, de maniere qu'elles soient marqués sur la planche. Orï 1'entourc d'un bord de Cire ainsi qu'elle prend- la f rme d'une ecuelie, et on verse ensuite de 1'eau forte dessus, jusqu'a ce qu'elle ait pénétré assez profbndement dans le cuivre. Ce qu'il y a de défechieux, se corrige après avec le burin.



Fabriques et Metiers. IV. L'IMPRIMEUR en TAILLE DOUCE. D l No. i£
Quand on se se* dc la manière noire, on rend la pla^ne inégale avec un grattoir; ensuite oa fait de légers traits en long et en large, on appüque le vernis, noirci avec de la furnée de bougie jaune. Les dessins se font apres, et s'achevent avec le racloir et le polissoir dont on se sert partout, oü ceia est nécessaire. Les gravures faires de cette manière, paroissent ombrées tout en noir.
Le mérite de rimprimeur en taille douce consiste a tirer de la planche des épreuves nettes et belles, ce qui dépend de la bonté de la couleur, de la force de la presse et de Phabileté de 1' imprimeur. L' on fait tremper le papier pendant quelques jours, afin qu'il gonfle, et que les traits les plus fins s'y nmrquent mieux. Pour avoir de bonnes estampes, il faut que 1'artiste chauffe la planche, y appliqae, ca et la, la couleur, ou le noir d'imprimeur qui se fait avec de Phuile de noix et du noir de Francfort; ■ou bien avec de 1'yvoire ou des os brulés parmi le quel il mele quelque fois tant soit peu d'indigo ou d'ombre. Ensuite il frotte la planche avec une pelotte, ou coussin de
cuir rembourré de crins. II 1' essuie avec un chiffon et la pom.ne de la main t de manière qu'on ne voit plus de couleur que dans les ombres. Après 1'avoir mise sur la table a presser, qui doit être cou verte d' un feutre, il étend dessus une feuille de papier mouillé, qu'il couvre de quelques feuilles de macülature et d'un morceau de drap. Cela fait, il tourne la maniveile de la presse , de sorte que la planche passé entre les deux roulaux, dont on ne peut voir ici que celui de dessus. Par cette opération le papier est pressé si fortement sur la planche. qu'il prend la couleur. Les dix premières épreuves sont manquées la plupart du temps, et les trois eens qui suivent sont les plus belles. Un imprimeur en tire d' une seule planche a peu prés 3000. Dans un jour il peut en faire 60 a 80 bonnes, et a i 300 petites et mauvaises.. A. Vienne, a Augsbourg, a Nuremberg, les imprimeurs en taille douce forment des eommunautés; mais-dans beaucoup d'autres endroits ils sont cntierement libres..
THE PRINTER OF BRASS-CUTS-
We'11 give here to our young readers some description of an art to which they are indebted for all the pleasure which the fair images in their books do give them. But that they may be the móre able to judge ot the brass - eut - printer's labours, at first something shall be said of the art of engraving. This art which was invented in the fifteenth century, is occupied in expressing onlyby lines and points in a copper-plate
figures of several objects so that the ones be very much like the other. The engraver having got made and burnished a plate by the copper -smith, he expresses the figures on it, by simple engraving, or by engraving with aquafortis or etching, or by en graving in mezzo tinto. The simple engraving is done in that wise that the figures are graved with the graver, without any preparative, but for etching they cover the heat-



ïabries and Handycrafts. IV. the PRINTER OF BRASS-CUTS. T. I. No. io'
ated plate with white wax, or a mixtion of wax, mastix and asphaltum. This sking is called the etching ground. Then the design is coverd behind with red chalk or ceruse and fixed up a plate with wax, after man had burned the ground with the smoke of a wax candle by holding te plate pressed with tongs o'er the flame, as soon as a ground are be equal and black. Then all the stripes on the design are oerdrawn with te point or needie, whose point enters a little into the plate. This is wetted with tenipered aquafortis, which continues on it, till it passed to it to the depth required The faults are amended with the graver.
For engraving in mezzo tinto the plate is roughened with the scraper. Afterwards fine lines are traced lengthways with the needie on the plate, and it is covered with the etching ground, which is blackened with the smoke of yellow wax - candles. On this ground the figures are drawn, and performed with the scraper and burnisher, with which some parts of the ground are scraped and burnished a way. Such brass - cuts appear shadowed with a black colour.
The merit of the brass - cut - printer is to make good and neat stamps of the copperplates, which depends on the bounty of the ink, the strength of the press, and the exaiftness of the printer. The paper is laid in water for some days in order to swell and
to receive easily the finest lines. For to take well the impression he ht^ts the plate, and applies to it here and there the colour or ink, which is made of oil expressed out of nuts with burned husks of grapes, and spreads it with the ink-ball or a cushion of leather stuifed with horse - bristles. By wanting of it, some make use at this pur•pose of burned i vory and bones, mixed with a little indigo or umber. Hereafter he wipes the plate with a linnen cloth and the ball of the hand, so that the ink continues but in the deepnings, puts it upon the board covered with feit, places on it a wet sheet of paper which he covers with some sheets of blotting • paper and a woolen cloth. Afterwards he draws to himself the handle of the press, and thus the plate comes between the two rollers, of which but the upper is visible here. In this manner the paper is pressed so close to the plate that it receives the ink. The ten first stamps grow mostly bad, and the threehundred next following are the fairest. Of one plate almost threethousand are mtide. He makes every day from sixty to eighty good stamps, and from twoohundred to threehundred bad and meanor ones. In Vienna, Augsburg, Nurenberg and more places brass-cut-printers form a guild, but in many other they have no Corporation.
lo STAM PATORE DI RAMI.
Iv piacere che danno loro Ie belle immagmi che
/aremo qm ai nostri giorannl letton qualche ne' loro libri si trovano. Perö acciochè posdescrizione d'un1 arte a cui debbono tutto il sano meglio giudicare de'lavori dello stampa-



Fabbriche e «ïestW
to STAMPATORE m RAMI*
T. I. No. 19.
tore di .rarw', si dira prima qualche cnsa dell* arte a'ïntaglio in rame. Questa arte inventat». nel decimo quinto secoio si sccupa nell* esprimere per linee, e punti soli in una pitstra di rame le figure di varj oggetti sicchè agl' istessi molto rassembrino. L'intagliatore avendo fatto fare, e brunire dal calderajo, uBa piastra di rame, vi esprime le figure incidendole o intagliandole ad acqua forte, o in mezzotinto. Per intagliare o incidere semplicemente le figure in rame si adopera il bulino, senza preparazione ulteriore; ma per intagliarle ad acqua forte la piastra scaldata si cuopre di cera bianca, o d'una composizione di cera, mastice, ed asfalto o bitume Giudaico. Quindi il ritratto si cuopre di dietro con terra rossa, ova con cerusa, e far saldato «opra la piastra col cera, doppo la haver telieto con une tenaglia fopra il fiumo di candele di cera, accio ch'il vernice si fa eguale e' negro. In questo strato le figuri si disegnano con matita rossa, epoi col bulino, sic chè la punta di esso em-ri un poco nella piastra. Essa poi si bagna di acquaforte attenuata, laquale vi resta finadessersi insinuata abbastanza nel rame. Si corregge poscia ciö che non è a dovere col bulino.
Per intagliare in mezzotinto la piastra si fa ruvida col cesello. Di poi si tiranoin esta linee ne fin lungo, ed in largo, e visi pone lo strato che si annera col fiumo di candele de cera gialla. In questo si disegnano le figure, che si forniscono col rastiatojo, e col brunitojo, raschiando, e brunendo lo strato dove e come conviene. Sirfatte stampe pajoao ombreggiate di nero.
II merito dello stampatore di rame è di far buone, e nette stampe, il che depende dalla bonta del colore, dalla fortezza del torchio, e dell' esattezza del medesimo stampatore. La carta s'immolla per alcuni giorni, accioché si gonfi bene, o possa ricever facilmente le piü fine linee. Per far buone stampe scalda la piastra, e le da qui e li il colore o il nero che si fa d'oglio di noci, e di vinacce bruciate, o avorio fregato in pezzi e bruciato overo osta bruciata, fra questo si meschia alle volte Indaco o ombra, il quale egli distende col mazzo, con un cuscino di cuojo ripieno di peli di cavalli. Poi netta la piastra con un cencio, e con la polpa della mano sicchè il colore resta solo negli sfondati, la mette sopra 1'asse coperta di feltro, vi stende un foglio di carta mojato, che egli cuopre di alcuni fogli di carta strac. cia, e d'un panno di lana. Poscia tira a se la maniglia del torchio, e cosi la piastra vien messa tra I due rulli, di cui que solamente il superiore è visibile. Cosi la carta si stringe si fnrtemente alla piastra che riceve il colore. Le dieci prime stampe riescono per la piü parte cattive, e le trecento seguenti sono le piü belle. Da una piastra si fanno incirca tre mila. Di buone stampe egli fa ogni giorno sessanta fin a ottanta, di cattive, e meno buone ducento fin a trecento. In Vienna, Augusta, Nurembergh, e piü luoghi gli stampatori di rame formano un corpo particolare, perö in molti altri luoghi non sono in un corpo riuniti.



Natuurtoorieelen. D. I. No. i$
VERTOONING VAN DE LANDSTREEK, WAAR DE RIVIER DE RHONE IN VRANKRYK Zlcq ONDER DE AARDE VERLIEST.
^L^Tiet ligt zal een reiziger den weg van Lyon naar Geneve neemen, zonder de plaats te bezien, waarde rivier de Rhone zich onder de aarde verliest. En daar de hoogduitfche Uitgeever van dit Prenteboek dit tooneel der natuur zelf gezienheeft, zo kan hy de jonge Leezers verzeekeren, dat de hiernevens ftaande tekening volkomen juist is. De Rhone ontfpringt in Zwitfedand op den berg Furka, waar het Wallisfer land (Valois~) aan het K?nton Uri grenst, uit het water van eenige Gletfchcrs, of Yskolken in die gebergten; doordroomt voords het Walüsfer land, en het Meir van Geneve, doet een gedeelte van Savoye aan en vloeit door een groot gedeelte van Vrankryk in de Middellandfche zee. Onder de byzonderheeden van deze rivier behoort: dat zy in den zomer des te opzwelt, hoe warmer hec weder is, hetwelk van den, door de zonnen hitte op de Alpen gefmolten, fneeuw voortkomt; derwyze dat dezelve , zo als de Rbyn door den Bodenzee, door het groote meir van Geneve vloeit en zich zei ven onder de aarde verliest. Dit laatste wordt op de plaat vertoont, op v/elke boven iets van den ruimen trechter, daar na het naauwe kanaal tusfehen de iteen-
rots, en beneden de plaats, te zien is, waar de rivier onder de rots verdwynt. Op eene byzondere (Specielh~) kaart zoude men de plaats vier mylen van Geneve en omtrend twee mylen beneden Ecluje, tusfehen Vauchf en Alord kunnen vinden. De Rhone, welke by Geneve meer dan 200 voeten in de breedte heeft, is 2 mylen beneden het Fort de VEcluJe naauwelyks 15 of 16 voeten breed en moet zich, 2. uuren lang, door naauwe rotfenwanden doordringen, tot dat zy tot den grooten trechter komt, waar de fteenrotfen zo digt by eikanderen zyn, dat een man daarover heen kan (tappen. Uit den trechter loopt dezelve door het hier afgebeeld kanaal tot de lteenrots , welke omtrend 30 voeten breed en aoo tot 300 fchreeden lang is, verliest zich aldaar plotfeiing ia dc aarde en tüim cciói, 00 ïcnreeden van daar, weder ten voorfchyn, waar dezelve dan heuren loop voortzet. Men gist, dat eene groote, van de nabuurige gebergten nedergeftorte, .fteenrotfen klomp de eerfte oorzaak van dit verfchynfel geweest zy; meer waarfchynlyk echter is het, dat, daar de bodem zandig en kernachtig is, de rivier hier gemaklyk eenen doorgang vond, toen zy door de Heenrots werdt tegengehouden.









^aftirfcenen IV.
B. I. No. 10,
ANSICHT DER GEGEND, WO SICH DIE RHONE IN FRANKRE1CH UNTER DIE ERDE VERLIERT.
3STicht leicht wird ein Reifender den Weg von Lyon nach Genf machen, ohne den Ort zu befehen, wo sich die Rhone unter dieErdeverliert. Dader Hochdeutsche Verleger dicses Bilderbuchs dieses Schaufpiel der Naturselbst gesehen hat, so kann er die jungen Leser versichern , dass die hier geliefcrte Zeichnung richtig ist. Die Rhone entspringt in der Schweitz auf dem Berge Furka, wo das Waliserland an den Kanton Uri granzt, aus dem Wasser von einigen Gletlchern, durchströhmt das Walliserland, den GenferSee und das Gebiet von Genf, berührt einen Theil von Savoyen und fliefst durch einen grossen Theil von Frankreich in das mittellandifche Meer. Unter die befondern Eigenheiten dieses Flusses gehort: dass er im Sommer destomehr anschwillt, je warmer das Wetter ist, welches von dem durch die Sonnenhitze auf den Alpen gefchmolzenen Schnee kommt; dass er, so wie der Rhein durch den Bodensee, durch den grossen Genfersee fliefst und sich sogar unter die Erde verliert. Dies letztere ist auf diese Kupfertafel vorgeftellt, auf weicher oben etwas von dem weitem Trichter, dann der enge Kanal zwischen den Felsen und unten der Ort zu sehen ist, wo der
Fluss unter den Felsen verschwinder. Auf einer Specialkarte würde man den Ort vief Meilen von Genf und ohngefahr zwei Meilen unter Eclüse, zwischen Vauchy und Alord, finden können. Die Rhone, welche bey Genf über aoo,Fuss in der Breite hat, ist 2 Meilen unter dem Fort de PEcluse kaum 15 oder 16 Fuss breit und muss sich 2 Stunden lang durch enge Felsenwande durchdrangen, bis sie zu dem grossen Trichter kommt, wo die Felsen oben so nahe zusammen sind, dass ein Mann darüber fchreiten kann. Aus dem Trichter flicsst sie durch den hier angegebenen Canal zu dem Felsen, weicher etwa 30 Fuss breit und 200 bis 250 Schritte lang ist, verliert sich da plötzlich in der Erde und kommt erst 60 Schritte weit davon wieder zum Vorfchein, wo sie dann ihren Lauf fortsezt. Man vermuhet, dass eine grosse von den benachbarten Gebürgen herabgestürzte Felsenmasse die erste Veranlassung zu dieser Erscheinung gewefen sey; aber wahrfcheinlicher ist es, dass der Boden sandig und thonicht ist und dass der Fluss hier leicht einen Durchgang fand, da er von dem Felsen aufgehalten wurde,



Curiosités Naturelles. IV- T. L No. 20»
VUE DE LA PERTE DU RHONE EN FRANCE.
lün voyageur qui fait le chemin de Lion i Geneve, ne sauroit se dispenser d'aller voirl'endroit oü se pert le Rhone. L'éditeur Allemand de cet ouvrage, ayantjouilui-meme de ce spectacle, il peut assurer ses jeunes lecteurs, que le dessin qu'il leur en présente, est parfaitement juste. Le Rhone a sa source au mont Furca en Suisse, sur les confins du Valais et du canton d'Uri. Formé par les eaus de quelques glaciers, il traverse le Valais, le lac de Geneve, le territoire de cette république, cötoie une partie de la Savoie, et après avoir arrosé une grande partie de la France, il se jette dans la Mer Méditerannée. Parmi les particuluiïtés qu'oifre ce fleuve, 011 remarque celle qu'il a de gonÜer en été, a proportion de la chaleur qu'il fait, ce qui provient de la fonte des neiges des Alpes-, celle de traverser le lac de Geneve, comme le Rhin celui de Conftance et de se perdre sous terre, de même que cette grande riviere. C'est cette derniere singularité, que représenté la planche ci-jointe, sur la quelle on. voit au dessous du pont , quelque chosedu long entonnoir, le canal étroit qui se trouve entre les rochers, et 1'endroit
oü le fleuve se perd. Sur une carte ddtaillée, on pourroit trouver cet' endroit a. huit lieues de Geneve, et a-peu-pres a quatre lieues au dessous de 1'Ecluse, entre Vauchy et Alord. Le Rhone, qui a auprès de Geneve plus de deux cents pieds, de largeur en a peine quinze a seize, quatre lieues au dessous du fort PEeluse. Pendant une demi-lieue, il rétrécit continuellement son cours entre des rochers, jusqu'a ce qu'il arrivé eniin au grand entonnoir, oü ceux ci sont tellement rapprochés par le haut, qu'un homme peut enjamber 1'intervalle qui les sépare. De 1'entonnoir il passé dans le rocher, par le canal qu'on voit ici, qui peut a-voir trente pas de largeur, sur deux eens de longueur.. Ensuite il se perd tout d'un coup sous terre, et ne reparoit qaesoixante pas plus loin, d'oü il continue son cours. L'on conjechtre qu'une grande masse de rochers, tombés des montagnes votsines, a été la première cause de cette perte apparente du Rhone; mais il ést plus- vraisemblable, que le fond etoit du sable et de 1'argille, et que le fleuve retenu par le roe, s'y est ouvert facilement un passage..



Natural curiosifies IV.
T. I. No. act»
A VIEUW OF THE REGION WHERE THE RHONE IN FRANCE VAN1SHES AWAY UNDER THE EARTH,
OCdiere will perhaps scarce bc a travelIer taking his course from Lion to Geneve without seeing the place where the Rhone loosesitselfsin the earth. Thedutschbookseller for whom this book is pïinted having seen himself this natural spectacle, can assure the young readers that the design made of it is just. Thé Rhone rises in Switzerland on the mount Furca where Wallis borders upon the Canton Uri, and comes from the water offomeice hills,flows trough Wallis and the lake and state of Geneve-, touches some part of Savoy, and hereafter runs trough a great part of France, into the mediterranean sea. It is among the peculiar properties of this river that it swells the more in summer-time the warmer the weather is, which proceeds from te snow melred by the heat of the sun in the Alps, that it goes through the great lake of Geneve, even as the Rhine through the lake of Constanz, and that even it looses itself in the earth. The last of these thing is represented in this cut, in which above, under the bridge,, one may see still something of the widehole, and afterwards the strait cannel
between the rocks, and below the place wherè the river disappears under the rocks. In a special map that place would be found four miles from Geneve and almost two miles under Ecluse, betwixt Vauchy and Alord. The Rhone being near Geneve is above two hundred foot, and two miles under the fort de l'Ecluse scarce fifteen or sixteen foot in breadth and goes trough a straight half an bour long between perpendicular rocks, till it comes to the great hole at which above the rocks join so close together that oria man could pass over them. From that hole it goes through the cannel here indited to the rock almost thirty foot in breadth and twohundred or twohundred and fifty paces in length. Hereafter it does at once loose itself in the earth, and in a distance only of sixty paces it appears again and then continues it's course. It is presumed that a great mass of rocks precipitated front the confining mountains has" been the first cause of this phenomenon, but ie is more probable, that the soil was sandy and loamy and that the river easily saught here a passage, being stopt by the rocks.



Curiosita naturali VI. T_ j Na 2a
VEDUTA DELLA CONTRADA DOVE IL RODANO IN FRANCIA, SVANISCE SOTTO TERRA.
TCTn viaggiante fara di radoil cammino da Lione a Ginevra senza vedere il luogo dove il Rodano svanisce sotto terro. II librajo in Allemagna a cui spese si stampa questo libro d'immagini avendo veduto egli stesso questo spettacolo naturale, puö assicurare i giovani lettori che il disegno qui fatto di esso è giusto. II Rodano nella Svizzera nel monte Furca, dove il Valese è contiguo al Cantone Uri', nasce dall' acqua di alcune lavine, scorre il Valese, il lago, e il dominio di Ginevra, tocca una parte della Savoja, e poi corre per una gran parte della Francia, e nel mar mediterraneo. Una delle proprieta peculari di questo fiume è che nella state, egli si gonfia tanto piïi qunnto il tempo è piü caldo, il che provviene dalla neva liquata pel calore nelle Alpi, che egli passa pel gran lago di Ginevra, siccome il Reno per quello di Costanza, e che svanisce ancora sotto terra; ciö che solo si rappresenta in questo rame, in cui in cima sotto il pon6e si vede ancora qualche cosa dell' ampio buco, e poi il canale tra le rupi, e di sotto
il luogo dove il fiume tra le rupi svanisce. In una carta fpeziale si potrebbe trovare il luogo distante quattro leghe da Ginevra, ed incirca due al di sotto di Ecluse, traVauchied Alord. 11 Rodano che appresfo Ginevra è largo ducento piedi, e piü, ed a due leghe al di sotto del Forte dell' Ecluse appena quindici o sedeci, cammina per uno stretto lungo una mezz' ora tra rupi perpendicolari, fiiché arriva al gran buco, dove le rüpi in cima si uniscono si strettamente che un uorno solo potrebbe trapassarle. Dal detto buco viene pel canale qui indicato nella rupe larga incirca trenta piedi, e lunga ducento o ducento cinquanta passi. Di poi in una volta svanisce sotto terra, nè riappare che in una distanza di sessanta passi, e di poi continua il suo corso. Si presume che un gran masso precipitato dalle montagne vicine è stato la prima cagione di questo fenomeno; peró è piü probabile che il suolo era sabbioso, ed argilloso, e che il fiume, ha cercato qui un passaggio, essendo fermato per le rupi.



TWEEDE
VERVOLG
VAN DE
S A A M X. IJ S T
D E R
inteekenaam.en,
OP DIT PRENTENBOEK, IN VIJF TAALEN, WELKE ZEDERT DE UITGAVE VAN HET VIERDE STUKJEN HEBBEN INGETEEKEND.
A. C.
G. F. Arentz , ifte Lt. d'Artillerie. pieter de Ckrq Stephz., te Amfterdam.
Mevrouw van Aylva geb. van Brakel.
E.
B.
Mr. Ede Man, te Doesburg.
G. Beljaart, Secret. der Regtbank te
Middelburg. q J. W. Borwater, te Leyden.
H. Bosjcha , Hoogleeraar te Harderwyk. C. Gockinga, Lieuc. Collonel Directeur.



NAAM-LTST DER INTEEKENAAR EN,
W. Goede, Remonftr. Leeraar te Rotcerd» ^* N. T. Gravlus, Boekverkoper te Amft.
Douarïere van Nagel, op Ampfea,
H.
Mevr. de Wed. T. > Hoen, te Zutphen. 0.
W. Holtrop, Boekverkoper te Amfterdam, . „
0 „ . Madams la Douarïere d'Oultremont nêe 6 itxempl,
Egid. van Hooren, te Amfterdam. Hartzmk, a la Haye.
B. J. van der Horst, te Zutphen.
P.
^' Mevrouw P/taf geboren Reigersman, ce
Gom. JanJ'en Pz,, te Amfterdam. Zutphen.
van Pallandt. tot KeppeL
Jv.
De kinderen van Mevrouw L. vanK*** §
L. J. A J. Stoet, van Olthuis.
J. ff. Ledeher, Papiermaker op de Haar. L' SPen^r, Heer van Overhagen ,
De Erven D. onder de Linden, Boekv. fCh°Ut by Nachc ten dienfte van de
te Amfterdam Republiek der Vereenigde Nederlanden.
J. Lublink de Jonge. F' Stork> Med Doccer te ZutPh*"-
M. T.
L. Marceles, op de Biele. .... Turfl^ Koopman fe









Ffantenryk.
D. V No. 9*
P.ADDE STOELEN.
Onder de giftige Champignons munten by- volkomen ontwikkeld. No 7 is eene verzonder de Padde floelen, zo wel in de verw, bastering van den gcmeerien Moschpuddeftoel, als ook in de fterkte van hunne giftige hoe- welke, by nat weder, overal langs de muudanigheeden uit. Men heeft onderfcheide ren uitfpruit. De hoed is karmozyn rood foorten van dezelven , gelyk onze Plaat en naar den rand toe, blinkend goudgeel, aantoont. No. 1. is een gevlekt bruine wilde De Paddeftoel bereikt dikwyls eene hoogpadde floel. De hoed heeft op den rand eene ftreep te van 3 tot 6, en eene breedte van 4 tot van eene blinkend bruine verw, en in het midden 12, duimen. Het meest valt hy wegens de van'den Champignon bevinden zich tedere van witte wratten in 't oog. Dezen ontdaan van het hulzel terug geblevene deeltjens. De den dunnen en taaijen (luier, waar in de jonLamellen en de deel zyn witachtig, en de ge Champignon is gehuld, die echter wel laatste is beneden kwastig, tegelfteenrood dra fcheurt en de kleine wratten vormt, en bruin. Dezelve groeit enkel reeds in Ju- Door den regen worden er veelen van afgeny en vroeger. -—De gepaerelde wilde Pad- fpoeld, en by oude Champignons kan men de floel [ No. 2.] is gemeenlyk gewelfd, dezelven er allen ligtelyk afneemen. en zelden, gelyk hier, klokvormig. Deszelfs Het gewoone gebruik van den Paddeftoel verwis vuil geelachtig en roodachtig graauw; is, dat men den zeiven klein hakt, melk er gefchakeerd en met kleine geelachtige of over giet, en daarmede de vliegen doodt, vleeschkleurige wratten, als met paerlen, Tot eenen pap gewreeven en in de reeten digt beftrooid. De fteel is wit, en valtbe- van de bedfteden geftreeken, zalhydeweegneden, even als het vleesch van den luizen verdry ven. In het menschlyk ligChampignon, in 't roodachtige.- Men vindt chaam brengt hy gevaarlyke uitwerkingen denzelven van Juny af, in bosfehen en droo- voort, als bedwelming, ylhoofdigheid, dolge gronden. No. 3 en 4 zyn twee gelyk- zinnigheid, woede, en beeving der leden, foortige gepaerelde wilde Paddefloelen ; No 4 De Kamtfchatdaalen en Ostjaken bereiden is naby aan zyne ontwikkeling, ziet er in echter met de fmalbladerige Wederich eenen het midden vuil geel, tegen den rand lood- bedwelmenden drank er uit, welke, gelyk het kleurig en zwartbruin, en aan den fteel blaauw- Opium, aangenaame verbeeldingen en drooachtig uit. Men vindt denzelven in July en men verwekt. Zy zingen, doen voorzegAugustus. De gemeene Padde floel ([No 5.) gingen in eenen profeetifchen toon, verbeelis nog niet ten vollen ontwikkeld. De den zich reuzen te zyn, raazen en tieren, kleur is roodachtig geel, en valt tegen den tot dat een diepe (laap hen overvalt. Zy rand in 'tvermillioen rood; de bladeren zyn beminnen dezen drank dermaate, dat de arwit, en het gefcheurde zaaddekfel aan den men de pis van de ryken opvangen en drinlangen, witten en kwastigen fteel zweemt ken, om dat dezelve nog bedwelmende naar 't zwavelachtig geele. No. 6 a. is een jon- krachten heeft, en die zo men zegt tot ge gemeene Paddeftoel met eenen fterk gevlek- op den vierden man, hoewel niet in dezelf. ten hoed, en No. 6 b. is een gelykfoortige, de fterkte, behoudt, No. V. A



Pfianzenreich.
D I E
B. V.'No. ai.
f L I E G E N S C H WA £1 M M E'
"CJnter den giftigen Schwammen zeichnen sich besonders die Fliegenfchwamme sowohl in der Farbe, als auch in der Starke ihrer giftigen Eigenfchaften aus. Man hat von ihnen mehrere Arten, wie unsere Kupfertafel zeigt. Nr. i. Ist ein fleckigtbrauner wilder Fliegenfchwamm. Der Hut hat am Rande einen Streif von glanzendbrauner Farbe, und in der Mitte des Schwammes befinden sich zarte von der Hülle zurückgebliebene Theilchen. Die Lamellen und der Stiel sind weisslich, und lezterer ist unten knollig, ziegelroth und braun. Er wachst ein-
zeln fchon im Junius und früher. Der
beperlte wilde Fliegenfchwamm [Nr. a. ] ist gewöhnlich gewölbt, und seiten, wie hier, glockenförmig. Seine Farbe ist fchmuzig gelblich und röthlich... rau; schattirt und mit kleinen gelblichen oder fieischfarbigen Warzchen, wie mit Perlen, dicht bestreut. DeiStiel ist weiss, und failt unten, sö wie das Fleisch des Schwammes ins Rötlüiche. Er findet sich vom Junius an in Waïdtin und trockenen Gründen. Nr. 3 und 4. sind zwei ühniiche beperlte wilde Fliegenschwamme; Nr. 3. ist noch unentwickel't, gelbbraunlich von Farbe, und hat weisse Peilen und einen weissen Stiel; #r. 4- ist semer Entwickelung nahe, sieht in der Mitte fchmuzig gelb, gegen den Rand bleyfarbig und fchwarzbraun, und am Stiele blaulich aus. Man findet ihn.im Julius und August. Der jremeine Fliegenfchwamm (Nr. 5.) ist noch nicht ganz entwickek. Die Farbe ist röthlichgclb, und fallt gegen den Rand in ; menpigrothe; die Bliüter sind weiss, und die zerrissene Samendecke am langen, weissen und knollichten Stiele spiek ins fchwefelgelbe. N. 6. a. ist ein junger gemeiner Fliegen-
schwamm, mit einem starkgefleckten Hute, und Nr. 6 b. ist ein ahnücher, vollkomme'n entwickelt. No. 7. ist eine Abanaerung des gemeinen Mückenfchwamms, den man bei nassem Wetter" findet. Der Hut ist karminroth, und gegen den Rand zu glanzend goldgelb.
Der Fliegenfchwamm erreicht oft eine Höhe von 3 bis 6 und eine Breite von 4 bis ii Zoll. Am meisten fallt er, wegen der weissen Warzen, in die Augen. Diese entstehen von dem dünnen und zahen Sclileier, mit welchem der junge Schwamm verhüüt ist, der aber bald zerreisst , und die kleinen Warzchen bildet. Durch den Regen werden viele abgefpiilt, und bey alten Schwammen kann man sie alle leicht abnehmen.
Der gewöhnliche Gebrauch des Fhegetifchwamms ist, dass man ihn klein hackt, mit MÜch begiesst, und damit die Fliegen todtet. Zu einem Brei zerrieben und in die Fugen der Bettstellen gestrichen, soll er die Wanzen vertreiben. In dem menschlichen Körper bringt er gefahrliche Wirkungen hervor, als Beraufchung, Wahnwitz, Tolikiïhhheit, Wuth, und Zittern der Glieder. Die Kamtfchatdalen und Ostjaken bereiten aber mit dem fchmalblatterigen Weiderich ein beraufchendes Getrank daraus, welches 'wie das Opium in angenehme Phantasien und Traunie versetzt. Sie singen, weissagen im prophetischen Ton, dunken sich grosse Riesen /.u se:n, toben und liirmen, bis sie ein tiefer Schlaf UberfkHt. Sie lieben dieses Getrank so sehr, dass dié Aermera den Urin des Reichen auffangen und trinken, weil er noch beraufchende Krafte hat, und diese bis auf den vierten Mann, natünich ' nicht in gleicher Starke, behalteu soll.



Plantes. L E
CHAMPIGNON A
T. V No. ar M O U C H E.
Parmi les champignons vénéneux, on distingue celui a mouche, k cause de sa couleur et de la force de son poison. . II y en de plusieurs especés, ainsi qu'on peut le remarquersurla planche ci-jointe. Le No. i. en offre un sauvage, d'une couleur brune et tacheté. La partie supérieure a sur le bord une raie brune luisante, et dans le milieu plusieurs petites parties tendres, séparées de la spathe.,, Le haut et le milieu de la tige sont blanchatres, et le bas en est noueux, de couleur brune et rouge comme dela tuile. Dés lemois de Juin et même plutót, on voit croïtre cette espece de champignon. Ce'ui qui est perlé, No. a. se trouve ordinairement vouté, et a quelquefois la forme d'une cloche; la couleur en est d'un jaune sale et d'un gris rouge. On remarque sur sa superficie, de petites protubérances jaunatres, ou de couleur de chair, semées en grand nombre et comme des perlcs. La tige est blanche , et paroït rougeatre par le bas, ainsi que 1' intérieur du champignon. Cette espece croit dés le mois de Juin, dans les forêts et dans les fonds, qui sont secs. Lés No. 3 et 4. représentent deux de ces cham- 1 pignons sauvages a perles, et qui se ressem- < blent. Celui qu'offre le No. 3, d'un jaune tirant sur le brun, n'est point encore déve- < loppé; et il a des perles, la tige blanche. < Le champignon No. 4. approche de sOn dé- c veloppement; il semble d'un jaune sale dans 1 Ie millieu, la couleur de plomb et le brun è noir dominent sur le bord, tandis que la ti- c ge est bleuatre. Cette espece croit au mois ( de Juillet et d'Aoüt. Le champignon , re- a présenté par le No. 5, n'est pas encore en- ê tiérement développé; la couleur en est d'un g
jaune rouge, qui devient vermillon vers Jes bords; les feuilles en sont blanches, et Ia capsule cassée, placée sur Ia tige longue blanche et noueuse, paroit d'un jaunepale. Le No. 6. a. oifre un champignon commun, dont la partie supérieure est fort tachecëe. Le Nr. 6. b. en représenté un autre parfaitement développé. L'on voit par le Mo. 7. une variété qui paroït quand il fait mauvais temps. La partie supérieure est cramotsie, et vers le bord elle est d'un jaune d'or trés luisant
Le champignon a mouche parvient a une hauteur de 3 a 6 pouces, tandis qu'il a 4 jusqn'a 11 pouces de largeur. La plupart du temps il saute aux yeux a cause des protubérances blanches. Celles-ci proviennent de la pélicule mince et dentelée, dont le champignon est enveloppé; en se déchirant bientót, elle forme les protubérances, qui, lavées par Ia pluie, se laissent détacher facilement des vieux champignons.
Après avoir haché cette plante, on verse, du lait dessus, et l'on s'en sert pour tuer !es mouches. En frottant avec cette même :omposition, les rainures d'un bois de lit, >n en éloigne les punaises. Dans le corps uimain^ il a des effets dangereux; il proluit 1'ivresse, le délire, 1'audace, la rage :t le tremblement de nerf. Les habitants le Kamtfchatka et les Ostiakes s'en servent tour prêparer, avec la salicaire a feuilles troites, une boisson qui enyvre, et plonge omme 1' opium dans un délire agréable. leux qui en prennent se mettent a chanter,parler d'un ton prophétique, s'imaginent tre des géants , se divertissent en faisant rand bruit, jusqu'a ce qu'un sommeil pro-



Plantes.! LE CHAMPIGNON a MOUCHE. T. V.N0.21.
fond s'empare de letirs séns. .Cette boisson remarqué qu'elle en prend aussi Ja même est si recherchée, que les pauvres recoi- vertu, et qu'elle la conserve jusqu'a la quavent 1'urinc des riches pour la boire, ayant trième fois qu'elle a été lachée.
THE FLY-MUSHPvOOM OR TOAD-STOOL.
OCne Fly-mushroom among other vene- The common fly-mushroom No. 5 is not mous mushrooms is particularly notable both yet unfolded. It is reddy yellow, and toby it's colour and by the degree of it's ve- wards the brim someuhat vermillion red: nemousness. There are several sorts of it's leaves are white, and the torn peticarp fly-mushrooms or toadstools as in the cut at the white and knobby stalk incliues to before us we see. No. 1 is a wild brown- brimstone - colour. No. 6 is a little ordinary speckled. The top of the same has it's toad stool, whose top is full of speckles, brim ma'rked with one gay-brówn stripe, and No. 6 is one resembling it and more and in the midst of the mushroom there are unfolded No. 7 is but a variatión of the some stibtle remainders of it's cover. The common toad - stool to be met with in moist busks even as the stalk are whitish, and water. The top is crhnson and towards the the last is below knobby, tile-coloured and brim of a bright gohiish colour. brown. It grows single already m Juny and The Fly-mushroom often grows from even sooner. The impearled wild fiy-mus- three to six inches in height and from four broom (No. 1} is ordinarily vaulted and to twelve in. breaddi. It is particulaily rarely even as here shaped like a bell. It knowable by it's white wans produced by is smutty yellowish and reddy shadowed the thin and tough veil that covers the with gray colour and full with little yello- young mushroom, but soon tearing forms wish or incarnate knobs and as it were be- tlie little warts. Many of these are taken pearled. The stalk is white, and below, away by the rain, and all are easily taken even as the mushroom's ïlesh, reddy. It is oiT from old mushrooms. from Juny to be found in wilder and drier The fly - mushroom ordinarily hacked in grounds. No. 3 and 4 are two bercailed pieces and wetted with milk is imployed wild ily-mushrooms of a like sort: No. 3 for to kill flies. Being made a pap, with is still unfolded and yellow brownish; and which the joints of bed-steads are bcsmeahas white pearls and a white stalk. No. 4 red it is said to kill wall-lice. In the huls near it's unfoldi-ng, and in the midst of a man body it produces dangereus effccts, as smutty yellow colour, but towards the brim drunkenness, frenzy , overboldne-ss, rage lead-coloured and dark-brown, and has a and trembling of the body. The Kamtbluish stalk. It is found. in July and Au- schadaies and Os.jakes prepare of the fly.
mut mushroom and water-willow with nanow.
W/WKk ■ ■ tï>! ....



- Plants. THE FLY-MUSHROOM OR TOAD-STOOL. T. V. No. ar.
leaves a fuddling drink, which even as opium causes pleasing fancies and dreams. They who have taken it sing, prophecy, think themselves to be great giants, rage and bustle, till a deep sleep seizes upon them. They love so much that drink, that
the poor take up and drink the urine of richer men who took it because it does also make one drunk, a property which it is said to conserve naturally not with the same force even in the fourth person.
IL FUNGO DA MOSCHE.
T ra i-funghi velenosi si distinguono par- lo pende nel turchino. Si trova di Luglio, ticolarmente i funghi da mosche, cosi pel e d'Agusto.
lor colore come per la forza del veleno. 11 fungo da mosche volgare No. 5 non è Vi son piu sorte di essi come in questo ra- ancora tutto sciolto. II colore è rossetto me è da vedersi. No. 1 è un fungo salva- giallo, e verso forto simile a quello de tico bruno macchiato. II cappello di esso minio; le foglie son bianche, e il pericarpio ha suil' orlo una verga di color bruno rilu- rotto nello stelo lungo bianco e bitorzoluto cente , e nel mezzo si trovano tenere parti- tira sul zolfino. No. 6 a. c un piccol funcelle dell' invoglio rimaste. Le foglie o go da mosche ordinario con un cappello pieguscie, e lo stelo son bianchetti, e questo no di macchie, e No. 6 b. è un altro è abbasso tuberoso di color d'embrice, e simile piu sciolto. No. 7 è una variazione bruno. Egli cresce spartitamente gia di Gi- del fungo da mosche comune, che a tempo ugno, e prima. II fungo da mosche selvag- umido s'incontra. 11 cappello è di color di gio imperlato (No. 2_) è d'ordinario volta- carminio, e verso 1'orlo dorato rilucente. to, e rare voltè come qui campaniforme. II fungo da mosche arriva spesso all' al-
È di color sticido gialliccio, e rossigno om- tezza di tre a sei, ed alla larghezza di quat-
breggiato di grigio, e ripieno di bitorzolini tro a dodici dita. Si distingue per lo piü
0 porrl giallignoli o incarnati, come di per- per i porri bianchi, i quali vengono dal
le. Lo stelo è bianco, ed abbasso tira sul velo sottilè di cui il fungo piccolo è co-
rossiccio come la curne del fungo. Egli perto, ma che tosto si rompe, e forma i
fin dal Giugno si trova in fondure piü sal- bitorzolini. Di essi molti per la pioggia si
vatiche, e secche. No. 3. e 4 sou due si- separano, e tutti ai funghi vecchi si levano
mili funghi selvaggi da mosche impcrlati. facilmente.
No. 3 non è ancora sciolto: è di color gi- II fungo per 1'ordinario minuzzato, e ba-
allo brunette, ed ha porri bianchi, ed uno gnato di latte, serve ad uccidere le mosche.
stelo bianco. No 4 è sul punto di sciogli- Si dice ancora che ridotto in una poltiglia
ersi, e nel mezzo pare sticido giallo, ma caccia i cimici, uguendosi con essa le corri-
verso 1'orlo piombino, e nericcio, e lo ste- me-ttiture delle lettiere. Nel corpo un n



Vogels
.VOGELS.
leeuwriken, tiachtigaalen en alle kleine vogels rekent men tot dezelve, ofschoon zy niet allen zingen. Hier boven is het rood keeUjen met den langen ftaart, 't welk to Afiika en Oostindié'n leeft, afgebeeld,
D. V. No. aa
dat alle jaaren de vederen tweemaal verliest, en dan in den winter 6 maanden lang, zonder die lange vederen is, en metstal witte vederen in plaats van de zwarte heeft.
V ö G E L.
Das Geschlecht der Vogel, von welchem man gegen 1000 Arren kennt, wird nach den Schnabeln und Füssen in 6 Klassen eingetheilt Von jeder sollen hier die Kennzeichen angegeben und die auf diesem Blatte dahin gehörigen Vögel kurz beschrkben werden.
1.] Die Raubvögel, welche nur vom geraubten Fleische leben, haben einen ftark gekrümmten Schnabel, scharfe, bogenförmige Klauen, und meist starkbefiederte Bei ne, wie die Geyer, Adler, Neuntödter und Eulen. Hier ist unten der fchöne Haubenadler {Taigle huppé] abgebildet. Er lebt in Afrika an der Küste von Guinea, ist etwas kleiner als die andern Adler, sieht am Halse und Kopfe gelblich roth, an der Brust roth, auf dem Rücken schwarzbraun, und an den Flügeln und an einigen andern Orten weisslich; überall aber ist er wie mit runden schwarzen Flecken übersaet. DieFedern auf dem Kopfe hebt er oft in die Höhe, daher kommt die Haube.
a. ] Die Waldvögel oder Azeln leben von allerlei Ungeziefer, Unrath, Aase,aber auch oft von Früchten; haben oben etwas erhabene Schnabel und kurze Füsse, an
welchen 3 Zehen nach vorne, und eine
nach hinten gehen. Zu ihnen gehören Raben, Krahen, Dohlen, Aelstern, Papageien, der kleine Colibri u. a. Hier ist unten die Haubenalster mit dem langen Schwanze. Sie lebt auf der Insei Ceilon, ist kleiner, als unsere Aelstern, sieht am Kopfe glanzend^schwarz, an der Brust weissgrün und blaulich und übrigens fchön roth. Gleich über ihr steht ein anderer Waldvögel, die Blaukrahe, die auch Roller, Birkhahn und weil sie im *Herbste oft auf den Getreidemandelnist, Mandelkrahe heisst. Sie lebt in vielen Gegenden von Europa, ist sehr schön von Farbe, oft sehrfett, aber auch ausserordentlich scheu. Weil sie im Freien manchen Spass treibt, so heisst sie auch der Racker oder Raller.
3.] Die Schwimmvögel, zu welchem Enten, Ganse und Schwane gehören, leben wild meistens van Wasserthieren, haben zwifchen den Zehen eine Schwimmhaut und einen breiten Schnabel, wie man oben an der Chinesischen Kriechente sieht. Sie ist fast so gross, als unsere Enten, hat alle Farben in einer angenehmen bunten Misschung und hinten a Federn zwischen den,



Vogel
V ö G E L.
D. V. No. aa.
Flügeln in die Höhe stehen. Sie lebt in China und Japan.
4.] Die Sumpfvögel, welche in Sümpfen von Fischen, Fröschen und -Schiangen leben, haben dazu von der Natur halbrunde, oft lange Schnabel, lange nackte Füsse, und kurze Schwanze. Störche, Kraniche, Fischreiher und Kibitze gehören dazu. Hier steht in der Mitte ein afrikanischer Kranich mit einer Krone, der so gross als ein gewöhnlicher Kranich ist.
5. ) Die Hiihner leben von Körnern, haben einen kurzen runden Schnabel, vier Zehen, und manche einen Sporn, als Hühner, Pfauen, Phasane. Ueber dem Kranich ist
ein gehörnter Phasan atis Ostindién, dessen Federn roth und wie mit Perlen besetzt sind.
60 Die Singvögel haben einen kegelförmigen spitzigen Schnabel und zarte, dünne Füsse. Tauben, Finken, Canarienvögel, Lerchen, Nachtigallen und alle kleine Vogel rechnet man zu ihnen, ob sie gleich nicht alle singen. Hier ist oben das Rothkehlchen mit dem langen Schwanze, welches in Afrika und Ostindién lebt, alle Jabr die Federn zweimal verliert, und dann im Winter 6 Monat ohne die langen Federn ist, und meistens weisse Federn statt der schwarzen hat.
O
O I S E A U X.
ÜLte nombre des différentes especes d'oiseaux connus peut se monter a deux mille; on lei a rangés en six classes suivant la forme de leurs becs. et celle de leurs pattes. Je vais indiquer les caractères distinctifs de chaque classe, et j'ajouterai une courte description des oiseaux, représentés sur la planche ci-jointe.
La première classe comprend les oiseaux de proie, qui vivent de la chair qu'ils prennent; ils ont le bec trés recourbé, les ser res aiguës, en forme d'arc. Les pattes de la plupart d' entre eux sont garnies de plumes, ainsi qu'on peut le remarquer dans les vautours, les aigles, les laniers, les hiboux. Au bas de la planche on voit le belaigle huppé. II se trouve en Afrique a la cöte de Guinée; ü est un peu plus petit que les
No. V. B
mtres aigles, a le cou 'et la tête jaunatre, la poitrine rouge, le dos brun foncé, les ailes et quelques places blanchatres; mais il est parsemé par tout de taches noires. Souvent il releve les plumes de sa tête, ce:qui forme ure huppe.
Dans la seconde classe, on compte les oiseaux des bois, qui vivent de toutes sortes d'insectes, d'ordure, de chacogne, souvent de fruits et de grains. Ils ont le bec un peu élevé par le haut; leurs pattes courtes sont pourvues de trois doigts en avant et d'un en arriere. C'est dans cette classe qu'il faut mettre les Corbeaux, les corneilles, les choucas, les pies, les perroquets, le colibri. Au bas de la planche est représentée la pie huppée, a longue queue. Elle vit dans 1'isle de Ceylon, est plus petite,



Oiseaux.
B I R D S.
^J-Tie kind of birds of which almost twöthousand sorts are known, is divided with respect to their bills and feet into six classes. The charafters of every one of thé »arae shall be indited here, and the birds
que nos pies ; elle a la tête d'un noir miBant, la poitrine bleuatre et d'un gris blanc; toutes ses autres parties sont d'un beau rouge. Au dessus d'elle on voit la corneille bleue, nommée aussi rollier, perroquet d'Allemagne et quinzaine, par ce qu'elle se perchè souvent sur des tas, faits avec quinze gerbes de bied. Elle se trouve dans plusieurs contrées d'Europe, a de fort belles couleurs, est trés grasse et extraordinahrement crainrive. Paree qu'elle aime beaucoup a jouer, on Ia nomme rollier.
La troisième classe est composée dps oiseaux d'eau, tels que les canards, les oies et le; cigngs etc; ils se nourrissent la plupart d'animaux aquatiques, ont un large bec et une menbrane entre les doigts, comme on peut le voir a la cerqelle chinoise. représentée au haut de la planche1. Celle ci presque aussi grande que les nötres, réunit toutes les couleurs dans un agréable mélange. Entre les ailes, elle a deux plumes relevées. Elle se trouve a la Chine et au Japon. — La quatrième classe comprenles oiseaux de marais, qui vivent de poissons, de grenouilles, de serpents. Pour cet objet la nature les a doués d'un bec a moitié rond, juais souvent long, de longues pattes nues
et d'une courte queue. Lés cigognes, lei grues, les hérons, les vanneaux doivent 1 être regardés dans cette classe. Au millieu de la planche est représentée une grue d'Afrique avec une couronne; elle est aussi grande que les grues ordinaires.
Dans la cinquime classe on place les poules; ces oiseaux qui vivent de grains, ont le bec rond, court, sont pourvus de quatre doigts, et beaucoup, comme les pou» les domestiques, les paons, les faisans ont en otitre un ergot. A cöté de la grue on voit un faisan des Indes, dont les plumes sont rouges et pour ainsi dire garnies de perles. I
La sixiéme et dernïere classe est formée des oiseaux qui chantent; ils ont le bec pointu, en forme de quille, les pattes min-ces et délicates.- Les pigeons, les pincons, les canaries, les alouettes, les rossignols, tous les petits oiseaux, quoiqu'ils ne chantent pas, appartiennent a cette classe. Aa haut de la planche est représenté le rouge gorge a longue queue. Cet oiseau qui se trouve en Afrique, aux Indes, perd ses plumes deux fois par an, reste en hiver si* mois sans plumes et en a souvent de blanches au fifeu des noires,
of these classes to be seen in this out shal be brieily described.
i ) Birds of prey, that feed only upon fles'h they have taken away, are crook-bilieu, have- sharp crooked claws, and are
O I S E A U X.
T. V. Nó.



Birds
U C C E L L I.
Il genere degli uccelli, di cui incirca due i becchi, ed i piedi in sei classi. Di ciasiniia sorti si conoscono, si divide secondo cuna s'indicheranno qui i caratteri, e si des*
mostly well-fethered, as geirs, eagles, lan- ducks , geese and swains, live wild, and ners or lanner-hawks and owls. Here be- feed mostly upon aquatile animals, and haiow the fair copped or tufted eagle is re- ve between their teeth a skin for swimming" presented. She lives in Africa at the coast and are broadbilled, as one may see in the of Guinea, and is somewhat lesser then Chinese wild duck. This is almost of the other eagles: her neck and head are yello- size of our ducks, and has all colours pleawish red, her breast is red and her back santly mixed, and behind betwixt her wings dark-brown, and the colour of her wings two feathers being aloft. She lives in Chieven as of some other parts of her body na and Japon.
is whitish ; and all her body is full of 4. Birds living in pools and feeding upon round black speckles. She often liftsup the fishes , frogs and snakes, have received of feathers of her head which form her cop nature half round and oftentimes long bills, or tuft- ]ong naked feet, and short tails. Of this
s) Wood-birds feed upon all sort of insects, class are storks, herons or herns, and lapfilth and carcass, but also oftentimes upon wings. Here amidst is an African crane fruits; they have somewhat lofty bills and having a crown, and being of the size of short feet with two toes afore and one be- an ordinary crane.
hind. Of this class areravens, craws, jays 5. Cocks and hens feed upon grains, ha. or jackdaws, pies, parrots or popingeys, ve a short round bill snd four toes; cocks the little colibri and more other. Here be- are spurred, even as pea - cocks and phealow is the copped or tufted pie with a long sants. Aside of the crane is a horned phetail. She lives in the island Ceilan, is les- sant of East-India, whose feathers are red ser than our pies: her head is of a bright and as it were impearled. black colour, her breast hoary and the rest 6. Singing birds have a sharp bill like of her body of a fair red one. Just over a sugarloaf, and thin and subtle feet. With her is an other wood-bird, the blue crow, these birds doves, finchs, canary-birds, which in autumn is oftentimes sitting upon nightingales, and all little ones are numbesheaves of corn. She lives in many regions red, though not all do sing. Here above of Europa , and is of a very fine colour, is the long - tailed red - breast, which lives oftentimes very fat, but likewise extremely in Africa and East-India, looses twice a shy. She uses to make various jests in the year her feathers, being in winter six month* field- . . without the long ones, and has mostly wbi-
3. Swimming birds of whose number are te instead of black feathers.
BIRDS.
T.V. No. a%



Uccelli.
Ü C C ELLI.
T. V. No.asL
criveranno brevemente gli uccelli delle stesse classi da vedersi in questo rame.
i) Gli uccelli di rapina o di preda, che campano solo dicarne rubata, hanno il becco inctirvato, gli artigli acuti, e curvi, e le gambe per lo piü coperte di molte piume, siccome glfavoltoi, le aquile, gli smeiii della piü piccola specie, e le civette o nottole, o i gufi. Qui abbasso si rappresenta labella aquila cappelluta. Essa vive nell' A'frica nelle coste di Guinea: è alquanto piü piccola delle altre aquile: ha il collo, ed il capo rosso gialliccio, il petto rosso, il dosso brunetto, e le ale con alcune altre parti del corpo biar.coline, ed è tutta sparsa di maccbie nere, e tonde. Eila non raro alza le puime della testa, che fanuo il's'Jo cappello.
' Gli uccelli di bosco mangianö -ogni -sorta d'insetti, cose immonde, e carname, perö sovente ancora vivono di frutti: hanno i becchi un poco rilevati, ed i piedi corti con tre dita nel dinanzi, ed un dito addietro. Tra questi uccelli sono i corvi, le corTiacchie, le mulacchie, taccole o pole , le piche, gazze o gazzere, i pappagalli o par"rucchetti, il picciol colibrio, e piü altri. Qui abbasso si vede la pica cappelluta che ha coda lunga. Essa vive nell' isola di Geilen ; è piü piccola delle gazze nostre: ha jl capo nerorilucente, il petto bigio chiaro, ed azzurriccio, ed' rl resto d'un color bel rosso. Sopra di' essa sta un altro uccello di bosco la cornaccbia turehinao azzurra, che nell' autunno sta sovente sopra i mucchi di covoni ne' campi. Vive in molte regiopi dell' Europa, è di colore assai belfo, e spesso molto grassa, pero anche cstremamente paurosa, e nel campo fa varieburle.
3} Gli uccelli natanti del cui numero* sono le anitre, le oche, ed i cigni vivono saLvaticamente per lo piü d'animali aquatici* hanno tra le dita de piedi una pelle per nuotare, ed i becchi loro son larghi, come si vede qui sopra nell' arzavola o farchetola Chinese. Essa e quasi della grandezza delle anitre nostre , ha tutti i colori in grata mescolanza uniti, e nella parte di dietro due piu. me alzate tra le ale Vive nella China, e nel Giappone.
4) GM.uccelli palustri, che nelle paludr campano di pesci, rane , e serpenü, hanno ricevuto dalla natura becchi semiritondi sovente luughi con piedi lunghi ignudi, e code certe. Di questa classe sono le cigogne, le gru, gli arioni, aironi, 0 aghironi, e le pavuncdle. Qui in mezzo sta una grü Africana coronata, della grandezza d'una grue comune»
5) I galli e le galline campano di grani, hanno i becchi corti ritondi, quattro uita de piedi, ed i galli sono spronati come ancora i pavoni, ed i fagiani. Appresso la grue sta un fagiauo cornuto delle Indie Orientali, le di cui piume son rosse, e come ünperlate.
6) Gli uccelli di canto o cantajuoli hanno i becchi a guisa di cono puntati, ed i piedi teneri e sottili. Tra questi uccelli si noverano i piccioni, i fringuelli, i canarj o canarini, le ahodole, i ros'gnuoli, e tutti' i piccoli uccelli, sebbene non tutti cantano. Qui sopra sta il pettirosso della
'"coda lunga, il qüale vive nell' Africa, e le Indie Orientali ed ogni anno due volte perde le piume, stando nell' inverno sei mesi senza le penne lunghe, e per lo piü ha piume bianche in luogo dehe nere.









.Werktuigen. D. V. No. a£
EENVOUWIGE WERKTUIGEN, VAN WELKEN KUNSTENAARS EN AMBACHTS LIEDEN ZICH GEWOONLYK BEDIENEN.
aar kunftenaars err ambachts • lieden dikwyls gebruik van werktuigen moeten maaken, zyn er hier eenige, geheel eenvouwige, afgebeeld, ten einde de jonge Leezers op dezelven en derzelver nuttigheid opmerkzaam te maaken. De weetenfchap, welke zich eigenlyk met de wetten der beweeging en met de verklaaring en het gebruik van zulke werktuigen bezig houdt, wordt genoemd de Werktuigkunde of Mechanica, welker grondbeginfelen hier echter niet kunnen verklaard worden.
Het touw of de koord, (1} behoort tot de eenvouwigfte werktuigen, door hetwelk de beweeging van eenen last gemaklyker. gemaakt en de mensch in ftaat gelteld wordt, zyne krachten beter tot deze beweeging te kunnen gebruiken.
Eenvoudige hef boomen (o. — 8) zyn onbuigzaame werktuigen, die in een punt, hetwelk het rustpunt genoemd wordt, aan eene onderlaag vast liggen ; en met het eene deel den'last, maar met het andere de kracht draagen, welke den last of be weegen ©f deszelfs beweging verhinderen moet.
Dezelve zyn hefboomen van de eer/Ie foort £2. 4. 5. 60 waarin zig het rustpunt tusfehen de beide punten bevindt , aan dewelken dc tegen eikanderen werkende krachten zyn aangebragt. Wanneer de beide einden van den hefboom eikanderen gelyk zyn, gelyk by eene weegfchaal of gelyk by het in evenwigt liaan (a), dan zyn dezelve gè'fykarmige; maar engclykarmige worden de¬
zelven genoemd, wanneer op de eene zyde de arm van den hefboom verder van het rustpunt verwyderd is, dan op de andere (4. 5.). Door deze verdere verwydering wordt de beweegende kracht vermeerderd, en hoe verder deze van het rustpunt ver. wyderd is, des te meer en des te gemaklyker kan dezelve werken, waarvan elk door eigene proefneemingen zich ligtelyk kan overtuigen. — By hefboomen van de tweede foort (3. 7. 8.) is het rustpunt op één einde en beide krachten op eenerlei zyde van het rustpunt aangebragt. By (No. 7O is de last in het midden, en beide draagers dienen wederkeerig tot bet rustpunt.
De katrollen (9. 10.) behooren tot de hefboomen, omdat by dezelve insgelyks een rustpunt en twee punten, waar aan de krachten werken, gevonden worden. Dezelve zyn na de hefboomen van de eerflc foort (9.) en van de tweede foort (10) ingericht. By het rad met eene rul (1 r) vindt men de 3. zoogenoemde punten van den hefboom ook, en derhal ven behoort dit, zo als het rad mei eene in de hoogte gaande as (12O hetwelk tot voortwinden van zaaken op deaarde gebruikt en daarom aardmnde genoemd wordt, insgelyks tot de hefboomen.. Dan hebben ook de fcheefliggende vlakten met de katrol ( 13.) de fchroef (143 cm de bytel (15. 16) dezelfde wetten van den hefboom. Byrzonder verkrygt de fchroef wegens de wryving , welke de terugwerking belet, eene kracht, welke in de Werktuigkunde van groot nut is.



Werktuigen.
EINFACHE MASCHINEN, DEREN SICH KüNSTLER UND HANDWERKER ZU BEDIENEN PFLEGEN.
Ba sich Künstler und Handwerker der Maschinen sehr haufig bedienen müssen, so sind hier einige ganz einfache abgebildet worden, um junge Leser auf sie und ihren Nutzcn aufmerksam zu machen. Die Wissenschaft, welche sich eigentlich mit den Gesetzen der Bewegung und mit der Erklarung und Anwendung solcher Maschinen beschaftiget, heisst Mechanik, deren Grundsatze hier aber nicht erklart werden konnen.
Das Seil oder die Schnure CO gehort zu den einfachsten Werkzeugen, durch welche die Bewegung einer Last erleichtert und der Mensch in den Stand gesetzt wird, seine Krafte besser zu dieser Bewegung anwen» den zu können.
Einfache Hebei (a —8.) S1'nd unbiegsame Werkzeuge, die in einem Punkte, wei¬
cher der Ruhepunkt heifst, an einer Unterlage fest liegen, und mit einem Theile die Last entweder bewegen oder ihre Bewegung hindern soll. Sie sind Hebei der erften Art, (2. 4. 5. 6.), wo der Ruhepunkt zwischen den beiden Punkten ist, an welchen die gegen einander wirkenden Krafte angebracht sind. Wenn die beiden Enden des Hebeis einander gleich sind, wie bey einer Wage oder wie beym Balanciren (s.} so sind sie gleicharmige; ungleicharmige aber heissen sie, wenn auf der einen Seite der Arm des Hebeis weiter vom Ruhepunkte entfernt ist, als auf der andern [4. 5.] Durch diese weitere Entfernung wird die bewegende Kraft vermehrt, und je weiter diese vom Ruhepunkte entfernt ist, desto mehr und desto leichter kann sie wirken, wovon sich je-
Met een weinig oplettendheid zal men de volgende voordeden by deze werktuigen opmerken : 1. De menfchen worden daardoor in ftaat gefteld, hunne krachten beter te kunnen gebruiken, gelyk dit het geval is met het touw (1) 2. Hierdoor wordt de kracht vermeerderd, zo dat er veel meer uitgevoerd kan worden, en hoe famen geitelder het werktuig is, des te meer kan dikwyls daarmede worden uitgewerkt. Archimedes kon met een door hem uitgevonden werktuig een belaaden fchip met de manfchap in de hoogte heffen, en met een beter uitgevonden werktuig zal een kind van twaalf jaaren in ftaat zyn, eenen 200 pon-
WER KTUIGEN.
D. V. No. af.
den zwaaren balk of boom, binnen een half uur, in de hoogte te brengen, wanneer het* zelve eens in werking is gebragt.
3.) Aan tyd wordt by zulke werktuigen zeer veel uitgewonnen, en men kan dikwyls in weinig uuren iets veel beter doen, waartoe men, zonder dezelven, verfeheide dagen zou moeten befteeden. Het is derhalven eene zeer nuttige oeffening van het verftand, wanneer men op deze werktuigen en dezelver werkingen by de menigvuldige bezigheden van het dagelyks leven, acht geeft en alsdan de oorzaaken van derzelver werkzaamheid zoekt te verklaaren.



Maschinen. B. V. No. t£
EINFACHE MASCHINEN, DEREN SICH K8NSTLER UND HANDWERKER ZU BEDIENEN PFLEGEN.
der leicht durch Versuche überzeugen kann. Bey Hebeln der zweiten Art [3. 7. 8.] ist der Ruhepunkt an einem Ende, und beide Krafte an einerlei Seite vom Ruhepunkte angt bracht. Bey (Nr. 7.) ist die Last in der Mitte, und beide Trager dienen gegenseitig zum Ruhepunkte.
Die Rollen (9 10) gehören zu den Hebeln, weil sich dabey ebenfalls ein Ruhepunkt und 2 1'unkte, woran die Krafte wirken, finden. Sie sind nach den Hebeln von der erften Art (9) und von der zweiten Art (10) eingerichtet. Bey dem Rade mit einer Welle [n] finden sich die drey genanntcn Punkte des Hebeis auch, und daher gehort dieses, so wie das Rad mit einer in die Höhe gehenden Axe (12), welches zum Fortwinden der Sachen auf der Erde gebraucht und daher Erdwinde genannt wird, gleichfalls zu den Hebeln. So haben auch die schiefliegenden Flachen mit der Rolle [13 ], die Schraube [14] und der Keil [15. 16] eben diese Gesetze des Hebeis. Besonders bekommt die Schraube wegen der Friction, welche die Zurückwirkung hindert, eine Gewalt, die in der Mechanik von sehr grossem 'Nutzen ist.
Mit wenig Aufmerksamkeit wird man nun
folgende Vortheile bey diesen Maschinen bemerken. 1. Die Menschen werden dadurch in den Stand gesetzt, ihre Krafte besser anwenden zu können, wie dieses mit dem Seile (O der Fall ist. a. Dadurch wird die Kraft vermehrt, so dass viel mehr ausgerichtet werden kann; und je zusammengesetzter die Maschine ist, desto mehr kan oft damit gewirkt werden. Arcldmedcs konnte mit einer von ihm erfundenen Maschine ein beladenes Schift" mit der Mannschaft in die Höhe heben, und mit einer neuern soll ein Knabe von zwöif Jahren im Stande seyn, einen 200 Centner sclnveren Stock oder Baum in einer halben Stunde auszuheben, wenn sie einmal in Gang gebracht ist. 3. An Zeit wird bey solchen Maschinen sehr viel gewonnen, und man kann oft in wenig Stunden etwas viel besser machen, wozu man ohne sie mehrere Tage haben müsste. Es ist daher eine sehr gute Verstandesiibung, wenn man auf diese Maschinen und ihre Wirksamkeit bei den mancherlei Geschaften des taglichen Lebens, wie z. B. auf eine Wagenwinde u. a. Achtung giebt, und sich dann die Ursachen ihrer Wirksamkeit zu erklaren sucht.
MACHINES SIMPLES DONT ONT COUTUME DE SE SERVIR LES ARTISTES ET LES ART1SANS.
lies artistes et les artisans étant obligés, quelques uns de fort simples, pour que les de se servir fréquemment de machines, jen jetmes lecteurs puisserrf y faire atttention, ai représenté, sur la planche ci-jointe, et remarquer 1'utilité dont elles sont. La



T. V. No. 33.
Machines. t
maphINES SIMPLES DONT ONT COUTUME DE SE SERMACHIVIR LES ARTISTES ET LES ARTISANS.
science qui traite particulierement des lois du mouvement, qui donne 1'explication des machines et en indique 1'usage, s'appelle Mécanique; les principes n'en peuvent être démontrés ici.
La corde [Fig. i.J doïfêtre comptéeparmi les instrumens les plus simples, qui aident a mouvoir les corps pésants, et qui met-tent 1'homme en état, d'y employer ses forces de la maniere la plus avantageuse.
Les leviers simples (Fig. 2-8.) sont des machines non flexibles, posées sur un billot en un point, qu'on appelle point d'appui; a une de leurs extrêmités est le fardeau, tandis qu'a 1'autre se trouve la puissance, qu'oneroploie pour le mouvoir, ou pour le retenir. De la première espece sont les leviers CFig. 3. 4- 5- «O. dont les points d'appui se trouvent entre le fardeau et la puissance. Lorsque les deux parties du levier sont de la même longueur, comme dans la balance et la balancoire (Fig. 2.), ou dit qu'il a les bras égaux; mais il est i bras inégaux, lorsqu'une des deux extrêmi tés est plus éloignée du point d'appui, qu
Pautre [Fig. 4- 5- 3- Dans ce cas la forc motrice est augmentée, et elle a d'autar plus d'effet, quelle s'écarte davantage d point d'appui; chacun peut s'en convair ere facilement par 1'expérience. Dans le leviers de la seconde espece (Fig, 3. 7-8; le point d'appui se trouve a une extrêm té, tandis que le poids et la puissance soi du cöté opposé. Le poids [Fig. 7.] e placé au millieu, et les deux porteurs gervent réciproquement de point d'appui.
Les poulies sont regardées comme des leviers , paree qu'elles ont aussi un point d'appui, et deux autres points, oü agissent les forces; comme les leviers, elles sont divi■sées en deux especes, selon que le point d'appui se trouve au milieu, ou a une extiêmité (v. Fig. 9- 10.). La roue avec un essieu (Fig. nO ayant, comme les poulies, les trois points désignée ci-dessus, est comptée au nombre des leviers; il en est de même du cabestan, ou de la roue représentée par la figure ( ift>. dont 1'axe est verti- . cal, et qui sert a tirer des fardeaux. Le pic incliné avec une poulie (Fig. 13) ■> la vis (Fig. 14) et le coin (Fig. 15. 16) ont aussi les trois points du levier. La vis a cause du frotement, qui empêche la réaction,
a une force qui lui est particuliere, et qu'on
regarde comme d'une trés grande importan-
ce dans la mécanique.
Avec un peu d'attention, on remarquera dans les machines les avantages suivants: 1) elles mettent les hommes en état d'eml ployer mieux leurs forces, comme cela arri-
- ve avec les cordes; 3) elles augmentent ï celles-ci, de maniere que 1'effet qui en est ï produit, se trouve beaucoup plus grand: t il arrivé souvent que plus une machine est 1 compliquée, plus 1'effet en est confidérable.
- Archimede, au moyen d'une machine de son s invention, pouvoit enlever un vaisseau chaf, gé et son équipage; et avec une plus noui- veile un enfant de douze ans, est en état it de lever un arbre pésant aoo quintaux, touit te fois lorsqu'clle est en jeu. Enfin on ie gagne beaucoup de temps en employant ces
machines, et l'on peut, avec leur aide, 0-



Machines. T v> Na ^
MACHINES SIMPLES DONT ONT COUTUME DE SE SER, VIR LES ART1STES ET LES ART1SANS
pérer en peu d'heures , ce qui exigeroit plusieurs jours sans leur secours: c'est pourquoi c' est faire un trés bon usage de sa raiton, que de le bien observer, ainsi que 1'ef-
SIMPLE MACHINES USED BY ART1STS AND CRAFTSMEN.
As artists and craftsmen must very frequently make use of machines, some very simple ones are represented here for to make the young reader observe them together with their use. The science which is properly occupied in the laws of motion and in the explication and imployment of such machines, is called Mechanic, whose principles yet here cannot be explained.
The cord or rope (i) is one of the most simple machines by which the movement Cf some burden is facilitated, and man is inabled better to imploy his forces to that motion.
Simple levers (2-8) are inflexible instruments, lying and resting in a single point, called center of repose on a fulcrum or prop, and bearing with one of their parts the charge and with the other the power which is to move the charge or to impede it's movement. They are levers of the first kind, 2. 4. 5. 6 where the center of repose is between the two points to which the powers acting against oneanother are applied. The two arms or ends of the lever either are equal as in a ballance, or unequal, so that one arm is more distant from the center
C
of repose than the other, by which greater distance the moving power is augmented, and acts more and easier, of which every one may be assured by experience. In levers of the second kind 3. 7. 8. the center of repose is placed on one end, and the powers are placed on the same side. In No. 7. the charge is amidst, and both supports serve for a center of repose to oneanother.
Wind-beams [9. 10] are of the number of levers, and have equally a center of repose, and two points on which the powers act. as in levers of the first [9] and second kind O10)- In the wheel having an axletree the three above mentioned points of the lever are equally found, and therefore the wheel having it's axis raised and serving for to draw something forward on the gn :und, are also levers. The irqn pole lying a slope with the pulley [13], the scrue (14^ and the wed ge [15. 16.] have the same laws of the lever; and particularly the scrue by the friction that impedes the reaétion gets a power which in mechanic is ofa ve« ry great use.
By a little attention therefore the folio.
fet qu'elles produisent journellement dans mainte circonstance de la vie, et de chercher a en expliquer les causes.



Godheeden en Naden. D. V. No. 24.
GODHEEDEN EN NATIËN.
O APOLLO of PHEBUS
"^V*as by de Grieken en Romeinen een Zoon van Jupiter en van Latona, op het eiland Delos gebooren, en werd als de God der Zon en der Weetenfchappen enKunften, byzonder van de dichtkunst, toonkunst, geneeskunde, gelyk ook als de God van de godfpraaken en als een goede boogfchutter vereerd. Het was natuurlyk, dat men, wegens der/elver wekiaadigen invloed op de natuur, weldra tot de aanbidding van de Zon overging, en al het geen men aan de Zon opmerkte, tot eene onzichtbaare godheid 0verbragt. De heete zonneftraal geeft aan de planten den groei; doodt zeekerer, dan eenpyl; verleevendigt de natuur; bydeverfchyning der Zon juicht de fchepping; hy geeft licht en keert met ieder voorjaar even fchoon terug: derhalven is Apollo de God der Geneeskunde en der Herders; een goede Boog. fchutter; een God der Dichtkunst, des Gezangs en der Musiek ; ontdekt de geheimen der toekomst en van het tegenwoordige door zyne godspraaken, en blyft in eene eaiwige jeugd. Kunftenaars en Dichters, beelden hem als het hoogfte Ideaal van manlyke jeugd en fchoonheid, met gekruld, dikwyls zeer langhoofdhair, met lauwrieren bekranst, in de hand de lier of eenen boog, en in dit geval met eenen koker op den rug of nevens zich, grootendeels naakt of in een ligt gewaad af.
a) DE RUSTENDE HERKULES. De Greken vereerden mannen van buitengewoone lighaams en zielsvermogens, wel ken zich door de ftichting, verdeediging er befchaaving van enkele Landen en Steden.
of anderszins by het menschdom byzonder verdienllclyk hadden gemaakt, als Heldert of Halfgoden; hielden voor hun eene jaarlykfche lykplegtigheid , en befchouwden dezelven als befchermgoden van een Land^ Volk of Gedacht. De grootfte vereering onder deze Heröes of Helden genoot Herkules, dien men voor etneri Zoon van Jupiier eiï Alhnenc hield, en van wien men zo veele buitengewoone dingen verh.,alt, dat het niet önwaarfchynlykis, dat men dedaadenvan verfeheide Herkulesfen aan eenen eenigen heeft toegefchreeven. Zyne twaalf arbeiden of zwaare onderneemingen, welke Eurjstkeus, Koning van Mycene, hem oplegde, voerde hy met veel geluk uit, en op den Kruisweg, waar de wellust en de deugd, hem verfcheenen, koos hy, met veel ftanuvastigheid, de deugd, tot zyne geleidsvrouw..
3) EEN HOTTENTOT en 4) EENE HOTTENTOTSCLIE VROUW.
De Hottentotten woonen aan de punt van Afrika, waar de Kaap de goede Hoop is; hebben van nattiur eene geel bruine verw, welke zy echter, door-het befmeeren met oly, of vet en roet, zwart maaken. Maar zo zwart, als de Negers zyn zy niet, offchoon zy, gelyk dezen, een platten neus* eenen grooten mond en dikke lippen hebben. De Hottentotten worden met zwart gebooren; verre van daar, de eerstgebooren Kinderen zyn alle zo blank als de Europeanen; maar, ten einde van tien of twaalf dagen, begint de kleur hunner huid te veranderen en allengs geelachtig zwart te worden , behalven binnen in de palm der handen en









Godheeden en Natiën. GODHEEDEN en NATIËN. . D. V. No. 24.
onder de ballen der voeten, 't welk veroorzaakt wordt door zeker vlies, dat by de zwarte volken tusfehen het vel en de huid zig bevindt en waarfchynlyk door den invloed der luchtsgefteldheid of door eenige andere, nog onbekende, oorzaaken deze kleur aanneemt; onder de gedeelten van het vel, 't welke by de zwarten zyn blanke kleur behoudt, wordt dit vlies niet gevonden. Zy jjraan bykans geheel naakt, byzonder de mannen; want de vrouwen zyn iets meer bekleed. Slechts om het overlyf werpen zy eene foort van pels, die hun tevens tot een bed dient, en van denwelken de wolle zyde in den zomer buitenwaards en in den winter binnenwaards gekeerd wordt. De voornaamen laaten zich hunne pels van leeuwen, tyger, zebra en luipaardvellen vervaardigen, by geringe lieden is dezelve flechts van fchaapsvellen. Den hals en de borst vetfieren zy met onechte paerlen, glaskotaalén, granaaten, mosfelen, dekken, kleine beenderen, kleine ftukken koper; en om het lyf, om de geledingen en armen, draagen zy foortgelyke fieraadiën. Sommigen omwinden de geledingen ook met darmen of met ringen van hard leder, om zich tegen de doornen te befchutten. Zy leiden meestal eene zwervende levens wyze, woonen in laage hutten welke zy van kruisfelings over elkander gelegde latten, wier eene einde zy in den grond fteeken en het boven ein de overbuigen en insgelyks in den grond vasthechten, famenftellen, waarna ze de 0peningen met matten van biezen gevlochten overdekken , dezelven zo dicht maakende , dat er geen regen door kan dringen.
De hoogte hunner hutten is zo gering, dat een volwasfchen mensch in dezelven niet volkomen overeind ftaan kan. De ingang, welke
tevens den dienst van een vengfter en fchoorfteen doet, is zo laag, dat de bewooners 'er niet dan kruipend in kunnen komen. Het geheele Huisgezin, jong en oud, flaapt by elkander in de zelfde hut, welke ze, in weinig oogenblikken, kunnen afbreeken; de ftukken derzelve en hunne overige have op een Koebeest leggen en 'er mede naar elders verhuizen.
Eene by een planting van diergelyke hutten noemen ze Kraal. Zy plaatfen dezelven meest al in een' ronden kring, in welks midden zy een groote hut bouwen, waar in de opperfte van zulk een kraal zyn intrek neemt. Ook houden zich in het midden derzei ver des nachts hunne Kudden op. Zy geneeren zich van de veeteelt, en zyn zeermorfig. Onderlingleeven zy üi eendragt en vrede, en omtrend Europeefche Reizigers hebben fbnimigen hunner zich zeer dienstvaardig en edelmoedig gedragen. Maar over 't algemeen zyn zy allen zeer bekwaame en fnelle loopers, zo dat een tyger of een leeuw eenen Hottentot niet gemakkel^k in 't loopen kan bereiken.
Hunne Huwlyken worden met geen ander oogmerk, dan alleenlyk , uit natuurlyke neiging geflooten; het Huwelyksgoed , dat zy eikanderen aanbrengen, is van weinig aanbelang. Zy neemen daarby ook geene groote plegtigheeden waar, doch eeten en drinken zo veel te meer. Zy befmeeren voords hun lighaam met het vet van een os, welke zy by die gelegenheid Aagten.
Alhoewel de Veelwyvery onder hen gewettigd is , maaken zy 'er echter flegts weinig gebruik van. Onder de Hottentotten der Coloniën heeft de Kuischheid thands zo zeer geen plaats meer, dan voor ze nog niet door kwaade voorbeelden bedorven waren; de in 'twild leevende Hottentotten hebben daarentegen hunne natuurlyke fcaanite,



Godheeden en Natiën.
GODHEEDEN en NATIËN.
D. V. No. 24.
tot een' verwonderens waardigen trap, behouden. Men vindt geen' zweem van Godsdienst onder hen; zy ichynen daar omtrent volftrekt onweetend te zyn. Hunne dansfen, welken zy, by bet maanlicht houden, hebben daarop geen de minde betrekking , gelyk men eertyds pleeg te gelooven; y hebben noch Priesters, noch offeranden.
Hunne voornaamfte bezigheeden beftaan, in, of hunne eigene kudde of die van eenige Co'lonisten te weiden, op de jagd gaan, etc. waar toe zy den geheelen dag befteeden; zo dat hun flegts zeer weinig tyd tot uitfpanning overblyft, waar toe zy dierhalven een gedeelte van den nacht afzonderen.
Zy bemoeijen zich zeer weinig met Kunften, Vveetenichappen of Handwerken; doch
zyn zeer ervaarenin de jacht, tot welke zy juist niet alleen, vermaakshalven, maar wegens de noodzaakelykheid om zich voediel te verfchaffen , genegen zyn. Zy eeten gaarne veel; en hun beften Maaltyd doen zy met het vet en vleesch van byna alle foorten van dieren; flegts dat van eenige weinige als by voorbeeld dat der Haazen, daar van uitgezonderd.
De Hottentotten aan de Caap zyn zeer ontaart van de Natuurlyke zeden hunner Natie, en men treft onder hen verfcheidene ondeugden aan; inzonderheid zyn zy aan den drank overgegeeven. Boven al zyn zy gefield op Brandewyn en Tabak, waarmede zy ook gemakkelyk te verleiden zyn.
GOTT HE ITEN und NATIONEN.
1) APOLLO oder PHöBUS.
War beY den Griechen und Römern ein Sohn lupiters und der Latona, auf der J% sei Delos gebohren, und wurde als der Gott der Sonne, und der Wissenschaften und Künfte, besonders der Dichtkunst, Tonkunst, Arzeneikunde, so wie als Gott der Orakel und als ein guter Bogenschütze verehit. Es war natürlich , dass man wegen ihres wohlthatigen Einflusses in die Natur bald auf die Verehrung der Sonne verhel, und alles , was man an der Sonne bemerkte , auf eine unsichtbare Gottheit übertrug. Der heisse Sonneftrahl giebt den Pflanzen Wachtsthum; tödtet sicherer, als einPfeil; erweckt die Natur; bey seinem Anblick er-
tönt die Schöpfung', giebt Licht, undkehrt alle Frühlinge gleich schön zurück: daher ist Apollo der Gott der Arzeneikunde und der Hirten;ein guter Bogenfchütz; Gott der Dichtkunst, des Gesanges und der Musik; eröffnet die Geheimnisse der Zukunft und des Gegenwartigen durch seine Orakel, und bleibt in einer ewigen Jugend. Kunstier und Dichter stellen ihn als das höchste Ideal mannlicher jugend und Schömheit, mit leckigem, oft langen Kaupthaare, mit Lorbeer bekranzt, in der Hand die Leier oder einen Bogen, und in diesem Falie mit einem Köcher auf dem Rücken oder neben sich, meistens unbekleidet oder nur in einem leichten Gewande dar,



Gottheiten und Nationen. GÖTTHEITEN um NATIONEN. B. V. No. 34,
•O DER RUHENDE HERKULES. »
Die Griechen verehrten Manner von ausserordentlichen Körper-und Geistesgaben, welche sich durch Stiftung, Vertheidigung und Cultivirung einzelner Lander und Stadte, oder fonst um die Menschheit vorzüglich verdient gemacht hatten, als Her oen oder Halbgö tter, hiehen ihnen eine jahrliche Leichenfeier, undsahen sie als Schutzgötter eines Landes, Volkes oder Geschlechts an. Die meiste Verehrung unter diesejl Heroen genoss Herkules, den man für einen Sohn des Jupiters und der Alkmcnc hielt , und von dem man so viel ausserordentüche Thaten erzahlt, dass es nicht unwahr seheinüch ist, man habe die '1 haten mehrercr Ilerkulesse einem einzigen zugeschrieben. Seine ril Arbeiten oder scbwere Untemehmungen, welche ihm E u r y s t h e us, König von Mycene, auflegte, führte er mit vielem Glücke aus, und auf <.;em Seheidewege, als ihm- die Wollust und die Tngend erfchienen, wahlte er mit vieler ftandhaftigkeit die Tugend zu seiner Führerin.
3} EIN HOTTENTOT und 4) EINE HOTTENTO TTIN. Die Hottentotten vvohnen an der Spitze von Afrika, wo das Vorgebirge der guten HofTnung ist; haben von. Natur eine gelbbraune Farbe, die sie aber durch das Beschmieren mit Oei, oder Fett und Russ, schwarzen. Aoer so schwarz als die Neger sind sie nicht, ob sie gleich , wie dk>e, eine platte Nase, einen grossen Muud und dikke Lippen haben. Sie sind nicht schwarz bey ihrer Geburt, im Gegentheil blank wie die Europaer, aber zum Ende des zehnten oder zwölften Tages, fangf'die Farbe'ihrer Haut an sich zu andern und almahlig gelb
schwarz auszusehen, ausgenommen in der Flache der Hiinde und unter die Fufssohlen; welches verursachet wird durch die Farbea'nderung eines gewissen Hautchens, dass sich zwischen das Feil und die Haut befindet, und wahrscheinhch durch den Einfluss des Clima oder durch einige andere, nog unbekannte Ursachen diese Farbe annimmt. Unter die Theile des Fells welches bei den schwarzen Vólkern, diese Farbe nicht annimmt, ist auch dieses Hiiutchen nicht vorhanden. Sie gehen fast ganz nackend, besonders die Mannspersonen, denn die Frauen sind etwas mehr bekleidet. Nur um den Oberleib werfen sie eine Art von Pelz, der zugleich als Bett dienet, und an welchem die wolligte Seite im Sommer auswarts und im Winter einwarts gekehrt wird. Vornehmere lassen sich ihren Pelz von Löwen, Tiger, Zebra und Leopardfellen machen; bey gemeinen Leuten ist er nur von Schafïeilen. Hals und Brust schmücken sie mit unachten Perlen, Glaskorallen, Granaten» Muscheln, Schnecken, kleinen Kuochen, kleinen Stückchen Kupfer, und um den Leib> üm die Knöchel und Arme tragen sie ahiiri- _ che Zierathert. Manche umwickeln die Knöchel auch mit Darmen oder mit Ringen von hartem Leder, um sich gegen die Dornen zu schützen. Sie führen meistens eine nomadische Lebensart, wohnen in.niedrigen Hutten welche sie von kreuzweise gestellten Pralen aulbauen, weicher Spitzen sie indie Erde pflanzen, und dass obere Ende vorü er beugen, und gleichfalls in den Grund herren, wornach sie die Oeflhungen mit Matten von Binsen geflochten übeidecken, welche sie dermassen in einander weben, dass kein Regen hineindringen kann. Die HoBe ihrer Hatten ist so unbetrüchlich, dass ein Erwachsener nicht völ-



Gottheiten und Nationen.
GOTTHEITEN und NATIONEN.
B. V. 24.
lig aufrecht in ihrer Mitte stehen kann. Der Eingana, weicher zugleich die Stelle des Fensters und des Schornsteins vertritt, ist so. nieJrig, dass die Bewohner nur kriechend hindurch kommen können. In einer Hütte liegt die ganze Familie jung und alt. Sie kann in der Geschwindigkeit ihre Wohnung abhrechen, die Materialien und alle übrige Haabe auf eine Kuh laden, und davon ziehen. Eine Sammlung solcher Hutten rienren sie Kraal. Sie banen dieselben im runden Kreise, in weicher Mitte eine grosse Hütte dem Obersten zur Wohnung bestimmt wird. Auch halten sich in der Mitte des Nachts die Heerden auf. Sie nShren sich von der Viehzucht, und stad ziemfch unreirlich. Unter sich leben sie in Eintracht und Friede, und gegen Europa'ische Reisende haben sich viele sehr dierstfertig und brav bewiesen. Ueberhaupt aber sind sie alle sehr geschickte und schrelle Laufer, so dass nicht leicht ein Tiger oder ein Löwe einen Hottentotten im Laufe erreicht.
Die Ehen der Hottentotten werden aus keiner andern Absicht als aus natürlicher Zuneigung geschlossen. Die Mitgabe dabei ist gering. Auch finden eben keine ausserordentliche Ceremoniën statt, sondern man schmaufst dabei tuchtig und beschmierr den Leib fieissig mit dem Fette eines geschlachteten Ochsen. Die Polygamie ist zwar unter ihnen erlaubt, man macht aber wenig Gebrauch von dieser Erlaubniss. Die Hottentotten in den Koloniën sind nicht mehr 10 schamhaft, als che sie noch durch böseBei-
spiele verdorben wurden. Die Willen dagegen haben ihre natürliche Schamhaftigkeit beibehalten, welche so gross ist, dass sie Verwunderung erregt. Man wird überhaupt bei den Hottentotten nichts gewahr, was eine Art von Gottesdienst sein könnte; sie scheinen hierin völlig un wissend zu sein. Die TSnze , welche sie bei Mondschein arstellen urd die ehemals für religióse Gebrauche ausgegeben wurden, haben gar keine Be/.iehung darauf. Sie haben auch keine Priester, opfetn nicht &c.
Ihre vorziiglichste Beschaitipung besteht in Wartung des Yiehes entwccler für sjch oder einen Kolonisten, Jagen u. s w. womit sie den ganzen Tag zubringen; folglich bleibt ihnen zum Vergnügen wenig Zeit übrig und sie mussen dazu einen Theil der Nacht anwenden.
Wissenschaften, Künste und Handwerker darf man bei ihnen nicht suchen, darum bekümmern sie sich nicht; jedoch sind sie gute Jager. Man muss aber nicht glauben, dass ihnen die Jagd bloss zum Vergnügen d'ene, nein, sie dient nur sich Nahrung zu verschaffen. Der Hottentotte ilst gern, und seine liebste Speise ist das Fett und Fleisch fast von allen Thieren; jedoch verachtet er manches Fleisch, z. B. Hasen.
Am Kap sind sie sehr ausgeartet und man trift daselbst manche Laster unter ihnen an; besonders sind sie dem Saufen ergeben. Branntwein und Rauchtabak geht ihnen über alles, und man kann sie damit fast zu allem bewegen.



Divinités et Nation». *£. y
DIVINITÉS kt NATIONS.
iO APOLLON ou PHÉBUS. •CA^poIlon ou Phébus, fils de Jupiter et de Latone, né dans 1'Isle de Délos, étoit hörioré des Grecs et des Romains, comme le dieu du Soleil, des sciences, des arts, des oracles, mais plus particulièrement comme celui de la poè'sie, de la musique et de la médecine, et comme un bon arbalêtrier. II étoit naturel, qu'a cause de son iniluen. ce bienfaisante dans la nature, le soleil eut des droits a 1'adoration, et que tout ce qu'il a de remarquable , fut attribué a une divinité invisible. Par la chaleur de ses rayons, le soleil est le principe de la végétation} mais il porte quelquefois une mort plus certaine que les flêches; il répand la lumière, vivifie la nature par sa présence, en gage les oiseaux a chanter, et revient tous les ans au printemps, toujours aussi beau: voila pourquoi A polion étoit regardé comme le dieu de la médecine, de la poësie, du chant, de la musique, des patres, et comme un excellent arbalêtrier; pourquoi il découvroit le présent et Favenir par ses oracles, et restoit toujours jeune. Les artistes et les poè'. tes, le représentent sous la figure du plus beau jeune homme, qu'on puisse imagiuer, avec les cheveux en boucles, souvent longs, une couronne de Lauriers sur la tête, tenant a Ia main une lyre, ou un are accompagné d'un carquois, placé sur son dos ou a cóté de lui; on Ie voit la plupart du temps nud, ou couvert seulement d'un habillement fort leger.
a) HERCULE. Les Grecs honorerent comme demi-dieux,
D
des hommes doués d'un esprit et d'une force extraordinaire, qui, par la fondation, la défense et la culture de quelques états et villes, ou par toute autre manière, avoient bieH mérité de fhumanité; ils fonderent une fête funcbre et annuelle en leur honneur, et les regarderent, comme "Ses dieux protecteurs d'un pays, d'un peuple ou d'une familie. Parmi ces demi-dieux, Herctile, qu'on croyoit fils de Jupiter et d'Alcmene, joint particulièrement de ces honneurs divins; on raconte tant d'exploits extraordinaires de lui, qu'il est vraisemblable, qu'on a attribué les actions de plusieurs Hercules a un seul. Ses douze travaux, ou ses douze entreprises difficiles, qui lui furent préscrits par Eurysteus, roi de Mycene, il les exécuta avec beaucoup de bonheur; et lorsque la volupté et la vertu lui apparurent sur deux chemins qui se croisoient, il choisit avec beaucoup de fermeté la dernière, pour sa conductrice. 3) HOTTENTOT et 4) HOTTENTOTTE. Les Hottentots habitent la pointe de 1'Afrique, oü se trouve le Cap de bonne espérance. Ils sont naturellement d'un jaune brun; mais ils rendent cette couleur noire, en se frottant avec de 1'huile ou de la graisse, et avec de la suie; malgré cela ils ne sont jamais si noirs, qu'on puisse les prendre pour des Negres, quoiqu'ils ayent le nezplat, Ia bouche grande et les lèvres épaisses comme eux. Les Hottentots ne naissent pas de couleur noire, au contraire les Enfans nouveaux nés ont la même blancheur de peau que les Europeëns, mais au bout de dix ou



Divinités et Nation*. DIVINITÉS et NATIONS.' T. V. No. 3*'
douze jours, Ie teint de leur peau commence a changer peu a peu et prend une couleur d'une jaune noiratre, excepté au dedans des paumes des mains et sous leurs pieds ; ce qui est causé par eertaine membrane qui se trouve chezles Nations noires, entre 1'epiderme et la peau, et qui prend cette couleur, vraisemblablement par l'influence du climat ou par quelque autre cause jusqu'a présent inconnue. Sous les parties de 1'épiderme qui retiennent la couleur blanche on ne trouve: pas cette membrane. Ces peuples vont presque nuis, particulierement les hommes , n*ayant pour tout habillement, qu'une espèce de fourrure, passée sur leurs épaules; ils portent la partie laineuse en dehors pendant Pété, et en dedans pendant 1'hyver. Les grands de cette nation, font faire leurs fourrures de peau de lion , de tïgre, de zèbre et de léopard. La fourrure des gens du commun est, tout simplement, de peau de mouton. Les Hottentots se parein 1c cou et la poitrine, avec de fausses perles ; des grains de verre,, des grenats, des coquillages, des coquilles d'escargot, de petits os, des parcelles de cuivre; et autour du corps, des jointures' et des bras, ils portent de semblables ornemens. Beaucoup de ces hommes enveloppent leurs jointures avec des boyaux, ou des anneaux d'ün cuir dur,. pour les défendre conti e les épines. Ils me* nent une vie errante, demeurent dans des huttes basses, qu'ils construisent en croisant des perches 1'une sur 1'autre; pour construire ces huttes ils plantent un des bouts d'une longue perche, au bout du petit diamètre et en le courbant ils la ramenent a. 1'autre bout; couvrant toute Ia cabane avec des nattes.faites de joncs si serrés et si bien trayaillés que la p'uie ne les peut percer. La hauteur
de leurs cases n'est pas consklérable, uit homme fait n'y peut rester de bout; 1'Entrée, qui sert en même tems de fenêtre et de Cheminée, en est si basse, que les habitans n'y peuvent entrer qu'en rampant. Une familie entière couche dans une seule case, qu'ils ils peuvent abattre en peu de minutes, mettre leurs hardes sur une Vache et décamper.
Un asfemblage de ces cabanes est nommé dans leur langue Kraal, ils les placent en cercle et au milieu, ils construisent une grande cabane pour fervir de réfidence * leur Chef, et leurs troupeaux "s'y retirent. aussi pendant la. nuit.
Bs se nourrissent du produit de lèurs! bestiaux et sont assez malpropres. Ils vivent en bonne intelligence et en paix. Beaucoup d'enrr'eux se sont montrés trés ollicieux, et bons envers les voyageurs européeus. En général Us-courent si vite ' et si légerement qu'un tigre ou un lion ne peut facilement les artcindre a la course..
Leurs mariages se font par des arfections. naturelles, la dot en est de peu d'importancc. Jls n'y observent point de grandes cérémonies, mais ils y font bonne chcre , se frottent- le corps avec la graisse d'un. boeuf qu'ils tuent a cette occasion...
Quoique la polygamie soit permise par- . mi eux-, ils en font pourtant peu d'usage. On ne voit plus régner parmi les Hottentots des Colonies la même pudeur qu'avant qu'ils fussent corrompus par de mauvais exemples. Ceux des pays sauvages au contraire ont conservé leur pudeur naturelle dans un degré surprenant. On ne trouve aucune



Divinités et Nations.
DIVINITÉS ex NATIONS.
T. V. No. 24
tracé de Religion parmi eux; ils semblent n'en avoir aucune idéé; leurs danses qu'ils fcnt au clair de lune, n'y ont aucun rapport, comme on la croyoit autrefois. Ils n'ont ni prêtres ni otTrandes.
Leurs principales occupations consistent a garder ou leurs propres troupeaux ou ceux de quelques colonistes, a quoi ils employent toute la journée , de sorte qu'il leur reste fort peu de tems pour se divertir, ce qu'ils font pendant la nutt.
lis se soucient fort peu des Sciences, des Arts ou des métiers, mais ils sont fort hafoiles a la chasse, dont ils ne font point
un objet d'amusement, mats un moyen de se procurer de quoi vivre. Ils sont grands mangeurs. Leur meilleur repas est Ia graisse ainsi que la char de presque tous les bestiaux, excepté celle des lièvres et de peu d'autres animaux. lis observent une grande propreté dans leurs repas.
Au Gap de borne espérance ils sont fort dégénérés; il règne beaucoup de vices parmi eux, particulierement celui de 1'ivresse. lis aiment -passionnément 1'eau de vie et le Tabac et se laissent aisément seduire par ces objets.
DEITIES and NATIONS.
1) APOLLO or PHOEBUS.
*3C*his was among the Greeks the son of jupiter and Latona, born in the island Delus , and was adored as the God of the sun and of sciences and arts, particularly of poetry, music and physic, even as of oracles, and as a good crofs-bowman. It was natural that by the beneficial influence of the sun upon nature men were soon induced to worship him, and to transfer all what they observed in him to some invisible divinity. The hot sunbeam gives the growth to plants, kuXmore surely than any dart, revives nature, and makes creation to shóut at the sight of him , gives light, and returns every spring with equal beauty; therefore Apollo is the God of medicine and herdsmen, a good crofs-bowman, the God of poetry, song and music: he reveals by his oracles the secrets, of futurity and prefcent time, and conserves himself in an
D
eternal youth. Artists and' poets represent him as the suprème ideal of manly youth and beauty with a curled and oftentimes with a long hair, crowned with laurel, holding in his hand a lire or a bow, and with the same having a quiver on his back or on his side, mostly unclothed or wearing a light vesture.
a) HERCULES REPOSING. The Greeks venerated as patrons and half gods men of uncommon corporal and spiritual qualities, who by the founding of single nations and cities, or otherwise, had singularily deserved humanity, made annual exequies to them, and regarded them as tutelar gods of some country, people or family. The greatest veneration among these heroes was exhibited to Hercules who was accounted the son of Jupiter and Alcmena, and of whom so many extraordinary actions are related, that it is not impro* a



Déities- and Nations.
DEITIES and NATIONS.
T. V. No. sif
bable that the deeds of more persons name d Hercules have been ascribed to one. He very happd'y performed his tvvelve labours or enterprizes imposed upon him by Eurystheus King of Nycena; and as , in the way having two turnings, Virtue and Volup. tuousness appeared to him, he with a great. flrmness chose Virtue for his guide.
3J) a HOTTENTOT and 4] a HOTTENTOT WOMEN.
The Hottentots abide lower at the point ef Africa, where the Cape of good' Hope is situated, and have naturally a yellowishbrown colour, which they blacken besmea.ring diemselves with oilor grease and soot; but they are not so black as-the negros,. though they have a flat nose, a great mouth and thick lips even as these. The Hottentots are- not-black by birth , the first bornehildren are white- like the Europeans, but at the end of ten or hvelve days their colour feegins- to change, and to seem black yellow, except the hand and the soie of the fbot which is caused by a membran, that by the black Nati us is situated between the scarf skin and the hide. It is credible that the influence of the Climat or other unknown nciaent occasions that alteration; because under the parts where the white colour not is reserved, the mentioned membran is not to be found. They go almost stark naked, which particularly men amongst them do; WtDmeir are founda little more clothed. They cover only the upper part of their body with. a sort of furred coat, which also serves them for abed, and whose wooly part in. summer time is turned outward and in winter time withinwards. Men of note wear gküjs. of lionsjstimers,, zebias and leopards,
but the common people only sheep-fells; They have their neck and breast adorned with false pearis, corals of glass, grenates, muscle-and cockle-shells, little bones, and little pieces of copper, and the body, the pastern-bones and arms with like garnishes. Some of them also wear about the pastern bonesguts or rings of hard leather in order to shelter them selves from thorns. They for the most partlead a nomadic life, they lodge in Cottages which they construct from perches which'. are placed one upon another and fixed in the ground whith te lowest and the highest part of it, after what they cover the ope, nings with a kind of mats that they make as fully closed that te rain not can go thro'.
Their Cabins areof 110 coiisiderable height,. a fullgrown man cannot possibly ftand in the midst of one. Their entrances which supply both windows and Chimneys,. are so low, that the inhabitants can only enter thera by way of creeping. A whole Fatm'lly lays togetlier in one Cabin. They may. eafily pull down their habitation in a moment, put their furniture and every thing to the back of a cow and depart.
An assemblage of such cottages is called, in their tongue kraal and built in a circle, in the midle of it they place a very high cottage vvhich serves for a House to their chief, and their herts are placed there by night.
They get their living with the breeding of cattlë, and are very unclean; but liveinharmony and peace together, and to European traveilers many ones did shew ti.emstlvcs very serviceable and brave. They almost all are agile and nimbfe runners, so that seldom a lion or a tiger will come at a Hotteutot.



Deities and Nations.
DEITIES and NATIONS.
T. V. No. 34.
Their marriages are but concluded by natural affectiun, their portion is very little, They don't observe great ceremonies on that occasion, but feast to exces, grease their Bodies with the fat of an ox, killed on purpose..
Though Polygamy is lawful among them, they make however very little use of it. Pudicity does not yet prevail so much upon the Hottentottes settled in Colonies,. as it did before they were corrupted by bad examples; those in savage countries on the contrary have continued their natural pudicity to a very surprising degree. Nothing Religionlike can be met with amongthem,. they don't seera to be acquainted with any. Their dances, which; they perform at moonlight, are by no means concerned. in it, as it was supposed in fbrmer tirnes;. they have neither priests nor oblation.
Their chiefëst occupation consists in look¬
ing either after their own flocks or after those of some colonists; whereby they are continually kept at work during the day and consequently very little time remains to them for amusement, which they only enjoy at: night.
They dont care either for sciences, arts: or handyworks but are very skilled in hun» ting, to which they are bound, not by way ofpleasure, but by the necessity of procuring victuals to, themselves. They like eating very much, their best meal is both; fat and flesh of almost every beast except that of hares and of a few others. They' observe much neatness at their meals.
At the Cape of good hope they are very' degenerated and many vices prevail amongthem, especially that of drinking. They prefer Brandy and Tabaco to every thingelse, whereby they are very easily tobe allured.
DEITA e NAZIONI..
ij APOLLINE O FEBO.
C^uesto tra i Greci, e Romaniera il figlio di Giove, eLatona, nato nell' isola diDelo, e si adorava come Dio del soie , e delle scienze, ed arti, particolarmente deila poesia, della musica, edell' arte medica , come anche degli oracoli, e come un buon arciere. Era naturale che il benefico infiusso del soie nella natura facesse tosto nascere il penstere di venerarlo, e di trasferire a qualche deita invisibile tutto quanto si osservava in esso. II raggio caldo del soie da la crescenza alle piante, uccide piü certamen. te die una freceia, e fa alla vista di esso
giubbilare la creazione, da Iume, e ritorna ogni primavera con igual bellezza: perció. Apolline è Dio dell' arte medica, e de'pastori, un buon arcatore ,. Dio della poesia, del canto, e della musica; egli palesa i secreti del futuro, e del presente Per i suoi oracoli, e si conserva in una perpetua giovinezza. Gli artisti, ed i poeti lo figuranocome supremo ideale di giovinezza, e belta. virile, con chiome arricciata sovente lunga, coronato d'allori, e tenente nella mlano la lira, cd un arco, e con esso in dosso , o a canto una fsretra, e le piü volte svestito,0 con panneggiamento svelto..



Dcita e Nazioni
T. V. No 24-
a ) ERCOLE che ïuposa. I Greci veneravano come padroni o semidei gli uomini di straordinarie qualita di corpo , e d'ingegno, che per la fondaztene, la difesa, e la coltivszione di varie nazioni, e citta, o in altro modo avevano meritato singolarmente dell' umanita, face van loro anmie esequie, e li riguardavano come deitutelari di qualche paese, popoio, o famiglia. La piü gran ver.erazione tra questi eroi godette Ercole, che era tenuto per figlio diGiove,e d'Alcmena, e di cui tante straordinarie azior.i si raccontanno, che non è invcrisimile che i fatti di piü Ercoli sono state ad ,Wn solo ascritti. I dodici suoi lavori, o le difficili imprese, da Euristeo, Re di Mecene impostegli esecutó assai fehcemente, e n-1 bivio quando la Volutta, e la Virtü gli apparirono; elesse con malta fermezza per sua guida la Virtü.
«1UN OTTENTOTTO e 4] UNA
OTTENTOTTA. Gli Ottentctti vivorio abbasso alla punta delf Africa, dove sta il Capo di Büona Speranza, e son naturalmente di color lionato, il quale perö ugnendosi di olio, o grasso, e fuliggine annerano; ma non sono cosi ner come i Negri, sebbene hanno il naso schiac dato, ,1a bocca grande, e le labbra grossi pome essi. Gli Ottentotti non nascono d colore 'negri al contrario i fanciulli nuov< ïiati havcno il medesimo colore biancho c pelle che gli Europei, ma al fine di dieci duodici giorni, il color de loro pelle commir cia cangiarsi a poco a poco, ed assurae u color nero giallastro, eccetto dentro i pain ed infra loro piedi, che si cagiona, dal cei ta membrana che se trova da i nazione n« gri, frail culticola ed il pelle, e che pret
ftezza color verisimile dal influenza de1 chma
0 del qualche altera causa, de fin hora incognita. Infra i parti di pelle che retiene il color bianco non si trova la stezza membrana. Ysnno quasi tutti ïgnudi , particolarmente gfi uomini, e le donne sono un poco piü vestite: solo il ventre supremo cuoprono d'una sorte di pelliccia che ancora serve loro di letto, e la cui parte lanosa inden-po di state si volta in iüori, e d'inverno in dentro. Gli uomini di qualita portano pelli di fiool; tigri, zebre, e liopardi, perö i volgari solamente pelli di pecora. Hanno il collo, ed il petto fregiato di perle false, coralli di vetro, granati, conchiglie, chiocciols , ossetti, e pezzette di rame, ed il corpo, le noci de' piedi, e le braccia di simili fregi adornati. Alcuni pure avvolgono le noci di piedi di budella, e d'annelli di cuojo duro, solamente per difendersi dalle spine. Menano per la maggior parte una vita nomadica, e habitano in caza bazza e piccola , che fabrieano di piccoli pali attraversati 1'uno sopra Paltre in fabricando stezzi capanni piantano 1'estreminta d_i un palo longo e saldano al di sotto; faltra estremita corvada, e coprino tutta la capanna con una
1 stoca di paglia, fabricatasi spesso che il pluvia ■ non possone penetrarla; campano per 1'allevar : bestiami, esono assai immondi,perö vivono insii emein concordia, e pace,e verso i viaggiauti Eu, ropei si sono mostrati molti di quelli assai i officiosi, e leali. Son perö tutti corritori 3 molto agili, e snelli, sicchè di rado una ti- gre. o un lione raggiugne un Ottentotto.
1 ÉT altezza dei loro capanni e tamo piccoloi che un uomo cresciuto dentro non possone ■i star diritto. La porta, che serve parimente >- par fenestra e camino, e tanto bassa che e gli habitanti lo possone intrare se non ram-
DEITA e NAZIONI.



Deitès e Nazioni. DEITA e NAZIONI. T. V. No. 24.
pante, una radunanza di questi capanni é ehiamata in lora lingua Kraal. Collocano stezzi circolatamenta e nel mezo fibricano una granda casa, per servir alla residenza dei loro capitano, e loro gregge trattenersi in questo loco di notte, Tuttala famiglia, giovanni e vecchii dormitono insieme in la stessa capanna, che possono demolirin pocimomenti; i pezzi di questa con le restanti cose de loro pos sessioni mettono sopra una vacca a , I'hora che mutano di casa,
Loro Matrimonü non si fa con alcuno altro proposito se non solamente e inchinatione natürale.; Ia. dote che darsi vicendevolmente e de poco hnportanza; gli osfervono in questa parimente alcuni grande ceremonii, ma mangiano e bevono tanto piü. fJngono in oltre tutto i loro corpi con grasso di Lino bove elf amazzano in questa occasione.
Abencbe laPoligamia è legitima int'ra lo. ro , non fa pero poco usanza d'istessa. Infra gli Ottentoti della c-lorna la pudicita non osservarsi di hoggi tanto che avanti che non 1 ancora erano guastati per mali essempii; i 1 selvatici Ottentotti, al contrario, mirabilamen- ] te, havuno conser vüto la loro p udicita naturale. j
Non si trova alcune sorso di religione infra se stezzi, gli pareci per quanto appartiene a istezza esser compitamente ignorente I loro danzi, che fa quando la luna è piena non havono alcuni relatione, como esser solito di credere; non havono ne facerdoti ne Sacrinci, loro principali occupazioni consistono in menare al pascolo lora stezza gregge or questa di altri coloni, per che gli resto poco tiempo de relassatione a che segregano dun que una parte degli notti.
Non solano prendersi cura di alcuna artiv scienzi or opere manuali, ma sono molti essercitati neila caccia, in quale non solamente essbno alfetti per piacersi ma per la necessita di prouedersi alimenti. Mangono: volontieri molto, e loro megliori convititangono con grasso e caro di quasi tutti specie: ii animali eccetto solamente questo di al^uanto poco e principalmenti di i lepri.
Gli Ottentotti delCabo essono molto denatu•ati di costumi naturali ;di loro nazione, e si escontra infra egli varii vizii, principalmene sono pertinaci in bevendo i liquori. So>ra tutto aoiaap V acquavita e il tabaco,,. ier clie- facdmente essono a sedurne.



Natuurt. Gefchiedenis. • D. V. No. 35.
VERTOONING VAN DE MANIER, HOE MEN IN SURINAMEN DE GROOTE REUZENSLANGEN DE HUID AFSTROOPT.
hier afgebeelde Hang is eene groote reuzen flang (Boa), welke in Surinamen Aboma genoemd wordt, die warmeer dezelve volwasfen is, na men zegt, 30 voeten in de lengte en vier voeten in den omtrek hebban zoude. Men vindt reuzenilangen ook in Oostindiën en Afrika, maar deze vindt men in Zuid Amerika. Derzei ver kleur is verfchillend, meestal op den rug groenachtig zwart, aan de zyden fchoon geelbruin en aan den buik vuil wit. De rug en de zyden zyn met onregelniaatige, in het midden geheel witte ringen gevlekt. De geheele Huid blinkt als of ze met vernis beftreeken ware; zy wordt daarom ook van wegen derzelver fchoonheid in groote waarde gehouden, en is in die landen een artikel van Koophandel. Heur kop is breed en plat, na evenredigheid k'ein en met eenen grooten muil en eenen dubbelen ry fcherpe tanden voorzien, deze muil is wyd geioeg om een geheele Haas te verflinden. Zy heeft twee fchitterende vooruitpuilende Gogen en is overal met fehilden bedekt. Onder het lighaam naby den • ftaart heeft zy twee klaauwen of fpooren, die naar de fpooren van eenen haan gelykenen haar tot het vasthouden van heur'prooi dienen. Gemeenlyk woont zy in laage en moerasfige oorden, waar zy onder het mos' en droog loof ligt en op heuren roof loert. Wanneer een dier haar nadert, fchiet zy, gelyk de overige reuzenflangen, fchielyk op hetzelve toe, omflingert het etlyke keeren en 1'noert het dermaate famen, dat het verflikken moet. Op deze wyze overweldigt zyde grootfte dieren, als Rheeën, Herten, Buffels, Tygers enz. terwyl zy hen de beenderen
in het lighaam breekt, het bloed uitzuigt en hen by gedeelten verflindt; zy bezeevert de beenderen met fpog om dezelven glibberig te maaken en flokt ze. geheel door. Na een* zo rykelyken maaltyd wordt ze geheel traag en weerloos en is als dan ligtelyk te overweldigen. Wanneer zy geen groote dieren betrappen kan, vergenoegt zy zich met kleine Slangen, Haagdisfen, Schildpadden en Springkhaanen, die aldaar in verbaazende menigte het land als overdekken, zy is dus eer onder de nuttige dan onder de fchadelyke dieren te reekenen. By die volken welke haar niet voor heilig houden, wordt heur vleesch gegeeten; maar van fommige volken wordt haar van wegen heur vreeslyk en prachtig voorkomen, godlyke eerbeweezen en van daar heeft de grootfte foort ook den naam vanKonings- of Afgods- Slang ont. fangen. Heur vleesch is wit, gelyk het vleesch van eenen visch en onfchadelyk gelyk heur beet, die men flegts te vreezen' heeft , wanneer zy hongerig is. Zy laat zich tam maaken, en tot onderfcheiden kunften gebruiken. De hier afgebeelde, welke een reiziger in Surinamen fchoot, was 22. voet lang, en zo dik, als een 12 jaarige Neger , zy was echter nog flegts eerst half volwasfen. Na de twee eerfte fchooten door het lighaam, floeg zy met zulk een geweld om zich heen, dat al het ftruikgewas rondom haar ter neder geflagen en de flyk op eenen aanmerkelyken afftand rondom geworpen werdt. Men maakte aan een touw eenen trekftrik, wierp haar dien over den kop en trok haar naar den oever en van daar in een boot mede voort, zo dat zy, als een aal, zwom,









Natuur!. Gefchied. D. V. No. s£.
VERTOONING VAN DE MANIER, HOE MEN IN SURINAMEN DE GROOTE REUZENSLANGEN DE HUID AFSTROOPT.
Op den anderen oever klonterde een Neger op eenen boom, floeg het einde van het touw over eenen Merken tak, en zo werd de Hang door eenige Negers naar de hoogte getrokken. De Neger klom met een fcherp mes tusfehen de tanden, van den boom af en op de Hang, klampte zich vast aan dezelve, fneed de huid open en ftroopte dezelve, onder het naar beneden glyden, af.
Op deze wyze werd haar de huid afgetrokken, en de veele olie, of het vet dezer flangen, welke een goed hulpmiddel in wonden en kwetzuuren is, gewonnen. Ook na dat haar het vel afgetrokken en de ingewanden uitgenomen waren, bleef zy nog in 't leven, want deze dieren fterven niet dan na dat de zon ondergegaan is.
VORSTELLUNG VON DER ART, WIE MAN IN SURINAM DEN GROSSEN RIESENSCHLANGEN DIE HAUT ABSTREIFT.
JDie hier abgebildete Schlangeist eine gros- verschlingen. Sie hat zwey glanzende herse Riesenschlange (Boa), welche in Suri- vorstehende Augen und ist überall mit Schilnam Aboma heisst, und, wenn sie völlig dem bedeckt. Unter dem Leibe, nahe beym ausgewachsenist,+o Fuss in der Lange und Schwanze, hat sie zwei Krallen, die den vier Fuss in Umfang haben soll. Man fin- Sporen des Hahns ahnlich sind und ihr zum det Riesenschlangen auch in Ostindién und Festhalten der Beute dienen. Gewöhnlich Afrika, aber diese in Siidamerika. Ihre wohnt sie in niedrigen und sumpfigen Orten,
Farbe ist verschieden, meistens aber auf dem wo sie zusammengerollt unter dem Moos
Rücken grünlich schwarz, an den Seiten und trocknen Laube liegt und auf ihre Beu-
schön gelbbraun und am Bauche schmutzig te lauert. Wenn sich ihr ein Thier na'hert,
weiss. Der Rücken und'die Seiten sind so schiesst sie wie die andern Riesenschlan-
mit unregelmassigen, in der Mitte ganz weis- gen, plotzlich auf dasselbe, umschlingt es
sen, Ringen gefleckt. Die ganze Haut glanzt, etlichemal und schnürt es zusammen, dafs
als wenn sie mit Firniss überstrichen ware, es ersticken muss. Auf diese Art bemach-
sie steht daher auch wegen ihrer Schönheit tigt sie sich der grössten Thiere, als Rehe,
in grossem Werthe, und ist in jenen Landern Hirsche, Buffel, Tiger, u. s. w, indem sie
ein Handelsartikel. Ihr Kopf ist breit und ihnen die Knochen im Leibe zerbrcht, das
platt, verhaltnissmassig klein und mit einem Blut aussaugt, und sie stükweise verschlingt.
grossen Rachen und einer doppelten Reihe Die Knochen begeifert sie, um sie schlü-
scharfer Zahne versehen. Dieser Rachen pfrig zu machen, und verschlukt sie ganz.
ist weit genug, um einen Hasen ganz zu Nach einer so reichlichen Mahlzeit wird sie



Naturgeschichté.
B. V. Nd. aj.
VORSTELLUNG VON DER ART, WIE MAN IN SURINAM DEN GROSSEN RIESENSCHLANGEN DIE HAUT. AFSTRE1FT.
trage und vnbehülflich, und ist dann leicht zu überwaltigen. Wenn sie keine grosse Thiere erhaschen kann, begnügt sie sich mit kleinen Schiangen, Eidechsen, Kroten und Heuschrecken, die dort in ungeheuren Schwarmen das Land überziehen. Sie ist also eher zu den nützlichen als schadlichen Thieren zu rechnen: Von den Völkem, welche sie nicht für heilig halten, — denn von einigen Völkern wird sie, ihres furchtbaren prachtigen Ansehens wegen, göttlich verehrt, und daher heisst die grösste Gattung auch die Königsschlange oder Abgottsschlange C^oa constrictor) — wird ihr Fleisch gegessen. Dasselbe ist weiss, wie das Fleisch eines Fisches und unschSdlich, wie ihr Biss, den man nur zu fürchten hat, wenn sie 'hungrig ist. Sie lasst sich ziihmen und zu verschiedenen Künsten abrichten. Die hier abgebildcte, welche ein Reisender in Surinam schoss, war i<x Fuss lang und so dick, als ein iajahriger Neger, sie war aber nur erst halbwüchsig. Auf die beiden ersten Schüsse durch den Leib schlug
sie mit solcher Starke um sich, dass alle? GestrSuche um sie her niedergeschlagen und der Schlamm in einer betrachtlichen Weite herutugeschleudert wurde. Man machte aa einem Taue eine Zugschlinge, warf ihr diese über den Kopf und zog sie an das Ufer und von da in einem Kahne mit fort, so, dass sie wie ein Aal 'schwamm. Am andern Ufer kletterte. ein Neger auf einen Baum, schlang das Ende des Talies über einen starken Ast und so wurde die Schlange von einigen Negern in die Höhe gezogen. Der Neger, mit einem scharfen Messer zwischen den Zalmen, stieg von dem Baume an die Schlange, klammerte sich fest an sie, schnitt die LIaut auf und streifte diese, so wie er an ihr herunter glitt, ab. Auf diese Weise wurde sie gehauret und das viele Oei-, welches ein gutes Hcilmittel in Verwundungen und Quctschunren ist, gewonnen. Auch nach der Enthautung und Ausweidung fuht die Schlange noch fort zu leben und gewöhnlich sollen sie erst nach Sonnenuntergang sterben.
MANIÈRE DONT ON S' Y PREND A SURINAM POUR ÉCORCHER LES GRANDS SERPENTS QUI S' Y TROUVENT.
serpent représenté sur Ia planche cijointe, est de fespece, qu'on nomme Aboma a Surinam; quand il a pris tout son accroissement, il a quarante pieds de longueur et quatre de grosseur. On n'en trouve de tels que dans FAmérique méridionale, quoiqu'on en renconne aussi de la même espece,
aux grandes Indes et en Afrique. Sa couleur varie, mais la plüpart du temps, elle est' d'un noir veruatre sur le dos, d'un brun jaun a tre sur les cötés, d'un blanc sab surle ventre. Le dos et les cötés sont marqués irrégulierement d'anneaux tout blancs. Toute la peau luit comme du vernis, c'est pourquoi



Histoire Naturelle.
MANIÈRE DONT ON S' Y PREND GRANDS SERPENTS
dents. cette gueme est assez large pour avaler un lièvre tout entier. Ce serpent a les yeux brillants et saillants; son corps est tout couvert d'écailles. Sous le ventre, auprés de la queue, il a des serres semblables aux ergots d'un coq, desquelles il se sert pour empoigner ce qu'il prend. II babite ordinairement les lieux bas et marécageux, oü il se tient roulé sous la mousse, ou sous des feuilles sèches, pour y épier sa proie. Dés qu'un animal s'approcbe, il le tire ausiitöt, comme les autres serpents de cette espece, 1'entortiHe plusieurs fois, et le serre si fort qu'il fétouffe. De cette manière il se saisit des plus grandes bêtes, comme de chevreuils , de bulfles, de tigres &c. en écrasant leurs os dans le corps, il en epuiee le sang et les dévore par pièces. En mangeant il va baver sur les os pour les rendre glissants et il les avale aussi. Après un si magnifique repas il devier.t indolent et il est trés facile a prendre. En cas qu'il ne puisse pas attraper de grands animaux, il «e contente de petits serpents, de lézards, de crapeaux et de sauterelles qu'on trouve en grandes quantités dans ces pays-la; de sorte qu'il est plus utile que nuisible, II y a quelques peuples qui 1'adorent comme une divinité a cause de sa redoutable beauté. Peur cette raison la plus grande espèce en est nommée Fetiche, ceux qui ne 1'adorent pas
T. V. No. nS.
A SURINAM POUR ÊCORCIIER LES QUI S' Y TROUVENT.
mangent sa viande. Sa chair est blanche comme celle d'un poisson; Elle n'est point venimeuse comme sa morsure, qu'on ne doit cependaat redouter , que quand il a faim. On le peut aprivoiser et lui apprendre différens jeux. Celui qu'on voit ici, a été tué a Surinam par un voyageur; il avoit vingt deux pieds de longueur, et étoit aussi gros qu'un nègre de douze ans , quoiqu'il ne fut encore parvenu qu' a la morde" de sa croisson. Aux deux premiers coups de feu, qu'il re• cut a travers du corps , 11 sa débattit avec une telle force, que les broussailles , quj 1'environnoient, furent abbatues, et la boue lancée a une distarce assez considérable. On fit a un cable un noeud coulant, qu'on passa autour de sa tête; on le tira sur le rivage, et l'on continua ensuite cette manoeuvre dans un bateau, de manière qu'il passa 1'eau a la nage, comme une anguille. Au rivage opposé, un Nègre grimpa sur un arbre , passa le cable sur une forte branche, et aidé de quelques autres Noirs , il parvint a élever ce monstre. Le Nègre passa de 1'arbre sur le serpent, avec un couteau bien tranchant entre les dents, se craroponna dessus , lui ouvrit la peau , et 1'écorcha en se laissant glisser en bas. C'est de cette manière que se fit cette opération, et qu'on acquit une grande quantité d'huile , regardée comme un bon remède pour les blessures et les meurtrissures. Après avoir été écorchê et vuidé, le serpent vécut encore quelque temps ; ordinairement ces animaux ne meurent qu' après le coucher du soleil.
elle a une grande valeur et est considerée comme un article de commerce dans ces pays-U. La tête large et plate, petite a proportion du corps, présente une grande gueule, pourvue d'une doublé rangée de



History Natural. T. V No "
REPRESENTATIQN OF THE MANNER OF STRIPHNG THE GREAT SNAKES IN SURINAME.
The serpent here represented is an enormous snake called Boa and in Suriname Aboma, which being come to his full growth is said to be fourty foot in length, and four foot about. Serpents of a prodigious bigness are found likewisein India and Africa, but this is seen in the southern America. His colour is different, but mostly tbat of his back is dark-grey, but on both sides it has a fair yellow-brown, and on the body a smutty white. The back even as his sides are full of irregular rings, in the midst very white. Their whole skin lias a varuishlike gloss and is for that reason kept to a great value, in those countries it is considered a mercantile branch. The head is large and plate, but little in proportion of his body; and in his great mouth he has a doublé set of teethlts mouth is large enough to divour cntirely a hare; he has glittering eyes standing forth, and is covered all about with shields. Under his body he has nearj the tail two claws resembling a cock's spurs, and serving him for to hold fast his prey. He lives ordinarily in low and moorish places, where he lies wound up between moss and dry leaves, lurking for some prey. When any animal does approach him, he even as the other enormous snakes suddenly darts himself uponit, and by wriggling about it's body chokes it, in this manner it catches the biggest animals, such as roe-bucks, buffalos, Ti-
gers etc. crushes their bones within theil fkin, sucks up the blood and devours them by pieces, flavers upon the bones in order to make 'em flippery, which it devours likewise, after such a meal it becomes lasy and clumsy, and is easily to be catched. In case it cannot get big animales, it contents itself by small ones , as snakes , lizards, toads and grashoppers, which over* throw those countries in great many. Thus it may be ranged rather among useful than hurtful animals: by nations who don't venerate them, since by many nations they are worshipped like Gods for their majestic dy. — The biggest kind of'em is for this reason called the king of snakes or feti-
che. Their flesh can be daten.
His flesh is white even as that of a fish, and innoxious as his bit, which only when he is hungrytobefeared. It is robe tamcd, and very docile for sevcral plays, The serpent here represented which was killed by a travelier in Suriname, was twenty two feet in length and of the bigness of a negro twelve years old, and yet was but come to the half of the ordinary growth of these snakes. At the two first shots mad through his body he moved with such a force that all slirubs about him were pulled down, and the mud was cast about in a considerable distance. By means of a snare tied to a great rope and cast over hij



History Natural.
T. V. No. »5.
REPRESENTATIQN OF THE MANNÉR OF STRIPPING THE GREAT? SNAKES IN SURINAME.
body he was drawn to the shore, and from thence, drawn along in a boat, so that he did swim like an eel. On the other shore a negro climbing upon a tree wound the end of the rope about a big branch, and thus the serpent was drawn aloft by some negro-sla ves. The negro, with a sharp knife he held between his teeth, stept down from
the tree and sticking close to the serpent cut asunder his skin and stripped him gilding on his body. By the same mean a great deal of oil was drawn from him, which is a good remedy for wounds and contusions. The serpent even stript and boweled conrinned to be in life; because serpents are said to dy but after sun-set.
RAPPRESENTAZIONE DEL MODO Dl SBUCCIARE I SERPENTACCI IN
-SURINAME.
JU serpente qui rappresentato è un serpentaccio detto Boa ed in Suriname Aboma, e si dice che essendo cresciuto ha quaranta. piedi di lunghezza , e quattro in giro. Si trovano serpentacci ancora nelle Indie Orientali, e nell' Africa, peró questo s'incontra nell' America meridionale. II suo colore è differente, ma d' ordinario quello del dosso è bigaccio, quello de fianchi un bel lionato , e quello del ventre bianco sucido. II dosso , ed i fianchi son ripieni d' anneH! irregolari, o nel mezzo bianchi. Tutta la pelle risplende cosi fa incrosta con vernice, per cio si fa molta stimo di se stessa per causa de lore magna bellezza e fa in questa regione una produtta di mercatura. La testa è larga , e piatta, e piccola a proporzio-
ne del corpo, e nella bocca grande si trovano due file di denti. Questo cefl'o é assai ampio per divorar tutto uno lepre. Egli ha occhi brillanti che gli sporgono in fuori , ed è tutto coperto di scudi. Sotto il corpo vicino alla coda ha due branche, simili a gli sproni del gallo, lequali gliservo* no a tener forte la preda. D' ordinario abita in luoghi bassi, e pantanosi, dove giace aggrovigliato sotto il musicho , e le frondi secche appostando la preda. AU' animale che segli accosta si lancia subito addosso come fanuo gli altri serpentacci, si attorciglia intorno ad esso, e strignendo gli affbga, e gli rompe le ossa nel corpo. Nella stessa maniera egli supera i grandizzimi animali , come i capri, cervi, bufali, tigri et



Istoxia NaWaIe,T
T. V. No. 05.
KAPPRE3ENTATIONE DEL MODO DI SBUCCIARE I SERPENTACCI Iü
SURINAME,
cetera J della quale-egli rompe i ossi dentro il corpo, e suggi il sangue de! corpore; bagnando i ossi con saliva a fine de rendarli lubrici, e di divoro entieri. Doppo tanto convito diventano subito tardo ed inerroe ed al' hora facilmente è superada. Quando lo possono sorprendere niagni animali, si contenta col piccoli serpenti, tartarugi e Ir custi che copri con molti multitudine i paesi, per cio e piu tosto a contar fra i animali utili che perniciosi. Da i populi per chegli e tenuto per santo, casua carré e mangiata, alla fra alcuni nazioni egli e in hor.ore divirio , per causa di sua bellezza e dove il massime specie havono obtenuto il nuome de serpente Regale o serpente idolo. La sua carne è bianca come quella d' un.pesce, ed innocente siccome la sua morsura, che è da temersi solo essendo egli affamato. Egli se lascia mansuefare et imparare qualche arti. II serpentaccio qui rappresentato, che un viaggiante in Suriname ammazzö, era della lung. hezza di venti due piedi, e della grossezza
d' un negro di- dodici anni non essendo che di mezza eta. Ai due prinii tiri fattogli pel corpo si dimenö cpn tanta forza che tutti, cespugli intorno ad esso furono abbattuti, e che la melma sahó attorno in una distanza considerabile. Si attaccó ad un canapo un calappio , col quale gittatogli sulla testa futirato al lido , e di la tratto via in una barca sicchè nuotava a modo d' anguilla. AlP altro lido un negro si rampicö in su un albero , e pose il capo del canapo sopra un ramo forte , ed in questo modo il serpente da alcuni negri fu tirato in alto. II negro con un coltello aguzzo tra i denti scese dall* albero , ed arrampicatosi al serpente gli taglio la pelle , e lo sbucciö sdrucciolando sopra il suo corpo; ed in tal maniera si ritiró ancora da esso 1' oglio che è un buon rime. dio per le ferite, e Ie contusioni. Anche sbucciato, e sventrato continuo di vivere U serpente, il quale si dice che non suoi morire che dopo tramontare del soie.



; . , NADERE EN VOLLEDIGE
VER. KL AARING
DEK VOORSTAANDE
ÏIEÏÏTYEEBEELDIXGEK
DE PADDESTOEL.
D e Paddeftoelen (fungi) ook wel Duivelsbrood en Campernoeljtn geheeten, worden in twee Hoofd- of voornaame foorten verdeeld, naamlyk in zulken die uit de aarde en zulken die uit den bast der boomen fpruiten.
De aard Paddeftoelen worden wederom in vroege en laate onderfcheiden; de gedaante derzelven is zeer verfchillend en gemakkelyk te onderkennen, de vroegen naamlyk zyn eirond en van buiten gerimpeld met celletjens en even als de honigraat, de laaten daartegen hebben de gedaante van mutsjens of hoed jens, ftaande op een' dikken fteel, en zynde van onderfcheiden grootte. Meest alle deze aardpaddeftoelen zyn onder aan den fteel van een hoog roode kleur, fommigen echter bleek rood en 'er zyn ook foorten waaraan volftrekt geen rood te befpeuren is, dan aan de opperste of naar buiten omflaande zyde; is doorgaands zeer bleek en van een vuile aschverwige couleur, fommigen derzelven zyn eetbaar anderen vergiftig en verwekken doodelyke toevallen, deze laatften zyn in de afbeelding naauwkeurig aangewezen en befchreeven.
De eetbaaren groeijen meestal in de weiden, beemden en bosfehen , beminnen een' 'zandachtigen en vochtigen grond, en komen inzonderheid na zwaare regenvlaagen over^vloediglyk ten voorfchyn; de vroegen meest in de bosfehen in Boheemen en Hongaryen in de maand april, en worden, geplukt zynde aan een draad genaaid, en te droogen gehan-gen, en daarna gekookt gegeeten. De laaten komen overal in vochtige gronden in de rmaanden Augustus en September voort. Zy geeven een koud en ilymerig voedfel en daarom zyn zelfs de onvergiftigen ongezond, verwekken buikpyn, en zyn zeer nioeijelyk om te verteeren.
De Franfchen en Italiaanen zyn inzonderheid groote liefhebbers dezer gevaarlyke fpys, en de eerstgenoemden meenen in zo verre met dezelve bekend te zyn, dat ze ten allen tyde de vergiftige van de onfehadelyke kunnen onderfcheiden; houdende voor onfehauelyk die welke derzelver volkomen aangroei in een' nacht bereiken, de grootte van een kastagne hebben, vleeschig en welgevoed , aan de boven zyde wit, aan de onder zy.de roodachtig, van eene vaste zelfftandigheid, van binnen mergachtig en van een' aangenaamen reuk en fmaak zyn. Doch dat daartegen de kwaade die gene zyn, welke . No. V- A traa-



a de.paddestoel;
traager groeijen, te ïang in den grond blyven en een' blaauwen zwartachtigen of rood<-n weêrfcbyn lebben; na het mindere of meerdere dezer tekens onderfcheiden zy zeer naauwkeurig de goede van de twyfelachtige en geheel gevaarlyke.
Onder de goed gekeurde zei ven zyn er fommige, wier geur aan fommige lieden eene foort van vallende ziekte veroorzaakt en zelfs zinneloosheid ten gevolge kan hebben; welke toevallen door fcherpe en brandige beftanddeeltjens, die wy op "de oppervlakte' derzelven bevinden, en die de zenuwvefelen oogenbliklyk aantasten, fchynen veroorzaakt<e worden; waarom het zeer nuttig is om zelfs de Paddeftoelen die men voor eetbaar houdt, alvoorens dezelven te nuttigen, in water, en nog beter in azyn, zorgvuldig ;aftewasfchen\ ten einde er die fcherpe deeltjens alvoorens aftefpoelen.
Zoo het ongeluk echter wil dat men, door onbehoedzaamheid, vergiftigde Paddeftoelen genuttigd hebbe, is er geen zeekerer middel om derzei ver nadeelige uitwerkzelen tegen te gaan dan het braaken; ingevalle men echter geene gewoone braakmiddelen fpoedig genoeg by de hand hebbe, kan men zig van laauw water waar in keukenzout ontbonden is bedienen en hetzelve den lyder in groote menigte doen drinken. Dit water ontbindt de Paddeftoelen, en bewerkt door het prikkelender maagvelelen eene fpoedige braaking; deze na de krachten der lyders hebbende doen aanhouden, moet men als de maag behoorlyk gereinigd is, en men geene fchadelyke ftof in het uitwerpfel meer befpeurt, de hevig aangedaane maagvefelen door het drinken -van melk en het gebruiken van verzachtende pappen weêr, zo veel mogelyk, trachten te ontfpannen en in hunnen voorigen ftaat van rust en natuurlyke werking te herfteilen.
Er is nog eene byzondere foort van Paddeftoel welke men Zeecampernoelje (Phallus,) en hier te lande Ungereyeren noemt. Deze heeft de gedaante van een ronden bal als een ui jen en is fomtyds wit, fomtyds roodachtig van kleur en met een dubbele fchel of fchorsch bedekt, welke openberst als wanneer er een dikke ftengel uit opreist, die met een klokvormig hoedjen gedekt is. Deze groeijen veelal in de duinen nevens het duinhelm, zy hebben een' Hinkenden reuk en zyn onder de geaarlyke en doodelyke te rang fchikken. ,
Nog is er eene foort van ronde Campernoelje welke insgelyks in Holland, op dorre zandige gronden wast, en tVolfsveest geheeten wordt; deze heeft de gedaante van eene noot cn is met eene witachtige aschverwige huid overdekt, die niet glad maar uit verfcheiden zaaden famen gefteld is, eerst eene zachte en vervolgends eene fponsachtige zelfftandigheid bevat. Het zonderlinge dat men by deze foort waarneemt is, dat ze tot heure rypheid gekomen zynde, en als dan met den vinger gedrukt wordende een wind en zeer (tinkende ftof uitgeeft, die, in de gedaante van een' dunnen rook 'er uitberst, welke ftoffe heur zaad geacht wordt te zyn. Men vindt deze foort ook in de nabuurige ftreeken van Parys, in het Alpifche Gebergte en in Duitschland, waar de wondheelers dezelve laaten droo. gen, en tot poeder geftampt op de wonden leggen, hetwelk terftond het bloeden ftelpt en de verzweeringen opdroogt; echter men behoort zeer behoedzaam in het bezigen van
dit



DE PADDESTOEL. §
dit poeder te zyn, op dat het niet in de oogen ftuive, alzo zulks gevaarlyke en zwaare toevallen in dezelven zoude verwekken. Wy behoeven hier niet by te voegen, dat deze foort- voomaamlyk tot de vergiftige en niet eetbaare moet betrokken worden.
Onder de aardpaddeftoelen betrekt men ook de Morilje (fungus cavernofus') deze heeft de gedaante van een noot en is fomtyds nog grooter, vleeschachtig van zelfftandigheid en geheel met openingen doorboord. De kleur is roodachtig wit of vaalrood, zy is inwendig hol en als met een fyn ftuifmeel bedekt. Men vindt ze veel in de bosfehen van Vrankryk/, als in dat van Vincenncs* St. Genmin en in de vallei van Montmorency. De verfchen en gedroogden worden op verfchillerde wyze bereid en in de fausfen gebruikt.
De Truffels of aardbuilen, die in /taliën van eene ongemeene grootte uit de aarde opfpruiten, en door de verkens met den fnuit opgefpeurd worden, behooren ook tot de Paddeftoelen. Men vindt die ook in Vrankryk en wel voomaamlyk in de ftreeken van Perigord, Limoges, AngouUme en Gascogne.
De tweede voornaame foort van Paddeftoelen zyn die welke als mosch aan de boomen groeijen, en dus onder het geflacht der Lichen, of Boommosch betrokken kunnen worden, als zyn:
De Lorkenzwam of Agarik (Agaricus) van welke men zig in de geneeskunst als een buikzuiverend middel bedient; deze is eene foort van Campernoelje of Paddeftoel welke op de Lorkenboomen groeit. De uitwendige bast van deze zwam is graauw van kleur en taai, maar de inwendige zelfftandigheid wit en ligt, dit gedeelte beftaat gedeeltelyk uit fponsachtige, gedeeltelyk uit getande en gedeeltelyk uit effene blaadjens. Zelfs hebben fommige kruidkundigen in deze blaadjens eene foort van bloemen ontdekt, die, op boomen gezaaid zynde, Lorken Agariks voortgebragt hebben.
De Agaricus welke in de Apotheeken gebezigd wordt, komt meest uit Tartaryen en de Levant, fommigen ook uit het Alpisch gebergte en uit dat van Dauphiné. Het is een fterk buikzuiverend middel en wordt om deszelfs fcherpte met fpeceryachtige of Aromatifche kruiden vermengd en getemperd; als een aftrekfel gebruikt, heeft het weinig kracht maar tot een poeder geftooten, werkt het fterker.
De Eikenzwam, Agarik der eiken (agaricus pedis equini facie, feu ignarif) is eene Campernoelje die op oude eiken, nooten en andere boomen groeit. De verwers bezigen dezelve in hunne verweryen, ook wordt de eigentlyk zogenoemde zwam van dezelven gemaakt, hetwelk op deze wyze verricht werdt. Men fcheidt het taaije en houtachtige gedeelte dat de oppervlakte bedekt, van hetzelve af; daarop neemt men het middenfte gedeelte dat een graauwe naar het bruine zweemende, kleur heeft en zeer zacht is, er uit, maakt het tot ftukken, die men in een loog van falpeterig water opkookt; dit kookfel droogt en ftampt men, waarna ,het weder in loog gekookt en zorgvuldig gedroogd wordt.
Nietvoor den Jaare 1750 is het nuttig gebruik van deze Agarik in de Genees- en Heelkunde bekend geworden, wanneer de beroemde Franfche Heelkundige Brosfard te ia Chatre in
A a Berry,



I DE P A D D B S' T O E X.
Berr^ zyne proeve met hetzelve bekend maakte', cn den Agarik der £yM, het beste far^entrekkende geneesmtddel deedt kennen, en zelfs aanprees, als kunnende dienen en £ ! bez,gd woraen in de plaats der bindzels welke men genoodzaakt is by het afzetten vi ledematen te doen als ook in de operatiën der Slagader/patten of Breuken CAneurys»Z ia) welk gebnuk hy aldus befchryft: . .. wmurysjna-
Men moet in de maanden Augustus en September den Agarik van de oude Eikenboom* neemen; de harde bmtenfehors en hethardrte gedeelte tot aan de fponsachtige zelfstandigheid er van afscheden Daarna maakt men er dunnere of dikkere ftukken van, na ge. fang de Agank zulks toelaat, deze flaat men met een hamer, om de fponsachtige zelfstandigheid zachter te maaken, zodat ze gemakkelyk als buigzaam zeemleêr, om de vinders gewonden kan worden. vuigci»
Het gebruik er van is als volgt. Men legt op het deel waar de afzetting plaats gehad heeft, of op de opening der flagader een ftuk dezer alzo toebereide Eikenzwam en wel met het fponsachtige gedeelte naar den wond gekeerd en daar over heen nog een ander ftuk van grooter uitgebreidheid dat het eerstgenoemde geheel, overdekken kan/en eindelvk een gefchikt verband over beide de ftukken; op deze wyze aangebragt, ftretm zy het bloe den door de opening van het vat famentetrekken, en bewerkt dat het bloed 2jg tot een korst voor de oopening ftelle. Geen Agarik van den Eik hebbende, kan men%ie ook van die welke op de Berken-, Beuken, Ipen, Jok-en andere boomen wast, bedienen alzo die alle, nagenoeg, dezelfde famentrekkende eigenfehap bezitten. De Mosch en Lente Campernoelje (Fungus vernis esculentis,) is een Lichen welke op het mosch van foimmge boomen wast; zy heeft kleine gekrulde, aan het onderfte gedeelte gerimpelde en zeer korte fteeltjens, die flegts kleine hoofdjens ter grootte van een Erwt draaeen' zy zyn met veele groeven of vooren bezet, aangenaam van fmaak en worden meest in de fausfen gebezigd, en eindelyk: u - Be Judas ooren (Agaricus auricula firma) groeijen aan-den Vlierboom, zy moeten ce dmogd en geftampt zyn om in keel ontfteekingen uiterlyk op het lydend deel eekid te worden; 6 faW
OVER



OVER D È
VOGELS
IN HET ALGEMEEN,
JOLoe zeef ook de vogels wat derzelver utterlyke geftalte betreft, niets op de viervoetige dieren gelyken, zo hebben Zj toch, wat betreft de inwendige lighaams deelen groote overeenkomst met dezelve; immers zy hebben insgelyks een hart, voorzien van twee holligheeden, rood warm bloed en hun vleesch komt naast by aan .het vleesch der zoogende dieren; waarom zy ook, als men het ryk der dieren in zes clasfen verdeelt, naamLyk in I. Zoogende dieren II. Vogtls III. Dubbelleevende of Amphibi'èr.. IV. Visfchen V. Gekorvene Idieren of Infe&en en VI. Warme', de tweede in rang op de Zoogdie» ren volgen.
De fneb, de vleugels , de .pooten en de vederen onderfcheiden de vogels genoegzaam van alle andere dieren, en zy zeiven zyn door de onderfcheidene vorming dier deelen wederom in gedachten en foorten afgezonderd. Elke foort bezit juist de gedaante der fneb, vleugels enz. als het meest gefchikt is voor deszelfs behoefte en levenswyze.
De meeste beenderen der vogelen zyn hol en zonder merg, waardoor de ligtheid hunner lighaamen grootelyks bevorderd wordt, Ook heeft de lucht in deze van merg ontbloote beenderen gemeenfclup met de longen. De long hangt niet als by de zoogdieren los en vry in de borst, maar is aan den rug en aan de ribben vast gegroeid en ftaat met verfcheidene celachtige weelfsels (C'dluloja), welke dienen om lucht in te bevatten, in verbinding. Door deze inrichting wordt inzonderheid de lange adem, die zy by het vliegen en zingen noodig hebben, bevorderd.
Eenige graanëetende vogels hebben eene krop, waarin deze harde lighaamen, welke hun aas uitmaaken, eerst geweekt worden en vervolgends eerst in de maag komen, dié van binnen met een harde huid overtogen is. By de vleescheetende vogels treft men de harde huid noch den krop niet aan, maar de fpyzen worden flegts door het maagfap opgelost en verteerd. Al wat de maag niet verteeren kan, by voorbeeld, hairen, vederen enz. werpt zig by de Roofvogels naderhand weder uit.
De pis fcheidt zig by hun, even als by de zoogende dieren, ia de nieren, af, maar wordt by hun door hetzelfde canaal met de drek uitgeworpen; zo gaat ook by de meesten dé gal onmiddeljk uit de lever in hét gedarmte over, zonder zig in eene afzonderlyke blaas te verzamelen. Het is dus een volksvooroordeel dat de duiven geen gal zouden hebben; zy outbeeren flegts, even als alle andere vogels, de galblaas.
A 3 By



6 OVER DE VOGELS IN HET ALGEMEEN.
By de meeste foorten hebben de mannetjens een dubbel, al hoewel zeer kort teellid. Het geflachtsdeel der wyfjens ligt boven' de opening van den aars, daar het, integendeel by de zoogende dieren daar onder gevonden wordt, In den eijerftok der wyfjens vormen zig ronde geelachtige lighaampjens van onderfcheidene grootte, die gelyk eene vrucht aan een fteeltjen fchynen te wasfen. Op elk derzelven ziet men een wit groeijen 't welk de plaats is, waar het jong zig ontwikkelen moet. Na de bevruchting (by verfeheidene vogels ook zonder dezelve) fcheidt het ei zig van den Eierftok af en daalt in de baarmoeder, welke een huidachtige zak, en van de gedaante en grootte van een volkomen et isuit de vaten van de baarmoeder zweet het wit en zet zig om den dooyer. Ten laatften wordt hier nog het geheel van twee dunne huidjens in een kalkachtige fchaal ingeflooten en is dan ryp tot de geboorte; wanneer nu het bevruchtte ei gelegd is, moet er nog een bepaalde graad van gelykmaatige warmte bykomen, om de daar in zig onthoudende keem van het jonge vogeltjen tot volkomene vorming te breugen ■ Deze ■ warmte geeft, de Moeder.het gemeenlyk zelve, echter, ook elke andere natuurlyke en kunftige warmte van den gevorderden graad kan juist het zelfde te weeg brengen Leerzaam en onderhoudend is de betrachting der trapsgewyze ontwikkeling der jongen in het ei, zy heeft ons menige verborgenheid betreffende het ftuk der voortteeling ontdekt
De getrouwheid waarmede de mannetjens en wyfjens elkander toegedaan zyn - want de meesten houden zig gepaard by elkander - de wederzydfche byftand tot bouwing van een nest, en de gemeenfehaplyke verzorging en opvoeding hunner jongen, zonderen de vogels, boven veel andere dieren, zeer tot hun voordeel, uit. Men zoude van daar hunne vereemging eer een huwelyk dan eene paaring kunnen noemen. By den bouw zeiven van het nest doen zy een bewonderenswaardige kunstdrift opmerken. Zonder eenig ander werktuig, als defneb, vlechten - inzonderheid eenige foorten - zo duurzaame, kunftige nesten, dat geen menfchen hand in ftaat is, die na te maaken. Elk foort heeft daartoe eene eigene plaats, in de aarde, op de aarde, op het water, in de ftruiken, op de boomen, in de gaten der muuren enz. Deze nesten zyn even zo onderfcheiden van bouw. ftoffen als van gedaante, zo, dat deskundigen, op het zien van een nest, reeds raaden kunnen welke vogel het gebouwd heeft. Dit geldt ook ten opzichte der geftalte, verwe en het getal der e,jeren. Het is zonderling, dat menige vogels, wanneer zy heur beftemde getal van eijeren gelegd hebben en men een of meer daarvan afneemt, juist zo veel weder daar bv leggen. Deze anders onvrywillige daad van eijeren leggen, fchynt dus evenwel eenigermaate van hunne willekeur aftehangen.
Buiten die kunstdriften bemerkt men, by eenige vogelen ook nog eene Natuurdrift omde plaats van hun verblyf te veranderen. Deze werkt gemeenlyk in den Herfst gedeel telyk uit hoofde der koude, gedeeltelyk uit gebrek aan voedzel. Verfcheidene ftryketï flegts eenige mylen in de rondte om het land waar zy hun verblyf gehad hebben en komen weldra terug. Deze heeten Strykvogels; maar Trekvogels noemt men die, welke in ver verwyderde Landen trekken en eerst in de Lente wederkomen. Zelfs by die welke
op



OVER DE VOGELS ï» HET ALGEMEEN. f
#'gefloten, in gevatigeiïisfen, leeven en deze reis nooit mede ondernomen hebben, toont zig deze drift; zy worden op dien bepaalden tyd rusteloos, en vliegen wild en woest in hunne iooy op en neêr.
Alle vogels ruyen eens in het jaar, doch ook eenige tweemaal. De oorzaak daarvan is het verdroogen der vederen en de verftopping der kanaalen. Deze voedende deelen hoopen zig dan onder de vederen op, en ftooten die tegelyk met geweld uit. Om dezen tyd zyn zy even zo treurig en zieklyk als dan wanneer hun fomtyds de aars verftopt is, welke ziekte mende pip noemt. Want de afzondering der olieachtigheid, die zig in dezelve verzamelt, en welke de vogels dikwyls met de fneb uitdrukken en er hunne vederen tegen het nat mede beftryken, is hun ook voor de gezondheid noodzaaklyk.
Geene van de andere klasfen van het Dierenryk heeft boven hen den voorrang in het naderen der harmonie en fchoonheid der menfchelyke ftem. 'Tzyn, wel is waar, voornaamlyk de zangvogels wien dit voorrecht toekomt: maar evenwel zyn er, onder de overigen, flegts weinige wier toon zo ruuw en onaangenaam klinkt, dat hun ftilzwygenbeter is dan hun geluid. De vogelen verwekken voomaamlyk het leven in de geheele natuur. Gelyk de mannetjens gewoonlyk grooter en fchooner zyn dan de wyfjens (doch by de Roofvogelen is het tegendeel waar, } zo worden ook dezen van die in gezang
overtroffen. Zoo men anders de ftem der vogelen een gezang noemen kan, welke
benaaming eigentlyk den zang der menfchen slegts alleen toekomt.
Een bewys van den goeden aart en het getrouwe geheugen der vogelen is, dat men hurt allerlei kunsten, het nafpreeken van monden en het fluiten van wysjer kan leeren.
De vogelen bewyzen ons niet flegts in het algemeen een grooter vergenoegen dan andere dieren, maar ze zyn ook zeer nuttige fchepfelen. Zy verdelgen een menigte van fchadelyke Infe&en, verfcheiden Roofvogels verteeren het doode aas, dat anders door deszelfs uitwaasfeming de lucht zoude vergiftigen. De vruchtbaarheid der gewasfchen wordt door hen bevorderd, daar zy de Zaadkorns inflokken en dezelven, onverteerd, weder uitwerpen. Van enkele foorten gebruiken wy het vleesch , de eieren en de vederen, die geen onaanmerkelyke artikelen voor den koophandel opleveren. Leeuwerikken, Snippen, Kramsvogels worden by menigte verzonden. De eijeren der Zeevogels worden op verfcheidene kusten der Noordlyke Landen in zo groote menigte gevonden, dat het recht tot derzelver inzameling aan zekere lieden verpacht wordt. Ook in Holland ligt tusfehen Texel en het Vlie een zandeiland van eenige uuren in den omtrek, het welk aan de Republiek, door het verpachten van dat verlof, "s jaarlyksch twintig duizend Guldens opbrengt, want men vindt daar, inzonderheid in den broeityd, een foort van Meeuwen {Larus Marinus) weW ke de grootte van een middenmaatige Gans hebben, met een koolzwarten rug en witte buik, in groote menigte by een. Men vindt daar voords niets meer dan eenige Huizen voor de Pachters, die zig, flegts ten tyde der inzameling, aldaar ophouden. De eieren liggen in het zand, en het Eiland draagt, na die menigte van Eieren, den naam van Eijerland.
De



8 OVER DE VOGELS JN HET ALGEMEEN.
De fchade welke wy van eenige foorten van vogelen lyden komt tegen de voordeelen niet zonderling in aanmerking. Die, welke van onze veld en tuinvruchten eeten, hebben gemeenlyk dit hun aandeel in dezelve daardoor verdiend, dat zy te vporen Infedten en allerlei fchadelyke wurmen verdelgen, die ons welligt niets zouden overig laaten.
Ook uit deze klasfe van dieren hebben wy eenige om hun nuts wille, getemd, ont een voorwerp der Landhuishoudkunde en der veeteelt in het byzonder te worden. Schoon het tamme gevogelte in fchoonheid, grootte en nut het wilde van deszelfs foort vene overtreft, en dat deze daadelyke voorrang een bewys is dat het laatfte veredeld kan, worden, is men echter niet werkzaam om tot de verdere veredeling deszelfs veele moeite aamewenden. Over het algemeen acht men het naauwlyks eenige opmerking waardig en het is eene waarheid, dat de vogelteelt, tot heden, flegts op groote hoven zonder nadeel gedreeven wordt. Ondertusfchen zoude, by eene grootere zorgvuldigheid voor de verbetering derzelve, ook deze tak van welvaart, onwederlegbaar grooter worden.
Andere vogels onderhoudt men deels tot pracht, deels tot vermaak; by voorbeeld: de Paauwen, de Kanarievogels, enz.
De wilde vogels vervolgt en doodt men door de jagt om er gebruik van 'te hebben, en het aantal der fchadelyken te verminderen; of men laat ze leeven en fluit ze op, om dat ze onfchadelyk zyn en ons tot vermaak dienen. De vogels welke gefchooten, mee honden gejaagd, en met daartoe afgerichte Roofvogels gevangen worden, behooren eigentlyk tot de jagt. Het vangen der zangvogelen is echter slechts een byzondere tak der vogeljagt, en alleen het werk der vogelvangers; fchoon op fommige plaatfen de Wildjaagers zig daar insgelyks mede inlaaten.
Men bedient zich tot het vangen van vogelen voomaamlyk van den ftrik, de knip, de lymftokken, de netten en de vogelhaan; de knip beftaat uit twee lange, naauw in elkander sluitende ftukken, welken met een fnoer famen > getrokken worden. Deze hangt de vogelvanger voor zyn hutte, en wanneer een vogel zich daarop plaatst, trekt hy die toe, en vangt den vogel op die wyze by de pooten. De vogelhaan of vinkebaan is eene verhevene plaats, op welke men netten fpant, en met lokvogelen of lokaas vreemde vogelen daarin lokt; de vogelvanger loert ondertusfchen in eene onder groente en ftruiken verborgen hut en trekt het net toe, zo dra er een aantal vogels onder vergaderd is.
OVER



OVER. DE
ROOFVOGEL S>
«Alhoewel onder de eigentlyke Roofvogels verfcheidene gevonden worden, die van een onmiddelyk nut kunnen zyn, zo heeft toch het algemeen en eenftemming oordeel dezelven wegens hunne doorgaandfche fchadelykheid onder de wilde dieren verbannen. Men duldt ze niet of kweekt ze niet aan, maar vervolgt ze veeleer, en tragt hun getal te verminderen, zoo niet de geheele foort uitteroeijen. Of men er met recht en op wel doordagte gronden zulk een hard vonnis over veile, dat is eene andere vraag.
De naamen der grootfte Roofvogels zyn, in voorige tyden, deels met elkander verwisfeld, deels op eene noodelooze wyze vermeerderd geworden, daar men aanvangkelyk aan hetzelfde foort meer naamen tevens gaf en in het vervolg uit deze naamen weder andere foorten fchiep. Ook kan tot deze naamwisfeling de in 't oog loopende ongelykheid der geflagten veel toegebragthebben; immers de mannetjens der Roofvogels zyn byna een derde kleiner dan de wyfjens, en in lange zo fraai niet, wat aangaat de fchoonheid der vederen; daarby komt nog dat de meeste Roofvogels by toeneemenden ouderdom, hunne kleur derwyze veranderen, dat men een' jongen, van dezelfde foort, by een* ouden vergeleeken, al zeer ligtelyk voor een' gantsch anderen vogel houden kan.
Thands begrypt men onder de algemeene benaaming van Roofvogels de Gier, de Valk teüilew te Steenvalk; zulke vogelen wier kop kaal, de fnep regt en flegts aan het uiteinde haaksgewyze geboogen is, noemt men allen Gieren; — de Valk integendeel heefteen bepluimden kop en krommer fnep, die by derzelver wortel met een wasfchen huid voorzien is. De Valken worden wederom in twee onderfcheidene geslachten verdeeld. Tot het eerste behooren al die wier pooten met vederen voorzien zyn, en tot het andere die welke kaale pooten hebben. De eersten onderfcheiden zich door hunne meer dan gemeene grootte en worden Adelaars of Arenden geheeten; de laatstgenoemden behouden hunnen gemeenfchappelyken naam van Valken.
De naam Adelaar is uit het oud duitfche woord Aar, betekenende in het algemeen elken grooten vogelen uit het woord Edel famen gefteld, welk byvoeglyk naamwoord men 'er byvoegde om deze als de grootste en kloekfte foort van de anderen te onderfcheiden. Adel ■ aar beduidt derhalven Edelevogel.
■No. V. B Vol*



DE ROOFVOGEL
Volgends deopgegeevene kentekenen, zyn de Konïnglyke of Goud Adelaar, de Gen-een* Adelaar en de Viseh Adelaar verfcheidene foorten van het algemeen gedacht der Arenden
Over het algemeen is de Arend een zeer groote Roofvogel die alle de hoedanigheeden der overigen m een grooten trap ,n zich vereenigt, als zyn, een zeer fcherp gezicht wop<! heid, gulzigheid en fterkte in den bek en klaauwen. Wy 2Uüen van elk der afzónderhk hier opgenoemde foorten als ze onder onze Prentverbeeldingen voorkomen ook omftandi ger befchryving geeven, hier alleen nog byvoegende dat men veel fabelachtige bvzomVr heeden van de Arenden pleeg te verfpreiden, waar onder ook behoort; de vertelling dat in hunne nesten de Arendfteen,^, gevonden wordt, zynde deze holle vzerachtige fte^en van aller leiegedaanten,binnenindeze!veniseen klyachtige noot, welke de geheele holte vult dochuitdmo" gende en dus veel kleiner plaats beflaande, even als eene bel in denzelven rammelt als men den fteen fchudt. Men vindt deze fteen overal waar yzermynen voorhanden zyn; doch ook fomtyds in de nesten der Arenden, waar ze welligt het eerst ontdekt is geweest. De Arend nestelt altyd op de hoogde boomen en fteilfte rotfen; men heeft fommige Arendsnesten gevonden die zes voeten in het vierkant waren. De wyfjens leggen gewoonlyk twee eijeren, broeden dezelven van twintig tot dertig dagen, met eene ongemeene groote hette; zy brengen aan hunne jongen leevende haazen en lammeren, enz. zo dat men in fommige Landen veel voordeel met het ft ooren der Arendsnesten doet, wyl men er dikwyls een' geheelen voorraad van verfcheiden ftukken van eetbaare dieren, en ook wel geheele patryzen, eenden haazen er» ander wild in vindt. Dit echter kan niet zonder gevaar en alleen by afwezenheid van de ouue Arenden gefchieden, waarom men, om te zeekerer te gaan, den jongen Arend in het nest vast hecht, als wanneer de oude, ziende dat het jong op zyn' tyd niet uitvliegt het nest verlaat en er niet wêer naar om komt zien. '
De Arenden vallen voornaamentlyk in de noordelyke landen ; op den berg Cmumm*ê* ze in groote menigte, en van eene zeer kloeke geftalte; men vindt ze echter ook in warmer gewesten, gelyk zyn Peru en langs de kust van Africa, doch die zyn kleiner en van een eenigzins andere gedaante. De grootften zyn zo fterk dat ze niet alleen Schaapen, Dasfen Geiten, en kleine Kinderen, aantasten en wegvoeren, maar ook zelfs Herten en Stieren durven aanranden en verfcheuren; zo dat de Reizigers dikwyls verpligt zyn, zig tegen hun geweld met kracht van kruid en lood te verdeedigeu.
De Arend dien wy op deze hierby voorkomende Prentverbeelding Plaat IV. Fig 7 voor. flellen is een nog niet zeer algemeen bekend foort, welke op de kust van Guinee gevonden wordt en te Akra den naam van gekroonden Arend draagt. Dit is een trotfche vogel en zeer vernielend voor de bezittingen en kudden der Negers; — waarom ze hem ook, als eene kwaade godheid, door gefchenken van koorn en water, het welk zy naar de rotsach. tige plaatfen, waar hy zig gemeenlyk onthoudt, henen voeren, trachten te bevredigen* zy noemen hem Pastro de Didgro, dat is Duivels vogel. Deze foort van Arenden vermaa*ken zig in vuiligheid en bezoeken de flykerigfte en ftinkendfte plaatfen; waar door ze zo' eene onaangenaame geur over zig hebben, dat men hen op een' grooten afstand kan ruiken
Ande-



DE ROOFVOGELS.
li
Andere fchryvers melden dat de negers zo grooten eerbied voor deze vogels hebben, dat het voor een hoofdmisdaad onder hen gehouden wordt, dezelven te dooden, alhoewel het een zeer fchadelyke vogel voor hunne hoenders is.
DE BOSCH VOGELS.
ffi^yn zulken, welken zig meestal in de bosfehen en in bet geboomte onthouden, in tegenftelling van die welke, gelyk de Arend en Ibmmige andere Roofvogels, zig meest ingebergtenen woeste ftreeken bevinden; onder de Boschvogels behoort ook in het algemeen dc Exter, waarvan wy op deze plaat, by Fig 5, een uitlandsch foort en welde Ceilonfche afgebeeld hebben. By welker befchry ving (even als by die der blaawc Kraai byFig. 3 afgebeeld.) wyhier niet veel kunnen voegen, als zynde dat foort van vogels nog niet zeer algemeen bekend en befchree» ven; alleen kunnen wy van dezen Exter zeggen, dat ze tot die foort van vogels behoort, welke de Cinguleezen of Ceiknricrs Makouda en Cau - Couda noemen, welke laatfte zeeker die is welke hier zo fchoon gekleurd voorkomt, en die ook by de inwooners zeer gezien is; gemakkelyk tam gemaakt en tot het nafpreken van woorden afgericht wordt; hy behoort ondertusfchen mede onder de Roofvogels en is van een' zeer verslindenden aart.
DE ZWEMVOGELS*
]Oe Chineefche Kruipeend, op deze plaat Fig. 1. afgebeeld, behoort tot deze foort. De wyze hoe de Chineezen deze vogels vangen is aanmerkelyk en verdient hier by nog omfchreeven te worden: de jager fteekt zyn hoofd in den bast van eene kau woei de, waarin gaten gemaakt zyn om door te zien en adem te fcheppen; zo toegerust gaat hy te water op eene ondiepe plaats, waar hy ontdekt heeft dat zig veel van deze vogels ophouden; hy zwemt of waadt door het zelve heenen op zodanige wyze dat alleen zyn hoofd met de kaauwoerde bedekt, zichtbaar is. De vogels deze vrucht zeer gewoon, begeeven zig onbefchroomd naar dezelve, fpeelen en zwemmen er langs en gaan er op zitten, als wanneer de jager dit bemerkende, hen met de hand by de pooten vat, fchielyk naar beneden rukt en hen vaardig den hals omdraait, op dat hun gefchreeuw de andere vogels niet zou doen fchrikken; waarna hy ze aan een' gordel moert, dien hy, tot dat einde, om het lighaam heeft hangen, waar mede hy zo „lang voortgaat tot hy er geenenmeer aan zyn' gordel bergen kan en hy
B z dus



li DE ZWEMVOGELS.
dus oordeelt een'goeden vangst gehad te hebben. De Chineezen eeten die vogels meestal gekookt en het nat dat er van komt houden zy voor zeer voedzaam; doch zy worden ook wel gebraaden en gedoofd, maar *voornaamentlyk ingezouten en gedroogd, in welk geval hun vleesch dat van ham zeer nabykomt en op reis tot een aanmerkelyk en nuttig voed. fel overal door de Chineezen medegenomen en genuttigd wordt. Er zyn wilden en rammen van deze vogelen, doch beide foorten verfchillen niet veel in fmaak, zo dat men die naauwlyks, wat dat aangaat, onderfcheiden kan..
D E MOERAS VOGEL &
'nder dat geflagt pronkt voomaamlyk op deze Plaat Fig. 7. de Afrikaanfche Kraanvogel'.
van welken wy, behalven deszelfs fraaije gedaante, niets anders kennen, dan het gene men in het algemeen van alle Kraanvogels aangetekend vindt, doch hetwelk, uit hoofde van den zeldzaamen aart dezer trekvogels niet ondienftig zal zyn hier kortelyk by te vermelden. Onder alle de trekvogels onderneemt de Kraan de langfte en gevaarlykftt reizen; zo dat zy, die in het noordelyke gedeelte van Europa t'huis behooren, dikwyls tot in Africa trekken, eninEgypten, of wel zelfs in Indien, overwinteren. De ouden Kenden dézen vogei' reeds als een trekvogel, en vernaaien van denzelven dat hy drie maanden agter een aan de boorden van den Nyl met de Pygmeën, zyud^ na hunne befchryving een dwergen - volk, aldaar omflreeks woonachtig, zo >de ftryden; edoch de oorfprong dezer fabel ligt daarin, dat de Kraan aldaar geduurig met de aapen in ftryd leeft, wyl deze hunne nesten ftoorfc en de eijeren en jongen er uit rooft en verflindt..
Wanneer de Kraanvogels hun reis beginnen, plaatfen zy zig in geregelde orde. Met veel' moei te .verheffen zy zig van de aarde, doch, als ze in de lucht zyn, ftygen zy ook terftond hoog in dezelve op en vliegen in een' driehoek, ten einde de lucht des te gemakkelyker te doorklieven. Waait het een' ftormwind dan fluiten ze zig zo veel te nader aan elkander, en vormen een' kring, op dat zy niet verftrooid worden. Op dezelfde wyze gaan zy ook te werk wanneer een Roofvogel hen dreigt te zullen aanranden.
Zy vliegen by aanhoudendheid, echter in menigvuldige beweegingen die een voorgevoel van weêrsverandering aanduiden. Zo ook wyst hun gefchreeuw diergelyke weêrsveranderingen aan. Hunne luchtpyp is van zulk een zonderling famenftel, dat zy. met betrekking tot heure verfcheidene buigingen byna na een trompet gelykt, daardoor zyn zy in ftaat zulk een geweldig en in de nabyheid verdoovend gefchreeuw te maaken; Men huort zulks in de herfst en jn het voorjaar als zy over onze ftreeken vliegen, dikwyls
des



DE MOERAS VOGELS. rg
des nachts uit de hooge lucht, zonder dat men den vogel zien kan; want zy ftygen ver buiten ons gezicht. Dit gefchreeuwi heeft voomaamlyk in Duitschland by onkundigen aanleiding gegeven tot het dwaas bygeloof van het woedend heir of de zogenoemde duivels jagt.
Aanmerkelyk is het dat er, wanneer een aantal Kraanvogels op hunne reis des nachts ergens uitrusten, altyd een hunner de wagt houdt, en de anderen hun kop tusfehen de vederen fteeken en flaapen. De fchildwagt blyft regt over eind ftaan en kondigt het gevaar, zoo hy eenig verneemt, met fchreeuwen aan. Men heeft ook wel, doch zonder grond, verteld, dat hy in den klaauw van den opgetrokken poot een' fteen grypt, op dat hy, inilaapende, door deszelfs val mogte gewekt worden, waarom hy ook in die geftalte als bet zinnebeeld der waakzaamheid gebezigd wordt.
Hy wordt zeer oud. Het is bekend dat iemand een' Kraanvogel 40 jaaren achter een leevend bezeten heeft; alhoewel hy zeer fchuuw en wild is, kan men hem echter tam maaken en als de ojevaar opvoeden. Men vangt hem in' ftrikken, ook werpt men wel papierenhuisjens, die vanbinnen met vogellym beftreeken en met erten gevuld zyn, op zulke plaatfen waar de Kraanen zig ophouden; als zy dan de erten pikken willen kleeft het papier over hun kop vast en verblindt hen de oogen, zo dat men ze met de hand giypen kan. In Afia vangt men ze met Arends Valken. Deze jagt verfchaft aldaar een groot vermaak. Men ziet naamlyk hoe de Kraanvogel in de lucht alle moeite en kunst aanwendt om zyn' vyand te ontgaan , of hem te overwinnen. Somtyds overweldigt hy hem, doch moet ook dikwyls voor den fterkeren Roofvogel bezwyken.
De Romeinen maakten zeer veel werk van het vleesch van dezen Roofvogel, en nog heden wordt het in Poolen en Tartaryen voor eene lekkerny gehouden. De vederen worden zo wel tot fchagten als tot vederbosfchen gebruikt.
DE HOENDER Si
T
JLndit vak vindtmenhier, by Fig.4. nevensden Kraanvogel, degehoomde Phafantuit deOost Indien; een vogel die onder dat foort van Hoenders welke men Phafanten, na hetLatynfche woord Phafianus, of ook wel Faifanten noemt, geen geringe plaats beflaat, zo om deszelfszeldzaamheid als fchoone gedaante en kleur. In het algemeen is de Phafant een om zyne fchoonheid zeer geachtte vogel; hy is in Duitschland overvloedig en wordt aldaar gevangen door hem een' doek waarop een Phafant gefchilderd is en waar achter de jager zig verbergt, van verre te vertoonen; zy loopen daarop toe, men werpt hun een net over het hoofd en aldus worden ze zonder befchadiging gevangen. Op de kust van Giünea worden
B 3 een



HOENDER S.
een menigte en wel de fchoonften gevonden, voomaamlyk omtrent Akra en Aptm eo in het Landfchap Aquamlo. Deze zyn uitneeemend fraai, en hebben de grootte van een hoen. De vederen, zyn even als by de hier afgebeelde, gefpikkeld met een leevendig blaauvr en wit; om den hals hebben zy een' hemels blaauwen ring, ter breedte van twee vingeren en een fchoone zwarte kuif op den kop; er is ook een minder foort op de Goudkust, welke, van de plaats waar zy gevonden wordt, den naam van de Whida Phafant draagt, doch die is kaal en hard van hoofd en over het geheel in lange na zo fchoon niet. Aan de Kaap de goede Hoop vindt men insgelyks eene groote menigte , en zy worden ook aldaar, op dezelfde wyze als in Duitschland gevangen. De groote en vermoogende Lieden teelen hen voort in Faifanten huizen, doch anders zouden, althands de fraaifte foorten, in Europa zeer zeldzaam zyn.
Onder deze clasfe telt men allerlei klein gevogelte, ook dat 't welk niet zingt, de hier by Fig. e. afgebeelde fchoone vogel is ook onder den naam van Indijcke musch bekend, en door de ouden Makriouros langdaart geheeten, in tegenftelling van een ander foort welke de ouden Brachiouros of hort ftaart noemden.
D E
ZANGVOGELS.
EEN-
D E
14



EENVOUWDIGE
WERKTUIGEN.
2Efodra de menfchen van de laagfte en eerfte trappen der befchaaving opfteegen en de noodzaaklykheid gevoelden, om niet meer in ligt opgeflagen hutten van boomtakken of rietftaaven vervaardigd, te leeven; maar groote en vaste gebouwen tot hunne wooningen en tot andere oogmerken koozen, moesten zy ook terftond op de gedagten vallen om zig den tot derzelver famenfte'ling vereischt wordenden arbeid, door onderfcheiden middelen te verligten. Tot oprichting van groote gebouwen, van zwaare fteen en houten blokken famen gefteld, worden veele en groote krachten vereischt. —— De menfchen nu konden met hunne eigene kracht fommige lasten of wel geheel niet, of flechts met de grootfte moeite en infpanning hunner dighaams vermogens, van de eene plaats naar de andere beweegen, en dezelve daar henen voeren, waar zy die, ter bereiking van zeker oogmerk, benoodigd hadden. Edoch toevallige ontdekkingen en nadenken geleidden hen allengs in de uitvinding van werktuigen, waar door zy hunne krachten ter bereiking dier oogmerken verfterkten, en zig den daartoe vereischt wordenden arbeid verligtten.
Reeds in die vroegfte tyden vinden wy fpooren van deze werkzaamheid. De Egyptenaars, die, zo veel men weet, de eerfte volken geweest zyn, die colosfaale of verbaazend groote gebouwen gefticht hebben, waartoe zy aanmerkelyke zwaare lasten moesten vervoeren, hebben ook reeds verfcheidene hulpmiddelen gekend en daartoe gebezigd.
Doch men zoude te verre gaan , wanneer men hun de diepe en grondige kennis van laatere tyden, in dit vak van weetenfchap toefchryven wilde. Zeer eenvouwdige werktuigen waren reeds toereikend om hen in dien arbeid te onderfteunen, waardoor zy in ftaat waren, tot verbaazing van de laatere eeuwen, wonderen van bouwkunst, voor zo verre het groote en omflagtige derzelven betreft, te vervaardigen.
In de laatere tyden is de leer der beweeging en krachten der lighaamen als ook de oorzaak der beweeging, het onderwerp van eene byzondere weetenfchap geworden, die men Phoronomia of Verpiaatskunde gewoon is te noemen.
De leer 'van de beweeging der vaste lighaamen voor zo verre die door practifche of
beoef-



IC
EENVOUWDIGE WERKTUIGEN.
beoeffenende middelen ten voorfchyn gebragt wordt, draagt in een'meer bepaalden zin den naam van Mechanica of Werktuigkunde. Zy kan gevoeglyk in drie hoofddeelen verdeeld worden, want; i} Bepaalt zy zekere wetten van beweeging.
2) Onderzoekt zy de werkingen der beweegkrachten, welken van de wyze, om ze aantewenden, en van hunne plaatfing en richting afhangen.
3) Betracht zy de werktuigen waar door de tot elk oogmerk noodzaakelyke beweegin* gen verwekt worden.
Elk rustend lighaam wederflaat de beweeging, even zo als elk in beweeging gebragt lighaam de rust, of zyne Hands verandering, en dat wel in reden of verhouding der hoeveelheid of menigte en eigenfchap der ftoffen waar uit het beftaat. Deze eigenfchap der lighaamen noemt men derzei ver traagheid (inertia~). Zal nu een zig in rust bevindend lighaam in beweeging gebragt worden, dan wordt er eene beweegoorzaak, by voorbeeld een ander in beweeging gebragt lighaam, vereischt, het welk door zyne kracht het rustende deszelfs beweeging mededeelt en de traagheid overwint. De fom of hoeveelheid der kracht welke het beweegend lighaam aanwenden moet, om het rustend lighaam in beweeging te brengen, moet noodwendig geè'venredigd zyn aan
de masfa of de menigte der ftof deelen en derzelver tegenwerking. De mensch kan
dus flegts, zonder eenig hulpmiddel, zulke lasten in beweeging brengen als zyne krachten? niet te boven gaan. Maar daar de grootheid zyner krachten zeer onevenredig is aan de grootheid der lasten, wier beweeging zo dikwyls tot zyn oogmeik vereischt wordt, zo vermeerdert hyzyne kracht door zekere werktuigen en bereikt, door middel van dezelven,. zyn doelwit.
Werktuigen zyn vervaardigde gereedfchappen of inrichtingen, waardoor men beweegingert aan vaste lighaamen met voordeel aanbrengt. Het voordcel ligt of in de grootheid der kracht,, of in de fnelheid der beweeging, dat is, men gebruikt de werktuigen om derzelver verplaat. fing of met geringe kracht of door een fnellere beweeging voorttebrengen, dan anders wel mooglyk ware. Zo is, by voorbeeld de Takel dienflig tot befpaaring van kracht-% de Molens- en Uurwerken, dienen ter bevordering van eene grootere of bepaalde fnelheid.
Alle werktuigen deelt men in eenvouwdige en famengeftelde. Van de eerfte foort heeft men er hoofdzaaklyk vyf, naamlyk de Hefboom, de Schrf oï het Katrol, het Windas, de Schroef en de Wig. Hiertoe is ook nog het Hellend vlak te tellen. Alle deze vinden wy op de hier bygevoegde plaat afgebeeld.
Fig. 2. 3. 4. 5, 6. 7 en 8. De Hefboom. Men verbeelde zig eene onbuigzaame Jyn, zonder eenige zwaarte, welke zig om een punt draait, maar zig niet verfchuiven laat, en aan welke, in twee verfcheidene punten, twee krachten, waar van de eene de Magt, de andere de Last genoemd wordt, naar tegen overge-
ftelde



EENVOUWDICE WERKTUIGEN
ftelde richtingen werken, dan heeft men het denkbeeld van een Hefboom, gelyk dezelve in Fig. 3. is afgebeeld ; terwyl de kracht en last op de beide eindpunten, volgends tegenovergeftelde richtingen , drukken. De Hefboom is, onder alle werktuigen het eenvouwdigfte; en hy legt ten grondflag van alle overige werktuigen.
Naar de verfchillende verplaatzing van het rustpunt verdeelt men de Hefboomen in twee zoorten; die der eerfte zoort, ook wel dubbelarmige geheeten, zyn zoodanige waarin het rustpunt tusfehen de beide andere punten ligt, geiyk by No. r. By de werking van dezen Hefboom trekken de krachten naar verfcheidene zyden, aan den eenen kant zit een perfoon van het manlyk, en aan den anderen kant een perfoon van het vrouwlyk gedacht; volgends de afbeelding houden deze perfoonen met eikanderen het evenwigt, wanneer echter de man zwaarer dan de vrouw is , zal de laatfte, zo ze beiden even ver van het rustpunt verwyderd zyn, zinken, en de eerde ftygen, en hebben ze beide eenerlei zwaarte, dan zal evenwel het zelfde gebeuren, indien de vrouw zich nader by het rustpunt begeeft, of de man er verder van affchikt.
Bevindt zich echter het rustpunt aan een der beide eindens van den Hefboom (Fig. 3), dan noemt men denzelven eenen Hefboom van de tweede zoort, of ook wel eenarmigen , waarby de krachten naar eenerlei zyde werken. Onder deze twee zoorten zyn alle de 0verige begrepen.
Zoo aan den dubbelarmigen hefboom of Balans de beide tegen over elkander geftelde krachten even groot en even ver van het ruspunt verwyderd zyn, dan kan geen van beide de andere overwinnen. Laat by voorbeeld, de beide perfoonen op de beide armen van den Hefboom in Fig. 1 even zwaar , en elk even verre van het rustpunt des hefbooms verwyderd zyn, dan moet de Wip in een waterpasfe richting blyven. Zo blyven ook de armen eener balans in deze plaatfing, als beide de gewigten in de fchaalen welke aan de. zelve hangen, naauwkeurig dezelfde zwaarte hebben. Want juist dezelfde oorzaaken, welke aan de eene weegfchaal het overwigt zouden kunnen verfchaffen, dienen ook voor de andere ; gevolglyk heffen zich beide krachten tegen elkander op, en er ontftaat evenwigt.
Het fteunfel waarop de hefboom rust, 'draagt in dit geval de fom van den last der beide armen, dus by de hier afgebeelde Wip, de fom des gewigts van het mans en vrouwsperfoon , of een dier beide tweemaalen. Trok er nu, in plaats van het fteunfel, een kracht naar een tegengeftelde richting, en dus naar boven, aan welke de krach* of het gewigt van beide perfoonen, of van een derzelven tweemaal genomen gelyk ware; dan zoude men het fteunfel van den Hefboom kunnen-wegneemeu, en de naar boven trekkende kracht zoude hen draagen en al het overige in rust blyven.
Zoo men echter het fteunfel verfchuift, of wordt de kracht aan den eenen arm des Hefbooms vermeerderd, of nader aan het rustpunt gebragt, dan moet onder deze beide omftandigheeden het evenwigt ophouden, en evenwel kan het evenwigt herfteld worden,
No. V. C fchoon



i8
fchoon 'ook een dezer gevallen plaats hadde. Maar dan moet de afftand van den geringden last van het rustpunt, zo veel maaien grooter zyn dan het gewigt van den anderen last is. Een voorbeeld zal dit best ophelderen. Een pond ftaat met duizend ponden in evenwigt, zoo de arm van den Hefboom, waar aan het pond werkt, duizendmaal langer is dan de andere , waar aan de duizend ponden werken. Hier op is de werking der Hefboomen in Fig. 3. 5. en 6 gegrond. Een Metfelaar ligt, by voorbeeld, een fteen dien hy met de enkele kracht van zyn'arm niet zoude kunnen verwrikken, niet alleen door middel van den Hefboom geheel op, maar verplaatst denzelven na welgevallen. De eene zyde van den Hefboom aan welke de beweegende kracht zig bevindt, is intusfchen zo veel verder van het rustpunt des Hefbooms verwyderd, als de tegenwerkende last, naamlyk de fteen zwaarder, dan de beweegende kracht is.
Schoon nu ook de Hefboom zo eenvouwdig zy, is deszelfs gebruik den mensch van een onbefchryflyk nut. De wryving welke by de famengeftelde werktuigen zo -veel krachts doet verboren gaan en onnut maakt, is by dit werktuig flegts zeer gering, en de aangewende kracht kan daarom ook byna even zo veel te weeg brengen als de Theorie of befchouwing van vooren, aan de hand geeft. De gevallen waar in men den eenvouwdigen Hefboom als een middel tot verfterking bezigen kan, zyn ontelbaar. Men befpeurt denzelven overal waar flegts menfchen arbeiden.
Het veroorzaakt wel is waar, by het gebruik van den eenvouwdigen Hefboom een groot ongemak dat men den last, die door denzelven in beweeging gebragt moet worden, wel verfchuiven maar niet in de hoogte heffen kan. De oorzaak daarvan is zo klaar als de dag. De zeer korte arm waarop de grootfte kragt rust, befchryft by deszelfs beweeging een' cirkel van eene zeer kleine middelyn en heft gevolglyk den last naauwlyks ter hoogte van haare grootheid. Ondertusfchen neemt men dit ongemak door hulpmiddelen weg, welke hier in beftaan , dat een Hefboom op afwisfelende fteunfels rusten kan, van welken de volgende altyd iets hooger ligt dan de voorgaande, waar door de Hefboom met den zig daar aan bevindenden last, trapsgewyze van het eene fteunfel op het ander wordt gebragt.
Een ander hulpmiddel is dat men den kortften arm des hefbooms met beugels voorziet, die in een' getanden ftaf vallen, en deze meermaalen na elkander telkens een' tand hooger . opheffen. Met zoortgelyke inrichtingen ziet men den voerman de grootfte boomen of fteenen op den wagen laaden.
De Handwerkslieden gebruiken den Hefboom by hunnen arbeid, in duizend gevallen, zonder de wetten te kennen naar welken zy dien aanwenden. Roeren van de fcheepen, roeiriemen , tangen, hamers, booren enz. zyn Hefboomen die onder verfchillende gedaanten voorkomen en wier werkingen na de onderfcheidene wetten van dit werktuig verfchillend zyn. De fchaar is een uit twee eenvouvvdige Hefboomen faamgeftelde Hefboom, wiens beide deelen zich om een gemeenfchaplyk fteunpunt draaijen. De tegenftand, welke
EENVOUWDIGE WERKTUIGEN.



ÈENVOUWD I GE WERKTUIGEN.. j9
ke de deelen aan het doortefnydene lighaam doen, kan als de last welken de hefboom verplaatfen moet, aangezien worden. - Wanneer de last by den hefboom verder van het fl-eunpunt verwyderd is, dan de magt, zo vergroot zulks de fnelheid der beweeging.
De natuur zelve bedient zig van den hefboom. De fpieren van het dierlyk lichaam werken, by de beweeging der leden, na deszelfs wetten. Die foort van eenarmige hefboomen, by welken de te beweegen last verder dan de magt van het rustpunt verwy. derd is, heeft de natuur in het dierlyk lighaam het meest gebezigd. Ons kaakebeen. onze armen enz. zyn niets anders dan hefboomen.
Fig. 9 en 10. Het Katrol,
Onder de eenvouwdige werktuigen behoort verder het Katrol, betraande uit een houre of metaale fchyf, die om eeii as ronddraait; om welke fchyf een touw loopt, hetwelk den omtrek van de fchyf klemt, en het Trehtouw genoemd wordt, trekkende de magt aan het eene einde van het touw, terwyl de last aan het andere einde hangt; de omtrek der fchyf heeft eene gleuf, opdat het daarom gefpannen touw niet afglyde.
Men wint met het enkele Katrol niets dan gemak van werking; by voorbeeld , in plaats dat men boven uit een vengirer liggende, een turfmand zoude moeten tot 'zich trekken, hyst men dezelve met touw en blok op , dat veel gemakkelyker is. Maar wanneer men meer dan een Katrol neemt, en een of meer van dezelve beweegt \ helpt het inde magt. Dus plaatst men Katrollen, zoo boven als onder, in blokken by eikanderen, die men takels noemt, waarin men de magt, die er tot een last noodig is, altyd houden kan voor een zoo veelfte gedeelte als er zulke beweeglyke Katrollen zyn, die te gelyk met de last eene voortgaande beweging hebben: heeft men by voorbeeld een takel met vier fchy ven, dan kan mendelast met viermaal minder gewigt ophouden, dan dezelve zwaar is. - Men gebruikt zulke werktuigen, om goederen uit de fcheepen te hyzen, en andere zwaare lasten te verplaatzen.
De beweeglyke Schyf (Fig. 10) draagt den last aan een hengfel, in 't welk heure fpil fteekt. Het touw is over dezelve vastgemaakt, om het onderde gedeelte van heur1 omtrek heen geflagen, en wordt aan het andere einde van eene kracht opwaards geheven. Zoo de kracht fterk genoeg is dan heft zy den last, benevens het gewigt der fchyf dat mede by den last gerekend moet worden. By deze Schyf wint men aan kracht.
Er is naamlyk by voorbeeld om een' last, van vier ponden, op te houden , flegts eene kracht van twee ponden noodig, daar en tegen gaat er even zo veel aan fnelheid verlooren.
By het gebruik der fchyf vertoont zich reeds eene merkelyke ivryving tusfehen de oppervlakte der fpil en de inwendige vlakte der door het middenpunt der fchyf geboorde opening Het is dus hier hetzelfde als of er aan deeze plaats nog een last meer aangebragt wierde. Deze last vermag des te minder na mate ze nader aan het middenpunt ligt, van daar is het voordeelig de fpil zo dun als de noodige Steevigheid ver-
^ 2 eischt,



so EENVO.UWDIGE WERKTUIGEN.
eischt, te maaken, of een fchyf te neemen van grootere middelyn. Ook kan de fpil derwyze in de fchyf gehegt worden, dat zy zig mede omwendt; om de wryying voortekoomen en te verminderen.
Fig. II en 12 Het Windeis.
Het Windas is mede een van de op gegeevene werktuigen. Het beftaat uit' een rad en fpil, die hunne middepunten in een en dezelfde regte lyn hebben, en waarom het touw , dat de last opwindt, zich rolt. De magt werkt aan den omtrek van hèt rad , terwyl de last aan het eind van een touw is, dat, door de ronddraaijing van het rad om den as gewonden wordende, den last optrekt.
Dit werktuig verhelpt voortreflyk het gebrekkige, hetwelk by den hefboom plaats heeft, dat naamlyk de last door denzelven flegts tot eene geringe hoogte kan worden opgeheeven , terwyl het windas aanhoudend en naar de hoogte den last voordtrekt, tot dat het touw ten eenemaal om den as is gewonden..
Daar het windas veel overeenkomst heeft met den hefboom, kan men gemakkelyk de werking en het evenwigt tusfehen den last en de magt bepaalen. Men vindt naamlyk door wiskundige gronden, dat men evenwigt in het windas heeft, wanneer de magt tot den last ftaat, als de halve middelyn van den as, tot de halve middelyn van het rad. — Ook zal men met het windas grooter vermoogen kunnen doen , naar maate de as dunner en de middelyn van het rad grooter is.. By voorbeeld: wanneer de last iao ponden weegt, en de halve middelyn van den as, met de helft der dikte van het touw er by gereekend , een halve voet zyn, terwyl de halve middelyn van het rad drie voeten is; dan zullen 20 ponden aan het rad evenwigt maaken met den last van 120 ponden aan den as.
Wanneer de as waterpas ligt alsinFig.11 dan wordt zulk een werktuig een windas gehee» ten. Worden er door den fpil als in Fig. 12 kruiswyze ftangen geftoken, aan welken het windas met de handen omgedraaid wordt, dan héét dat. werktuig een windfpil. Zoo de fpil als in Fig. 12 loodregt ftaat dan wordt het een kaapfiander genoemd.
De kracht welke den fpil omdraait kan men op verfcheidene wyze aan den omtrek van het rad aanwenden; heeft men een wezentlyk rad van een vaste ftof, dan kunnen er menfchen en beesten tot de omdraaijing gebezigd worden; men kan er fpaaken aan maaken waaraan men de hand flaat, of een touw er omflaan waarby men het omtrekt, men kan het met bakken voorzien waar in water van boven invalt, of met fchoppen welken door het daar onder en tegen vlietende water voortgedreeven worden. De beide laatst genoemde foorten van inrichting treft men by de watermolens aan, welke daarom of overflaande of ondcrjldande geheeten worden. Is er geen rad by, dan wordt de fpil door menfchen bewoogen, die de kruisfpaaken omdryven* de armen van het windas worden



E E N V O U W D I G E WERKTUIG E N. m
den door menfchen bmgedreeven of door dieren voortgetrokken. In alle deze gevallen wordt de kracht ten voordeeligften aangewend, als zy naar de richting der raaklynen . van het rad werkt..
Het windas is zonder tegenfpraak het bekwaamde en werkzaamiïe werktuig tot voortfchuiving van zwaare lasten. By den fcheepsbouw is hetzelve onontbeerlyk. Ook doet het by het uit - en inlaaden der fchepen een grooten dienst. Men kan daar mede ongemeen groote fteenen, die honderd menfchen niet in ftaat zyn te verfchuiven, op houten planken, door drie of vier menfchen voorttrekken, wanneer onder dezelve rollen gelegd worden. Door het windas rigtte Dominica Fontano, in het jaar 1586 den grooten Obelisk of puntzuil op de plaats van het Vaticaan te Romen, op, welker gewigt 9146 Centenaars en met de bekleedfelen af Armatuur 9600 Centenaars woog. Men gebruikte daarby 40 windfpillen, aan elk van welke, behalven de menfchen, twee paarden, trokken. Het geheel der krachten, aan eiken fpil aangewend, konde op 300 Centenaarsbegroot worden.
Fig. 13. Het Hellend Vlak..
TL* hellend vlak wordt, gelyk boven reeds aangemerkt is, door de laatere WerkV tuigkundJgen tot de eenvouwdige werktuigen gerekend. Het is eene vlakte die fchuins ligt, even als onze Huizen, of die met den gezichteinder een fcheeren hoek maakt By het ligten van zwaare lasten kan men, door middel van hetzelve aanzien, lyke voordeden in de kracht bekomen. Het wordt daarom ook gebruikt, om lasten allengskens op te heffen, even als de kaapfiander, dezelven op een' platten bodem voorttrekt. Somtyds wordt het vlak zelve voortgefchooven, om een' last die niet uitwyken kan,, daar door te verheffen, door middel van allengs hoogere en hoogere deelen van het vlak onder denzelven te brengen. De bewerking by het opbeuren van gezonken balken, kan hiervan ten voorbeeldden. Zoo men het gewigt of de tegenftand dien men overwinnen mnet fchuinsch naar de hoogte wil werken, dan gebruikt men zulke vlakken, die eene frhuinfche richting tegen den tegenftand hebben. By het hellend vlak heeft men voornaam. Zl acht te geeven op de fchuinte en op de wyze van werking. Hoe langer BA of de Lte van het vlak is , des te gemakkelyker is de werking, en werkt men op den last in een evenwydige richting met de lengte B A , dan zal de werkmg gemakkelyker ZYn dan wanneer men evenwydig met de grondlyn D C op en last werk, Heruit TnS dat hoe fchuiner een fluis is, men 'erdes te gemakkelyker met een vragt kan opkoomen, want zoo veel te grooter is de lengte of fchuinte tegen de hoogte.
Fig- 14. De Schroef..
De fchroef is een tweeledig werktuig, beftaande uit een cylinder of rol, iod*»»
O 3



•i EENVOUWDIGE WERKTUIGEN.
welke een draad, overal evenwydig, geflingerd is, en uit een holle uitgekeepte opening, waar het eerfte ftuk in fluiten moet. De eigenfchappen van het hellend vlak zyn de grondflag der werking van de fchroef, want de draad van de fchroef is in der daad mets anders dan een hellendvlak, dat met een flangswyzen trek, rondom de holle oppervlakte, van het eene einde van een rol naar het andere loopt; of met een fleuf» van zoodanigen flangswyzen trek, in den omtrek van een holle cylinderfche oppervlakte is uitgehold. Het eerfte wordt de vaër en het laatfte de moêr van de fchroef genoemd. Beide worden gemeenlyk met elkander vereenigd gebruikt.
Wordt eene vau beide de vaêrfchrocf of de moörfchroef, vast gehouden, en de andere omgedraaid, dan verheffen zig de draaden van de eerfte zo in defleuven der laatstgenoemden, dat daar door het beweeglyke gedeelte derzelve voortgefchoven wordt. Dit voort gaan kan men zig te nutte maaken, om daar door lasten op te heffen, tegenftand biedende lighaamen te persfen • ook kan men door middel van het zelve een aanzienlyk voordeel in kracht bekomen.
Rïgt men de fchroef derwyze in, dat de wydte van derzelver fleuven en draaden, veelmaalen in den omtrek van derzelver fpil vervat wordt, of geeft men haar by een grooteren omtrek naauwere fleuven en draaden, dan kan men daardoor een aanmerkelyke verfterking van kracht te weeg brengen.
By het gebruik van dit werktuig, op de bezigheeden en arbeiden des burgelyken levens wendt men de kracht niet aan den omtrek der fchroef zelve, maar by de handgreepen, fpaaken of hefboomen door welken de omdraaijing bewerkt en de hoeveelheid'der kracht nog meer verfterkt wordt.
De groote voordeden der fchroef beftaan voornaamentlyk in de volgenden: zy vereischt flegts eene geringe ruimte of plaats, daar by dezelve alles in eene enge ruimte bevat is, en in het ronde bewogen wordt. Naauwlyks kan er een ander werktuig uitgedagt worden, dat by eene zo geringe grootte en eene zo groote eenvouwdigheid, zo veel nut doet Verbeeldt men zich, zoo als veel plaats heeft, een fchroef met fchroefdraaden, die §' duim van elkander zyn , en aan het andere ftuk een boom van 8 voeten, dan is de omtrek van omtrend 24 voeten ; zoo gaat de magt H voeten weegs , als de last I duim ryst, dus ftaat de magt tot delast als f tot vieren twintigmaal twaalf, is 388 duim, of als 1 tot**. Met het vermogen dus van 1 pond kan men 576 ponden tegenwerken. Dit leert ons, dat een fchroef dat werktuig is, waarmede men de meeste kracht met de minfte magt kan doen zoo als in de persfen van de fabrieken genoeg te zien is. Men kan voords den hef! boom zeer gemakkelyk met de fchroef verbinden, wvl de fchroeffpil volgends derzelver gedaante, tegelyk een fpil V00r dezelve oplevert en door deze verbinding een windfpil vomeert. Bovendien is de ongemeene fterke wryving by dit werktuig, wel daar door nadeehg, dat het meer kracht ter beweeging vordert, dan volgends de theorie noodig ware ; maar het verfchaft dat groote voordeel, dat de fchroef als zy eens in-
ge-



E E NVOUWDIGE WE R'KY TUIGEN
gedraaid is niet terug gaat, fchoon ook de kracht ophoude te werken ; dit is inzonderheid het geval by de fchroef met enge fleuven , die. daarom ook overal gebruikt wordt, waar de tegenftand door een' langen tyd, zonder verder aanwending van kracht, overwonnen moet worden, by voorbeeld by de pers, by het famendrukken en hechten der deelen aan elkander , by de opligting van zwaare lasten die niet weder terug vallen moeten ; gelyk de Timmerlieden geheele daken en verdiepingen in de hoogte fchroeven, om daaronder te kunnen bouwen.
'Tot het persfen wordt de fchroef, of zo gebruikt dat de moeder fchroef in het famen. ftel der pers vast ftaat, en de beweeglyke holle cylinder met een' daar door geftoken hefboom omgedraaid en tegen den wederftand neêrgedreeven wordt, gelyk by de Druken Wynpersfen; of zo dat de klos of holle cylinder op de onderliggende oppervlakte vast ftaat, en de beweeglyke moederfchroef mét daar aan gevonden wordende handgreepen, welke in de plaats van hefboomen komen, of ook door een hefboom, omgedraaid wordt, en eene daar onder liggende balk of platte oppervlakte tegen dien tegenftand aandryft, gelyk by de Boekbinderspers in gebruik is.
Tot de gebreken der fchroeven, kan men tellen dat zy, uit hoofde der fterke wryving, veel kracht vereifchen; dat zy in het groot veel kosten ter vervaardiging vereifchen; dat zy in vergelyking met derzelver geringe grootheid veel geweld moeten doorftaan en daarom, zeer hecht moeten zyn. Bovendien moeten zy ook goed en zorgvuldig vervaardigd worden; immers wanneer, by voorbeeld, het klemmen aan het eene deel der fchroef of der moêr fterker is, dan aan het andere, dan moet dit den last alleen draagen, en breekt dus ligtelyk of fpringt uit, zoo het niet vast en fterk genoeg gemaakt is. Om de draaden en fleuven te meer te fpaaren, worden er fomtyds fchroeven met dubbele fleuven gemaakt, zo dat op de halve wydte der eerste sleuf, nog een tweede om den klos getrokken is; dit doet men voornaamentlyk alsdan , wanneer de wydte der sleuven groot is, en daartoe plaats verleent, gelyk by de fchroef der Drukpersfen. Zulk een fchroef brengt geen meer kracht dan eene andere te wege, maar derzelver sleuven lyden niet half zo veel drukking. Meerdere fchroeven met eikanderen te verbinden is niet raadzaam. Wierde er een , hoe gering ook meer aangedraaid dan de andere, dan zoude zy den gantfchen last alleen moeten draagen.
Fig. 15. en 16, de Wig of Beitel.
Insgelyks een zeer eenvouwdig en bekend, maar tevens zeer nuttig Werktuig. Men noemt Wig, een driehoekige balk, van welke de twee zydvlakken, die een fcherpen hoek met eikanderen maaken, door eene kracht, die op het derde zydvak werkt, by voorbeeld, door gewigten of slagen, tusfehen dingen die men van elkander fcheiden wil, by voorbeeld, tusfehen hout om het te klooven, ingedreeven worden.
Over de Theorie der Wig zyn de meeningen der Werktuigkundigen van ouds verdeeld
ge-



H EENVOUWDIGE WERKTUIGEN.
geweest. De meesten ftrekken ondertusfchen daar heenen, dat ze eene famenftelling van twe e hellende vlakken zy. Maar derzelver werking is echter des te bekender. In de meeste gevallen is de kracht die op dezelve werkt, geene drukking, maar een slag of Moot. Hoe dunner de Wig is, des te minder magt is er van nooden, en dit is de reden , dat de mesfen, om wel te fnyden, dun gefleepen moeten worden. By derzelver werking heeft altyd eene aanmerkelyke wryving plaats. — De fteenen in de boogswyze gewelven, zyn als wiggen aan te merken; desgelyks werken ook alle werktuigen tot fnyden en klooven gebezigd wordende, als mesfen, bylen, fchaaren, degens, naalden enz., zy hebben ten minden twee onder een' fcherpen hoek tegen elkander hellende vlakken. Dat deze vlakken fomtyds meer in getal zyn, gelyk by de vierkante pyramidaal gepunte fpykers en nagels, ofwel oneindig veelen, gelyk by ronde, kegelvormige gefpitfte Lighaamen, verandert de Theorie niet, zoo maar alle zyden met den. as eenerlei hoeken maaken.
GOD-



GODHEEDEN
DER
OUDEN.
ÜECet is een noodzaaklyk gevolg der trapsgewyze toeneeming van het menfchelyk ver. ftand, dat het in de kindschheid veel verkeerde begrippen omtrent den waaren aart der zig aan de zinnen voordoende wezens vormt, die allengs door de ondervinding en vergelyking van meer bekend gewordene en ons meest voorkomende wezens verdreeven worden en plaats maaken voor juister denkbeelden en klaarer bevattingen; dit is het geval by alle menfchen, afzonderlyk aangemerkt, fchoon ze ook in de verlichtfte eeuwen gebooren werden; maar ook de waereld, als een geheel en als een ondeelig verftandelyk we-' zen, betragt, heeft ook heur kindschheid gehad, immers als men de geheele masfa der kunde en het verftand der menfchen, van de oudfte tyden tot heden, onder één ocgpunt befchouwt, befpeurt men insgelyks in dezelve denzelfden trapsgewyzen aanwas van verftandelyke vermogens en gezond oordeel, als in elk afzonderlyk mensch, die ook in dat opzicht een kleine waereld genoemd kan worden. De aanvang der eerfte kindschheid der waereld laat zig niet naauwkeurig bepaalen, echter kan men den uitgang der kindschheid van fommige Natiën in dat tydftip ftellen, wanneer er wysgeeren by hen ontftaan zyn, die hen de, door de zinnen ontfangene, kundigheeden, op den juisten prys leerden fchatten en hunne daar uit gevormde begrippen van dwaaling zuiverden.
Het denkbeeld van één algemeen oirfprongswezen fchynt by alle volken zelfs in den ftaat hunner kindschheid aanwezig te zyn geweest, /doch de toepasfing daarvan op de zinnelyke gewaarwordingen, deed hen welhaast in dwaalingen vervallen, die eerst lange naderhand door denkende vernuften ontdekt en zo veel mogelyk opgeruimd zyn; fchoon er, zelfs tot op heden, nog fommige flaauwe fpooren van over blyven, even gelyk er in den gevorderdften ouderdom fomtyds nog overblyfsels van kinderlyke begrippen in het menschlyk verftand na blyven. Dit natuurlyk begrip van een oirfprongswezen word even na-"" tuurlyk opgevolgd door dat van een alles beftuurend wezen; en de ondervinding van het ouderlyk gezag, en de zorg welke alle dieren gehoodzaakt zyn, voor hun teder en onvolwasfen kroost te draagen, deed ook natuurlyk, het begrip van een alles beftuurend wezen ontftaan, daar de
D be-



»<S GODHEEDEN der OUDEN.
behoefte en het natuurlyk onvermogen van den mensch voor zyn verftand niet verborgen kon blyven, maar zig elk oogenbhk aan het zelve vernieuwde. Er moest dus een wezen zvn dat alles had yoortgebragt en alles beftuurde. De mensch meende dat wezen duidelyk in de alkoesterende en alles verlevendigende Zon te kunnen aantreffen. Zy was dus ook wel waar! fchynlyk het. eerfte voorwerp van Eerdienst des kindfchen menschdoms; rn9,r daar de mensch, door alles by zig zeiven en zyne eigene zwakheid aftemeeten, oordeelde dat dit albeftuurend wezen zodanig een groot gebied, niet in alle deszelfs deelen alleen konde vne ren, verzon men een menigte van mindere èh daarvan afbangelyke wezens, die echter van hooger natuur dan de mensch waren en het beftuur des Heelals hielpen uitöeffenen Van daar de menigte van Goden, welken de oudheid verdichtte en die de Natiën van' elU der overnamen en vermeerderden, tot ze eindelyk by de Romeinen tot zulk een aantal aan gegroeid waren, dat zelfs elke verachtelyke behoefte een godheid tot derzelver befcher* mer en opzichter hadde. ' ^
Maar gelyk het in alle te zeer toeneemende zaaken en overdreevene inrichtingen plaats heeft, dat zy door derzelver eigene uitgebreidheid de vermogens verliezen om zig ftaande te houden, zo ook ftortte het Ryk der zo geweldig vermenigvuldigde Goden, door deszelfs overw.gr, in duigen, en de wysgeerige geest, beftraald door hooger licht verdreef de nevelen van Bygeloof en onkunde en toonde het menschdom weder de eerfte vonk van het zelfde licht der waarheid, dat het in deszelfs kindschheid, door zo veele dwaalin. gen en wolken van zmlyke wanbegrippen, verduisterd had.
Alle de Godheeden der ouden verlooren hier door hun beftuurénde kracht en hunne beelden begonnen alleen tot zinnelyke voorftellingen van onzinnelyke begrippen te rienen en werden in het Ryk der fchoone kunsten op-en overgenomen, om het verftand door' vernuftige toefpeebngen aangenaam te ftnelen, en den geest door de uitlegging en verklai. ring van derzelver verborgen zin op te fcherpen.
Daartoe is en blyft het dan nog dienstig de verborgen leer of Mythologie der Ouden te onderzoeken en de begrippen die het gezuiverd verftand aan de verouderde Godcnbcel den gehecht heeft, te kennen; wyl wy anders zo veele fchoone voortbrengen 'als waar mede de Beeldhou - Schilder • en Dichtkunst ons, finds zo veele eeuwen verrvkfc heefr, en rog daaglyks verrykt, in al heur kracht, fchrandere vinding en vernuftiee toe pasfing niet zouden kunnen waardeeren.
Wy achten het derhalven dienstig om het geen in dit werk betreffende de Godheeden der oudheid voorkomt, in deze uitbreidingen nog eenigzins meer optehelderen, en thands ons oog te vestigen op het beeld van Apolh en dat van Hercules op de hkr nevens «aai de Plaat voorkomende. &
APOL



A P O L L O.
Onder allen was deze Godheid, voomaamlyk by de Griekenen Romeinen, het beeld der Zon De AbtPLucHE f) geeft, wegensden oirfprong derzelve, volgends zyne verklaaring der Mythologie, waardoor hy de meeste goden, op taalkundige gronden, van de plegtiee zinnebeeldige voortellingen van den Egyptifchen akkerbouw afleidt, insgelyks ook geene verwerpeiyke g.ssing op, over den grond en eerile wording van dezen God uit eene zinnebeeldige voor telling der Egyptenaars en Phoeniciërs. Hy meent dus dat het jaarlyksch overvloeüen en binnen zyn bed terugkeeren van den Nyl, en de daarmede verbondene regelmaatige be. zigheeden des landmans, aanleiding tot het ftdlen van waarfchuwings tekenen wier beduidems door de Priesters aan den volke bekend gemaakt werd, gegeeven hebbe! Dat men derhalven eene Jsis (Eschet, Ischa betekent in de Phoenicifche taal eene vrouw) eene vrouw met een Schildpad, Eend of Hagedis, alle dieren, die zig zo wel or het land als in het water kunnen onthouden, nevens haar, den volke voorftelde, 't welk als dan den tyd aan. kondigde om de hooge landen te gaan betrekken ; men noemde dan die Vrouw Ldto, betekenende Haagdisfe Hier uit fchynt airede de naam zyner moeder, welke by de Grieken Leto en by de Latynen Latona geheeten werdt, afkomftig te zyn. Verder- wanneer het opgezwollen water zo vroegtydig viel, dat de vlakke landen nog vóór dat de zon in het teken van den boogfchutter trad , van hun water ontlast waren, dan werd deze, voor Egyptenland zo gelukkige, gebeurtenis aangekondigd, dooreen Horvs of jonge hng, metfchichten op een ferpent, Oob geheeten, fchietende; eene zeer duidelyke voorftel hng van de ftraalen der zonne die op het nagebleeven flyk vallende, dezelve hadden doen opdroogen. Men noemde alsdan dat beeld Horus den overwinnaar, verfpreider, vernieler, om dat de zon, de vochtigheid verwonnen, verfpreid en vernietigd hadde- het woord vernielen dat in de Phoenicifche taal Horus heette, werd in de Griekfche vertaald en overgenomen; vernielen nu heet in dezelve Apollyein zie daar dan
ook de Egyptifche herkomst van den naam JpoUo, welke door de Grieken, toen zy dit zinnebeeld overnamen, met dien van Ofiris verward werd, daar zy dezen Horus Apollo die alleen betrekking had op dat gedeelte van het jaar, als de zon in den fchutter is' voor de godheid der zonne in het algemeen opnamen, en dus ook met den Moloch oïMelcch der Ammonieten, den Adonis van die van Biblis, en den Bel of Baal der overige Phoenicifche lieden vermengden. De Apolio werd dus by hen de voerman van den zonnewagen; die de waereld verlicht, en de zoon van>^r, of >y; maar de zoon zelve van >y, de
D a zoon
Ct Hemelgefchiedenis Ifte deel.



zoon by uitneemendheid, was ook Dionyfius, Bacchus, Liber. Zo werd de Egyptifche Horus, of Ores Horus, Orus de yerfpreider, de akkerman met Apollo, Ofirit Bacchus en de Zon, onder elkander-verward, en in elke plaats in Griekenland verdichtte men, tot verklaaring van dit overgenomen beeld ^ iets anders; het gene de menigte van onderfcheidene elkander dikwyls tegenfprèekende fabelen, die men in de fabelkunde1 betreffende Apollo opgeeft, deed geboren worden: en die verfcheiJene uitleggers, waaronder zelfs Cicero, verleid hebben, om veifcheidene enwelvyf afzonderlyke Apollo's te onderftellen. De Egyptenaars vergaten zelve zeer vroeg de beduidenis van deze hunne tekenbeelden, en waren dus buiten ftaat om derzelver zin naar elders over te brengen: zy verdichtteden zelve fabelen, daar zy die, in hunne plegtige feesten en ommegangen geduurig voorkomende, zinnebeelden, zelve voor goden of vergoodde perfoonen begonnen tehouuen, gelyk dan ook de middentydfche en laatere eerdienst der Egyptenaars vol redenlooze en. harsfenfchimmige beuzelingen ftak, welke niet waardig zyn dat zo veele geleerden naderhand zig moeite gaven om derzelver redenloozen zin op eene redenlyke wyze te verklaaren. Ja zelfs fchynt het dat de eerfte zinnebeeldige betekenis van den Horus Apollo veel, beter in Griekenland dan in Egypten zelve bewaard gebleaven zy, daar de Grieken hunnen Apollo kort na den grooten watervloed, welke, volgends hunne Historifche fragmenten, ten tyde van Dtucalion voorviel', zyn eerfte heldendaad doen verrichten in het dooden van het ferpent Python, betekenende bederf, verrotting, van het griekfche woord Pythoo, dat uit het flyk t welk de wateren nagelaaten hadden, voortgekomen was,, en zyne moeder Leto of Latona, ten dienfte van Juno, die het ten dfen einde had doen ontftaan, overal. Vervolgde: gelyk wy nu vervolgends in de fabelachtige verdichtingen welke hunne Priesters en Dichters, betreffende die godheid verzonnen, duidelyk zullen gewaar worden.
Apollo werd, by de Grieken, eene der fchoonffe verdichtingen der oudheid i een teken der verdervende, verfpreidende en uitwaasferaende zonneftraalen, vernietigende en feheppende magt der natuur, een eeuwig bloeijend jongeling, het Ideaal of de oenkbeeldige uitdrukking der hoogde fchoonheid, de God der voorzeggingen, Toon-Dicht er. Heelkunst. Hy fpande, volgends hunne verdichtingen, zyn' zilveren boog, en zond, vertoornd, zyne pylen onder de menfchen, om hen door verde:flyke ziekten uitteroeijen, wanneer zy hem beledigden. Wanneer de ouderdom de ftervelingen ten last ftrekt, doodt hy hen, tevens met zyne zuster Diana, door zachte weldaadige pylen; hy naamlyk de mannen eii zy de vrouwen. Hy teelde Esculapius, den God, die elke fmert en elke ziekte konde heelen en geneezen. Hy zelve heelde het kwynend menschdom en verleevendigde hun ge-moed tot vreugde, even gelyk de levenwekkende ftraalen der zonne een nieuw levensgenot door elke zenuw doen vloeijen. Hy was ook de God der voorzeggingen en ontwikkeling der toekomende gebeurtenisfen, om dat de zon met heuren glans de nevelen doet verdwynen en de gedaante der dingen zichtbaar maakt. Hy is tevens de zachte Herder en God der kudde, om dat, na het gevoelen der ouden, de op de velden rondzwervende kudden, door de zonne belchermd en gekoesterd worden.
Alle
APOLLO.



APOLLO.
2f>
Alle deze begrippen van magt en goedheid vereenigden de Dichters onder eene menfchelyke geftalte in den zoon van Jupiter en Latona, en verdichtteden van denzelven dat zyne moeder zig, geduurende heure zwangerfchap, voor de vervolgingen van de yverzuchtige Juno, de Gemalin van Jupiter,. genoodzaakt zag te verbergen-; maar deze gunde haar nergens eene veilige rustplaats en zond den draak fython, om haar- overal te verdry ven., Eindlyk rukte Boreas, of de noordenwind, haar uit de magt van heuren vervolger en voerde haar over zee in de befcherming van Neptunus, de God der Wateren. Maar de Aar. de, ofFesta, had aan Juno gezwooren, haar geene plaats, die ooit door de zon befcheenem was, tot verblyf te zullen vergunnen; waar nu zoude dus de ongelukkige, alóm vervolgde Latona de kinderen waarvan zy zwanger was, baaren? Neptunus werd door deze heure zorgelyke en medelyden waardige omftandigheid getroffen. Op zyn'bevel verheft zich het rotfige eiland Delos uit den grond der zee en Latona fpoedde zich om dit veilige eiland heure dierbaare liefdepanden te betrouwen; zy zwoer dat dit eiland voor altoos in eer gehouden en dat op het zelve de eerfte tempel voor heur manlyke vrucht, de God' Apollo,. zoude gefticht en de offervlammen van zyn altaar aldaar altyd blaakende gehouden' zouden worden. Zy baarde dan ook aldaar, onder den fchaduw van een-palmboom, Apolloen Diana. De Godinnen Themis, Rhea, Dione (Venus~) en Amphitrite of dezeegodin, waren by deze geboorte tegenwoordig. Beide deze Godenkinderen werden weldra op derr Olymp tot de famen wooning der Goden ingelyfd, en Apollo wiesch in fchoonheid en moed; ongemeen heerlyk op, wanneer hy zig ook, terftond, om zyne moeder te wreeken; op aarde be* gaf om het ferpent Python, dat haar zo hevig vervolgd hadde, te beftryden; gelyk dat dan ook door hem doorfchooten werd , waarna hy het de huid afftroopte, en, gelyk het by de alleroudfte helden gebruikelyk was, zig met dezelve tot een roemryk aandenken8 en eerteken van deszelfs overwinning, bekleedde; welke moedige heldendaad, op kinderpij gt gegrond, echter ten gevolge had, dat hy, door den haat van Juno, negen Jaaren op aarde verbannen werd. De nederlaag van dit ondier gebeurde juist ter plaatfe,, waar hy naderhand zyn' beroemdften Tempel verkreegen heeft-, naamentlyk by Delphos,aan den voet van den berg Pamasjhs, alwaar, fints onheugchelyke tyden, een hol was, waar uit verflikkende dampen opfteegen, welken elk, die dat hol naderde, jn een foort vanylhoofdigheid deeden vervallen, zo dat men woorden en reden' voortbragt, die, hoeduister en verward die waren, echter een' verheven zin, in zig fcheenen te befluiten, en door de omftaaners op verfchillende wyze uitgelegd en verklaard werden. De Draak Python wilde den zoon van Latona, den toegang tot dit Heiligdom beletten, doch hy doodde hem, gelyk gezegd is, en bekwam daar van den naam van Pythifche Apollo : daarop maakte hy zig van déze geheiligde plaats meester en belloot om aldaar zyne ge* Iiefdfte wooning te vestigen. Toen ontdekte hy een in zee vaarend koopmans fchip van het eiland Creta, terftond ftortte hy zig in 't water, en fprong, in de gedaante van een ongemeen groote Dolphyn, in het fchip der Cretenfen, dwong het zyn cours te wenden en in de haven van Crisfa in te loopen. Hier verfcheen hy den Cretenferen als een ruai«
D 3 ie»-



3°
jestueus jongeling zeide hun aan, dat zy nooit in hun vaderland terug konden keeren maar hem aldaar als zyne Priesters voordaan zouden moeten ten dienst /aan Zr 'oo lv hun beloofde, dat weldra alle de fchatten des aardbodens tot hunnen Tempel zouden af Te\,WHarn Zy "g °°k te" h°°SSten' °ver dit hun zo onver^be£4S
denzoon^
^ iiiiccuery van l^ulkanus, ontdoken werd, dat hv 7p *ii»„ j
fchoot. Daarover werd ^ t00rnig enver(llet Ap0„0 vm d^ ^ "g fctap op aarde Hrer ntoesr hy ziE „„ M ,lerveli houd£n f „ " ^*
weder verzoend was. Ceduurer.de dezen tyd weidde hy de kudden van ahT h,e!p tevens „et Hfmm. de fterke muuren van Trcyen böuwTn, Li, T * 7 gramfchap van Jupiter bedaard was verkil a™h dra de
ke Goden wederom. Als zonnegodLr^tt^ ^Y*"' ^ Tyran Helios* en wordt, met hl voor e " tT^ ^ * ^ ^ den boedanigheid worden er veele avomuure„ en efd f£ ^°dheid^eho^cn. In deze zyne by welke hy teelde dL e"^efdesgevallen van hem verhaald, als met t>
brand dak, en daarom door >^ ^ -"-de mennen, de aarde in
Evudne, KiJ^inope oleTufi S*' C ff'
is het zeer aanmerkelyk dat Apoïo Ïhoewd h' ft * ï ond™™e„ ongelukkig in zyne nn-iinel,.^"1^^ Ê ^ **» ^ altyd
ne zoonen noemt, zyn zulks ^ne^S^^
en toonkundenaars geweest zyn. In dien zin is LiJeen zoon van i i, * godinne üraniaj OrPheus, Jalemus en ~ZApTL voerde een' weddryd tegen Mar/ia* diP w „„.^ , ^ ^alltope. Hy
hem leevend deed villen ^ ook ' /> ê 7 JT ^ tt fpCelen' waar™ ^ Phrygiën diefden prys' eXr™ doorT 1 ^ T "** ^ ™
Onder de dieren die aan ApohT "s GoTL ^ ' eZelS°°ren V°OTZien werd' derheid de zwaan en kretel Il/cn^ ^ Zangk,imSt' zvn> behooren inzon-
j^viK, en onder de boomen, de laurierboom heilig. Hy draagt verfcheidene naamen en bvnaamen d>> w a j j- ». heid door Homerus toegevoegd worden L , T 0r de d'ChtCrS CB inzonder'
zonderheid gediend werd en van zt,' t f . ^ * P,aat'e" Waar hv in¬
voert hy den naam van ^ d e eTenf f T^" Ah G°d der Z™*
ook deLfc, de v"mL2 f T! UaS t0ek°n,t' V°°rdS "°enit raen he* ner eere by zvne e»pe^X S' ^ * Wdke" ™n ter %
y J tempelen pleeg te zingen, worden Paeam geheeten, vy3 het griekfche
woord
APOLLO



A P O L L O.
ir
Woord te,,,,bedaaren, of van Paiein, fchieten; terwyl zy geduurlgby dezelven uitriep Je of Jojaean, Tref Paeani zig voortellende dat hy den draak Pydion nog befch t Tiet beroerndfte marmeren ftandbeeld van deze godheid, na men wil, door den Griekfctbeeld houder Scopas gewrocht, is weleer by Antium, onder het uitgraaven van den grond gevorden, en het laatst m den Pausfelyken lusttuin BelvJere geplaatst geweest, van ™ het door de Franlchen „aar Parys vervoerd, en in het Mufeum aldaar ten toon gefteid werd.
H E R C U L E S.
vhnJeY^T °irfpr0ng' W6f" ^ A*°lh te ^ ^bben, zyn wy ook Hercules verphgt. Een ftm, met een knods gewapend, was gewoonlyk het beeld, dat de Fevmenaars den volke alom deeden voortellen, ingevalle er eenig gevaar, 't zy wild gedierte of roovers, de buurfchap dreigde; in dat geval wapende zig de jonge manfehap, beitreed den algemeenen vyalld en zuiverde de ftreek van het dreigend kwaad. Men noemde dit beeld Horéch van de woorden Horim dat edelen, helden, en keli dat knods berekende als zynde het teken om de edele gewapenden, of helden, in werkzaamheid te brengen! De Phoemciers noemden hunnen Hercules Ben Alcum en Melech Alcum, beduidende den onvermnlyken zoon of koning; van daar ontfton.1 ook dat men veele onderfcheidene Hercu lesfen telt, en aan elk derzelven byzondere heldendaaden toevoegt. De voornaamfte echter en op wien alla de daaden der overigen toegepast worden, wordt in de fabelen den zoon van Jupiter en Alcmena geheeten, deze was de vrouw van Amphitryon Konine van Theben, welke, by afwezenheid van heuren gemaal, in deszelfs gedaante door hem bezogt werd. Juno hier over, na gewoonte, verftoord, vervolgde den jongen Hercule met een' doodelyken haat, en zond hem, geduurende dat hy nog in de wieg lag twee flangentoe, dien hy echter met de handen verwurgde; voords dwong zy Jupiter èen befluit af, dat ten nadeele van Hercules moest werken ; want juist ten tyde dat Alcmena van Hercules zwanger was, was ook de vrouw van Sthenelus Koning van Mycene van heuren zoon Etiristheus zwanger; en Juno deed Jupiter zweeren dat de eerstgeboorne dezer twee kinderen den ander zoude beheerfchen; waarop zy de geboorte v-m Eu ristheus verhaastte, zo dat deze vorst naderhand een volftrekt gezag over H-rcuïes be-' kwam. Juno werd echter, door tusfehenfpraak van Pallas, zo verre met dit kind verzoend, dat ze het op den Olymp zeiven, met heure melk voedde. Maar daar de kleine" wat al te woest en hevig zoog, Hortte er eenig zog, en vormde den helderen ftreen over den fterrenhemel, welke van daar nog de Melkweg genoemd wordt; intusfehen bleef delast der flaaverny nog op Hercules rusten, en toen hy opgegroeid en een fterk Jongegeling geworden was, belastte Euristheus hem met twaalf arbeiden, die hy ook allen manmoedig uitvoerde; deze waren: i) Het dooden van een geweldig grooten Leeuw in het Nemeefche woud, a) van de Hydra in het moeras Lcrna, welke zeven, of volgends anderen vyfhonderd koppen had, die de een na den ander, door Hercules afgeflagen zynde, geduurig weder aanwiesfehen 3} het vangen en leevend tot Emittbrn voeren van
een



3»
hercules:
een wild zwyn, dat zig op het Erymanthiesch gebergte onthield. 4. Het vangen van een, aan Diana gewyd, hert, met gouden pooten en hoornen: het geen niemand wonden of dooden mogt; en het welke hy dus, door het naartelopen en met de hand te grypen, magtig moest worden; waar toe hy een geheel Jaar lang befteedde, en het toch eindelyk op zyne fchouderen leevend in Theben bragt. 5 ) Het dooden van eenige roofvogelen welken zig in het meir Stymphalis ophielden en aldaar van menfchenvlees leefden. 6) Het verilaan van een leger van Amazonen of ftrydbaare vrouwen en het gevangen neemen van derzelver Koningin Hippolyta. 7) het reinigen van de Hallen van Augias, waar in drieduizend osfen dertig jaaren, zonder dezelven fchoon te maaken, geftald waren geweest. 8) het temmen van een' grooten ftier op het eiland Creta 9) Het overwinnen van Diomedes Tyran van Thraciën, die zyne paarden, met het vleesch der vreemdelingen die hy deed vermoorden, voedde. 10) Het overwinnen van Gerion, Koning van Spanjen, die drie lighaamen had, C°f,drie ryken beheerschte) en het wegvoeren van deszelfs osfen, die door een' twee hoofdigen hond en zeven hoofdigen Draak bewaard werden. iO het plukken der gouden appelen uit de tuinen van Hefperides, die door een' nooit fluimerendenDraak bewaard werden; en eindelyk ia) Het uit den afgrond op aarde overbrengen van den Helhond Cerberus, dien hy ook aan een keten floot, en te Theben voor Euriflheus Paleis rondgeleide,
Na deze laatste heldendaad verricht te hebben, werd hy uit de dienstbaarheid van Euriflheus ontflagen; en behaalde vervolgends nog eene menigte van overwinningen, als op Cacus, Achehus enz. eindelyk geraakte hy verliefd op Omphale eene koninginne van Syriën, die hem derwyze wist te verblinden en te ontzenuwen, dat hy voor haar, in heur vrouwenvertrek, fpon en weefde; doch deze zyne minnaary had echter zulke flegte gevolgen niet voor hem, als die van Deianira, welke hy ten huwelyknam, en wanneer hy haar inde naaste ftad ter trouw zoude geleiden, een rivier die op hunnen weg lag, overwaaden moest; als wanneer het Menschpaard Nesfus dat zig aldaar ophield, hem zynen dienst aanbood om Deianira op zynen rug over te draagen, 't welk Hercules toeftond, doch toen zy 0vergezwommen waren, ontdekte Hercules, die nog aan de overzyde van den oever ftond, dat Nesfus haar geweldig aantaste, waar om hy hem met een fchicht doorfchoot. De ftervende Nesfus gaf zyn , met bloed helmetten, rok aan Deianira ten gefchenk, er by voegende dat er de kracht in lage om de mannen van eene ongeoorloofde liefde met vrouwen aftehouden. De ligtgeloovige vrouw nam het gefchenk in dank aan, en toen Hercules eens naderhand zyn oog op Jola, de dogter van Euriflheus, koning van Ochaliën, had laaten vallen, zond zyne vrouw Deianira hem dat kleed, ten einde hem van deze liefde aftetrekken, maar toen Hercules het naauwlyks aangetrokken had, gevoelde hy reeds het vergif door alle zyne leden werken en konde den rok niet weder uittrekken, daar dezelve zo vast aan zyn lyf kleefde, dat hy zig vel en vleesch te gelyk affcheurde; daarover werd hy raazend, beklom den berg Oeta en deed zig aldaar een Houtmyt oprichten, waarop hy zig uïtftrekte cn verbrandde; terwyl zyn geest, door Jupiter cp den Olymp in het gezelfchap der Goden, opgenomen en zyn beeld onder de fterren geplaatst werd.



De HOTTENTOTTEN,
e Kaap de goede Hoop aan de zuidpunt van Africa freteeen . is epne imltn1inr,«rr
De Kaap de goede Hoop aan de zuidpunt van Africa gelegen, is eene volkplanting van zo veel belang wegens derzelver goede gelegenheid, als zynde de rustplaats van alle fchepen dienaar de Indien beitemd zyn, daar ze, met betrekking tot Europa, genoegzaam ter halver weg , gelegen is ; dat wy niet ongefchikt oordeelden , by eenige nadere berichten omtrend de Hottentotten, in wier lar.d zy eigentlyk ligt, ook iets omtrend derzelver eerfte vinding en bewooning door de Europeaanen aanteteekenen. Zy werdt het eerst in den jaare 1493 onder de regering van Jan de U. Koning van Portu. gaal door een' van deszelfs Admiraals, met naame Bartholomeus Dias ontdekt, en wegens de ftormwinden, die hem aldaar overvielen, Cabo dos todos tormentos of Cabo tormentofo, de Kaap van alle plaagen of de florm Kaap geheeten. Maar Koning Jan , die waarfchynlyk de goede en voordeelige gelegenheid derzelve bevroedde, veranderde terftond dien naam in Cabo de buena Esperanza, of Kaap de goede Hoop , welke zy federt by alle natiën behouden heeft. Schoon Lias dit land het eerst ontdekte, durfde hy er eenter niet landen , even zo min als Vasco de Gama, die hem in het bevel over de Portugeefche vloot opvolgde, maar Rh del Infante , insgelyks een Portugees Admiraal , ftapte er in 1498 aan land en bewoog den Koning Emanuel, die ter dier tyd regeerde, om er een vloot heenen te zenden, die er ook aankwam; doch zonder iets meer te doen dan aan het Robben Eiland versch water in te neemen en eenig vee te Aagten, wyl zy, uit vrees voor de inwooners, dien ze voor menscheeters hielden, zig niet op het vaste land durfden waagen, zo dat die kostbaare onderneeming vruchteloos afliep, en de Kaap onbezocht bleef, tot dat Don Francisco d'Almeida, die wegens de Portugeefche kroon onderkoning van Indien geweest was , van daar naar zyn vaderland te rug keerende, de Kaap, alhoewel tot zyn doodelyk ongeluk, bezocht; want eenige manfehappen aan land gezonden hebbende om, ware het mogelyk, van de inwooners eenig vee tegen fnuifteryen te ruilen, werden deze door dezelven mishandeld en genoodzaakt in aileryl hunne booten op te zoeken. Het toornige en driftige geftel van éPAlmeida dulde niet dat deze onheufche bejegening ongewrooken bleeve, hy begaf zig ten einde zyne, wraak zelve uittevoeren, tegen den raad zyner medefchepelingen, zelf aan land, doch werdt welhaast door een vergiftigde pyl derwyze gewond, dar hy er het leven by infchoot. Zyn dood bleef echter niet engewrooken, immers drie jaaren laater waren No. V. E de



34
D e HOTTENTOTTEN.
de Portugeefen nog aan dezelve indachtig, en wreekten zich door een laage en valfche list, want weetende dat de Hottentotten groote liefhebbers van koper zyn, bragten zy een zwaar, met fchroot gelaaden, ftuk gefchut aan den wal, gelaatende zig als of' ze het den inwooneren ten gefchenke gaven; waarom ze ook met voordagt verfcheiden koorden aan deszelfs .tromp gehecht hadden ; hen met tekens beduidende dat ze hét zouden voorttrekken; en toen er een groote menigte toefchoot om de touwen te grypen, losten de Portugeefen het gefchut en doodden of kwetften allen die zo digt in de nabyheid van dat moordtuig op elkander gedrongen waren. Doch de Portugeefen wagtten de gevolgen van dezen moord niet af, maar begaven zig in alleryl aan boord. Sedert, dien tyd hebben zy de kust niet durven genaaken, tot in het jaar róoo wanneer de Schepen der Hollandfche Oost-Indifche Maatfchappy, die toen eerst opgericht werdt« in hunne'vaart aldaar aanlandden, evenwel zonder vooreerst eenige pooging aan te wenden om aldaar* eene Colonie te vestigen, totdat, inióio, zekere van Riebsek, een Hollands: Chirurgyn, die uit de Indien te rug kwam, het land en de gelegenheid aldaar uitftee» kend, de inwooners zeer handelbaar en de haven zeer goed bevonden hebbende , de Compagnie op zyn voorftel befloot een viertal fchepen toeterusten, over welken zy hem het bevel opdroeg, en hem voords tot eerften Gouverneur dier nieuwe volkplanting aanftelde. Hy trad terftond by zyn aankomst met de inwooners in onderhandeling en kogfc van. dezelven het uitfluitend, recht om aldaar gerustelyk een volkplanting te mogen vestigen , voor de waardy van / 10,000, aan allerlei waaren waar toe zy groote genegenheid fcheenen te betoonen. — Hy bouwde daarop terftond een fterkte en lag omtrend twee mylen landwaards een' tuin aan, in welken hy verfcheiden Europefche zaadenplantte , ten einde te beproeven welken er best zouden flaagen; doch de gunftige luchtsgefteldheid deed ze alle wei voortkomen. Om toen vervolgends de volksplanting te doert aangroeijen, beloofde ds Maatfchappy aan eik perfoon die er zich heenen begaf, 60 'enorgen lands, mids hy het binnen drie jaaren behoorlyk zoude bebouwen, na welken tyd hy eerst vryheid zoude hebben het aan andere te verkoopen of te verhuuren. Dit befluit moedigde verfcheiden perfoonen aan, om zig aldaar nedertezetten en zodanig is de Kaap da góede Hoop in de daad het eerst door de Hollanders bewoond geworden. De natiën welken in de nabuurfchap der Kaap woonen, zyn veelerlei,. welke men allen onder den gemeenen naam Hottentotten betrekt, dien zy zig zei ven geeven en wiens wezenlyke betekenis of oorfprong nog onbekend is. Er zyn. verfcheiden natiën welken wy dien Wam geeven , als zyn de groote en kleine Namaquas, de Attaquas, de Gunjemans, de Kochoquas 3 de Susfaquas, de Odiquas, de Hcrigriquas,. de Koopman>s , de Hesfa$ias, de Souquas, de Dunquas, de Damaquas ,. de Gourosde Khamlouers en dë Heihm:, Met alle deze volken leefde, de Oost-Indifche Compagnie, geduurende ze de Kaap bezat, in vrede, zynde alle deze volken, over het geheel-niet misgedeeld van gezond verftand; Ook bezitten zy veele en geen geringe deugden, als zyn goede trouw, vergenoeging, yiitndfchap, gastvry en vroomheid i maar daartegen zyn ze ook weder over het algemeen lui,
moïs-



De HOTTENTOTTEN. 35 morsfig en zeer aan den fterken drank overgegeeven. Eenig denkbeeld van hunne taal te geeven is zeer moeijelyk, zy kan door een vreemdeling niet geleerd worden; de grootfte zwaarigheid derzelve ligt in de uitfpraak. Zekere lettergreepen derzelven worden door het flaan der tong tegen de keel en door een fisfen tusfehen de tanden uitgebragt; zy hebben geen letters of fchryftekens en dus ook geene gefchreevene wetten. Eenigen hunner oudftenen voornaamften van ftam beftuuren hen, en richten zig naar eenige, byzonder onder hen van ouds plaats hebbende, gebruiken. Hun taal valt ook even moeilyk om te verftaan, daar zy dikwyls met één woord, door een byzonderen tongval, verfcheidene di» gen betekent. Zy teren nog al beter en fpoediger de taal der Europeaanen maar inzonderheid de Hollandfche, fchoon ze geftadig by de werkwoorden hun geliefde lettergreep um gewoon zyn te voegen; by voorbeeld zeker Hottentot gevraagd zynde waarom hy het ongedierte met zo veel graagte at, andwoorde : Die goeds Cde luizen) ons ja tytum en ons bloed opvreetum : waarom ons die goeds niet weerom bytum , en opvreetumnog een ander voorbeeld van de wyze hoe de Hottentotten welke in de Colonie woonen z.g in het Hollandsen uitdrukken , geeft Kolbe , by gelegenheid , dat hy een voorbeeld van de goede trouw der natie aanhaalt.
Jacob van der Heiden had een landgoed in Hottentots Holland, van zekeren Hufing gekocht, en wel, om in termynen te betalen. Een Hottentot diende hem federt eenige jaaren. Deze had beloofd hem zo lange te zullen dienen tot dat landgoed b-taald zoude weezen. Op zekeren tyd toonde de Hottentot wakker zyn toornigheid welke goede woorden zyn meester hem ook gave, \ mogt niet helpen: eindelyk werd deze zo driftig dat hy hem een' klap in het aangezicht gaf. Daar mede viel de beledigde Hottentot aldus uit: Kobus! (zo noemde hy zyn' meester die Jacob geheeten mOja '* bemme verfprook , ik zo lang zal by je blyvum , tot jou Hufing de dubbeltjes betaald hemme, jy ik hemme een oorvyg gegetvam, is datte bra? wagt um! «s ju dc dubbeltjes.betaald hem. me , tk ja ftraks voortloopum zo. Hy meende : Jacob V is waar ik heb u beloofd zo lang by u te zullen blyven , tot Hufing u den koopprys betaald zal hebben: maar ge hebt my een" /lag in V aangezicht gegeeven; is dat braaf gedaan? wagt jlegts zo dra het geld betaald is zal ik uw' dienst onthopen. Eer zou hy ook zyn' dienst niet verlaaten hebben, om dat hy zyn woord met wilde breeken. Hy ging ook terftond weder aan 't werk en deed zyn' pligt met even zu veel yver als of er niets tusfehen hen voorgevallen ware. Hun gewaad hebben wy reeds genoegzaam uitvoerig by de afbeelding befchreeven, alleen kunnen wy hier nog byvoegen, dat zy den grooten vellen mantel die hen dekt kros noemen ; men kan met grond zeggen, dat zy in dien mantel leeven en fterven, want hy dient hun zelfs voor bed en doodkist; daar zy er, als ze gaan flaapen op liggen en na hun dood m genaaid worden; des zomers fmeeren zy hun hair zo vet dat het als een koek aan elkander kleeft, het gene zy zeggen tegen de hette der zonneftraalen, welken die korst niet doordringen , noodig te zyn , en in den winter of regen tyd dekken zy zig met mutfen van lams of kattenvel., die zy onder de kin met een band vast maaken; meest al draagen
E a de



35 De HOTTENTOTTEN.
de mans twee ftokken in de handen , een daarvan, die overal even dik en omtrend drie voet lang is, noemen zy Kinï; deze gebruiken zy tot hunne verdeediging, even als wy den degen, en de andere welke zy Rakkum heeten, is gepunt van vooren, en wordt door hen als een werpfpiets gebruikt, kunnende zy daar mede het voorwerp waarop zy mikken, zo zeeker bereiken, dat het hun zelden mist het zelve te treffen, en metdeA7;r* weeten ze zig zo wel te verdedigen dat de beste fchermmeester niet in ftaat is met een gelyk geweer, hen eenigzins te befchadigen. Beide die ftokken zyn zo zwaar als lood, taai en zo fterk als yzer. Zy worden ook van zeker hout van den wilden olyfboom ge* maakt, het welk van deszelfs hardheid ook den naam van yzerhout verkreegen heeft; zy befmeeren die insgelyks zeer dik met vet, waar door ze, gedroogd zynde, onbuigbaar en onbreekbaar worden; in de linkerhand houden zy een nog; korter ftok, waaraan een vosfen of kattenftaart vast gemaakt is , deze dient hun in de plaats van neusdoek , waarmede zy de ftof van hun lighaam Haan, want zy reinigen zig nooit met water ; maar zoo er onvoorziens eenig fmet van pek of teer, waar zy zeer tegen zyn, aan hunne handen blyft kleeven, dan wryven en befmeeren zy zig met koemest tot de elbogen toe, en al welke fmeerfelen, gevoegd by de ftof en uitwaasfeming hunner lighaamen , hun een' geduurigen ftank by zetten. Ook maaken zy een poeder, uit zeker rood kruid Buku geheeten, waar mede zy niet alleen het hoofd, maar het gantfche lighaam bepoederen en in het overige fmeer inwryven , dit heeft insgelyks eene onaangenaame echter kruidige geur; maar dit infmeeren met vet, roet en bukupoeder , verzeekert de Hottentotten , tegen de onaangenaame gewaarwordingen van koud en nat wéder: De jonggebooren kinderen , onder welken men nooit gebogchefde of lammen aantreft, worden, terftond ra hunne geboorte, door de moeder in fchaapsvcilen gewikkeld , en den geheelen dag, zy mogen arbeiden , dansfen of fpringen, op den rug gedraagen. De moeder reikt het kind heure afhangende borst, over den fchouder en onder den arm , toe , en gewent het, door heur beftendig tabakrooken, dezen damp te verdraagen, waarvan hun, zo dra ze van de borst komen, ook den fmaak by gebragt wordt. De vrouwen hebben omtrend dezelfde kleeding als de mannen, behalven dat zy met meer fieraaden van ringen om de beenen, en na heur' hoogeren ftand, met glad gefchuurde koperen penningjens, vischgraaten enz. verfierd zyn. De hier afgebeelde Hcttentotfche man en vrouw zyn van voornaamen ftand en dus met hunne meeste fieraaden behangen.
De Hottentotfche natiën , zyn alle van een kloeke welgemaakte en ryzige geftalte, doorgaandsch gezond en langleevend, 't welk veel al aan hunne mstelooze levenswyze, "jaagen en loopen , waar in ze ongemeen fnel zyn , toetefchryven is. De naam Catfert welke men over het algemeen aan deze volken geeft, is flegts een fcheldnaam , welken dc Arabieren, die op de oostkust van Africa woonen, hun toevoegen en die, in derzelver taal, cngelocvigen betekent; zy geeven dien zo wel aan de inboorlingen, als aan de christenen , en aan allen die den Mahometaanfchen godsdienst niet toegedaan zyn.
Wat hunne levenswyze al verder betreft, daar omtrend is opmerkelyk , behalven het
gene



De H O T T E N TOT T E N. 37
gene wy reeds van hunne wooningen verhaald hebben, dat hun voornaamfte voedfel beftaat in allerlei wortelen, kruiden en alle foorten van gekookt en gebraaden vleesch, doch van hun rundvee neemen ze zelden iets af 'om voor fpyze te Aagten , ten zy by zeer byzondere gelegenheeden; de darmen van osfen en fchaapen zyn voor hun inzonderheid etne groote lekkerny. Maar zout noch peper of eenige andere kruiden, zyn by hen in geen gebruik, meestendeels gaan zy, in gezelfchap met eenige hunnerkraal , te faa • men op de jagt; als wanneer dan het gevangen dier, het zy Elephant, BufFel, Rhinoceros , Antelope , Zeekoe of wat het ook zy , door geheele dorpen en buurtfchappen onderling verdeeld en genuttigd wordt. Zo lang er dan nog van die fpyze overig is, wordt er ook van gegeeten, want de Hottentot is, als hy overvloed heeft, zeer gulzig, doch, ingevalle van gebrek, fober. Bepaalde uuren voor den maaltyd hebben zy niet. Het manlyk geflagt onder hen is zeer traag en lui, en laat de vrouwen voör de bezorging der levensmiddelen zorgen. Tot dat einde gaat de huismoeder met heure kinderen , des morgens , in het bosch of langs den oever van een rivier, om wortelen en kruiden , fchel- cn boomvruchten te zoeken, en zo dra zy een' genoegzaamen voorraad ingezameld heeft, keert zy te rug , legt te huis vuur aan en bereidt den maaltyd, en als dezelve gereed is, roept zy heuren man om dezelven met haar te nuttigen.
Is er geen vleesch voorhanden dan weekt men gedroogd rtindvleesch of ook wel oude fchoenzoolen in water, klopt dezelven met fteenen, braadt ze op gloeijende kooien , en verflïndt ze. Ook worden wel gebraaden (langen, ftruifenvleesch en fpringhaanen doos hen gegeeten ; en zelfs het ongedierte zoeken zy met vlyt uit hunne pelfen en ftokken het door. Ingevalle van gebrek aan hun gewoon voedfel binden zy zig het lighaam zeer vast met een lederen riem te famen, ten einde zy zo veel te langer zouden kunnen vasten en minder fpys noodig zouden hebben.
Hun gewoone drank is water en zuure melk ; wyn, brandewyn en arack wordt zeer door hen bemind. Zy maaken ook uit honig en een zeker kruid Moor geheeten, een' zeer fterken drank of Mede die zeer bevangend is, en welken ze zelden anders dan by plegtige gelegenheeden gebruiken; beide fexen zyn ook zeer op tabakrooken gefteld.
Met hun 18de jaar worden de jongelingen van het gezelfchap heurer moeders en andere vrouwen afgezonderd, en door hen, met het befprengen van pis, in de orde der mannen ingewyd ; welke plegtigheid zy ook by hunne huwelyken bezigen. Zy neemen in het ftuk van huwelyk veel ftrenge gebruiken in acht, de huwelyken onder bloedverwanten , ayn by hen gehaat, en de echtbreuk wordt by hen zeer zwaar en by de vrouwen zelfs met de dood geftraft. Een weduwe onder hen die weder hertrouwen wil, moet zig een lid van een der vingers laaten afkappen ; waar uit volgt, dat dit hertrouwen zelden gebeurt. Zy hebben geen kennis of begrip van een Goddelyk wezen, als fchepper en beheerfcher van alle dingen; vraagt men hen daar naar, dan andwoorden zy : Wy weten daar niet van : wy zyn zeer dom en hebben daarvan nooit iets onder ons gehoord, en kun» nen ons daar ook niet mede btmotijen. Men verhaalt dat de Hoogleeraar A, Keiand zig
E 3 eens



3* Dk HOTTENTOTTEN.
eens met een' Hottentot, welke in Holland overgebragt was , onderhouden hebbe, te« einde te beproeven of hy ook eenige letterkundige regelen in hunne taal, van denzelven, konde opfpeuren. Daar toe liet hy hem het geheele onze Vader, woord voor woord, na zeggen; doch het woord geheiligd konde hy niet uitdrukken. Hy vroeg daarop ook naar het woord God, doch dat konde hy insgelyks niet anders dan met den hollandfchen naam Gouverneur benoemen. Als Reland hem voords vroeg of ze dan in het geheel niets, dan of ze ook by geval de zon aanbaden , andwoordde hy hem t dat zy zo verre niet dagtcn. Evenwel zyn ze niet vreemd maar zelfs zeer genegen tot het geloof aan toveryè'n , zo dat ze toch een denkbeeld van een magtig en boos wezen hebben, 't geene ze alle kwaad dat hun overkomt toefchryven.
Wanneer er iemand onder hen derft, maaken ze een groot misbaar met huilen en klaagen. Zy buigen de dooden te famen, zo dat het hoofd tusfehen de beenen te daan komt en by de begraaving wordt het lyk, niet uit de gewoone, maar uit eendaar toe byzonder gemaakte opening uit de hut gehaald en op de armen der vrienden ter aarde bedeld.
De zogenoemde Boschmannen, Boschmans Hottentotten , of Boschmenfchen, zyn eene foort van Hottentotten welke zich in de bosch- en bergachtige oorden onthouden, en aldaar de famenleeving met de overige meer gezelligen ontvlucht zyn. De hebzucht der Europeaanen heeft hun bedaan veroirzaakt. Want daar deze zig in het land der Hottentotten uitbreidden, moesten de inboorlingen het zelve ruimen, en zy daar, by de andere Hottentotten, geen verblyf konden vinden, in rotfen en holen vluchten, waar uit ze ook by geheele benden fomtyds de huizen der Colonisten komen plunderen, het vee weg voeren en de boeren doodflaan. Zy zyn het uitfehot der Hottentotfche natie en nog veel onreiner dan de gezelligen, gaan by dag op roof uit, kruipen des nachts in hunne holen en ook in kuilen onder de aarde, lyden een armoedig en elendigleven, en woonen doorgaands, by benden van iotot 100, by elkander. Hunne geweeren zyn boogen en pylen, met welken zy tot 280 fchreeden ver kunnen fchieten. In het loopen zyn zy verbaazend fnel, zo dat een paard hen kwalyk kan achterhaalen en zy weeten de naaf hun geworpen deenen, al Ioqpende, zo behendig door uitfprongen te ontwyken, dat men hen bezwaarlyk raaken kan. De Colonie Hottentotten gaan met geheele benden tegen hen op de jagt, waar in zy een groot vermaak fcheppen; als zy er eenige leevend vangen, houden ze hen voor hunne flaaven.
VAN



VAN DE- SLANGEN IN HET ALGEMEEN, TOT OPHELDERING DER BESCHRYVING VAN DE GROOTE SURIAAMSCHE. SLANG BOA GEHEETEN.
nder de kruipende land- en waterdieren of amthibiën* komt. als de vnnrn^mn-,* fnnre A»r '
Onder de kruipende land- en waterdieren of amphibiën, komt, als de voornaamfte foort derzelven, de Slang voor. Heure kruipende voortgang en de inrichting van heur lighaam \ welk daar toe dienftig is, zyn inzonderheid by dezelve aanmerkenswaardig, als zynde de ringswyze fchubben of fchilden welke haar daar toe gefchikt maaken, op een zonderlinge wyze famengefteld; op den buik liggen zy dwarsch en geheel anders dan over den rug; en niet alleen breidt zig iedere boven fchub over de daar onderliggende uit, maar de randen lobpen ook buiten waards, zo dat ieder fchub, onder het voortgaan naar agteren, door een byzondere fpier, zodanig bewogen wordt, dat derzelver buitenfte rand zig een weinig buiten het lighaam uit'ftrekt en elk derzelver haar dus voor een poot dient, om tegen den grond te vestigen en zo heuren kruipenden voortgang te bevorderen, waartoe haar ook het breede ruime vel heurer huid inzonderheid te ftade komt, gelyk er ook tevens een glibberig vogt uit heur lighaam vloeit, waarmede zy zig te vaster aan alle lighaamen waar over zykrui» pen hechten kunnen. Sommige, en inzonderheid de groote foort, bezitten ook het vermogen van fpringen, waardoor zy, met eene groote vaardigheid, op heuren prooi kunnen'aanvallen, . De kop der slangen is doorgaands, na gelang der lengte van heur lighaam, dat by fommige de lengte van 30 voeten houdt, zeer klein; en de huid van fommige is uitmuntend fraai met allerleye kleuren gefchakeerd. Het venyn dat zy bezitten houdt zich voomaamlyk op in twee of meer heurer in de bovenkaak geplaatfte tanden , welke hol, en van een blaasjen aan derzelver wortel voorzien zyn, waar uit zy het venyn doen uitfpuiten. Dit vergif is zeer onderfcheiden in deszelfs uitwerking, fomtyds heeft het fchielyke en wederom by de beet van andere foorten van Hangen een langzaamer dood ten gevolge; het veroorzaakt. doorgaandsch verandering van kleur, grilling, hartklopping, en hevige pyn, maar er zyn ook fommige Hangen, wier vergif verdooving, flaapzucht en eene zachte dood te weeg brengt.
Heure wyze van voortteeling gefchiedt even als die van andere dieren, door vermenging, doch fommigen baaren eijeren, en anderen, gelyk de adders, weder leevende jongen. Héurvoedzel beftaat meest uit boomvruchten en allerlei kruid, fchoon ze ook vogels, padden, haagdisfen en wurmen met graagte verflinden, en de grootfte foort ook op viervoetige dieren en menfchen aanvalt. Er zyn fommige flangen gedood welken, geopend zynde, een geheel Hartenbeest van middelbaare groote, andere een wilden bok en weder andere een ftekelverken in den buik droegen, doch deze laatfte dieren zyn haar doodelyk, wyl de pennen zich in heure lighaam uitzetten en die doorbooren ; gelyk die dan ook dfkvfeyis in doode Hangen gevonden worden; onder alle dieren zyn de Koeijen en Paarden het meest aandoenlyk. voor heur vergif, doch de verkens hebben er geene of immers flegts eene 'zeer geringe aandoening van; tot het geheel inflokken dezer groote lighaamen dient haar voomaamlyk de -zonderlinge eigenfchap, die zy, boven alle andere dieren, bezitten, van in ééns den adem
zo



4<?
VAN DE SLANGEN enz;
zo lang te kunnen innaaien dat ze een poos tyd zonder adem haaien kunnen blyven, met welke gunst de natuur haar fchynt bedeeld te hebben, ten einde heure prooi, in den doorgang van heure keel hen niet zoude doen verflikken, veelen hunner, en inzonderheid de Ratelslang, zo genoemd van eenige hoornachtige ringen, welken zy aan het einde der ftaart heeft en waarmede zy, toornig zynde, een ratelend geluid maakt, hebben nog daar by zulk een bedwelmende kracht in heure oogen, dat ze heuren prooi door denzelven lang en fterk aantezien, duizelig en roerloos maaken , 't welk men de betovering of het betoverend vermogen van der flangen oogen noemt.
De grootfte en fenynigfte flangen worden in de Oost en Westir.diën gevonden. En onder dezelven zyn deze Boa, de Ratel/lang en de Brilflang wel de gevaarlykfte.
De eerstgenoemde, welker naauwkeurige afbeelding en befchryving wy hier vooren opgaven, is wel inzonderheid vervaarlyk van wegens heure ongelooffelyke kracht, waarvan het navolgend zeldzaam voorval een bewys opleverd, van het welk de Engelfche Reiziger Robert Edwin, die zich eenige jaaren in Ceylon, waar dat foort van flangen insgelyks gevonden wordt, opgehouden heeft, met nog eenige andere perfoonen , ooggetuige geweest is.
Hy bewoonde aldaar een Landhuis, waar hem, op zekeren tyd, door een' der Eilanders , met een zeer ontfteld gelaat, verhaald werd, dat niet verre van zyne wooning een Koningsflang op een' boom zat, voor welke men reden had bevreesd rt* zyn, alzo de honger haar uit het bosch gedreeven had en zy, nu zonder twyffel, door heure roveryen dien zou trachten te ftillen. Als de Ceylonner nu aan den Heer Edwin den boom toonde , en hy in de daad de flang, op den zeiven gewaar werd, liet hy de paarden zadelen en reed benevens eenigen zyner vrienden , na zich genoegzaam van fchietgeweer voorzien te hebben, achter een hek, dat eenigzins van den boom verwyderd was , ten einde van daar op de beweegingen der flang acht te geeven. Zyne waarneemingen daar omtrend, meldt hy in eenen brief, in welken hy onder anderen fchryft: ,, Een Tyger, die niet veel kleiner was dan een jonge Koe, had het ongeluk van onder den boom te komen , op welken de flang zig bevond; oogenblikfyk hoorden wy een fchrikkelyk geraas in de takken des booms; de flang fchoot op den Tyger af, en viel op zyn' rug een weinig onder den fchouder. Zy vatte een' ftuk van den rug des Tygers dat grooter was dan het hoofd van een' mensch , in heur' verfchrikkelyken muil. De Tyger begon heftig te brullen, en wilde met zynen aanvaller voortloopen; maar deze listige en vlugge vyandin, wond zig drieën viermaal om den Tyger, en trok heure kronkels zo vast famen, dat hy weldra in doodsangst ter neder viel; wanneer hy nu op deze wyze geboeid was , liet de flang zyn' rug, dien zy in den muil gegreepen had, vaaren , kroop hooger naar zyn' kop , opende de kaaken zo wyd zy konde, en verborg er den geheelen kop des Tygers in, dien zy, op eene ontzettende wyze, verfcheurde en hem daardoor tevens de lucht benam. Deze herftelde zig echter weder, keerde zig van de eene zyde naar de andere en brulde, in den muil der flange, op een' verfchrikkelyken toon.



VAN DE SLANGEN enz; 4,
Na eenige uuren fcheen hy geheel krachteloos en verzwakt te zyn. De flang poogde door eene naauwere famentrekking van heure, om het lighaam des Tygers gewikkelde , kronkels , zyne ribben en beenderen te breeken ; maar dat gelukte haar niet. Zy maakte daarom den Tyger los, floeg hem nu alleen heur ftaart om den bals , fleepte hem , alhoewel met niet weinig moeite; naar den boom ; en zette hem op zyne pooten nevens den ftam. Terftond vlogt zy heur lyf, zo wel om den Tyger, als om den boom, en trok zig met alle geweld te famen, tot de eene rib en het eene been des tygers na het andere, met een luid kraaken, brak. Wanneer de flang nu met zyn lighaam afgedaan had, begon zy aan de pooten, die zy op dezelfde wyze, op vier of vyf plaatfen verpletterde. Dit duurde een geruimen tyd. Daar op beproefde zy heure krachten aan zyn herfenpan, doch, moest na veele vergeeffche poogingen daar van afzien; en daar de Tyger haar nu niet meer ontloopen konde, begaf zy zig weder onder de takken des booms.
Wanneer eenigen van ons, met my, drie dagen daarna, weder agter dat bosch omreeden, zagen wy geene gedaante des Tygers meer; maar er lag een rood wanftaltig ftuk leer, met geele ftreepen overdekt, op eenigen afftand van den boom en de flang hield zig daar mede nog bezig. De beenderen lagen dicht by het lyf, en de hersfenpan was vooraan geplaatst; zy had met heur geel fpog de geheele masfa overtogen, ten einde ze die te gemakkelyker. zoude kunnen doorzwelgen. Wanneer zy nu dit heur wildbraad in orde gefchikt had, plaatfte ze zig regt voor hetzelve, flokte eerst de hersfenpan, daar na de overige ftukken van het lighaam binnen. Dit fcheen haar niet weinig moeite te kosten, en het werd avond, eer ze met den Tyger volkomen klaar was.
Den vierden morgen, als wy ons weder naar de voorige plaats begeeven wilden, gingen veele vrouwen en kinderen met ons daar heenen, wy 1 er, na hun zeggen, nu geen gevaar meer te vreezen ware, daar de flang nu heure buit reeds verflonden en dus heurenhonger geftild hadde. Ik bevond dat zulks waarheid ware; want de flang had zig derwyze metdit aas overlaaden, dat zy zig noch verweeren, noch voortloopen konde. Zy poogde zig wel op onze aannadering op den boom te begeeven, maar te vergeefsch, deCeilonntrs floegenhaar dood. Wy maaten toen heure leqgte en deze beliep 33 voet en 4 duim. De Ceilonners fneeden haar in ftukken, en bereidden heur vleesch, dat er blanker dan kalfsvleesch uitzag, tot fpyze, en roemden den fmaak van hetzelve ongemeen. " Uit dit verhaal kan men de ongemeene kracht dezer flang genoegzaam afleiden, als ook de wyze hoe zy zig in het bemagtigen heurer prooi gedraagt en de groote dieren doodt en verflindt; en hier uit blykt ook hoe zeer de Heer Ra ff in zyne Natuurlyke Historie dwaalt, als hy zegt, dat deze flang zo wel dekleine als de groote dieren geheel inzwelgt; en dat zy een Hert ingeflokt hebbende deszelfs kop met de horens zo lang buiten heur' muil laat afhangen tot het verrot en van zelve afvalt, 't welk gemeenlyk binnen weinige dagen zoude gefchieden; dat indedaad geheel van alle waarheid ontbloot is.
Mooglyk zullen fommige myner Leezers, by het nadenken van dit verhaal, de Natuur ovér het voordbrengen van zulke vernielende gedrochten van wreedheid befchuldigen, en zig
No. V. p
* ver-



# VAN DE SLANGEN enz.
yerbaazen dat zy, wier werken aloni kenmerken van'liefde en goedheid draagen, in het daarftellen van zulke vervaarlyke verflindende wezens, zo van heur fchynbaar algemeen plan afgedwaald zy. Ondertusfchen wanneer men de zaak regt inziet, Vindt men, dat deze fchynbaare wreedheid voor het vernielend en vernield wordend dier beide even gunstig is. Er moesten zulke Dieren zyn, die de altegroote vermenigvuldiging der overige verminderden, ten einde, zy niet allen tevens door gebrek en hongersnood zouden omkomen. Deze Dieren moesten ter vervulling van hun eigen behoefte, met de neiging om anderen tot hun fpyze te gebruiken voorzien zyn: zy moesten ten dien einde hun prooi fpoedig en foei kunnen bemagtigen, hetwelk der Slange, die een traagen kruipenden voortgang heeft, niet mogelyk zoude zyn, waardoor zy dan ook, zoo ze geen verdoovende kracht in heure oogen en het vermoogen van met eenen fprong van de hoogte op heur' prooi nederteftorten, en dezelve met heure kronkels zo naauw te klemmen dat die zich daar niet uit redden kan , bezate, heur voedfel niet zoude kunnen bekomen ; daartegen zyn de flagtoffers van deze zo vernielende natuurdrift der verflindende dieren , daar in gelukkig dat ze hun leven, zonder martelen in eens verliezen, of den kans hebben van hunnen vyand door een grooter kracht te overwinnen. De zwakkere dieren zyn by den aanval der roofdieren ten eerften door een' zeekeren flag met de poot of beet met den bek, dood, en hebben naauwlyks gevoel van hun verfcheiden ; welke oogenbliklyke berooving van alle gevoel ook door het venyn dat de flang by heur'aanval op heur' prooi uitfchiet, bewerkt wordt. Groote dieren, lyden, wel is waar, meer van het geweld der verflindende dieren; doch die hebben ook fterker middelen ter afweering van dezelven , en inzonderheid de mensch , die anders door deszelfs weerloosheid, den prooi van allen zoude wörden, is met list en verftand voorzien, waar door hy .ze alleen weet te ontwyken of te bemagtigen ; enkele gevallen , die op de algemeene toedragt van zaaken geen inbreuk kunnen maaken, alleen uitgezonderd.
Behalven dat zyn de flangen waar over wy hier handelen van een groot nut in die landen waar zy gevonden worden, daar zy het veelerlei ongedierte waar door de Indiaanen en Anicaanen anders geweldig gekweld, ja byna geheel vernield zouden worden, overal verdelgen en tot heure fpyzen gebruiken , alleen dan op menfchen en andere dieren aanvallen, wanneer ze geene kruiden noch infecten genoeg vinden en de honger hen dwingt ander aas te zoeken.
In Europa treft men insgelyks flangen aan, doch deze zyn in lange na zo groot noch vergifüg niet. In Frankryk en Zweeden , gelyk hier te lande in Vriesland en Gelderland vindt men een foort van kleine Ring/langen, welke zig veelal in de veeftallen onthouden; deze blaazen wel als zy getergd worden, doch zyn onfchadelyk, ze zyn meest al donker rood of zwart op dert rug en de buik witachtig met blaauwe en zwarte vlekken en ftreepen. Er is. ook nog een foort van flangen welke men de BUnclflang noemt, deze zyn acht a negen duimen lang en nog geen half duim dik, aschgraauw bruin van kleur doch insgelyks onfchadelyk. Deze worden ook wel in Kleefsland gevonden; zy feaaren, even als de adders, leevende jongen.



DERDE VERVOLG
V A N D E
'NA A M L II S T .
DER
INTEEKENAAREN,
OP DIT PRENTENBOEK, IN V IJ F TULEN, WELKE ZEDERT DE UITGAVE VAN HET V IJ F D E STU'KJEN HEBBEN INGETEKEND. •
A. C.
Wed. J. Abrahams, Boekh. te Middel- P. Campfens, Chirurg. Major, 3de Batt.
burg, nog 1 Exempl. éde halve Brigade.
B. A. Carlier , Predikant te Lichtenvoorde. D C. B. . . in 's Hage. K W' Cle™an, « WefeL
W. A Bekker, Predikant te Doetinchem, N- Cormli Boekh-te Rott-> nog 1 Exempl.
Qsrh. Herm. Becking, te Keppel. J).
S. van Bent hem , Boekh. te Middelburg. . _ . - ...
„_ „ „■ . Ant. van Detnfe, Pred. te Middelburg.
W. van Bergen, Boekh. te Breda. „ ~. . . „7 ,
n c -P. Dubournais, ie Welel. Wed. Joh. Boelen, te Doesborg.
Zr. van Buma en Comp., Boekh. te E.
Gouda, nog 1 Exempl. P. L. van Eys.



IS A AM LT S T'jD EX R f}NT EEKENAARE N.
VJT. Willem da Roq_, Predikant te Thiel. Haak en Comp. ^ïoekh/te Gouda, nog C' nn M^hal, in der Feldrtmfsezu
i Exempl. Wefel. J. M. Hammam, te Wefel. 0 g
C. M. Hartman, te WelëJ.
^. L Hurrelbrinck, te Amfterdam. ^ C' C' SM0** Predikant te jsfelburg.
Sch weiger, te Amfterdam.
Jf. Spiering van Beloys , te Thiel.
Wed. Klis en 2oo«, Boekh. in den C. /r. Stracger, te Emmerik.
Haag, 4 Exempl. Sunteo , Leera?r der Lutherfche Ge-
gfjer. /&<:*, te Wefel. metnte te
£ ^. Aera, te WefeL £ ^. fi^/w, Boekh. te Amfterdam. % J. Kraan,
l. ; t-
J C. Leeuwejlyn, Boekh. in den Hage. # C 77"m*> Goud en Zilver Kashouder
2?. Luyken Lanielsz., te Wefel. . te Wtfel'
• ' C. Timmer, Boekh. te Amfterdam.
N.
^. Nituwenkuys, te Zutphen. V.
P. iVjA^/, Boekh. te Arnhem ^mog i K. Vermyne, te Utrecht, nog i Exempl.
Exempl. D. {/is , Boekh. te Rotterdam.
o ^. der Vlugt, Fransch Kostfchool-
Qttcrbein, Dr. der Theologie en Predi- houder te ThieL
kant te Emmerik. "Y"^
K van der Wall, te Wefel.
Fried. Richter, te Wefel. X. A. Willink , te Hengelo.



IhfeÉten en Planten. B* VI- No- aö»
INSECTEN e tt PLANTEN,
O De AMPH1MACHUS.
De Amphimackis is eene dagvlinder welke in Indien leeft en van zwarte, gedeeltelyk getande vleugels voorzien is, door 't midden van welken een blaauwe glinsterende band heenen gaat. Op de achtervleugels bevinden zig meerdere blaauwe, na oogen gelykende, vlekken, en van onderen zyn de vleugels eerst ligt geel, maar aan derzelver einde, aschverwig. Hy behoort onder de Ridders. Met deze benaaming heeft het zig aldus toegedraagen: De Ridder Carel Linnaeus de uitlandfche vlinders, niet zo gelyk de inlandfche, zelve kunnende waarneemen, en dezelven geene naamen na de plaatfen en oorden, waar ze zig ophouden, kunnende geeven, doeg daaromtrent eenen anderen weg in, en noemde deze dagvlinders met de naamen der helden, welken in het verhaal van den Troijaanfchen oorlog, zo als dat by Homerus gevonden wordt, voorkomen. Van zulk een dapper Ridder heeft dan ook deze vlinder zynen naam bekomen.
s) Cerbera
Sphinx Cerbera Linn.
Deze behoort even als de volgende onder de Sphinxcn, of die foort van vlinders, die flegts s'morgens en s'avonds in de fcheme* ting vliegen. Hy is een inboorling van ■de Kaap de goede hoop, heeft zwart groene ■ vleugels met glasachtige vlekken en zes roode ringen rondom zyn zwarte achterlyf heen loopen. No. VI.
3. DE BYëNVLINDER Sphinx Apiformis Linnaïi. Deze riet men, egter niet dikwyls, in Zwitferland, hy heeft roodachtig bruine en zwartachtig gezoomde vederlooze vleugels, die aan elkander gegroeid fchynen te zyn, en, is aan zyn achterlyf met vyf zwarte ringen, van een ongelyke breedte, omgeeven. 4) De KEUKENSCHEL. Anemone Pulsatilla Linn. Deze plant wordt ook genoemd Paaschbloem, graauw bergmannetjen en bokkenbaard. Zy wascht op zonnige heuvels, in wouden, op drooge onbebouwde velden en op fteenachtige hoogten, en bloeit aldaar in de maanden -April en Mey. De wortel derzei ve is groot, bruinachtig zwart en van binnen wit, de bladen en de Hengel wasfchen te gelyk uit den wortel op, en zyn fterk met • hairen bezet. De bloem zweemt veel naar de tulp, en beftaat uit zes hairige purpurroode bladen, die, wanneer ze verwelken, violet blaauw worden. De plant is doorgaandsch fcherp en prikkelend, inzonderheid by derzelver wortel. Deze trekt blaaren en verwekt walging, bra• king en duizeligheid, zelfs alleen door derzelver uitdamping ; doch wordt, by verouderde zweeren en wonden, inzonderheid aan Paarden, met vrucht, toegediend. De Kamfchatdalers vergiftigen, als ze op de jagt gaan, hunne pylen met het fap dat ze uit deze plant persfen.
5) De BELLADONNA (Atropa Belladonna Linn.) Een zeer vergiftig inlahdsch gewas, dat
A



Infecten en Planten. INSECTEN en PLANTEN.
B. VI. No. 26.
in fchaduwachtige wouden, op hoogten, best voortkomt, en ook Wolfskers, Dolkkers, Woud Nachtfchade en Dolkkruid, heet. Zy krygt in July en Augustus, vuilroode, klokvormige bloeifels en voords glanfige zwarte, aan de kersfen gelykende vruchten, die door kinderen en onkundigen, uit hoofde van derzelver zoeten fmaak dikwyls gegeeten worden, waarop echter doorgaandsch fchriklyke, en zelfs doodelyke toevallen volgen. Zelfs de bladeren zyn
vergiftig, fchoon dezelve, van de fchapen, ko» nynen, verkens, en andere beesten, gegeeten worden. De wortel wordt tegen de beet van een' dollen hond, met goed gevolg, gebruikt, egter met omzichtigheid, wyl het gebruik daarvan anders ligtelyk nadeelig voor het verftand worden kan. Tn voorgaande tydert gebruikte men het fap om zig er mede teblanketten en daarvan heeft zy ook heur' naan? Belladonna, of fchoone vrouw, bekomen.
INSECTEN unj5 PFLANZEN.
O der AMPHIMACHUS.
Mhln Tagfalter, lebtin Indien, und hat schwarze zum theil gezahnte Flügel, durch iwelche ein blaues glanzendes Band geht. Auf den hintern Flügeln finden sich mehrere blaue augenahnliche Flecke, und unten sind die Flügel erst weissgelb, am Ende aber aschfarbig. Er gehort unten die Ritter- Mit .dieser Benennung hat es diese Bewandniss: Da Linné die auslandischen Schmetterlinge nicht so, wie die inlandischen, beobachten, und ihnen nicht, nach den Pflan. zen und Ürtern ihres Aufenhalts, Namen geben konnte, so wahlte er einen andern Ausweg, und nannte die Tagfalter nach den Helden bey Troja, wie sie im Homer -vorkommen Von einem solchen tapfern Ritter hat auch unser Amphimachus seinen Namen erhalten.
a) CERBERA, Spinx Cerbera Linn.
Gehort, wie der folgende, unter die Spin-
xe, oder diejenigen Schmetterlinge, welche nur des Morgens und Abends in der Dammerung herum fliegen; lebt auf dem Vorgebirge der guten Hoffnung, hat schwarzgrline Flügel, mit glasartigen Flecken, und um den fchwarzen Hinterleib sechs rothe Ringe-
3) der BIENENSCHMETTERLING,
Sphinx Apiformis Linn.
Findet sich, obgleich seiten, in derSchwehï, hat rothbraune und schwarzlich gesëumte, federlose F.ügel, welche an einander ge» wachsen zu seyn scheinen, und ist am Hinterleibe mit fünf schwarzen Ringen von ungleicher-Breite umgeben.
v4) die KÜC HEN SC HELLE, Anemone pulsatilla Linn.
Heisst auch Osterbhtme, graues Bergman»» chen, Bocksbart, und wachst an sonnenreichen Hügeln, in Waldern, auf trocknen ungebauten Feldern, und an steinichten Hii* gein, im April und Maiblühend. Die Wur-



Infecten uud Pflanzen.
INSECTEN UND PFLANZEN.
T. VI. No. 26.
zei ist gross , braunschwarz, inwendig weisslich: Blatter und Stengel wachsen 'gleich aus der Würzel hervor, und sind ftark behaart. Die Blume gleicht fast einer Tulpe, und befteht aus sechs haarigen purpurröthlichen Blattern, welche beym Verwelken veilchenblau werden. Die Pflanze ist durchaus scharf, besonders aber die Wurzel, zieht Blasen, erregt Erbrechen und Schwindel, schon durch die Ausdünftung, wird aber bey alten Geschwüren und Wunden an den Pferden mit Nutzen gebraucht. Die Kamtschatdalen vergiften mit dem Safte ihre Pfeile, wenn sie auf die Jagd gehen.
5) die BELLADONNA, Atropa Belladonna Linn.
Ist ein sehr giftiges einheimisches Gewachs, welches sich in schattichten Waldungen auf
Anhöhen findet, und auch Wolfskirsche, Tollkirsche, Waldnachtschatten und Tollkraut heisst. Sie bekommt im Juli und Au« gust schmutsigrothe, glockentormige Blüthen und dann glanzend schwarze, den Kirschen ahnliche, Früchte, welche von Kindern und Unwissenden, wegen ihres sussen Geschmacks, oft gegessen werden, worauf aber allemal fchreckliche, ja gar tödliche Zufalle erfolgen. Auch die Blatter sind giftig, doch werden sie von Schaafen, Kaninchen , Schweinen u. a. gefressen. Die. Wurzel braucht man gegen den Biss toller Hunde mit gutem Erfolg; doch mit Vorsicht, weil ihr Gebrauch leicht nachtheiligen Einfluss auf den Verftand haben kann. Ehemals nahm man ihren Saft zur Schminke, daher ihr Name Belladonna, d, i. schone Frau, kommt.
INSECTES et PLANTES,
ï) L'AMPHIM ACHUS.
"ff?
JC^st un papillon, qui vit aux Indes; il a les ailes noires, dentelées en grande partie, et traversées au milieu par une raie bleue et luisante. Sur les ailes de derrière se trouvent plusieurs taches bleues, semblables a des yeux: le dessous des ailes a leur naissance est jaunatre, et de couleur de cendre a I'extrêmité. Ce papilion est de la classe des Chevaliers. Cette dénominatioü^ient de la particularité suivante: Linné ne pouvant observer les papillons étrangers comme les nötres, et leur donner des noms d'après les plantes et les Peux de leur séjour, prit un autre moyen; il donna aux papillons, qui se
montrent le jour dans les pays étranger9t les noms des héros de Troie, tels qu'ils sont dans Homere. C'est dun valeureux chevalier, que notre Amphimachus tire le sien.
a) le CERBERA.
Ainsi que le papillon, décrit ci-aprés, sont de la classe des Sphinx, ou des papillons de nuit, qui ne voltigent que Ie matin et le soir, quand il fait obscur. Le eerbéra se trouve au cap de bonne espérance ; il a les ailes d' un verd foncé, avec des tache."! semblables a du verre; autour de la partie de derrière du corps on voit des anneaux rouges.



Infectes et Plantes.
INSECTES et PLANTES.
T. VI. No. a6.
3) L' APIFORM
Se trouve, quoique rarement, en Suisse; ses ailes, qui sont bordées et sans plumes, d' une couleur rougeatre et noire semblent croitre 1' une de 1' autre. Ce papillon a le derrière du corps couvert de cinq anneaux noirs d' inégale largeur.
4) L'ANÉMONE PULSATILLA.
Qu'on nomme aussi aster, lutin gris, coquelourde; croit sur les collines exposées au soleil, dans les bois , dans les champs secs et incnltcs, sur les collines pierreuses, elle fleurit aux mois d' Avril et de Mab La racine en est grande, noirêtre extérieurement , et blanchatre intérieurement; les feuilles et la tige, qui viennent également de la racine, som fort velues. La fleur presque semblable a une tulipe, consiste en six pétales velues, de couleur de pourpre, lesquelles paroissent d'un bleu de violette, quand elles sont fanées. Cette plante est fort apre, particulierement aux raci-' nes ; par son évaporation elle fait lever dés pustules, excite a vomir et donne des verdges; mais on 1'emploie avec succes dans la cure des vieux abces et des blessu¬
res des chevaux. Les habitants de Kamtschatka se servent de son suc, pour era. poisonner leurs fleches, quand ils vont a la ehasse.
5) la BELLA DONNA
Est une plante indigene fort vénéneuse que 1' on trouve dans les bois sombres, sur les hauteurs, et qu'on appelle ausfi morelle marine, douce amere. Au mois de Juillet et d' Aoüt elle porte des fleurs en forme de cloche, d' un rouge sale: ensuite elle donne des fruits d' un noirluisant, semblabes a des cerises, que les enfants et les ignorants mangent souvent a cause du goüt doux qu'ils leur trouvent; il s'ensuit toujours des accidents terribles et méme mortels. Les feuilles de cette plante sont aussi vénéneuses; néanmoins les brebis, les lapins, les eochons en mangent. La racine en est employée avec succès pour les morsures des chiens enragés, mais on s' en sert avec prudence, car 1' usage en peut nviire a 1' esprit. Autrefois on en exprimoit le suc pour le fard; de la vient qu'on lui a donné le nom de bella donna • la belle dame.
i ) AMPHIMACHUS.
OL^he butterfly, thus called, lives in the Indies, and has black wings partly indented with a blue sparkling stripe in the midst of them. On the hinder wings one may see many blue spots, like little eyes^ and
the wings below are at first yellowish, and at lest ash - coloured. This butterfly is of the namber of knights. The cause of this denomination is thatLinné not being able to observe outlandish butterflies, as he did those of his country , and to call them by the names of plants and of the places where
INSECTS and PLANTS.



Infeéts and Plaflts. INSECTS
they abide, he chose an other expediënt to call them by those of the heroes at Troja mentioned by Hovner: it is of such a valiant champion that our Amphimachus likewise received his name.
a) CERBERA SPHINX (Cerbera Linn)
This butterfly even as the following is of the number of those which fly about only in the morning and in dusk of the evening: it is found in the Cape of good Hope , and has black • green wings with spots of a glassy colour, and six red rings on the hind'- part of it's bod^.
3) The SPHINX of the FIGURE of A BEE [Sphinx apiformis Linn.]
This butterfly which though seldom is found in Switzerland, has reddïsh brown wings with a blackish border and without feathers, and seeming to be grown together, and the hind - part of it's body is marked with five black rings of an unequal breadth.
4) The PLANT called ANEMONE or WIND GLOWER (Anemonepulsatilla)
This plant likewise called pasque- flower and goats-beard, grows in sunny and stony bills inforests, in dry and unmanured fields, it flourisches in the months of April and May.
INSETTI
nd PLANTS. T, VI. No. 26
Tlie root is great, blackbrouwn, and within of a whitish colour: its leaves and stalk coming at once forth from the root, are well covered with hair. The flower is like a tulip, and composed of six Shaggy almost purple leaves, which when witheringj become violet. This plant is very smarting, andparticularly the root makes blisters on the skin , causes vomiting and -giddiness even by its exhalation, but is usefully applied to old sores and wounds of horses. The Kamt. shadales going a hunting empoison their arrows with it's juice.
5) The PLANT called BELLADONNA C Atropa belladonna Linn. )
This very venemous plant, produced in our countries, is found in shady forests on rising grounds. It gets in July and August a smutty red flower shaped like a bell, and bright black fruits like cherries, which, because of their sweet taste, are oftentimes eaten by children and unwitting persons, always exposed by it to terrible and evendeadly accidents. The leaves also are venemous, but are eaten by sheep , coneys, swine and other animals. The roots against the bit of mad dogs may be imployed with a good effect, but with precaution, because their use may easily endamage a man's brains. It's juice informer times was imployed to make paint, wherefore it is called Belladonna.
e P I A N T L
L' AMFIMACO, Jia Je a]. nere in parte dentatei nel cui mez_
JL/a cosi detta farfalla vive nelle Indie, et zo si vede una riga azzurra e rilucente. Nel-



iHsetti e Piantf. INSETTI U i> I A N T I. T. VI. No. 2/5
qua, e barba di becco, sassefrica o scerzonera bianca, cresce in colli sölati, nelle
Ie ali di dietro si trovano molte macchie azzurre a modo d'occhietti, ed abbasso le ali son prima bionde, ed all estremita cenerine. È della spezie de' cavalieri. Dell' origine di questa denominazione si dee sapere che Linneo non avendo osservato le farfal le forastiere come osservó quelle del suo paese, nè potendo chiamarlc per nomi di piante, e de'luoghi dove dimorano, scelse un altro espediente di dar loro i nomi degli eroi di Troja da Omero mentovati; e ricevette il suo da un tal bravo cavaliere ancora il nostro Amfimaco.
-O CERBERA SFINGE. Cerbera Linn.
Questa farfalla siccome le seguente è del numero delle sfingi, o di quelle farfalle che non volano attorno che di mattina, e suil* imbrunir della sera: vive nel Capo di Buona Speranza: ha le ali verdinere con mac- j chie die color di vetro, e nella parte deretana del corpo nera sei annelli rossi. '
S > la SFINGE bi FORMA m PEC- F
CHIA C Sphinx Apifönm's LinnO 11 Questa farfalla si trova sebbene di rado
n.ella Svizzera; ha le ali di color bruno S]
che tira sul rosso, e nell' orlo nericce, sen- C
za piume, e che pajono unite; la parte *
posteriore del suo corpo è attorniata di due ° annelli neri, di larghezza ineguale.
4) La PIANTA DETTA FIOR di bi DONNA C Anemone pulsatilla.) cc
Questa pianta nominata ancora fiordi Pas- \ qua, e barba di becco, sassefrica o scerzonera bianca, cresce in colli sölati, nell? °n
selve ne'campi secchi, ed incolti, e fio.
risee ne' mesi d'Aprilee di Maggio in colh lapidosi. La radice è grande, e brunetta, ed indentro bianchiccia; le foglie, e gij steli provvengono dallo radice , e son molto pelosi. II fiore simile alla tulipa, e composto di sei foglie pelose quasi purpurine, che nell' appassire si fanno violate. La pianta è tutta agra , ma la radice in particolare fa vesciche, cagiona vomito , o vertigine auche per la sua esalazione; perö si applica utilmente alle vecchie ulcere, e piaghe de' cavalli. I Cansciadali andando alla :accia avvelenano le freccie col succhio di questa erba.
5) La BELLADONNA.
Atropa Balladonna Linn.
Questa pianta del nostro paese molto veenosa si trova nelle selve onbrose sopra le lture. Essa nel mese di Luglio e d' Agos> fa fiori d' un color sucido rosso, e camaniformi, e poi produce frutti d' un color ero rilucente , e simili alle ciiiegie, i qUaa cagione del lor sapor dolce si mangiano ^essodai fanciulli, e da altre persone nesci«*, perciö sempre esposte ad accidenti rnbili, ed anche mortali. Le foglie an>ra son velenose, perö si mangiano dalle :core, da' conigli, porei, ed altri anima.
Le radici untro la morsura di cani arrabati si adoperano con buon efletto, perö n precauzione, perchè il loro uso puö :ilmente nuocere al cervello. II lor sucio altrevolte s' impiegava a far belletto ie viene il nome di Belladonna.









Visfchea
B. VI. No. 27.
V I S S C H % N,
en heeft geene breedvoerige befchry-
M en heeft geene breedvoerige befchryving noodig om een visch van andere dieren te onderfcheiden, echter is het nuttig en aangenaam, wanneer men de kentekens van ondericheiding weet, en bepaalder opgeeven kan. Immers hoe zeer het lighaam der visfchen ten uiterften eenvouwigzy, en flegts een leevende klomp vleesch fchynt te zyn, is er toch zo veel wonderbaarlyks en kunstigs in optemerken, dat men, ook daarin, de wysheid en goedheid des fcheppers niet ontkennen kan, en dezelve ook weleer uit de visfchen, in byzondere fchriften, getracht heeft te toonen. De onder■fcheidende kentekens der visfchen zynhoofdzaakelyk: rood koud bloed, het ademhaalen door raiddel van kieuwen, welke achter het hoofd liggen; devinnen, door middel van welken en van de zwemblaas zy zig in het water voorwaards beweegen, de fchubben, welke men by de meeste visfchen aantreft, en die gemeenlyk met een flymige vernis overdekt zyn, op dat zy zo veel te ligter en zonder zig te befchadigen, in het water voort en al wat hun tegen komt voorby ftreeven, en den aanval der vyanden ontwyken kunnen, en laatftelyk het gebrek aan ■tcne ftem.
Op onze hier bygaande Prentverbeelding is een gewoone Karper, volgends zyne gedaante, graat, geftel en inwendige deelen af¬
gebeeld; wyl men in deze visch de algemeene gedaante der visfchen, het best kan leeren kennen. Men bemerkt by de visfchen, gelyk by andere dieren, een hoofd, romp en ledemaaten, welke laatfre voornaamlyk de ftaart ende vinnen, vyf aan de buik en een op den rug gevonden worden, (fig. O Aan het hoofd moet men acht geeven op de neusgaten (a) de baarden (b) de kieuwen (c) en aan de buik op den aars (d). Fig. 2 vertoont in de open» gefneedene visch de ligging der ingewanden. Inzonderheid die van den eyërftok (ee) en het hart (f) Fig. 3 verbeeldt de ontblootte ingewanden en de maag (g) met de galblaas (h) In Figuur 4 ziet men de ingewanden aan den lever van ter zyde, en in Fig. 5 het been - of graatgeftel. Beenderen vindt men by de visfchen slegts zeer zeldzaam, maar by eenigen vindt men knarrebeen en by de meesten graaten, die het middenfoort tusfcheii knarrebeen en beenderen uitmaaken, en tamelyk veerkrachtig zyn. Onze jonge leezers behooren voornaamentlyk acht te geeven op den kop, de ruggraat, de heele en halve of onwaare ribben, en de graaten der vinnen, zo wel gelyk die zig inwendig als uitwendig van het lighaam der visch vertoonen, en zy zullen alsdan by de ontleeding van een gezooden visch, die deelen ligtelyk kunnen vinden.



Fische.
B. VI. Num. 37.
PI S C H E.
an hat keine weitlauftige Beschreibung
an hat keine weitlauftige Beschreibung nöthig, um einen Fisch von andern Thieren zu unterscheiden, aber nützlich und angenehm ist es doch, wenn man die Unterscheidungs Kennzeichen Weifs und beftimmter angeben kann. Denn obgleich der Körper der Fische ungemein einfach ist, und nur eine beiebte Masse von Fleisch zu seyn scheint, so findet sich doch so viel wunderbares und kunstvolles an denselben, dass man auch hier die Weisheit und Güte des Schöpfers nicht verkennen kann, und ehemals dieselbe auch den Fischen in besondern Schriften zu zeigen suchte. Unterscheidungs kennzeichen der Fifche sind hauptsachlich: rothes haltes Blut; das Athem holen durch Kiemen, welche hinter dem Kopfe liegen; die Flossfedern oder Finnen, mittelst weicher und der Schwimmblase sie sich im Wasser fortbewegen; Schuppen, welche sich bey dem meisten Fischen finden, und gemei niglich mit einem fchleimigten Ueberzug verseben sind, damit sie lichter und ohne sich zu schaden im Wasser fort und an dem, was ihnen entgegensteht, vorbey kommen, und den Angriffen der Feinde entgehen können ; und endlich der Mangel der Stimme. Auf unsererKupfertafel ist ein gewöhnlicher Karpfen seiner Gestalt, seinem Gerippe und feinenËingeweidennach,abgebildet, weil manan
diesem die allgemeine Geftalt der Fische am besten kennen lernen kann. Man bemerkt an den Fischen, wie an andern Thieren, Kopf, Rumpf und Glieder, welches vorzüglich der Schwanz und die Flossen, fünf am Bauche, und eine am Rücken sind. Fig. i Am Kopfe find zu bemerken die Nasenlöcher Ca) die Barten (b), die Kiemen (c) und am Bauche der After (d) Fig. o. zeigt in dem aufgefchnittenen Fische die Lage der Eingeweide, besonders den Eierftock oder den Rogen ( e ) und das Herz (f) Fig. 3. zeigt die blossen Eingeweide und den Magen (g) mit der Gallenblase (h) An Fig. 4. sieht man die Eingeweide an der Leber von der Seite, und an Fig. 5 das Gerippe oder die Graten. Knochen findet man nur sehr wenige bei den Fischen, an einigen aber Knorpel und an den meisten Graten, welche zwischen den Knochen und Knor. peln in der Mitte stehen, und in einem ziemlichen Grade elastisch sind. Unsere jungen Leser bemerken hier bei vorzüglich den Kopf, dasRückgrat, die ganzen und halben oder falschen Ribben, und die Graten der Flossfedern sowohl ausserhalb als innerhalb dem Leibe des Fisches , und sie werden sich dann, bei Zerlegung eines gesottenen Fisches leichter finden können.



Poissons.
T. VI. No. af. -
p O I S S 6 N S.
'on n' a pas besoin de description ié" taillée, pour distinguer les poissons d'avec les autres animaux; mais il est agréable et utile d'en connoitre les caracteres distinctifs, ét" de pouvoir les indiquer exactement. Quoique le corps des poissons soit extraordinairement simple, et. ne paroisse être 1 qu'une masse de chair inahimée, il est né1 anmoins si artistement et si merveilleusement 'fait, qu' on ne peut s'empêcher d'y recon' noïtre la sagesse et la bonté du créateur; 'ce qui fait, que dans des écrits particuJiers , on a cherché a tirer des poissons, "des prcuves de la sagesse et de la bonté :infinie de Dieu. Les cara&eres distinétifs des ' poissons sont principalement: un sang rouge el froici; leur maniere de respirer far des cuies, placées derrière la tête; des nageoirts qui avec une espece de vessie leur don"nent la facilité de se mouvoir dans l'eau; 'des écailks, qui setrouvent chez la plupart des poissons, et lesquelles sont pourvues .ordinairement d'un enduit glaireux, afin que les poissons puissent agir dans l'eau, passer auprès de ce qui leur résiste, et échapper aux attaques de leurs ennemis; enfin le manque absolu de voix.
La gravure ci-jointe offre une carpe ordinaire, dont on a représenté la forme, le squélette et les entrailles, paree que
eest avec ce poisson, que l'on peut le mieux apprendre a connoitre la forme ordinaire des autres. Dans les poissons comme dans les autres animaux on remarque la tête, le corps et les membres qui consistent principalement dans la queue et les nageoires. Cinq de ces dernieres se trouvent sous le ventre, et une autre est placée sur le dos. L'on remarque dans la figure r. les narines Ca), les barbillons Cb)> les ouies Cc), et 1'anus Cd), placé sous Ie ventre. La figure a. présente dans un poisson ouvert, la situatïon de ses entrailles , particulièrement celle de 1'nvaire ou des nonfs o p- 2 ct celle du coeur CO La figure 3. offre les intestins seuls, 1'estomac Cg) et la fohicule C h). L'on ' voit Figure 4. les intestins auprès du foie. La figure 5. représenté le squélette ou les arêtes. On ne trouve d'os que dans trés peu de poissons; quelques - uns ont des cartilages, mais la plupart n'ont que des arêtes, passablement élastiques, et qui tiennent Ie milieu entre les os et les cartilages. Nos jeunes lecteurs doivent principalement remarquer la tête, fépine du dos, les cötes, les fausses cötes, les arêtes des nageoires, 1'extérieur et 1'intérieur du poisson; ils pourront ensuite se reconnoitre facilement en dépécant un poisson bouilli.
B



Fishes.
T VI No, a7.
F1 I S H E S.,
!3L here is no need of an ample description for distinguishing a fish from other ariimals , but it is usefull and agreeable together to be able to specify thé distinctive characters of the same. For tlioogh the body of fishes is very simple, and séems to be only an aniuiatcd mass of flesh, one may find so many marvelous and artfül 'things in tliem, that' here likewise one cahnot but acknowledge' the wisdom and bounty of the Creator which in former times they endeavoured to shëw 'in fishés in particular writings upon this matter. The distinclive ' characlers of fishes are principally a rei and uoH blood, their taking breath by the gills being bèhina ttib hend, the fins, by means of which even as of a bladder they move forward in the water, the scales to be found in the most part of fishes and commonly covered with a Timous •vveil for to swim the more easily' without hurting themselves and to pass by what is opposed to them even a to escape to assaults of .ennemies,. and finaüy their having no voice..
In our stamp a carp is seen,. whose shape, carcass and bowels are represented,
because the, commpn shape offices may be the best known in him. 0ne may ob-
inih6Se £Ven '1S in °ther animals the ftead themmp, and their lhnbs, which
-ep^pallythe.tail, and the fins, fi. ve placed on their Mii; „_, . .
u„„i b.- *' dJlu one on tneir
back F-g. 1. on the head one may observe the nostrils CO, the carrlages under he mouth Clo. the gills CO, and 'on tne beily the ^ ^ ^ ^ ^ ^
m fishes being drawn the seat of the bo. we s particularly the ovarium or hard roe, andtheheart Ce: f0 Fig. 3. shews only g bovvels and the sVofflach CgJ with the galïbladder or veside of the gall. Fig. 4 one -aySeethe bowels at the liver from one ^''^Üg-5-thsc^ss ör, the fishW One may find very few great bones "fishes, but in some ones cartilages, and m the most part of them little bones pla~ eed atmidst between the great bones and cartilages, and being very elastic. Our young readers may observe here principally tite head, thespine, the whole and half or false nbs, and the bones of the M without and within the body of a kstiM they may easily speed in cutting;up gem* one boiled. • r .™



I pesci
I P E S C i
T. VI.'No.2?;'J
si ha bisogno d'una 'prolissa descrizione per distinguere un pesce da altri animali, perö è utile ed aggradevole di sapere specificare i caratteri distintivi d' esso. Perchè sebbene il corpo de' pesci è molto semplice, e non pare essere che una massa, di carne animata, si trovano in essi tante cose mirabili et artificiose, che non puö ancora qui non riconoscersi la sapienza e bonta del Creatore, laquale altrevolte parecchi s* ingegnarono didimostrar ne' pes. ci in scritti peculiari. I caratteri distintivi de' pesci son particolarmente un sangue rosso, e freddo, il fiatare per le branchie poste dietro al capo, le pinne o alette per mezzo delle quali come della vescica possotio nuotar nelle acque, le scaglie, che si trovano nella maggior parte de' pesci, e sono ordinariamente coperte d'un limoso velo, acciocchè possono senza farsi male muoversi piu facilmente e passar davanti quel che vien loro opposto , e scappare agli attacchi de' nemici, e finalmente il difetto della voce.
Nel nostro rame si trova un carpione commune, di cui ft rappresentano la figura, il sarcame, e gl' intestini, perchè si puö
conoscere il meglio in esso la forma ordinaria de' pesci. In questi siccome in altri animali si osservano la testa, il tronco, e le membra, che son principalmente la coda, e le alette', cinque nel ventre, ed una nel dosso. [Fig. i.] Nella testa si veggono le narici .[a], , le cartilagini sotto la bocca (b), le branchie [c], e nel ventre 1' intestino retto [d]. La fig. 2. ne' pesci ipaccati fa vedere il sito degl' intestini , particolarmente 1'ovaja, 0 le uo» va, ed il cuore. [e. f.]. La fig. 3. mostra le interiora soie, e lo stomaco con la vescica biliaria (h). La fig. 4 mostra le interiora al fegatn dal lato, e fig. 5. 1' arcame 0 Ie reste, lische 0 spine. Si trovano poche ossa nei pesci, perö.alcuni ban* no cartilagini, e la maggior parte d' essi spineo reste, che statino in mezzo tra le ossa , e le cartilagini, e sono assai elastiche. I nostri giovani lettori potranr.o osservar qui principalmente la recij, la spina del dosso, le coste intiere, e m^ze, 0 false, e le reste delle alette cosi fuori come dentro del corpo del pesce, e cosi potranno venir facilmente a capo di trinciare un pesce alesso.
B a



Godheeden en Natiën.
T. VI. No. a8.
GODHEEDEN en N A T I e N.
MARS. (Fig- O
Jöe bekende krygsgod, én volgends de fabel gefchiedenis de zoon van Jupiter en Juno, is volkomen het beeld der fterkte en des woesten oorlogs, waarby het voornaamlyk, op perfoonlyke dapperheid aankomt. Van daar vereerden de ruuwe en krygszuchtige Romeinen, hem veel meer dan de zagtere Grieken, en befchouwden hem tevens als den vader van Romulus en Remus, en dus ook als befcherm God, huns volks. Gemeenlyk wordt hy als een jeugdig, maar moedig en wel toe gerust held gemaald, even gelyk,. op de nevensftaande afbeelding, of ftaande op een' ftrydwagen, die door vuurfnuivende paarden. welke de krygsgodin Eellona. ment, getrokken word, voor welken de tweedragt, vrees en fchrik, voor uit fnellen. By de Grieken, draagt hy den naam van Ares, en werdt voomaamlyk in Thracien vereerd.
M I N E R V A. (Fig. a.)
Om onze leezers, aan de verfchillendè afbeeluingen van dezelfde Godheid te gewennen , zullen veelligt in het vervolg nog meerdere Godheden, in verfchillendè : afbeeldingen verfchynen. Het gene van ' Minerva te zeggen is, vindt men in de ' volledige verklaring der Prentverbeeldingen. '
ARMENIËR. (Fig. 3, 4.)
Armenien is een landfchap in Afiatisch 1
Turkyen, aan de Caspifche zee, ia het 1
oord waar te vooren het Paradys, of de 1
woning onzer eerfte ftamouders zoude ge- 1
weest zyn. De Armeniërs, van welken r
er ook veelen in Terfien en andere landen c
verftrooid leeven, zyn zeer verftandige én bekwaame kooplieden, immers byna alle handel die uit Europa op Perfien gedreven wordt, gefchiedt door hen. De natie zoude dan daar door ryk en aanzienlyk worden , by aldien zy niet door de Turken en Perfianen, zo zeer gedrukt wierd. Zy maaken eene gezindheid der Griekfche kerk op hun zeiven uit , en hebben in veele ftukken , hunne eigene meeningen en gebruiken. Veelen zyn zeer onweetend , en houden het voor een teken van een waar christen, wanneer zy hunne hairen , in de geftalte eener kroon gefneeden draagen. Zy vasten dikwyls en geftreng. Als de Armeniërs den berg Ararat van verre zien , vallen zy neder en kusfen de aarde. Inzonderheid hebben zy by hunne huuwlyken, hun eigene gebruiken. Da bruid wordt in een dikken rooden fluijer gehuld, door welken zy naauvvlyks heur adem haaien kan, en door twee vrouwen ter trouw geleid. (Fig. 30 Na den trouw mag de man zyne vrouw eerst na drie en meer dagen tot zig nemen, 2n geduurende dezen tyd worden beiden zorgvuldig bewaakt. De gewoonlyke kleeding s by mans- en vrouwsperfoonen, zo als ook n geheel Afia, bykans gelyk , maar zeer envouwdig, gefchikt en welftaande. Zy >eftaat uit veele lange kleederen , van h'nïen of een ligtere ftotfe, die door middel ran een' dikwyls zeer ryken gordel, by el:ander gehouden worden. (Fig. 4.)-De beoemde Jcati Jacques Romfcau, vond zo veel maak in deze kleeding, dat hy eenige jaaen lang, in de aangenaame dalen van Montïorency, als een Armeniër gekleed ging, oeh daarover ook zeer verketterd werdt.



Gottheiten und Nationen. T. VI. No. a8.
GOTT HEI TEN und NATIONEN.
MARS. (Tig. i.)
er bekannte Kriegsgott und nach der Fabel der Sohn des Jupiters und der Juno, ist ganz das Bild der Starke und des wilden Krieges , wobey es vorzüglich auf persönliche Tapferkeit ankommt. Daher verehrten ihn auch die rohen und kriegerisch gesinnten Römer weit mehr, als die sanftern Griechen , und betrachteten ihn sogar als den Vater des Romulus und Remus, und deswegen als Stifter und Schutzgott ihres Volks. Gewönlich wird er als ein jugendlicher, aber muthvoller und wohlgeiüsteter Held entweder wie hier, oder ftehend auf einem Wagen vorgeftellt, den feuerfchnaubende Pferde ziehen, die Bellona regiert, und vor dem Zwie* tracht, Furcht und Schrecken hereilen. Bey den Griechen hiefs er Ares, und wurde am meisten in Thrazien verehrt.
MINERVA. (Fig.
Um unsere jungen Leser'an die verschiedenen Abbiidungen von einer Gottheitzu gewöhnm, werden kiiuftig vielleicht noch mehrere Gottheiten in verfchiedenen Abbiidungen erscheinen. Was von der Minerva zu sagen ist, findet man im ausführlichen Text.
ARMENIËR. (Fig. 3. 4-)
Armenien ist eine Landschaft in der Asiatischen Türkei am Caspischen Meere in der Gegend, wo ehemals das Paradies und der Wohnplaz unserer ersten Stammaltern gewesen seyn soll. Die Armeniër, von welchen auch viele in Persien und in andern Landern zersreut leben, sind sehr kluge und gefchick-
B
te Handelsleute, denn fast aller Handel, der von Europa aus nach Persien getrieben wird, geschieht durch sie. Die Nation könnte also dadurch reich und bedeutend werden, wenn sie nicht von Türken und Perfern so sehr gedrü;kt würde. Sie machen eine eigene Religionsparthei der Griechischen Kirche aus,. und haben in vielen Stücken ihre eigenen Meinungen und Gebrauche. Viele sind sehr unwissend, und halten es für ein Zeichen eines wahren Christen, wenn sie ihre Haare in der Gestalt einer Krone befchnitten tragen. Sie fasten oft und strenge. Wenn die .Armeniër den Berg Ararat von weitem sehen, so fallen sie nieder, und küssen die Erde. Besonders haben sie bey dem Heurathen eigene Gebrauche. Die Braut wird in einen dicken rothen Schleier eingehüllt, durch den sie kaum athmen kann , und von zwei Frauenzimmern zur Trauung geführt. (Fig. 3.) Nach der Trauung darf der Mann seine Frau erst nach drei und mehr Tagen zu sich nehmen , und wahrend dieser Zeit werden beide sorgfaltig bewacht. Die gewon hliche Kleidung ist bey Mansund Frauensperfonen , so wie in ganz Asien , fast ziemlich gleich, aber eïnfach» bequem und anstandig. Sie besteht aus mehreren langen Kleidern von Tuch oder einem leichtern Stofte, welche durch einen oft sehr reichen Gürtel zusammen gehalten werden. [ Fig. 4, ]. Der berühmte Rousseau fand so viel Geschmack an dieser Kleidung, dafs er einige Jahre lang in dem angenehmen Tha* le von Montmorency als Armeniër gekleidet gieng, darüber aber auch sehr verketzert wurde.
3



Divinités et nations.
T. VI. No. 38.
DIVINITÉS ET NATIONS.
MARS. (Fig. iO
C^oiinu sous Ie nom de dieu de Ia guerre, et suivant la fable , fils de Jupiter et de Junon, est tout a fait Ie symbole de la force et de Ia guerre, cü il faut principalement de la bravoure personnelle: voila poiuquoi les Romains, cette nation farouche et belliqueuse, Ie regardoient même comme le pere de Romulus et de Remus, et par conséquent comme leur fondateur et leur dieu tutélaire. Ordinairement il est re. présenté comme un jeune guerrier plein de courage, bien armé, tel qu'on le voit sur la planche cï-jointe, ou sur un char conduit par Bellone, trainé par des chevaux haletants et jettants du feu, devant lesquels court la discorde, la peur, 1'effroi. Chez les Grecs , il se nommoit Ares et étoit particuliérement honoré en Thrace.
MINERVE, (fig. a.)
Pour accoutumer nos jeunes lefteurs aux différentes représentations d'une divinité, il en paroitra peut-être encore a 1'avenir plusieurs représentées de différentes manieres. Ce qu'on peut dire de Minerve se trouve dans 1'explication plus détafltóe des figures.
AR MEN IE NS (fig. 3. 4.)
L'Arménie est une province de la Turquie d' Asie, située sur les bojrds de la mer Caspienne, dans la contrée, oü doit s'ê tre trouvée jadis Ie Paradis terrestre , le séjour de nos premiers aïeux. Les Arméniens, dont beaucoup vivent en Perse et
dans d'autres pays, sont des négociants fort habiles, car presque tout le commerce de 1'Europe en Perse se fait par leurs mains. Cette nation pourroit done devenir trés riche et trés importante par le négoce, si elle n' étoit pas opprimée par les Turcs et par les Persans. Les Arméniens forment une secte de 1'église Grecque, et ont, en beaucoup de points, leurs opinions et leurs usages particuliers. Beaucoup d'entr'eux sont trés ignorants, et regardent comme un si. gne de vrais chrétiens, de faire couper leurs cheveux en couronne. Us jeünent souvent et rigoureusement. Quand ils voyent le mont Ararat de loin, ils se prosternent et baisent la terre. Ils ont des usages qui leur sont particuliers pour le mariage. La mariée, enveloppée d'un voile rouge et épais, qui laisse a peine respirer, est conduite a la cérémonie par deux femmes. (voy. fig. 3.) Le mari ne peut recevoir sa femme chez lui que trois jours 'après la fête, et même plus tard; pendant ce temps I'un et 1'autre sont soigneusement gardés. L'habillement des deux sexes, comme dans toute 1'Asie, est presque semblable; mais il a 1'avantage d'être simple, commode et décent. II consiste dans plusieurs habits longs, de drap ou d'une étoffe plus légere, lesquels sont retenus ensemble par une ceinture , qui souvant est trés riche. (voy. fig. 4.) Cet habillement plaisoit tant au célebre Rousseau, que pendant plusieurs annces, il alloit dans' 1'agreable vallée de Montmorenci, vêtu en Arraénien, ce qui le faisoit traiter d'hérétique.



Deities and Nations.
Ti VI. No. 28.
DrE I T I E S and NATIONS.
MARS. [fig. 1.}
Mars the known God of war, who according to the fable is the son of Jupiter and Juno, is the true image of force and wild war in which a principal use is made of perfonal bravour wherefore he was much more venerated by the rough and martially minded Roman than by the more sweetnatured Greeks, and those even considered him as the father of Romulus and Remus, and upon that account as the founder and tutelar god of their nation. He is commonly figurated as a young couragious heroe well armed either such as he is seen here, or standing upon a cart drawn by firy horses ruled by Bellona and before which DisCord, Feaf and Terror run. Among the Greeks he is called Ares and was worshipped principally in Thracia.
MINERVA ( fig. 2.)
For to accustom our young readers to the various representations of some deity, henceforth perhaps more deities will appear diversely represented. What is to be said of Minerva is found in the a more extended expücation of the plates.
ARMENIANS. (fig. 3. 4.)
<
Armenia is a country in the Asiatic Tur- < key at the Caspian sea in the same] place 1 where a foretime the paradise, and the abo- > de of our first parents is said to have been 1
a fore- time. The Armenians many of whom love dispersed in Persia and other countries, are very ingenious and skillful mershants, by whom almost all trade from Europe for Asiaiis driven. The nation could become wealthy and important by traffic, ifit were not sot so much vexedby Turks ' and Persians. They form a peculiar sect of the Greek Church, and have many pirticular opinions and rites. Many 0f them are very ignorant and account a sign of a true Christian to wear their hair cut in form of a crown. They fast oftentimes and rigorously. When they see at a distance the mount Ararat, they fall down and kiss the earth. Theyparticularlyin marryinghave their proper uses. The bride wrapt up in a thick red vail by which she can with much ado take breath is lead by two women for being joined by wedlock. [Fig.3.J After the wedding the man may not before three or more days past take his wife witïi him, and during that time both are carefully wathched. The common dross of men and women is even as in the whole Asia almost equal, but simple, comnodious and seemly. It consists of many ong garments of cloth or a lighter stuff, which are hold together by a girdle that )ftentimes is very precious. [Fig, 4. ] The elebrious Rousseau was so much pleased vith that dress , that he went in it some 'ears in the pleasing dale of Montmorancy, ut for that reasen was impeached of heresy.



Deita e Nazfonl
DE IT A E
MARTE. fTig- i.)
C^uesto noto Dio di guerra, il quale secondo la favola è figlio di Giove e Giunone, é la viva immagine della forza, e della ruda guerra, in cui s'impiega principalmente la bravura personale ; onde i Romani aspri, e guerrieri lo veneravar.o assai piü che i Greci piü dolci, e lo consideravano ancora come padre di Romuo e Remo, e perciö come fondatore, e Dio tutelare della lor riazione. Si rappresenta d' ordinario come un eroe giovine, perö coraggioso, e ben armato, o quale qui si vede, o stante sopra un carro tirato da cavalli focosi maneggiati da Bellona , innanzi il quale corrono la Discordia, la Paura, e lo Spavento. Tra i Greci si chiamava Ares, ed in Tracia era venerato principalmente.
[MINERVA. (fig. 3.)
Per avvezzare i nostri giovani lettori alle varie representazioni duna deita appariranno forse nell' avvenire ancora piü deita diversamente figurate. Quel che è da dirsi di Minerva si trovera nella compita esplicatione delle figure.
A R M E N I A. (fig. 3. 4.)
Armenia è una regione nella Turchia A-
siatica presso il mar Caspio situata la do- ;
ve si diceessere gia stato il paradiso, sog- 1
giorno de' nostri primi parenti. Gli Arme- '
nj di cui molt: arcora vivono dispersi nella i
NAZI O N I.
Persia, ed iu altri paesi, son mercand assai accorti, ed abili, perchè per i medesimi si fa quasi ogni traffico dall' Europa per la Persia. La nazione dunque potrebbe diventar ricca, ed importante pel commercio, se non fosse tanto oppressa dai Turchi, e Persiani. Formano una setta peculiare della Chiesa Greca, ed hanno alcuni dogmi, e riti particolari. Molti di loro sono assai ignoranti, e tengono per segno d' un vero Cristiano il portare i capelli tagliati in forma di corona. Digiunano spesse volte, e rigorosamente. Vedendo di lungi il monte Ararat baciano prostrati la terra. Hanno particolarmente nel maritarsi costumi singolari. La sposa coperta d' un velo fitto di color rosso, pel quale a stento puo fiatare, si mena da due donne per esser congiunta in matrimonio. (Fig. 3,) Dopo la benedizione nuziale non prima che al capo di tre 0 piü giorni il marito fpuö ricevere sua moglie in casa, ed in quello spazio di tempo ambedue sono attentamente osservati. II vestito ordinario degli uomini, e delle don. ne siccome per tutta 1'Asia è quasi eguaé, perö semplice, comodo, e decente. Egli consiste di alcune veste lunghe di pan. 10, 0 d'una materia piü leggiere, tenute insieme per un cintolo sovente assai ricco' Fig: 4- ") H celebre Rousseau prese tanto ïusto di questo vestito , che alcuni anni lella valle piacevole di Monmorency anda/a vestito da Armenio, a ragione di che u tacciato S'di eresia.









De Koolenbrandery. T VI> No< ^
De KOOLENBRANDERY.
Er zyn verfcheiden handwerken, die niet dan door behulp van het vuur, geoeffend kunnen worden ; en dit vuur in plaats van hout te zyn, moet van kooien weezen; zodanig zyn de handwerken der fmeeden, flotenmaakers, apothecars enz. Ten hunnen voordeele, verandert men het hout in kooien , dat is: de deelen van het hout, die in de lucht brandende, roet, vlam en rook verwekken, worden van het hout afgefcheiden, zonder dat het hout tot asiche verteerd wordt. Het is niet zo gemakkelyk om goede kooien te maaken, als men wel oppervlakkig zoude gelooven ; dit werk vereischt veel oeffening en bekwaamheid. Men kan zig wel kooien, door middel van een kagchel of fchoorfteen bezorgen; maar die zyn zeer onvolmaakt, om dat het grootfte gedeelte der brandbaare deelen van dezelven, door de vlammen verteerd is. In de overbrenging van hout tot kooien, doet men dezelve van een gefmoord vuur, zonder vlam doordringen, op dat de waterige en andere deelen , die het brandbaare of phlogistique van het hout verzwakken en uitwaasfemen zouden, en de brandbaare deelen, zig meer aan elkander verbinden ; daarom laat men 'er ook niet meer lucht by kernen, dan zo veel er flegts even noodig is, ora het vuur te onderhouden. Dat wordt ook terftond uitgedoofd , zo dra de gemelde vogtige deelen uitgewaasfemd zyn. Zodanige kooien branden, als ze wel bewerkt zyn , zonder rook of roet aftegeven , hebben een blaauwe vlam, bederven flegts langzaam en niet geheel, zwarten niet veel, en geeven eene gelykmaatiger en fterker warmte dan het Wo. VI. (
hout; breeken niet flechts naar de vezelen, maar naar elke richting, en geven zelfs eenen klank. De verfcheiden werkzaamheden welke de kolenbrander moet verrichten, zynde een, na den ander op de nevensftaande prent afgebeeld. Na een gefchikte plaats gevonden te hebben, waar van de grond niet fteenachtig of zandig is , of die reeds te vooren, voor een kolenbrandery gediend heeft, en die naby een boschüs, meethy ze behoorlyk af en maakt ze fchoon. Hy richt vervolgends in het midden derzelve een paal op, welke men de mast noemt, en rondom welken hy blokken harsachtig hout legt. Dit gedaan zynde, wordt het hout regtftandig in laagen de een op de ander ge. plaatst, en men laat alleen den haard, om het vuur hetwelk zig beneden bevindt op te ftooken, open. Het fournuis gefteld en voleindigd zynde, overdekt men het zelve met groene zoden, takken en mosch, men omringd het vervolgends met aarde, op dat het vuur niet vlamme. INa deze werkzaamheid bedient de kolenbrander zig van een tonderftok, om door den haard de blokken harsachtig hout aanteftecken. Geduurende dat die branden, moet hy wel op zyn hoede zyn. Wanneer het fournuis ophoudt met branden, dan gaat hy er by zitten. Als hei fournuis uitgebrand is, wordt er eindelyk al wat men er tot bedekking opgelegd had, afgenomen, en men bedekt het op nieuw en doet eindelyk het vuur geheel uit. Gemeenlyk maakt men in eene groote kolenbrandery, verfcheiden fournuizen te gelyk. Het beste jaargetyde om kooien te branden is dezomer, wanneer het weder vochtiger dan droog of buijig is.



Die Kohlenbrennereiw
d
ie K O H L E N B R E N N E R E 1.
Es ciebt mehrere Arheiten, welche beym Feuer verrichter werden n,üssen, wobey man aber nicht Folz, s< ndern nur Kohlen gebrauchen karn. Solche sind die Arbeiten der Schniec.e, Schlösser, Apotheker u. a. Für t icse wird nun das Holz zu Kohlen verbranrt, d. h. ditjenigen Theile des Holzes, welche bey dem Verbrennen in freier Luft Rauch, l<uss und Flamme geben, werden ausgefchieden, ohne dafs das Holz zu Asche wird. Dies ist nicht so leicht, als man vielleicht denkt, und es erfordert Viel Erfahrung und Gefchicklichkeit, gute Kohlen zü verfertigen. Man erhalt wohl auch Kohlen bey offenem Feuer im Ofen und auf dem Heerde, allein diese sind sehr unvolll.omnen, weilfchon diemeisten brennbaren '1 heile von der Flamme verzehrt sind. Bey dem Verkolden lasst man das Holz von einem blossen Dampffeuer ohne Fiamme durchdringen, damit die wassrigen und andern 'i plle, welche die Starke des Brennbaren im Holze schwacheti, herausgetrieben, und die brennbaren Theile noch mehr verdicht werén. Es wird daher nicht mehr Lift, als r.ur zur Erhitzung und zum Glimmen r.öthig ist, zugelassen, und das Feuer, sobald jene 'lheüe abgeschiéden sind, erstickt. Sulche gut gebrannte KoKléri verbrennen in freier Luft ohne Kauch undRuss und mit einem blauen Flanrn;chen, verfaulen langsam< dergarnicht, schwarzen wenig, geben eine mehr gkichmassige und starkere liitze,als
Holz; brechen nicht bloss nach den F3sem, sondern nach jeder Richtung, und geben sogar einen Klang. Die Arbeiten des Köhlers, die ei nach einander vornehmen muss, sind auf unscnr Kupfèrtafel abgebüdet. Wenn er eiien schicklichen Ort, wo das Holz nahe, und der Boden wedtr steinigt noeb stmdigt ist, ocer wo man schon ehemals Kohlen jebranrt batte, gefunden hat, so misst er ihn gehorig ab, reinigt ihn, und eirichtet in der Mitte des Platzes e ne Stange, welche die Quatulclstaugc heisst, und um welche harzige Spa'ne gelegt werden. Nun wird das Holz lènkrecht in verschiedenen Schichten über einander gelegt und nur unten das ZLnrk ch zum Auzünden offen gelassen. Der gerichtete und fertige Meiier wird alsdann mit Rasen, Reisem, Moos, und daiüoer mit Erde bedeckt, damit das Feutr nicht offen brennen kann, und mit der Zündstange durch das Zundloch an den harzigen Spanen angezünciet. Wahrend des Brennens ist besonders Aufmtrksatiikeit nöthig. Ist der Meiier ausge-r btannt, so setzt er sich. Vom gahren MeiIer wird endlich die alte Bedcckung weggenommen, und derselbe mit einer neuen ab" gckühlt, und dann zerstört, Gemeinighch werden in einer grossen Kohlenbrennerei mehrere verschiedene Meiier zuideich gemacht. Die beste Zeit zum Brenntn ist der Sonnmr bey einer mehr f'euchten, als trocknen und stürmischen Witterung,
T. VI. No. 39.



La diarbonniere»
T. VI. No. %9.
LA CHAR BONNIER E.
JTl y a plusieurs rravaüx, qui ne peuvent s'éxécuter qu'i 1'aide du feu; et ce feu au lieu d'être de bois, doit être de charbon: telssont les travaux des forgeurs, des serruriers, des apothicaires écc. C'est pour leur avantage, qu'on change le bois en charbon, c'est-Ji-dire, les parties du bois, qui, en brülant a 1'air, donnent de Ja suie, de la fumée et des flammes , et se séparent sans que le bois soit réduit en cendre. II n'est pas aussi facile, qu'on pourroit le croire, de faire de bon charbon: cette opération exige beaucoup d'usage et d'habileté. On se procure bien aussi du charbon, au feu d'un poële, ou d'une cheminée, mais celui- ci est trés imparfait, paree que la plüpart des parties combustibles sont consumées par les flammes. Dans la rédudion du bois en charbon, on le fait pénétrer par un feu érouffé, sans flammes, afin que les parties acqueuses et d'autres, qui affoiblissent le phlogistique du bois, s'évaporent, et que les parties combustibles se serrent davantage: c'est pourquoi on ne laisse entrer d'air qu'autant qu'il en faut pour entretenir le feu. Celui- ci est étouifé dés que les parties, dont ii vient det-re question, sont séparées. De tels charbons, lorsqu'ils sont bien faits, brülent a 1'air sans donner de fumée ni de suie, ont une perite flamme bleue, ne se g&tent que lentement ou pas du tout, noircissent peu, et rendent une chaleur plus égale et plus forte que le bois; cassent non seulement selon la directiondes fi¬
bres , mais aussiselon toutes les dirediens, et donnent un son. Les différentes opérations que Ie charbonnierdoit éxccuter.Ies unes après les autres, sont repiésentécssurla planche ci jointe. Après avoir trouvé un endroit convenable, dont Ie terrein ne soit ni pierreux, ni sablonneux, ou qui ait déja servi de charbouniere, et qui soit a proximité du bois, il Ie mesure comme il faut et Ie nettoie: il dresse ensuite au milieu une perche, qu'on nam. me m^t, et autour de laqueile, il met des coupeaux de bois résineux. Cela fait, le bois se place perpendiculairement, par cou» ches, disposées les unes sur les autres; et l'on ne laisse d'ouvert que le foyer pour allumer Ie feu, lequel se trouve en bas. Le fourneau étant dressé et achevé, on le bouche, ou on Ie couvre de gazon, de branches , de mousse, et on Penduit ensuite de terre, afin que le feu ne flambe pas: après cette opération , le charbonnier se sert d'un boute - feu, pour allumer par le foyer les coupeaux résineux. Pendant Ia cuisson il faut qu'il fasse bien attention. Lorsque le fourneau a cessé de bruler, il s'afraisse. Le fourneau cuit, perd son enduit, et il faut le raffraichir, ou le cou» vrir de nouveau ; ensuite on le défait Ordinairement on conftruit dans une grande charbonniere, plusieurs fourneaux a la fois. La saison la plus propre pour faire du charb .n, est 1'été, lorsque le temps est plus humide que sec ou orageux.
C a



The collier's labours.
T.. VI. No.
THE CO LLIER'S LABOURS.
*üChere are many labours which must be perfinnedat the lire, and for the doing of which no wood but only coals can be imployed i such as are those of smiths, locksmiths, apothecaries &c. For the use of these work - men wood is burnt to coals, it is to say those parts of wood which being burnt in the open air give smoke, soot and flames, are separated, but so that it be not burnt to ashes. That is not so easy as perhaps one would think, and much pract ce and sk;ll is required for to make good coals, One may likewise have coals made by an uncovered fire in the furnace and upon the heard, but they are very imperfecb, because the most combuitible parts have been already consumed by the flames. For prepararive of wood coals they let it be penetrated by a fire ei ving smoke without flames in order to ex.ract the watry and other parts apt to diminish the force with which il is burnt, and that the cnmbustibleparts be more condensed; therefore. no more air is admitted to it than which is necessary for to heat it and make it glow; and the- ' sq parts having been separated the fire is extinguistid again. Such coals well made burn away in the open air without smoke and soot,, and with a little blue flame, are. tong a mouldering , or will not do it.at all,
don't much blacken, and give a more equal and greater heat than wood break not only according as their veins run, but accordingly to every direction; and even give a sound. The collier's labours, which he must do successively ure' represented in our stamp. Having found out a convenient place where wood is near, and the ground is neither stony nor sandy he justly measures it, cleanses it, and raises in the midst of the place a pole about which resinous splents are put. Afterwards wood is laid up perpendicularily by rows, and but below one hole is left for to kindie a fire. The heap of wood raised is covered with green sod, brush wood, moss and above with earth, so that the fire cannot burn uncovered, and is set on fire by means of the pole put through the hole close to the resinous splints. During the charking of coals particiüarly attention is recuired. The heap burnt up sinks down, and it's first covering having been taken off, it is cooled by some new one, and hereafter it is destroyed. Ordinarily in a great coüery many diverso charcoal-kilns are construed at the same time. The best time for charking coals is in summer in a more moist than dry and stor mous weather.



II Javor del carbonajo. f, VI. No. 20.
I L L A'VO |R D E L' C A R B O N A J O.
..V i «en parecchi lavorr che debbono farsi al fuoco, per i quali peró non si puö adóperar legna, ma solamente carboni, quali son quel de' fabbri, dei magnani, degli speziali, e d' altri. Per uso de' questi Ie legne si riducono in carboni, cioè quelle .parti di esse che abbruciandosi all' aria danno fummo, filiggine e fiamma, si separano senza che Ie legna s' inceneriscano. Questo perö non è nèfaole come forse altri pensa, e ci vuol molta prarica, ed abilita per far buoni carboni. Si puö bensi aver carboni fatti al fuoco scoperto nel forno, e sopra il focolarc, ma questi sono assai imperfetti, perchè la maggior copia delle parti combustibili è stata consumata dalle fiamme. Per far carb rm si lascia penetrar Ie legna da un fuoco che da fumo senza fiamme, afüne di estrarre Je parti acquose, e le altre che attenuano la fom, con cui le legna si abbruciano, e di rendere ancora piü sode le parte combustibili. Per questa cagione non si ammette alle le^na piü aria che bisogna per riscaldare, e roventarJe , e si •sppegne il fuoco dopo la separazione di.quelle .partj. Tali carboni ben fatti si abbruciano all' aria libera senza fummo, e filiggine, e con una fiammetta azzurriccia, non si putrefanno in lungo tempo, 0 giammai; annerano poco, e danno un calor piü eguale.
e piü forte che le legna: non si rompono solamente dalla parte del m.irezzo 0 delle vene, perö comunque si dirizzino, e danno ancora un suono. I lavori che il carbonajo dee far successivamente, si trovano rappresentati in questo rame. A vendo egli trovato un luogo convenevole, dove le legne sono a mano, ed il suolo non è pietroso nè sabbioso, lo misura giustamente, lo netta, o pone in mezzo di esso una pertica, attorno a cui si pongono scheggie resinose. Poi le legna in varj strati si pongono •perpendicolarmente le une sopra le altre, e solamente air ingiü si lascia un buco per appicciare il fuoco. II mucchió 0 sia la stiva di legne fatta si cuopre di cespugli, rami tagliati, e muschio, ed in cima di terra acciocchè il fuoco non possa bruciare scoperto, e si accende con la pertica che si passa pel buco vicino alle scheggie resinose. Mentre arde, dee osservarsi con attenzione particolare. II mucchio che ha finito d'ardere cala giü, e segli toglie finalmente la prima coperta, per rinfrescarlo con una nuova, e poi si distrugge. In una gran car. bonaja si fanno ordinariamente parechie stive insieme. Si fanno i carboni if piü opportunamente di state in un tempo piü umidoche secco, e burrascoso.
C3



De Vefuvius*
T. VT. No. 30.
De VESUVIUS.
•een der meest bekende brandende bergen , dat is een dier bergen, welken van tyd tot tyd vlammen, vuur gloeijende fteenen en een brandende vlociftof, welke men Lava noemt, uitwerpen ; ook is het land welke zodanig een berg omringt, op een verren afftand, geheel verwoest. De bergen vormen zelden bergketens, maar ftaan meestal op hun zeiven, zy hebben de gedaante van een geknotten kegel, en aan hunne bovenfte opening bevindt zig een gat, welke men na deszelfs gedaante Crater of Beker noemt, door welke de brandende Heffe uitgeworpen wordt. JVlen erkent een uitgebrande Vulcaan of brandenden berg aan . de gedaante, aan de nablyfzelen van den Cratcr en aan de Lava, die zig in deszelfs nabyheid bevindt. Het fchynt dat over het algemeen de uitbersting van een onderaardsch vuur, aan deze bergen derzelver geboorte gegeeven heeft, en dezelve allengs de gedaante waar in ze zig voordoen, heeft doen aanneemen. De uitbersting van een brandenden berg, wordt veroorzaakt door de menigte van brandende aardftoffen, vuurfteenen , zwavel, aardkoolen , rots aluin enz. Deze brandftoffen worden ligte1 lyk ontdoken , wanneer het water tot dezelven kan doordringen. Wanneer dat gebeurt, • brengt hunne vereeniging eene groote menigte dampen en veerkrachtige lucht voort, welke uitzetting het geweld des vuurs vermeerdert, en den fïag voortbrengt. De Vefuvius ligt in ltslien, in de nabyheid der « ftad fsapels. Hy rookt onophoudelyk, maar 1 werpt niet altyd vuur uit. De eerfte uit- i bersting van deze Vulcaan, waar van in de
mmÉ
gefchiedenisfen melding gemaakt .wordt, gebeurde in het 7911e jaar, onzer jaartelling. Herculanum en Pompeji, twee oude fteden in desrelfs nabuurfchrp gelegen, werden derwyze met asch , fteenen en lava overdekt, dat zy geheel verdwecnen en 'er geen blyk van hun beftaan overbleef. In het j-iar 1706 ontdekte men die plaatfen weder voor 't eerst, terwyl men bezig was een put te graaven. Verfeheide naarfpeuringen, hebben aldaar federt veele aanmerkelyke oudheeden doen vinden. In deze eeuw heeft men by de 30 uitberstingfn van dezen berg geteld; die welke de reversftaan le afbeelding voorftclt, is van den jaare 177a. Wan. neer deze berg in arbeid is, maakt hy eerst een verfchrikkelyk gedruis , welke alle de rondom liggende plaatzen verfchrikt, vervolgends werpt hy asch en voords fteènen uit, die dikwyls vier a vyf quintaalen weegen. Het is niet ongemeen uit deszelfs crater , geheele ftroomen vuurs , gevormd van zwavel, gefmolten metaalen en mineraalen te zien vloeijen, welke de nabyzynde ftreeken, op verfcheiden plaatzen tot twintig voeten diep overftroomen. Deze berg is zeer warm en vruchtbaar by zyn kruin. De uitneemende lekkere roode wyn, bekend onder den naam van lacryme Chris1, ti of ons Heeren traanen , is een van deszelfs voortbrengfekn. Het is ook nog opmerkelyk, dat de inwoonersdezer ftreeken niet ongaarne jaarlyks eene geringe mtberstingzien, >m dat als dan de aardbeevingen minder meligvuldig zyn, dan wanneer de berg in ust blyft.









Der Vcsuv.
T. VI, No go.
Der V E S' Ü V.
ClTehört so» den bekannfesten feuerspeien-: den Bergen d. h, zu denenjenifi,en, welche, von Zeit zu Zeit Rauch, f lammen, Blitze* glühen-Je Steine und glühende fliessende Materie, welche leztere Lava heisst, aus-. werfen, und dadurch oft weite Strecken Lahdes um sich her verwüsten. Diese Berge, welche auch Vulkane heisseh, kommen nicht in zusammenhangenden Gebirgen vor, sondern sind meistens freistehend , oben kegelförmig gebildet, und haben oben eine Oeifnung, welche der Krater heisst, und aus weicher die brennende Materie hervorbricht. An die'cer Gestalt, den Spuren des Kraters, und der in der iNahe befindlichen Lava erkernt man auch die erloschenen Vulkane, Ueberliaupt fcheint der Ausbruch des uncerirdischen Feuers diese Berge gèbildet und ihnen ihre Ges-alt nach und nach gegeben zu haben. Die Ursache von dem Ausbruche der Vulkane ist die grosse Mènge von enuündlicheu Materiën, als Sch-vefelkiese, Schwefel, Steinkohlen, Alaunschiefèr u. a. Diese entziinien sich leicht, wenn Wasser zu ihnen dringen kann, wobey denn eine grosse Menge elastischer Eanpfe und Lufrarten erzeugt wird, deren Ausbr.iche die Heftigkeit des Feuers verstaiken und das krachen- : de Getöse hervorbringen. Der Vesuv, weicher in italiën in der Nahe-von Neapei liegt,, raucht be6tandig, wirft aber nicht immer
Feuer aus. Sein 'erster Ausbruch, der in der Geschichte erwahnt wird, fallt in das Jahr 79 nach Christi Gcburt, wobey'die nahen Siaite Herkulanum und Pompeji von der ausgeworfenen. Asche, Steinen und Lava so überschüttet wurden, dafs auch nicht die geringste bpur von ihnen zurükblieb. Erst 1706 wurden sie beym Graben eines Brunnens wie.ier entdeckt, und bey weiterm Nachsuchen viele merkwürdige Alterthümer daselbst gefunden. in diesem Jahrhunderte ziihlt man gegen drcissig starke Ausbrüche. Der hier abgebildete ist vom Jahre 17701 Wenn der Berg wütet, macht er zuerst ein erschreckliches Getöse, da von alle umliegende üerter erschüttern,- hernach streuet er Asche, und wirft Steine aus, welche oft vier bis fünf Cemner schwer sind, Mehrmals kommen auch ganze Feuerströme von geschmolzenem Schwefel, Metallen und Mineralien aus der Mündung, und bedecken die (ïegend an manchen Orten auf sechszig Eilen tief. Uebrigens ist der Berg, besonders oben, ganz warm und sehr fruchtbar. Der sehr gure rothe Wein, weicher Lacrymat Christi heisst, wachstaiif demselben. NofchSsb zu merken, dafs die Bewohner dieser Gegend eine jahrliche massige Unruhe des Bergesnicht ungern sehen, weil das Land alsdann wenigern und gelindern Erdbeben unterworfen ist.



Le VéaUve.
L e V Ë g U V E.
T. VI. No. jo, I
JLitst un des völcans les plus connus, c'est a-dire une de ces montagnes, qui de temps en temps vomissent de la fumée, des flammes, du feu, des pierres brülantes, et une matiere fluïde enflammée, .qu'on nomme lave: aussi le pays qui les environne, est il ravagé a une trés grande distance. Ces montages ne forment point de chaines,mais elles sont la plüpart isolées. Elles ont la figure d'un cêne; et a leur partie supérieure se trouve une ouverture, nommée cratere, par laquelle sort la matiere enflammée. L'on reconnoit un volcan éteint a la forme, aux vestiges du cratere, et a la lave qui se trouve a proximité. II paroit qu'en gé néral 1'irruption d'un feu souterrain a donné naissance a ces montagnes, et leur a fait prendre petit - k - petit, la forme qu'on leur voit. L'eruption du volcan est produite par la quantité des matieres combustibles, telles que les pyrites, le soufre, le charbon de terre, 1'alun de roche &c. Ces combustibles s'enflamment aisément, lorsque 1'eau peut pénétrer jusqu'a eux. Quand cela arrivé, leur réunion produit une grande quantité de vapeurs et d' air élastique, dont la dilatation augmente la violence du feu, et produit le bruit. Le Vésuve est situé en Italië, dans les environs de Naples. II funie continuellement, mais il ne vomit pas toujours du feu. La première éruption de
ee volcan, de laquelle il soit fait mentfoa dans 1' histoire, eut lieu fan 79 de 1'ére chrétierne. Herculanum et Pompéii, villes voisines, en furent tellement couvertes de cendres, de pierres et de lave, qu'elles disparurent, et ne laisserent aucun indice de leur existence. Ce n est qu'en 1706 qu'on découvrit ces deux endroits, en creusant un puits; des recherches réitérées y ont fait trouver beaucoup d'antiquités admirables. Dans ce siècle, on compte prés de trente éruptions; celle qu'offre la gravure ci-join. te, est de 1'année 1772. Lorsque ce volcan travaille, il fait d'abord un bruit cffroyaWe, qui ébranle tous les lieux d'alentour; en* suite il répaod de la cendre, lance des pierres qui pesent souvent quatre a cinq quintaux. il n'est pas rare de voir sortir du cratere des torrents de feu, formés de soufre, de métaux et de mineraux fondus, lesquels inondent les environs, dans plusieurs endroits, jusqu'a cent vingt pieds de hauteur. Cette montagne est trés chaude et fort fertile i son sommet. L'excellent vin rouge, connu sous le nom de Lacrymae Christi, est une de ses produ&ions. II est encore a remarquer, que les habitants de cet endroit ne sont point fachés de voir tous les ans une légere éruption, paree qu'alors les tremblements de terre sont moins fréquents et moins forts dans lepays.



The mount Vesuvius.
T. VI. No. 30.
The Mount VESUVIUS.
his mountain is one of the most celebrated ignivomous mounts, t' is to say of those which from one time to another cast out smoke, flames, thunder-bolts, hot stones and some glowing and fluid matter called lava, and thereby oftentimes lay waste great tracrs of land about. These mounts, likewise called vulcans , are not all joined together, but mosdy stand one by one , and their upper part is conical, and has a hole called crater, of which the burning matter breaks out. By this form and the dints of crater and the lava to be found not far from it even the quenched vulcans are known. The éruption of the subterraneous fire seems to have formed successively these mouutains. The cause of the éruption of vulcans is a great quantity of matter apt to take fire, as minerals ofbrimstone, pit-coals, leaves of alum" &c. These are easily kindled, when they can be touched by water, and then a' great deal of elastic exhalations and kinds of air will be generated, the éruption of which increases the vehemency of the fire , and causes the cracking. The mount Vesuvius in Italy not far from Naples smokes conti nually, but not always spits fire. It's first
éruption mentioned in story did happen in' the year 79 of our Lord, and thereby the nigh towns of Herculanum and Pompeji were so much covered with ashes , stones and lava, that not the least mark remained of both of them ; which towns were net sooner discovered again than 1706 in the digging of some well and further researches being made many remarkable antiquities were found there. In this century almost thirty eruptions are counted : that which here is represented, is of the year 1773. The mountain being agitated makes at first a terrible noise , by which ati places about it are shaked, then it spreads asches and casts out stones oftentimes of four or live quintars weight. Hereafter whole torrents of brimstone, metais a::d minerals come out of the mouth and cover the country in some parts to the hight rf sixty ells. As for the rest the mountain particularly above, is very warm and fertile. The excellent vine called i*acrymac Christi grows upon it. It is to be remarked still that the habitants are not grieved for a moderate annual agitation of the moutain, because the country is exposed by such a one to fèwer and less vehement earthquakes.
No. VI.
D



11 Vesuvio T. VL No. 3*
Il V E S U V I O.
^Atesto è uno de* piü celebri monti ignivomi cioè di quei che di tempo in tempo buttano fiamme , fummo, fulmini, pietre infocate , ed una materia fluiJa, e rovente detta lava , e perciö spesso devastano lunghi tratti di paesi. Quësti monti chiaraati ancora volcani non son giogaje, ma per lo piü stanno isolati, ed hanno la parte süperiore conica, ed in cima un buco detto cratere, da cui sbocca la materia ardente. Per questa forma siccome per i vestigj del cratere, e la lava, che si trova nella vicinanza, si conoscono ancora i volcani spenti. L'eruzione del fuoco sotterraneo pare aver formato successivamente questi monti. La cagione dell' eruzione de' volcani è la gran quantita di materie accendibili, come di minerali di zolfo, carboni di pietra , sfoglie d' allume &c. Queste si abbruciano facilmente, quando dall' acqua possono toccarsi, ed aliora genersno assai molte esalazioni, e spezie d' aria elastiche, le cui sortite accrescono la veernenza del fuoco , e cagionano il fragor rimbombante. 11 Vesuvio che si trova in Italië vicino a Napoli, fumma sempre ma non sempre getta fuoco. La prima eruzione di esso
mentovata nella storia succedette nelP anno 79 di Nostro Signore , per laquale le citta vicine d'Ercohno, e Pompei furono talmente aggravate di cenere , pietre, e lava , che non rimase il menomo vestigio delle stesse , non prima dell' anno 17C6 nel cavare un pozzo ritrovate , nelle quali facendo6i ricerche ulreriori molte antichita rimarchevoli si scoprirono. In questo secoio si noverano incirca trenta eruzioni: la qui rappresentata è dell' anno 1772. 11 monte agitato prima da un iracasso orribile , da cui tutti i contorni vengono scossi, poi sparge cenere, e getta pietre sovente di peso di quattro 0 cinque quintali: poi vengono dalla bocca torrenti di fuoco di zolfo, metalli, e minerali disciolti, e cuoprono la contrada in alcune parti fin all' altezza di sessanta braccia. Del resto il monte particolarmente di sopra è tutto caldo, ed assai fertile. II buonissimo vin rosso detto ancora lagirma di Christo cresce fopra esso. Si dee rimarcare ancora che gli abitanü non si dogliono d' una annua agitazione moderata del monte, perchè per una tale il paese non è esposto a si molti nè si violenti tremotu



nadere en volledige
VERKLAAR ING
<j der. voorstaande
ÏÏLE1TYE1BEELDII6EE
i. De A M P H I M A C H U S.
Van deze Vlinder zelve - kunnen wy, - als zynde eene uklandfche, en zelfs zeldzaame Oostindifche, waarvan weinig meer dan dërzelver uiterlyke gedaièite en coitleiir bekend is, niet meer by brengen dan het geen er reeds van in ons Prentwerk gezegd is, doch daar de Ridder Linn^eus begreepen heeft, om deze min be!;ende Infe&en met' benaamingen, uit de Fabelkunde ontleend, te benoemen, zal het niet geh^i'overtollig zyn, ' om de gefchiedenis, dier helden of Wezens, hier beknoptelyk by te voegen, ten einde men, het Infect dat derzelver naam draagt, willende benoemen, ook eenigzins weete wat dieJ naam betekene. 'Amphimachus of de Dubbekflryder, behoorde onder die Vorften, welke tot wraak van de fchaaking der fchoone Helcna, de vrouw van Menelaus, Koning van Spana, door Paris, den zoon van Priam, Koning van Troyen, onder het bevel van Agamemwn, de broeder van Menelms, overal door geheel Griekenland, 't welke te dier tyd in veele kleine Koningryken gefchift Was, naar Troyen togen, en die Had na tien jaaren belegs , weder verlaaten hebbende, dezelve eindelyk met een krygslist veroverden, elk dezer Vorften bragt tot die onderneeming volk en fcheepen aan, en onder andere deze Amphimachus de zoon van Clcatus, die Koning Van Elca was, tien fcheepen; anders is er van hem niets byzonders bekendj wordende hy flegts ééns by Homerus genoemd,
•d'jd .......,.i y< ;i o i..>> . . . . ii'jL'.uv.ri . ■ n hlA xt^haa kif ti
2. CERBERA.
eze Vlinder wordt benoemd na den helhond Cerberus, welke met drie hoofden den vloed Styx , en deri ingang der önderaardfche gewesten 'bewaakt.' Het was de zoon geweest van Typhon en Echidna, gelyk Hesiodus in zyne Theogonie of Godenteelt fchryft; De uitleggers welke eenigen zedelyken zin aan dit fabelwezen geeven willen, meenen dat VOLL. VERK. No. VI. A het



a
CERBERA.
het de voordteeling alter natuurlykê" dlngeif."betekentr wyï Typhort^vz. hunne meening: bette betekent en Echidna in de Griekfche taaie adder beduidt, 't welke de koudfte onder alle dieren is, aan welke, hoedanigheid en vermgfrging ,van koude ea hette'ide oö/fprong van alle natuurlyke dingen moet toegefchreeven «vorden; gelyk dan de fabel ook zegt dathy de Goden, of uit de bovenfte gewesten nadereffdê #e*zenY( aahgenfaam ftreelde, en die van de aarde naar beneden kwamen vreeslelyk aanbafte, . als hebbende een byzondere toe-, generenhe d tot alles, wat ontftaat en gebooren wordWmaar een afkeer van het gene .wat flerft en vergaat. Doch daar het hier de eigentlyke plaats niet is, om breeder over de. ze ftof uitteweideri, zullen wy het gene er nog verder van te "zeggen zoüde vallen, be» waaren tot wy :heia onder dc- Mythologifchp beelden aantreffen.
3. De BYËN VLINDER.
* I psójj hwlmiH'tóè- 'H] t.>■:■.' el «1 Wnto?' 'vA tUb mtitr.ó yd »wi -«i
]30eha1ven derzelver befchrvving, welke reeds, benevens de afbeelding, naauwkeurig in ons werk voorkomt, kunnen wy almede over dit Infrct niet veel zeggen, dan wy zulIen ons hier eene ghfing veroorlooven, betreffende den naam Sphinx, welke deze en de . voorgaande foort van kapellen , en in het algemeen zulke vlinders , Je alleen in de. morgen- en avondfehemering vliegen, gegeeven is. .Wiarfchynlykst komt het ons voor, dat men die benaam ;ng tiitgel oozen hebbe, wyl zig.de kleire voorwerpen, als. zyn. zodanige fladderende' vlindenjens , . by. gebrek aan he,t helder zonnelicht, waar in de Dag - .kapellen , met heure kleuren fchittem , nvyfTelacrHg en raadfdach* tig vcord^e-, en men onder het vl egen niet nderfc! riden kan, v\elke kleur of gedaante ze eiffentlyk hebhen. Zynde de mzn} Sphinx ontleend van .het gedrocht met een. menfchen aangezicht,, waar yan de ouden verhaald hebben, dat het te Thebe vreeslyk* venvoestin;ten aanrichrede, en niet konde verwonnen worden, dan door hem, die zeker raadzel, fret wélk dat monster uitgaf', konde raaden; welke bekwaamheid etn idyk jn den anders ongelukkigen Oedipus gevonden werd, die dus ook het raadzel geraaden hebbende, het monster verfloeg.
J, 'T l[ 11 \: 3 J .2
4. De KEUKENSCHEL
j. : n " .'•*, pa vthyr tx>".i-t3 bflorifed ra'j sr. trnoomo ibwnt "-' -Yr 3» H Ue Planten, welken by ons den naam van Bokkenbaard draagen i, "m de Griekfche taalIragopogon en in de Larynfche Brei barba genoemd worden , zyn van veeJerlei föorten,, doch . die allen niet .veel in gedaante van eikanderen verfchiilen: de
A . . ui. Ï3, . hai-



De KEÜKENSCHEL
3
hairigheid van derzelver bladen» heeft veelen derzelven den naars van Boksbaard,, en de klokvormigheid van deszelfs? bloemen aan deze; dien van Ktukenfchel doen geeven.
Het aartig bloempjen, 't welke frer te lande langs de wegen wast, en over het algemeen, kaarsje/; geheeten wordt, om dat men deszelfs bairfyner A-efehjens, welke met fterretjens aan de toppen uitloopen, wegblaazen kan, even als of men eene kaars uitblaast, behoort almede tot deze foort, en in dat, om deszelfs gewoonheid ongeacht plant jen, vindt men;, hetzelve met naauwkeurigheid befchóuwende,- een verbaazend wonder der fchepping.
5. De BELLADONNA.
ïwj^t'jf iwli&l ab .sjnacfe&s ni isas os $i$ «. rjajaoiiaov spijs 2: i ... . <.sass ■Ook Nachtfchade genoemd, is ook reeds by de oude Herbaristen bekend geweest', onder den naam Nascayv, welke naam ook aan den Doornappel of ■ Stramonia gegeeven wordt. Zy wordt ook groote Nascaye en Dullébezim geheeten. 1 Zy beeft-ronde getakte, tamelyk dikke fteelen, drie a vier voeten hoog, van bleek roode of bruinachtig roode couleur; De bloemen zyn langwerpig hoi 1 en uit den fchoot van- de bladeren fpruitende, donker paarsch van kleur; deze bloemen veranderen in eene vrucht, in de gedaante van een aardbezie, van zwartglaniige verwe, zo groot als een middelbaar kriekjen , met veel klein en bruin zaad gevuld.' De wortel is lang en groot, en fchiet alle jaar met niéuwe fpruiten uit. Men noemt dit vergiftig kruid, in de Latynfche taal, Solanum Lethah. Het uitwerkfel van deszelfs vergif, is, of een doodelyke ilaap, of beroerdheid van zinnen, en dulligheid; veel er van gebruikt zynde, volgt de dood oogenblikiyk.
A ft
jsim töiaiü over



1 ' "•»» - ij iuiJJ* ..•-•»•«»_ (iguau i^ViVATJO usv :. ;? ,>•'. n
OVER D E
yjn r,. a-j tuév m$vit sfi■'éansl sfijfil et réd : • .ïtj' f n$jffiübld jurtjj 3*
VI SSCH EN
IN 'T ALGEMEEN,
JD^it uitgebreide Ryk der fchepping, verdiént inzonderheid'ónze aandacht, daar de wezens, die in het zelve voorkomen, zig zo zeer in gedaante als leefwyze, van alle ande» xe dieren uitzonderen, dat ze volftrekt een leevende waereld op hun zei ven uitmaaken, die
• verre het grootfte gedeelte van onzen aardbol bevolkt, en zo. groot in getal van wezens is, dat ze waarfchynlyk alle ce overige leevende fchepitlen, in getal overtreden, zoo
•men de bloedelooze dertjens, wier aantal b\na oneindig Ichynt, tiaar iet zelfs, waar het ons oog ontvlu^t, als op ■ nü-uw weer fcbym anntevangen, van dit gezegde uitzondert. : ' . r ;, .„
In zulk een onberekenbaare en zo zeer van gedaante verfchillendè waereld van wezens, .eene foort van oide en ra-gfchikking uittevindtn, is eene:«eer. moeijehke taak, en evenwel heeft het fchrander meniehelyk veiuuft, dat byna alle* onder zvn bevang weet -te brengen, eene .weetenfchap uit^edagt, waar door het ió \H*t ,s, om ook debewooners .der wateren..in clasfen,,en rangen te verrieden,., en .dit. talloos, .«oor elkander weemlend lieir, in eene geregelde oïde voor zich, als ware, te toen.uptrekken, en elk afzonderlyk wezen, zyn bepaalde orde i n plaats aan te wyzen. Deze weetenfchap noemt men Visch» 'kunde, of met een woord uit de Griekfche laaie, waaruit wy byna alle onze weetenfchappelyke kunstwoorden putten, ontleend, kntyolosie. En deze weetenfchap welke door den grooten Linn^üs, al mede een nieuw Ucht van orde en klaarheid ontfangen beeft, geeft ons de navolgende algemeene bepaaling van de visch:
De visch is een waterdier, dat van bloed vo rcien is, en geftadig in het water leeft het zelve nooit vrywillig verlaat, geen pooten, hrnar vinnen heeft, en met fchubben of een gladde huid gedekt is. Het heeft geen haken, ademt, of door middel der leng, of door de kieuwen, en heeft flegts ééne maag.
Deze is nu wel de juiste bepaaling der eigentlyke zo genoemde Visfchen, echter wanneer wy alle in de wateren leevende dieren in aanmerking neemen, dan kunnen'wy nog onder deze algemeene benaaming betrekken, die foort van dieren, welke zig zo wel in het water, als op het Iaid kunnen ophouden, door de longe ademen , leevende jongen baaren, en dezelven met zig voeren, en dus veel overeenkomst met de landdiere^ hebben, en onder de benaaming van Amphibièn, of dubbdkevende zeedieren,
een



over de VISSCHEN in 't ALGEMEEN. 5
een afzonderlyk foort op hun zeiven uitmaaken; zo ook zyn van de eerst gegeevene bepaaling uitgezonderd, en maaken een gedacht op zig zeiven uit, die waterdieren welke in harde fchaalen of fchelpen leeven, en niet buiten dezelven beft aan kunnen, wel» ke men onder den naam van Schelpdieren, van het overig gedacht der visfchen afzondert, en almede.' afzonderlyk befchouwt, en in byzondere rangen en claslèn fchift.
Doch om vooreerst by de eerfte en voornaamfte foort der Waterbewooners te blyven ftilftaan, merken wy al terftond m dezelven op, het voornaamfte kenmerk, dat hen van alle de overige dieren onderfcheidt, en dat is de beweeging; deze immers geeft ons, in alle dieren een onderfcheidend en algemeen kenteken van hunne afzonderlyke wyze van beftaan aan de hand. De viervoetige dieren beweegen zig voornaaamlyk, door op vier pooten te looptn; de vogelen door het vliegen; en de visfchen door zwemmen; maar om dit wunderfyk geftel, waar door de visch dit heerlyk kunstwerk ter uitvoer brengt, wel te kennen, dienen wy alvoorens eene naauwkeurige befchryving derzelve vooraf te laaten gaan.
De visch is voomaamlyk kenbaar, aan de volgende doorgaande lighaamsbouw; zy beftaat naamlyk uit den knp, romp en ftaart. De kop is onmiddelyk aan den romp gehecht, en, onder de veelerleye onderfcheidene foorten der visfchen, van eene zeer verfchillendè gedaante, doch over het algemeen is hun lighaam langwerpig, en gewoonlyk aan de zyden famen gedrukt, by fommigen plat, by de Aaien fpits, en by de Dora'den ftomp. Meestal is derzelver huid glad, en onder dezelve wordt een omwindzel van vet gevonden; dikwyls is de huid ook rimplig, fteekelig en met fchubben bedekt; zy zyn voords van kieuwen, vinnen, en een ftaart voorzien, welke eerfte haar voomaamlyk tot de ademhaaling, en de twee laatst gemelde tot het zwemmen dienen. Maar wel voomaamlyk is de ftaart het eerfte en voornaamfte middel ter voortgang, welke de visch bezigt, en heur zwemmen, dat men oudtyds met het roeijen, door middel van riemen, vergeleeken heeft, en waarna de eerfte fcheepvaarers, ook aller waarfchynlykst hunne 'wyze van de booten met riemen door het water voorteftooten, ondeend hebben, is minderen derzelver vinnen, waarop men deze uitvinding gegrond heeft, dan wel aan den ftaart toe te fchryven, waarmede zy op dezelfde wyze, gelyk wy onze booten met prikken door het water voort doen fchieten, hunne voortfehietende beweegmg, in die ligt te klievene hoofdftof bewerken; dienende de vinnen veel eer als thands de zwaarden aan de grootere fcheepen, om de waggelende beweeging, welke het gebruik van den ftaart alleen zoude te weeg brengen , te maatigen, en den voortgang meer gelykmaatig, en daarom ook zo veel te fneller te maaken.
Behahen dit eigenaartige , 't welk de visfchen algemeen eigen is, kan men nog als
iets zonderlings by dezelven opmerken , een zeker vet- of olieachtig vemis en Iymachtig
vocht, dat hen de geheele huid overdekt en uit een oneindig aantal vaatjens onder de
huid en tusfehen de fchubben door , uitfypelt. Dit vernis vernieuwt zich ieder oogenblik
en het bezorgt de zonderlinge buigbaarheid van het lighaam dezer waterdieren en de
bekwaamheid, waarmede ze, door de engfte gaten en naauwfte doortogten, weeten heen te
A 3 dnn*



6* óver de VISSCHEN in 't ALGEMEEN/
dringen. Voords is by deze fchepfelen nog aanmerkelyk, de in hun lighaam beflotene lucht' blaas, door welks uitzetten of .inkrimpen, zy zich naar boven- en benedenwaards kunnen beweegen. Ook zyn de kieuwen, waardoor ze het water dat ze geduurig in den mond opvangen, ook weder beurtelings geduurig uitwerpen, en die hun tevens tot de uitademing, gelyk de nnnd tot derzelver inademing dient, verftrekken, by hen aanmerkenswaardig.
De visch is insgelyks, van de voor heure leefwyze noodzaakelyke zintuigen , voorzien. Wat heur gezicht betreft, het zelve is eenigzins anders ingericht, dan dat der landdieren , wyl zy in eene middenftof leeven, die, dikker dan de lucht zynde ook een verfchillendè buiging der lichtftraalen, te weeg brengt. Het christallyne vocht heurer oogen, is derhalven ook in een ronder vorm te famen gedrongen, zo dat de buiging der lichtftraalen, welke by ons in tweeën gefchiedt, in eens by dezelve bewerkt wordt. Zy ontbeeren ook, na het algemeenfte gevoelen, den reuk niet; dewyl men by de meeften derzelven, twee ronde openingen aan het uitterfte van den bek opmerkt; weike allerwaarfchynlykst hun voor neusgaten dienen. Gelyk men dan ook opmerkt , dat zy, door welriekend aas, aangelokt, en door flank verdreeven worden; inzonderheid is de lucht van zwavel hen tegen, en fcheepen welke met zwavel belaaden of eenigzins met zwavel genr befmet zyn, worden door de visfchen ontweeken, en men kan uit dezelve geene visfchen vangen. Wat den /maak betreft, daar aan valt veel minder twyffel of zy denzelven bezitten. De keur welke zy in derzelver voedfel en aas aan den dag leggen, neemt daaromtrent alle onzeekerheid weg ; zo ook is het gelegen met derzelver gevoel; zoo men hen flegts de fchubben affchraapt, wordt men aan heure ftuiptrekkende beweeging, het beftaan van dit zintuig, by hen ten duidelykften gewaar. Zelfs de harde fchaal visfchen , geeven blyken van gewaarwording, wanneer men hen aanroert. De Garnaat krimpt en fpringt, de Mosfel en Oester fluit zig, zcdra men flegts heure fchelp immers van binnen aanroert. Alleen het gehoor, is aan meerdere zwaarigheid onderhevig. Men heeft van ouds gemeend, dat de visfchen zulks niet behoefden , wyl het water waar in ze leeven, den doorgang van het geluid , grootelyks belemmert. Doch laater en herhaalde proeven aangetoond hebbende, dat het water meer dan men recent toegang aan het geluid geeft, en men in hetzelve de geluiden in de lucht gemaakt, gelyk ook weêrkeerig in de lucht, de geluiden welken in het water gevormd worden, zeer befcheiden. lyk hooren kan, is men van dat gevoelen afgegaan. Maar men heefr al verder getwyffeld, of de visch wel van een tot het gehoor vereischt wordend zintuig, voorzien ware; men begon dat naauwkeuriger te onderzoeken, en bevond indedaad dat zy wezenlyk met oorgaten voorzien is, doch dat dezelve zo zeer kleen zyn, dat ze by de raeesten, op het uiterlyk aanzien, niet in het oog vallen, en zelfs aangeweezen zynde, nog met veel moeite gezocht moeten worden, - daar men er den kop van een kleine fpej naauwlyks infteeken kan. Voords heeft de Hoogleeraar P. Camper, in eene verhandeling over dit onderwerp, [*] deze zaak nog naauwkeuriger onderzocht en duidelyk in de Kabeljauw , Schelvisch en Snoek , niet alleen deze nu reeds bekende oorgaten, maar zelfs de gehoorzenuw, die zig met veel takverfpreidingen over een beursjen waarin de gehoor been-
tjens
t*j Voorkomende in di werken der Hollandfche Maatfchappy, VH. D, ifte St. bladz. 79.



•over de VIS SC HEN in 't ALGEMEEN. 7
tjens gewikkeld en verfpreid zyn, aangeweezen, en dus de twyffeling over het zinmig des gehoors in de visfchen , ren eenemaal weggenomen. Verder leert ook de ondervinding , dat de visch aandoening van geluiden heeft, daar zulke die in vyvers voortgeteeld worden, op het fluiten van den oppasfer „ of wie her ook zyn moge, boven komen en naar den kant, van waar het geluid zig doet hooren , beenen zwemmen ; ja zelfs door het luiden van een' bengel tot hun dagelyks voedfel te ontfangen , famen komen; andere visfchen weder betoonen een' afkeer van fommige geluiden te hebben; in Zweden waar men zig op veele zeedorpen, met de Eraasjcm visfchery onderhoudt, is het luiden der klokken, geduurende den visch tj'd , verboden , en ook is by den mond der rivier Tornea waargenomen, dat de Sj/m, welke daar in groote menigte gevangen wordt, op het geluid van het affchieten van eenige metaalen ftukken, met geheele fchaaren , naar zee terug zwom.
Maar behalven het gehoor, heeft men ook aan deze waterbewooners de ftem ten eenemaal ontzegd, waarvan het fpreekwoord: hy is zo ftom als een visch, deszelfs oirfprong ontleent, waarom die meening ook als zynde de algemeenfte door de fchryver der hier voorgeplaatfte verklaaringen gevolgd fchynt, echter is ook deze ftelling door de ondervinding, by fommige visfchen, kragteloos gemaakt. De Wal visfchen, maaken fomtyds een loeijend geluid i dat op een* zekeren af ftand-gehoord kan worden. Zekere visch Rtinald geheeten , die op de noordfche kusten gevonden wordt, laat, gevangen zynde, nog wel een half uur lang, na dat hy uit het water gehaald is, een brommend geluid hooren r op de kusten van Comwall, in Engeland wordt een visch gevangen, die, wegens derzelver piepend geluid de Pieper of Fluitjpeeler geheeten wordt, en eindelyk de Knorhaancn ,' hebben insgelyks hunnen naam van hun knorrend geluid ontfangen.
Om nog één enkel woord van den omloop des blocds in de visfchen, te fpreeken; komt inzonderheid hier in aanmerking, dat er, wat de gedaante van het- hart; en den graad van warmte of koude des bloeds aangaat, in de onderfcheidene geflachten der visfchen , een kenmerkend verfchil plaats heeft. De gefchubdcn, hebben flegts éénè holligheid en één oor, en het hart en hun bloed is koud. De Walvisfchen, en aile visfchen die tot derzelver foort behooren, hebben daarentegen warm bloed, en zyn van twee holligheeden in het hart voorzien. Met den omloop van het bloed , gaat het op de volgende wyze toe: het bloed uit het hart, door deszelfs famentrekkende beweeging geperst wordende, begeeft zig in de kieuwen, waar het aderen aantreft, die door het geheele lighaam der visch verfpreid zyn, en weder in het hart hunne uitloozing hebben; waar door dan ook de omloop des bloeds, in deze zo wel als in andere met bloed voorziene dieren, te weeg gebragt wordt.
Men kan het geheele gedacht der visfchen in het algemeen, in twee foorten onderfcheiden, naamlyk: in die welke zig alleen in de zee.ophouden, en daarom zeeviscft genoemd worden, en in zulke welken alleen in zoet water kunnen leeven, en van daar den naam van riviervisch draagen. De wyze waarop de visfchen zich vermenigvuldigen, is insgelyks wel waardig om hier ter loops aangeftipt te wordeu. Het manlyk gedacht van deik ven is voorzien van tehom, zynde een deel der visch, dat uit twee onregélmaatige lighaamen
ba-



t over de VISSCHEN in 't ALGEMÉÉN.
beftaat, zynde voords byna in lengte gelyk aan den geheelen onderbuik der visch, welken zy beflaan; de wyfjens daar tegen bezitten een talloos aantal, in twee vliefen beflootene, eigens, welken reen de kuit gewoon is te noemen; dezen fchiet het wyfjen in het water uit, en het mannetjen befproeit dezelven met het fap dat in de hom uit deszelfs lighaam opgevangen wordt. Deze alzo befproeide eitjens, zyn vruchtbaar en leveren elk weder een visch op , waaruit de ongemeene vruchtbaarheid der visfchen is afteneemen, als men flegts alleen van de kabbeljaauw hoort, dat er gevangen zyn , in welke men regen millioen en driehonderd vier en veertig duizend eitjens gevonden heeft,fchoon nu juist uit elk derzelven geen visch voortkoomt , daar er ook een groot aantal tot voedfel en aas van andere visfchen dient, is het echter waar, dat er ook een zeer groote menigte derzelven bevrucht wordt, en tevens dat de wysheid des Scheppers hier weder zichtbaar uitblinkt, die het talloos heir der visfchen, hoe veelen er ook tot voedfel van den mensch gebezigd worden, daar geheele volken enkel van visch leeven, waarvan zy den naam van Ichtyophagi of vischeeters, reeds by de ouden bekomen hebben, door dit middel niet alleen in ftand houdt, en nog dagelyks in een als 't ware onuitputbaaren overvloed voor handen doet zyn, maar hen in dat zelfde middel, waardoor der-, zeiver vermenigvuldiging bewerkt wordt, ook hun onderhoud en voedfel doet vinden.
Eindelyk zyn by de visfchen nog zeer opmerkelyk hunne beftendige reistogten, hun onderlinge oorlogen , hunne listen om alle gevaar te ontwyken, en de laagen daar aan natuurlyk eigen; doch van dit alles zullen wy nog wel by de uitbreiding der befchryving van fommige visfchen in het byzonder, gelegenheid hebben te fpreeken. Thands komt het ons voor, zo wel met betrekking tot ons beftek als tot ons oogmerk, over de visfchen in het algemeen genoeg gezegd te hebben, en wy gaan over tot de meer byzondere befchry ving van de Karper, daar het onderzoek dier visch tot een algemeen voorbeeld voor de befchry ving van andere visfchen kan dienen; wyl in deze visch, alle de meest aanmerkelyke deelen, die in andere dikwyls ontbreeken, by een gevonden worden.
Alvoorens echter tot eene nadere befchryving der visfchen over te gaan, dienen wy nog aan te merken, dat het geheele geflacht der zeiven in het algemeen , Systematisch of ftelfelkundig, in vier orden verdeeld wordt, onder welken alle de byzondere geflachten der visfchen gerangfehikt worden. Die der eerfte orde worden geheeten Kaalbuiken, CApodes~) of zulken die geen vinnen aan den buik hebben. De tweede orde is die der Keelvinncn, Qugulares,) welke de vinnen, die anders aan den buik gevonden worden, aan de keel hebben. De derde orde is die der Borstvinnen (TboracicO wier vinnen aan de borst geplaatst zyn, en eindelyk die der vierde de Buikvinnen (Abdominale*) wier vinnen aan deu buik gevonden worden; onder deze orde behoort ook:
D E



Di KARPER. (CvniNos);
Met eeflagt der Karpers is zeer uitgebreid, en alle de foorten die er onder betrokken worden hebben eene langronde gedaante, en een met hoornachtige , meestal witte en Plande fchubben bedekt, lyf; de meesten hebben geen tanden m het kmnebakken, en, in de huid der kieuwen, worden drie graaten gevonden
Men betrekt onder het gedacht der Karpers, een en vyfhg foorten, welke allen met byzondere naamen benoemd worden.
Dc gemeen Karper C Corpo) , die wy oP onze afbee ding naauwkeung voorgefted hebben is die visch, van welke het geheele gedacht deszelfs naam ontleend heeft, zy wordt van alle de overige door de derde zaagvormige graat die in heure rug vm gevonden wordt, onderfcheiden. Zy heeft een' grooten kop en breede zyden De km. Lakken zyn van eene gelyke lengte, en met ktane tanden bezet, aan eken hoek der mondopening, ontdekt men een' langen, en aan den neus twee korte baarden. Het Wheele lyf is "et groote fchubben bezet. De lyn der zyden, maakt, in den aanvang, eene kleine buiging.' Het voorhoofd is blaauwachtig zwart De wangen zyn biaauw en de liPPen geel • 2e buik en keel witachtig ; de ftaart en de zyden naar den buik ftrekkende, zyn vaneen geele couleur; en de ftaartvin is gefpleeten.
De Karper is eigendvk een inwooner der zeeën, vloeden en vyvers van het zu.dlyk EumPvan waafzy in de noordelyke gewesten verfpreid is; M*sch A, heeft deEuropa, van vaar y Holland e„ PeterOxe in 1560 naar Denemarken overgetZ £ 5L*S "~ her Noo*„ «d *. on„artte
veer menievuld £• neure rvtya 10 ■ — J V ^ *. ■
zeer menigvuiu.* j , , .. „ u0<„™c>r.» ^1-,otft>n nn. nm heure kuit
vers
:rs zeer menigvu *. bewasfene plaatfen op, om heure kuit
? n"ehZ> Zy 1- zeer fterk voort, alhoewel derzelver kuit ten deele aan daarin te fcheen. kikvorfchen tot aas ftrekr. Immers de Natuur heeft
T££ van' vSfTzeer vruchtbaar gemaakt, wordende er in de kuit van een karrer aa,rt ten minden 0971000 eijeren gevonden.
hefbaarS aan voedzel ontbreekt, groeit zy zo fnel, dat zy jaarlyksch nog eens zo het haar met a aa„zienlyke grootte. Inden jaare 1711 «te Btsfihopshaufen
ZWalT van Frank h aan den Oder een karper gevangen, welke twee en drie vierde S ïbreed, en met groote fchubben bedekt was, en 7o ponden gewogen
S, er zyn ook elders van 38 en van 15 tot ao Ponden aangekweekt. ^ VOEL. VERK. No. VI B



io DEKARPER.
De Karper is zeer taai, en kan als men haar een in Erandewyn geweekt ftuk brood "in den bek fteekt, zeer veire vervoerd, en geduurende de reis in het leven behouden worden. Men kan ze ook, des winters, in een met mosch overdekt net, zeer lang in het leven houden, wanneer men dat aan het gewelf van den kelder ophangt, en het mosch dat er in ligt met water nat houdt. Zy wordt daarin ook in korten tyd zeer vet, wanneer men haar met zemelen in melk geweekt en falade vlytig voert.
Het vak moeilyk om een karper in het open water, met een net [te vangen. Zo dra ze het zelve gewaar wordt, fteekt ze den kop in het moeras, houdt den ftaart in de hoogte en laat het net over zig heenen gaan. Somtyds fpringt zy er ook wel overheen, en verfchuilt zig op nieuw weer in het moeras. Met de hengelroede laat zy zig in het volle water gemakhelykst vangen, wanneer men aan dezelve een aard wurm fteekt. Inde visch bewaarplaatièn worden ze zo eigen aan den mensch dat ze door fluiten, naar de plaats waar men hen voêrt, gelokt kunnen worden. Waarom ze ook door eenige voornaame Lieden, die ryke landgoederen bezitten, tot hun vermaak, doorgaandsch na gehouden worden; waardoor men gelegenheid gehad heeft om den hoogen ouderdom die de karper bereiken kan naartevorfchen, daar er fommige in diergelyke vyvers ge. vonden zy n , die honderd en meer jaaren in dezelven geleefd hadden; het geen men aan een' ring dien men hen, toen ze er eerst in geplaast werden, om den hals gedaan en waarop men het jaartal gefteld hadde, ontdekken kan. In den koninglyken üoltuin van Charlottenburg vindt men Karpers, die, wegens hunnen hoogen ouderdom, met mosch bewasfen zyn.
De Karper heeft een* zeer aangenaamen fmaak, die echter na het onderfcheid des waters waarin ze leeft, zeer verfchllend is.
Men 'kookt ze of in zout water, en eet ze dan met wyn azyn, of zy wordt1 met Bier en Azyn gekookt. Ryke lieden laaten ze ook wel met 1'ordellen dardeeren en aan het fpit braaden. Die welke in de Elve gevangen worden, inzonderheid van den Herfst tot in het voorjaar, zyn de Imaaklykfte. Die in vyvers, welke moerasfig zyn gehouden worden, hebben dikwyls een' zeer grondigen fmaak, doch men kan ze dien
beneemtn, door ze in vischkaaren in loopeni water te zetten. .
De Karpers leveren in verfeheide landen, een gewigtig producb van Koophandel op. Uit de Pruififche Zeehavens worden jaarlyksch veele fchepen met Karpers naar Rusland \ en Stokholm verzonden. Uit derzelver kuit wordt die Kaviar gemaakt, welke in Con. ftaminopolen, aan de zig aldaar bevindende Jooden verkocht wordt; immers daar aan die Natie flegts het eeten van gefchubde visch geoorloofd is, mogen zy de Kaviar van $teur niet eeten, wyl die uit de kuit eener ongefchubde visch gemaakt wordt. De gal dezer visch, wordt door de fchilders tot fapgroen gebezigd, ook dient dezelve tot hel verwen van Turksch Papier.
Eer wy van de Karper afftappen, kunne» wy niet nalaaten, hier dat gene' byte* kerken, het welk de Heer du Vcrm], van de ademhaaling dezer visfchen aantekent,
wyl



DE KARPER.
11
Wyl deszelfs opmerking daar omtrend op alle de visfchen die door de kiemen ademen, en waarvan wy nog fommigen in het vervolg zullen moeten bybrengen, toepa^felyk is. Hy zegt dan: „ De bek opent zig, en wordt verlengd door het uititeeken van de „lippen, de keel zwelt, en de kieuwen dekzels, die eene beweeging hebben, als de „kleppen van een blaasbalg, van elkander wykende, beweegen zig buitenwaards, met „ hun midden alleen, terwyl een van hunne ftukken, dat op een foort van knietjen „ draait, de openingen der kieuwen gelloten houdt, ligtcnde zig wel een weinig op, „doch zonder het water in te laaten, nademaal het vliesjen, waar mede de dekfels ge„ boord zyn, de opening naauwkeurig fluit. Door dit" alles wordt de wydte van den „ bek vergroot, en het water dringt in deszelfs holligheid, even als de lugt in de „longen, door de uitzetting van de borst, in de Land - dieren. Ten zelfden tyde ope* „ nen zich de boogswyze ftukken der kieuwen , en wyken van elkander, hun midden „ wordt verbreed, het borstbeen wykt af van het gehemelte , cn alles loopt famen om „ een grooter hoeveelheid van water in den bek te brengen. In dezer voegen gaat de „inademing der visfchen toe. — Vervolgends fluit zich de bek, de lippen trekken „zich in, vooral de bovenfte, die zich als een waaijer plooit, terwyl de onderlip „ zich aan dezelve voegt, door middel van een klein halfmaansgewys vliesjen, 't welk „ als een gordyn van boven neder hangt, den uitgang van het water keerende, het dek„ zei maakt het plat op den grondfteun der kieuwen-openingen; ten zelfden tyde fluiten „de ribben tegen elkander, heur midden krimpt in het borstbeen, en flaat tegen het ge„ hemelte aan. Door alle deze werkingen wordt het water, dat door den bek was m„ gegaan, famengedrukt, en gedrongen om uit te gaan, door de tusfchenwydte van „ de ribben of boogwyze ftukken van derzelver plaatjens doorkleinst wordende. De„ ze beweeging nu , doet de vliefen der kieuwen dekzelen open gaan , en dus het wa» „ter ontlasten, 't welk de uitademing te weeg brengt. "
Aanmerkelyk is nog het gene deze naauwkeurige vischontleeder van de ongelooffelyke menigte der deelen, welken deze ademing der visfchen uitwerken, gemeld heeft; waarom wy niet nalaaten kunnen, hetzelve als het allerverbaazendst dat men in de Karper, tot grootmaaking des alwyzen Scheppers ka", aanwyzen, hier ten flotte onzer uitbreiding Van derzelver befchryving nog by te brengen. Aldus wordt ons dezelve in zyne ontleedkundige werken opgegeeven.
„ In de Karpers is het getal der ftukken, die ter ademhaaling dienen, ongelooflyk groot. „Men telt daartoe naamlyk, 4386 beenige en 69 vleefige, dat is fpieren. De flag- aders „der kieuwen geeven, behalven heure vier hoofdtakken, 4320 takken uit, ieder van „ welken, wederzyds, op het plat der plaatjens eene menigte van dwarsfche hairtakjens „ verfpreidt, welker getal dus dat der takken ver te boven gaat Daar zyn zo veele ze„ ruwen als (lagaderen, de adeien verfchillen alleen daarin, dat zy enkele buisjens „zyn, zich niet in hair takjens verfpreidende; men ziet derhal ven, dat de menigte der j, gemelde ftukken tot de ademhaaling behoorende, indien men elk takjen byzonder „ neemt, wel tot het verbaazende getal van twintig duizend zoude beloopen. "



GODHEEDEN
DER
O U D E N.
De GOD MARS.
3Dat het Oosten ten voorganger en Leeraar van het Westen geftrekt hebbe , is, zo uit de gefchiedenisfen van achteren, als uit den aart der zaake van vooren, ten over*, vloede bewysbaar. Het menfchelyk geflagt fchynt, na alle kentekens der oudheid, in het. Oosten, deszelfs eerste befchaaving cndeigaan te hebben, immers aldaar waren reeds verfcheidene bloeijende Natiën, Ryken en Staaten, toen het Westen, of gedeeltelyk nog onbewoond, of in een natuurlyke woestheid gedompeld lag. Zelfs fchynt het niet onbewysbaar, dat de bevolking van het Westen uit het Oosten , deszelfs oirfprong genomen hebbe,- althands dit is volkomen zeeker, dat de Zeevaarende Oosterlingen hunnen Godsdienst, Zeden en gebruiken aan de westelyke Waereld medegedeeld hebben, en die zeevaarende Volken, waren de Egyptenaars en Phoeniciërs; geen wonder dan, dat men, met een doordringend oog, de aloudfte en voornaamfte Godheeden der Heidenen befchouwende, en derzelver oirfprong van ftip tot ftip naargaande, ahyd by een dezer Volken, en wel voomaamlyk by de Egyptenaars te land komt, daar de Phoeniciërs meer Kooplieden dan Wysgeeren zynde, den Godsdienst dien zy , door middel hunner icheeps* togten voortplantteden, almede, by overneeming, het eerst van de nog oudere, uitgeftrektere en magtigere, Egyptifche Natie fchynen ontfangen te hebben.
Aan deze overneeming en mededeeling fchynen de Ouden en wel eerst de Grieken, die by derzelver eerften oirfprong eene Colonie der Egyptenaars waren, hunnen God Ares, door de Romeinen naderhand, door naamsverbastering, Mars geheeten, verfchuldigd te zyn; de Naam Harüs, of, na onze uitfpraak der fterkfte aspiratie van de Hebreen, Gnarits in het boek Jobs, Hoofdft. 15. v. ao. voorkomende, en door de Vulgata met Violen* tus of de Geweldige vertolkt, geeft ons terftond aanleiding om aan den Oosterfchen oirfprong dezer geweldige Godheid te denken. ♦ J Maar hoedanig it deszelfs zinnelyke voorftel-
ling
•} De Abt Pluche heeft in zyn tüittire Celetft torn 1. dit gevoelen het eerst ua de hand gegteveoi



GODHEEDEN de» OUDEN.
Hng, als een met helm, fchild en zwaard gewapend en dreigend Held, gebooren? Het andwoord dier vraag, zullen ons de verbasterde Toonteekens der Egyptenaars weder moeten ophelderen. Wy hebben reeds, by andere gelegenheeden, van de Godheeden. der Heidenen fpreekende, van den Horus, of het Toonreken der aarde, of der volks maatfchappy in Egypten , gewag gemaakt; wy zagen reeds hoe die volken hetzelve na vereisch van de aanduidingen welken het verrichten moest, op verfchillendè wyzen den voke voorftelden, hier uit laat zig gemakkelyk befluiten, dat zoo 'er een opontbod des volks ten kryg moeste bekend gemaakt worden, in die Landen waar het tekenfchrift voor als toen, nog de plaats van het Characterfchrift befloeg, zulks niet gemakkelyker te doen was, dan door den Horus, dien men in dit gevabhet volk voorbelde, met zulke werktuigen te v< >orzien, als tot het bedoelde einde noodzaaklyk waren; het volk te wapen roepende, moest men dus ook het Toonbeeld des volks met wapens voordellen. Dit was eenvouwig en begrypelyk, voor lieden, die op niets dan op de betekenis dier aanwyzing, het oog vestigden , en voords geen ander belang in dit Toonbeeld Helden; doch hetzelve door de invoering van het gebruik van het Characterfchrift, tot dit eerste einde min noodig geworden zynde, en de bezorgers dier toonbeelden, die tevens daar uit hun bedaan trokken, vreezende, dat zy in derzelver verval allengs deelen zouden, wisten, geholpen door het gebrek aan doorzicht, van een nog onbefchaafd en door den dwang eener despotieke regeering, verdempt en te ondergehouden volk, deze toontekens allengs tot gezaghebbende wezens, tot Goden te hervormen. Van dien tyd af, werd Horus Harits tot den God, die over den kryg het gebied voerde, verheven en by andere Natiën overgenomen, die denzelven, elk na hunne eigen uitfpraak en tongval vervormden, wyl de zeer fterke aspiratie of blaazing der vuurige Oosterlingen, door de meeste volken, gemakshalven verzagt en veranderd werd. De Syriërs zeiven noemden hem reeds Hazis; de Gaulers Haefus, de Sabeen Wars of Mars, en de Traciërs Abgarooth; anderen weder Wttretz , van waar het Angel fakfifche woord War, nog in de Engelfche taal voor oorlog, kryg, fchynt overgebleeven te zyn, het gene by ons ook het werkwoord warren , en verwarring heeft doen ontdaan, voor oneenig zyn, niet in orde zyn, 't welk zeekerlyk de eerde oirfprong van allen twist en kryg van ouds geweest is. • De Grieken, die greetige opneemers der zeden en gewoonten der Oosterlingen, van wien ze hunnen oirfprong konden afleiden, en tevens die vernuftige by vercierer» en verrykers der overgenomene berichten, verzachteden al terftond, den naam Harits in dien van Ares, en vonden voords in het vernuft hunner Dichters de bron van deszelfs verdichten oirfprong, en de geheele levensgefchiedenis van deze hunne vercierde godheid.
Hksiodus, der Grieken eerfte en Voornaamfte uitlegger van het gedacht hunner Goden, geeft aan Zeus, hunnen oppergod, drie vrouwen na elkander, te weeten Met is, Tnemis en Juno, uit welke laatfte hy Mars, den God des oorlogs en Heebée de Godinne der Jeugd, doet gebooren worden. Mars had volgends dezen, tot opvoeder T/iero; zyn eerfte gewelddaad beftond daarin, dat hy, Halirrhotius, den zoon wan Neptunus verfloeg,
E 3 wyl



»4
GODHEEDEN der OUDEN.
wyl die de tr.aagd Alcyppe welke Mars beminde, geweld wilde aandoen; om deze daad die aan het geflacht der Goden gepleegd was, werd hy voor een rechtbank, uit twaalf Goden famengefteld, gedaagd, doch zyne verardwoording en de oirzaak van zyn' mandag billyk en rechtvaerdig bevonden zynde, vrygefproken. De plaats waar dit Rechtsgeding gehouden werd, wss een heuvel binnen Athenen, welke federt altyd den naam van Arcopagus, of de heuvel van Mars, behouden heeft en beftendig de plaats bleef, waar de Atheenfche Rechters, in navolging der Goden, insgelyks uit een twaalftal beftaande, en Areopagieten geheeten wordende, inde duisternis des nachts, ten einde niet van aanzien des perfoons befchuldigd te kunnen worden, hunne onpartydige vonnisfen in de allergewigtigfte zaaken, het leven en de veiligheid dér Atheeneren betreffende, uitfpraaken. Hy geraakte voords in minnehandeling met Venus, de Godinne der fchoonheid, en vrouw van. den verminkten Smit Vulcaan, den God des vuurs, waar na hy, in gezelfchap met dezelve, door heuren man Vulcaan betrapt werd; die terftond een dun net om derzelver lighaamen fmeedde, zo dat ze zig niet verwyderen korden, en daar cp den gantfehen Hemelraad tot getuige van hunnen oneerlyken iandel famen riep.- die echter hem nog meer dan het verliefde paar befpotte, uit welke famenleeving van Mars en Venus, volgends Hi.sior>us, Harmonia de vrouw van Cadmus, Koning van Phreniciën gebooren werd. Voords hebben de Grieken r.iet veel meer tot zyne gefchiedenis verdicht. Zy die deze fabelen c-jnen zedelyken zin toeeigenen, willen dat Juno, of, volgends de Grieken, Hera welke de Godin der Rykdommen, en van het oppergezag by die volken geweest is, hem daarom door hen ten moeder gegeeven wordt, wyl alle kryg en oorlogen uit ftaat-en hebzucht ontftaan. Dat hy, de verdelgende God, met de al voortbrengende Godin, in liefdes gemeenfenap geraakte, willen zy op natuurkundige gronden verklaaren, wyl de beideaarten van oneenigheid en liefde in de ftof, of de natuurlyke af- en toeneiging der grondftoffe, te famen komende, eene overeenftemming van tegenftrydigheeden, Harmonia, voortbrengen, inzonderheid daar, waar eene onmaatige hette hunnen tegenftrydigen aart overwint; doch, hoe zeer zulks zeer vernuftige uitvindingen zyn, en de wysgeeren onder de Grieken , in hunne geheime byeenkomften, of Eleufmifche geheimenisfen, welligt iets diergelyks ter redenlyke verklaaring hunner Theogonie of Godenleer, uitgedagt en dezelve op deze en andere wyze hebben trachten te verklaaren, in navolging van welke dan ook de Chemifche Philofophen van laateren tyd gebruik van deze fabelen gemaakt hebben (*), echter is het waarfchynlyker dat de Dichters deze voorvallen uit het Maatfchappyëlyk leven ontleend, en op hunne Goden toegepast hebben; wyl zy die meer als groote gezagvoerers over het menschdom, dan wel als volmaakt deugdzaame wezens befchouwden, en hen zelfs aan het Noodlot, dat eigentlyk , by hen, de opperbeheerfcher van alles was, even zo wel als de menfchen, onderwierpen.
De
(*) M i c h a x e Majh zegt 3 in zyn werk Ariana Jrcsnisfima lib. 3. Zoo men de Venus der wysgeeren, zynde een water uit goud en zilver getrokken, met Mars het koper) in een vat of bed vereen'gt, en dezelve met eene onzichtbaare keten (de lucht) verbindt, zal er een fchoone dochter uit voortkomen welk» Harmiitia (of overeenüemiumg ) geheetea wordt.



GODHEEDEN der OUDEN.
De Romeinen welken aan niets nr'nder dan dit alles dachten, en hun God Mars zo zeer niet van de Grieken, als wel waarfchynlyker van de Sabeen overgenomen hadden, verdichteden ook een geheel andere geboorte van denzelven. Zy willen naamentlyk , dat Juno, gebelgd dat Jupiter de Godinne Pallas of Minerva, waarvan wy zo ftraks zullen fpreeken, uit zyn hoofd gebaard hadde; insgelyks een' zoon uit haar zeiven wilde voortbrengen, en tdaarotn een kruid of bloem, welke Flora haar aanwees, aanroerende , daar uit den God Mars deed ontdaan. «—■ Even zo zeer waren zy ook in het onzeekere , wegens de betekenis van zynen naam , daar ze hem dan eens Mars, dan weder Mavors en voords ook Gradivus noemden , welken laatften naam zy van de Traciërs overnamen, en deszelfs waare afleiding , van het Syrifche woord Ab gerooth betekenende de vader van den ftryd, even zo min als zyn Phoenifchen en Egyptifchen naam Harits kennende , die allen uit hun eigen taal trachteden te verklaaren, Cickro wil , dat hy Mavors zoude heeten, quod Mares voret, dat is : om dat hy de mannen yer/lmdt. Varro zegt: dat hy Mars genoemd wordt: quod maribus in bello praeftt, dat is : om dat hy de mannen in den oorlog byftaat. In zyn* naam Gradivus, dien zy echter toeftaan van de Tnriciërs ontleend te hebben, vinden zy eene afleiding a gramine, van het kruid, waar uit hy, door Juno's a.inraaking, ontftaan zoude zyn; behalven veele andere dwaalingen , die zy ook wegens zynen Griekfchen naam , voor den dag brengen, en die de-:elfJe tekenen van onzeekerheid en gisfmg draagen, zo willen fommigen dat zyn Griekfche naam Ares, van het woord Arren , mafculus of manlyk voorkomt, en S uidas neemt nog verdere uitweiding te baat, daar hy dien van het werkwoord rheö , ik fpreek , het welk in den toekomenden tyd rhefoo heeft, willen af haaien, 'er by voegende het beroovend voorzetfel, of de alpha privativa der Grieken a , en dus uit ares het woord fpraakloos, of zonder fpraak willende vormen, en wel om de gezochte reden, dat 'er in den ftryd niets met woorden of fpraak , maar alles met de handen of daaden verricht wordt, zo zeer hebben de ouden in dergelyke, eigentlyk uit de oosterfche taaien , die zy niet kenden, overgenoomene en in hunne taal ingelyfde woorden gedwaald. —
De Romeinen gaven hem tot zyn wagenmenfter, zyne vrouw of zuster, of beide tevens , naamlyk Bellona de Godin <jes krygs ; voords gaven zy hem een' zoon, by eene Siciliaanlche nymph, en deze zoon was Thereus Koning van f hraciën, welke huuwde aan Progne , dochter van Pandion Koning van Atheenen , die eene zuster had Philomela geheeten, die uitfteekend fchoon was, Progne verlangde deze heur zuster tot heurent te hebben ; waarom zy Thereus verzocht dezelve van Athenen aftehaalen, het geen hy ook deed, doch onderweg, getroffen door heur fchoonheid , haar onteerde en haar vervolgends de tong uitfneed , en met haar t'huis komende, haar in een gevange. nis floot, zyn vrouw met traanen berichtende, dat zy op reis door een wild dier aangevallen en verflonden was. Doch Phiiomela wist, door middel van een borduurwerk , waar op zy heur' voorval met Thereus en zyn wandaad, natuurlyk afbeeldde, heur zuster wegens het geheim van heur ongeluk te verwittigen, welke daarop derwyze in gram.
fchap



lÖ
GODHEEDEN der OUDEN.
fcTrap ontftoken werd, dat zy het zoontjen van Thereus, Jtys geheeten, in ftukken
kapte, 1 ockte, en heur' man by het avondmaal voorzette , waarop Thereus in raazerny verviel, beide zyn zuster en vrouw met uitgetogen zwaard vervolgende; in welken angst de beide vrouv\en de Goden om hulp baden, die daarop Progne in een zwaluw, Philomela in een nachtegaal en Thereus in een uil, die onder de vogelen de veragtfte en vyandelykfte is , veranderden.
Vferftheidene volken hebben een dergelyke Godheid des ftryds gediend , wyl de meefte aloude volken in het geval waren , van zig door de wapenen te moeten in itand houden, en hunne nabuuren te wederitaan, of zig door invalien, in nabuurige landen , voor hunne te groote bevolking, de noodige ruimte te verfchaffen ; het is dus ook geen wonder dat de ftrydbaare Germaanen en Batavieren , insgelyks diergelyke toonbeelden onder hunne Goden gefield hebben, welke eerfte den Irmanfeul of Hermanszuil, l*] 'echter waarfchynlyk meer tot een aanmoedigend voorbeeld gebezigd, dan wel als een' God gediend hebben ; daar "er, uit het verhaal van Tacitus, dat hy van de zeden der Duitfchers nagelaaten heeft, blykt dat zy een te verheven denkbeeld der Go. den hadden , dan dat zy die in beeldtenisfen zouden hebben willen na maaken of in Tempelen befluiten; edoch de Batavieren hadden, na men wil, welligt in navolging der Romeinen, met wien ze, na een' hevigen opftand, verzoend en verbroederd waren, zeven Afgoden, welken na de zeven dagen der week gerangfehikt waren, en na welke die dagen ook hunne oirfpronglyke naamen in onze en in de Engelfche taaien fchynen verkreegen te hebben, onder deze behoorde Woden, welke den naam aan den midden dag der week fchynt gegeeven te hebben, dien zy na den zeiven wodensdeag, en wy nog woensdag gewoon zyn te noemen, daarin met de Romeinen verfchillendè, welke dien dag aan Mercurius toewydden. Deze Woden was een gewapend man, ftaande op een halve Zuil, en houdende in de rechterhand een krom Uagzwaard, by de aloude Saxen in gebruik geweest zynde , die hunnen naam van hun eigen wapen Seax fchynen verkreegen. te hebben, en welke naam nog by ons in het woord fels , betekenende insgelyks een krom mes waarmede men het gras afmaait, fchynt na gebleevtn te zyn. Of nu onze voorouders deze Godheid gevormd hebben na een beroemd held, onder hunne voorouders, Gotan, Gwotan of Wodan geheeten, dien zy na zynen dood om zyne heldendaaden in hooge achting hielden , dan of zy den Irmanfeul of Hermanszuil der Duitfchers, hiermece hebben willen nabootfen, of wel den Mars der Romeinen trachteden natevolgen , is aan veele verfchillendè beoordeelingen onderhevig; daar men niets zeekers daar omtrent geboekt, vindt en alles op loutere gisfingen uitloopt. Maar het is genoeg tot ons oogmerk dienftig, dat ook onze voorvaders zulk een' krysgod eerden, om te bewyzen dat de meeste ftrydbaare volken, op het denkbeeld gevallen zyn, om zig aan een befchermend wezen in hunne gevaarlyke krygstogten toetewyden; welke gewoonte ons nog dagelyks door den woensdag herinnerd wordt.
M I-
♦] hman, Wermtn, Ihrman bttekends Krjgstmn.



MINERVA.
Insgelyks een nablyffel van de Tjts der Egyptenaaren, welk toonbeeld tegen den aanvang van den winter, in welk jaargetyde de landman van zyn akkerwerk , door de overftrooming des Nyls, rust genoot, hem den aanvang der Weefarbeid door het geheele land aankondigde. Men gaf de zittende en rustende Ifis in dit geval een" Weversboom in de hand, welke in de Egyptifche taaie Manor en Manotah geheeten werd, en zy zelve verkreeg hier door den naam van Eschet Manor ah of de vrouw met den weeversboom; men voegde er voords den Sperwer by, ten teken dat de jaarlykfche Noordenwind, welks beeld door dezen vogel uitgedrukt werd, reeds de regenwolken tegen het zuiden opdreef, die wel haast tegen de hooge gebergten in Africa fluitende, aldaar de zwaare regens ftouden te veroorzaaken , welke de regelmaatige opzwelling en overvloeijing des Nyls gewoonljk ten gevolge hadden; doch zo dra, tegen den aanvang van den zomer, jaarlyksch de zuiden wind de wateren weder door aanhoudende warmte en drooge dagen in derzelver bedding deed te rug kceren, en het land weder bewerkbaar werd, nam men den Sperwer en Weeversboom weg, en vergezelde de Ifis met de Hoppe, welke vogel een kenn eik van den zuidenwind was, tot een teken dat als dan de weeveryen moesten ftilftaan en de Landarbeid weder een' aanvang neemen. Men bezigde beide deze vogelen tot die zo zeer verfchillendè oogmerken, daarom, wyl de Sperwer, in het noorden best aart, doch tegen den ruityd zig naar het zuiden wendt, terwyl integendeel de Hoppe zyne vaart, althands uit Egypttn, tegen den zomer gewoon was naar 't noorden te (bekken, wyl uit de opdroogende akkers eene menigte van vliegen, muggen, en andere diertjens voortkwamen, die dezen vogel ten voedfel verftrekken.
De Grieken dit Toonbeeld almede overneemende, gaven het in den aanvang den naam van Athene, dien zy mede uit de oosterfche taaien ontleenden, in welken het woord Atlien en Athena juist dat fyne linnen betekent, 't welke de Egyptenaars op hunne weefgetouwen bereiden en waarin zy een' grooten handel dreeven; gelyk zy,die in de Hebreeuwfche taaie ervaarenzyn, het zelfde woord in de Spreuken van Salomon Hoofdftuk 7 vers 16 in die betekenis gebezigd kunnen vinden; zy verhieven haar tot Befchermfter van den Landbouw, en gaven heuren naam aan de Hoofdftad van Achaijen, welke zy in het byzonder onder heure opzicht fielden. Dat zy haar tot opzichtfter van allen kunftige arbeid verhieven , is ligt na te gaan uit de oirzaak van heur eerfte gebruik; en dat zy haar ook tot beichermfter van den Landbouw verkooren, kan men afleiden uit de aankondiging welke door het zelfde beeld, doch zonder weeversboom en fperwer, tot den aanvan* van het akkerwerk gedaan werd. Edoch de Grieken fplitften welhaast dit zelfde to .nbeeld in twee onderfcheidene Godheeden, welke zy met twee zeer weinig verfchillendè en uit het zelfde oosterfche grondwoord ontleende naamen Ballas en/W^beftempelden, geevende hunne Athene de eerfte tot voornaam, gelyk men haar dan by Homerus doorganmisch met den naam van Ballas Athene benoemd vindt, en de laatfte aan eene g0-
VULL. VERKL. No. VI, C din-



i8
dinne,die ze zonder weversboom en alleen met vruchten en ooft voorzien, voorftelden, en de zorg over her akkerwerk byz inder toebetrouwden. Deze woorden , Pallas en Pales, fchynen ook van Phoenicifchen afkomst en van het woord Palal 't welk in die taal de cpenbaare orde, het openbaar Be/luur aanduide; wyl de inrichting der algemeene zomer en winterwerkzaamheid een voornaam deel der openbaare orde uitmaakt.
Voords vindt men nog al verder overeenkomst in de Egyptifche Ifis met de Griekfche. Valias, daarin, dat de Ifis, welke te Saith of Sais (Sidon) in Phoeniciën ten toonbeeld diende, dikwyls gewapend vertoond werd, om de Landlieden het optrekken ten kryg aantekondigen, wyl de krygslieien aldaar uit den Boerenhand gekoozen werden; voords. dat zy by die volken voomaamlyk met een' olyfboom vergezeld was, wyl de Sidoners uit dezen boom een groot voordeel trokken en een* gewigtigen handel in de daaruit door de landlieden geperste olie dreeven, zo dat deze hunne Stad zelve daarvan derzelver naam Saith, welke een olyfboom betekent, verkreegen had. — Ook by de Grieken, die welligt hun Pallas van die van Saith of Sidon verkreegen hadden, was Pallas gewapend en had den olyfboom onder heure byzondere befcherming.
Doch het ging deze Pallas Athene even als de andere Egyptifche en Phoenicifche Toonbeelden welken den Grieken in handen vielen; men vergat derzelver (irfprong en de aanduiding heurer bygevoegde merktekenen. De wapens dienden haar ter verdediging van heure Stad, de weversboom werd een fpeer, de Sperwer of Hoppe, een Uit, welke, zeer gebrekkig en gedwongen, de onkundigen moest aanduiacn die zig onder het fchild der wysheid, waarvan Pallas nu de byzondere godinne werd, trachten te yerfchuiïen. De OlyfboombltJ de boom die byzonder onder heur befcherming ftond, wyl zy dien, als het nuttigfte gefcheik voor de Grieken, by het bouwen der Stad Athenen, uit de aarde had doen opkomen, en deze vervalsching der oirfpronglyke denkbeelden werd voords nog door de Fabelen der Dichters aanmerkelyk vermeerderd cn deed het eenvoudig denkbeeld van een toonreken allengs geheel by die volken verdwynen.
Sommige echter willen dat ook de Uil een eigen en oirfpronglyk merkbeeld van de Ifis van Sais geweest zy, wyl by die volken het feest over den bloei van den voor dezelven zo nutrigen olyfeoom des nachts, en wel ten tyde van de volle maan, gehouden werd,, en een' aanvang nam als de duisternis die nachtvogelen ten roof uidokte, dat ook het fchfldj waarmede de Grieken hunne Pallas voorzagen, en waarop een volle maan met flangen omkrinkeld afgebeeld wis, mede van die volkeren ontleend was, en by hen betekede dat dit Feest, 't welk ftond gehouden te worden als de maan heur' vollen lchyn vertoonde, het leven aan de inwooners van Sais bezorgde, daar de flang in de oosterfche. oudheid het beeld des levens geweest is. Dat zy voords deze maan van het wortelwo< .rd Dusch, betekenende vertreeden, verbrysfelcn, Msdufcha, de verbrytfeling de verbreiding o"f het Durfchen noemden, het gene by de oudfte volken door middel van Paarden of Osfen, welke men de oly\en deed vertreeden, en aldus verbrysfelen, geheeten werd.
Deze verklaaring .komt ons rceue zeer natuurlyk en eigenaarug voor, en verklaart alwe-
MINERVA.



«reder den zin eener dichterlyke verciering, welke rren by de Grieken in dé gefchiedenis van Pallas aantreft. Voords zyn er nog veele andere blyken uit de overeenkomst der naamen van Perfoonen welke de Grieken in hunne fabelgelchiedenis dezer &odfnr* mengen, by Pluche (*) aantetreffen, doch wy zullen ons hier mede vergenoegen, en de fabel Historie derzelve, nog ter loops overzien.
De afkomst der gewaande Godinne, nu uit de oudheid opgedolven hebbende, zulleo de byverdichtfelen, welke de Grieken aan dezelve toevoegden, ons minder duister voorkomen; zy, of liefst hunne Dichters, leerden dan, dat zy uit het brem van Zeus of Jupiter, na dat hv uit wanhoop, om dat zyn vrouw Juno of Hora onvruchtbaar was eene andere zyner vrouwen Metis genoemd, opgegeetenhadde, uit dit ongefcnikt voedfel geteeld zynde, voortgekomen was, gelyk zulks door Stc sic horus in zyne Gedichten het eerst vermeld werd, en waar van Lu ci anus een geestige famen. feraak tusfehen Jupiter en Vulcanus, verdicht heeft, in welke de eerstgenoemde den ftmt Vulcaan bevee lt, hem met zyn' mooker het hoofd te klooven, alzo hy een geweldige pyn en last in hetzelve gevoelde; 't welk deze gedaan hebbende, er terftond eene van het hoofd tot de voeten gewapende maagd, uit ten voorfchyn kwam, die vervolgends den Goden wanneer ze op den berg Olympus donr het Heir der Titans of Reuzen overvallen werden, dapper verdedigde, en met heur fchild, na dat van Jupiter, *t welk irt een Geitenhuid vervaardigd was, Aegis genoemd, hunne flagen afwendde. Voords bleef zv aUvd maagd en hield zig met konftig weefwerk, en de bezorging van het teelen der Olvfboomen bezig ; doch de Griekfche Mythologisten of Fabelfchryvers en Die rers, eewaagen van meer dan eene Pallas, t welk natuurlyk moest Vólgen, daar verfcheiden Griekfche Steden dit Toonbeeld der Egyptenaa-en overgenoomen hadden, en elk met hunne byzondere verdichtingen verrykten, waarvan Cicero in zyn verhandeling de Natura Deorum Lib. 5 zegt: De eerste Minerva is die , welke men voor de moeder van /lollo houdt, de tweede is gebooren aan den Nyl, alwaar ze door de volkeren van Sais gediend werd De derde is uit Jupiters brein gebooren; de vierde uit Jupiur en de Nymte Coriphea,de dochter van den Oceaan, welke de Arcadiërs Coria noemden, en ckze is de uitvind/Ier van het vierfpan paarden voor de renwagens geweest, waarom ze ook door de Grieken Rippia, of de Paarden godin, geheeten werd; de vyfde was Pa/las , welke gezegd 'wordt heur" vader , mede Pallas of Cranaus geheeten , om dat die heure kuischheid belaadde omgebragt te hebben; deze werd met hielvleugelen afgebeeld. Andere gewaa. een weder van eene Minerva uit het Tritoniesch moeras, en den Zeegod Neptunus, volgends Herod otu s gebooren, en van daar, of om datze in nabyheid van het Tntomesch meir uit Jupiters hoofd gebooren werd, Tritonia geheeten, Homerus wil dat 2V bv de Alalcomeniërs gebooren zy, en noemt haar Alalcomcneis, althands, er was geen tebrekaan Minervas en Pallasfen, welke door fommigen onderfcheiden worden, in L wvzc maar tevens in Godenleer beuzelende Griekenland; doch allen zyn ze wel waarfchynlyk heur' eerften oirfprong aan den Egypufchen Ifis verfchuldigd.
Ca de
Uistoirt CeUite, Tom, II.



20 M V N E ; R V A,
De Romeinen vertellen van haar nog andere zeldzaame daaden; als O dat zv de fchoone Medufa, welke met gouden hairlokken pronkte, eene der drie dochteren van Phorcus Koning van Gorgoniën, in een afgrysfelyk monster, welks hairen als flangen om heur vreeslyk aanzicht kronkelden , henchiep, om dat zy, heuren Tempel door den Zeegod r<eptunus vervolgd zynde, door minnaary ontheiligd hadde, waar na Per feus dit monster, dat voords, wyl elk op deszelfs aanzien in fteen veranderde* veele verwoestingen aanrichtte, gedekt door het fchild van Minerva, het hoofd affioe/ en dat in het Schild hechtte, a) Heur wedfpsl met Arachne, de Dochter des Ko* nings van Lydien, welke de ftoutheid hadde, van zich te durven beroemen zo goed als deze Godinne te kunnen weeven, welke zy, na dat ze haar in die kunst o'verwonnen hadde, in een fpinnekop veranderde, die in het latyn, nog heuren naam Arane* draagt, en daar mede doemde, om altyd een weefsel te weeven, het welk feeddtaik door de huismoeders en vrouwen verftoord en verbrooken wordt. 3.} Dat zy Tirefias welke haar by toeval, wanneer zy zig in de Hippocreen baadde, naakt gezien hadde' het gezicht benam, maar daartegen met den geest van voorzeggen begaaf.e. % ) Dat heur beeld in Athenen, Troye en andere Steden bewaard, en het Palladium genoemd werd, kunnende zodanig eene ftad niet, dan na deszelfs verlies, te ondergenre worden' benevens nog verfcheidene fprookjens , die gedeeltelyk eene. redenlyke en wy-reerige' toepasfmg dulden, geceeltelyk uit de lotgevallen, van fommigen te dier tyd leevenoe perfoonen, ontleend en-gedee.telyk door het Ipeelend vernuft ten eenemaal verdicht wiren, en alte famen de dwaaling der ouden ontrent heur' waaren oirfprong hielpen ver. .meerderen; waar van de Romeinen, zelfs Cicerr, zo vreemd waren, dat zy heuren naam op de gedwongendfte wyze uit hunne taal trachtten te verklaaren, gelyk dan ook deze groote Redenaar wil, dat ze a min tri van het dreigen, of van het dreigend <reiaat waarmede ze afgebeeld werd,. Minerva zoude geheeten zyn, en Pallas van het Griekfche woord Pallein, het welk het drillen met de fpeer, waarmede zy gewapend was, betekende De Grieken vierden jaarlyks een Fe,st ter heurer eere, het welke /Wto* geheé.' ten werd , en met den grootften luister en pracht vergezeld ging Men hep op het zdve met brandende Foortfm, hield ren-en worstelfpelen, en allerieije openbaare ver maakelykheeden , en voerde er het aloude Schip van Thefeus, of dat der Argosvaarefs in rond, het welk aan Minerva gewyd zynde, onverganglyk was, en geduurie zo .dra er iets door den tyd aan begon te vervallen, herfteld werd; waardoor dit Schip hoewel allengs meermaalen vernieuwd, nng altoos voor het zelfde gehouden werd 't welk alles eene geheimzinnige betekenis had. '
Eindelyk men vindt zo wel in M,rs als in Minerva en in alle de voornaamfte Goden der Heidenen, bewaarheid het geene Origenes in net V. Boek zyner verdediging tegen Celfus W.Populum Fabulis pafhebant, Sac.rdot, M,yptli; ipU autcm, fub mmïnibus Del rum Pamorum, Pail fopkabantur. Dat is , de Egyptifche Priesters paaiden het volk met fabelen p.-aar zy zeiven hebben onder den naam hunner vaderlyke Godheeden, hunne wysbegeerte voortgeplant. '
boe



De ARMENIËRS.
t Land dat deze lieden bewoonen, ligt in Aziatiesch Turkeyen, nevens de Casi pifche zee, en wordt ter ondericheiding van de volksplanting der Armeniërs in Perfien, Turkten Armenië en ook Haïkla oi* Turcomannia geheeten, het is 3400 Duitfche quadlaart m>len in deszelfs omtrefc, en ligt ten oosten aan Natoliën.
Het is het hoogde en bergachtigfte Land van geheel Azie, de Berg Taurus, die het ten zuiden van Azia fcheidt, benevens deszelfs andere , met bosfehen begroeide bergen bezorgen het- veele ftruomende Rivieren, als in het Noorden, de Bethys, die in de zwarte zee uitloopt; de Kur, met deszelfs gnootaa arm, Arm die in de Caspifche zee ftort, de Euphraat, en de Tiger, die zig, onder den Arabifciien naam -Schat al Arab, in den Perfitchen zeeboefem vereenigen; ten oosten van dit Landichap bevindt zig het groote meir (teut; nog veele andere Bergketens doorloopen dit Land, waar aan de bekende Ararath , op welken Noachs arke rusten bleef, de voornaamste uitmaakt. Er is eene zeer gemaatigde en gezonde lucht, maar tevens in den winter eene ftrenge koude, waarvan niet zoi veel de hooge ligging des Lands oirzaak is, immers de Annenifche gebergten zyn zo hoog niet als die van den Caucafus, en Armenien ligt ook zo droog niet, als de verlcheidene landfehappen van Georgien; maar de koude ontstaat meerendeels, omdat het land met vreeslyke hooge Bergketens omringd is, welke het gnotfte gedeelte des jaars met fneeuw bedekt zyn, en- onophoudelyk de fneeuw en ysdeelen van hunne bo vroozene kruinen, op dit land uitfehddden; terwyl ze tevens den toegang aan de uitdampingen der Zwarte en Caspifche zee, afsluiten,'dan daar is dit land na evenredigheid kouder dan alle de Landen die er nevens of achter liggen; in zekere opzichten is het zelfs kouder dan de h.iogfte Bergruggen en dalen, welke Siberien van da Ryken van het Zuidlyk Azia fcheiden. Het is volftrekt niet zeldzaam, door geheel Armenien in de maand Juny fneeuw en ys aantetreffen. Des nachts vriest het aldaar niet alleen in Juny, maar ook zelfs nog in de maand July, zo dat er als dan op verfcheiden plaatfen het graan nog kwalyk een voet boven den grond ftaat, ende andere planten, na evenredigheid, mede nog niet verre voortgekomen zyn; dan zy omftreeks Parys, tegen, het einde der maand April zig reeds voordoen. Hier uit kan men afneemen , dat de inwooners hunne warme gewaaden, waarmede ze op onze afbeelding na het leven vertoond worden, in dit koud gewest dubbel noodig hebben. Ondanks deze laate groeizaamheid, is het Land echter, als eindelyk deszelfs zomer in Augustus en September diii is, vruchtbaar, in
ver»



as
De ARMENIËRS.
verfeheide foorten van ooft en vruchtboomen, inzonderheid zyn de Pruimen er zeer overvloedig, en Armenien wordt voor het vaderland derzelver gehouden. Wyn, boomwol, galnooten, zyde, goud, zilver, koper, yzer en blik, zyn voords de min of meer Voordeelgeevende voordbrengzelen van dit Land. Er worden ook veele heete baden, en Naphta of jooden-lym, binnen in het zelve gevonden, er is ook eene fterke veeteelt, en veel Wild. De Armemfehe Paarden zyn alom zeer geacht. Behalven de Turken en Grieken woonen hier de als voornaame kooplieden bekende Armeniërs, zynde dit braave en welleevende lieden, die om hunnen handel te dryven, genoegzaam de geheele aarde doorreizen. De zetel van hunnen voornaamlten handel, is echter niet hé", maar in Pcfien, federt langen tyd hebben zy de gewigtiglle handel takken van het weste* lyke Azien, gelyk ook hier en daar in Europa in hunne maat. Men wil dat zy aheen grootere rykdommen bezitten, dan alle de Indifche, Griekfche en Christen Kooplieden in de Levant te famen. De hier in gebruik zynde fpraak, is de Armtmfche, en de Godsdienst de Armenifche en Mahumedaanl'che.
Het Land wordt in vier Provintien, of Landfchappen verdeeld, als: i) Kars, waarin de Hoofdftad van dien naam, een redcnlyk aanzienlyke ftad, ligt. a.} Arztrum of £rzorum, waar de Euphraat ontfpringt. De Hoofdftad van dien naam is groot, doch flegt gebouwd, zy bevat 24000 Inwooners. De Christenen woonen in de voorftad. Men maakt her allerlei koperwerk, dat alom verzonden wordt Hier is ook de ftapelplaats van Perüfche , Indifche en Bucharifche koopwaaren, voor Armenien en Georgien j men vindt hier omftreeks ook veele Dorpen, wier inwooners zich, geduu^ende den winter, in ïkelders ophouden, die onder den grond gebouwd zyn, en geene andere opening dan den fchoorrteen, die bovenden grond uittleekt, hebben. Bajarid is eene andere groote ftad, aan de Perfifche Grenzen gelegen, in een zeer vruchtbaar, en met wynbergen beplant oord gelegen; alwaar men ook een fterken handel op Perfiën en Georgiën dryft. 3O Het Landfchap Wan, aan het groote meir, van dief naam gelegen, het welk 30 mylen in deszelfs omtrek heeft, en dus eene der grootfte Landfchappen van Azia uitmaakt; het bevat verfcheidene Eilanden, en deszelfs water is zout, even als zeewater. Er worden jaarlyks in het zelve, visfchen, die zeer veel gelykheid aan Haringen hebben, in het zelve gevangen, welke als dan in de zon gedroogd, en rondom in het omliggende land verzonden worden. De Hoofdftad van deze Landftreek, welke denzellden naam voert, is groot en volkryk.
D E



De HOUTSKOOLBRANDER.
IfXet branden van hout tot kooien, hoe zeer in Duitschland en Frankryk meer algemeen, wyl aldaar het foort van hout, dat tot dien arbeid vereischt wordt, meer overvloe* dig wordt gevonden, is echter in ons vaderland, en wel byzonder in het Graafschap Zutphen, mede in gebruik. Zo dat men zelts in de dorpen Ganders, Ulft enLaag Keppel, yzer gieteryen heeft aangelegd, wyl men de houtskoolen, die in de Fabrieken gebezigd worden, elders zo goedkoop en in zo groote hoeveelheid niet bekomen kan. Tot de branding is best gefchikt, het Berken-Beuken- Bevisten en Elzen hout, 't welk men bevoorens wel in zyn hart moet laaten droogen, het welk gefchiedt op de plaats waar men de branding meent te doen, of, met andere woorden een koolhoop zetten wil, immers aldaar plaatst men het in de Lente gekapt hout, by ltukken van een vadem, of vyf voeten hoog, in een' ronden kring tot in de maand July, als wanneer dit hout zyne inhebbende vogten genoegzaam uitgewaasfemd heeft.
De koolhoop wordt aldus toebereid; men legt voor eerst in eene opene en aan de vrye lucht blootgeftelde plaats, eenige zwaare ftukken hout, forceelhout geheeten ten grondflag, en omzet dezelven in een ronden kring met paaltjens, tegen het uitfehieten der ftukken; op het forceelhout legt men een laag dun en klein hakhout, zo dat er een opening in het midden over blyfr, wanneer men een of twee bosfehen ftroo, al na dat de ho .p hoog moet zyn, regt overende ftelt, welke holte door dit ftroo gevuld den haard genoemd wordt; het hout fteekt doorgaands 9 voeten in de rondte van de in het midden geplaatfte ftroobosch uit; het hout dat men branden zal wordt op dezen grondflag regt overende, edoch fchuinsch tegen den ftroobosch gefteld, deze fchuinfche richting dier houten veroorzaakt boven den ftroobosch eene opening welke het ftopgat geheeten wordt; men dekt vervolgends de regt opftaande punten der houten, weder met een laag plat daar op liggend klein hakhout, en daar mede ftaat de koolhoop in deszelfs geraamte.
Edoch dit geraamte moet dan nog met een foort van lighaam bekleed en omzet worden, en daar toe bezigt men heide of graszooden, plaggen genoemd, die men er zo netjers om heenen weet te leggen, en met deeze ftolTe overal zo wel de houten weet te bedekken, dat geen der zeiven voor 't oog zichtbaar blyft, en de geheele hoop 'flechts een platten geknotten kegel van aarde voorftek , in welks bovenfte platte oppervlakte alleen het flopgat opengelaten is, wordende, alle de tusfehen ruimten van het hout, zo veel mogelyk is, roet aarde of hei gevuld»
Daar



n
de hout-koolebnrander;
Daamu het oogmerk van den Brander niet is, om het hout te verbranden , maar alleen te doorbranden, zo dat het zyne zelfstandigheidbehoude, en echter door en door gefchroeid worde, wordt er by het werk der branding zelve de grootfte oplettenheid vereischt.
Men kiest daartoe, is het rcogelyk, een' ftillen dag, wanneer er weinig of geen wind is, wyl de togt welligt den geheelen koolhoop ztude doen verteeren, en aldus het oogmerk vetydelen. Vervolgerds fteekt men, een' brandenden zwavelftok of eenige andere brandende ftof in het ftopgat, op den ftroobosch, die terftond begint te branden, dan maakt men, boven aan den rand van den houthoop, eenige ronde openingen in de aarde, die denzelven omkleedt, zo diep dat ze tot op het hout doordringen, ten einde lucht aan het vuur te geeven, het geen den binnenften ftroobosch vtrteeren, en het hout duorgloeijtn moet: doch daartegen dekt men terftond, en zo fpoedig als mogelyk is, het ftopgat met zooden, om den togt voor te komen; wanneer de hoop dus een weinig gebrand heeft, en men aan de kleur van den rook, die uit de zydgaten komt welke als het hout doorbrand is, blaauw wordt, bemerkt, dat dit bovendeel reeds Wel doorbrand is, en dat het vuur nu al meer en meer naar onderen werkt, maakt men een weinig laagcr een' ry nieuwe openingen, doch zorgt dat men terftond den bovenden ry wieder met zooden vult, voords moet men in dit geval her vuur aanvullen, wyl dit een blyk is, dat het ftrot van boven afgebrand is, dit gefchiedt door de zooden, die het ftopgat dekken, even op te ligten, en met den uiterlten fpoed, er eenige kleme dunne takken, en klein dun hout, Stophout geheeten, overteleggen, doch men dekt terftond de opening weder met de zooden toe, krmt er toevallig door het uitz_kken der aarde, als anderszins, een gat in de korst van den houthoop, dar. moet dit oogenblikkelyk met zooden geflopt werden, anders zou de geheele hoop in lichten laai jen brand vliegen, derhalven dient de Brander, nacht en dag, zo lang de branding dutrt, by den hoop te waaken, ten einde, in de eerste plaats, geduurig het vuur met ftrphout te doen onderhouden, ten tweeden geftadig op de kleur des uitdampenden rooks te letten, en zo dra die blaauw wordt, een' ry gaten laager te maaken, en de bovenfte te floppen, ten derden op alle toevallige uitfehietingen van de aarden korst opmerkzaam te zyn, en ten vierden op het invallen van den houthoop, dat op fommige plaatfen, waar het hout werke» lykverbrandt, fomtyds gebeurt, als wanneer het luchtgat daar nevens terftond gedopt moet worden , om grooten brand te voorkomen.
Dit branden, en dus ook de tyd van het waaken, kan langer of korter duuren, alna dat het weder gunstig of ongunftig is. De kortfte tyd dat een brandhoop brandt, is, 14 en de langde 17 dagen.
Wanneer de Brander nu aan de kleur des rooks, van den onderften ry gaten bemerkt, dat alles wel doorbrand is , moet het vuur gedoofd worden; doch dat gefchiedt niet door blusfehen met water, maar door den brandhoop met eene nieuwe korst, van plaggen of zooden, rondom te beplakken, zo dat alle gaten geftopt'worden, en er geen de gtringfte opening meer over blyft Zo laat men dan de hoop ftaan, en het vuur gaat door
ge-



Di HOUT; KOOLENBRANDER. 25
gebrek van lucht van zeiven uit, en de houten blyven in hunne geftalte als geglommen en uitgedoofde kooien bewaard. De gedaante van zo een' doorgebrande» houthoop is veel laager dan ze vóór de branding ware, wyl het doorbrandde hout in elkander zake en hier en daar in ftukken breekt.
Deze zo omkorstte uitgebrande houthoop, roert men voords niet aan, maar laat dezelve zo ftil ftaan, tot men er van verkogt heeft, en de kooien uitgeleverd moeten worden; dan neemt men de beide aardkorsten met groote omzichtigheid af, immers het is wel gebeurd, dat er nog eenig vuur fchool, en de hoop door den togt in brand vloog; want als men, zelfs onder het branden, er etn hout uithaalt, fchynt hetzelve uitgedoofd, d<ch naauwlyks komt het in de lucht, of het begint op nieuw te ontvlammen; ja men vethaalt zelfs, dat een wagen met houtkoolen , uit zodanig een' nog niet regt gednofden hoop gehaald, op den weg naar Doesburg geheel in vollen brand vloog, kunnende dit vuur lang verhooien blvveu, zo zelfs, dat er voorbeelden zyn, dat men twee jaaren na de branding, nog vuur in een houthoop gevonden heeft. —■
Deze lioutbranding gefchiedt in de nabyheid van Zu'phen en Doesburg, en wel voortiaar.lyk in de Kerspelen Varffeveld, Silvolde, Gander en Bredenbroek, waar 'de Huislieden daar toe vreemdelingen, die dit werk door en door verftaan, en byzonder te Hanbergen woonachtig zyn, bezigen, wyl zy zelve door het waaken by iu. brand hoopen te veel tyds dien ze aan voordeelige bezigheedeh kunnen belteeden, zouden verliezen, te meer daar de onkosten, welke op he: in het werkftellen dier vreemde branders loopen, zeer gering Zyn, wordende er, behalven huisvesting en de dagelykfche kost, ftegts een Ryksdaler voor eiken brandhoop aan die lieden betaald.
Wy hebben noodig geoordeeld, dit zonderling en veel behoedzaamheid voederend werk zoals het op menige plaatzen hier te lande ter uitvoer gebragt wordt, een weinig breed te befchry ven, daar het nuttig, werk betyteld: Volledige Befchryving van alle Konflen, Amhagun enz., 't welk te Dordrecht by A. B!usfé en Zoon wordt uitgegeeven, ons door de daar in voorkomende naauwkeurige Befchryving, van wylen den yverigen Predikant, J. F. Martinct, daartoe de vereischte opheldering verleende; daar nu de keurige afbeeldingen by hetzelve gevoegd, deze geheele bewerking den Leezer zo klaar als den dag voor oogen ftellen, wyzen wy hen, die nader met de behandeling van het Kooknbrander, bekend willen worden, totdat uitmuntend nuttig werk, waar van elk ftukjen af. zonderlyk te bekomen is. ——»
VOLL. VERK. No. VI.
D
D E



De VESUVIUS.
Deze berg hgt vier mylen, of eigentlyk drie groote uuren gaands, beoosten de Stad Napch, wel te verftaan, men heeft drie uuren werk, om tot aan den voet deszelfs te naderen, en aldaar genaderd zynde, heeft men nog even zo veel tyds noodig eer men den top bereikt; alzo de berg, van den voet tot den top, vier mylen hoog is — De weg , die van de Stad Napels, tot aan den berg , of tot aan het laatfte Dorp Re/aftrekt, waar men ter flinke hand omflaat, om tot den berg te naderen, is aangenaam, en wel bewoond en bebouwd; immers deze ftreek fchynt zeer weinig van de uitberstmgen geleeden te hebben; maar als menden eigentlyken berg beklimt, wordt de weg ongemaklyker, daar men geduurig over een foort van glasachtig gruis, of kleine gladde zandiWjcna lwpt, en meer achteruit glydt dan vordert. Beneden den voet en m den middenftreek des bergs, vindt men fchoone vruchtboomen en wynltammen , en
27er LT' è r TCadeBen en ook den ongemeen geroemden rooden wyn,
onder den naam van Lachryma Chrifli bekend, doch deze wordt er flegts in zeer geringe hoeveelheid gevonden, en voorden kelder des Konings van Napels bewaard, die er pre finten van doet ; immers die foort, welke men verkoopt, is de echte niet; hooger khmmende_ begint het oord woest en vreesfelyk er uit te zien, al het groen fchynt in asch en puin veranderd te weezen, en men bevindt zig, na een meer en meer in moeiiykheid oeneemenden weg, plotfling op den top des bergs, en tevens op den rand des rookert den Kelks , of Crater, zo als men de holte der brandende bergen gewoon is te noenien ; dit is een ysfelyk en fchrikkelyk inzicht, . fchoon fommige Reifigers zelfs de ftoutheid gehad hebben, om in dien kolk tot op eenige diepte aftedaalen, 't welk echter altyd hoogst gevaarlyk is, wyl men nooit verzeekerd kan zyn, dat de berg in rust blyven zal, en deszelfs werking altyd met een vreeslyke fchudding vergezeld gaat; waar door n>en met m ftaat is, zig op die glibberige fchuinten overeind te houden, het gene deu Natuurkenner Plinius die al te roekeloos deze diepte te verre wilde onderzoeken, ook het leven gekost heeft. Men vindt eigentlyk, wanneer men de roekeloosheid heeft, om to in den mond des bergs eenige fchreeden diep aftedaalen, geheele beddingen en beuveis vangeftolde Lava, zynde een famenfmelung van aard, zand, zwavel, zouten klei, welke tot een glasachtige ftof uitgebrand is.
De Vader Della Terre, die een groot werk over dezen berg heeft in het licht gegeeven, is zeer diep in denzelven afgedaald geweest.
Ei-



Db V E S U V I U S. a?
Eigentlyk fe de Vefuvius eene vereeniging van drie bergen, waarvan de hoo<rfte Somma heet, doch niet brandt, fchoon men meent dat die ook te vooren gebrand hebt>e, daarnevens volgt de tweede kruin Otta Jam geheeten, die insgelyks ftil is, doch de laagfte» daarnaast aan liggende top, is.de Vefuvius, die altyd, fchoon hy niet brandt, een geftadigen rook opgeeft en dikwyls ontvlamt, na een groot onderaardsch gedruis, gedonder en gehuil, met een foort van cadance of tact, die men niet beter vergelyken • kan, dan by het gedruis der raders en blaasbalgen, in eene Yzerfmeltery. Echter wanneer de berg lang achteréén brandt en fomtyds fteenen uitwerpt, is men in de Stad Napels, uit welke men den berg geftadig voor oogen heeft, het meest gerust, als zynde dit een teken dat er geen aardbeeving te vreezen is, wyl de woelige ftoifen een' weg ter ontlasting vinden; maar als de berg eenige dagen ftil is, weinig of niet rookt en niets uitwerpt, .dan vermoedt men het grootfte gevaar, en eene geweldige uitbersting, welke doorgaands met een zwaare aardbeeving aanvangt, die fomtyds zo geweldig geweest is, dat de uitgeworpen fteenen en rook, door den wind tot aan Romen toe gedreevenzyn. In zulk eene zwaare uitbersting, komen er geheele ftroomen van brandende Lava, als zo veele vuurrivieren langs den berg, langzaam, en niet fpoediger dan een voetganger die volgen kan, uit den Crater afvloeijen, en vernielen. aiiP a* oorden, dorpen en plaatzen, welken ze m hunnen weg ontmoeten. Met recht doet daarom zeeker Latynsch opfchnft, dat te Portki, een der dorpen, waardoor men den Vefuvius nadert, op een marmeren zuil gegraveerd ftaat, den berg dus krachtig den Reiziger aanfpreeken.;
„ Nakomelingen, Nakomelingen, hier hebt gy belang by, de eene dag geeft licht „ aan den anderen, deze aan den volgenden, geeft acht! Indien de Gefchiedenis geen „ Fabel is, zo heeft Vefuvius, twintig maal, federt dat de Zon geformeerd was, uitge„ vlamd, altoos tot verfchrikkelyke verwoesting van de traagen en wankelbaaren. Op „ dat hy hier na engewaarfchouwden niet verrasfe, geef ik dit bericht. Deze Berg heeft
eene baarmoeder bezwangerd met Jooden - lym, Aluin, Yzer, Zwavel, Goud, „ Zilver, Salpeter en Fonteinen van Water. Vroeg of laat zal dezelve vuur vatten' „ en, in de Zee uitbreekende, verlost worden; doch niet zonder voorafgaande braakin„ gen. Fly heeft de ftuipen, en geeft de ftuipen aan den grond rondomme. Hy rookt, j, hy vlamt. Hy fchiet vuur uit. Hy fchudt den geheelen Dampkring. Hy brult verl „ fchrikkelyk. Hy loeit. Hy dondert. Hy dryft de Nabuurfchap uit' het Land. Bergt „ udan, terwyl gy nog kunt. Nu, - nu is hy in arbeid. Hy berst uit. Hy braakt „ een ftroom van vuur, de ftroom loopt zeer fnel neder, en Iaat geen' tyd over, om „ te vlugten; als hy u achterhaalt, het is gedaan met u, gy zyt verlooren!
„In het Jaar van onze Zaligmaaking, 1635. den 17 December, Philippus IV. „Koning, en Emanuel Fonceca, Onder-Koning zynde, werd dit, tot een verhaal van „ de ongevallen van voorige tyden , en een gefchikt middel voor de toekomende, met „ zo veel heuschheid als magnificentie opgericht. Als het gevreesd werd is het ont-
■° 2 * vloo-



aS
„ vlooden, als het veronachtzaamd werd , heeft het de achteloozen en gïerïgen verft rikkl» wier zorge voor huis en goed die voor het leven overtrof.
„ Gy derhalven, indien ge wys zyt, luistert naar de ftem die tot u roept; bemoeit u met geen huis, bemoeit u met geen goed, maakt haast, vlucht!
Antonio Suarez Messia, Marquis van Vico. Landvoogd der Wegen, "
De Berg heeft vóór den Jaare 79, ten tyde van Keizer T 1 t us, wanreer dezelve voor de eerste reis, allervreeslykst uitberste, en de fteden Hcrculanum, Pompei enStabia, onder zyne asfche bedolf en begroef, zo men zegt, niet gebrand., naar is een der aangenaamst begraasde, enfraaifte bergen van geheel Italiën geweest; fchoon er toch groeven en canaalen in waren, even als of er wel eens te vooren een doortogt van vuur, door deszelfs oppervlakte plaats gehad hadde; zo dat Spartacus, die met zyn flaaven leger Italiën verwoestte, op dezen berg zig gelegerd hebbende, zig met iooco man, in deze gaten en holen konde verbergen; doch federt het jaar 79 telt men 38 uitberstingen, waar van de voornaamfte in do» jaorc s^3, wanneer de asfehen tot in Conftantiw.polen opgevoerd werden, voorviel; voords in de jaaren 51a, 685, 1138. 1304, 15°°» 1671, 1688, 1695, 1682, en 1698. 1707, 1727,1737 en I767- Sedert heeft de berg wel gerookt, doch geen aanmerkelyke verwoesting aangericht, men houdt het daarvoor, dat zyn grootfte voorraad bereids verteerd is*
De VESUVIUS.



NADERE EN MEERVOLLEDIGE
VERKLAAR ING
der voorstaande
PE.EITVEMEELDIF6EI,
OVER DE PLANTEN,
CXder den algemeenen naam van Plantin bevat men alle de groeijende wezens, welke uit de aarde voortkomen en onder het grodjend Ryk betrokken kunnen worden. Een Ryk dat onze aarde geen' geringen luister byzet, en derwyze met de neiging onzer ziele overeenftemt, dat er geene wezens in het Heelal gevonden worden, die ons meer fchoon, meer bevallig, meer fierlyk voorkomen dan de Planten; daarom fchynen ook van ouds de menfchen op het genot van derzelver gezicht by uitneemendheid gefteld geweest te zyn, blykends de groote genegenheid welke men alom voor het buitenleven, voor lusthoven en tuinen, waar in men verzamelingen van bevallig gefchakeerde Plantgewasfen aantreft, gehad heeft. De oudfte gedenkftukken die ons nagebleeven zyn, den eerften geluk- en heilftaat der menfchen zullende afmaaien, en de plaats die hun daartoe de roodige voorwerpen moest opleveren, zullende befchryven, plaatfen hen niet in een prachtig Paleis, niet in een bergachtig oord, niet in eene wildernis, maar in een' Lusttuin; voords heeft de duisterde oudheid zelve heure helden, halfgoden en goden, als Plantenminnaars doen kennen, en veelen onder hen den roem gegeeven van eerfte vinders van het nuttig gebruik van fommige planten en kruiden geweest te zyn; als by voorbeeld: aan Mtreurius fchreeven zy de vinding Van het kruid Moly en de Mercurialis of het Bingelkruid, aan Hercules en Esculapius het kruid Panaces, Oftris en Bacchus de wyngaard en den klimop, Neptunus den Pyn boom en Apollo den Lauwrier, benevens het geheele bewind over de geneezende kruiden; aan Aristaus den Olyf, aan eene nymphe of watergodin het kruid Nymphaa, aan Chiron en Achilles de kruiden Centaurium en Achillea, Ajax den Hyacinth, Teucer het kruid Teucrium, Bpimenes de Scilla toe; en welke groote Plantminnaars de aloude Vorften geweest zyn, blykt ait de dichtftukken welke de kennis dezer verre verwyderde oudheeden tot ons overgebragt hebben. De tuinen van Altinous by Homerus, de lusthoven der Hesperiden by Hesiodus en Ovinius en zo veele andere fpeuren als men in de dichtftukken der ouden betreffende de landvermaaken zo by Theocritus, als by Horatius enViRGixius ontmoet, leveren alle kenmerken op datdePian* teu en kruiden 's menfchen natuurlykfte gezellen en met hunnen aart en neiging meest ftrookende fchepfelen genoemd mogen worden.
Slaan wy het oog op de Gefchiedenisfen wier kenmerken eene meerdere echtheid en VOLL. VC.RKL. LA mi*.



ft
OVER DE PLANTEN.
mindere vesdkhting met zig voeren, dan vinden wy ook onder de Vorften der oudheid^ den fmaak voor Lusthoven en Plantgewasfen niet minder kenbaar in de zo beruchte Plantkunde van den wyzen Oosterfchen koning Salomon, in den aanleg der Tuinen van Sewiramis, in de Plantkunde van Gentius Koning vanlllyriën, Lyfimachus Koning vara Macedoniën, Attalus de magtige Koning van Pergamus, den wyzen Pythagoras en Democritus; den landlievenden wysgeer Epicurus, Juba den Koning van Mauritanië», Artetnifia Koningin van Cariën en wel voomaamlyk Mithridates den wydheerfchenden Koning van Pontus en Bithyniën^ tegen wien de alverwinnende Romeinen een' zo langduurigea en voor hen zo moeilyken kryg gevoerd hebben.
Ook de Romeinen, die ftrydbaare volken, verkreegen, zodra zy de fchatten hunner nabuu). ren vermeesterd hadden, en zig door rykdom tot een gemakkelyker en meer weelderig leven gevoerd zagen, een onbedwingelyken lust tot het planten en aanleggen van lusthoven. Hunne Lucullus en andere vermogende en verkwistende mannen , befteeden onmeetelyke fommen tot het aanleggen hunner lustwaranden, en hun fmaak tot het landleven, en de aangenaamheeden welke lommerryke en met planten en kruiden veifierde oorden, de» mensch aanbrengen, werd zo groot, dat geen Romein, hoe gering ook, zich dezelven niet na zyn' ftaat poogde te verfchaften; aanmerkelyk is hier omtrent het zesde Hekeldicht van het tweede boek zyner Hekelfchriften en in zyne brieven c'e 10. van het eerfte boek, aan Fuscus Aristius den Grammaticus een zyner beste en gemeenzaamfte vrienden, waarin by zich, volgends de fraaiie vertolking van onzen geleerden B. Huydecoper, ondel anderen aldus uitdrukt:
,, Indien wy, die immer wel leeven, als we leeven naar het voorfchrift der Natuure, ?, eerst een grond moeten zoeken,, eerwe een huis timmeren: zeg, weet gy eene plaats \, daartoe meer ei.een, dan 't gezegende land? Kunt gy ergens gaan,, daar u ue winter 9, minder koud zal vallen, daar een lieffelyker koelte de hitte van den Hond, en 't $, branden van den Leeuw, wanneer de zon eens in dat teken getreeden is, maatigt? 9i daar ge door benaauwde zorgen minder in uwen flaap geftoord wordt? ruiken ea ,, blinken de kruiden van het land flechter, dan uwe Libyfche vloerfteenen? Is het water, dat ge door looden gooten in uwe bakken moet leiden, klaarer en ziiverer dall 't gene wy in onze beeken zien ftroo^n en zachtelyk hooren ruifchen?" — Voords voegt hy er zeer na waarheid by.' Hot, ziet ge niet dat men in de ftad zelve tusfehen d$ ,, prachtige gebouwen van marmer, het land naarbuotfen , en zich een bosch maaken M wil? dat men een huis, dat een fchoon uitzicht over de groente heeft, boven anderen ,, verheft? Zoek de Natuur, met kracht en geweld te verdrukken en te overwinnen, ^, zy komt altyd weêr boven, en triomfeert van langzamerhand over uwe bedorven lus«. ten, (♦) act»
C*) flemps inter vartas rutrhur' fylva columnas;
Laudaturqw: domui, longns quae prospicit agrost Tïaturam cxptVas farce, tarnen nsque recurret, 3t niala Qerrumpct furtsm fastüia yktriz.



ÓVER DE PLANTEN. 3
Ziet daar juist, vóór,: zo veele eeuwen, onze nog hedendaagfche gewoonte en neigingen gemaald, komen onze voornaame lieden niet nog met het aloude Rome daar in overeen, dat men er, donr het planten van boomen en tuinen, het land wil nabootfen. Ja, trachten de vermogende lieden niet zelfs midden in hunne marmeren zaaien door tapytfcryen of fchilderltukken den bloemryken grond der velen na te aêmen en hunne wanden met bosch-Iand en tuingezichten te verfieren en te verlevendigen, heeft niet van den grootften tot den geringften burger onzer fteden, gaarne eenig groen voor, of achter zyne wooning, en behelpen zy, wier omftandigheeden zulks niet duldt zig niet met bloempotten en planten voor hunne glasraamen te plaatfen, het zy ze in digt bewoonde fteden, op hooge verdiepingen, of in onderhuizen en kelders, eik na zynen Itaat, woonachtig zyn.
Wy achteden dus niet ongefchikt om dit tot verlustiging van den geest gefchikte werk, ook met deszelfs grootfte verlustiging aantevangen, en terftond het oog op het Plantenryk te werpen, waar omtrend wy, tot nader opheldering, hier nog eenige algemeene aanmerkingen zullen laaten volgen.
De gewasfen worden in het algemeen in boomen, heesters, fpruiten en kruiden gerangfchikt; die elk hunne eigene kenmerken hebben , wordende zy aldus alle in heure clasfen door de volgende befchryving van eikanderen best onderfcheiden.
Boom heet elk gewas dat van zyn' wortel af, eenen regten, eenigen, dikken, houtachtigen ft ruik voortbrengt, en bovenwaards in veele takken en armen verfpreid en uit» gewasfen is.
Heester noemt men elk gewas, 't welk zo boog niet opfchiet, fchoon langer overblyft dan de boomen; en ook niet altyd eenfteelig is, maar dikwyls verfcheidene fprui. ten uit zyn' wortel opgeeft.
Spruit noemt men het uitfpruitfel uit den wortel, hetwelk zig in verfcheidene takjen? verdeelt, maakende het midden gellagt tusfehen de heester en het kruid uit.
Kruid heet alle gewas, hetwelk tedere en onfterke halmpjens, en die geenszins hout* achtig zyn, voorbrengt; fomtyds, ook heeft het geen ftengels, maar alleen fommige fteeltjens, die bloemen, en het zaad voortbrengen-
Onder deze gewasfen dienen fommigen tot belommering tegen de hitte, anderen weder tot enkel oogenlust en weder anderen tot een heilzaam nut voor het behoud van een door ziekte of befchadiging kwynend leven, fchoon er ook zulke gevonden worden wier onvoorzichtig gebruik der gezondheid nadeelig is; edoch de onderzoeklust en verftandelyke navorfching der natuur, heeft de menfchen geleerd dat er geen plant beftaat die den mensch niet, in zeker opzicht, van nut kan zyn, en dat zelfs de vergiftige planten, met oordeel en kunde gebezigd wordende, tot heilzaame geneesmiddelen kunnen verftrekken. — A a Deze



OVER DE PLANTEN.
Deze zo heerlyke gaven van den Schepper , zyn niet hier en gintsch op eene kaarlge of te overvloedige wyze verfpreid of opgehoopt, maar over de geheele aarde op de re* gelmaatigfte wyze verdeeld, zodat elke lugtftreek van de Poolen tot den middenlyn toe,Biet die foorten gezegend is, welke voomaamlyk, 't zy tot lust of nut van derzelver bewooneren dienen kunnen, en de koophandel en zeevaart die alle volken met de voort* brengfelen van alle .gewesten onderling gemeen maakt, heeft ons ook die gewasfen be* zorgd, welke in de verwyderdfte oorden, hunnen natuurlyken geboortegrond vinden, ende kunst en vinding der menfchen, onder fteunt de natuur, in het voortbrengen eenes kunstclimaat het welke tot hunnen groei en aankweeking dienstig is..
Ook is de natuur zo mild met deze heure bevalligfte gaaven, dat ze die zelfs in die oorden, waar men ze niet zoude durven vermoeden, elk in heur fo .rt ten voorfchynbrengt. De hooge anders onvruchtbaare rotzen van het kille Groenland en Spitsbergen, brengen Mosch, Gras, ja zelfs Rhanunkels, Scorzoneren, Maagdepalm en andere bevalt lige kruiden voort; de ruuwfte bergen aan. den Mam; Voigtland, TyroK verfchaffen grazige weiden, en kruidryke plekken; de. altyd met fneeuw bedekte Alpen ,- leveren een fchat van fraaije en frisfche kruiden op. De dorre en brandende zandwoesty nen hebben hunne Palin en Dadelboomen; ja zelfs de afgrond der zee en.de ruuwe fteenklippeu brengen hunne Zee en Coraalgewasfën tot verlustiging van het oog en bewondering van de groote wysheid en goedheid des alverzorgenden Scheppers aan den mensch ten offer; er. is geen plaats of plek in de natuur waarop zig niet een gewas hechten" en deszelfs fchoonheid ten toon fpreiden kan, gelyk dan.ook de oude vervallen muurwerken zelve, vveelig met verfcheidene foorten van kruid, op hunne anuers vervallen kruinen pronken. — En niet alleen vertoont zig de rykdom der natuur flegts voor een' zekeien tyd, maar alle jaargetyden brengen'derzelver eigen loof en groen mede, zelfs de verkleumde winter waar in de geheele natuur als in eene voorbereidende rust gedompeld fchynt, laat ons nog eenige gewasfen in derzelver groen gewaad bekleed overbehouden; en het vrien..delyk Saffraanbloemen verheft zyn teder hoofdjen, zelfs onder de blanke-fneeuw,
Onuitputtelyk is de aarde in het geduurig weder opleveren heurer Plantgewasfen;. dit is- mede eene aanmerking van gewigt, die wy hier niet kunnen veronachtzaamen. Zo lang de waereld geftaan heeft is de beurtelingfche fpeeling van groei, bloei'en atval der Plantgewasfen niet opgehouden, noch zyn zy ook zelfs niets in kracht, fchoonheid, of ^e:aat verminderd. De Boomen, planten en vruchten welke ons de aloude fchilderftukken en verfteende vruchten en planten, die de onderaardfche ruïnen der fteden Hercuiancum,Pompei fnStabia, ons als zo veele echte gedenkftukken der aloude natuur hebben opgeleverd, zyn van geene grootere fchoonheid en kleur dan onze, na zo veele ge» flachten en voortbrengfelen finds zo veele eeuwen nog na gebleevene foorten van de zelfde bloemen en vruchten, — en men treft er weinigen onder dezelven aan, die ook nu nog heden niet bekend zyn.
Maar



OVER DE PLANTEN, $
Maar aïïerverwonderlykst en opmerkenswaardigst is het foort van gevoelig leven dat Ons de planten vertoonen; waar door fommigen by na met flaauwe oordeelskragt of reden, of wil, hoe aal men het noemen? of inftincl: begiftigd fchynen; zo dat ze zig (leeds naar alle zyden in de rondte uitbreiden, altyd heure bloemen en takken naar de hoogte verheffen', fchoon men dat ook met geweld zoude willen tegen gaan; maar voornaamentlyk loopt die natuurdrift fterk, en tot verbaazing van den befchouwer, in het oog by die planten, welken een' fteun noodig hebben om zich in het opgroeijen aan te hechten j gelyk de klimop en de wilde wyngaard, welke eerst genoemde een kleeverig vocht uitwaasfemt waarmede het zig aan de muuren of boomftammen bevestigt en de laatfte gaf{eitjens of klaaifwtjens uitfchiet, waar mede het zig aan al wat flegts in zyn bereik is, op eend verwonderlyke wyze, als met zo veele handen vasthoudt en als met wil en keuze de on« effenheeden of uitfteekende punten (by voorbeeld fpykers die men in een" muur waartegen ze opgroeit geflagen heeft> naar loopt en opzoekt om er zig door het omwinden zyner draaden aan vast te houden; een onoplosfelyk en kwalyk door eenige natuurwetten teverklaaren, werkzaamheid dér wyze natuur, waardoor de planten byna aande reden en het oordeel der dieren, immers zo verre hunne behoefte zulks vordert, fchynen te deelen". En als wy den groei der Planten met een nadenkend oog befchouwen, wat is er dan verbaazender, wat onbegrypelyker dan dezen. Geen gewas beftaat er dat zyn begirtfel niet uit zaad ontleent; immers dit is het nieuwfte , meest aangenomen en met de reden meest overeenkomftige gevoelen, daar men thands het gevoelen over de voorkomst derzelven door toeval of door verrotting, waaruit men in vroeger tyd meende dat zo wel fommige planten als de meeste infecten, voortkwamen, geheel afkeurt. De beroemde Malpighi-us heeft om dit ftuk ten aanzien der Planten te beflisfen, daarvan op de volgende wyze de proef genomen: hy deed eenige goede aarde die hy tevooren naauwkeurig onderzocht en er geen het genngfte zaadjen of zaadftofjen in gevonden had, in een glas en overdekte het zelve met een zo dun gaas dat er alleen de lugt, de zon, en de regen door kon dringen; voords droeg hy zorg dat de wind er geen zaadkorntjen of zaadftofjen van elders in kon brengen; liet dit gias langen tyd in de openlucht , zon en regen ftaan, doch er kwam niets wat na eene plant geleek uit ten voorfchyn, 'twelk hem tevens by de ondervinding in zyn meening dat er niets zonder geregelde voortteeling ontftaat , bevestigde ; vervolgends ontdekte men, met behulp van vergrootglafen, de zaadjens dier Planten, welken de ouden als geen zaad voortbrengende befchreeven hadden y als waren die der Varen en andere hairige kruiden welker zaadkorns, wegens derzelver ohgemeene kleinheid, het gezicht ontwyken, zynde de huisjens of doosjens waar in dit zaad beflooten is, twee ja fomtyds drie en viermaal kleiner dan het kleinfte zandkorntjen, en nogthands heeft men, met verbaazing, gezL*", dat ze een foort van blaasjens zyn, omringd met regelmaatig getrokken ringen en banden, en dat fommigen derzelven een getal van by de honderd zaadkorntjens in zig befluiten. Sommige boomen weder zyn enkel wortels te noemen en groeijen ook omgekeerd met den wor-
' A 3 teV



$ OVER DE PLANTEN.
tel naar boven, en de takken naar beneden, in de aarde gezet zynde, in welk geval de wortel takken uitfchiet, en de in de aard geplaatfte takken tot wortels worden, 't welk inzonderheid by den Lindenboom opgemerkt is, en waar uit men verklaaren kan, dat veele boomen uit verfcheidene afzetfels van hunne wortelen, voortgeplant kunnen worden, welke ondervinding echter niet wegneemt, dat er geen Plant oirfpronglyk anders dan uit zaad voortkomt, wyl deze twygen derzelver eerften oirfprong uit den wortel van den boom gehad hebben, en dus flegts een deel der Plant zyn, die te vooren uit zaad ontftaan was.
Maar hoe zeer men ook nu van deze regelmaatige voortteeling der Planten uit zaad genoegzaam overtuigd zy , blyft echter de wyze hoe zulks gefebiede, een verbaazend geheim , en een voor bet menfchelyk verftand ondoorgrondelyk wonder Reeds federt veele eeuwen hebben de opmerkzaame naarvorfchers der Natuurwonderen over dit gewigtig ftuk der voortteeling gedagt, en vóór Drelincourt, die de Leermeester van den grooten Boerhaave geweest is, telde men 262 onderfcheidene gevoelens over hetzelve, en de ftelling van den laatstgenoemden maakte reeds het 263. gevoelen over dit geheim uit, welken allen zig toch hedendaagsch in twee verfchillendè gevoelens, naamlyk dat der Ontwikkeling (cyolutio) en dat der By geboorte (Epigenefis) hebben laaten rangfehikken, naamlyk fommige beweeren dat de rype maar ruuwe ongevormde teellingftoffe der groeijende lighaamen, wanneer die, ten zynen tyd en onder de vereischte omftandigheeden, ter plaatfe heurer beftemming geraakt, alsdan allengs als door eene geftadig vernieuwde fchepping tot een nieuw fchepfel gevormd wordt. Deze is de leer der Epigenefts.
Daartegen gelooven anderen, dat de keemen van alle menfchen, dieren en planten, die ooit geleefd' hebben, allen by de eerfte fchepping gefchaapen worden, zodat zy by de fchynbaare voortkoming zig flegts ontwikkelen, en de tegenwoordig bloei jende planten en dieren, reeds by de fchepping, in de eerfte zaaden voor handen geweest zyn; van waar dan ook dit ftelfel dat der ontwikkeling geheeten wordt.
Beide deze gevoelens echter wikkelen derzelver verdeedigerj in zeer veele onoplosbaare zwaarigheeden, welken den geleerden Joh. Fredr. Blümenbach Hoogleeraar te Göttingen, bewogen hebben, om, na deze ftoffe met de meest mogelyke naauwkeurigheid en herhaalde proefneemingen, onderzocht te hebben, een derde ftelfel over de voortplanting der groeijende lighaamen, in het algemeen optewerpen, waarover hy zig in zekere door hem in 1789 uitgegeevene verhandeling (*) aldus uitdrukt:
Ik heb federt dien tyd (te weeten, na eene door hem gedaane opmerking en proe,, ven met een groenen armpolyp dien hy in een molenbeek gevonden hadde) een groot „ deel myner moeite tot de verdere proefneemingen en onderzoek der toenmaalige ontdek-
,, kingen
C*) Veler den Bildungstricb Göttingen 1789 't welk ook ondet den naam van Vcrhandelmg over de Vormdrift in de Nederduitfclie taaie het licht ziet.



OVER DE PLANTER, ^
kingen hefteed , en al wat ik daaromtrent door betrachtingen en nadenken geleerd heb* be, geleidt my eindelyk tot de overtuiging:
,, Dat er geene voor af gevormde keemen te voor en beft aan, maar dat in de te voor en ruu« ,, we ongeheelde of ongevormde teelingsjlof der bewerktuigde lighaamen, na dat dezelve tof
heure rypheid en ter plaatze heurer bejlemming gekomen is, een byzondere, eehter ge* ,, duurig werkzaame drift of neiging opgewekt wordt, om heure beflemde gedaante aanle» i, neemen, voords geduurende heur geheel leven te onderhouden , en, zoo die eenigzins ver* }, minkt mogte worden, so veel mogelyk weder te her/lellen.-
,, Eene Natuurdrift of neiging, die gevolglyk tot de Leefkrachten behoort, maat* », die echter even zo duidelyk van de overige foorten der Leefkracht der bewerktuigde Lig,, haamen (naamlyk de ContraStiliteit, Irritabiliteit, Senfiliteit of famentrekbaarheid , }, opwekbaarheid en gevoeligheid, ene. als van de algemeene Phyfifchc krachten der Lighaamen „ onderfcheiden is, en welke de eerfte gewigtigfte kracht tot alle teeling , voeding en weder* ,, voortbrenging fchynt te zyn en die men, om dezelve van andere leefkrachten te onder' ti fcheiden met den naam van Vormdrift (Nifus formativus) beteeken&n kan, n
Wy hebben dit hier flegts aangeftipt om een flaauw denkbeeld te geeven van hefa Voor het menschelyk verftand ondoorgrondbaare, geheim, 't welk men in de naauwkeurige opmerking der natuur, telkens befpeurt gelegen te zyn; zo dat de ervaarendfte en wysgeerigfte onderzoekers, finds zo veele eeuwen tot op dezen tyd, daar omtrent niets dan aan veele zwaarigheden en tegenlpraak onderworpene gislingen hebben kunnen vormen» en men eindelyk weder, na zo veele omwegen en vermoeijingen van den geest, tot het eerfte punt van duisterheid, van waar het onderzoek begonnen was, terugkomt; dii punt is altoos de opmerking van eene verborgene hoedanigheid (Qualitas occulta) in de verfchynfelen der natuur,. welke onze aandacht opwekken. Deze"'hoedanigheid naar te vorfchen, dezelve door redeneeringen en proefneemingen op te heideren, de verborgenheid derzelve allengs te verminderen en is het mogelyk geheel te verdryven, maakt de voornaamfte bezigheid van den wysgeerigen geest uit, maar wanneer de kring rond geloopen is, en men elks gevoelen toetst, de zwa&righseden welken zig in de gevolgen daarvan opdoen , ontdekt, en , gelyk de Hoogleeraar Blumenbach , in dit geval heeft trachten te doen, een nieuw gevoelen aan de hand geeft, ziet men zig meest al genoodzaakt om te bekennen dat men weder tot het eerfte punt van waar Onze gesst met aeszelfs opmerkzaame befchouwingen is uitgegaan, genaderd is, en weder dezelfde verborgene hocdanigheid aantreft, die de wysgeeren door hunne naarvorfchingen hadden getracht optehelderen. Immers deze beroemde en arbeidzaame natuuronderzoeker laat zelve, in zyne aangehaalde verhandeling, terftond op de door hem opgegeevene flotsom zyner naar* vorfchingen, deze woorden volgen:
n 't &



,, 'tls te hoopen, dat het voor de meeste Ieezers, zeer overtollig zal zyn, dat ik hier by erinnere, dat het woord Vormdrift even als het woord Attraclio (aantrek-
,, kingskracht) zwaartekracht enz. tot niets anders dienen kan, dan om eene kracht te betekenen, wier beftendige werking uit de ondervinding gekend wordt, doch wier oorzaak evenzo wel als de oorzaakender opgenoemde, hoe algemeen ook erkende Natuurkrachten, voorons eeneverborgenehoedanigheid QQualitas occulta') is. Van alle deze krachten, geldt
,, het zeggen van Ovioius -— Caufa latet, vis est notisfima, de oorzaak is verborgen, maar de kracht zeer bekend. De verdienfte by het naarvorfchen dezer krachten.
„ beftaat flegts in het nader bepaalen van derzelver werkingen en in dezelven tot alge-
„ meene wetten terug te brengen/*
Wy kunnen derhalven van de eigentlyke werking der Natuur in het doen worden heurer voortbrengfelen, in de drie Ryken die ons bekend zyn, weinig verftaanbaars opgeeven, en moeten ons dus alleen bezig houden, met het gene in de zinnen valt, ïaatende de wyze hoe, als eene buiten ons begrip liggende kundigheid, ter zyde.
Al wat wy van het leven der bewerktuigde Lighaamen als zeeker, op de ondervinding gevestigd en voor naarfpeuringen vatbaar, kunnen rpgeeven is de opmerking die men omtrend derzelver maakjêl en merkwaardigfte veranderingen als zyn ontftaan, voeding, voortplanting en dood, van agteren, en op zinnelyke gewaarwordingen gegrond, kunnen opmaaken.
Het inwendig maakfel der Planten is veel eenvouwdiger dan dat der dieren, en beftaat hoofdzaakelyk uit buifen (of aderen) en een celachtig weefzel, waarin zig de vloeibaare deelen bewegen. By de houtgewasfen bevindt zig in het midden van den Stam het Merg 't welke het naast door het hout omgeeven wordt; waarom eenweekere fchel fluit, die voords met de hardere bast bedekt is. De gewasfen welken een hollen fteel hebben, dry ven hun merg in de plaats der Bloemen en vruchten.
Wat voords het ontftaan der Planten betreft. Daar van leert de ondervinding tweeërlei wyze, en wel uit zaad het wélk zig in de boomknoppen onthoudt, of uit den wortel, waaruit ïpruiten voortkomen, die, er van afgezonderd, op nieuw wortel fchieten.
Na de befchouwing van het ontftaan volgt de voeding, en daardoor bewerkte wasdom der Planten. Het voedinglap der gewasfen beftaat voomaamlyk uit water, 't welke de fynfte aardachtige, zoutachtige en olieachtige deelen der aarde met zich voert. De olie is het eigentlyke voedfel, en wordt door behulp van het zout met het water tot een zeepachtig mengfel gebragt, terwyl de aardachtige ftoffe vermoedelyk de vefelen der planten verfterkt. In de vaten of buizen, en het daar tusfehen liggend celwyze weefsel wordt het voedende fap op eene gelyke wyze als in de maag der dieren, gekookt, en neemt als dan de natuur der gewasfen aan, waarby nog op te merken is dat de aarde zelve flechts een zeer gering aandeel tot de voeding der planten aanbrengt, en niet meer dan zy zelve deelen bevat welke tot voedingsmiddelen van alle byzondere foorten van planten dienen.
OVER DE PLANTEN.



OVER DE PLANTEN. 9
ftetl, Deze fyne aarddeeltjens bevinden zig ook wel in het water en in de dampkrings lucht, van daar verklaart men den groei der waterplanten, en van zulke die op fteenen, daken en muuren groeijen, van daar is het ook niet te verwonderen dat men fommige planten, in vochtige wol, papier-fnippers enz. heeft kunnen aankweeken. Immers offchoon de wortel het voornaamfte werktuig der voeding by de Planten is, zo bemerkt men toch ook de fyne openingen, waardoor dezelve het voedende fap inzuigt, op de geheele oppervlakte des lighaams van het gewas. Inzonderheid zyn de bladen tot die werkzaamheid beftemd wier onderfte, iets ruigere, zyde, de Van de aarde opftygende dampen en tevens de tot de ademhaaling ondienftige ftiklucht, op en intrekt, terwyl de bo> venfte zyde derzelven, de heilzaame levenslucht weder uitwaasfemt.
De voortplanting der gewasfen biedt ons insgelyks veele wonderen ter befchouwing aan; zodra een gewas den behoorlyken ouderdom bereikt heeft, draagt het vruchten en zaaden, en ftrooit dezelven in den tyd der volkomene rypheid, van zelve rondom zig heenen. Dit wist de minst opmerkzaame natuurbefchouwer reeds voor lang. Maar dat tot de volkomenheid des zaads, de vereeniging van beide gedachten en eene bevruchting noodig zy, werd eerst volkomen op het einde der zeventiende Eeuw door den Enge'fchen Plantkundigen Millingthon verklaard. Deze zetel der geflagtsdeelen is het bloeifel. De meeste gewasfen hebben manlyke en vrouwelyke deelen in een' zelfde bloem by elkander.
By eenigen vindt men in elke bloem flegts eenerlei geslachtsdeelen, maar toch aan een' zelfden ftam, waar van eenige bloemen mannelyk andere vrouwlyk zyn; de eerfte vallen af, zodra ze hunne dienften gedaan hebben , maar fnydt men de manlyke bloemen af, eer de vrouwlyke bevrucht zyn, dan verkrygtmen geene of.onvolkomene vruchten en de vrouwelyke bloemen bloeijen langer dan na gewoonte, daar zy de bevruchting nog verwagtende zyn. By andere gewasfen ziet men vrouwlyke, manlyke en dubbclflachtige bloemen op een' ftam, gelyk daarentegen nog andere gantsch van elkander gefcheiden zyn, daar by dezelven de manlyke en vrouwelyke bloemen, elk op een' byzonren ftam worden aangetroffen; dit is het bekende geval der daadelboomen, wanneer daarom de ftam, die de vrouwlyke bloemen draagt, niet naby genoeg by een manlyken ftaat, brengt zy geene vrucht voort, maar fta;m zy niet verre van elkander dan wordt de zaadftof of het fluifmtd van de manlyke bloem, gedeeltelyk door de lucht, gedeeltelyk door verfcheidene infe&en, tot de vrouwlyke bloem over<rebragt. Juist dit veroorzaakt ook dikwyls het ontftaan van nieuwe foorten van gewasfen, wanneer de manlyke ftam met de vrouwlyke, wiens bloem hy bevrucht, niet van dezelfde foort is, en deze uit zulk eene vermenging geteelde Bastaartgewasfen, zyn ook gemeenlyk vruchtbaar.
Eindelyk komen wy tot het laatfte tyrdvak van den duurder Planten, naamlyk derzelver dood, als wanneer de fapbuizen verftopt worden, de inwendige beweeging ophoudt VOLL. VERKL I. B en



12
OVER DE PLANTEN.
of wel van /Intonhis en Ckopatra gebloeid, en, door zyne reizen, veel ondervinding en kennis in het vak der kruidkunde verkreegen had, zodat hy in zyne werken meer dan 6co onderfcheidene Planten bekend gemaakt en belchreeven heeft, edi ch daar hy zig voomaamlyk toelag om de geneeskracht derzelven te doen kennen, en ons daar door de voorbeelden welke hy daarvan opzamelde, met alle mogelyke naauwkeurigheid cn getrouwheid, overgebragt heeft, ontbrak het hem almede nog aan de juiste waarneeming en onderfcheidende befchryving der Plantgewasfen zelve , waardoor wy dan ook die krui. den, wier heilzaame uitwerkfelen hy zo breedvoerig befchrylt, onder geene onzer thands bekenden, tot groot verlies der artfenykunde kunnen wedervinden.
Onder de Romeinen, welken zig, toen ze hunnen ftaat door den kryg meer dan genoegzaam gevestigd zagen, aan de meer vreedzaame ffudiën begonnen overtegeeven, lagen zig ook veele groote vernuften op de kennis der Planten en derzelver gebruik in de Geneesen Huishoudkunde toe. Marcus Porciüs Cato, Varro, Columella, Paladius, Vegetius, Virgilius Maro en inzonderheid Ca jus Plinius fecundus, die ten tyde van Vespafianus leefde, getuigen door hunne fchriften, hoe fterk de beöeffening der kruidkunde in hunne onderfcheidene lèeftyden geacht en voortgezet werd. Toen nu de zetel des Roomfchen Ryks, vervolgends in Aiia verplaatst werd, volgden de weetenfchappen en kunstoeffening ook de bron waar uit zemildelyk gevoed weiden, doch de kruidkunde vondt aldaar flegts eenen voornaamen handhaver in Claudius Ga. ienus, welke te Pergamus , een ftad in Azia gebooren was» en in rang op Hippokrates geacht wordt te volgen, doch deze lag zig even als de genoemden nog ongelyk veel ftarker op de eigentlyke Genees- dan wel op de Kruidkunde toe. De befchaafde volken door den inval der Saraceenen, Azia in het vervolg moetende verlaaten, en de overige gedeelten van l£uropa in een' nacht van onkunde en bygeloof, dat alle verlichting en vermeerdering van kundigheeden van ouds weêrftaan heeft, gedompeld liggende, begaven de geleerden zig onder de befcherming der vreedzaame Arabieren, welk volk, uit den aart, tot onderzoeklust en neiging tot kundigheeden gekenmerkt werd, gelyk er dan ook veelen onder hen, door het aanleereu der griekfche en latynfche taaien, in ftaat gefteld werden, om de overblyfselen der oudheid in hunne taal overtebrengen, en voords op derzelver voetfpeur nieuwe ontdekkingen in het Plantenryk te doen, waaraan wy dan ook de kennis der Oostindifche fpeceryen, voomaamlyk te danken hebben. Mesue, Serapio, Riiazes, Abenzaid of Avicenna en A v e r r o ës , zyn onder hen als bekwaame en oordeelkundige, Genees-en Kruidkundigen beroemd geworden, en hebben ons het eerst met fommige heilzaame planten, als zynde Senebladen, de Casfia en de Tamarinden bekend gemaakt; fchoon ze zich in hunne kruidkundige r.aarvorfchingen alleen tot de geneezende kruiden bepaald hebben,
Maar toen eindelyk, by den aanvang der XVde Eeuw, de alles verlichtende Fakkel der Drukkunst begon te ontbranden, en men, door behulp dier heilzaamfte uitvinding.



OVER DE PLANTEN.
J3
ding, de kostbaare manufcripten der nagebleevene werken der Ouden, door den druk na vereisch konde vermenigvuldigen , herleefden* de weetenfchappen in het westen en met dezelven ook de kruidkunde, fchoon men zig in de eerde eeuw der beoeffening dier edele kunst alleen nog ophield met Griekfche Autheuren, waar van men aifchriften bezat, in de Latyniche taal overtebrengen en met ophelderende aantekeningen te voorzien , doch gel^k in alles het kwaad naby aan het goede grenst, zo was het ook ten opzichte der Kruidkunde al even eens gelegen, want de vertaalers dier werken van Dioscori. des en Theophrastus, verfchilden dikwyls onderling in hunnen arbeid, en geraakten daardoor niet zelden in hevigen twist, tot groot nadeel dier nuttige weetenfchap ; waar by nog kwam dat zy zeer dikwyls door volltrekt gebrek aan zaakelyke en ondervindelyke kennis, de naamen van fommige in Griekenland, Italiën en elders, alleen t'huis behoorende, ten onrechte op inlandfche planten toepasten, waar door de arbeid van veelen hunner, in plaats van voordeel aan de kruidkunde te doen, in tegendeel dezelve verduisterde en verwarde. De nevelen die zy daardoor over de herleevende weetenfchappen verfpreidden, werden echter, in vervolg van tyd, door meer wysgeerige on* derzoekeis allengs befpeurd, veelen hunner verwarde en gebrekige werken geraakten buiten gebruik, en men lag zig toe, om, volgends het voorbeeld der ouden, de planten die men in zvn bereik hadde, zelve te beftudeeren, alhoewel deze fiudie, minder in eene naauwkeurige befchryving van derzelver gedaante, ten einde ze ten allen tyde van alle anderen zouden kunnen onderfcheiden worden, dan wel in, uit ondervindingen op» gemaakte, berichten van derzelver uitwerkfelen en krachten beftond, zo dat deze eerfte verbeteraars flegts de helft van het gene tot herftel der vervallene weetenfchap vereischt werd, ten uitvoer bragten; het ontbreekenie bleef nog voor hunne nakomelingen be. waard, en in de daad, in den aanvang der zeventiende eeuw, begon men zig allengs ook meer toeteleggen op het naauwkeurig befchry ven en onderfcheiden der planten, het daarftellen van vry naauwkeurige afbeeldingen, hetwelk aan de beroemde kruidkundigen Valerius Cordhs, Re mbsrtüs Dodon^us, CaroeusClu» sius,Mattheolus,Camerarius, Lobel, Tabern^emonlANtis en anderen , gelegenheid gaf, om hunne werken tot die volkomenheid te brengen, als in dien tyd, toen men nog geene genoegzaame kunde der uitlaudfche gewasfen, door reizen en een lang verblyf in vreemde gewesten, verkreegen had, mogelyk ware. America verfchafie ons de eerfte uitlandfche plant welker gedaante en aart kruidkundig onderzocht en befchreeven werd, en deze was het Lignum SanStum oïGuajacum ; vervolgends toen de zeevaart en koopvaardy al verder toenam, werd het getal der bekende inlandfche kruiden, dagelyks met dat van de geduurig nieuwe ontdekte uitlandfche vermeerderd, veelen derzelven werden hier over gebragt, en zoo ze ons climaat kono°rt dulden, in onze tuinen, of wel anders in een door kunst veroorzaakt warm cliinaat voort^eteeld, en zdS iö de geneeskunst tot artzenyen gebezigd.
Deze zo aanmerkelyke aanwas van het getal der Planten , maakte het allengskens
B 3 moei-



14
OVER DE PLANTEN.
moeijelyk en eindelyk byna onmogelyk om dezelven genoegzaam te kunnen onderfcheiden, en gemakkelyk in de kruidkundige werken aantetreffen. Dit gebrek kon alleen door eene naauwkeurige fchifting in foorten en rangen , bewerkftelljgd worden; maar daar toe behoorde ook een naauwkeurig onderzoekende geest en algemeene kennis der tot dien tyd toe, bekende gewasfen; eindelyk deed zig iemand op, die de vereischte gefchiktheid en door eene veertig jaarige optekening en betrachting der, tot zyn' tyd toebefchreevene planten, tot dit omflagtig werk den behoorlyken voorraad verzameld had. Deze arbeidzaame geleerde, genoemd, Caspar Bauhinus, gaf in het jaar 167? een werk in het licht, beftaande in Plantlystcn, die zo veel mogelyk in zekere orde by een gerangfchikt waren, het welke hy met de naam van Pinax of kruidkundig Taf red beftempel. de, waarna zyn broeder Johannes Bauhinus deze zyn arbeid nog in den jaare 1650 met de federt ontdekte planten, en al wat in het vak der kruidkunde alom verfpreid, voorhanden was, vermeerderde. De werken van beide deze groote mannen, gaven wel de eerfte aanleiding tot het uitvinden eener Methode, of gemakkelyke leerwyze dezer uitgebreide weetenfchap, welke dan ook, op het einde der zestiende eeuw, door Andreas C;esalpinüs, Hoogleeraar aan de Hooge School te Pifa, en Lyfarts van Paus Clemens de VUL het eerst werd ondernomen, doch er verliep bykans een geheele eeuw, alvoorens men op 's mans gelegde grondflagen het gebouw der Kruidkunde al verder optrok, tot eindelyk de Engelfchen zig met vlyt toelagen, om, volgends de opgave zyner leerwyze, de kruidkunde fystematisch of ftelfelkimdig te beftudeeren, 't welk zo veel te noodzaakelyker werd, daar het getal der bekende planten nu reeds tot meer dan iscoo was aangegroeid en door de toeneemende reistogten naar Oost en West-Indien nog al geduurig bleef aanwasfehen, en de Plantkunde benevens het aankweeken van vreemde gewasfen, by lieden van aanzien en vermoogen, meer en meer in den fmaak kwam. Inzonderheid lag men zig in Engeland en Holland op deze weetenfchap toe: wanneer zekere PaulusHermanus, een Duitfch Kruidkundige, door de Nederlandlche Oostindifche Maatfchappy, als Doctor, naar her Eiland Ceilon gezonden wordende, en op de Kaap de goede Hoop, eenigen tyd vertoevende, aldaar een' fchat van in Europa nog onbekende gewasfen verzamelde. P. van Rheede van Drakenstein vermeerderde dit getal met de kruiden, welken hy op de kust van Malabaar vondt en Rumphius, met die welken door hem te Amboina ontdekt werden. De Franfchen werden, geduurende het beftuurvan hunnen roemzuchten Koning Lodewyk XIV. insgelyks naarievrig op de vorderingen die wy in deze weetenfchap maakten. J. Pitton de Tournefort, bragt in dat Ryk de Kruidkunde in achting, en er werden, ook door deze natie, verfcheidene planten, in derzelver coloniën groeijende, bekend gemaakt en befchreeven - Sedert dien tyd werden er zelfs verfcheidene zwaare reizen naar zeer verre gelegene landen ondernoomen, waardoor de kruidkunde al geduurig nieuwen voorraad ter bevatting bekwam. J. J. fc> c h e u c h z e r onderzocht, met dat inzicht, geheel het plantryk Zwitzerland. Kemp fer Japan; Fre v i l le verti- Rrnu.,,,, ^ t- ^
Jr u *trvi duxbaum de Levant; C aiï sby, de
Pro-



OVER DE PLANTEN. Ig
Provincie Carolina in Noord America; en men lag overal, in die fteeden waar Hoogefchoolen gevestigd waren , Kruidtuinen aan, wier-gewasfen door beroemde kruidkundigen, omftandig befchreeven en door naauwkcurige afbeeldingen bekend gemaakt werden.
Toen nu eindelyk het getal der bekende Planten geheel onbepaalbaar, en de kruidkunde een drolhof werdt, waar in de ervaarendfte mannen gevaar liepen zig te verwarren, rees er, regt tydig, een groot genie op, dat als het ware, tot een' leidsman der volgende Eeuwen moest verftrekken en tevens een geheel nieuw Tydperk van hervorming in deze weetenfchap moest openen.- Carolcs Linnaos in 1735, in een klein dorp Steinbrohuld genoemd en onder de Provincie Sma'and in Zweden behoorende, gebooren, befteedde zyn ongemeen vernuft tot het vormen van een Stel/el, dat federt de grondflag van de tegenwoordige zo hooggefteegene weetenfchap der Natuurlyke Historie, in het algemeen en van de Kruidkunde in het byzonder geworden is. Hy verdeelde de Plantgewaslén naauwkeuriger dan nog iemand vóór hem gedaan hadde, in Clasfen, Rangen en Geflachten, en plaatfte elke Plant zo juist onder die, aan welke dezelfde kenmerken eigen waren, dat men. even gelyk men de ligging van een Stad , door behulp van eene geregelde onderfcheiding der Waerelddeelen, Ryken, Landen en Diftricten derzelven, duidelyk kan aanwyzen, zo dat elk in den eerften opflag hetzelve op de Landkaarten en in Anrdrykskundige werken, kan vinden.. Immers hy, die met dit Systema van Linn^us bekend is, en eene Plant aantreft die by hem nog niet genoegzaam bekend is, zal toch terftond de Klasfe waar toezy behoort onderkennen, en deze gevonden hebbende, zal hy in de Clasfe welha.st den Rang, en in dezen het Ge/lacht vinden, waartoe zyn onbekende plant betrokken moet worden, en dan gemakkelyk genoeg door andere kenmerken derzelver foort onderfcheiden en in ftaat zyn dezelve een' naam te geeven waarmede ze by alle Geleerden, die het ftelfel van LiNNiEos kennen, bekend wordt. Daar integendeel iemand die geen Methode kent, in het oneindige zyn onbekende plant, in duizende afbeeldingen, welden in de kruidboeken verfpreid zyn, een' langen tyd te vergeefsch zoude zoeken, ten ware hyze niet enkel by toeval eens in dezelve aantroffe.
Na deze algemeene opmerkingen betreffende de Kruidkunde te hebben doen voor af gaan , zouden wy nog wel een nader verllag van het Systema van Linn « us behooren te geeven, ingevalle ons Plan, dat alleen het leerzaam vermaak der weeteufchappen beoogt, dulde dat wy in het Systematifche derzelven dieper indrongen en ons werk met kunstwoorden bezwaarden, die voor ongeftudeerden en ontaalkundigen van geen het minste gebruik zyn, en waarmede de Clasfen, Rangen, ,Geüachten en Soorten der Planten echter onmisbaar moeften benoemd worden, zoude de kennis derzelven overal en in alle Taaien door de Geleerden kunnen herkend en uitgedrukt worden. — Wy zullen derhal ven onze Inleiding tot de Befchry ving der onderfcheidene Gewasfen, wier afbeeldingen in dit werk vervolgends zullen voorkomen, hier mede voor befloten houden.
HET



HET
VERKENSBROOD.
Q Cyclamen )
het gene wy reeds van deze Plant hier vooren by derzelver afbeelding aange* merkt hebben kunnen wy nog het volgende voegen:
De kleine van den langen ftengel afhangende bloemen hebben een' aangenaamen reuk en worden gevolgd van ronde vleesachdge vruchten, die hoekachtige en bruinachtige zaaden bevatten; het fteeltjen kronkelt zig om, als de klaauwiertjens van de wyngaart.
Het zaad, in de aarde gezaaid zynde, fchiet niet uit; maar het verandert tegen de gewoonte van andere zaaden , in een knobbel of wortel, die vervolgends bladeren uitfchiet; de bloemen vertoonen zig in het begin van de herfst; de bladen duuren den geheelen winter door, en verwelken eesrt omtrend de maand Mey; de wortel gedroogd zynde is een geweldig purgeermi dael.
In de Apotheeken is dit kruid gemeenlyk onder den naam Arthanita bekend, en wordt in het Unguenium Arthanita gebezigd, het zelve wordt op den navel van kleine kinderen gefmeerd, als wanneer het door deszelfs doordringendheid afgang verwekt. Plet fap van den wortel, tot een dun aftrekfel ui.gedampt en een fcrupel van het zelve den Waterzuchtigen ingegeeven, doet dezelven zweeten. Het eerst uitgeperste fap in den neus opgefnoven, ontlast veel zinkingsftoffen. Twee of drie dragmen, van de gedroogde en tot poeder gedampte wortelen ingegeeven, verdryven de Geelzucht en allerleye Slymziekten. Het fap in de oogen gedroopen, verdryft de vliefen die over dezelven begin» nen te wasfen.
Er zyn verfcheidene foorten van verkensbrood, doch drie derzelven zyn de gemeende. Het eerfte foort hetwelk wy hier afgebeeld en befchreeven hebben, is hier te lande het gemeenfte.
De tweede foort heeft gehoekte of gekerfde blaadjens, maar rondom glad, een weinig fpits toeloopende, donker groen van boven en zelden gefpikkeld met vlekken, van onderen eenigzins purperrood; de bloemtjens, zyn gelyk aan die der eerfte foort maar welriekender; de wortel is ook aan de voorige gelyk, doch iets kleiner.
De derde foort heeft wel geen gehoekte blaadjens; maar aan de randen zyn die een
wei-



HET VARKENSBROOD, 1?
weinig zaagsgewyze getand; hebben mede vlekken, maar in 't midden zwartachtiger dan de eerfte. De bloemtjens zyn fterker van reuk en van een hooger purper couleur; ook is de knobbelige wortel kleiner dan die van de tweede, zy groeijen alhier weelderig in de hoven; de eerfte en tweede foort groeijen hier ia de bosfehen; maar de derde is in Italiën gemeener dan hier te lande.
De WOLFSMELK.
2Ürfevenerlei foorten'van kruiden worden onder dezen naam begreepen, en draagen in het algemeen den naam Tithymallus of Wrattenkruid. De eerfte foort is de Tithymallus Cha> racias, wolfsmelk mannetjen, geheeten; de tweede heet wolfsmelk wyfjen (Myrtites), de 3, Zee wolfsmelk, (Paralius) de 4. Zonntwendende wolfsmelk (Hclioscopus") de 5. Cypresbla. dige zonnemelk (Cyparisfias,) de 6. Boomachtige wolfsmelk, (Dendroides~) en de 7. breed» bladige of (Platyphyllos f) welke wy hier befchreeven en afgebeeld hebben.
Alle deze gewasfen, waaronder ook de Spurgiën of het fpringkruid (Lathyris,) deEfula of de wolfsmelk der moerasfen , en de kleine wolfsmelk met bladeren van den Amandel» loom, (Tithymallus Amagdaloidesf) mede betrokken kunnen worden, draagen den naam van wolfsmelk en fomtyds ook duivelsmelk, na een melkachtig fap dat, als men de bladen, ftruik of wortel dezer gewasfen doorbreekt, uit dezelven vloeit, fcherp en bitter van fmaak is, en, op het vel gelegd wordende, blaeren trekt, even als de fpaanfche vliegen. De kwakzalvers gebruiken hetzelve zeer onvoorzichtig in purgeermiddelen, die zy, zonder onderfcheid van gestel of jaaren te maaken, hunne lyders laaten gebruiken, en veelen daar doorlom 't leven helpen, wyl het dikwyls, door zyn fcherpte en bytenden aart, keel ontfteekingen, geweldige kolyken en verzweeringen in de ingewanden, doet ontftaan, maar men kan het fap van de wolfsmelk veiliger uitwendig gebruiken om er wratten mede te verdry ven, het fchurft te geneezen en het hair, wanneer zulks noodig mogt zyn, te doen uitvallen.
Alle deze foorten wasfen in de tuinen, maar de eerfte foort vindt men hier wel in de rietlanden; de zee wolfsmelk in de duinvalleijen; de zonne wende, anders ook wel genoemd hroontjens kruid, vindt men veel onder het gezaaide in de moestuinen en by de heiningen en fchuttingen: zy bloeijen allen meest in den zomer, doch de een wel iets vroeger dan de andere.
VOLL. VERKL. L C OVER



OVER DE
f N S E C T E N.
IN T ALGEMEEN.
■C CD >i
^jco het werktuiglyk verftand van eenig wezen beftaat in het voortbrengen van werk» ftukken, wier famenftel overeenkomt met derzelver doeleinde, of liever zoo men van aehteren oordeelt,'dat een werkftuk, 't welk volkomen zodanig ingericht is, dat, door behulp van hetzelve, die uitwerkfelen daargefteld worden, welken men er van verlangt, en waartoe het blykt ingericht te zyn, eeii verftandelyk wezen tot maaker gehad heeft; dan ook zeeker kan niemand die de werken der natuur met eene naargaande en bedaarde oplettendheid betracht, zig van de gedachten op een verftandelyk wezen,als derzelver maaker, onthouden. Immers er zyn tot de eerfte wording aller dingen flegts twee gronden m gelyk, want, of al wat beftaat moet door enkel, zonder eindbedoeling en dus toevallige famenkomst van eeuwige ongewordene ftofdeeltjens ontftaan zyn; of de ftoffe moet door een verftandelyk wezen, tot onderfcheidene einden, op verfchillendè wyzen, zyn famengezet. Zoo het eerfte geval plaats hadde, zouden zig de gevolgen flegts alleen naar de oorzaak moeten fcv-'t'in, en de oirzaak zonder bedoeling daargefteld zynde, zouden de gevolgen derhalven ook geheel zonder bedoeling zyn; by voorbeeld: een bal blindelings in een vertrek geworpen wordende, zal 'er welligt een fpiegel getroffen en verbrysield worden^ daar het gevolg van het voortwerpen eens lighaams is, dat het ergens ftuit en raakt; zulk een treffen enverbrysfelen kan ook het gevolg zyn van een door zyn eige zwaarte af hellend lighaam, geduurende den tyd dat 'er geen leevend, veel min verftandelvk, wezen in de kamer tegenwoordig is , even en in diergelyk een geval kan men met grond zeggen dat het^toeval de oorzaak der verbrysfeling des fpiegels, en het ontdaan van glasfcherven geweest zy; maar waar vindt men hier eenig oogmerk?' Daartegen wanneer men, door een' jager, een vogel, dien hy niet met de hand bereiken kan, door middel van een fcheut ziet treffen en, dood zynde, met zig voeren; zal dan ook iemand twyffelen of de ftrekking der fcheut zy met een bepaald oogmerk naar den vogel gericht geweest ? Daarin dan beftaat het onderfcheid tusfehen de uitwerkfelen van het blind geval, als in het eerfte voorbeeld , de fcherven, en die eener verftandelyke kennis, als in het Jaatfte getal de fcheut, welke op een' ongenaakbaaren vogel gericht werd; wanneer men dan ziet
dat



OVER DE INSECTEN IN 'T ALGEMEEN. 19
dat de uitwerkfelen van eenig gewrocht tót zeker nuttig einde dienstig zyn, moet men befluiten dat het gewrocht zelve door een verftandelyke oirzaali is daargefteld. Dit nu is in alle de gewrochten der natuur zo overtuigend optemerken, dat wy niet lange behoeven ftil te ftaan by de befchouwing van een Dier of Plant, om terftond een Üaauw denkbeeld van het gebruik en oogmerk van deszelfs onderfcheiden deelen te vormen; befchouwen wy de zintuigen der dieren, terftond valt ons derzelver gebruik, door de kennis on. zer eigene in; zien wy de wortels, ftammen, ftengels en buizen der Plantgewasfen, oogenblikkelyk herinneren wy ons aan de aderen onzes lighaams, aan onze vaten en pypen waardoor wy de vochten voortgeleiden, en het ftilzwygend befluit is, dat de dienst en het eindoogmerk van derzelver aanwezen, is het voortgeleiden van vochten uit dè aarde naar de byzondere gedeelten der plant, waar dezelven, tot uitzetting en voeding der deelen, vereischt worden: wy moeten dus terftond befluiten dat hier de oirzaak eene bedoeling gehad hebbe, of met de bedoeling verbonden zy geweest, om door die buizen het vocht naar boven te doen klimmen; te meer als men bemerkt, dat, zonder de opklimming van het vocht, de bloem niet gevormd wordt; wanneer men een looden buis onder het graaven in den grond ontdekt, kan men twyffelen of dezelve daar toevallig ingezakt zy, maar als men kort daar by een fraaije fpringende fontein gewaar wordt, en bemerkt dat die buis uit een waterbak voortkomt, en in de fontein uitloopt , aan zal men niet meer kunnen gelooven dat ze toevallig en zonder bedoeling in den grond gezakt zy.
Deze redeneering"nu, op alle de werken der natuur, oppervlakkig befchouwd zynde, toegepast wordende, doet ons voor eerst een verftandelyk wezen als de maaker aller dingen onderdeden doch wy menfchen zyn insgelyks verftandelyke wezens, wy maaken ook gewrochten tot zekere bedoelingen, is dan de maaker van ons. en van de overige wezens welken het Heelal uitmaaken een zelfd verftandelyk wezen, of waarin beftaat dan het verfchil tusfehen onze kunftenaars en den kunftenaar die de gewrochten der Natuur heeft daar gefteld? Wat verfchil is er tusfehen ons verftandelyk vernuft en dat des Scheppers ? Dit onderfcheid; het onze is eng beperkt, en dat des Scheppers oneindig uitgebreid — het eerfte gebrekkig, het laatfte volmaakt. De mensch maakt een uurwerk van eene beperkte grootte en bepaalden gang; de Schepper maakte het Uurwerk des Heelals onmeetelyk en onophoudelyk. De Mensch vormt, in betrekking tot zig zeiven, verbaazend groote werken en verbaazend kleine werkftukken, doch aan beide denkt hy eene meerdere volkomenheid dan hy er werkelyk in leggen kan; de Schepper daartegen maakt waerelden en zonnen, wier omvang veel te groot is dan dat de mensch zich het duizendfte gedeelte derzelven met bewustheid kan voordellen, en gevoelige bewerktuigde wezens die ons gezicht ontfnappen en echter tot derzelver eindeloozein grootte afneemende uitgebreidheid, in grootte ftaan, als de diameter des aard bols totde lengte van een mensch die op deszelfs oppervlakte wemelt. — Doch deze vergeïyking is nog veel te zwak en te onvolledig om het verfchil tusfehen des menfchen be-
C a paald



to OVER DE INSECTEN IN T ALGEMEEN.
paild verftand, met het onbepaald verftand das Scheppers voor onzen opmerkzaameit geest te brengen, genoeg zy het dat wy hier uit kunnen opmaal.en hoe onfchatbaar en onwaardeerlyk, de kennis en het onderzoek der Natuur voor den mensch zy, ea hoe zelfs, derzelver, met betrekking tot onze maat, kleinfte voortbrengfelen, onzen geest in verbaazing opgewogen moeten houden, en ons doen uitroepen:
Zm'met in minimis nmxmus ipfe Deus. De groote God blinkt uit zelfs in 't genngfte ding.
Deze waarheid kan men inzonderheid blykbaar geftaafd zien, als wy de Infe&en met opmerkmg befchouwen, waar toe, federt de ontdekking der vergrootglafen, zulk een ruim veld voor den Wysgeer geopend is, en federt welk tydvak oe Weetenfchap der InfcStenkunde, of InfeBologie, zoo aanmerkelyk toegenoomen en tot eene ftudie ge•worden is, waardoor een Leeuwenhoek, Bradley, Harveus, NeedhAm t Derham, Malpighius , Merian, Lyonnet , Bonnet, Rösel, Sepp, en an» deren, hunnen naam en roem vereeuwigd hebben.
Het is dus wel der moeite waardig dat wy deze Godleerende Weetenfchap over het algemeen een weinig van meer naby befchouwen en deze befchouwing ter inleiding doen dienen , van die der natuurwonderen welke ons in dit vak, ftuksgewyze in dit werk voor oogen zullen komen, ten einde dezelve met zo veel te meer zedelyk nut te kunnen betrachten en leeren dat ook het geringste en verfmaadste wormptjen, een onnaJenkelyk kunstgewrocht der verhevene, Almagt is , en dat alleen onze onkunde en onbedrevenJheid in het naarfpeurea der Natuur, de oorzaak der onopmerkzaamheid is, waar me. de wy veeltyds de Infecten befchouwen.
Om derhalven thands, daar er zo veele middelen voorhanden zyn die het onderzoek der .Natuur, zo wel in het klein als groot, ligter en gemakkelyker maaken, niet met *iog grooter recht, van zorgeloosheid en vrywillige onachtzaamheid op dit gedeelte der Goddelyfte wonderen, befchuldigd te worden, is het welvoeglyk en pligtmaatig dat men zig ten minden voorzie van eene algemeene, hoezeer dan ook oppervlakkige, kennis van dit zo uitgebreid als met wonder voortbrengfelen opgevuld, gedeelte van het Dieren ryk, en daar toe den gewoonen weg, welke het weetenfchaplyk onderwys eigen is, naamlyk het verdeden en verklaaren inflaa. —-
De naam van gekorvene dieren wordt in *t algemeen gegeevert, aan die gedeeltelyk enkel kruipende diertjens, welken in de daad een byzonder foort van wezens op hun zelven uitmaaken, dat, zo in deszelfs uiterlyke geftalte als geboorte, huishouding, voedfel, zintuigen, enz. van alle de overige dieren verfchilt, en voomaamlyk gekenmerkt wordt door de ringen of kerven, welken, of boven of onder aan hun lighaam voorkomen , of wel het zelve geheel omringen en als doorkerven. Waarom Arisxotejles
hen



OVER DE INSECTEN INT ALGEMEEN, ai
hen ook, na het Griekfche woord temnoo, betekenende: ikfnyde of kerve, Entoma, of#«horvenen, in de Latynfche Taal Infecta, genoemd heeft, waarvan dat deel der Natuurlyke Historie, dat de befchou wing dier diertjens behelst, ook Entomologie geheeten wordU Voords draagen zy na hun gebrek aan bloed, dat mede wel een voornaam kenmerk van dit foort van diertjens is, den naam van Bloedelooze dieren. Over het algemeen zyn zy allen met een zeer dunne huid bekleed; fommigen zyn gevleugeld, en verbergen die vleugels onder harde fchilden, weder anderen draagen die al tyd bloot en ongedekt; fommigen zyn met veele pooten voorzien, anderen weder, hebben in 't geheel geen pooten ; over het algemeen hebben zy noch bloed, noch vleesch, noch been, noch vet, maar hun lighaam beftaat uit een midden wezen tusfehen vleesch en zenuw.
Wanneer wy dit zo zeer talryk Heirleger eenigzins met onderfcheid willen betrachten, moeten wy hetzelve in gevleugeld en ongevleugeld, als in twee hoofdverdeelingen fchiften, welken elk weder in talryke benden gefmaldeeld worden; en waar onder de veelvoetigen en geheel ongeleenden weder een aanmerkel) k onderfcheid opleveren; doch de Infecten leer geheel in al des/elfs onderfebeidingen naar te gaan, laatons beide het beftek en ens oogmerk niet toe, welk laatste alleen ftrekt om eenige oppervlakkige kundigheeden met betrekking tot de Infecten, wier gedaante in dit ons prentwerk zal voorkomen, in het alge. meen voorlonpig op te geeven, ten einde niet in de noodzaaklykheid gebragt te zyn, on» telkens algemeene aanmerkingen daaromtrent te maaken.
Zodra wy, in het algemeen, acht geeven op derzelver gedaante, dan vinden wy dat ze, gelyk wy bereids zegden, alle met een huid omkleed zyn, doch deze is, min of meer, thard by de onderfcheidene clasfen en foorten dezer dieren, ja fommigen hebben dezelve, als met fchubben bezet. Hun kop is zeer ongelyk, fommigen hebben die, na gelang des lighaams, zeer groot, anderen evenredig, anderen weder zeer klein, aan dezelve zyn de jprieten geplaatst, welke hun tot werktuigen van gewaarwording dienen, en die ze, by de ontmoeting van eenig lighaam, geheel binnenwaards trekken; zy dienen hun ook tevens voor oogleden, waarvan zy niet voorzien zyn; hunne oogen zyn wonderlyk van famenftel, en leveren de helderste en fchitterendfte kleuren aan den befchouwer op, ja 'er zyn er onder die in helderheid van glans den diamant niets toegeeven. Sommigen hebben veele oogen, anderen weder, als zyn de Rupfen, fchynen die geheel te ontbeeren» want alfchoon fommigen derzelven blinkende vlekjens aan den kop hebben, die eenigzins naar oogen zweemen, heeft men echter het gebruik daarvan tot zien, nooit aan dezelven befpeurd ; ook fchynt het zintuig des gezichts voor de rupfen, zo lang ze in dien ftaat verkeeren, nog onnoodig te zyn, daar ze flegts gefchikt fchynen om op de ruimte van een blad voorttekruipen, daar uit hun voedfel te trekken, en op den behoorlyken tyd zich 'er in te wikkelen, te fpinnen en zich als dan te begraaven, ten einde derzelver gedaante verwisfcling in een Popjen waaruit een Kapel, die zeer wel van oogen voor-
c a zico



22
OVER DE INSECTEN IN T ALGEMEEN.
2ien is, voortkomt, te begunstigen; ter verrichting van deze bezigheeden zyn ze van een genoegzaam teder gevoel voorzien, ook kan men de Rupfen of Rypen, eigentlyk zo zeer niet tot een byzonder foort van Infecten betrekken, wyl ze niet anders dan de eerste lighaamen zyn, waar uit de vlinder ontflaat. De Infecten welke van oogen voorzien zyn, hebben die in grooten getale, of ook wel flegts een of twee. De meeste vliegen hebben twee, fommige echter vyf oogen , twee groote netsgewyrze, en nog drie welke achter dezelve geplaatst zyn. Men heeft verfcheidene proeven op het gezicht dezer vliegen genomen, de twee groote oogen met pik bedekkende, als wanneer ze nog, in een glas 't weik men over dezelve heen dekte, zonder beletfel, heen en weer vloogen; doch vervolgends de drie overige oogen op dezelfde wyze overdekt zynde, durfde de vlieg zig niet opwaards' begeeven, maar liep, als by den tast, beneden by den gl'ond rond. De fpinnen hebben acht oogen welken over hun geheeten kop verfpreid , of in een langwerpig rond geplaatst zyn; voords is het hoornvlies op de oogen der Infecten , op zulk een verbaazende wyze in vakken verdeeld, dat derzelver getal den waarneemer van verwondering verdomd doet ftaan; als "men leest dat Leeuwenhoek op het hoornvlies van een tor-drie-op dat van een vlieg achtduizend zulke vakken of facetten geteld heeft, endatPuGET, die waarneemingen voortzettende, in het oog van een vlinder, zeventienduizend driehonderd vyf en twintig zulke vakjens ontdekte, welk groot getal van vakken, waar door zy de hen omringende lighaamen kunnen gewaar worden, hun daar om te noodzaaklyker is, daar zy den oogbol niet, als andere dieren, kunnen wenden, wyl die onbeweeglyk is; men denke echter niet dat zulk een, met zo veel oogen voorzien, dier, de voorwerpen ook zo veel maaien vermenigvuldigd ziet; neen! hetzelfde wonder dat in ons gezicht wordt bemerkt, naamlyk dat wy met twee oogen echter de voorwerpen flegts enkel gewaar worden, heeft in een' nog yerbaazender trap by de infeéten plaats; want, fchoon men het licht eener brandende kaars daardoor juist zo veel maaien als er facetten in het hoornvlies dezer diertjens zyn, herhaald zie, en het dus zoude fchynen dat de vlieg, of eenig ander infecl, welks oog in zeventien duizend driehonderd en vyf en twintig vakjens verdeeld is, door beide oogen, rondom zig, vier en dertig duizend zeshonderd en vyftig kaarsfen zoude moeten zien bemerkt men echter dat ze in eenregte lyn het licht der kaars naderen, en nooit, om het zelve te vinden, door-eenig dubbel beeld ter zyde afgelokt worden; waar uit men ook meent te moeten kunnen befluiten, dat zy, met alle hunne oogen, flegts één enkel voorwerp tevens zien. Verder kan men nog een zeer aanmerkelyk onderfcheid in het maakfel van derzelver kop opmerken; in welken men, by fommige een foort van nypers of tangen gewaar wordt, die hun voor tanden dienen, waar mede ze zelfs, hoe teder deze leedjens ook fchynen, fomtyds de hardfte dingen kunnen doorknaagen; fommige hebben een foort van tong die ze na vereisch inhaalen en uitfteeken kunnen, en welke men hunnen fnuit noemt, en die hun dient om het fap en voedzel uit de bloemen opte zuigen, waartoe fommige derzelven, als holle buisjens gevormd en met een kooker omkleed zyn. Ook is men, door naauwkeurige waarneemingen en behulp van vergrootglafen,
zo



OVER DE INSECTEN IN 'T ALGEMEEN. 23
zo ver gekomen van de deelei welke by de Infecten de plaats van zintuigen bellaan, of liever hun tot zintuigen dienen, gewaar te worden. De finaak fchynt veelen, door twee terzyde van de fnuit geplaatfte voelertjts, of Iprictjens, welken Lyonnet inzonderheid naauwkeurig opgemerkt heef, bygebragt te worden; de reuk is hun mede zonder eenigen twyfTel eigen; daar zy hun aas, op een aanmerkelyken' afstand, weeten op te fpeuren en te vinden, Lyonnet meent de holle fprieten voor de werktuigen van hunnen reuk te moeten neemen; anderen plaatfen dezelven in de zo eeven gemelde kleinere voelertjens, en weder anderen, waaronder Rlimarus, willen ze in de lugtgaten, waarVan het lighaam der Infecten voorzien is, zieken. Üat zy gehoor bezitten blykt daaruit dat ze voor geluiden verfchrikken of door dezelven gelokt worden, en elkander aan hun brommen of zingen fchynen te verdaan. Immers de Byen geeven, wanneer zy zwermen, of te famen uit\he^en, een brommend geluid, waarfchynlyk om by elkander te kunnen blyven, even als de trom een' bende Krygsvolk byeen houdt. Ook heeft men veelmaalen de heirlegers van fchadelyke fpringhaanen , met het geluid van trommen of het flaan op koperen bekkens, uit elkander gedreeven en verjaagd; de Byen worden door het liaan op bekkens weder naar hunne korven gelokt; het gevoel is blykbaar aan de Infecten eigen, daar geen derzelven aangeraakt zynde, onaandoenlyk blyft. Maar door wegvliegen of voortkruipen het moogelyk gevaar tracht te ontwyken, en wat hun gezicht aangaat, daar over hebben wy bereids, by gelegenheid van de befchouwing hunner 00» gen, gefprooken.
Wanneer men al verder de gedaante der InfeSten betracht, komt ook als zeer aanmerkens waardig by dezelven hun borsifluk voor, het welk na den aart en byzondere vereischten der verfchillendè levenswyze en huishouding dezer diertjens geheel verfchillend Vanmaakfel, plat, rond, veelhoekig, glad, geribd, gevlekt, gehaaird, meteen fterken hoorn, of met twee of drie hoorns, gewapend is; aan welk borstftuk fommige of alle de pooten van het Infect gehecht zyn; doch de verfcheidenheid in de Natuur is by deze eenheid zo groot, dat het ons niet mogelyk is in meer byzonderheeden of onderfcbe;dingen daaromtrent te treeden; alleen er nog by aanmerkende dat ook de vleu» gels en fchilden, welken die overdekken, in dit gedeelte huns lighaams ingeplant zyn.
Het getal der pooten van de Infecten is insgelyks zeer onderfcheiden, daar er Kapellen gevonden worden die vier of zes , Spinnen die acht of tien, Rupfen en Pisfebedden die zestien, en de zogenoemde Duizendbecnen, die veertig, zestig ja zelfs twee honderd pooten hebben; weike alle van een zonderling en verbaazend kunstig maakfel, uit drie of vier leden, wonderbaarlyk famengevoegd, en met fcherpe haakjens of klaauwtjens aan het einde voorzien zyn, waar mede ze zig aan de bladen en basten der boomen vasthechten; welke pooten daarenboven by het zelfde Infect, dikwyls nog in gedaante verfchillen, waarby fommige oplettende natuuronderzoekers hebben waargenomen, dat de infecten aan eiken poot twee zeer fyne klaauwtjens hebben, en dat nog daar-
en



t4 OVER DE INSECTEN IN 'T ALGEMEEN.
en boven de tusfehen wydten, of holle onder deelen hunner pooten, bezet zyn, met een ontelbaar getal kleine puntjens of fcherpe pyltjens, waarmede zy zich in de voor on« gladde oppervlakte der lighaamen, even als wy met ysfpooren op een gladde baan, weeten te bevestigen; waar door men verklaart dat een vlieg, zonder afvallen, langs een glad regtftandig geplaatst fpiegelglas op en neder loopen kan; fommigen dier pooten zyn, by zulke vliegen of Infecten die van den roof leeven, nog met afzonderlyke haaken; andere weder met zeer fterke Spieren voorzien, door middel van welken zy hun lighaam, door fprongen, zo fnel verplaatfen kunnen, als anderen met behulp der vleugels, dit merken wy op in de vloo en fpringkhaan. De pooten zyn hun over het algemeen van grooten dienst, daar veelen dezelve tot graaven, zwemmen en vliegen gebruiken, in welk laatfte geval zy de langfte even eens achter uit fteeken en 'er denzelfden dienst tot beduur hunner lighaamen van hebben als de odevaars.
De vleugels verdienen almede over het algemeen eene afzonderlyke befchouwing, " zo wel wegens derzelver gedaante als verfcheidenheid van getal, fommigen hebben twee, andere ter wederzyden vier vleugels, die of gelyk of ongelyk van grootte zyn; het famenftel daar van is zo onnaarfpeurlyk fyn, dat de grootfte kunftenaar, by derzelver befchouwing, verstomd ftaat en bovendien by fommige met aderen, even als de vefeis van een boomblad, doorweeven; die op allerleie wyze en ftrekkingen takken door dezelven beenen fchieten. Derham merkt hier by aan C*3 dat de vier vleugelige met twee kleine tegenwigten, achter aan het lyf hangende, voorzien zyn, beftaande eik uit een fteeltjen, offtaartjen, waar aan een klein bolletjen of klootjen hangt, en by welks gemis hst zy men hun een derzelven of beide ontneeme, zy in het vliegen geen evenwigt kunnen bewaaren, maar heen en weder flingeren; waar uit dus blykt dat die tegenwigtjens, die ze, na vereisch, kunnen beweegen en verplaatfen, hun denzelfden dienstdoen, als de met lood aan de einden
beilagene balansftokken van de Koordedansfers. En betracht men de vleugels al
verder met naauwkeurigheid, dan zal men vinden , dat die onbegrypelyk dunne vliezen nog dubbel op elkander liggen, en dat de aderen welke eigenlyk de peefen zyn die de vlerk beweegen, nog tusfehen het onderste en bovenste vlies ingeplaatst en rondom met een vlies overdekt zyn; de vleugels der Kapellen daartegen leveren weder een ander wonder aan het onderzoekend oog op, immers deze zyn aan weêrskanten bedekt met een foort van poeder, meel of dons, dat, door een vergrootglas gezien zynde, een wonderbaarlyk weef fel blykt te zyn; bestaande uit een pluimpjen of fchubbetjen,' dat aan de buitenzyde met tanden, fomtyds met groeven, voorzien en aan den binnenkant met een klein puntjen in den vleugel gehecht is, en wel in eene zeer geregelde orde zo dat: de eene over de andere heenen fchiet, even als de fchubben by de visfchen' In deze fchubbetjen* die doorfchynend en onbegrypelyk dun zyn, onthouden zig die'
zo
(*) Gedlurtnde Ketuurkunde VII. Boek 4. HooWft. wat. B.



OVER DE INSECTEN IN 'T ALGEMEEN. 25
zo menigvuldig verfcheiden en verbaazend fchoone kleuren, welken geen fchilder in ftaat is na te bootfen, en wier glans het oog op de bevalligfte wyze verrukt; eene verfcheidenheid, die veroorzaakt wordt door de onderfcheidene gedaante en onderlinge plaat Cng dier fchubbetjens, op welken de lichtftraalen, langs verfcheidene richtingen, vallen, en verfcheidenlyk terug gekaatst worden, daar fommigen derzelven alleen deze, eene andere weder alleen gene lichtrtraal in het oog der befchouwers terugkaatst. De Schild» vleugeligen, of die wier vleugels onder een fchild verborgen liggen, vouwen dezelven als zy gevlogen hebben, op eene overkunftige wyze, onder de fchilden te famen; wyl fommige derzelven veel langer dan de fchilden zyn, en dus niet anders onder dezelven geborgen kunnen worden. ——
Als wy nu al vervolgends , na het borstftuk en deszelfs vleugelfieraad betracht te hebben, een oog op het achterlyf daan, vinden wy dat hetzelve, by de meeste-:, uit verfcheidene ringen of halve ringen beftaat, die zeer ongelyk in gedaante en grootte zyn, en in elkander fchüeten, doch de verfcheidenheid der Natuur is, ook in dit geval, zo groot, dat er geen bepaaling aan te maaken valt; er zyn ook veelen wier achterlyf onbeweegly kis, en als uit een klomp beftaat, gelyk zyn de fpinnen en andere. Dit geheele lighaamsdeel is doorgaands gedeeltelyk bezet met hairtjens, of wel ten eenemaal ruig. —
De angel, dien fommige Infecten bezitten, verdient insgelyks eene bedaarde opmerking; fommigen hebben denzelven geheel binnen, andere geheel buiten het lighaam geplaatst, in welk laatfte geval die met een kooker of fchede overdekt is, waaruit ze dieu, des behoevende, vooruit doen fchieten; over den angel der Wespen zeiven zegt Derham, in het boven aangehaalde Werk: " anderen hebben waargenomen, dat deze angel een holle pyp is, op welker einde een klein blaasjen, met fcherp doordringend vocht aangevuld, vast is, en dat dit het vergif uitmaakt, 't welk de Wesp door den angel, als zyfteekt, in 't vleesch fchiet; maar behalven dit, zyn er nog twee kleine fcherpe puntjens, op de wyze van pylen, met hair bezet, en in die pyp of angel, als in eene fchede geplaatst, waarby hy voegt, dat het Infect deze pyltjens, de een na den ander, in de huid fchiet, en dan, door middel van den angel, wiens punt met een fchede voorzien is, waar uit de beide pyltjens ten voorfchyn komen, het vergif in de gemaakte wond fpuit. De fcherpte dezer punten is zo groot dat ze fomtyds door hamlederen handfehoenen fteeken; en hun vasthechting, doormiddel der weêrhaakjens, zo fel, dat de By wanneer zy onder het fteeken verftoord of verdreeven wordt, genoodzaakt is, heuren angel achter en in de wond te laaten, geen' tyd hebbende om heur' pyl in de fchede terug te trekken.
K ö s e e heeft al verder, eene omftandige befchouwing van het ademen dezer diertjens geboekt, en merkt daarby in de eerste plaats op, dat ze, even als andere dieren, gefchikt zyn om in de lucht te leeven, dezelve intehaden en uitteblaazen, gelyk daaruit blykt dat men ze in water verdrinken kan, en dat ze in het luchtledige roerloos blyven
VOLL. VERK. L D li*-



zó OVER DE INSECTEN IN T ALGEMEEN.
liggen; doch deze ademhaaling gefchiedt, inzonderheid by de Rupfen, niet door den mond, immer? als men ze met het onder!yf in het water fteekt, verdrinken ze; fchoon men den kop droog houde; maar door middel der ftippen of Spiegelpunten welke over hun geheele lighaam verfpreid zyn, en door middel van een vergrootglas befchouwd zynde, zig ten duidelykften, als zo veele luchtgaten, voordoen, die diep tot in het lighaam doorgaan en aan derzelver randen met een' ry dichte en harde vefelen omzet zyn die elkander overkruisfende, het luchtgat voor de intreede van allerlei vreemde lighaamen dekken en niets dan de zeer fyne lucht doorlaaten. ■
Zoo men nu flegts zo een enkel gedeelte van eenig Infect met bedaardheid betracht, en het zelve zo onbegrypelyk kunstig tot het einde waartoe het gefchikt is, bevindt , kan men dan eene verftandelyke oirzaak, die, na wyze eindoogmerken, de ftoffe derwyze gewyzigd heeft, loogcheneu ? en zoo wy al verder de binnen deelen dezer kleine en Ongeachte' diertjens konden betrachten, doch waar toe ons beftek geene ruimte overlaat, dan zouden wy, met den meesten nadruk, van deze waarheid overreed worden, als wy vema* men dat de Heer L y o n n e t die op eene, tot verbaazens toe, ge vkcurige wyze, een Houtrupsjen ter lengte van nog geen vier duimen, met behulp der fterkfte vergrootglaaien ontleed, en, behalven de zenuwen, lugtpypen en overige inuewanden, alleen byna vierduizend, een honderd en zestig fpieren in dezelve Oiwdekt heeft f ♦ ) doch dit diertjen was nog een Colosfus by het overige heir van onzichrtmre wézèntjes, welken men, alleen met behulp der mikroskoop of vergrootglafen ontdekt ; waai an tfe Heer de M a l e z i e u x er een befchryft, dat zeventwintig millioenen maaien kleiner was dan een kaas myt (**) en als men dan daar by naargaat, dat zulk een onzichtbaar klein lighaampjen echter mede van binnen met nog ondenkbaarer kleinere ingewanden en werktuigen tot de beweeging, voeding, ademhaaling, voortteeling enz, voorzien moet zyn, dan kan 'men zig eerst eenig flaatiw denkbeeld vormen van de heerlykheid der Natuur tot in het oneindige kleine.
Wegens de voortteeling der Infecten kunrenwynietnalaaten hier een woord te gewaagen, tegen het wangevoelen dat, nog hier en daar, onder de onkundigen plaats heeft, even als of fommige Infecten door verrotting zouden ontftaan: en dus die heerlyke en onuitfpreekelyke kunstwonderen, enkel door gevallige 1'amenkomst eener uitwaazemende rottende ftoffe derzelver heerlyke geftalte zouden verkrygen. Een wangevoelen, dat zo dwaas als redenloos is, en zelfs door het gezond verftand, zonder eenige naarfpeuring, gewraakt wordt. Maar de ondervinding voldinjit het gefchil volkomen. De abt R edi toonde door vleesch en visch in overdekte en opene vlesfen in den zonnefchyn te ftellen, dat er uit de ope-
ne
C * ) Traité Anatrmiquc de U Chenille, qui rouge le bois de Saulc 8t, C**} //ift. de I'Academie Royale des Sciences de fan 1708,



OVER DE INSECTEN IN 'T ALGEMEEN. 27
^wormen voortkwamen,maar inde overdekte en voor de Infecten ontoeganpkelyke vlesfchen geene gevonden werden, daar door bewyzende dat de infecten gaarne hunne eitjens in eenig rottend lighaam leggen, waardoor dan de wormtjens daarin uitgebroeid worden en als uit het zelve fchynen ten voorfchyn te komen. Zy komen dus wel degelyk even als andere dieren door de famenkoppeling van beiderlei geüagt ten voorfchyn; wier kenmerken men in de onderfcheidene grootte des geheekn lighaams aantreft, zynde de wyfjens der onderfcheidene foorten van Iniccten doorgaands meer dan de helft grooter dan de mannetjms, het geen juist het tegen gestelde by de overige dieren is; terwyl de fprieten by de mannetjens weêr grooter dan by de wyfjens gevonden worden; gelyk dan ook fommige mannetjens met fraaijer hoornen voorzien zyn, welken de wyfjens van die foort veel kleiner hebben, of wel zelfs in 't geheel ontbeeren; fommige wyfjens misfen de vleugels , daar ondertusfchen hunne mannetjens daarvan voorzien zyn. Men is voords zo verre in het onderzoek dezer diertjens gevorderd, dat men ook derzelver voortteelings deelen met vergrootglafen ontdekt, en dezelven by het mannetjen en wyfjen zeer onderfeheiden, en hunne paaring het meest met die der vogelen overeenkomftig gevonden heeft.
Maar is deze befchouwing opmerkenswaardig, nog grootere verbazing bevangt ons, als wy de onbegrypélyke wysheid der natuur in de verdere voortbrenging en gedaantewisfeling der Infecten bewonderen. De groote menigte van jongen, die door dezelve voortgebragt worden, gaat alle verbeelding te boven. De Heer Lyonnet (*) merkt, onder anderen, by de leevendbaarende Infecten op, dat eene foort van vlieg te eener dragt twintigduizend jongen ter waereld gebragt heeft; fommige eijer baarende leggen insgelyks een ongeloollyk aantal derzelven; de zyde worm, de vlinder, de huutrups en de galnoot fnfeften leveren daarvan de rreffendftè voorbeelden op, welke laatfte, volgends de waarneemingen van Cestoni, fomtyds vierduizend eitjens ter waereld brengt; welk getal nog zeer gering is by de vruchtbaarheid der By, daar één wyfjen, de Koningin geheeten, fomtyds vier geheele zwermen, waarvan elk uit vyftien of zestien duizend Byen beftaat, in een jaar voortbrengt. Deze groote vruchtbaarheid geeft alweder blyken van de wysheid die er in de orde der Natuur heerscht, welke die zwakke dieren, waarvan zo veelen tot voeder en aas van oneindig veel andere dieren of tot nut gebruik van den mensch moeten ftrekken, zo fterk doet vermenigvuldigen dat derzelver foort in ftand en daar door de gantfche huishouding der dieren van het noodige voedfel en nut voorzien kan blyven ; daar by komt ook nog dat het leven dezer diertjens, uit deszelfs aart, van korten duur is, daar het flegts de zomer warmte door duuren kan , en er ook veelen hunner eitjens, door toevallige verhinderingen, onvruchtbaar blyven.
En wanneer men de verbaazende gedaante verwisfelingen van fommige Infecten naargaat, zal
D 3 - men
( * ) Kemarques de Ltonnet, sur la Theorie iet Infedes de Ttlr. LbsseEi Tem. i.



*8 OVER DE INSECTEN IN 'T ALGEMEEN.
men al meer en meer, over de diepe wysheid en ons eng begrip verre te boven ffygende keerlykheid der fchepping verdomd daan, in welke wonderlyke geftalte verwisfcling de ouden bereids het zinnebeeld van de onfterffelykheid der ziel gevonden en den mensch, met ongepast, by den worm vergeleeken hebben , die uit de eitjens voortgekomen geauunge veranderingen in het leven ondergaat, tot eindelyk zyne ziel CPfiehe] even als de fchoone vlinder het bekleedfcl der fterffelykheid doorbreekt en in de koesterende ftraalen van de zon der eeuwigheè, in eene verheerlykte geftalte, fchittert ter-
wyl de doode fchel aan de vergangkelykheid ten deele valt. Immers wat is' hun"
ne verdichting van den minnehandel van Eros of Cupido met de maagd P/yèhe, anders dan eene toefpeeling op het verband van de levensluu met de ziel, en dit wordt ons nogduide lyker als wy opmerken dat alle de oude edel» fteenen en marmers die ons van de Griekfche kunsteeuwen zyn nagebleeven , deze verdichtte Pfyche met de vlerken eens vlinders uitbeelden. Een ander marmer ons door Spon (f) befchreeven, bevestigt deze nv-enmg ten klaarster., daar op hetzelve een fterfbed afgebeeld wordt, waar op een iongein* ligt die verbeeldt wordt den geest te geeven, welke dan ook. in de gedaante van een vlinder hem ten mond uitvliegt. Twee daarnevens ftaande perfoonen wyzen elkander dien opvliegenden vlinder aan, als wilden zy zeggen, zie daar ftygt zyn ziel rèëds na» boven De ctaarby voords nog afi-l eelde kratisfen en traanfles, geeven te kennen, dat men hier wtl uitdrukkelyk een fterfbedde bedoeld hebbe; over welke toefpeeling wy hier nog veel zouden kunnen aanmerken, vrees.en wy niet te zeer van onze ftoffe te zullen afdwa kn In één woord, de geftalteverwisfeling der Infecten fchynt ree.is by de ouden met opmerking belchouwd ai tot een zinnebeeld des menfehelyken levens gebezigd te zyn veele grafstecnen heeft men gevonden, waar op een vlinder, als de ontflaakte ziel betekenende, boxen eeqige beenderen of geraamten zweefde, terwyl eenige bloemen en kramien * altyd by hunne Lykfeesten gebezigd, den bloeyenden ftaat der vcilKeilykte ziel fcheenen aaiiteduidem -■ —
Sommige Infecten echter ondergaan by heure geboorte deze veranderingen niet, maar worden volkomen voorrgebragt of kruipen, ^elyk de fpinren, in hum e gewoone gedaante, uit de eitjens; andere daartegen ondergaan grooter verwisfelingen; de Mug, de Vlieg, de By, hebben uit de eitjens komende, de gedaante van maaden, en veranderen mcermaalen, gelyk de Natuurkenners die verwisfelingen noemen, van Masker; maar onder deze vertoonen de Rupfen wel de treffendste gestaltewisfelirgen , in de eerste gedaante komen zy ais wurmpjens uit de eitjens, en wasten door geweldig eeten, fpoedig tot een aanBiewelyke grootte aan, als wanneer ze rupfen of rypen worden, en met een dikke fomtyds met lange ruige hairen bekieede huid , voorkomen; de huid valt hen af en daar onder koomt terstond een nieuwe, even hairig, ten voorfchyn; vervolgtnds begeeven
*y
(f) Riche? ekis Cxiiiupes de l'At;t\$uUê lyon iCZl 4,



OVER DE INSECTEN IN T ALGEMEEN. 29
zy zig tot fp-'nnen, welke aller wonderbaarlykfte werking door den Heer R ö s e l ten naauwkeurigfte waargenomen , wel der moeite waardig is hier met zyne eigene woorden intekisfen, wyl in de daad in de geheele nattur geen wonderbaarlyker verfchynfel plaats heeft. Aldus befchryft hy de ftaatsverwisfeling van zyne tweede, clasfe der vUn.' den.
,, Doch na dat de Rups heure achterfte pooten met een weinig', en naattwelyks zichtbaar ,, fpinfel vast gehecht heeft, verkort zy heur lyf, zo veel mogelyk is, terwyl zy ,, heure leden doet opzwellen cn nader tot elkander trekt; ondertusfchen biyft ze echter, met alle heure pooten, aan den grond der plaatfe die ze verkoozen heeft, vast zit. „ ten. Dus vindt men er eenigen, die regt horizontaal, anderen die verticaal , en ,, weder anderen, die naar deze of gene zyde gekeerd zitten; doch altoos in dier voe,, ge dat het hoofd zich of hooger, of ten minden niet laager dau het achterlyf, be„ vinde. Zodra nu de Raps op eene voor hair bekwaame plaats is, laat zy uit heuren ,, mond vloeijen, eene taaije vochtigheid, welke zy, in de gedaante van een' zeer te,, deren draad, zo lang rekken kan als zy wil, dan draait ze met het hoofd naar de an,, dere zyde, maakt aldaar den draad even eens vast, en trekt denzelven vervolgen Is ,, weder naar het eerile punt, dus gaat ze over en weör voort, tot dat er uit de vcel,, vuldige, van twee kanten vast gemaakte, tedere draaden, eene foort van fterken band ,, ontttaat. Sterk genoeg, om niet alleen de Rups, maar ook de Pop, waar in zy ,, kort daarna verandjrt, vast te houden: midsgaders tegen den wind en regen te be-
,, 1'ehutten, en bygevolg voor den val, en ondergang te bewaaren. Hier uit nu
,, is, myns oordeels, ligt te begrypen van waar de band komt, waar deze Poppen ,, inhangen; maar hier omtrend ftaat nog te onderzoeken hoe deze band vervolgands om
het lighaam der Pop komt; dit is iets waar over ik langen tyd gepeinsd h^bbe eer
ik er een regt duidelyk begrip van vormen kon.le. Wanneer mende moeite wildoen ,, van zodanige Rups te befchouwen, van dat ze heuren draad begint, tot dat ze dien ,, voltooid en om het lyf hesft, zal men het volgende gewaar worden. Zo dikmaals als
zy een draad van het eene punt tot het andere getrokken en vastgemaakt heelt, fteekt h zy er het hoofd onder door, derwyze, dat alle deze draaden achter het hoofd dicht
aan elkander boogswyze over haar ftaan, en genoegzaam een ftrop vertoonen, waar ,, in de Rups met den hals vast zit, als nu deze ftrop of band , door het groot getal ,, enkele draaden , waaruit die famengefteld wordt, fterk en vast geworden is, zo rekt ,, de Rups heur lyf, dat tot hier toe kort in één gedrongen was, allengskens uit, ver,, mids nu de achter pooten reeds hunne vaste plaats hebben, waar ze niet afwykcn
kunnen, kan het, by gevolg, wanneer de Rups zich uitrekt, niet anders weczen, dan ,, dat ze van vooren den eerften ring naast den hals, onder den band door fchuift, en ,, deze alzo in het tweede lid te ftaan komt. Hier op ftelt de Rups op nieuw heure ,, poogingen in het werk, om den tweeden ring, onder den band, door te dringen, en dit
gefchied zyude., volgt de derde en vierde, want zo veel lengte als de eerfte vier
D a , rin-



3o OVER DE INSECTEN IN 'T ALGEMEEN.
,, ringen uitmaaken, zyn de Rupfen doorgaandsch ingekrompen, wanneer zy den band ,, beginnen te vervaardigen, en dus brengt zy , wanneer ze het geheele lyf uitrekt, ,, altoos het voorfte gedeelte tot over den vierden ring, onder den band door. Diergelyke Rupfen, welken reeds volkomen met heuren band gereed, en op de voorgemelde wyze vast gehecht zyn, vindt men, omtrent den herfst, menigvuldig aan de ,, fchuttingen, muuren , boomen en kruiden zitten: want na het vervaardigen van dien ,, band, verloopen 'er gemeenlek nog vier-en twintig uuren, eer ze de Rupfen huid ,, afwerpen, en in Poppen veranderen. ,
Wy hebben dit zon.!eding en verbaazend Natuur wonder een weinig breeder, met de woorden des Heeren Rösel zeiven, willen befchry ven, om dat deszelfs groote werk, wegens de kostbaarheid niet in ieders handen is , en zyne waarneemingen zo naauwkeurig zyn, dat men dfe elders zodanig te vergeefsch zoeken zoude. De Infecten zig nu op zulk eene wyze tot popp:n gevormd hebbende, blyven niet allen even lang in dien ftaat, fommige komen reeds n£ weinige dagen, anderen na maanden en ook eenige zelfs na meer dan twee jaaren, eerst als vlinders of kapellen voor den dag, zelfs het wormtjen, w ar uit het Tórretjen, dat den naam van Bycn-ëeter draagt, ontftaat, komt eerst nk drie geheele jaaren als zodanig ten voorfchyn; de wonderbaarlyke werking die de Natuur in deze geftahewisfeling uitvoert, is voor het menschlyk onderzoek, volltrekt verborgen,- wyl dit alles door het omwindfei van het fpinfel bedekt blyft; doch wanneer de tyd der eigenlyke baaring nadert, doet de Vlinder, door de beweeging van heur lighaam, het buitenfte vlies der Pop, dat allengs hard en broos geworden is, open ber'den; waartoe twee ftreepjens of voortjens, in het zelve, waar de huid op zyn dunst is, en dus te gemaklyker fplyt, genoegzaame aanleiding geeven, als dan worden ook de pooten der vlinder ontbonden, en zy dus te meer in ftaat gefteld om zig, door middel derzelven, meer en meer opening te bezorgen, teneinde onverlet heuren en gen kerker te kunnen ontvluchten; 't welk aan de eene foort vroeger, aan de andere weder een weinig laater en na meer arbeids gelukt, al na dat de bekleedfelen van het eene Infect van harder zelfstandigheid zyn, dan die van het andere. Eindelyk dan komt de Kapel ten voorfchyn: edoch nog in lange niet in dien fchoonen verheerlykten ftand, waar in zy zig weinig tyds daarna voordoet, dit met andere dieren gemeen hebbende, dat ze by de eerfte intrecde in het leven, min of meer wanftaltig van gedaante, orevenredig van deelen en onaanzienlyk van voorkomen zyn, echter deze wanftaltigheid die by lang leevende dieren, zeer langzaam door den groei en uitzetting der deelen bewerkt wordt, gaat by den vlinder, welks levensperk van zeer geringen duur is, onbegrypelyk fnel, en zelfs, by fommige, flegts in zeer weinig oogenblikken, voort. Het lighaam dat by de geboorte zeer week en flymerig is, verkrygt oogenblikkelyk ftevigheid door de lucht. De vlerken, die een onaanzienlyk voorkomen hebben en dof van kleur, klein en gekreukt by het wee. ke lighaam neerhangen, neemen oogenfchynlyk, en, van oogenblik tot oogenbhk, in kracht, uitgebreidheid en fchoonheid van kleuren toe, en het Infect, gefchikt om een
be-



OVER DE INSECTEN IN T ALGEMEEN. 31
bewooner der vrye lucht te zyn, maakt oogenbliklyk gebruik van deze zyne nieuwe leden, fladdert in de lucht, en zoekt, elk na zynen aart, terftond zyn eigen voedfel, 't zy in bloemenbladen, vruchten of boomen.
De vlinders nu, worden van-wegen hunne bepaalde verfcheidenheid in drie familien of gedachten verdeeld, naamlyk in Dagvlinders, [ Papiliones J, welke allen over dag vliegen, Avondvlinders, QSphinges) die in de avondfcheemering zich vertoonen en Nachtvlinders QPhah<sr>a~) die zig des nachts meest werkzaam betoonen, en hun aas zoeken. Tot deze laatfte lbort behoort de vlinder, die uit de pop en het fpinfel van den zydeworm ontftaat.
Wegens de byzondere huishoudingen levenswyze zo der Wormen, Rupfen, Torren, Vlinders als andere Infecten, zal ons in de befchouwing van elk derzelver foorten, na maate die in dit ons werk voorkomen , verder gelegenheid gegeeven worden , om omftandiger te handelen. Tot een algemeen overzicht van dit wonderbaar dierenryk , oordeelen wy, na gelang van dit ons bestek, genoeg gezegd te hebben, en befluiten deze Inleiding met de Dichtregelen van den vaderlandfchen Dichter H. de Ha an. (*) meï hem in verbaazing uitroepende:
Verrukkend kunstgeftel, dat *s Hoogden kunst vertoont,' In 't welk de zicht'bre blyk van zyn vermoogen woond i Verheven wonderen voor waarlyk kundige oogen I
De onkundigen zien u als flegt en nutloos aan;
Maar hy, die zyn gedachte op eedier wit laat gaan.
Wordt, als by u belchouwt, in aandagt opgewogen.
(*) A. bs Maan. Herderszangen en Herdersdichten. Bladz. 14K



De AGAMEMNON.
XDe groote Natuurkundige Carei Linn«us, zyn ftelfel over de drie Natuurryken voltooid hebbende en het zelve algemeen bekend en bewonderd wordende, werd van alle oorden der waereld, zo wel met dieren als planten, delfftoffen en infecten overlaaden, ten einde hy, in elk derzelven, zyne voornaamfte kenmerken van rang en geflacht zoude aanwyzen, en een zo veel mogelyk volleedige naamlyst der Natuurlyke voortbreng, felen volgends zyne rangfchikking, zoude vervaardigen; onder dezen en wel inzonderheid onder de lnfeéten, bekwam hy ook veel Oost en Westindifche, wier levenswyze of byzonderheedcn, by gebrek aan waameemingen en byzonder daar toe aangewende poogingen, volftrekt onbekend waren, en die zelfs geenennaam droegen; hy befloot om aan dezen naamen uit de hooge oudheid te geven , en verkoos daartoe den Troijaanfchen kryg en de Helden of Ridders die een'naam in denzelven gemaakt hadden: van daar worden de vlinders welken door hem met die helden "naamen benoemd werden, Ridders geheeten; zoo men niet liever de naam Ridder van 'smans eigen tytel, zynde hy door den Koning tot Ridder verheven, en draagende meestal der. naam van den Ridder Linnius, aftelöiden hebbe, 't gene ons voorkomt het waarfchynlykst te zyn, wyl men de aloude helden zelden of nooit den naam van Ridders, welke naam eerst in de midden eeuwen ontftaan is, geeft. Van het infecl: zelve heeft men geen genoegzaam zeekere berichten om er iets meer van te zeggen dan het gene er bereids in het werk zelve van gezegd is.
De naam Agamcmnon alhoewel geen de minfte betrekking op dit Infect hebbende, is dus flegts aan hetzelve gegeeven ter onderfcheiding van andere, en om het geheugen, als waar in die naamen van de eerfte fchooljaaren af, geprent zyn , te beter te gemoet te komen. Deze is die des konings van Mycene, opperbevelhebber over het Griekfche leger dat voor Troijen lag en na een- tienjaarig beleg de ftad eindelyk door list bemagtig. de; welke gedeeltelyk waare, gedeeltelyk verfierde gefchiedenis men breedvoeriger by Homerus, Virgilius, Ovidius en andere dichters aantreft. Welligt heeft Li n n m us dit Infect om deszelfs fchoonheid, by voorkeus, dien naam toe gelegd, wyl Homerus dien held als byzonder fchoon afmaalt, daar hy, in het derde boek der Iliade, Prit m het leger der Grieken van den Toren van Troijen doet befchouwen, en zyne fchoondochtertlelena, naar dè naamen van onderfcheidene hem in het oog vallende helden, doet vraagen, zig dus over Agamennon uitlaatende:
Beminde dochter, kom hier en zit voor my, op dat gy my zoudt verhaalen wie deze voortrelfelyke man is, en hoe deze Griek, die zo groot en breed is, genoemd wordt, zeeker de anderen zyn wel een hoofd langer dan hy, maar ik heb nog nooit iemand, die in fchoonheid hem gelyk was, of zo hoog behoorde geëerd te worden, met myn oogen gezien, want deze man is een koning gelyk? Hclena andwoordt daarop, na
eenige wo orden ter betuiging van heur berouw over het verhaten van heur geflagt, Huisgezin en Vrienden, geuit te hebben: ,, Deze is Agamemnon, Atreus Zoor, die wyd en ,, breed heerscht en gelykelyk een goed koning en dapper ftryder is; hy was myn ,, behuuwd broeder enz. " A Lr



ALGEMEENE AANMERKINGEN
OVER D *
VIERVOETIGE DIEREN.
a den mensch, die in de befchouwing van de werken der fchepping, in het ryk der dieren , de eerfte plaats bekleedt, volgen de overige dieren , welke in trappen van meer en mindere, betrekkelyke, volkomenheid afneemen , tot ze in planten verfmelten , die minder volkomene dieren fchynen te mogen heeten, als hebbende het leven en verfcheidene andere eigenlchappen , gelyk zyn derzelver ontwikkeling , groei, gedaante enz. met de dieren gemeen; dezen nu gaan over tot de delf/lofen , welke de minst volkomene aieren zouden kunnen genoemd worden ; althands als men het dierlyk leven tot een maatftaf der dierlyke volkomenheid neemt. Maar in alle drie deze ryken, waarin de leevende natuur verdeeld wordt, is echter tusfehen het dieren en plantenryk eene meer onderlinge gelykheid, die hen zo te famen verbindt, dat het dier, van dien kant befchouwd , onder het plantenryk zou kunnen betrokken worden. Een der beroemdfte naarvorfchers der natuur van onzen tyd , de in Petersburg, door de overledene Keizerin van Rusland , tot Hoogleeraar in de Natuurlyke Historie aangefteldelden Geneesheer Pallas , zegt daarom : (*) ,, Laat ons de dieren befchouwen, die als nog niet ont, , wikkelde planten zyn, en die de werktuigen , welken in de planten naar buiten uit», gefpreid zyn, in zich zeiven beiluiten. De dieren beftaan uit een vaatachtig famenrtel, ,, dat zeer takkig is en 't welke de levensboom geuucimi uju kunnen worden, dat met ,, het geheel adergeftel in eenen veelvormigen verlaatbak geworteld is, en deszelfs
voedfel, door zyn eigene opening verkrygt, en door het flagaderlyk einde , (pvers, eenkomende met in de lucht zwaaijende takken,) in oneindig veele werktuigen verj, deeld wordt, en alom door een vleeschachtig geftel onderfteund en famen geweeven,
in de oppervlakte van het lighaam eindigt, gelyk een boom in zyn b'aden. De „ lucht wordt ingeademd door zeer getakte werkbuifen, en, even als in de planten „ door middel van die buifen , door het geheele lighaam geleid. Er wordt ook in het VOLL. VERKL. I. E h'g-
£*) In zyne Lyst der Plantdieren. BI. 9 en 10,



4ï ALGEMEENE AANMERKINGEN over de VIERVOETIGE DIEREN.
„ lighaam van het dier een ei gevormd, dat gelyk is aan het zaad der planten * welke opmerking ook by Linn^us (*) gevonden wordt, en die inzonderheid kenbaar wordt, by fommige dieren, wier lighaams deelen zeer zichtbaar als planten groeijen , als zyn de zeefterren, kreeften en de ftaarten der haagdisfen ;, gelyk er ook weder an. dere gevonden worden, als zyn de plantluizcn, die tot in het zesde geflagt zonder vermenging , vermenigvuldigen, en wier voortteeling dus aan die der planten door zaaden , niet ongelyk is ; ook befpeurt rren den plantachtigen aangroei ten duidelykften , in de polypen , wier afgefneeden lighaamsdeelen, door takfchietingen, even als de planten , door botten en ftekken , weder herrteld worden..
De viervoetige dieren , ftaan in dén ry dér redenloozen, voor aan, en worden door verfcheidene natuurkundigen , op verfchillendè, min of meer omflagtige wyzen , ten einde dit groot heirleger, te beter, zo wel in deszelfs geheel, als in elk van deszelfs deelen te kunnen kennen, in benden of familiën verdeeld. De heer Klein, Secretaris te Dantzig verdeelt dezelven in drie rangen, naamlyk in hairige getoefde, hairige gevingerde, en in zulke die een kaale huid hebben.. De heer B ris son , voorheen opzichter van het Cabinet van den heere Reaumur, fchift ze in achttien rangen , na het verfchil in het getal dei" tanden en hoeven. De heer de Boffon, on» derfcheidt ze voomaamlyk in zulken, die de oude waereld bewoonen, en in zulken die alleen in de nieuwe gevonden worden, en in zulke die aan beide gemeen zyn; welken hy weder, na derzelver kenmerken, als hoeven , nagelen, fchubben enz. onderverdeelt
De ridder Linn^us rangfchikt ze in zes benden, welken hy aldus optelt:
I. Primates, of dieren die vruchten kaauwen, en zoogborstcn, of mammen aan de borst draagen.
II. Bruta, dieren zonder voortanden,, die de fpys met het verhemelte vermaalen. .
III. Fera, verfcheurende dieren,-.
IV. G/ires,. knaagende dieren..
V. Pccora , herkaauwende dieren met gefpleetene hoevenv
VI. Cornipedes , gehoefden;.
In deze zes rangen, vervat die groote Natuurkenner vierendertig geflachten van viervoetige Dieren, betrekkende onder den
Eerft.cn rang, Anthropomorphce,. of Menschgelyken, Den Aap en den Bradypus of Ceilonfchen Luijaart., Twee-
(*) Syst. XII. Tom. I. pag. 15C



ALGEMEENE AANMERKINGEN oter de VIERVOETIGE DIEREN 45
Tweeden rang, Fera, verfcheurende Dieren. Den Beer, den Leeuw, het Luipaard den Tyger, de Kat, de Wezel, den Hertwolf, den Marter, de Otter, den Hond* den Wolf, de Vos, de Zeekoe, de Das, de Civet Kat, de Egel, het Schildverken' de Mol, de Vledermuis, enz.
Derden rang, Agria, wilde Dieren. De Tamanduaas-of Miereneeters.
Vierden rang, Glircs, of Ratten, het Stekel verken, het Eekhoorntjen, de Haas; den Bever, de Muis, de Rat, het Indiaansen Verken, het Mormeldier en den Philander.
Vyfden rang, lumentas of Lastbeesten, den Elephant, den Rhinoceros, het Nylpaard, het Paard, den Ezel, de Zebra, den Muilezel, het Verken en het wilde Zwyn.
Zesden rang, Pecora of het Vee, den Dromedaris, het Kameel, de Gazelle, het Hert, de Geit, den Eland, de wilde Geit, het Rendier, het Damhert, het Schaap, den Bifon en den BuffeL
Er is onder deze Dieren, wat betreft derzelver gedaante en bekleedfelen een aanmerkelyk onderfcheid, waaraan al mede hunne onderfcheidene gedachten gekend worden. Eenige naamlyk zyn met hairen bedekt, en tandeloos , onder welken de Miereneeter behoort; andere hebben fchuinsch op elkander liggende en beweegbaare fchubben, als zyn de Armedil, of onbeweeglyke, gelyk de Krokodil; fommigen een ileekelachtige huid gelyk de Egels en Stekelvcrkens: eenige hebben een zeer langzaamen gang en alleen maaltanden, gelyk de Luijaart; anderen hebben een' fnuit tot verdediging, gelyk de Elephant, of een onbeweeglyken hoorn op den neus, als de Neushoorn, Rhinoceros, of hoornen op het hoofd, gelyk het Hert, de Os enz., fommigen hebben gepalmde pooten , gelyk de Osfen , of met hairen bezet en gevingerd, gelyk de Tyger, of gehoefd en niet gelpleeten, gelyk het Paard,- andere hebben lederen vliefen, die de voorste met de achterste pooten aan elkander verbinden, en dus ook den dienst van Vleugels doen, gelyk de Vledermuis; anderen hebben vyf vingeren aan de voorste en vier aan de achterste pooten, als de hond; fommige fteunen onder het voordgaan op de hiel, gelyk de Beer; andere hebben kortevoorpootenen leeven onder de aarde, gelyk de Rat, Muis, Philander, Springer enz. en anderen hebben zeer hooge voorpooten , gelyk de Giraffe enz.; anderen hebben de voor en achterpooten van gelyk e hoogte gelyk de Bok, wiens hoorns opwaards, daar in tegendeel die van den Ram achter, waards gekruld zyn , of zydelings uitgeboogen, gelyk die der Osfen, of getakt zyn, gelyk die der Herten; andere dieren weder hebben noch hoornen, noch eenig ander zonderling uitftek, behalven een ftaart, als de Aapen; fommigen hebben een platte ftaart, als de Beevers, of een langen zeer ruigen als het Eekhoorentjen, of een' kor-
E a ten



44 ALGEMEENE AANMERKINGEN over de VIERVOETIGE DIEREN.
ten gelyk het Konyn, anderen hebben een ronden kop, en kunnen hunne nagelen, hoe zeer die krom zyn , geheel uitrekken en verbergen, gelyk de Katten. Sommigen hebben een plat en als ingedrukt voorhoofd, en voeden zich met vruchten, gelyk de Konynen: het voedfel van anderen is Insecten, gelyk dat van den Miereneeter; fommigen kunnen hun lighaam uitrekken en verfmallen, om door kleine openingen te kruipen gelyk de Wezels enz.
En als men acht geeft op het onderfcheiden gebruik, dat de mensch van dien, hem in de geheele fchepping zo naby komenden rang maakt, dan moet men toeftemmen, dat de viervoetige dieren in allen deelen, den mensch de meest in 'toog vallende, en onmisbaarite diensIten bewyzen; kan er voor 's menfchen leven, voedfel en kleedingr een nuttiger dier bedagt worden, dan de Os, hét Schaap en het Verken? zyn er arbeiders die den Mensch meer gemak verfchafFen, en grooter diensten bewyzen, dan het Paard, de Ezel , het Kameel, de Stier, de Hond enz. neen waarlyk! deze fchepfelen zyn voor den mensch onontbeerlyk, en helpen hem die van natuure zwak en weerloos is, door hunne krachten, het leven gemakkelyker en aangenaamer doorbrengen, befchermtn zyn naakt lighaam met hunne bekleedlelen, en voeden het met hun eigen zelfstandigheid, en over het geheel flrekken zy allen tot verbaazende lesfen van de Almagt hunnes maakers , en leiden den mensch daardoor tot redenlyke bedenkingen op.
De wysheid des Scheppers, in het daarfteilen van alle fchepfelen, in het algemeen, blykt ook in het byzonder by de viervoetige Dieren, als men derzelver voortteeling', geluid, woonplaats, hsten en gevechten, met een nadenkend oordeel dat zig dieper dan de uiterlyke fchoisch in de werken der fchepping dringt, naarfpeurt.
Zonderling en opmerkenswaardig is in de viervoetige Dieren, dat ze in den tyd wanneer ze eene gade zoeken, en tot de paaring toe, een allerwoesten aart toonen, zelfs de zagtzinnigfte onder hen zyn, geduurende dat tydperk ongenaakbaar. Het vreedzaam Hert, dat eenzaam heenen dwaalt en niemand beledigt, wordt, geduurende den iïronstyd een half wild dier, en de uit hunnen aart wilde en verfcbeurende dieren, zyn inzonderheid om dien tyd allermeest te vreezen. De Wolven en Vosichen huilen door de bosfehen; de Stieren vertoonen-een meer dan gewoon woest gelaat, Leeuwen, Tygers en andere verfcheurende dieren, zyn mede op dien tyd meest vreesfèlyk; zelfs de Huisdieren, Honden, Katten, enz. kenmerken als dan in hunne droefgeestighnd en onverfchilligheid dat eene byzondere natuurdrift hen ten eenémaal heeft vermeesterd.
Maar hoe wonderbaar is de famenleeving van de moeder met heur jong. Hier fchynt bet redenloos dier, een verftandelyk wezen geworden te zyn. Beichuuwen wy flegts dat wonder der Natuur, by de Huisdieren, wier levenswyze onder onze waameeir.ifig valt; ïn de daad er is niets treffender dan de zorge welke de Hond en Kat voor heure jongen draagen. Zy likken en koestereu hen by aanhoudendheid, blyven, zo veel mogelyk ,by
hen,



ALGEMEENE AANMERKINGEN over de VIERVOETIGE DIEREN. 45
hen, en, is 't dat ze 'er van verwyderd zyn, en het jong laat flegts eenigzins zyn geluid hooren, terftond fpoeden ze zig derwaards, van waar "het zelve hun in de ooren valt, en ylen ter hulpe. De wildfte dieren, zo wel als de tamste, zyn, met betrekking rot hunne jongen even teder en zorgvuldig, en de eerstgenoemde in het verdedigen derzelven, na gelang van derzelver grooter krachten ook zo veel te vrceslèiyker. Doch alle te famen leveren een fpreekend bewys op, van de wysheid des grooten Scheppers, die het behoud aller fchepfelen door deze en duizende middelen zo zichtbaar behartigt.
Als wy voords naar gaan, met welk eene wysheid de Natuur de Dieren welke de reden misfen, waardoor ze zig tegen de ongefchiktheeden der lugtftreeken, waarin ze leeven, even als de menfch, zouden kunnen verdeedigen, op zo veele onderfcheidene wyzen dekt, kleedt, voedt en onderhoud, zo dat men flegts zeer zeldzaam wilde dieren gevonden heeft, die van gebrek geftorven fcheenen te zyn: dan heeft men weder een nieuw vak in den fpiegel van 's Scheppers wysheid voor oogen. Welke wysheid leert de logge, loome of kleine dieren, om zo dra het jaargetyde onaangenaam voor hun geftel wordt, zig tegen de ruuwheeden van het weder te behoeden. De vogels kunnen met hunne fnelle vaart door de lucht, verre reizen afleggen en oorden gaan vinden, waar een aan» genaamer en warmer klimaat plaats heeft, en dus doende, een' eindeloozen zomer genieten ; maar hoe maaken het toch de viervoetige dieren, die zulke lange reizen niet kunnen afleggen, en ook niet overal het voor hun gefchikt voedzel vinden? Deze zyn door de Natuur zelve zodanig gedekt, in de koude gewesten, met een wollige en hairige of koesterende vacht, of in de heete, met een dichte ondoordringbaare huid, dat noch felle koude, noch brandende hette hunne inwendige lighaamsdeelen kan treffen, of hun gevoel onaangenaam aandoen. En dan nog zyn er fommigen, gelyk de Beeren, dia te 'log zynde, om van klimaat te veranderen, en des winters geen of weinig voedfel voor zig vindende, in den herfst een groote tent van mosch en afgevallen bladen op een hoop in Jefpelónken, holen en holle boomen draagen,'waar in ze zig geduurende den winter verbergen, en op het vet en fineer, dat zy geduurende den zomer vergaderd hebben, teereft. Tot dat ze eindelyk vermagerd en uitgehongerd, hunne fchuilplaatfen verlaaten, en weder op nieuw op roof uitgaan, daar in tegendeel weder andere- dieren, geduurende den winter in zo een' diepen fiaap vervallen, dat er, behalven de in en uitademing, geen onderfcheid tusfehen hen en een dood dier van hunne foort optemerken is, gelyk men zulks by den Savooifeen Bergrot of Marmot waarneemt. De Egel,, de Das, en de Mol bereiden ook in den herfst een leger van verfcheidene bladen en planten, begeeven zig daar op ter ruste, en flaapen den geheelen winter door, tot een zachter lucht hen weder in het leven wekt, en het voedfel, waarop zy voomaamlyk aazen, weder in genoegzaame menigte voor handen is.
De viervoetige dieren, betoonen voords eene byzondere genegenheid en voorkeuze, voor de eene plaats boven de andere, en wel meest voor die plaatfen waar hun voed-
E 3 fel



46 ALGEMEENE AANMERKINGEN over de VIERVOETIGE DIEREN.
fel in menigte groeit. De Aap, de Elephant, de Rhinoceros, die meest al van vruchten en planten leeven, beminnen ook voomaamlyk en by voorkeur de heete landftreeken, wyl hun voedzel meest aldaar, ^et geheele jaar door, voor handen is, en alhoewel de hette in hunne oorden voor de dieren van koudere lugtftreektn byna ondraagelyk is , zyn zy voorzien met een lighaams geitel, waaiuoor ze geen den minden hinder van de brandende hitte gevoelen ; daar in tegendeel andere dieren , weder gefchikt zyn voor geheel tegenftrydige yskoude climaaten , als ?yn de witte Ysbeer , de Hermelyn , het Rendier enz., welk laatstgenoemde ook by uitneemendheid, door zyn voedzel, aan den geboortegrond gebonden is, wyl nergens elders het longekruid, (Pulmonaria arboree) zynde een mcsch (Lichen^) dat aan de eiken-, beuken-, pyn- en andere boomen groeit, in grooter menigte voor handen is, en gelyk fommige dieren derwyze gefteid zyn, dat ze de grootfte hitte kunnen doorftaan , zo zyn deze weder ^ zo wel door de byzondere ruigte hunner huid, als door inwendige hoedanigheeden, volkomen gehard tegen de allerfelfte koude ; wonderlyJt en aanmerkelyk is in dit opzicht het Kameel, een dier gefchikt ter bewooning van dorre en zandige landen,- en het welke ten dien einde, boven alle andere dieren, met een daartoe ingerichte maag voorzien is, aan welke meer dan twintig holligheeden of zakken gevonden worden, waar in ze het water, dat ze in groote menigte , daar waar ze het bekomen kunnen , drinken , bewaaren, zo dat ze in dorre woestynen zynde , waar geen water voorhanden is, evenwel by hun zeiven, nog een genoegzaamen voorraad vinden , om hunnen dorst te lesfchen en zig tegen het onverdraaglykfte va" alle gebreken, het gebrek aan drank, te kunnen vrywaaren, waarom ze ook voomaamlyk boven alle andere lastbeesten , door de Arabieren in de Caravanen gebezigd worden, en behalven de koopmanfchappen en kooplieden, ook den voorraad van water , welke op die reizen, voor de menfchen, paarden en andere dieren , welken er mede op weg zyn , benoodigd is , draagen en vervoeren ; zo dat hier inzonderheid de toevoorzicht des Scheppers doorftraalt, die in zulke landen waar het menschdom door dorre zanden van elkander afgefneeden ligt, zulke dieren heeft geplaatst, die door hun geftel in ftaat zyn, langen tyd zonder drinken te beftaan en tevens de kracht bezitten , om den drank voor anderen mede te voeren : immers zoo elk van het groot getal Kameelen, dat tot eene Caravane behoort, dagelyks in die brandende landen, van drinken voorzien moest worden, zouden ze elk, by hunnen overigen last van koopgoederen enz. , onmoogelyk zo veel kunnen laaden, als ze elk geduurende de reis noodig zouden hebben ; daar ze nu nog daar by den drank der overige dieren en van den mensch torsfchen. — Zo ook ziet men, om nog eenige voorbeelden van den trek der dieren tot den grond die hun best voeden kan , aan te haaien , de Os de laage weilanden ten fterkften beminnen; terwyl het Schaap de heuvelen , begroeid met welriekende heesters en planten, de voorkeur geeft, en de Geit gaarne de hooge gebergten en rotfen beklautert , om de aldaar wasfende heesters de toppen afteknaagen, waar toe ook het geheele gebouw hunner lighaamen, zo fchraal en
rank



ALGEMEENE AANMERKINGEN over de VIERVOETIGE DIEREN. 47
rank ingericht fchynt, dat zulks hun in het klimmen, fpringen en rennen in het geringst niet in den weg of hinderlyk is; de Paarden daartegen zyn groote liefhebbers van boomloof, waarom ze inzonderheid daar waar ze in 't wild leven en aan hun neiging overgelaaten zyn , de groene wouden en bosfehadiën boven het vlakke land verkiezen.
En, zoo wy op den geheelen bouw hunner lighaamen,"met betrekking tot hun voedfel; letten, dan zullen wy met verbaazing zien, hoe wysfelyk dat dezelve naar hunne behoefte ingerichc is; de dieren by voorbeeld, die tevens boom, loof en kruiden ten voedzel gebruiken, hebben een zeer langen hals, waarmede ze en tot beneden op den grond, en tevens om hoog de boombladen bereiken kunnen, gelyk de Giraffe, het Kameel, het Paard enz., andere daartegen die alleen in den roof, eu in laag by den grond wasfende planten, hun voedzel zoeken, hebben kortere voor dan achter pooten, gelyk de meeste andere viervoetige dieren , Leeuwen , Rheeën, Tygers, Zwyncn enz. Zy die voomaamlyk van boomvruchten leeven, zyn ook weder van zulkeledemnaten voorzien, waar door ze op de gemakkelykfte wyze de boomen kunnen beklimmen , en zig er zelfs in den flaap op kunnen blyven vestigen , als de Aapen, de Luipaard , de Eekhoorn enz., welke alle met gevingerde voor- en achterpooten even als menfchen handen, waarmede zy alles aangrypen en zig aan eiken tak vast houden kunnen, voorzien zyn ; waarop men dan ook met betrekking tot den Orang outang, of het Boschmensch en andere foorten van Aapen, die men door kunst kan leeren, even als de mensch regt over einde gaan, aangemerkt heeft, dat dit bun natuurlyke gang even min is als het loopen op de vier pooten, in welk laatfte geval zy ook altyd de handen aan de achterpooten zydelings ombuigen en als een vuist fluiten; fommige viervoetige dieren zyn ook in ftaat in de lucht te vliegen, en voor een tyd zig in dezelve op te houden, gelyk de Vledermuis en de Oost-Indifche vliegende Kat , of v//cpende Eekhoorn, Qfciurus volans Linncei,) welk laatfte echter meer gezegd kan worden , zeer verre te kunnen fpringen, dan wel eigentlyk te vliegen, fchoon het lede. Ten vlies, tusfehen zyn pooten, hem zeer lang in zyn' fprong in de lucht ophouden kan, zo dat hy in ftaat is , om zig al fpringende van den eenen boom naar een anderen op 30 a 40 voeten afftands te begeeven. Andere dieren kunnen ook in het water' leeven, gelyk de Zeekoe , de -Walrus, de Crocodil, het Nylpaard, de Otter, de Beever enz., welke daarom den naam van Amphibiën draagen , wyl ze in verfchillendè hoofdftoffen kunnen beftaan en hun voedzel zo wel te water als te land vinden,.
D E



I. Het RHEE.
HCet Rhee (Caprtolus,) (of liever de Rhee , doch in de ifte uitgave van dit werk, heeft men dezen naam onzydig gebezigd, waarom wy ons daar by zullen houden,) heeft, fchoon van kleine lighaamsgeftalte zynde, niettemin zeer veel overeenkomst met het Hert, deszelfs ftaart is zo klein , dat ze naauwlyks op een' afftand te onderfcheiden is, maar zig flegts als een bultig kwastjen hair opdoet. De Heer de B u f f o n fchryft hetzelve meer gevalligheid, vlugheid en zelfs meer moed dan aan het Hert toe; deszelfs vrolykheïd, mini elvkheid en fchianderheid, is ook grooter, gelyk ook zyn geftalte veel fierlyker is, waarom hetzelve een voornaam Beraad in de Diergaarden uitmaakt, en zo aan den Mensch gewoon kan worden, dat hy naar denzelven toeloopt, en voedfel uit zyne handen nuttigt, alhoewel men het niet altyd even zeer betrouwen kan, inzonderheid de Mamietjers wyl die dikwyls onverhoeds met de hoornen van zig ftooten, en de geen die hen ftreelt, omverre werpen en met de pooten befchadigen; inzonderheid wanneer ze een' afkeer tegen denzelven opgevat hebben. De waare geboorte grond van dit Dier zyn de Alpifche gebergten, naar den kant van Zwitferland, waar ze ook in menigte gevonden worden.
Wild zynde , is het ten uiterften fchuuw, en door de^eirs'fchranderheid zeer moeilyk om te vangen; want alhoewel zyn uitvloeifels op den reuk zeer gemakkelyk door de honden onderkend kunnen worden; zo weet dit Dier door eene byzondere fnelheid zyne •vervolgers, in den eersten loop, zo verre te verwyderen, dat zy zig te zeer vermoeid hebben om deszelfs onvermoeiden vaart in te haaien, die zy dan nog zo dikwyls van ftreek veranderen dat zy, althands in eene vlakte, niet hgtelyk -e genaaken zyn; komt men echter ondanks zyn fnelheid, het Rhee te naby, dan fpringt het, met een vervaarlyken fprong, zydelings uit, zo dat de honden het in hun vaart oogenbliklyk uit het oog verliezen, valt voords plat zydelings op de aarde, en laat de honden hem voorby en vooruitrennem De Rhee jagt wordt met kleine honden gehouden, en de jager lokt hen, achter de ftruiken verfchoolen zittende, fomtyds zeer dicht by hem, en onder het bereik van zyn fchietgeweer, door flegts het geluid zyner jongen, hetwelk in een kwynend mi, mi, beftaat, na te bootfen. In de lente zyn ze gemakkelykst te vangen, wyl ze zig als dan in het kaphout ophouden, en aldaar de jonge botjens der takken afknaagen, waar van ze duizelig en bedwelmd worden, daar dit voedfel hen in de maag beginnende te gesten, zwaare en fcherpe dampen naar de hersfenen doet opftygen, die hen bevangen en verdooven. ^



HET RHEE.
A'J
De Heer de Boffon welke inzonderheid dit dier als meer onder zyn bereik vallende, dan eenig wild dier , met de grootfte naauwkeurigheid befchreven heeft, verzeekert, dat deszelfs geheele levenswyze zeer veel van die der Herten verfchilt. Zy loopen of fchoolen althands niet by groote benden of troupsgewyze, by elk ander; maar elk blyft by zyn eigen Huisgezin. De vader, moeder en jongen, maaken eene bende die by elkander fehoolt, uit. Een mannetjen en wyfjen van een zelfde moeder geworpen, zyn elkander zo genegen, dat ze zig niet van elkander laaten fcheiden ; maar zo dra ook de jon. gen dezer dieren weder paaren, verlaaten zy hunne ouders, en rigten zei ven een afzonderlyk leevend Huisgezin op.
Het onderfcheid tusfehen het Rhee en het Hert is zeer in *t oog vallend, het heeft veel kleiner hoornen, welker zydtakken niet boven het getal van vier of vyf loopen, wordende derzelver ouderdom alleen aan de dikte derzelver en aan de breedte van den onderften rand onderkend. En daar het Hert zyne hoornen reeds in de Lente aflegt, en eerstin den Zomer nieuwe verkrygt, heeft deze verwisfeling by het Rhee, eerst op het laatst van den Herfst plaats, en groeijen in den Winter weder aan. •waarvan men deze reden geeft dat het Hert na de paaring welke in het begin der lente gefchied en de 'bronstyd geheeten wordt, zodanig verzwakt, dat het zo fpoedig de krachten tot de uitbotting der hoorns niet weder bekomt, als de Rhee die gemaatigd in de paaring is.
Ook is er een onderfcheid in de dragt der wyfjes Herten of Hinden, en der wyfjes van het Rhee. Daar de eerst genoemden acht maanden draagen , terwyl de laatfte reeds in de helft der zesde maand heure jongen werpen, en hier uitmaakt de Heer de Buffon voomaamlyk het befluit op, dat het een gantsch in aart verfchillend dier is, dat noch een middenfoort door vermenging met het Hert kan voortbrengen, gelyk men weleêr gemeend heeft, noch ook ooit gemeenfchappelyk met hetzelve leeven kan. Daar integendeel het Rhee eerder tot het foort van wilde geiten te brengen zy, wyl de geit omtrend denzelfden tyd van dragt heeft.
Zo ook verfchillen deze dieren, het Hert en de Rhee, aanmerkelyk in leeftyd, daar het eerst genoemde zeer langleevend is, zynde er Herten op de Jagt gevangen, welken waarfchynlyk uit diergaardens ontvlucht zynde, "halabanden droegen, waar op een Jaartal gevonden werdt, 't welk bewees dat ze meer dan een eeuw oud waren, terwyl het Rhee niet boven de twaalf en ten langften 15 jaaren oud wordt; men kan hun als men ze gevangen heeft langer jaaren in het leven behouden, zo men ze flegts een groot park, ten minften van 100 akkers tot hun gebruik geeft, want hun meeste vermaak beftaat in fnel loopen, en groote wegen afte doen; maar men dient daarby altyd te zorgen dat elk mannetjen van een wyfjen vergezeld worde.
Het vleesch wordt onder dat van alle wild voor het hardfte en lekkerfte gehouden, inzonderheid dat der Rheen welke in bergachtige en drooge landftreeken gevangen worden.
F
HET



s; H E T
WILDE ZWYN.
IBtet wilde Zwyn, (Jper) verfchildt weinig in gelaat van het tamme; alleen deszelfs kleur is gewoonlyk zwart, en voords zyne geftalte kloeker, zyne borftels harder, en de kop grooter, en van flagtanden voorzien. Duitschland en de meeste zuidetyke en warme landen van Europa, zyn de oorden waar hy zig liefst ophoudt, in overvloed in de eiken bosfehen gevonden wordt, en tot vermaak van de Grooten gejaagd wordt; zynde de par force, of de wilde Zwynen jagt, daarom de meestgezochte, wyl ze voor de edelfte gehouden wordt, om dat ze van ouds door de HeLen der oudheid geöeffen'd is, en veel overeenkomst met de krygsbedryven der oudheid bevat, terwyl deze jagt, behalven de lighaams oeifening en vermaak, nog het nut heeft, dat de verwoestingen welke dit Dier alom, waar het zig vertoont, aanricht, geftuit en deszelfs geweldige aanwasch te keer gega.ui wordt.
Het tamme Zwyn, verfchilt ook in aart, hatsk&udirig Gü hoedanigHeiden, niet veel met het wilde, 't welk onweierleglyk daar uit bljkt, dat ze zig met eikanderen paaren, en jongen voortbrengen kunnen.
De Zwynen, zo wel de wilde als tamme maaken in het Dierenryk een zeer byzonder, en op zig zeiven ftaand vak uit, 't welk juist tegen twee algemeene regelen der Natuur, uitzonderingen oplevert. De eerfte dier regelen is, dat de dieren hoe grooter ze zyn, zo veel te minder jongen voortbrengen; en dat de Dieren met gekloofde hoeven, IFisJrpedes'] de meeste jongen werpen. Het Zwyn, en inzonderheid , het wilde Zwjn, mag wel onder de groote dieren geteld worden, en brengt echter een veel grooter aantal jongen ter waereld, dan eenig dier der kloofvoeten. De tweede uitzondering, op den algemeenen regel, beftaat hierin; daar het vet in andere dieren, overal met het vleesch min of meer vereenigd is, of ten minsten hetzelve als doorrygt, en doorvlegt; de Zwynen nogthands al hun vet by elkander, en als een zwagtel, waarin hun lighaam gewonden is, overal onder de huid hebben liggen; zo dat een ftuk Zwynsvleesch van de achter of voorpooten, zeer naauwkeurig met een rand vet of fpek, onder de dikke
huid



HET WILDE ZWYN.
huid, of zwoord, omringd, is daarin niet ongelyk aan de Wal visch, die insgelyks geheel in vet gewikkeld is, doch welks vet of fpek, olieachtiger is, Jan dat der Zwynen; nog heeft het Zwyn die byzonderheid boven andere dieren, dat het geen van zyn eerste tanden verliest; ook zyn dezelve van een andere gedaante, als die der overige dieren, zynde zo wel die van de boven als onder kaak langwerpig, kegelvormig, en aan de punt afgeknot.
De flagtanden, die alleen het wilde Zwyn, den Elephant, Nylpaard, en Zeekoe eigen zyn, zyn krom, plat en.fnyder.de, en ftaan zo wel in de onder als boven kaak, het geen by den Elephant en Zeekoe geen plaats heeft, wier flagtanden alleen in de boven kaak geplaatst zyn.
Het wilde en tamme Zwyn, heeft onder alle de overige, een huishouding op zich zelve, welke zig van dezelven door morsdgheid, zwelgzuchten gevoelloosheid onderfcheidt; hun ruw hair, harde huid, en dik fpek, maakt hen onaandoenlyk voor flagen of wonden , die hen op het lighaam toegebragt worden; men verhaalt zelfs, dat'er muifen op den rug van een Zwyn zig onthouden, deszelfs huid doorgeknaagd, en zig met zyn fpek gevoed hebben, zonder dat het Zwyn 'er eenige aandoenlykheid van liet blyken.
Daartegen overwinnen de Zwynen bykans alle overige dieren in reuk, wyl zy zelfs de uitvloeifekm der jaagers van verre kunnen rieken, en hen door hun fcherpgehoor en gezicht, op een grooten afstand gewaar worden,- waarom die ook genoodzaakt zyn, by nacht hen uit-hunne fchuilhoekerj optevvagten, en zig zodanig tegen den wind te plaatfen, dat het Zwyn niets van hunne lucht in den neus krygen kan.
Het tamme Zwyn heeft nog, by alle andere viervoetige dieren, d:e byzonderheid, dat het onderhevig is, aan eene ziekte , die het volftrekt gevoelloos maakt, en welken men melaatsheid noemt; een ziekte, die zig in heure, door allerlei onrein voedfel, bedorvene vogten, ophoudt,- en waar aan het wilde Zwyn, dat zig met eikels, vruchten en wor.elen voedt, niet onderhevig gevonden wordt. — Wil men de tamme Zwynen, tegen dit ongemak behoeden, dan dient men ze zuiver voedfel te bezorgen; als wanneer de fmaak van hun fpek en vleesch insgelyks ongemeen zuiver en lekkerer wordt. De Heer de Buffon meldt, dat hy de beste gevolgen van het opvoeden der Zwynen of Varkens, in een' zindelyken wel beftraatten ftal, waar men hun niet dan droog voedfel, van zuiver koorn te eeten en weinig te drinken gaf, ondervonden heefr.
Het tamme Zwyn, wordt op de fpoedigfte wyze vet gemest, wanneer men het een overvloed van garst, eikels, kool en gekookte peulvruchten voorzet; kauw water met zemelen, en een weinig Doük vermengd, doet hun flaapen, en bevordert hun aanwasch in vet dermaate, dat ze binnen weinig tyds zo vet worden , dat ze zig naauwlyks beweegen, veelmin loopen kunnen.
F 2 Hun



p HET WTLDE ZWYN.
Hun leeftyd ftygt niet boven de dertig jaaren. Hun voedzel; beftaat als gezegd is*, in allerleije afgevallen boomvruchten, maar inzonderheid beminnen zy de eikels, en een zeker foort van wilde wortelen; om dezelve te vinden, wroeten zy geduurig met den fhuit in de aarde; het tamme Varken doet zulks regts en. links rondom zig heenen, en niet diep, maar het wilde Zwyn, boort met zynen langeren en fterkeren fnuit veel dieper in den grond. De tamme Varkens loopen geduurig knorrende en geeven op de minfte aanroering aan de ooren of fnuit-een onaangenaamen fchreeuw, maar de mannetjens der ' wilde Zwynen fchreeuwen in het geheel niet, ten zy ze vechtende met elkander of op de jacht gewond worden ; de wyfjens echter fchreeuwen meer, en blaazen aangerand wordende, even als de katten, met zo veel kracht, dat men zulks op een verren afltand kan hooren, dat echter meest plaats heeft, wanneer ze jongen hebben..
Een wild Zwyn wordt op zyn vierde en zesde jaar voort gevaarlykst gehruden, na
hun zevende jaar worden ze reeds door de jaagers oud geheeten. Men jaagt ze
met flegte en. geen al te kostbaare honden, wyl ze er veelen door hun wederdand vernielen; daar ze. niet dan langzaam wyken; deze jagt, wordt best nachts en by maanlicht aangefteld, en men vervolgt met de meeste vrucht oude Zwynen, wyl de jongen van drie jaaren te fterk en te aanhoudend loopen, de jaagers, paarden en honden te zeer vruchteloos afmatten, en niet afgejaagd of tegengehouden kunnen worden; daar integendeel de oude niet veel moeite doen, om de honden te ontwyken, maar hen weer* liaan , en er dikwyls veel met hunne tanden doorbooren, of achter zig uit, in de lucht werpen.- De.jagt wordt zelden-, wegens deszelfs gevaarlykheid, te voet gedaan, maar de jager plaatst zig metrcndeels gewapend met fchietgc weer, op karren, evenwel in enkele gevallen, en als: die jagt tot vermaak van eenig Vorst of Groote wordt ingefteld, dan wordt dezelve, ofte p;.ard, of te voet, met zwynsprieten verricht, zynde lange pieken, ofmet Zwynsprieten, voorzien van fcherpe punten, welke men hef Zwyn, wanneer het door de honden, uit zyn fchuilplaats opgejaagd is, by zyne opkomst in den muil dryft, terwyl anderen hem van ter zyde aanvallen. Zo dra het Zwyn gevild is, beneemt men het de ballen, ten einde het fchielyk bederf dezer deelen, en derzelver geweldige ftank het vleesch niet aantaste en bederve. De jonge Zwynen van onder de twee jaaren, of Biggen, welken men Frischlyn noemt, worden geheel gegeeten, en hun vleesch is zeer fmaakelyk en zelfs fyn, doch van de oude eet men niets anders dan den kop. Het vleesch der Gchverkens of mannetjens van de tamme Varkens, is fn lange na nog niet eens zo goed, als dat der oude wilde Zwynen, 't welk echter niet gegeeten wordt, maar dat vleesch wordt door het mesten en fnyden der Varkens goed. Wanneer men Biggen van wilde Zwynen, van hunne moeder weet te ontrooven, en de mannetjens als dan fnydt, en vervolgends weder in de bosfehen laat loopen, worden ze grooter, en hun vleesch, fmaakelyker dan dat der gefneden en gemeste tamme Varkens; dit was menigvuldig by de Ouden in gebruik.
Zon-



HET WILDE ZWYN. 53
Zonderling en oPmerkelyk is weder alhier de wysheid der natuur in Van het inftU dezer dieren, tot hunne verdediging, en da r zy niet
Seen uitgaan, voor ze genoegzaam in ftaat zyn, om den Wolf weerftand te heden, wa rtoe z n et voor hun derde jaar bekwaam worden, tot zo lange blyven zy kudde «wvze by een, en vergezellen .de moeders. In dezen ftaat van gezelfcnap aangetast n^rZ™ de Jtt zig in een geregelde dagorde, in een halven cirkel, btnnen welken zy de jongen beftuiten, en op deze wyze verdeedigen zy z,g tegen den aanval Ier wolven; dit zelfde heeft ook plaats, by de tamme varkens, welken men gerustelvk, te famen kan laaten weiden, zonder ze van honden te doen bewaaken, wyl ze zig zeiven genoegzaam tegen den Wolf, weeten te verdedigen.
Hoe weinig dit dier, geduurende zyn leven, nut doet, maar integendeel, door zyne verwoestingen alom fchade aanricht, is het echter na zyn dood, van een algemeen nut, daar er geen zyner lighaams deelen, zonder eenig nuttig gebruik, het zy tot fpyze, als anderszins , verboren gaat. Hun vleesch is by uittrek voedzaam,_ en vertekend, gelyk dan ook Gale.nus verhaalt, dat de worstelaars onder de Romeinen daar utt hun meeste kracht bekwamen; wordende het fpek van die van Syracufa voor het beste en voedzaamfte gehouden, daar weder de hammen van Mentz, thands algemeen geroemd worden. Het niervet dient tot het bereiden van reufel, het vel tot het maaken van zeven, en de borftels tot kamer bezems en penceelen.
In de Geneeskunde pleeg het affchraapfel hunner tanden, als een zeeker tegengift tegen allerlei vergif, gebezigd te worden; waardoor het zelve onder den naam van dcntes di caiaiUv, een voornaame tak van koophandel in Portugal uitmaakt.
Het is voords nog opmerkelyk dat dit dier, 't welk over al in de oude waereld voorkomt, in het geheel in de nieuwe waereld niet gevonden werdt, zynde er in America geene'Varkens dan die er door de Spanjaarden overgebragt zyn, welke er by hunne in bezitneeming dier landen, zwarte varkens, zo wel op het vaste land, als op de eilan. den, in het wilde hebben laaten loopen, die zig aldaar vermenigvuldigd, en eene eeTligz'ins van deEuropeiche Varkens onderfcheidene gedaante verkreegen hebben, zynde huu kop veel grooter en hun huid veel dikker, dan die welke in Europa vallen.
In de warme landen, zyn de varkens doorgaandsch zwart, en wilder dan in de koude waar ze meest al licht van kleur, en na maatè het Climaat kouder is, lichter gevonden worden, waar by echter als iets zonderlings opgemerkt wordt, dat dezelve in de Noordelyke gewesten van Vrankryk, en ook nog in het Vivareefche, byna geheel wit zyn, daar ze integendeel in het naby liggende Iandfchap, voormaals het Dau.] phiné geheeten, niet dan geheel zwart gevonden worden. De Chineefche, Siamfche, en .Indiaanfche, verichillen weinig in kleur van de Europeaanfche, doch zyn kleiner en hebben zeer korte'pooten, zo dat hun inzonderheid de wyfjens der Chineefche, de
F 3 buik



54 het wild?? zwyn.
buik, onder het gaan, op den grond fleept; terwyl de mannetjens der Chineefche Varkens dat eigen kenmerk aan z,g hebben, dat ze hunnen langeren en regt af hangendenTaat onophoudelyk als een'ihnger beweegen. <"»i"&cnaen itaart,
is, een vreeslyk aanzien hebben. dler woe^nd
3« H E T
K O N Y N.
JCtfen even zo vreesachtig en fchuuw dier als de Haas hrmrff X
duinen graaft, waarin ze zig over dag meest al rm*h omw-egen in de
buiten komen, blyven ze een poostyd in 1 a h"'hof 4 " *" ™ er ook gevaar is, doch zulks niet bemerkende Jl l ?"» ^ 16 °f
niet verre buiten hunne gaten, maar weeten 'on het r verwyderen zich
gehoor hun flegts eenige nadering, van honden JaJlbL^Tl ™ ^ ^ ^ dezelve te vluchten. memcüen doet vermoeuen, weder in
De jacht op de Konynen, is dus moeilyk, ten zv men éUar f ^ *W*] bezigt; dit van oirfprong AfrikL ch diertjen daved n ^ °f
lykt doch zo groot niet is, en zeer tam gemaakt k^'wo enf °£Z T ■* van het Kor:-, vervolgt het waar hy het ontmoet. Zuigt hem het hlnP, daarop in eeir diepen flop, waarom men ook zorgt, dat men 1, "*» Cn VaIt bindt, eer men het in de Konynen holen zendt, andéi zouden " deT *** ^ t0C' dooden, en zelf uit hoofde van den flaap, waarin ze ^ m dezelve
voorfchyn komen, en, eindelyk ontwaakt zynde, la^gsÏ^?'? Weder * uitkomen, en verdwaafen. Maar als men ze den bek bO^iTZt ^Tg^ ziet, jaagen ze de Konynen uit hunne holen, in de n-tte X Voorfpannen heeft, en op die wyze is men in ftaat, om JT^l ZT™ te worden, gelyk ze dan ook het koningryk SpanjC^nSwrd naar den grooten overvloed van Konynen, die zelfs aldaar hinder•* ^ heeft, tot zo verre ontledigd hebben, dat het zelve beW^ iLd '
der,



HET K O N Y N.
55
Wanneer men de jonge Konynen, Lampreijen, of Lampreelen, in een hok opvoedt, worden ze zeer tam, en teelen ondanks hunnen onnatuurlyken ftaat voort; het foort dat daar uit voortgebragt word, heet men Huis - of Hokkonynen. Deze laatfte hebben verfchillendè kleuren, gelyk alle andere huisdieren; doch de meeste zyn wit; zwarte Konynen worden er flegts enkele gevonden. De Konynen van Angora, hebben even als de Geiten, een zeer lang fyn en wit hair.
De overeenkomst der Konynen, met de Haafen, is zeker veelvuldig, doch zy maaken niettemin een geheel byzonder foort van dieren op hun zeiven uit, en vermengen zig nooit met elkander. Het Konyn is nog vruchtbaarer dan de Haas, ja zy vermenigvuldigen zig derwyze, dat fommige oorden, waar zy zig ophouden , niet in ftaat zyn, om hun groot getal, met de aldaar wasfende groente en kruid te voeden, waarom ze de planten en moeskruiden vernielen, tegen welken overlast men het volgende middel bezigt. Men plaatst, op de zyden derzelven, die naar den -wind gelegen zyn, langs den weg, rondom den akker, zwavelftokken, op den afstand van zes voeten van elkander, inden grond, fteekt dezelven daarop aan, en doet ze afbranden. Deze lugt verjaagt de Konynen, en verdryft ze zodang , dat ze zo lang die nog bemerkbaar is, op een verren afstand van die plaats verwyderd blyven, doch dit dient om den zesden dag herhaald te worden, wyl de zwavellugt niet langer in dien omftreek hangen blyft.
Het Konyn overtreft de Haas in vernuft, 't welk daaruit blykt, dat zy zig beter tegen de gevaaren weeten te redden , dan de Haafen, die zig meest in het open veld ophouden, daar het Konyn zig met zyne geheele familie en jongen in den grond begraaft', het geen duidelyk blykt, door hen uit vrees en voorzichtigheid gedaan te worden, daar in tegendeel de tamme, zig in het geheel niet of zelden met graaven ophouden, als zulks niet benoodigd hebbende; voords wordt er verhaald, dat men het meerder vernuft der Konynen boven dat der Haafen, in eene overftrooming van de Loire opgemerkt heeft, de Haafen en een menigte wild, verdronk op de velden; maar het Konyn klauterde tegen de boomen op, voedde zo lang de landen blank lagen , zig met den bast der boomen, en allen bleeven behouden.
JLje Eekhoorn, QSciurus) is zo geheeten, van den fchaduuw, die zyn lange ftaart overzyn geheel lighaam werpt, zynde dit woord famengefteld uit de Griekfche woorden, Skia fchaduwe en our os ftaart; het is een klein viervoetig dier, welks kop en ftaart
van
5. De EEKHOORN.



S6 DE EEKHOORN.
van een rosfe kleur, doch de buik wit is. Maar reeds hier in ons Climaat, verandert het gemeene Eekhoorntjen, in den winter, zyne kleur en wordt aschgraauw of graauw gefpikkeld, Maar in Siberien, en in andere meer noordelyke landen, is het graauw wit, en wordt dan inzonderheid Veke geheeten. — Dit diertjen, dat men, wegens zyn potfigheid, den Aap der noordelyke landen zoude kunnen noemen, heeft omtrend de grootte van den gemee.en Wezel. Het is van den neus tot op de punt van den ftaart, omtrend 16 a 17 duimen lang. De hairige ftaart, die in zyn omtrek nog grooter fchynt, dan het diertjen, is zo lang als het geheele lighaam. Het is zeer wel gemaakt, en de enkele deelen hebben niet het gebrek aan evenredigheid, als by den Wezel. De kinbakken zyn, wyl de Eekhoorn harde fpyzen kaauwen moet, zeer beweeglyk. En rondom den muil, ftaan redenlyk lange en fterke baard borstels; de vosroode kleur des lighaams, gaat in een zachte verdwyning onder de keel, hals en buik tot een witten ftreep over. De pooten zyn tot het klimmen op de boomen, met fcherpe nagelen bezet. De ftaart is het fchoonlle fieraad van dit Diertjen. Hy draagt denzelven als het zit, over den rug, naar vooren omgeflagen; als het loopt, fteekt het dien in de lengte uit,- de hairen zyn flegts aan de einden bruin ofvosrood, in den grond zyn zy aschgraauw, en de ftaarthairen zyn nog met witte vermengd. Men vindt in Duitschland ook meermaalen zwarte Eekhoorns. Deze diertjens hebben twee fnytanden, in ieder kaakebeen, maar geen hondstanden, zy kunnen, door middel hunner lange en fcherpe nagelen, zelfs zulke boomen, wier fchors zeer glad is, met groot gemak beklimmen.
De vlugheid en leevendigheid dezer diertjens is vermaakelyk, wanneer men ze langs den grond aantreft, waar zy ligtelyk met de hand te vangen zyn, wyl ze het loopen niet lang kunren uithouden, zoeken zy zo fnél als hun moogelyk is, een' boom te bereiken; klimmen voords met de grooüte behendigheid, tegen de achter zyde des booms op, en bly\en, zo dra ze meenen buiten gevaar te zyn, hunnen vervolger aankyken. Drygt men hen, of werpt men naar hen, dan klimmen ze hooger en verliezen zig in de takken. Zy kunnen op de dunden derzelve loopen, en fpringen, zonder dat die zig aanmerkelyk buigen, en fpringen van dezelven, tevens in de vlucht, op eenen, dikwyls twaalf voeten er van verwyderden, anderen dunnen tak, van een nabuurigen boom. De daar na ingerichte geftalte hunnes lighaams, deszelfs ligtheid, en inzonderheid de boschachtige ligte ftaart, bevorderen deze zo gewaagde fprongen. Zy beminnen de zuiverheid, en een droog verblyf; van daar zitten ze ook doorgaands op de achtervoeten en reinigen zich, in die houding, met de voorpooten. De hette der zonne valt hun lastig, daarom zoeken zy de fchaduw.
Zy hebben een fcherp gezicht en een' fynen reuk, de weêrsveranderingen worden zy vooral zeer naauwkeurig gewaar; zy geeven een zeer onderfcheiden geluid van zig af, als ze vrolyk zyn, en in den paartyd is het een foort van piepen, als ze in angst zyn kletteren, en als ze toornig zyn, of gevangen worden, een foort van fisfen.
Zy



DE EEKHOORN.
5?
Zy paaren in de Maand Maart, voor de eerfte maal, in het jaar, daarby ontftaat doorgaandsch een bloedige kryg. Men ziet dan fomtyds wel 10 a ia, op een boom, om hunne mannetjens of wyfjens onderling ftryden. Zoo een reeds gepaard is, dan wordt er geen ander rondom heen, in de nabyheid, geduld. Vier weeken naderhand, in April, of Mey, werpt het wyfjen, van drie tot zeven jongen, ineen nest,cdat zy van binnen met boommosch gevoerd heeft. Deze jongen blyven acht dagen blind, eu een groote vier weeken aan de borst, daarna verlaaten zy het nest reeds, en klauteren op de takken der boomen rond. De moeder voedt ze met dat gene het welk haar zelve tot voedzel dient, zo lang tot zy voor hun zeiven kunnen zorgen.
De Eekhoorntjens vindt men in geheel Europa, byna in geheel Azia, en in het .Noordelyke America. Zy bewoonen de wouden, en hebben' hunne wooningen of nesten-welke elk paar afzonderlyk aanlegt, op hooge boomen. Zy bouwen die of zelve voor hen, van rys, of andere bouwltoffen; of richten ook wel de Kraafen en Exter nesten tot hunne wooningen in. By ftormachtig weêr, floppen zy de opening derzelve, waar de wind inkomt, toe, en fluiten zig by hevige regenvlaagen, geheel in hunne wooningen.
Hun voedzel beftaat in allerlei nooten, pitten en zaaden, zy eeten pitten van besfen, appelen, enz., en zyn daar door zeer fcbadelyk voor de boomgaarden; want zy byten de vruchten, om der pitten wille aan ftukken. Anders eeten zy gewoonlyk eikels, pynen dennebuom zaaden enz., -ook knaagen ze de jonge knopjens van de boomen af, en
verteeren dezelven. Walnooten zyn hun geliefdfte voedzel, zy kunnen binnen een
korten tyd, een aanzienlyk, grooten boom leeg maaken.. en de nooten wegsleepen. Perfik en Abrikoos pitten, zyn echter een doodelyk vergif voor hen. Zy verzamelen in holle boomen, gaten in de aarde, en op andere plaatfen, voorraad tegen den win. ter en regen tyd.
By een hevige koude en inzonderheid, wanneer er fneeuw ligt, fterven er veelen van honger. Men vindt ze dan verftyfd in hunne nesten liggen, en geopend zynde, niets dan eenige verdorde ttukjens van boomfchorsfen, in hunne maag.
Zy hebben aan den boom marter, een' zeer gevaarlykeu vyand, die voomaamlyk op hen aast, hy vervolgt hen, tot dat zy vermoeid, en onder het beangftigfte geluid hem in de klaauwen vallen. Uilen, kraaijen, enz. haaien de jongen uit het nest weg en verHinden dezelven. Ook zynde menfchen hunne vyanden, want terwyl zy dezelven veel fchade aan hunnen oogst toebrengen, maakt men jagt op hen en vangt ze in ftrikken en vallen.
Hun vleesch is eetbaar, gebraaden zynde, fmaakt het als hoender vleesch. Het ve! der hier te lande en in Duitschland vallende, rood bruine en vos rooden, wordt niet geacht, ofschoon het zeer goed ten gebruike zoude zyn, maar het vel der gryzen, waar van de beste uit Siberien komen, en onder den naam van graauwwerk of vche be. kend zyn, wordt menigvuldig bearbeid. Men kan de Eekhoorntjens, wegens hunne aartige grapjens voor vermaak in huis houVOLL. VERK. N. 1. G den,



58 DE EEKHOORN.
den, maar men dient ze aan een kettingjen en op zulke plaatfen te léggen-, waar ze* geen fchade kunnen doen. Ook dient men er, altyd voorzichtig mede om, te gaan;, wyl ze fomtyds, ook zonder dat men ze tergt, kwaad worden en byten; waar by nog komt dat men opgemerkt heeft, dat hun beet fomtyds zo gevaarlyk is, dat het gebeeten lid niet weder genezen kan worden, en dat men dikwyls genoodzaakt geweest is, het zelve af te zetten..
5. D%e DWE RG HAAS.
D eze- Haasfoort welke in de Noordelyke gedeelte'-' van Europa en inzonderheid inRus* land valt, heeft niets meer aanmerkelyks in zig, dan het gene onze text er bereids van meldt, voor het overige komt hy, in zyn' aart met de overige Haafen over een; is fchuuw en vreesachtig, verbergt zig in door hem in den grond gegraavene kuilen: en wordt zo wel om zyn vleesch als om zyn vel gevangen.
6. De M AR. M O T.
De Marmot, Mus Alpinus, of Alpifche Bergmuis, houdt zig op in de Alpifche ge* bergten,doch meest aan de zuid en oostzyde, weinig aan de noord en westzyde derzelven. Men vindt er ook eenige in de Pyreneefche en Appennynfche gebergten,, en door geheel Duitschland, in de hooge gebergten, waar ze ook wel den naam van Hamster draagt. Ook in Polen waar ze Chomir geheeten wordt ; in Maryland, Bahamar en andere bergachtige oorden der nieuwe waereld. Het is een in veele opzichten zonderling dier, zo ten opzichte van deszelfs geftalte als levenswyze; Linn^üs benoemt hetzelve in zyn Systema met den naam Mus Mannota. Het heeft een' kop, neus, lippen en mond gelyk aan die der Haafen, maar het geheele lighaam is veel kiener, zynde eenigzins dikker, doch zelden langer dan een groote Rat, zyn hair en nagelen zyn. als die der Dasfen; hy heeft tanden als de Bever, en knevels als een Kat, de pooten zyn als die der Beeren, een korte ftaart, en geknotte ooren, even als de Dwerghaas. Het geluid; 't welk dit dier van zig geeft, is niet ongelyk aan dat van een'jongen hond, welke geftreeld wordt, doch toornig of gefchrikt zynde, fluit het op een onaangenaame en doordringende wyze. Het onderfcheidt zig van andere aardgraavende dieren daardoor, dat het twee fny tanden, geen hondstanden, nagelen aan de vingers, en een ronden hairigen ftaart heeft, het is zeer zindelyk en ondanks dat, heeft het een zeer onaangenaa-
men



DE MARMOT,
men reuk aan zig, welke eenter des romers veel fterker is , dar» des winters r
men aan zyn vleesch, dat anders zeer eetbaar en lekker is, altyd gewaar wordt, zoo men
er geen zeer fterke faus by toebereidt, die dezen onaangenaamen fmaak kan overwinnen.
Gevangen zynde, wordt dit diertjen zeen gemakkelyk tot zo verre tam gemaakt, dat het zelf een' ftok leert aangrypen, en met denzelven op de achterfte ponen in de rondte, leert danslen; waarom ze ook door de arme jongens en kinderen in het alpifche ge. bergte opgevangen worden, ten einde er mede door Duitschland, Vrankryk en elders heen te reizen; en met dezelven te vertoonen, een penningjen te vergaaren, zingende daarby in hunne landtaal een Liedjen, op een daardoor zeer bekend wysjen; edoch als men ze in huis houdt, moet men zorgen van ze in plaatfen te houden waar ze niets befchadigen kunnen wyl ze anders alles doorknaagen en vernielen. Zelfs als men ze in een .houten hok opfluit, knaagen zy hetzelve welhaast door, en ftellen zig in vryheid.
De Marmot heeft veel overeenkomst met de Eekhoorn, als ook met alle dieren wier ■voorpooten zeer kort zyn; zy zit ook gaarne op de achterbakken, en neemt wat men haar geeft met de voorpooten aan, die ze in de plaats van handen gebruikt; en er het geen ze ontfangt mede naar den bek brengt, het zo lange wel fterk vast houdende, tot ze het afgeknaagd en geheel verilonden heeft. Zy is ook zeer fnel van.loop, als ze tegen een hoogte opklimt, maar in de vlakte zeer traag. Zy klouteren en woonen op de boomen, zyn groote liefhebbers van melk; fclnon zy ook brood, vleesch, vruchten, moeskruiden en infecten eeten; zelden drinken zy water, en wyn laaten ze onaangeroerd ftaan.
Tegen het najaar, en wel op het einde van September en in het begin van Odober verhaten zy boom en veld, en beginnen zig in onderaardfche, door hen gegraaven fletiven en kuilen te verbergen, want hoezeer dit dier op de koude ^sbergen van Savooijen en elders op de toppen van die met fneeuw bedekte bergen nee liefste woont, echter is het derwyze gevoelig voor de koude, dat het dikwyls daar door verftyft en fterft. Edoch de wyze Schepper heeft dit diertjen een allerverw mderlykst inftincr. tot deszelfs behoud mede gedeeld, waar door het zyne winter fchuilpiaatfen tot verbaazends toe , vernuftig en zorgvuldig inricht, graavende dezelven in den voet der gebergten, en wel op de wyze van de letter Y', met twee canaalen, welke naar buiten uitkomen en waarvan de fmalfte veel fchuiner ligt dan de breedfte, terwyl de fmalle dienen moet om hunne vloeibaare uitwerpfelen daar door, als door een graft, te doen afloopen, en de breedfte (trekken tot een' ingang van hun hol, dat ten ein ie van dezelven zeer diep en ruim gegraaven is, zo dat het veelen dezer dieren te gelyk verbergen 'kaa. In dit h>I brengen ze reeds in den zomer het voor den winter daar in benooiigde boommoseh en gras, dat tot hooi daar in opdroogt; en men verhaalt zelfs, dat ze in het vergaderen van dat gras een zonderling vernuft doen blyken; want terwyl fommigen het afryten, gaan anderen plat op den rug liggen èn vergaderen het in hunne ponen, terwyl weer anderen hen by de ftaart naar het hol trekken, en zo het gras, even als op een fleede laaden, tgti in hun hol voeren; men wil zelfs dat daarom de rug dezer dieren meestal kaal en
G a hair



6o
hairloos gevonden wordt, uit hoofde van het beftendig fchaaven over den grond, ten tyde van het inrichten hunner winterfchuilplaatfen; waarby reen nog voegt, dat inmiddels een hunner op een' nabyzynden heuvel de wagt houdt, en by de nadering van een arend, hond, meeuw enz.,, door een fterk fluiten het gevaar meldt, waar op alle de arbeiders oogenbliklyk hun werk ftaaken en eensklaps in hunne holen loopen. Terwyl de fchildwagt niet eer daar binnen fluipt, dan na. ze allen buiten gevaar zyn.
Hoe zeer wonderlyk mt ook dit verhaal fchyne, is het echter mogelyk, daar men in de huishouding van veele dieren nog veel ongelooflelyker gedraag-ngen en trekken van vernuft aantreft, en men het op de wagt ftaan, geduurende hun arbeid of rust, ookby de benden trekvogels, bycnzwermen enz. en by alle troupsgewyze en by elkander fchoolende dieren gewaar wordt.
Tegen de aannadering van den winter, voorzien ze zich niet van voedfel in deze holen; maar zorgen alleen om de groote opening derzelven, zo zorgvuldig toe te metfelen, dat men hun gemaakten muur niet gemakkelyk doorfpitten- kan; dit wel bezorgd zynde, blyven zy in hunne holen; wentelen zig aldaar als een kloot in elkander , en op deze wyze geraaken zy in een' vasten flaap of verdooving, en flaapen zo den geheelen winter doof, terwy;ze hun voedfel enkel van de inte.ring van hun eigen vet genieten; daar ze, voor ze in de holen gaan, altyd zorgen , wel doorvoed te zyn, zo dat fommigen in het najaar dikwyls tot twintig ponden gewigts kunnen overhaalen; als men dan, des winters, hunne holen ontdekt, en met veel mieite opent, vindt men ze roerloos en verftyfd als ronde ballen op elkander liggen; het geen echter voomaamlyk by ftrenge koude gebeurt, want by zacht weder, opent men hunne holen, om dat ze dan nog niet verftyfd zyn, terftond dieper ingraaven en alle narrfpeuring vruchtloos maaken. De Marmotten, welke men aldus verftyfd vindt, en die in dien ftaat nog zeer vet zyn, worden gegeeten, wyl ze eerst mager worden, op het einde van den winter, en als ze weder ontwaaken, en hunne holen kmnen verlaaten, om nieuwe fpys te zoeken, die dan van onder den fneeuw bereids voor hen opfpruit; de jongen bewaart men om tam te maaken. — Aanmerkelyk ondertusfchen is het, dat deze ftaat van verdooving hen niet overvalt, als ze onder dak, als huisdieren opgevoed worden.
Zy werpen flegts driemaal in het jaar, maar dan ook drie en vier jongen tevens, waardoor ze aanmerkelyk vermenigvuldigen, en zoo ze op het veld niet door de Arenden en Menfchen opgevangen en vernield wierden, zouden ze al te overvloedig voordplanten en geen voedfel genoezaam kunnen vinden. Zy groeijen geweldig fpoedi»-.
De zonderlinge verdooving welke deze en meer anderen dieren, als zyn de Relmuis Hafelmuis enz. des winters ondervinden, verdient wel dat wy het gevoelen van den grooten Natuurkenner de Büffon daaromtrent, hier te berde brengen. Hec is oneigen, lyk (zegt hy) dat men dezelve een' flaap noemt en elkander verhaalt dat deze dieren den geheelen winter door flaapen, het is veel eer eene geheele verftyving der leden en verdooving der zintuigen, die door de te groote verdooving van hun bloed veroorzaakt
D e M A R M O T.



DE MARMOT. 61
zaakt wordt. Immers zy hebben zo weinig Natuurlyke warmte, dat dezelve die der Luchtsgefteldheid niet verre overtreft; het welk de bol eener kleine Thermometer proefondervindelyk uitwees, daar die, in het lighaam van een Hafelmuis gedoken zynde, geduurende dat de lucht tien graaden warmte tekende, niets in het minde veranderde , zelfs by het hart gebragt zynde zakte de kwik een geheele graad onder de verhouding der dampkringslucht, waar uit de koude der ingewanden en van het bloed dezer dieren ten kfaarften blykt. Men weet dat de Natuurlyke warmte van den Mensch en andere dieren die warm bloed hebben altoos dertig graaden fterker is dan die des dampkrings, zo dat het geen wonder is dat deze dieren, die zo weinig natuurlyke warmte by die van andere bezitten in verdooving vervallen, zo dra deze geringe trap van innerlyke warmte niet meer die der buitenlucht eenigzins overtreft en dat gebeurt wanneer de 'f hermometer, niet meer dan 10 of n graaden boven het vriespunt ftaat, als wanneer de verdooving by deze dieren ook reeds zeeker derzelver aanvang neemt; maar krygt men flegts na dien wintervorst eenige graaden warmte boven de 10 óf 11 graaden, dan herleeven alle deze dieren weder- Doch zoo men ze geduurende hun ftaat van verdooving eens flags by het vuur bragt of een grooteren graai van warmte dan van elf tot twaalf graaden deed gewaarworden, zouden ze oogenbliklyk fterven. Ook blykt het dat ze, in dezen hunnen ftaat van verdooving, niet geheel gevoelloos zyn, daar ze, wanneer men hen een fcherpe pyn van branden, of kwetfen aandoet een piepend geluid afgeeven, zonder zig echter te beweegen, of te vluchten. Dit echter bewyst dat de inwendige gevoeligheid by hen nog in wezen is, even zo wel als de werking van het hart en de long, en dat de omloop des bloeds waarfchynlyk nog inde groote vaten^ plaats blyft hebben, waardoor ze ook, hoewel zwak, en niauwlyks merkbaar, echter nog ademhaalen, doch de uitvloeijing van vochten is van weinig aanbelang, ook hebben ze , geduurende den tyd van hunnen flaap geheel geene uitwerpingen van vaste ftoffe, noch eenigerhande uitwaasfeming, daar ze ook volftrekt geen voedfel nuttigen.
03
AN-



NATIËN.
S I A M M E R S.
Het groot verfchil der Volken, na dat ze onder deze of gene HemeMreek woonach. tig zyn, ,s derwyze in het oog vallend, dat men zelfs in den uiterlyken bouw des hghaatr* zulk ten verre uiteerkcrcde verfcheidenheid aantreft, .dat men byna twy-ffelen.zoude, of by voorbeeld de kloeke Duitfcher, en de kleine zwakke Picharais, of mwooner van het vuur eiland, de vlugge Franschmanen de vuile Hottentot, de Groenlander en de Neger, 3He menfchen van eenerlei grond famenftel waren. Deze verfcheidenheid in uiterlyk voorkonden is nog inzonderheid opmerkbaar in derzelver levenswyze, kleeding gewoonten, voedfel en plegtigheeden. - De Europeaan is over het geheel befchaafd, vernuftig en vindingryk. De Africaan woest, en ongezellig. De Amerikaan befchaafbaar. De Zmdlander ee leelreK-1- »iu „„>-,. , ,
-ui«tugcr gejeeiteiyiv wild , gedeeltelyk valsch, maar de Afiaat, waar over wy hier n het al verder mlWi hn„a i >, • '
ïr.,„. a\ J • handelen, wellustig, trotsch, pragtig en
traag, d t character^laat z,g by meest alle Aiiatifche volken min of meer befpeuren, en « insgelyks m de Afbeelding der Koningin van Siam, die in ons werk voorkomt, en rerfthdln.Wy CeUigC aanmerkil,Sen byvoegen, zeer gemakkelyk te on-
Het Koningryk Siam dat door deze ons hier zo Majestueus voor oogen treedende vrouw, beheerscht wordt, is een zeer.uitgebreid Ryk, niet veel kleinder dan Vrankryk, en op -n tot 16 graaden N. breeds en tnsfrhpn ,„ , ■ .
« uiccuu, en tusicnen 114 . 120 gr. lengte in het
vaste land van Ind,en gelegen het is aan drie zyden door gebergten omringd, zynde de zuidelyke ftreek alleen open, 't welk dir land als tevens onder de brandende luchtftreek gelegen, eene grootte hette doet ondervinden. De vruchtbaarheid van den grond is hier engemeer, groot cn oneindig.meer dan het genot, dat de inwooners er van trekken, wyl die gelukkige hoecfemgheid des Lands, door onkunde en traagheid verwaarloosd wordt' Er hebben flegts twee jaargetyden of aanmerkelyke weersveranderingen in dit land plaats, naamlyk zomer en winter het welke, uit hoofde van deszelfs nabyheid aan den evennachts yn met anders zyn kan want de zon ter zyden van dezelve afwykende, heeft men aldaar winter, welke bedaar in fchoon en droog weder en draagelyke warmt , maar de zon ten Noorden van heur uiterde afwyking, aan de linie gekomen zynde, is het hier ergenlyk zomer, cn zoude als dan ondraaglyk heet zyn, ware het niet dat de ge.uurige
plas-



SIAMMERS.
plasregens welken er als dan vallen, de lucht verkoelden en de bewolkte hemel de hevig neêrfchietende, brandende draaien der zonne, by afwisfeling, overdekte; de zwaare regens doen dan ook de vloeden, door het geweldig ophoopen des van het gebergte afstrop» meiVen nats, op en overloopcn, en dikwyls geheele Landfchapptn onder water zetten, de vogels die anders op aarde gewoon zyn te leeven, als Faifanten, Sneppen enz., begeeven zig, tegen dien tyd, als 't ware door een natuurdrift gedreeven, op de boomen, ja zelfs [de mieren trekken met hunnen verzamelden voorraad daar heenen. De groote vloeden Menam en Tenaferin , die het geheele Ryk doorfnyden,. overftroomen de aarde, en befproeijen de uitgebreide rystvelden, welke zonder eenige aankweeking groeijen, rvp worden, cn zig zeiven weder bezaaijen. Overal vindt men de fmaakelykfte vruchten, in menigte verfpreid. By den bykans eeuwig heerfchenden zomer, draagen de boomen onophoudelyk knoppen , bloeifem en vruchten te gelyk; edoch de Byen verzamelen er geen honig, zynde dit flegts in andere landen een voorrecht deze1- diertjens tegen den winter, terwyl zy in dit gelukkig climaat altyd bloemen vinden om op te gaaren, en zig onderhoud te verlchaffen. Men vindt ook in dat Land een zeldzaam foort van indiaanfchen vygeboom, uit welks bladeren een foort van bladluizen, een zeker fap zuigen, waar mede zy hunne cellen vullen; deze cellen zien er uit als eironde gladde en roode zakjens,, die met een fchoon rood fap gevuld zyn,. en dit vogt is het beroemde Gummi Lak, 't welk in die gewesten in menigte geteeld, en als verw en vernis verkocht wordt. Onder de Landdieren zyn er de Elephanten merkwaardig, wyl de witte onder hen, die echter fchaarsch voorkomen, by de Siammers godlyke eere genieten. Heer van een'' wilt en Elephant is de pragtigfte Tytel eens Konings, en zulk een witte Elephant verkrygt een pragtig paleis tot zyn wooning, het voêr wordt hem in gouden en zilveren vaten toegereikt; veele perfoonen zyn alleen tot zyn' dienst gefchikt, en men laat hem, onder eene van boven met goud geborduurde Tent, of Baldachin, zig daaglyks door eene wandeling vertreeden. Deze eerbewyzing heeft derzelver grond in het aloude Indifche ftelfel der ziel verhuizing (MetempCychofu) waar door zy meenen dat de zielen der grooten na hun dood in de Elephanten, maar die der Koningen,,by uitzondering, in witte Elephanten, die men flegts zeldzaam aantrefe, vaaren; waar om de Inwooners ook over het algemeen gelooven dat er flegts in Siam alleen witte Elephanten gevonden worden. Men vindt er ook een foort van witte mieren, en langs de oevers van den grooten vloed Menam, een verbaazende menigte Crocodillen. Maar hoe vruchtbaar en gezegend dit Land ook zy, is het arm en elendig, wyl er de ergfte dwang en het willekeurigst beftuur plaats heeft, welk het land ontvolkt, en dus gebrek aan handen veroorzaakt, om de fchatten die hetzelve opheevert te ontfangen, ja men kan geheele dagreifen in hetzelve afleggen, zonder een mensch te ontmoeten. Men leest dezen dwang uit het gelaat der door ons hier afgebeelde Kningin; de Koning alleen is de bezitter van alle de Landeryeh, entevens koopman; het goud is over het geheel in Siam, en zelfs onier de grooten zo overvloedig niet, dan men wel zoude denken; en alhoewel de Koning als een volftrekt Despoot
in
63



64 SIAMMERS.
in Siam heerscht, is hy echter aan den Keizer van China cynsbaar. Hy is in ftaat om een leger van 250000 man voetvolk en 200^0 man Kuitery cp de been te brengen. Zyn opvolger is niet ahyd de zoon der Koningin; maar wel de ouifte der eerste gemalin als dezelve eenen Prins ter waereld brengt; al hoewel de Koning nog ahyd een vrye keuzeonder deze zyne kinderen bl\f't behouden. De kamerbedienden des Kcnings zyn alle vrouwen. De Hoofdftad des geheelen Ryks heet Schudia of Judia en is aan de Menam gelegen, van eene ronde ged.ante, rondom door de Rivier Menam omringd, en als een eiland te midden in een meenjen gelegen; overd doorfneeden met graften, welken derzelver water uit de Menam ontkenen, en hebbende in uiterlyk voorkomen, in den platten grond, veel overeenkomst met eene Hollandfche ftad, als zyn Leyden, Haarlem en Middelburg enz., uitgenomen dat er veele perken tusfehen de ftraaten, met boomen beplant zyn, het geen in de geduurige hitte een aangenaam lommer en verkoeling in dezelve te weeg brengt. De Stad zoude eertyds ongeveer 6oc,ooo Inwooners bevat hebben, doch is tbands in verre na zo duik niet bewoord, federt net geheele Land zo verlaaten is; men vindt in dezelve eere menigte Afgods- of Pagoden tempels, welken dezelven niet weinig luister byzetten, daar veelen derzelven van buken en van binnen rykelyk verguld zyn , het getal derzelven, wil men dat tot op 30,000 en derzelver, .op paaien opgerichte, Huifen tot op 400,000, ftygen.
De Siammers zyn over het geheel leelyfc van aangezicht, daar hetzelve do<-> rgaandsch afschuuwlyk door de kinderpokken bedorven wordt, en daarby meer naar een fchuinsch vierkant, of ruit, dan langwerpig rond zweemt, boven aan den wang is het breed en verheeven , maar het voorhoofd wordt terftond daarop fmal en loopt eindelyk byna zo fpits toe als de kin. Zy hebben eeu bruin roode en geelachtig zwarte kleur, zwarte tanden , die zy naauwkeurig in dien ftaat trachten te onderhouden, lange nagels aan de vingeren, die zy naauwkeurig befchilderen, lange groote ooren, die by hen voor eene hoofd fchoonheid doorgaan; kleine half geopende doffe oogen, wier appel geelachtig zwart is. een' platten neus, ingevallen en .van boven breede wangen, zwart grof en ongekruld hoofdhair,' twelke door de mannen, zo wel als door de vrouwen, kort langs de ooren afgefneeden wordt, eenigen hunner trekken hetzelve geheel uit, in de gedaante van een' ronden kring; onder dezen kring laaten zy de overige hairen tot op de fchouderen groeijen, de vrouwen laaten het hair lang over het voorhoofd wasfen, anderen ftryken bet naar achteren om het in een' knoop te vlegten, ongehuuwden ftrengelen een gedeelte heurer hairen op de kruin als in de gedaante van een kroon, by een, en laaten de overige rondzwieren. De vrouwen zyn anders over het geheel wel gemaakt, doch hunne aanzichts trekken zyn zo grof, dat men hen, wat de vorming van hun aanzichts deelen betreft, naauwlyks van de mannen onderfcheiden kan. Hunne borsten hangen laag neèr by gebrek aan ryglyf of corchet dat zy niet gebruiken. De mansperfoonen verwen zig fomtyds de leden met een blaauwe verw, zy zyn uitneemend zindelyk en daarin weder zeer verfchillend van eenige andere volkeren; drie of viermaal daags baden zy zich, nimmer



SI A M 1YÏ E R S. é5
mer zullen ze eenig bezoek, hoe gering ook, afleggen, zonder zig bevoorens gewasfchen te hebben, en om het kenbaar te maaken, dat ze zig gewasfchen hebben, maaken ze een witten ftreep met kryt op de borst. Volgends landsgebruik befmeeren zy fomtyds hun lighaamen met eene welriekende poniade, waar van ze zeer bleek worden, en op dezelfde wyze parfumeeren zy hun hair. Zy gaan naakt, en hebben naauwlyks eenige ellen Cattoen of Zyden ftof om de heupen geflagen, het welk hen tot op de knie afhangt ; die een openbaar ambt bekleedt, draagt daarby nog een fchortjen van Neteldoek. Des winters (laat menig een een ftuk zyden ftof of gefchilderd lywaad als een* mantel om de fchouders, en windt de onderfte einden om de armen. Zeer voornaame lieden draagen nog een vest, dat tot op de kniën toe afhangt met knoopen en wyde armen dip echter flegts tot aan de elbogen reiken, op het hoofd draagen zy kappen, op de wyze van fuikerbrooden, fomtyds met gouden of zilveren ringen omzet, en aan de voeten pantoffels, zonder achterlappen , welken zy, als ze iemand bezoeken, buiten de deur laaten ftaan. De vrouwen flaan een ftuk doek midden om hun lighaam te -famen , en laaten het in de breedte, tot op het midden der beenen hangen, 't welk als dan het voorkomen van een' engen rok heeft * het overige lighaam blyft naakt. De ryke lieden draagen insgelyks een' fluijer, welks middenfte gedeelte ■ zy eenvormig over de borst trekken, en de beide einden over den fci-ouder laaten hangen, of om de armen flaan. G.woonlyk eeten ze ryst of visch, of drinken Buffels melk. Haagdisfen, Springhaanen, Ratten, vuile eijeren, ftinkende visch en al'erlei infecten, eeten ze ook fomtyds met fmaak. Kaas maaken ze in het geheel niet, Boter zeer zelden. Over het geheel veroorzaakt de groote hette dat zy maatig en flegts zeer weinig eeten. Een Siammer leeft reeds kostelyk na zyn genoegen, als hy maar daaglyks een pond ryst, met eenig gezouten en gerookt vleesch bekomen kan, voor het overige wenden zy niet veel zorg voor de middelen tot hun onderhoud aan, maar zyn niettemin daar by gezond en vlug.
Met het inzouten gaat het ook niet goed, wyl het vleesch, in de heete landen, het zout niet ligtelyk aanneemt. Hunne gemeenste ziekten zyn de roodeloop, die zeer gevaarlyk voor hen is, heete koortfen en zinkingen, pokken en andere. In hunne ligte huizen, zyn de wanden van bamboesriet, en de daken van boombladeren:, zy ftaan ahyd van 13 tot 14 voeten hoog boven den grond, naamentlyk^ zo hoog, als dikmaals het water der overloopende rivieren ftygt, in de vrye lucht op paaien van bamboesriet, 't welke aldaar in den moerasfigen grond zeer dik wast, en zo ftevig wordt, dat het noch in water noch in den grond verrot, en de gebouwen draasen kan, welke echter doorgaandsch, tot zelfs het Paleis des Konings niet uitgezonderd, flegts ééne verdieping hoog zyn ; in deze huizen klimmen zy met een ladder in plaats van een floep of trap, ook ftaan hunne veeftallen op diergelyke paaien., zo dat ze hun vee des avonds tegen een foort van trap daar op dryven moeten. De ambtenaaren van het Hof hebben huizen van kastenmaakers werk, die men eer voor groote kleêrkasfen aanzien zou ie, waarin slegts de Huisheer met zyne vrouw en kinderen woont,* maar zy hebben ook fteenen huizen.
VOLL. VERK. No, I. H Ee-



66
S I A M M E R S.
Eenige tapyten en kisten, porcellein en eenige koperen potten en pannen , maaken hunnen geheelen inboedel, en al hun huisraad uit. Zy eeten zonder tafellaaken, ferviet, vorken of mesfen, want het vleesch wordt reeds gefneeden, op tafel gebragt. Des nachts flaapen ze op enkele rieten matten, en idekken zich met linnen dekens. De Osfen, Buffels en Elephanten zyn hun eenigfte huisdieren.
Wat hun zedelyk gedrag betreft, hunne beleefdheid gaat alle verbeelding te boven ; zy zyn vnendely k, • tiefderyk , geestelyk en goedhartig tegens vreemdelingen, de slaafsche wyze, waar in ze opgevoed worden, slaat hen den moed geheel ter neder, maakt ze bloode en fchuuw; hun aart is bedaard, maar niet aanhaalig. Zy zyn koel, traag, maatig en onbaatzuchtig, echter meer uit traagheid, dan wel uit deugd. Niets is te vergelyken by hunne ouverfchilligheid» die zy in allerlei voorvallen en zaaken, ten fterkften aan den dag leggen, zy is byna meer dan onaaudoenlyk, zy verwonderen zig over niers, haaten niets, en hun gemoed is ahyd in eene evenmaatige rust. Hun verftand oefenen ze zo min als hun lighaam ; zy zouden ook buiten twyfel in eene vol» komene werkeloosheid leeven, indien de zwaare hofdiensten, waar over ze ook genoeg zuchten, hen niet in beweeging hielden. Hun gang is langzaam en beeft niets, dat men los zoude kunnen noemen. De trekken van hun aangezicht verraaden treurigheid en domheid; evenwel kunnen zy het hun voorgezeg ie nog al gemakkelyk begrypen, leevendige en geestige and woorden geeven, .en alles namaaken, wat zy zien. Dan van de dronkenfchap en toorn hebben zy een" afschrik,, even als van de erglte misdaaden, die slegts by de slegtfte en gemeende lieden, worden aangetroffen. Daartegen zyn ze grootsfpreekend en ten uiterlten gevoelig over beledigingen , welke hunne eer kwetfen, maar andere onheilen daartegen doen hen weinig aan; zelfs de hardite ftraffen ftaan ze met de grootfte gelatenheid doir, en men zoude ze eer doodslaan , dan dat ze een fchreeuw van zich zouden laaten hooren. Zy zyn ook geheel onbezorgd voor het toekomende, maatig in hunne levenswyze,. en in handel en wandel oprecht, openhartig en redenlyk jegens elkander;, maar buiten dat, zyn. zy gierig, wraakzuchtig en zelfs diefachtig, tot welke laatfte ondeugd zy eene byna. onoverwinnelyke neiging gevoelen, en daar by zyn ze bot en werkeloos, de fchooniTe oorden worden aan. de Tygers en Elephanten overgelaaten.
De vrouwen der gemeene lieden moeten allen zwaaren arbeid verrichten, het land bebouwen, hout hakken, koopen en verkoopen, en het huishouden waarneemen, terwyl de mannen slaapen, zich uitrekken, geeuwen en hun vermaak neemen.. Om zeven uuren des morgens wekt de vrouw den man op, en zet hem ryst benevens visch voor, de man ontbyt dan,, maar slaapt daarop weder in, 's middags- en 'savonds gaat hy echter ter behnorlyker tyd aan tafel; maar tusfehen het ontbyt, middag en avondmaal legt hy zig eenige uurtjens ter rust, en den overigen tyd verdryft hy met praaten, fpeelen en tabakrooken, welk laatfte by beiderlei kunne, zo gemeenzaam is, dat zelfs de vooraaarnfte vrouwen, de Koningin .niet uitgezonderd, hun pypjen fmooken.
De



SIAMMERS. 67
De vrouw is aan heur man dermaate onderworpen, dat ze het niet eens durft waagen eens even nevens zyn zyde te gaan zitten, veel min in zyn gezelfchap te eeten; maar daarby genieten ze weder groote vryheeden, waartegen de voornaame vrouwen echter een zeer ingetogen leven leiden,. De vrouwen zyn gedeeltelyk uit neiging of gewoonte, en gedeeltelyk uit nood deugdzaam; heur aart is koel en traag, heur leven lastig,- zy fpeelen niet, houden niet van opfchik, ontfangen ook geen bezoeken van mansperfoonen, wyl de doodftraf op de echtbreuk gefteld is; zy beminnen, ondanks dat alles, hunne mannen onvergelykeJyk. De ongehuuwde meisjens mogen, volgends de wetten des Lands, geen' omgang met eenige mansperfoonen hebben, zy worden daarom door heure moeder vlytig naar gegaan, en wegens de geringde vryheid in dit ftuk, door haar beftraft. Evenwel waagen zy, gedwongen door de drift der natuur, 's avonds heimlyk nog wel eens een' uitgang. Zy huuwen reeds op haar elfde of twaalfde jaar; er zyn ook vel meisjens die heur geheele leven lang niet willen trouwen, doch geen derzel# ven kiest het kloosterleven voor ze zeer oud geworden is. De ouders van den jongeling, laaten by de ouders van het meisjen door tusfchenkomst eener bedaagde vrouw, aanzoek doen, die dan hunne dochter heure genegenheid daartoe afvraagen, naar het geboorte jaar van den vryer onderzoeken, en daar voor dat van hunne dochter insgelyks wederom berichten. Daar op begeeven zich beide de partyen by een' waarzegger om te verneemen, of hun huwelyk tot den dood, zonder fcheiding duuren zal; voords bezoekt de vryer zyne vryfter, driemaalen, en brengt haar eenig betel, Czynde een kruid dat ze kaauwen) en vruchten; by het derde bezoek komen ook de bloedverwanten, waar dan ook de bruidsfchat, en het vermogen dat de vryer van zyn ouders bekomen zal, bepaald, en het huwelyk voltrokken wordt. Nu ontfangen de jonge lieden gefchenken, en de bruidegom treed ook zo terftond in alle de rechten van den huwelyken ftaat, zonder eenige de geringfte Gndsdienstplegtigheid daar by waar te neemen, zelfs worden de Talapoins er niet eens bytoegelaaten, maar mogen eerst na eenige dagen erby teïenwoordigzyn, wanneer zy het jonge paar met wy water befproeijen, waarby zy eenige gebeden mompelen. De Bruiloft wordt by de Bruids ouderen gevierd, welke daartoe een byzondere zaal laaten bouwen, waarin op huine wyze, een groot gastmaal gegeeven wordt. Is het een voornaame bruiloft dan laat men er danslers en googchelaars by komen, maar de Bruid noch Bruidegom, noch eenigen der gasten dansfen zelve, gelyk zulks ook by de Romeinen igebruikelyk is geweest.
Het is,' wel is waar, onder hen geoorloofd, meer dan eene vrouw te hebben , doch de gemeene man maakt zelden gebruik van deze vryheid ; de voornaame en ryke lieden doen zulks meer uit pracht' dan uit wellust; een derzelve blyft echter de waare vrouw, welke daarom ook met den naam van de groote vrouw door hen onderfcheiden wordt; de bywyven heeten kleine vrouwen, en worden als flaavinnen gehouden, wyl men ze zonder huwelyks goed trouwt; ook kunnen de kinderen der groote vrouw slegts alleen erven, maar de erffenisfen beftaan grootendeels uit roerende goederen; wyl de oiammers
H a zei-



68
zelden ftukken lands koopen, daar zyden volkomen eigendom niet behouden kunnen, wyl de Koning een uitfluitend recht op alle vermogens meent te kunnen oefenen- Daarom nachten zy meest naar Diamanten, die gemakkelyk te verbergen zyn. De voornaamen maaken daarom aan den Koning een groot deel van hunne middelen, om het overige, voor hunne kinderen, tegen zyn aanfpraak te beveiligen. De man geeft het huwelyks goed, ingevalle eener fcheiding, die alleen van zynen wil afhangt, weder uit, en bedeelt er de kinderen mede, de moeder neemt de eerste, derde en vervolgends de ongelyke portien; de vader behoudt de tweede , vierde, en, om kort te gaan, alle de even gedeelten, en, zoo er by de deeling een cneflen getal overtel iet, cntfangt de mceder,dat by heur aandeel toe. De weduwe erft de bezitting des mans, doch mag zyne echte kinderen niet verkoopen.
De opvoeding der kinderen is by dit volk zeer gefchikt en aanmerkenswaardig, doch tevens naar de flaafsche beheerfching hunner willekeurige Regeeringsvorm ingericht, van der jeugd af, worden de kinderen tot; gehoorzaamheid , beleefdheid en-een ftil gedrag gewend. De meeste zoonen worden in de kloosters der Talapoins of geestel}ken opgevoed, waar in zy met hun zevende of achtfte jaar befteed worden , en derzelver ordensklederen aan moeten neemen, zonder echter eene gelofte te doen. Dagelyks worden zy aldaar door hunne ouders en bloedverwanten van de noodige levensmiddelen en andere noodwendigheeden voorzien , en de voornaame en ryke lieden, houden zelfs een of'twee lyfeigenen, tot de bediening hunner kinderen. In de eerste plaats leeren ze aldaar leezen, fchryven en rekenen, wyl dat in den koophandel, waar ze zig voomaamlyk mede bezig houden, onontbeerlyk is,- van daar zyn de Siamfche kooplieden, derwyze in het rekenen erv aren, dat zy dikwyls zwaare rekeningen op ftaanden voet kunnen- oplosfen. Daarna leeren ze in hunne' fchoolen de beginiHen en gröndftellingen van bunnen godsdienst en zedeleer, benevens de Bali, dat is die fpraak, waarin hunne wetten en geloofsartikelen gefchreeven zyn. De Siamfche taal heeft 37 en de Balifche fpraak 33 letteren; beide werden door de veele toonvallen zeer moeijelyk voor den leerling gemaakt, en als zy fpreeken, fchynen ze eer te zingen.
Door hunne onoverwinnefyke en aangeboorne traagheid maaken zy geene vorderingen in eenige andere weetenfchappen; want hoe zeer hunne inbeeldingskracht en vindings vermogen hen tot goede Dichters gefchikt fchynt te maaken, zo belet hunne logheid en lusteloosheid dat ze hunne gedachten in eenige lange en aan maat verbondene regelen , of verfen, uitdrukken kunnen. In de wysbegeerte kermen ze flegts eenige ftellingen uit de zedekunde, die daar by nog met veele dwaalingen vermengd zyn. Hunne geneeskunst is elendig en beftaat in een menigte van hunne voorouderen van hand tot hand overgeleleverde recepten, die zy maar altyd nafchryven, zonder op de verfchillendè omftandigjheeden van ziekten, of op de byzondere geftellen der lyders acht te geeven, en zoo dé geneesmiddelen als dan niet of zelfs wel verkeerd werken, dan moet dé tovery de fchuld dier mislukkingen draagen. Een èiwmei die ziek wordt, legt zig uitgeftrekt op den
grond,
SIAMM'ERS»



S I A M M E R S.
69
grond, en' de Doctor gaat op zyn lighaam ftaan, om door zachte treeden de ledemaaten flap en leenig te maaken, het gene ze meenen dat veel voordeel tot de geneezing toebrengt. Voo'ds zyn ze zeer ingenomen met de Alckymie, welke weetenfchap htm door de Jefuiten fchynt aangebragt te zyn. Een hunner koningen verfpilde eens een' fchat van twee millioenen, om den fteen der wyzen te vinden; even min zyn ze in de wiskunst bedreeven; de Astrologie of fterren voorzegkunst, en het trekken van Horoscoopen , is al het gene wat ze van de Sterrekunde kennen, en van de Cosmohgie of waereldkunde , voeden ze de gedrochtelykfte gevoelens. Zy gelooven voor vast, dat de Eclipfen door een' boosaarfigen Draak, die de zon en maan verflindt, verwekt worden, en om dat fchadelyk dier te verjaagen, maaken ze een groot geraas, met> het tegen elkander flaan van ketels en pannen; zy houden de aarde voor een vierhoek, waar op de Hemel rust. Na hunne meening beftaat dezelve, uit vier bewoonde deelen, welken door groote zeeën van eikander gefcheiden zyn; in het midden derzelven vermoeden zy een' zeer hoogen, fteil toeloopenden berg, met vier gelyke zyden. Van de oppervlakte der aarde en der zee, tot op den kruin van dezen berg, welke na hun voorgeeven tot aan de fterren reikt, tellen zy 24000 Jodi, een maat die een 3000 vademen bedraagt. De Toonkunst, of Muziek, kennen zy flegts by oeffening, hebbenI geene regelen , maaken echter Arias, doch kunnen dezelven niet op nooten ftellen; de Europifche muziek, bevalt hun echter almede met, wyl zy hun niet ernftig genoeg voorkomt. De Lighaamsoefeningen worden door hen even zo slegt waargenomen als de oefeningen des verftands. Schietgeweer hebben zy niet, ten warezy het van den Koning, tot een gefchenk bekomen, durven ook geen voor hun zeiven koopen , of zig in de behandeling daarvan zonder verlof oefenen; hunne eenigfte oefening beftaat in roeijen, van daar komt het ook dat zy met eene verwonderenswaardige fnelheid, drie dagen en drie nachten achtereen, byna onophoudelyk voortroeijen kunnen, alhoewel zy anders in het geheel niet gefchikt zyn, om eenige andere arbeid lang achter een uittehouden. De traagheid, het gebrek aan aanmoediging, het gevaar van in het oog te loopen, verhinderen de vestiging der kunsten ónder hen. Daar dit volk zonder eergierigheid, fpiarzaam, maatig en te zeer met zyne behoefte bezig is, denkt het niet aan zaaken, die het ontbeeren kan. De armoede is by alle ftanden onder hen, even groot, en verbant er de pragt, een kinl der welvaart en de moeder der kunsten. Van handwerken treft men niets dan de Metfelaars en Timmerlieden onder hen aan, van kunstenaars slegts Beeldhouwers en goede vergulders^ edoch geen Schilders voor het overige zyn zy goede Schrynwerkers, en daar zy geen fpykers hebben, verdaan zy zig des te beter op het ömkioppeny hun fnydwerk is echter zeer lomp, het welk hunne afgodsbeelden aanwyzen. Zy branden zeer goede kalk, en maaken de beste tichelfteenen, over het algemeen verdaan zy zig allerbest op het metfelwerk; zy kunnen ook metaal gieten, fmelten, en in het vuur gieten. Hunne afgoden overtrekken zy zeer aartig met dun goud, zilver of koperblik, alhoewel die inwendig niets anders dan grove klompen, van kalk of tichelfteen zyn. Hunne goud-
H 3 fmee'



7°
SIAMMERS.
fmeeden maaken goed draad en" gedamafceerd werk, maar kunnen geene edele gefteenten flypen noch zetten. Het gemeene volk legt zig op de visl'chery, en die ryk genoeg zyn op den handel toe; doch daar de bnitenlandfche handel byna alleen in de magt des Konings is, brengt de inlandfche zeer weinig voordeel aan. Even dezelfde groote eenvouwigheid in levenswyze, welke eene groote menigte kunften voor de Siammers nutteloos maakt, beneemt hen ook den lust, tot het grootfte deel der waaren, die men in Europa voor onontbeerlyk houdt. Zy hebben echter zekere handel gebruiken; by voorbeeld by het geldleenen, fchryft een derde ahyd den wisfel, welke voorzichtigheid by hen, reeds toereikend is, want ingevalle de fchuldenaar de fchuld ontkent, valt het vermoeden by het gerecht ahyd tegen hem, wyl hy twee getuigen tegen zich heeft. In den daaglykfchen koop en verkoop wordt de goede trouw zo vast gehouden , dat noch de verkooper het ontfangene geld, noch de kooper de waaren natelt, 'ingevalle die uit veele ftukken beftaan. Ellen gebruikt men niet wyl bet kattoen ftuksgewyze verkogt wordt. Men moet zeer arm zj-n, wanneer men by elboogen maat koopt, en llegts voor deze arme lieden is dezelve in gebruik. Het goud is enkel koopmansgoed; het klein geld of fayemcnt, beftaat in kleine hoorntjes welke de Siammers Eia en de Luropeaanen Coris of Ccmris roemen. Fdellieden zyn hier in het geheel niet, flegrs alleen die welke eereposten by den ftaat bekleeden, zoude men, in allen gevallen zo kinnen noemen, daartegen is dikwyls de Zoon of Neef van een' ftaatsdienaaar een Roeiknecht, of houdt zig met eenige andere geringe broodwinning bezig. Schouwfpclen met zang en dans, zyn onder hen zeer gewoon. Hunne Torneeldarsftn dellen gewoonlyk of een gevecht of een jagt voor, waar in de Dansfers en Dansferesfen gemaskerd zyn, over het geheel zyn zy groote liefhebbers van het fpel, inzonderheid van het fchaaken en damrren, maar het kaartfpel kennen zy in 't geheel niet. »y vcm aaken zig ook d'kwyls met haanengevechten; niet zelden wordt het volk ook met kocrdedarsfers die de Europifche in hunne kunst niets toegeeven, verlustigd; zy hebben ook worftelaars en vuistvechters, die elkander of met den elboog of met de vuist, harde ftooten tegen de ribben toebrengen, by welk laatfte foort van gevecht zy zig de handen eenige maaien met een touw omwinden; eene andere zeer zonderlinge en gewoone vermaakelykheid is„het osfen rennen; men kiest daartoe eene ruimte van 500 vademen lengte, en twee vademen breedte, en fteekt in eiken hoek een merkpaal, waar door de grenzen aangeweezen worden tot hoe verre het rennen bepaald wordt. Midden op de plaats is een ftellagie voor de Rechters van het fpel opgericht, en in het middenpunt van waar de osfer beginnen (te loopen, een paal in den grond gefto< ken; fomtyds nu loopt een Os met een' anderen om den prys, en elk wordt van een* daar by loopenden kaerel, by een door de neusgaten van den Os geftoken ftrik geleid; van de eene tusfehen ruimte tot de andere ftaan zekere loopers gereed , welke de voorige zeer geregeld af losfen; maar gemeenlyk rent flegts een koppel Uslenhet welk voor een ploeg gefpanr.en is,met een ander datinsgelyksvooreen'ploeggefpannen is, elk paar wordt op dezelfde wyze door twee Siammers geieid, en er loopt bovendat nog
een



SIAMMERS. 71
een by, die de ploeg altyd ophoudt, wyl dezelve den grondniet raaken mag. De beide paaren rennen voords wel regt in het rond naar eenerlei ftrekking, maar houden niet op dezelfde plaats ftand, maar elk aan een byzondere zyde der renbaan tegen over elkander; zy jaagen elkander flegts zo lange, langs de afperkingen rond, tot het eene paar het andere bereikt. De renpl iars wordt d nr de aanfchouwers omcingeld. Dit Osfenrennen geeft aanleiding tot veele en groote wetten; men bezigt tot het zelve de Buffelos. Des winters vermaaken zig de meeste Indiaanfche grooten, methetoplaaten van vliegende door kunst vervaardigde Draaken; in Siam bindt men er iets biandendsaan, 't welke in de lucht naar een ftergelykt; dikwyls laat men er ook een ftuk gouds aan hangen, hetwelk dan den vinder te beurt valt, wanneer de band af brandt. De Koning laat zyn' draak, beide de wintermaanden door, alle nachten vliegen en benoemd zekere Mandarynenoï Ryksgrooten welke den fnoer, beurt om beurt houden moeten. - De gezamenlyke onderdaanen worden in drie clasfen verbeeld, de eerfte heeft de wagt by den koning, bebouwd zyne landgoederen en arbeidt in de werkplaatfen van zyn Paleis, de tweede heeft de opentlyke arbeid en de verdediging van den ftaat op zig, de derde is ten dienfte van de Ministers en andere voornaame Ryksperfoonen beftemd; in plaats van inkomften ontfangt een aanzienlyk amptenaar van ftaat een bepaald getal dienstbaare perioonen, die verder niets aan den vorst kosten, deze arme ongelukkige lieden worden met hun 16de jaar reeds in het koninglyk Protocol opgefchreeven, om zich van dezelven tot den Krygs- en Hofdienst te verzeekeren. Deze moeten eerst zes maanden lang ten dienfte der Regeering, zonder kost of loon te genieten, arbeiden, de overige zes maanden blyven voor hen, om zig hun onderhoud voor he geheele jaar te verlchaffen. Op het eerfte bevel moet zig ieder op zyn' post begeeven, en wie hierin nalaatig blyft, wordt in ketens gefloten en met ftokslagen geltraft, doch men kan zich: met 10 Ficah aan de fchatkamer optebrengen loskoopen. De onderdaan heeft geen recht van eigendom, zelden durft hy het ooft van zyn eigen tuin nuttigen, zo dra de loldaten welke de tuinen doorzoeken moeten, vrucht boomen met fchoone vruchten aantreffen, worden die voor de tafel des konings of voor zyne ftaatsdienaars, die over de eigendommen gefteld zyn, bewaard, ook moeten de onderdaanen het groot getal Elephanten' des Konings verzorgen en bewaaken, en die welke in zyn- Paleis opgevoed worden, met eene ongemeene zorgvuldigheid behandelen, de geringfte Elephant heeft dertien flaaven tot zyn oppasfing. Derzelver 'geleiders laaten hen dikwyls onder voorwendfel van ze goed te voederen, in de tuinen en op de akkers der inwooners weiden , en alles vernielen, en wie zig niet door middel van gefchenken, van dat.lastig bezoek afkoopt, mag geen Elephant des konings van zyn veld verjaagen.
De Manderyns of Ryksgrooten, zyn waare flaaven hunner Despooten, en betrouwen, uit grooten eerbied, zig naauwlyks deszelfs naam uit te fpreeken; wanneer zy voor hem verfchynen, leggen ze zig geheel voor over op den buik, en worden om geringe misdagen half dooda£eflagen. Niet zachter gaat de Koningin met de gemaalinnen der Manderynen om; zy laat haar zelfs dikwyls den mond tot de ooren openfnyden, wanneer ze
te



7*
SIAMMERS.
te weinig, en geheel toenaaijen, wanneer ze naar heur'zin, te veel fpreeken. De Koningin zelve, laat zig nooit aan eenig mansperfoon zien, maar blyft by heure Prinsfesfen.beftendig in heur Paleis, en zoo ze 'er eens uitkomt, dan zit ze in een rondom toegemaakte tent ol toren, welke op den rug van een Ekphant gedraagen werdt.
Het Paleis des Konings is altyi gesloten, en elk der deuren van hetzelve, wordt beftendig door een'fchildwagt bewaakt, die zyn geweer tchter niet draagt, maar het alleen in zyn ichildwachtshuisjen bewaart wordt. Die er binnen moet klopt aan, waarfchuuwt den fchild wacht zulks aandtn birntnu acht, en het is niemand geoorloofd met eenig geweer,ofnafterken drank gedronken te hebben, • er binnen te komen. Inwendig heertcht er in het Paleis eene doodfche ftilte , zodat men het voor eene eenzaame woesteny zoude houden, daar er zelfs de bevelen erkel met tekers gegeeven worden, niemand waagt het, om een enkel woord te fpree en, veel min den naam des Konings te noemen, of zig over zyne daaden uittelaateni
De Siam:1 ers hebben anders zeer goede en ftrenge wetten, voor hun burgerlyk en maatfchappelyk beftuur; de diefstal wordt by hen met eene drievouwdige vergoeding van het ontvreemde geftn.fr. In den oorlog zyn ze wegens hun van der jeugd af verdrukt charafter van weinig nut, het gezicht van een bloot zwaard is in ftaat een ge- , heele bende op de vlucht te dry ven; en fchoon het leger des Konings zeer talryk is, kunnende hy weldra 60000 man op de bien brengen, is het echter niet kostbaar, wyl de geheele toerusting van een Siams krygsleger in een korf met ryst, een hol en met water gevuld bami oesret , een fabel en een fnaphaan beftaat. Hun grootfte magt beftaat in Elephanten, welker tot den krygslienst gefchikt getal tot op meer dan 20000 ftygt. 1 De Godsdienst der Siammers is volftrekt Heidensch, ende afgod, dien z>' inzonderheid vereeren, is fterflyk, en wordt! Sommonokhodnn geheeten, de Talapoins zyn zyne Priesters, en de Leeraars des volks. Hy is de vierde in orde, waarvan hunne overleveringen fpreeken, en na zyn dood wordt hy, na hunne mening, in het Paradys by zyne voorgangers opgenomen, om aldaar de zuiverheid der Leere te bewaaren, en 's volks geluk in ftand te houden. De kleeding hunner Talapoins beftaat uit drie ftukken, met een derzelver omwinden zy hun linker arm, en bedekken de helft des lighaams tot aan de heupen, het hoofd, de regte armen de beenen blyven bloot, het andere kleed gaat van het hoofd tot de voeten; het derde is fyner van ftof, en beftaat in een foort van gordel, welken zy om het lighaam winden. Om zig voor het fteeken der zon te be. fchutten, draagen ze beftendig een' grooten waaijer, Talapat geheeten, van waar hun naam afgeleid wordt.
Het afbeeldfel der Koninginne, het welk de Hoogduitsche Uitgeever, in zyn werk geplaatst heeft, en door ons overgenoomen is, fchynt meer denkbeeldig, dan wel na waarheid ontworpen te zyn. Immers de bonte mantel en het blank gelaat doetons zulks met grond vermoeden, de weinige gelegenheid, welke de vreemdelingen hebben om de Koningin te zien, kan welligt oirzaak zyn dat men van dezelve geen getrou» we afbeeldingen bekomen kan.



De KONING
VAN
AVA.
'itKoningryk hetwelk in uitgeftrektheid, na men wil, Frankryk twee maaien zoude
3Dit Koningryk hetwelk in uitgeftrektheid, na men wil, Frankryk twee maaien zoude kunnen bevatten, is nog zo onbekend en weinig bereisd, dat men 'er flegts zeer geringe berichten van heeft kunnen opfpeuren. Het is ten Noorden van Siam, en van het Ko. ningryk Pegu gelegen, onder welk Ryk het ook wel eens door de aardbefchryvers, echter ten onrechte, betrokken wordt. Zo veel nogthands blykt uit het gene de nieuwfte Reizigers ons overgeleverd hebben, dat dit Ryk, het welk ook den naam van het Ryk der Barmanen draagt, overvloedig voorzien is van allerlei fchatten en kostbaarheeden, edele metaalen en rubynen, zyde en timmerhout. De ftad Ava aan de rivier Ifabatti. is de Hoofdftad en de verblyfplaats des Konings, wiens onmeetbaare fchatten uit zyn "zeer groot en geheel verguld Paleis uitblinken. Zyne onderdaanen bewyzen hem een af. godifehen eerbied; edoch hoe ryk het Land en de Koning ook weezen mogen, de onderdaanen zyn arm, gelyk dat in zulke volftrekt willekeurige Alleenheerfchingen, als die welke in alle de Oosterfche Ryken plaats hebben, niet anders weezen kan, daar de Koning al de vachten van hun arbeid zich zeiven toe eigent, .het geen hun den lust beneemt, om eenig werk waarby zy ieis zouden kunnen winnen, te onderneemen. Zy zyn anders van natuure fterk, en zwart van kleur. Zy fcheeren hunne hairen en baard doch laaten aan de kin een vlok hair aanblyven, hun neus is platachtig, de mond breed' de tanden zwart. Zy zyn neêrflagtig van aart, en ten hoogften fpaarzaam, maar jegens* vreemdelingen gastvry en dienstvaardig. Hun gantfche voedfel beftaat in eenige moeskruiden en bedorven visch, waar mede zy hunne foupen gereed maaken. Vechten, worstelen, loopen, zwaare en kunftige dar.sfen zyn hunne grootfte vermaakelykbeeden. De mansperfoonen gaan meestal naakt, of met een linnen kiel bedekt, doch hebben echter een boomwollen lap om de lenden gewonden, die op hunne Feestdagen iets wyder en langer genomen wordt; de vrouwen draagen een linnen of catoenen jak, en flaan een linnen doek over de fchouders, welke van den rug af, benedenwaards hangt, even als de burger vrouwen hier te lande; beide binden hun hair, dat ze met reijen in krullen wikkelen, in de gedaante van een Pyramide op, welke zy met banden en pluimen verfieren, hier in beftaat hun grootfte weelde. Hun werk is de landbouw; het zyn ook goede fmits en pottenbakkers; hun gantfche huisraad beftaat in een mat waarop zy flaapen, eenige potten, waar in ze hunne fpys bereiden, en een geringe baktrog.
"it a
VOLL. VERK, No. I. I GOD-



GODHEEDEN.
I. - A F O L L O.
an dezen God, welke hier in een ftaande houding, met de lier in de linker, en de fpeelftift in de rechter hand voorkomt, na 't fchynt gereed om de lier te befpeelen, hebben wy breedvoeriger in onze uitbreidingen, van het vyfde ftuk op bladz. 27, gewag gemaakt, waar wy deszelfs waarfchynlyken oorfprong in den Horus der Iigyptenaaren gezocht hebben; wy zullen dus by de befchouwing van dit fraaije ftandbeeld, welks oirfpronglyk grieksch meesterftuk, weleer te Rome in het Paleis van den Kardinaal van Farnefe bewaard , en ter onderfcheiding van den-Pythifchen Apollo of dien van Belvedère, de Apollo van Farnefe geheeten werd, alleen acht geeven op de vereischten welken de kunftenaars van ouds waar genomen hebben, in het uitdrukken van het verfchillend characler hunner goden.
De ftandbeelden en hoofden van Apollo, kunnen ahyd door de fchoonheid van derzelver aangezicht, van alle andere onderfcheiden worden; by dezelven heerscht altyd een zweem van verhevenheid, en zwier in den omtrek, die in het meer fchraale en fcherpehoofd van Mercurius, en in het meer ronde, en meer vrouwelyke gciauc van Bacchus, die echter met hem om den prys der fchoonheid ftrydt, niet gevonden wordt. Zyn aangezichts trekken zyn buitengemeen teder, en zyne ledemaaten van de aflernaauwkeurigfte evenredigheid, en juist in die maat tenger, dat de fterkte die men hem als jaager toekent, er mede beftaan kan. Hy wordt altyd jong cn baardeloos afgebeeld, en zyn lang zwierig golvend hair, het welk.by de ouden, en inzonderheid by de Grieken, voor het voornaamfte hoofdfieraad gehouden werd, golft hem in natuurlyke lokken over zyne fchouderen, en fomtyds wel tot op de borst af; wegens het gebruik om hem baardeloos, en zvn zoon Esculapius meteen' langen baard te verbeelden, wordt verhaald dat de dwingeland Dioisyfius den gouden baard van een ftandbeeld des Iaatd-genuemdcn deed wegneemen. en in zyne fchatkist fluiten, zeggende dat het fchande was* dat de zoon een' baard zou draagen, terwyl de vader geheel baardeloos was. Voords wordt in de bearbeiding van zyne houding en geheele gelaat een' meer dan gewoonen zwier vereischt, welke door de zacht golvende Kromme ïyn. best uitgedrukt wordt, en in dit Apollo beeld zeer gelukkig is waargenomen, welken men zig best verbeelden kan, als men den Apollo van Belvedère én den PytmTchen Apollo, of een afgietfel van denzelven, gezien heeft.
IL I.



TL DIANA.
De ifis der Egyptenaaren', heeft waarfchynlyk ook aan deze Godheid der ouden het denkbeeldig wezen gegeeven, een Vrouw met een halve maan op het hoofd was na het werktuig dat zy in heure handen droeg, by de Egyptenaars, die alle hunne openbaare aankondigingen door zinnelyke Toonbeelden kenbaar maakten, de berichtfter der landbezigheeden, welken ten tyde der Quartiersmaanen behoorden ondernoomen te worden. Geduurende de nieuwe en volle maan, werd dit toonbeeld waarfchynlyk weggenomen, en voor een ander verwisfeld, er kwam dus een tyd, waar in men het niet meer zag, en daar uit befioot het volk, na dat ze, door verloop van eeuwen, de bete. kenis van dit toonbeeld vergeeten waren, dat de, nu in eene godin veranderde', vrouw' zig, geduurende dien tyd, of in den Hemel, of onder de aarde ophield. Met deze verminking en bygevoegde vercicring, ontfingen de Grieken deze uitlandiche Godin, en hunne Dichters en Priesters verrykten de reeds plaats hebbende vercieringen, met nieuwe vindingen en naamen, die zy er veelvuldig aan toekenden.
Volgends deze vindingen, was zy de dochter van Jupiter en Latona, welke ook tevens de moeder van Apollo was, en uit wraakzucht en minneyver van Tupiters gemaalin Juno, door het ferpent Python derwyze vervolgd werd, dat zy nergens op aÜrde een veilig verblyf vond ; waarom zy genoodzaakt was, zig naar het eiland Delos te be. geeven, dat toen dour de wateren der zee nog overfpoeld werd; edoch Neptunus de" God der zee, medelyden met heuren zwervenden ftand hebbende, verdreef zyne watere11 van deszelfs oppervlakte; waartoe hy te meer bewogen werd, daar zy, uit hoofde van den natten grond, genoodzaakt geweest was, zig op een' palmboom te moeten onthouden, en aldaar de beide Goden, Apollo en Diana, terwyl ze zig met de hand aan een palmtak vasthield, gebaard; hadde, waar van by de Grieken het gebruik ontleend werd dat ze de kraamvrouwen, geduurende heure. verlosfing, een' palmtak in de handen gaven'
Verscheidene.naamen, bezigheeden en woonplaatfen, zyn haar door de Grieken en Romeinen gegeeven, onder welke volken ze zig in verfcheiden lauden en fteeden verfpreidde, die haar elk iets nieuws, na hunne behoeften of denkwyze gefchikt, aanbragten.
In heur' oirfprong by de Phoeniciërs was ze eigentlyk een beeld der aarde,- want alhoewel Ifis veeltyds voor de maan genoomen wordt, fchynt het echter waarfchynlyker, dat ze een toonbeeld der aarde geweest zy,om dat ze niet dan in enkele gevallen met de maan' gedekt, of door dezelve vergezeld bevonden wordt. Er zyn veele Ifisfen met geheel andere kenmerken, die op de bezigheeden der landlieden betrekking hadden, ook beduidt de naam Ifis het zelfde als de Hebr. naam Efcheth, dat is de vrouw; wordende de aarde allernatuurlykst by eene yruchtbaare vrouw vergeleeken, die , door behulp van heur' man, Ofiris, of de
1 3 Zon



?S DIANA,
Zon, allen overvloed voordbrengt, welke overvloed of voordbrengfelen der aarde, zy als een kind afbeeldden, dat nu eens tusfehen öfiris en Ifis geplaatst werd, dan eens op den fchoot van Ifis, en dan weder op zig zeiven, met een hoorn van overvloed, cf eenig ander kenmerk, welke de hoeveelheid of hoedanigheid van het gewas aanduidde, den volken vertoond werd; dit kind noemden de Phceniciers Horos of Hores, van het oostersch woord Har asch of Ar as, beduidende ploegen ; van waar ook de Grieken bun Aroo, en de Latynen hun werkwoord Ar are onüeend hebben. Maar Ifis in de plaats van met Horus verzeld te zyn, by gelegenheid van de Quartiermaanen, den evervloed der vruchten moetende betekenen, had wel eens eenige vruchten en koorn in beur' fchoot ; of wanneer ze wilden aanwyzen, dat het wild al te zeer vermenigvuldigde, en het dus tyd werd, om het zelve te jaagen, vertoonde ze zig wel eens met boog, pylen en pylkoker gewapend , in welke beide gevallen ze van het woord Dai beteke. nende in de Phoenicifche Taaie, overvloed, Dei o Deio, der moeder des overvloeds, geheeten werd. De Grieken haar dus met koorn verzeld ziende, maakten er eene andere Godheid van, dienze Demeter, Deioné, noemden en die, door de Romeinen, agerendo of van het vruchtdraagen, Ceres of Ceres geheeten werd; en haar met een boog en pylkocker op den rug vindende, noem»» den zy haar Dioné, en de Latynen dien klank volgende, Diana; in beide gevallen zagen ze haar met de maan op. het hoofd praaien, maar fomtyds ook wel met eene brander de feerts inde hand, welke veel indelandfeesten,gebezig werd, tot erkentenis datde zonnegloed, waarvan de toorts een kenteken was, den landbouw moest begunftigen, en het gezaaide tot volkomenheid brengen; in dit laatfte geval wisten ze niet, wat heure veranderde geftalte eigentlyk beduidde; te meer, om dat men in dit geval de maan wegnam: zy beflooten uit die wegneeming van het licht, en de byvoeging dier toorts, dat deze His gefchikt was, om onder, de aarde te verkeeren. en w werd daar door, zo welde.Godinne der maan, in de lucht, als der koornvruchten op aarde, en der onderaardfche gewesten, 'ender den naam van Profierpina, Perfephatta of Perfiephone, van welke de Grieken verdichteden, dat zy de dochter van Ceres was, welke heure dochter verlooren hebbende, (even als Ifis by de-Egyptenaaren den ftier Apis.J haar overal zocht met ontftooken toortfen, door alle de gewesten van-Griekenland, waarze inzonderheid'na by Eleufis, door den Koning Celeus en zyn' zoon Triptoiemus, zeer gunstig ontfangen werd; zy leerde hem daar voor tot dank het koorn bouwen, en zich in plaats van eekels en mankop, het aloude voedfel der eerste menfchen, van garst en tarwe, tot fpys te bedienen. Ter gedachtenis van deze heure wedervinding, ftelde Ceres jaarlyksch feesten'in Griekenland in, welke Thesmophoria geheeten werden. Deze geheele fabel had al mede beuren grond in de oudfte overleveringen; immers de Ifis, die by de Egyptenaaren ten toon gefield werd, en de aarde verbeeldde, verkreeg fomtyds den naam van Keretz, het welke .verwoesting, . breuk, oyer/.cering betekende, in welk geval Zy het verlies van heure dochter Perephaita, of den vccimaaligen,overvloed, tewtende, zynde de mwiPeriphatia, van waar de Grieken hun Perjephone, en de Romeinen hun Prcferpina gefaieed hebben,
famen-



D I A N A.
77
famengefteld van dé oosterfche woorden, Peri, betekenende vrucht s en Phattath, ont beeren, gebrek hebben; gelyk ook de Griekfche nzzm Pcrfephone, van het zelfde woord Peri, en Saphan, verbergen, fchynt gevormd te zyn, en dus de verborgene of ver/oorent vruchtbaarheid, die er na den zondvloed plaats had, fchynt te betekenen.
Verfcheidenerlei fabelen hebben de Grieken en Romeinen, voords van kunne Lucht* Aard- en Hel • Diana gefmeed, en de maan, die zy onder alle deze benaamingen dienden, daarom Hekaté, en wel drievormige Hekaté in hunne bezweeringen en toverzangen, genoemd, daar zy haar als eene Godinne, die in de drie gewesten een gelyke magt voerde , ook in alle gevallen ter hulpe meende te kunnen aanroepen. Welke naam Hekaté niet onwaarfchynlyk van Echoot zuster of Escheth vrouw, als zynde de zuster of vrouw der Zonne, fchynt te moeten afgeleid worden. By de Grieken en Romeinen was ze ook de Godinne der geboorten, by de eerstgenoemde onder den naam llithuia of de te hulp komfler, en by de laatllen onder dien van Lucina', wyl de fabel van haar meldt, dat zy op eene byzondere wyze door begunftiging der goden op het eiland Delos gebaard ware, waar üit die volken derhalven afleidden, dat ze, uit dankbaarheid ook van heure zyde, die gunst met het te hulp koomen der baarende vrouwen trachtte te beandwoorden. Zy werd voomaamlyk te Ephefen gediend, waar heur tempel derwyze prachtig was, dat men denzelven voor een der wonderen van de Waereld, wat betreft deszelfs uitgeftrektheid, rykdom en kunst, gehouden hebbe. Dit prachtig werkttuk werd, enkel uit valfche roemzucht, door zekeren Herostratus, in den brand geileken, en door de vlammen verteerd, ten einde daar door een' onfterffelyken naam te verwerven, welk oogmerk hy ook zeekerlyk bereikt heeft, wyl men nog heden, echter niet dan met verontwaardiging, aan dien vernieler van kunst en pracht gedenkt. Dit onheil viel voor juist in dien Hm*"»*, tr,pn Alevander dc Groote gebooren werd, waar over Plutarchus die aanmerking maakt, dat dit juist het tydftip was, hetwelk de brandstichter moest waarneemen, wyl de Godinne in dat obgenbdk geene zorg voor heuren tempel draagen konde,- daar zy Olympia,- de moeder van Alexander, by het baaren van derzelver zoon, onderlleunen moest; eene opmerking die door fommigen als een geestigen trek van dien fch' yver geroemd, en weder door anderen als een gezochtte en gemaakte valfchvernuftigen inval, gewraakt wordt; evenwel-als men het oog vestigt op de bygeloovige gevoelens van het gemeen, omtrent deze godheid, en tevens op den grooten naam dien Alexander, als de verwinnaar van byna geheel de, in dien tyd bekende, waereld , by de ouden, verkreegen had, dan is de verbeelding, dat de godin der baaringe zelve heuren tempel en vasten zetel, ten.einde by de geboorte van den grootlten held, tegenwoordig te zyn, voor een poos tyd verlaaten hebbe , en dat de branditichter daar door gelegenheid verkreeg, om heur' tempel te verwoesten, zo ongerymd niet, wyl ze tevens de Godin tegen het vermoeden, dat de wysgeeren omtrent heur onvermogen, om heuren tempel te befchermen, onder het gemeen zouden hebben kunnen voortplanten, verdedigt, en tegelyk Alexanders geboorte als een allergewigtiglie
ge-



78 D I A N A.
gebeurtenis, doet kennen, 't welk beide zeer. noodig was, om het gemeen bv deszelfs dooden godsdienst te verteken, 't welk de meeste wysgeeren onder hen als heilzaam en nuttig aanzagen, waarom ze ook altyd, voor het uiterlyke, in de godsdienstplegugheeden des yolks deel namen. Deze tempel zelve ftrekte naderhand tot-een'foort van afgodsbeeld, by den Grieken, gelyk blykt uit,het voorval van Paulus, 't welk Act. Cap. XIX. verhaald wordt, waar een oproer befchreeven wordt, hetwelk ontdond wyl de Apostel tegen de zilveren tempeltjens van Diana, die te Ephefen onder het volk verkogt werden, geyverd hadde. Voords werd zy te Ephefen in de Eetete van de Godin der baaring, en kindervoeding, en tevens als de vcedder der natum afgebeeld met veele borsten, en het onderlyf in een zuil uitloopcnde, welke met koppen%an allerlei dieren voorzien was. Immers, het bekende Antieke ftandbeeld, dat dien naam voert, is derwyze famen gefteld, en draagt het kenmerk van eenen Egyptifchenftnak Zy werd, op veele plaatfen, met grcot misbaar, huilen en kermen op de wyken en kruiswegen gediend, en heure Priesteren riepen haar, met veel vreesfelyke gebaarden geduurende derzelver offerhanden aan. Ja zelfs moest het volk in den ramp deelen ' im' mers op verfcheidene plaatfen, en inzonderheid te Ephefen, hield men jaarlyks een fe«st Dtamasttgofis geheeten, waar op de kinderen en jongelingen, op de vreesfélykft- wvze voor heur altaar door de Priesters geflagen en gegeesfeld werden; geduurende welke godsdienftige doch pynlyke oeffening, zy geen zucht mogten laaten, veel min in eenig geween of klagten over zulk eene wreede behandeling uitbersten, welke plegthf had, zelfs m de tegenwoordigheid, hunner ouders, zo dreng tijtgeoeffend werd, dat veelen onder den last der flagen bezweeken, en voor dood den tempel uitgedragen werden, ja he, zelfs geheel bedierven; wordende aan het uithouden dier pleetiEhtid, een >roote roem gehecht, en de nagedachtenis van hun. die «• onder bezweeken waren hr&J, te achting gehouden. Dit opofferen van hun kroost aan deze godheid, fchynt'in deL£ oirfprong zig al mede aan de oude gewoonte der oosterlingen te verbinden, die hunne kinderen voor den afgod Moloch, door het vuur deeden gaan. Schoon.alle* wat van Diana, droevig en pynlyk was, onder de Grieken aangemerkt werd, als te cefchieden, om aan de droefheid te gedenken, welke heure moeder Latona door. de ver volgingen van Juno ondergaan hadde.
WERK-



H A N D W E R. KEN.
De BOEKBIND ER.
BCet Handwerk van den Boekbinder, in ons werk naauwkeurig genoeg befehreeven, en met eene ophelderende afbeelding, waar in alle de werktuigen tot dezen arbeid dienftig, by een geplaatst zyn, verrykt zynde, fchiet ons niets overig om daarby te. voegen; wy zullen, derhal ven, deze gelegenheid waarneemen, om hier een enkel woord te gewaagen, van de wyze waarop de ouden hunne gelchriften en werken ten^gebruike pleegden te vervaardigen:
In de oudfte tyden, fchreef men op fteenen, metaalen, hout, wasch, elpenbeen, bladeren en basten van boomen, lywiad, dierenhuiden, pergament, egyptisch papier, catoen papier, van welk laatfte men op ons linnen papier gekomen kan zyn. Van het fchryven op fteen, getuigen dc Tafelen der wet van Mozes. Hesiodüs werken heeft Pausa nias op lood gezien. Metaal werd echter, wegens de langere duurzaamheid meer gebruikt. Daarop werden de twaalf Tafelen van de Wet der Romeinen, en het verbond, 't welke zy met de Machabeen üooten, gegraveerd, ten tyde van Vespalianus finolten er 30000 van diergely ke befchreeveue tafels , in het Capitool door een' hevigeu brand tot één klomp te 'famen. De Wetten van Solon zouden, zo men wil, op houten tafelen gefneeden zyn geweest. In laatere tyden overtrok men de zeiven met loodwit. Het verdrag der Romeinen met de Albaanen, werd ook op wasch gefchreeven; ryke lieden bezigden yvoiren tafeltjens, Diptychoi geheeten, welke uit twee blaadjens elpenbeen beftonden. In de Oost wordt nog heden ten dage op boombladeren gefchreeven. De Atheeners gebruikten tot da uitbanning hunner burgers, mosfelfchelpen, waar op ze den naam van den aangeklaagden fchreeven, waarvan deze ban* wyze Ostracismus geheeten werd. Livius haalt, in zyne Romeinfche Gefchiedenis', dikwyls Jaarboeken aan, die op lywaad gefchreeven waren. Van de Dieren nam men eerst, de van de hairen gezuiverde vellen, tot het pergament uitgevonden werd; mogelyk dat ook de tafelen, welke van Pa/in, weder, en Psao, fchaaven. Palimpfesti-, of overgi» fchaafdc vellen, geheeten werden, op leder gefchreeven zyn geweest. In Ègypten
werd



werd de uitvoer van papier, dat aldaar van het papierriet vervaardigd werd, verboden,'t welk gelegenheid tot uitvinding van het pergament gaf. Het Egyptifche papier ïs veel ouder, het werd uit de dunne fchel van een rietgewasch gemaakt, hetwelk ballos, deltos en papuros heet, van waar het woord papier afkomftig is, doch het wordt thands in Egypten Burd genoemd. Het werd op de navolgende wyze bereid; de basten werden .met een' naald van elkander afgezonderd, en eer ze nog geperst, en in de zon gedroogd werden, met Nylwater en lym btftrecken, en eindelyk opgerold. Zulk een rol zag er zeer wit uit, en werd by de Romeinen Scapus geheeten. In de tweede eeuw hield het gebruik van dat papier op, welligt heeft ook de oirfprong van het catoenpaper uit boomwol en doekdraaden gemaakt, welken eenigen in de negende eeuw plaatfen , reeds iets daar aan toegebragt. Wegens de eerste uitvinding van ons linnenen vedden papier, is men het niet volkomen eens, echter de ouderdem dier uitvinding ftygt niet boven de dertiende eeuw. Het Chineesch papier uit bamboesriet vervaardigd, is grooter en fyner dan het onze, doch kan flegts op ééne zyde befehreeven worden.
Men fchreef in fteen en metaal, met een foort van bytels; om op houten of wasfchen tafelen te fchryven bediende men zig van een griffie, dat aan deszelfs vooreinde puntig, doch aan het achtereinde plat was, om het kwalyk gefchreevene weder «ittewisfehen. De Inkt welke de ouden bezigden, om op hun papier te fchryven, was van geheel andere materiaalen vervaardigd, dan de onze, en geleek meer naar onze drukkers inkt.
Ookintiiterlyke gedaante waren de boeken by de ouden van de onzen zeer onderfcheiden, immers dan eens waren ze op buigzaamer, dan weder fteviger (tof gefchreeven. Debuigzaame ftoffe, werd of gevouwen, omtrend als heden ten dagede vrouwen waaijers, waarom ze vouwboeken of Libri plicatilcs; of gerold, waarvan ze vqJumina,oi rol boeken geheeten werden. De Egyptifche Papierrollen beftonden uit meerdere bladen, die aan elkander gelymd werden, het eerfte dier bladen, waarop het opfchriit of de Tytel des boeks ftond, werd Protocollen of bovengelymd blad geheeten, waarvan het woord Protocol afkomftig js; aan be;de einden dezer famen gelymde bladen werd een houten of rieten rol gehecht, welke men Astraliscos in het Grieksch en by de Romeinen Umbilicus of den navel noemde; terwyl de boven het papier uitfteekende punten dier ftokken welke met knoppen voorzien waren Cornua of de hooins heetten. Het werk der Boekbinders by de ouden beftond derhalven in die op papier riet gefchreevene bladen, voorzichtig en künftig aan een te lymen en met Ceder Olie tegen de mot en het bederf, te overftryken, de ftokken met fierlyke verwen te bemaalen, en, na de keuze des eigenaar,s met goud, zilver, of edel sei teer, ten inteleggen; de knoppen insgelyks te belchüderen en met puinfteen glad cn glai.fig te maaken. Wordende deze werklieden daarvan Clutinatotes, Pumicatores, Malkatores, Mimculatóres en Ornaiores geheeten.
DE BOEKBINDER.



HEETE B R O N
OP HET
EILAND YSLAND.
Hoe zeer vreemd het fchyne te midden der bevroozen landen, en kille ys fchotfen, een bron te zien ontfpringen, wier water derwyze heet is, dat men een ftuk vleesch ra hetzelve werpende, zulks terftond, geheel gaar gekookt, 'er weder uit bekomt, zo zul deze verwondering verminderen, als wy de inwendige gefteldheid der aarde in aanmerking neemen, in welke op verfcheidene plaatfen onmeetelyke vuurzeeën zig bevinden, die waarfchynlyk ontftaan door eene onderlinge aantrekking van zulke ftofdeelen, welke te famen in aanraaking komende, eene hevige opbruisfehing verwekken, en hunne warmte ftof uitwerpende, hitte, vuur en vlam veroorzaakeu, deze onderaardfche kolken, welken de ouden reeds Pyrophylacea of vuurkameren pleegen te noemen, zyn dikwyls vergezeld, of in de nabyheid van onderaardfche holligheeden, waarin zig, uit hoofde heurer laager afhelling of fchuinfche ligging, van rondfom het vloeijend water ophoopt , en die de ouden den naam van Hydrophylacea, of water bewaarkameren pleegden te geeven. Zulk een altyd aangevuld wordende waterkom, ontfangt de opbruisfehende warmte ftof, der naby of onder dezelve gelegene ^ig onderling aantrekkende, ende warmte ftof uitdryvende lighaamen ; zy wordt daar mede opgehoopt, en kookt. Door de warme deelen geftadig uit gezet en aangevuld wordende, wordt de plaats waar in ze zich bevind te eng, het verhitte water arbeidt dus om ergens een uitkomst te vinden, fcheurt met geweld alle ftof die zich boven hetzelve bevindt van een, en fchiet met eene geweldige ftraal boven de oppervlakte der aardp uit, en wel meestal in zulke gewesten, waar de warmte ftof boven de aardkorst ontbreekt, of immera zeer gciing is, wyl zy juist daar onder, meest op een gepakt en in de ftoffen die zich onder de aardkorst bevinden, opgehoopt is. 'Wanneer dit onderaardsch kookend vocht, nu ééns een' uittogt gezogt heeft, blyft het by aanhoudendheid dien zelfden weg volgen, en de bron blyft geduurig met die zelfde kooking, opbruisfehen. Zoo er echter omftreeks deszelfs oirfprong geene Chemifche opbruisfehing meer plaats mogt beginnen te hebben, zoude het wel mogelyk zyn dat dier gelyk een bron bekoelde, of wel in het geheel niet meer lprong.
De opbruisfehende warmte ftof, en daar door ontvlamde zwavel, en joodenlymioe of bitumineufe ftoffen, vinden al mede hunnen uittogt, en wel doorgaandsch in die aardhoogten, welke van binnen met holle canaalen voorzien zyn, die gemeenfehap met den afgrond hebben, gelyk zyn fommige zeer hooge bergen; zo alsdan ook op het Eiland Ysland de Hekla, geduurig rook en damp, en dikwyls vuurvlammen, geweldig groote rotsblokken, zwavel, zand, fteenen, en even, uit dezelfde oorzaak, kookend water pleeg uittewerpen; zo datmen op minder dan zes mylen afftands niet in deszelfs nabyheid woonen kan.
Deze onderaardfche ontbrandingen ftrekken zig dikwerf met takken zeer verre uit, en fchoon ze alsdan geene uitberstingen te weeg brengen, veroorzaaken ze echter aardfchokkingen en aardbeevingen,. welke althands in de nabyheid der brandende bergen menigvuldige maaien gevoeld] worden, en zich zelf by zwaare uitberstingen cp VOLL. VERKL. No. i. K zeet



8* HEETE BRON op het EILAND YSLAND.
zeer verre afftanden onder de aarde kunnen verfpreiden, zo wil men dat ons geheele Nederland, grootendeels een aanfpoeling der zee, veroorzaakt door menigvuldige aardbeevingen geweest; is, welke in groote hoeveelheid voorvielen, vóór het onderaardfche vuur zich een' uittogt in den berg Hckla op Ysland gevormd hadde; en zelfs by zeer zwaare uitberstingen deszelfs, en als al de brandende iloffe tevens niet gemakkelyk uittogt vinden kan, zyn wy nog aan dien ramp onderworpen, gelyk er zig nog in den jaar 1692 en 1754 eene aardbeeving langs de kusten van Engeland, Holland en Frankryk heeft doen gevoelen, en men wil dat de geweldige ftorm van den 9 Nov. 1800, welke zo wel in ons land als in geheel Europa zuidvvaards ftrekkende gewoed heeft, met eene ligte aardfehokking vermengd zy geweest. Thands echter fchynt de Hckla uitgebrand, terwyl de overige brandende bergen op dit eiland, als zynde Kratec, Kotkgan en Oecai/e zo veel te heviger blaaken. Wat nubetreft den aart en het voorkomen dezer heete en kookende bron,wier afbeelding wy hier voorgefteld vinden; daar omtrent heb ik nog de volgende echte berichten kunnen verzamelen. Zy ligt in het district, van Hufcvigs, en wordt door de inwooners Hucrer geheeten, en welt met een waterfprong welke by verpoozing en als het ware adem haaling, met meer en minderen aandrang, even als het water uit den kop vaneen walvisch fpuit, verloopende er omtrend noo tellens tusfehen deeene opfpuitingen de andere; het water ilygt dikwyls 10 of 1 a voeten boog boven den rand der put, en blyft in dien ftaat ruim vyftig tellens ftaan, zo dat men alsdan in ftaat is, om er een vleesch bout aan een touw, boven opgeworpen hebbende, geheel gaar te kooken, daar dit vleesch telkens met de ftraal daalt, en zig weêr verheft, zo dat men. na 9 verheffingen der bron, dat is omtrent 3600 tellens, het vleesch te rug trekkende, geheel gaar gekookt bevindt, waar mede een half uur tyds gemoeid is* (*} Het water zo kookend in eene fles gedaan wordende, bruischt er nog tot drie keeren uit, zo hevig is deszelfs gisting, cn zoo men de fles met een ftop dekken wilde, zoude ze oogcubiikiyk van een bersten, (f} De kracht van het opbruisfehend water is zo geweldig, dat wanneer men er zwaare fteenen inwerpt, zy wel voor een oogenblik in dezelve zinken, doch kort daarop met groot geweld weder naar boven geworpen worden; zy die in de nabyheid dier bronnen woonen, ikooken 'er hunne fpyzen op , veele reizenden kunnen hun theewater ineen oogenblik, door den ketel flegts op den oever van zodanig, een wel te zetten gaar kooken; echter lang kan men uit hoofde der geweldige zwa? vel damp niet. in de nabyheid derzelve duuren,; de inwooners maaken voords op allerleije wyze, zo tot- warme baden als ander hiüsfelyk geryf, gebruik van deze zonderlinge bronnen, welken het Eiland Ysland in veele opzichten tot. heil itrekken.
Diergelyke zeer heete, en zelfs fommige brandende bronnen, vindt mén nog hier. en daar over de aarde verfpreid, de heete zelfs in Duitschland, en in alle oorden waar veel mineraal ftof onder de aarde gevonden wordt. Van brandende bronnen, is erin Frankryk naby Clermonteen genoemd le puit de la poix, en ook eene by Greuoble in het Dauphiné voor handen; zo ook in Illyrien, Albanien, op het Eiland Tercera, en in China, in de Provintie'XanJi, op alle welke plaatfen deinwoore -s dezelven, evenalsdeYslauderede hunne», tot het bereiden hunner fpyzïn en allerleye huisfelyke gemakken bezigen.
(• ) ZoKiBnunüR Grnenl. Pïsfckiry. C10 s- H 0 R a * s O w Bej'Jhyying wit TslanJ.