VE1HANDELINGEN,
MIXENDE BEN
JSrATUUMJLYKENen GE OPENBAARDEN
ÏÏITGEGEEYEN DOOS
TE HiAHL E M
by JOH. ENSCHEBE en Zooiien en J. van VALlÉ, m d c c x. x xxii.
GOD GELEEE.D GENOOTSCHAP» JT. JJ) H $] X.






DISSERTATION
DE MONSIEUR
FREDERIC de CASTILLON,
PROFESSEUR EN MATHEM ATIQUES & UACADEMIE ROTALE DES GENTILS-HOMMES it BERLIN,
Qui a remporte le prix, propofé par la
SOCIETE TheöLOGIQUE DE TeYLER, SUR LA
QUESTION:
PEUT-ON PROUFER SUFFISAMMENT, QU'IL T A UNE PROFIBENCE PARTICULIERE DE BIEU,BANS LE GOUVERNEMENT DU MONtBE. CE LA POSE T A-T-IL BES CARACTERES, PAR LESQUELS LES OPERATIONS BE CETTE PROVIBENCE PEUVENT ETRE BISTINGUEES BE CELLES BE LA PROFIBENCE GENERALE. ENFIN, BE TELS CARACTERES N'ETANT PAS ACCORBES PEUT-IL EN NAITRE QUELQUE BIFFICULTE BA NS LE SENTIMENT BE LA PROFIBENCE PARTICULIERE.






m
RECHERCHES
SUR U N E
PROVIDENCE PARTICULIERE.
AT VESTRUM ETIAM CAPILLI CAPITIS OMNES NUMERATI SUNÏ.
TTout homme fain d' efprit et de corps eft bientót frappé par V idéé d'im Etre fuprême, lorsque jettant les yeux autoar de foi, il voit de tout cöté des marqués d'une fagefle et d'unc puiflance au deffus de fa foible conception.
En tachant d'approfondir ccttc idéc, il ne tarde pas a fentir la débilité de fon entendement; la tête lui tourne, et il n'appercoit plus que des images confus la oü d'abord il penfoit découvrir quelque chofe de diftincl. ■ L'orgueil et 1'amour propre dominent-ils eet homme? II aime mieux nier ce qu'il ne comprend point, que d'avouer fon ignorance. Voilft 1'Athée.
La modeffie et Ia défiance de fes propres forces, compagnes ordinaires d'un jugement fain, font-ellcs malheureufement pouifées au point d'étre pufillanimité ? Sont-ellcs jointes a une t£te foiblement organifée, a une efpece de pareffe d'cfprit qui empêche de penfer et de réfléchir foimeme? On s'en remet a d'autres ; on fuit aveuglément leurs décifionsj et prefque totijours on devient un devot fuperftitieux.
Mais heureux 1'homme doué d'une intelligence percantc et d'un fens raflis, qui, fe méfiant toujours de lui-möme et ne perdant jamais courage, réfléchit, discute, examine, fans préjugé, fans paffion, fans prédileiftion infenfée pour les jeux de fon imagination , ou pour ceux de 1'imagination d'autrui! C'eft un vrai philofophe , un philofophe digne de ce nom.
* 2 Ce*



té RECHERCHES SUR UNE
Cepcndant que fera-t-il pour ne pas fe perdre dans 1'idée de la divinité? idéé qu'il lui importe fi foit d'éclaircir; idéé, qui comme un fpeétre incertain, accompagne par-tout les pas de 1'opiniatre fcrutateur, fc préfente continuellement a lui, et ne diaparoit au moment qu'il veut la fixer, que pour fe montrer de nouveau Mant d'après? Ne pouvant en découvrir, en compreiidre 1'enfemble, il s'attache a confidércr féparément fes partics; et quoiqu'ü ne puifie jamais en faifir, et même imparfaitcment, qu'une feule et bien petite parcelle a lafois, néanmoins a force d'en obferver, d'en faifir plufieurs fucceffivement , il vient about 'de fe former une efpece d'image : femblable au voyageur qui parcourt une vafte étendue de pays, dont il obferve fcrupuleufement les divers cantons pour fe former une idéé de 1'enfemble.
Frappé par la fage et prévoyante bonté qui préfide k eet Univers, qui fait fuccéder la nuit au jour, 1'hyver aux faifons fertiles, pour donner a nos corps et au fol epuifés le tems de fe repofer ; qui met toujours le remede a cóté du mal; qui, en nous dónnant des befoins , nous a donné tous les moyens de les fatisfaire, même agréablement; en un mot qui fournit a 1'homme tout ce qu'il lui faut pour fon bonheur, notre Philofophe donne a eet attribut de la divinité, le nom de Providence, et foute de pouvoir le confidérer comme ne faifant qvv'un feul et même tout avec les autres attributs de 1'Etre fuprême, il le regarde comme une Sorte de qualité diftineïe, qu'il détache, pour ainfi dire, de Dieu,afin de s'en occuper uniquement, et de parvenir par ce moyen a la mieux comprendre.
Mais en réfléchhTant a la vafte étendue de 1'Univers, a la quantité innombrable des mondes qui roulent dans 1'efpace, des foleils qui forment le centrede teuts fyfthêmes, des êtres raifonnables et privés de raifon qui habitent ces mondes , des événemens infinis et variés qu'occafionnent ces êtres en dérangcant et deplacant les chofes, en les faifant fervir k des ufages direclement contraires a ceux auxquels ils étoient deftinés, 1'imagination éblouie s'étonnc, et porte lejugementa douter, que la mêmeProvidencc, qui regie les grands événemens, et maintient les loix générales néceffaires a 1'entretien, k la confei-vation de 1'Univers, fubvienne en même tems a tous les petits desordres.
Voila très-probablcment 1'origine de 1'opinion des deux Providences, 1'une générale et 1'autre particuliere, opinion que je vais examiner, afin derépondre, s'il m'eftpoffible, d'une maniere fatisfoifante a la queftioii qui fait le fujet de ce mémoire. ^



PROVIDENCE PARTICULIERE, v
• II ne fera fans doute pas nécelTaire de remarquer que je parle en philofophe non en Théologien; fuivant 1'ordre de la nature, non fuivant celui de la Grace.
Commencons par fixer s'il fe peut, ce que Pon doit entendrepar Pro* vidence.
Dieu forma le plan de 1'Univers par fa fagejfe infinie.
II créa 1'Univers fuivant ce plan, lui donna l'impulfion nécelTaire, et entretient cette impulfion par fa Toute-puijj'ance.
II veille a la confervation de PUnivers, et a ce que tout y concourre a éxécuter le plan propofé, par ce qu'on appelle Providence.
Et par coriféquent la Providence n'eft autre chofe, que le concours de la fagejfe infinie et de la Toute-puifjance pour conferver et diriget PUnivers.
Ou bien la Providence n'eft autre cbofe que la Toute-puijfance confervatrice et dire&rice de Dieu; car Pépithete de dire&rice rappelle et indique le concours de la fagefje infinie.
Cela pofé, il s'agit d'examiner fi la Providence fuit conftamment des regies générales, fixes et invariables , ou fi elle ne les fuit qu'ordinairement, et agit dans certains cas fans les fuivre.
Dans le premier cas, c'eft a dire lorsque la Providence fuit conftamment des regies générales prédéterminées, fixes et invariables, elle fubvient a tout par le moyen de ces regies, et nous ne pourrons la mieux nommer que Providence Univerfelle.
Dans le fecond cas, la Providence fuivant d'ordinaire ces regies générales , fixes et invariables , et agiftant quelquefois fans les fuivre nous pourrons la diftinguer très-bien , fuivant les occurences , par les noms da- Providence générale et de Providettce particuliere.
Cela pofé : la Providence eft-elle feulcment Univerjelle?
Ou eft-elle le plus fouvent générale, et dans quelques cas particuliere?
C'eft a dire : la toute-puijfance confervatrice et dire&rice agit-elle conftamment fuivant des regies générales, fixes et invariables?
Ou agit-elle ordinairement d'après ces regies , et quelquefois fans les fuivre?
Puisque, par la queftion, ce feroit ,, pour produire certains elfets „ qui ne feroient pas produits fuivant les regies générales", ces regies générales feroient donc infuffifantes; cc qui eft encore mieux prouvé par les mots fuivants: „ de forte néanmoins que dans ces effets nous ne dés, couvrions rien de miraculeux." C'eft a dire : rien de contraire aux re-
* 3 gks



vi RECHERCHES SUR UNE
gles générales, fixes et invariables; rien qui faffe exception a ces regies ou les fuspende; car c'eft la ce qu'on appelle miracle.
Or tout ce qui fe paffe fans enfreindre, contredire, ou fuspendre des regies fixes , eft hors de la portée de ces regies, et par conféquent ces regies n'y fuffifent pas.
Pour rendre cc raifonnement plus clair' encore, faifons attention que par regies générales dans le gouvernement du monde , on ne peut entendre que des dieren antêrieurs de Dieu, qui font que toujours les meines caufes, dans les mèmes circonfiances, produifent les mêmes effets.
Maintenant, fi la Providence eft le plusfouvent générale et quelquefois. particuliere , les regies de la Providence générale font infuffifantes dans quelques cas.
Mais ellcs ne fauroient être infuffifantes que par Vimpuiffance ou par la volontè de Dieu.
Vimpuiffance ne peut provenir que de.deux'caufes \ ou Dieu n'a pas prévu les cas auxquels les regies générales ne peuvent fuffire,ou les ayant bien prévus, il n'a pas pu pofer des regies générales fuffifantes et fubvenant a tout. ' _ .
II me paroit que la prévifton ou préfciehce eft une fmte néceflaire de Izfuprême.Sagefe. Nous n'appellerons jamais Sage un Savant plein de connoiffanccs acquifes, et par conléquent de memoire , mais qui feroit privé dejugement au point de ne pouvoir tirerune cönclufion avec certitude. Cependant \z prévifton n'eft autre chofe que la faculté de conclure 'des données, qui font les chofes paffées et les actüelles , ce^qui en réfultcra pour 1'avenir. De plus, iiPhomme, bonié comme ill'eft, peut porter fa prévoyance jusqu' a déviner d'avance bien des chofes „ comment refufer.a la Divinité la faculté de prévoir tout? certainement,en faifant attention a la diftance énorme qui fe trouve entte la créature et Ie créateur, entre un être imparfait et une effence parfaite, nous ferons forcés d'avouer, que fi 1'ho'mme peut feulement dans un jeu d'échec calcuIer d'avance avec une efpece de certitude quelques-unes des démarches de fon adverfaire, Dieu, en formant par fa Sageffe fuprême le plan de 1'Uni-vers, put' voir dans une perfpeftive immenfe tout ce qui devoit arriver.
Obfcrvons encore qu' a mefure que nous avancons cn connoifinnce, auffi la prévoyance s'augmente et fe perfectionne en nous. Cette remarqué eft d'une vérité trop évidente pour s'arrêter a la prouver. Que feroient les Mathématicieus, les Aftronomes, les Médecins, les Chymis-
tcs,



PPvOV.IDENCE PARTICULIERE. vn
tes, totis les Savants et les Artiftes en un mot, s'ils ne favoient pas voir d'avance 1'cffet que produiront telles opérations et telles précautions, •et fi cctte faculté nc s'augmentoit pas a mefurc que leurs lumieres augmentent? Donc il eft clair que Dieu, qui elt la Somme de toutes \es perfeétions ,■ ou plutót -la.perfection e'lle-même ,. doit avoir la faculté de la prévifiön dans toute fa perfection.
Je ne fais fi je me trompe, mais, a mon avis, voici un argument fans replique , et qui joint aux raifonncments analogiques que nous venons de faire, prouve évidemment que Dieu a la faculté de tout prévoir d'avance,
Tout ce qui eft poflible , Dieu le peut, lans cela il n'eft pas Tou(-
pStijffhlttsjMNi'h TO»Vt»iq 1'JOj .' ■ • I , • | 'I BflOVJ ■■ -yfl ifj
Tout ce qui n'implique pas' contradiction, c'eft a dire.,- tout ce dom. 1'efprit de 1'homme concoit d'une maniere- clairc.et diftincte la poffibilité, eft poflible. '
Certainement Pliomme un peu- exercé a penfer et a réfléchir, a une idéé très-claire et très-difiiucle de la poffibilité de la prévifiön, et cclleci nc renfermc rien de contradictoire. .
Mes Leéteurs et mes juges font trop eclairés pour que je tirc ici la conclufion. . •
Cönime j'aurai befoin dans la fuite du principe, que la Toute-puijfance de Dieu confifte a pouvoir tout ce qui n'implique pas contradiction, et a plus forte raifon tout ce dont la poffibilité peut-être clairement concue par 1'efprit humain, Je m'arrête un moment ici fur cette idée.
Je ne vois pas quelles autres bornes nous mettrons a la Toute-puijfance que la poffibilité, et toute chofe qui n'implique pas contradiction eft poflible. ,
D'un autre cóté il eft bien clair que tout dont 1'efprit humain concoit la poffibilité fans nuages , doit être exempt de contradiction, quoique tout Ce qui n'implique pas contradiction, ne foit pas pour cela fufecptible d'être diftinctement concu par notre efprit, Donc dès qu'une chofe eft telle que fa poffibilité foit fufccptiblc d'être clairement concu par notre efprit, a plus forte raifon n'implique-t-elle aucune contradiction, et tout ce dont 1'efprit humain concoit clairement et diflinctement la posfibilité, Dieu le peut.
Mais tout ce qui eft abfurde implique contradiction, car c'eft cettc contradiction qui le rend abfurde.
Ainfi Pon ne pourra nous objefter que, fuivant notre principe, Dieu
peut



vm RECHERCHES SUR UNE
peut des chofes abfurdes, paree que notre efpritles concoit clairement; on le pourra d'autant moins que dans le fait notre efprit] ne concevra pas clairement ces chofes abfurdes. II faut bien faire attention de plus qu'entre pouvoir une chofe et vouloir exercer le pouvoir il fe trouve une très-grande diftancc. Une chofe peut n'être point abfurde, n'impliquer aucune contradiction , et par conféquent être poffible, mais ridicule ou parfaitement inutile. Dans ce cas Dieu peut certainement cette chofe, au moins ne vois-je pas comment lui rcfufcr ce pouvoir; cependant, v& fa Sageife infinie , il feroit infoutenable de dire que Dieu peut vouloir exercer fa puiffance en pure perte, fans aucune utilité.
Si nous avons bien raifonné, Dieu a pu tout prévoir d'avance, et ce n'eft donc pas faute de prévoyance, qu'il n' a pas établi des regies générales fuffif ante s a tous les ca3.
Quand même on admettroit le fentimentde ceux qui ment la préfcienee des futurs contingents , fans nier la prévifiön en général , toujours ne feroit-ce pas faute de prévoyance que Dieu n'auroit pas établi des regies Générales fubvenant a tout, car ayant prévu d'avance tous les cas poiïïbles il pouvoit établir des regies générales fuffifantes a tous les cas, ouoiaue quelqucs-unes de ces regies dcmeuralTent inutiles.
Puis donc que Dieu a. pu toat prévoir d'avance, et que ce n eft pas faute de préfcienee qu'il n'a pas établi des regies générales fuffifant atout, refte a examiner, fi peut-être il étoit dans 1'impuiffanee de fubvenir a tout par des regies générales.
Plus }' y penfe et moins je penx découvrir aucunr contradiéhon dans Pidée que Dieu fubvient a tout par des regies générales. Quclque vafte ct hardie qu'clle me parouTe, cependant j' en concois la poffibilité , et d'après les principes pofés plus haut, je ne pcux m'empêcher de contlure que Dieu apu établir des regies générales fuffifantes.
Encore r Suppofons un événement tel qu'il fe dérobe aux regies gé' nérales et que Dieu foit obligé d'y remedier par une aétion particuliere de ^ Toute-puifa.ee ct de fa Sagefe, ou par la Providence particuliere. Dieu pouvoit dès le commenccment joindrc aux regies générales, par les qttelles Providence univerfelk, une regfe de plus qui put fubveni?
a 1'événement dont nous parions, puisqu'il pouvoit le prévoir; dans ce cas les regies générales, augmentées d'une alavérité, auroicnt foffi; et toujours Dieu a pu fubvenir a tout par des regies générales, ou n'agir que pnr fa Pivvidsnce itnirerfclk. ^



PROVIDENCE PARTICULIERE.
is
Le raifonnement que nous venons de faire répond aulïi a ceux qui, difant que 1'impuiffance ne vient pas de Dieu, mais de la créature bornée par fa nature , et par conféquent incapablc de fe prêter toujours a la Toute-puijfance divine, ajouteroient: il peut donc y avoir des cas ou. la Providence univerfelk ne fauroit fubvenir aux désördres caufés par 1'imperfeéfion de la créature et oü par conféquent la Providence particuliere eft néceffaire. Car Dieu pouvoit prévoir ces cas ainfi que tout le refte, et ajouter a fa Providence générale ce qu'il lui manquoit pour être Providence univerfelle; c'eft a dire que, donnant a fa Providence générale quelques facultés de plus, il pouvoit la rendre univerfelle.
Et qu'eft-ce donc que cette imperfeétion de la créature qui l'empêche de fe prêter a la Toute-puiJJ'ance ? Ou cette imperfeétion entre dans le plan du Créateur, ou elle n'y entre point. Si elle y entre, il Ca donc choifie et combinéc lui-même comme il convenoit pour remplir fon plan, et alors elle ne fauroit fe dérober ni réfifter a la Providence générale ct particuliere, c'eft a dire a Vuniverfelle ; car il ne tenoit qu'a Dieu dès le commencement de réunir, comme nous 1'avons déja dit, ces deux Providences en une feule univerfelle. Une imperfection déterminée d'une forte de créatures, n'entre-t-elle point dans le plan de Dieu? D'oü. foit cette créature? Doit-elle fon exiftence au mauvais principe des Manichéens? Car fi cette imperfeétion n'entre point dans le plan du Créateur; fi elle eft inféparable de 1'efpece de créatures dont il s'agit, 1'efpece ellemême n'entre pas dans le plan que Dieu a choifi. Elle doit donc fon exiftence a un mauvais principe.
Et puis il me femble que cette prétendue impuiffance de la créature k fe prêter a la Toute-puijfance du créateur, eft toujours dans le fond firnpuijjance du créateur; non fon impuiffance deproduire une créature parfaite et qui fe prête a la Toute-puijfance dans tous les cas, mais fon impuisfance de faire un plan qui convienne a la créature imparfaite, dont 1'impcrfection ne fe prête pas en tout a la Toute-puiffance. Dieu ayant toutprévu même avant la création, a donc prévu quand et en quoi Timperfedtion de la créature s'oppoferoit a fon plan; mais fon plan et les moyens de 1'exécuter, étant en fes mains, il pouvoit 1'altérer et le changer en forte que, l'imperfeétion de la créature y entrant pour fa part, elle n'y dérangeat rien.
Faifons bien attention que Dieu connoiffant a fond le fujet fur lequel il opére, ou la créature, il feroit directement contraire a fa fagefle, de faire un plan, auquel fa créature püt réfifter ou fe foustraire: fi donc 1'imper-
* * fee-



x- .RECHERCHES SUR UNE,
feótion de la créature eft telle qu'elle porte obftacle a 1'exécution du plan de la Divinité , cette impuiffance de la créature devient effecHvement impuiffance du Créateur, qui n'a pas feu, ou qui n'a pas pu faire un plan qui s'accommodat a la foibleffe de la: créature.
Je crois donc pouvoir conclure de tout ce que nous venons de voir, que ce n'eft pas par impuiffance quclconque que Dieu n'a pas fubvenu a tout par des regies générales, c'eft a dire que, fi réellement deux Providences, 1'une générale 1'autre particuliere, veillent a 1'univers, ce n'eft pas que Dieu n'eut pas pu fubvenir a tout par une Providence univerfelle.
Mais il ne Pa pas voulu.
Nous ne faurions le démontrer par les faits, car pour favoir, Iorsqu* un événement fingulier arrivé accompagné de circonftances frappantes , s'il a été amené par une Providence particuliere, il faudroit connoitre les bomes de la Providence générale, et a moins d'une révélation immédiate de la Divinité, je crois qu'en fuppofant, non une Providence univerfelle feulement, mais une Providence générale et une particuliere, il n'eft guere poflible de déterminer oü finit le pouvoir de la première, pour faire place a celui de la feconde.
Faifons cependant une tentative, afin de nous mieux convaincre de la vérité de notre propolition et d'approfondir d'avantage notre fujet; et en faifant cette tentative, confiderons ce que nous cohnoiffons avec certitude.
II eft des Ioix pour le monde phyfique; il en eft pour le monde moral.
On pourroit croirc que pour le phyfique, nous connoiffons fi bien le cours de la nature que difficilement la Providence particuliere pourroit agir lans que les hommes s'en appcreuffent. 11 eft pourtant vrai, p. e, que tout pourroit 'être, fuivant le cours de la nature, difpofé enforte qu'un terrein dut être fterile une année, qu'un remede dut être dangereux a. un malade dans une occafion déterminée, et que la Providence particuliere, par le changement imperceptible aux hommes d'une circonftance, pourroit rendre le terrein fertile et le remede falutaire. Dans ce cas le changement de la circonftance étant imperceptible pour nous, et,fuivant toutes les regies générales et connues, le terrein ayant du refter ftérile et de malade mourir, nous trouverions que les événemens font contraires aux regies générales , ou du moins y font exception , et que par conféquent ils tiennent du miracle, ct, fuivant les conditions de la queftion, ne font plus du reffort de la Providence particuliere; et avec tout cela ces événemens



PROVIDENCE PARTICULIERE.
mens ne feroient rien moins que miraculeux, et que hors des bornes de la Providence particuliere, a moins que le changement imperceptible lui-méme ne fut dans le cas, ce dont nous ne pourrions juger, précifément paree qu'il nous eft imperceptible.
Mais fi la circonftance elle-meme avoit été imperceptible pour nous, nous 1'aurions donc ignorée, et ignorant la circonftance décifive, ou nous ferions reftés dans un doute prudent, ou nous nous ferions décidés fi fort a la légere, que 1'événement venant a tromper notre attente, nous attribuerions tout naturellement notre erreur a nous-mêmes, et non a 1'intervention de la Providence particuliere; et fi nous voulions cependant attribuer notre erreur a la Providence particuliere, toujours fei-oit ce fans aucuti fondement raifonnable.
Cc n'eft pas tout: fuppofons qu'après coup nous venions a découvrir la circonftance décifive auparavant imperceptible pour nous: connoisfonsnous affez 1'influence de la Providence générale pour favoir fi ce n'eft pas elle, qui a changé la circonftance décifive? C'eft a dire; fi ce changement n'eft pas une fuite néceffaire et inévitable d'un concours de caufes et d'effets que dirigeoit la Providence générale.
Nous fommes donc rcdllemcnt dans unc grande inceititude pour le monde phyfique; et pour le moral c'eft bien pis encore. L'homme agit fuivant les idéés qu'il a préfentes a 1'efprit quand il agit. Dans quel ordre fe fuivent ces idéés ? Souvent il nous en vient fubitcment de bien importantes: viennent-elles fuivant des loix générales, ou nous font-elles immédiatcment envoyées de Dieu?
Et quand même nous croirions favoir actucllement jusqu'oü s'étendent les regies générales, qui nous affure que nous ne découvrirons pas clans peu qu'clles s'étendent bien plus loin? le peu d'entr'elles que nous connoiffons, nous ne 1'avons découvert qu'infenfiblement, fort a la longue , et encore très-imparfaitement.
Enfin manifeftement par regies générales on ne peut entendre, a'infi que nous 1'avons remarqué dès le commencement, que dès décrets anterieurs de Dieu, qui font que toujours les mémes caufes, dans les mêmes circonftances, produifent les mêmes effets: et cela étant , fommes-nous en état d'obferver affez exadtement les événemens qui nous paroiflent produits par une Providence particuliere, pour être furs, qu'il nc nous eft échappé aucune circonftance, que nous avons toujours bien vu, ct pour pouvoir dire en conl'équence: dans tel autre cas toutes les circonftances étoient ** 2 en-



xn RECHERCHES SUR UNE
entiérement fcmblables, et 1'événement a été tout autre; donc deuxPro» vidences difFcrentes ont influé ici.
H faÜt donc nous réfoudrea refter'dans Pmcertitude et dans Pignorance, ou nous tqurner d'un autre cóté; der celui du raifonnement.
Avant que d'entrer dans cetté discuffion, c'eft a dire, avant'd'examiner fi fuivant les lumieres de notre raifon,nous devons admettre 'queDieu ait voulu gouverner ce monde par une Providence univerfelle fiulement, ou par une Providence générale et par une Providence particuliere , il ne ferapas hors de propos de fixer, a'utant qu'il fera poffible , 1'idée que nous pouvons nous faire de la Divinité.
II me femble entendre ici deux partis bien oppofés fe récrier, et me condamner chacun fuivant fes principes.
Comment! dit ie Philofophe moderne, vous trouvez de la difliculté a déterminer par les faits, s'il eft une ou deux Providences; vous convenez que vous êtes incapable d'approfondir, en fuivant le fil de 1'expérichce, une des manieres d'opérer de Dieu, et vous avez la préfomption de vouloir raifonner fur la volonté d'un étre qui nous eft fi fort inconuu que nous fommes presque tcntés d'en nier 1'exiftence'? Et vous la pouflez* cette téméraire préfomption, jusqu'a vouloir retracer 1'idée de cetEtre?
Impie! me crie avec indignation le fuperftitieux dévot : Impie! non content 'de portér un oeil audacieux fur la Providence de Dieu dans le gouvernement de ce monde, til prétends encore raifonner fur cette effence ineffable, que tu devrois te Contenter de fervir dans ton néant, et fur fa volonté, que tu. devrois adorer dans la poufliere !
Je fais bien que le plus fur moyen de déplaire a deux parties, c'eft de prétendre garder entr'eux un jufte milieu: cependaht je vais tacher de le faire fans m'inquiéter des fuites, L'amour de la vérité, le defir de la découvrir, s'il m'eft poflible, m'ont fculs mis la plume a la main; etj'en fais voeu, feuls ils la dirigeront dans toutes mes recherches.
Je dirai donc au Philofophe: ou je me trompe fort, ou le meilleuret le plus fftr eft toujours de partir du principe fondamental et d'en déduire cnfuite les principes fecondaires et les conféquences. Pour tirer parti des faits, pour fuivre le fil de 1'expérien'ce, il faut que ces faits foient a notre portée, que ce fil ne fe rompe ni ne fe dérobe jamais ;\ nos yeux. Si ie parviens une fois a me faire, jusqu'a un certain point, une idéé de la divinité, je pourrai, je penfe, en déduire avec affez de ccrtitude, fi elle a pu vouloir établir une oii deux Providences.
Quant



PROVIDENCE PARTICULIERE. xn!
Quant au fuperftitieux dévot, je le prendrai paria main, et le faifant mettre a genoux avec moi, je dirai:
Etre fuprême, Auteur' de toute bonne donation , ne nous aurois-tu doués de fagacité et de jugement que pour n'en faire aucun ufage, ou pour n'en faire ufage que dans des chofes de peu de conféquence? N'aurois-tu donné a ta créature, la faculté d'appercevoir tes traces dans toutes tes oeuvres, que pour qu'elle les confidérat oifivement, fans jamais tacher de les fuivre afin de fe rapprocher de toi? T'offenferois-tu, lorsque, s'efforcant de faire ufage du plus noble de tes préfents, lefoible mortel ofe t'admirer dans tes oeuvres, et s'appliquer a te mieux connoitre, afin de t'aimer et de te fervir avec plus d'ardeur et de zêle ? Non fans doute. Mais que pourrions-nous fans toi! Daigne donc, effence infinie, daigne fortifier notre entendement et 1'éclairer toi-même, afin que nos recherches ne foient pas vaines! Veuille fur-tout les diriger enforte, que fentant toute ta grandeur, et toute notre foibleffe, nous ne foyons pas livrés en proie a un fol orgueil, a une vanité puérile qui nous fafle nier ce que nous ne comprenons pas, ou nous jette dans un tourbillon de recherches futiles ; ni a un lache découragement qui nous détourne d'une carrière au bout de laquelle nous attend le plus grand bonheur dont nous foyons fusceptibles ici bas, celui de perfectionner la plus noble de nos connoiffances.
Ceux qui prétendent que nous ne pouvons guere nous former une idéé asfez claire et affez diftincle de la Divinité, pour être en étatde raifonner jusqu'a un certain point fur fa nature, et d'en déduire des conféquences eertaines, fe trompent, a mon avis, ou plutót confondent deux chofes trèsdifférentes, favoir : les qualités ou les attributs d'un être quelconque, et la maniere dont eet être exifte, ou fon effence proprement dite. Les premières peuvent nous être connues fans que la feconde le foit. Nous favons a n'en pas douter, que le foleil eft de facon ou d'autre la caufe de lalumiere et de la chaleur; mais comment ce foleil exifte-t-il ? de quoi eft-il formé? comment peut-il toujours verfer ou occafionner des torrents de lumiere et de chaleur, et ne s'épuifer jamais? Nous 1'ignorons.
Voila 1'emblême de nos connoiffances au fujet de Dieu. Tout nous annonce fon exiftence , fa puiifance, fa fageffe, fon unité. L'on peut d'autant moins fe refufcra ces vérités, que plus nous avancons dans 1'étude et la connoiffance de la nature, plus nous voyons que les effets en appnrence les plus nuifibles de la Toute-puifance non feulement fuivent
** 3 tou-



xiv RECHERCHES SUR UNE
toujours des loix générales (ce qui décele un plan et de la fageffe), mais encore produifent un bien qui égale, fi non furpafle, le mal.
Suivant ma facon de voir, il eft inutile d'aHer plus loin dans la recherche des attributs de la Divinité • car la Toute-fagejje rcnferme, amon avis, la fuprême juftice, qui a fon tour contient la véritable bonté. Etre jufte n'eft ce pas veiller a ce que chacun rempliffe fa deftination; pour y veiller ne faut-il pas la connoitre parfaitement, et cette connoiffance ne dépend-elle pas de la Toute-fagejje P Mais en veillant a ce que chacun faffe ce qu'il doit faire fuivant fes facultés, on n'exigera pas au-dela, c'eft a dire : on lui pardonnera toutes les fautes que fa foibleffe ou fon ignorance lui feront commettre; on les excufera ou 1'on y remediera, et c'eft ce que fait la bonté, la miféricorde divine.
Cette facon d'envifagcr la chofe me femble propre a concilier la juftice et la miféricorde de Dieu, qui fouvent n'ont pas donné peu d'embarrasa ceux qui s'occupoient de ces matieres. Une aftion humaine peut être trèspuniffable, d'après 1'idée que nous avons de la juftice, et cepe.ndant demeurer impunie fans bleffer la juftice divine, parcequ'elle appercoit que 1'homme a été entrainé a cette aftion par fa foibleffe naturelle augmentée par les circonftances au point qu'il n'y pouvoit plus réfifter. Dans ce cas 1'homme jugeant d'après fes idéés de la juftice, et voyant que Dieu ne punit pas, 1'attribue a fa bonté, a fa miféricorde, tandisque ce n'eft qu'un effet de fa Sageffe. De même , une autre aftion peut nous paroitre troppeu criminclle pour mériter un chatiment, et cepcndant attirer la punition de Dieu, fans diminuer en rien fa bonté, fa miféricorde pour nous, parceque cette action a été commife par un homme qui pouvoit très-bien réfifter a la tentation.
Punirou récompenfer, non feulement fuivant 1'aftion en elle-mème ,mais encore fuivant toutes les circonftances, c'eft être auffi éclairé que jufte : dira-t-on; ce n'eft pas être miférieordieux. Je replique : aufii, a mon avis, la miféricorde, la bonté divine, telles qu'on les entend vulgaircment, n'exiftent qua dans 1'imagination, la facon de voir des hommes. Car fi Dieu pardonne fans motif, il ceffe d'être fage; et s'il pardonne d'après un motif, c'eft fit fageffe qui fait ce que nous attribuons a fa miféricorde feule, lorsque le motif nous demeure inconnu.
Nous avons donc une idéé bien nette qu'il eft une caufe première éter* nelle toute-puijj'ante et toute-fage. Mais qu'eft ce proprement que cette caufe? Quelle eft fon eüènce, fa mauiere d'être? Nous 1'ignorons; ce-
pen-



PROVIDENCE PARTICULIERE.
xv
pendant nous n'en pouvons pas moins raifonner fur ce que nous connoisfons; fur fes attributs.
Maintenant il s'agit donc d'examiner fi, d'après 1'idée que nous avons ct devons avoir de Dieu, il a pu vouloir établir, pour le gouvernement de ce monde, des regies générales infuffifantes, et aux quelles il fut par .conféquent obligé de fubvenir de temps en temps par 1'operation de fa Providence particuliere.
.. L'énoncé feul de cette propofition en prouve la fauffeté: comment admettre que la Toute-fagejje aït pu vouloir établir des regies infuffifantes!
Si cependant on vouloit 1'admettre, il en refulteroit, que dans ce cas Dieu a voulu remédier quelquefois a ce que ces regies générales ont d'infuflifant, par une Providence particuliere. C'eft a dire: que la Toute-fageffe a voulu choifir le chemin le moins fimple.
Tout concourt a prouver la fauffeté de cette affertion. Les feules lumieres de la raifon nous difent que 1'ouvrier qui produit le plus d'effet avec le moins de moyeus, eft le plus habile, et nous refuferions cette habileté a Dieu?
L'expérience et 1'obfervation vienncnt'a 1'appui de ce que dit la raifon. Plus nous nous familiarifons avec la nature et les phCnomenes, plus nous voyons 1'êtrc fuprême opérer par les moyens les plus fimples. L'Eleétricité, le tonnere, 1'aurore boreale, 1'aimant, ont tant d'affinité enfcmble que les meilleurs phyficiens s'accordent affez a les attribuer a la même caufe. L'on fait combien 1'Eleétricité peut influer fur 1'accroiffement des plantes, et celles-ci, fuivant qu'elles végetent au foleil ou a Pombre, fur la falubrité de Pair. Des plantes qui pouffent dans un air gitté, le rendent fain, c'eft a dire, que la plante abforbe a fon profit ce qu'on nomme gas, air fixe ou méphytique, et en débaraffc Pair commun, qu'elle épure. A 1'aide de ce même air fixe, Monfieur Achard, jeune mais habile et célebre Phyficien de Berlin, eft parvenu a former des cryftaux. D'un autre cóté, Monfieur le Doéteur Forfter , que fon voyage autour du monde avec 1'illuftre et malheureux Capitainc Cook, a rendu fameux, obferve (*), que c'eft ce même air abforbé qui contribue a donncr non feulement la couleur, mais encore le goüt aux feuilles et aux fruits. Et
les
(*) Voyez la lettre de ce favant a Mr. le ProfefTenr Lichtenberg, inférée dans le fecond cahier de la première année du nouveau journal Allemand intituSé: GöttingifcherMagazin der WuTenfchaftcn und Litteratur. 8vo. Gottingue 1780.



xvr RECHERCHES SUR UNE
les vents ne font-ils pas probablement un air fixe, qui, au printemps et en automne oü ils font les plus violents, s'echappe de la fermentation alörs univerfelle de la nature, et qui, dans les autres faifons, s'echappe de quelque fermentation accidentelle, dont les exhaiaifons forment les images noirs et épais que fuivent ou précédent ces vents ?
Voila donc 1'Eleclricité, le tonnerre, 1'aurore boréale, 1'aimant, la vé« gétation des plantes et des pierres, la couleur et la faveur des fruits, les vents, qui tiennent probablement a une feule et même caufe. Nous fommes par conféquent bien autorifés a conclure que dans le phyfique la Tow te-fageffe fimplifie tous les moyens, tire tout le parti poflible d'une même chofe. J'efpere ne point trouver de contradiéteurs en affirmant qu'il en eft de même au moral, et en pofant pour principe, que 1'Etre fuprême agit toujours par les moyens les plus fimples, ou met le moins de moyens qu'il eft poflible en oeuvre.
Donc il eft plus que probable, il eft même évident, que Dieu n'a pas voulu établir une Providence générale infuflifante dans quelques cas, et remplacée alors par la Providence particuliere, mais qu'il gouverne le* monde par une Providence univerfelle.
Encore: fi 1'Etre fuprême agit quelquefois par la Providence particu* liere, ce ne fera, comme nous 1'avons déja remarqué, que lorsqu' un événement, fe dérobant aux regies de la Providence générale, pourroit caufer du desordre dans le plan ou dans les vues de Dieu.
Cela pofé, 1'homme eft libre, ou ne 1'eft pas.
Si 1'homme n'eft pas libre, c'eft donc Dieu lui-même qui le fait agir par ce qu'on appelle la fatalité, mais non la fatalité aveugle; on n'eft plus affez infenfé pour foutenir cette opinion. Ou, fi de temps en temps il s'éleve quelque écrivain cerveau brülé, qui veuille défendre la fatalité aveugle, il ne fait que répéter comme un perroquet, des raifonnements mille fois déja pulvérifés. D'ailleurs fi nous ne nous fommes pas trompés ci-deffus, en difant que nous avons une idéé claire et diftinae d'une caufe première Toute-puifante et Toute-fage, il eft manifeftc, que la fatalité aveugle n'eft qu' une chimère.
Dans le cas donc oïi Dieu fe verrok obligé de faire agir fa Providence particuliere, ce feroit la fatalité (ou Dieu lui-même) qui en feroit caufe; c'eft a Dire que Dieu auroit été inconféquent comme un foible mortel, puisque par la fatalité, fon ouvrage, il auroit rendu inutiles les regies de la Providence générale, égalemcnt fon ouvrage. II parolt que les parti-



PROVIDENCE PARTICULIERE.
XVII
Êvns de la fatalité,ou de la néceffité de nos aftions, ont bien fenti ce que nous vcnons de dire , car ils avouent généralement qu'il n'eft point de Providence particuliere. A proprement parler même les partifans de la néceffité n'ont plus befoin de Providence; la fatalité leur en tient Beu, puisqu' elle oblige toutes les aélions de 1'homme; a moins qu'on ne veuille nommer Providence cette fatalité même.
Au refte qu'il me foit permis de remarquer ici que faire de 1'hommc un être non libre, c'eft en faire un pantin dont Dieu s'occupe ; idéé abfurde et même blasphématoire. On trouvera fans doute mon expreflion bien dure, mais a quoi bon biaifer? A quoi bon voiler une chofe , la farder, quand il fuffit de la dire cruement pour en faire fantir la fauffeté. Et de quelque maniere qu'on préfente le dogme de la fatalité, il revieut toujours a dire que 1'homme eft une machine dont Dieu fait jouer, a fon gré, les rcfforts; moraux, il eft vrai, mais n'importe.
Si 1'homme eft libre, ainfi qu'il me femble que tout concourt a le prouver, ce fera donc lui qui fera naitre les cas hors de la portée de la Providence générale, et aux quels par conféquent la Providence particuliere eft chargée de veiller : cette Providence particuliere fera donc foumife a 1'homme , qui détermine le pourquoi, le quand et le but de Paélion de cette même Providence , ou tout au moins lui donne 1'occafion d'agir.
C'eft a dire que la Toute-puijfance confervatrice et dire&rice eft en quelque facon foumife a 1'homme; car elle eft comme en fentinellc,obfervant quand 1'homme fe dérobe aux loix de la Providence générale afin d'y porter d'abord le remede néceffaire, ce qui me parott infoutenable. II faut bien faire attention, qu'il ne s'agit pas ici d'une vertu, d'une qualité , d'une propriété , d'une énergie dont Dieu a doué la matiere (qui fans contredire eft foumife a 1'homme jusqu'a un certain point), mais de la Toute-puijjance , ou d'un des attributs cifentiels et primitifs de 1'Etre fuprême.
Mais fi, rejettant 1'opinion des deux Providences, Pon n'admet qu* line Providence univerfelle, c'eft a dire : fi Pon pofe en fait que la Toute-puijfance confervatrice et diretïrice de Dieu opére conftamment pat des regies générales, fixes, invariables et prédéterminées dès le commencement par la fageffe divine, enforte qu'elles fubviennent a tout (et nous avons prouvé que Dieu le pouvoit), la thefe change du tout au tout. Car d'abord cette Providence univerfelle ne guette pas, fi je petix m'exprimer ainfi, toutes les démarches 'de 1'homme, pour voir s'il faut y por-
*** ter



xvm RECHERCHES SUR UNE
ter remede : enfuite 1'homme eft bien libre de faire ce qu'il vent, mais quoiqu' il faffe, relict demeure dans les hornes prefcrites par les regies générales que Dieu a polées: car la liberté de 1'homme ne peut confifter qu'a choifir parmi les chofes poffibles et a faportée, celles dont il veut fe fervir comme de moyens pour parvenir a uri but propofé; L'effet dépend de la Providence: autrement 1'homme feroit non feulement libre, mais encore tout-puiffant. Cepcndant lorsque 1'homme eft parvenu a connoftre les regies générales prefcrites aux chofes dont il fe feit comme moyens, il fait d'avance Pafftt qui doit en refulter.
Quoique cette matiere ne foit pas précifément de mon fujet, qu'il me foit permis cependant de m'y arrêter un moment, et d'obferver que la propofition : 1'homme eft libre de choifir entre tous les moyens a fa portée celui qu'il lui plait, reni'erme la véritable définition de la liberté de 1'homme avec la limitation qui lui convient. Ceux qui combattent la liberté de 1'homme, confondent fouvent 1'événement avec les moyens mis en oeuvre, et de ce que 1'événement ne répond pas a leurs vues, ou a celles qu'ils fuppofent a 1'homme, ils en concluent que celui-ci n'eft pas libre (*); ou bien ils confondent la liberté rélative (ou partielle) et la liberté abfolue (ou parfaite), et par ce que manifeftement 1'homme nepeut choifir que les moyens qui non feulement font poffibles, mais encore a fa portée, ils en concluent, qu'il n'eft pas libre, fans faire attention que fuivant cette conclufion Dieu lui-même ne feroit pas libre. Car Dieu ne fauroit choifir un moyen impoffible, abfurde ou ridicule, fa fageffe le lui défend; donc il n'eft pas libre de choifir entre tous les moyens abfolument, mais feulement entre un certain nombre de moyens; donc il n'eft pas libre. Cependant puisque c'eft fa fageffe, attribut primitif et inféparable de Dieu, qui empêche 1'Etre fuprême de choifir d'autres moyens que des moyens poffibles et raifonnablcs, c'eft Dieu lui même qui s'empêche; voila a quoi nous mene la foibleffe de notre entendement., qui, faute de pouvoir concevoir et embralfer Dieu avec tous fes attributs a Ia fois, nous eblige a les féparer, et nous met dans un embarras très-grand lorsqu'il s'agit de les concilier. Un autre avantage que me parolt avoir cette maniere de confidérer la
Ur
(*) Voyez entre autres (fi tontefois il eft permis de citer un pareil Auteur et un pareil livre en Philofophie) Voyez: Queftions fur 1'Encyclopedie par des Amateurs; article Liberté,



PROVIDENCE PARTICULIERE.
XIX
liberté de 1'homme, c'eft de rendre compte du mélange dc biens et de maux qui regne dans cette vie. Dieu crée 1'homme au milieu d'une foule de moyens tous bons, quand ils font employés a propos et convcnablement, mais qui, comme tout ce qui eft bon, mal employés peuvcnt faire du mal. II donne a 1'homme le pouvoir de choifir entre tous ces moyens ceux qu' il lui plait,et les lumieres néceffaires pour"faire un bon choix, et enfuite 1'abandonne a lui-même. Si 1'homme choilit mal et mal a propos fes moyens, a qui la faute ?
Mais pour revenir a notre fujet: faifons encore attention que ne connoilfant pas, ainfi que nous 1'avons prouvé, les bornes de la Providence générale (dans la fuppofition des deux Providences) , ce que nous attribuons aujourd'hui par ignorance a la Providence particuliere, nous 1'attribuerons un jour a la Providence générale, lorsque, devenus plus éclairés, nous aurons découvert les regies générales qui influoient fur 1'événement en queftion. Ou bien encore: un homme éclairé concoit clairement .qu'un événement eft du reflbrt de la Providence générale, paree qu'il appercoit les liens fubtils qui font tenir 1'événement aux regies générales, tandisqu'un homme plus ignorant, n'appercevant pas ces fils déliés, attribue Févénement a la Providence particuliere. Ainfi nombre de chofes foumifes dans un temps ou pour de certaines perfonnes , a la Providence particuliere, font dans un autre temps, ou pour d'autres perfonnes, fous 1'empire de la Providence générale; c'eft a dire, qu'améfure que 1'obfervateur avance en connoiffances , la Providence particuliere s'cvanouit a -fes yeux, enforte que parvenu au plus haut degré poffible de connoiffance, elle difparoltra fans doute tout a fait, et n'aura été qu'un -fantóme de fon imagination, une opinion deftituée de fondement.
Joignons encore a. tout cc que nous avons déja dit, un argument qui me paroit porter jusqu' a 1'évidence mathématique, la preuve que Dieu gouverne ce monde par une Providence univerfelle feulement, et non par deux Providences, 1'une générale et 1'autrc particuliere. Suppofant qu'il v ait deux Providences de Dieu dans le gouvernement du monde, je demande: la Providence particuliere agit-elle abfolument fans regie ni mcfure, ou lorsque le même cas revient accompagné des mêmes circonftances, agit-elle toujours de même, y porte-t-elle toujours- le même remede ? On répondra fans doute: oui; car répondre: non , ce feroit prétendre, que la Providence particuliere (qui n'eft que la Toute-puijfance confervatrice et direStrice agiffant dans des cas hors de la portée des régies générales) *** a agit



xx RECHERCHES SUR UNE
agit fans plan ftiivi, et par conféquent fans fageffe. Or fi la Providence particuliere agit toujours de même dans les cas parfaitement femblables, elle fuit donc des regies fixes, invariables et prédeterminées. Je dis-prédetermineer, parcequ' il feroit infoutenable d'avancer que PEtre Tout' fage veuille attendre 1'occafion pour fe déterminer a mettre en oeuvre tel ou tel remede. Et puis qtie ces regies fixes , invariables et prédeterminées, ont toujours lieu dans les mêmes occafions, elles font générales; et qu'eft-ce qu'une Providence particuliere qui agit par des regies fixes, invariables, prédeterminées et générales, fi ce ri'eft une Providence générale , qui par la-méme qu'elle eft unique et agit conftammcnt, n'eft que ce que nous avons nommé Providence univerfelle.
Donc fi les principes pofés font vrais, et les conféquences bien déduïtes , loiu de pouvoir prouver lumfamment "qu'il ya une Providence parti„ culiere de Dieu dans le gouvernement du monde," on- a demontré le contraire.
II feroit par conféquent très-inutile de chercher "les caraaeres par les„ quels les opérations de cette Providence peuvent être diftinguées de „ celles de la Providence générale"
On pourroit, peut-être, nous accufer d'avoir applanr dès Ie commencement toutes les difficultés pour Ia définition que nous avons donnée de Ia Providence, et dire: par les mots Providence particuliere, on entend aufii la caufe de certains événemens rares et finguliers qu'on ne fauroit expliqucr par la fuite ordinaire des chofes , et ou le doigt de Dieu eft empreint d'une maniere fi forte et ü frappante, qu'on ne peut s'cmpêcher de penfer qu'il a contribué d'une facon toute particuliere a ces événemens. Les caraaeres de cette Providence particuliere font très-fusceptibles d'être indiqués et la rendent des plus reconnoiffabTcs: ce font la rareté, la Gngularité, 1'a-propos de 1'événement. Un homme de probité perd fon établinement fans qu'il y ait de fa faute, et même précifement par ce qu'il fait fon devoir. Cet honnête homme eft dans le plus grand embarras, lorsqu'il eft appellé dans un pays ou il ne connoit perfonne, pour y remplir un pofte honorable et lucratif. L'experience prouve qne de pareils événemens arrivent; ils portent tous les caraaeres d'une Providence particuliere, telle qu'on 1'entend communément: enfin non feulement cette doarine n'a rien qui ne foit conforme a 1'idée que nous avons de Dieu, mais de plus elle n'eft nullement dangereufe.
A cela je réponds: parceque nous fommes hors d'état de rendre raifon
d'un



PROVIDENCE PARTICULIERE. xxï
d'un événement rare et fingulier par la fuite ordinaire dès chofes, s'enfuit-il que cela foit cffectivement impoflible? Cet événement ne peut-il pas naitre d'un enchalncment d'autres événemens dont le premier mobile étoit une des loix fixes, immuables, prédeterminées, générales, par lesquelles la Providence veille a cet Univers? Notre vue foible et bornée peut-elle fuivre cette chaine immenfe de caufes et d'effets ? Notre imagination méme, toute hardie qu'elle eft, ne demeure-t-elle pas interdite ?
Enfuite les caracteres mêmes de la Providence particuliere prife dans le fens qu'on vient de lui donner, me fournilfent des preuves pour la combattre. La rareté de 1'événcment, en cela femblable a ces cometes dont la période eft très-confidcrable, nous met hors d'état de 1'obferver affez fcrupuleufcment, affez fouvent et d'affez pres, pour découvrir par oü et comment il tient a la Providence générale. La fmgularité nous frappe et nous éblouit, et pendant que nous fommes, pour ainfi dire, fous le charme, le moment favorable a 1'obfervation difparoit. Quant af apropos ,. il refulte uniqucment de la rareté et de la fmgularité de 1'événement, et n'eft un a-propos extraordinaire que dans notre imagination. Car certainement aucun partifah de la Providence particuliere ne foutiendra que la Providence générale agifie lans a-propos; mais comme nous y fommes accoutumés, et que ces a-propos reviennent continuellement, nous n'y faifons plus d'attention.
Cc n'eft pas tout: la Providence particuliere dans le fens actuel retombc néceffairement dans la Providence particuliere, telle que nous 1'avons definie au commencement de ce discours. C'eft toujours la Toute-puiffance veillant a PUnivers, c'éft a dire, la Toute-puijfance directrice et confervatrice de Dieu, ou le concours de fa fageffe et de fa puiffance qu'on fait intervenir d'une manicre particuliere; qu'on fait recourir aux expédients , fi je pcux m'exprimer ainfi, qui par conféquent n'a pas tout prévu, n'a pas fubvenu a tout, n'a pas tiré tout le parti poflible d'un feul et même moyen. De quelque cóté qu'on envifage la chofe, deux Providences dont Pune (la générale) agit ordinairement et le plus fouvent, et 1'autre (laparticuliere') feulement dans certains cas, fuppofent nécelfaircment, qu'une ne fuffiroit pas; cette idéé répugne abfolument a celle que nous fommes obligés de nous faire de la Toute-puifjance et de la Toute-fagefe du Créateur; et par conféquent on n'a pas raifon de dire, que la doctrine de la Providence particuliere n'a rien qui ne foit conforme a 1'idée que nous nous faifons de Dieu, bien entendu, lorsque nous approfondiffons et *** 3 ree-



■xxii
RECHERCHES SUR UNE
reétifions cette idéé autant qu'il eft en nous.- Mais il eft très-vrai que cette doclrine n'eft abfolument point dangereufe; qu'on pourroit même la regarder comme très-utile, par 1'efpoir confolant qu'elle nous infpire d'être fécoum a propos par 1'Etre tout-puiffant et tout-bon.
Mais, dira-t-on, fi 1'Univers une fois créé et mis en mouvement, va, pour ainfi dire, de lui-même fuivant les regies générales, qui fubviennent a tout, vous fakes de 1'Etre fuprême unDieu d'Epicure, qui ne fe mêle plus du gouvernement de ce monde.
Et ces regies générales ne font-elles pas une émanation de la Toute-fagejje , tout comme 1'impulfion continuée de 1'Univers eft un effet de la Toute-puijfance ?
■ Dieu n'approuve-t-il pas, comme 'il 1' a apprauvé de toute éternité, 1'homme jufte et vertueux, et ne réprouve-t-il pas, comme il 1'a réprouvé de toute éternité 1'homme injulle etcoupable? Eft-ce la le Dieu d'Épicure, qui
Nee bene promeritis capitur nee tangitur ira.
l u c r e t:
Bien entendu pourtant que nous n'attribuons point a 1'Etre fuprême une véritable colere, un relfentiment femblable a celui des foibles mortels.
Mais dira-t-on encore vous ótcz toute confolation a 1'homme malheureux; vous le jettez dans le découragement, en le privant de la confiance que lui infpiroit une Providence particuliere prête a lefécourir dans le befoin , s'il le mérite; et vous diminuez par cela même le nombre des motifs qui peuvent porter 1'homme a être bon. .
. Point du tout: que la Providence foit univerfelle; qu' elle foit tantót générale, tantót particuliere; elle n'en veille pas moins fur cet Univers: •qu'elle vienne au fécours de 1'infoituné par 1'éffet de regies générales, fixes ,prédéterminées etinvariables ,ou parl'effet-d'une détermination accidcntelle et inftantanéc, n'importe. Dieu ayant tout prévu, il a f911 d'avance que 1'homme de mérite dont nous parlions plus haut, perdroit fa place, feroit malheureux dans telle circonftance. Dieu voulant le fécourir a dispofé les loix générales et naturelles en conféquence. La détermination accidcntelle et infkntanée n'a d'autre avantage furies regiesprédéterminées,que celui de flatter 1'orgueil par 1'idée que quelque chofe de particulier opere en notre faveur: or 1'orgueil eft un vice que certainement Dieu ne vent ni gratifier., ni nourrir. Enfin, fi la Providence univerfelle n'agit, pas plus que les deux autres,, que lorsque nous le méritons par nos vertus,
I'hom-



PROVIDENCE PARTICULIERE. xxin
Phomme ne perd aucun des motifs qui pcuvent Pcngager a devenir meilleur qu'il n'eft j et a fe corrigér de fes défauts.
On objectera peut-être: tout, fans exception, fepaffant dans PUnivers par des regies générales „ fixes, prédéterminées et invariables, Phomme n'eft pas libre, et cependant vous avez avancé qu'il 1'eft.
Puisque c'eft Paction ou le choix méme de Phomme, qui, comme nous 1'avons vu, détermine Faction des regies générales en queftion, il faut conclure au contraire que c'eft précifément paree que tout fe -paffe par ces regies générales que Phomme eft libre. Certainement quand 1'homme agit de telle manierc donnée,par la réaclion de la Providence univerfelle, il en réfulte tel élï'ct donné; mais cette Providence univerfelle ne force pas Phomme a agir de la maniere donnée.
On nc me repliquera pas, j'efpere, que puisque, de mon propre aveu, quand Phomme agit, la Providence univerfelle réagit, cette Providence eft donc foumife a Phomme et qu' ainfi j'ai eu grand tort de dire plus haut que 1'opinion d'une Providence particuliere me paroiffbit infoutenable parceque celle-ci feroit foumife a Phomme. Car imo, Ce n'eft pas uniquement parceque 1'homme détermineroit Paétion de la Providence particuliere que je trouve cette opinion infoutenable, mais principalement parceque, fuivant la nature méme de cette Providence, elle feroit obligée de furveiller continuellement aux actions des hommes poury porter le remede convenable. Enfuite prévoir d'avance tous les événemens poffibles et dispofer tous les moyens enforte que tel événement venant a arriver, .il en réfulte tel effet, eft une toute autre chofe, que fe tenir a Paffut pour épier ce qui arrivé et vlte y porter le correétif néceffaire. Certainementl'horloger qui fans relaclie devant fa pendule, obfervcroit quand elle s'arréte ou fe dérange, et la redrefferoit chaque fois, feroit 1'efclave de fon ouvrage; mais celui qui prévoit et dispofe tout d'avance, enforte que la pendule ne puiffe aller mal, eft le maltre de fon ouvrage, quoique celui-ci n'exifte et n'aille que par fon aétion et 1'on influence primitives.
Concluonsdonc qu'il n'eft <\\\\mQ Providence univerfelle qui veille atout, c'eft a dire : que la Toute-puiffance confervatrice et dire&rice de Dieu agit conftamment fuivant des regies générales, fixes et invariables, prédeterminées par la Toute-fagefe; et que fi nous fommes tentés d'admettre dans certains cas une Providence particuliere, c'eft uniquement parceque notre vue bornée ne pouvant pénétrer jusqu' aux refforts déliés et cachés des événemens, il n'eft qu'un certain nombre de ces demiers qui nous parois-
fe



Xxiv RECHERCHES SUR UNE
fc foumis a des regies générales, tandisqu'un nombre beaucoup plus grand
nous femble fe dérober a ces mêmes regies.
Enfin remarquons encore avant de finir, que 1'opinion des deux Providences femble s'accorder fur-tout avec ladoétrine de ceux qui nient la préfcienee des futurs contingents. Carfi ces derniers avoient raifon, ou Dieu abandonneroit au caprice des hommes toute la fuite des événemens paffes, préfens et a venir, ou néceffairement il veilleroit foigneufement a leurs aétions, et interviendroit d'une maniere particuliere toutes les fois qu'il le faudroit,pour ramener afon butles événemens même les plus contraires. Soutenir la prémière de ces opinions, ce feroit avancerque Dieu créa fans aucun but les hommes libres et aétifs; ce feroit dire qu' un Etre Toutfage agit fans fageffe. Mais fi Dieu veille d'une maniere particuliere aux actions des hommes pour les ramener a fon but, en cas de befoin , cette operation de fa Toute-puifjance dirigée par la Toute-fagejje eft différente de celle qui caufe une infinité d'événemens qu'on pourroit appelier mécaniques, tels que la fucceffion des jours et des nuits, celle des faifons, les marées &c., qui fans contredit fuivent des regies générales, fixes et prédéterminées. II eft vrai que les feétateurs de 1'opinion qui refufe aDieu la préfcienee des futurs contingents, pourroient dire ce que nous avons nous mêmes remarqué plushaut: Dieuayant prévu tous les cas poffibles, fans cependant prévoir ceux d'entre ces cas, qui doivent arriver, il a difpofé les chofes enforte que la Providence univerfelle fubvint a tout dans le befoin. - Je ne crois pourtant pas qu'aucun de ceux dont nous parions, et au nómbre des quels font les Sociuiens, aient jamais avancé ni foutenu cette propofition.



Bladz. I
VOORBERIGT
JL n het voor/iel, daar de volgende verhandelingen over hopen, boorden Gods Voorzienigheid, en alle Gods volmaaktheden, voor toegeftaan genomen. De vraag, die men, dit voor/iel doende, gaarne beantwoord zag, raakt alleen de wyze, op welke de Goddelyke Voorzienigheid werkt.
Het beloop der wereldfche dingen, voor zoo verre het onder onze befchouwing valt, toont duidelyk, dat God eenige wetten heeft vajl'gefield, welken hy, in het beflier zyner leevende en leevenlooze gewrogten, onveranderlyk volgt. Een groot deel van deeze wetten is bekend. Ontelbaare gebeurteniffèn, gevolgen en uitkom ft en kunnen wy daar door vooraf bepaalen. En zoo moejl bet ook zyn, of wy gingen verkoren. Maar deeze v aft gefielde wetten reiken dis tot alles ? Kan het onver anderlyk volgen derzelven zulk een beflier voortbrengen, als werkelyk plaats heeft, cfGode meeft %vaardig is? IVorden tot een beftier van dien aart geene byzondere tuffchenkomften van God vereifcht? Zouden 'er, by mangel van zoodanige tuffchenkomften geene gebreken, verwarringen of verwoeftingen in de wereld ont ft aan, die men thans niet bemerkt, en die men met Gods blykbaare oogmerken niet kan overeenbrengen. En mag men zelfs alle gebrek, verwarring en verwoefting daar laatende,geen beter en volkomener beftier ftellen in geval van byzondere tuffchenkomften, by zekere gelegenheden, dan van een bloot onver anderlyk volgen van vaftgeftelde vletten.
Om zig de ver heven ft e en trooftrykfte denkbeelden van Gods Voorzienigheid, op goeden grond, te vormen, wenfchten de Leden van Teylers Godgeleerd Genootfchap over deeze Stoffen wel eenig meer licht gefpreid te zien, dan tot nog toe gefchied is. En niet twyffelende, of anderen zouden dit ook wenfchen, hebben zy eene vraag ter beantwoordinge voorgefteld, die den Geleerden en Verftandigen gelegenheid gaf, om 'er hunne gedagten, wat be-
\ paal-



n VOORBERIGT.
paalder, over u laaten gaan, en 't geen zy 'er van oordeelden voor te draagen.
Onder de verhandelingen, welken zy zig vleiden te zullen ont' vangen, fielden zy vafi, dat'er zyn zouden, die fiegts eene algemeene Voorzienigheid wilden erkend hebben. En op den grond/lag? van dit gevoelen kwamen 'er geene vraagen meer te pas.
Doch zy verwagtten ook anderen, die voor eene byzondere Voorzienigheid zouden pleiten. En daarin verlangden zy verder onderzogt te hebben, of de werkingen deezer byzondere Voorzienigheid, toegeftaan zynde, dat zy 'er is, ook teekenen draagen, aan welken dezelven kunnen gekend worden. De uitflag van zulk een onderzoek hoopten zy, dat, ten minften, eenig middel zou aan de. hand geeven, om te beter te kunnen oordeelen, wat men te houden hebbe van zoo veele dingen, die dagelyks aan eene byzondere Voorzienigheid worden toegeëigend.
IVeetcnde, voorts, dat veele fchranderen en welmeenenden, die eene byzondere Voorzienigheid ftellen, in haare werkingen geene kenmerken toeft aan, die dezelven van de werkingen der algemeene ' Voorzienigheid onderfcheiden r konden zy niet nalaaten te denken, dat het gevoelen der zoodanigen, in fommige antivoorden op haar voorft.el, zou verdeedigd worden. Doch tevens overtuigd, dat eene byzondere Voorzienigheid, welker werkingen geene onderfcheidende kenmerken draagen, onbegrypelyk kan voorkomen, meenden zy ook nog te moeten begeer en, dat 'er, in die antwoorden, eene pooging gedaan wierdt, om te toonen, dat deeze Voorzienigheid, ondanks het afzyn van zulke kenmerken., beft aanhaar is. Een aantal wel uitgewerkte ft ukken, over deeze onderwerpen ingekomen, heeft doen zien, dat vsrfcheiden bekwaame Mannen hunne kragte.n, ter opheldering van dezelven, hebben willen beproeven. Onder deeze ftukken hebben de Heeren Direbleuren van Teylers nalaatenfcbap, met de Leden van deszelfs Godgeleerd Genootfchap, uitfpraak daarover doende, by meerderheid, den Gouden Esrprys toegeweezen aan. eene verhandeling int Fr.anfch,
wel-



VOORBER IG T. m
welke gebleeken is het werk te zyn van den Heer Frederic de Castillon, Profeffor in de JViskunft aan de Koninglyke Academie der Edelen te B.erlyn. Deeze Verhandeling is, overeenkomftig met het berigt des Genootfchaps van 1778, in V Nederduitfch overgezet, en in die taal gedrukt, met byvoeging, nogthans, van V Oorfpronglyke. Dezelfde meerderheid heeft nog vier andere verhandelingen der drukperfe waardig gekeurd. De eer ft e van deezen, in V Latyn gefchreeven, is daaruit in V Neder duitfcb vertaald, en zoo gedrukt, doch zonder byvoeging van V oorfpronglyke, V geen men beflooten heeft alleen te voegen by zoodanigen, die den uitgeloofden Eerprys wegdraagen, wanneer dezelven in eene andere, dan de Nederduitfche, taal gefchreeven zyn. De Heer en Direcleuren, boven genoemd, hebben deeze verhandeling, als ook de volgende, met eenen Zilveren Penning, van dezelfde gedaante en grootte als de Gouden, gelieven te vereeren. Eene Lyft van alle de gemelde verhandelingen, met de naamen derHeer en Schryveren,zoo verre zy bekend zyn, heeft men, tot gemak der Leezeren, agier dit voorberigt geplaatft. E11 zulk eene lyft is men ook voorneemens by de uitgaave van verdere deelen, waarin het te paffe zal komen, te taaien voorafgaand V Zou, voor V overige, aangenaam geweeft zyn, indien men voor de verhandelingen van dit deel, even als voor die van het eerfte, de Heeren Schryveren-allen hadt kunnen noemen. En nog te grooter genoegen zou het gegeeven hebben, om dat men hun dan allen de vier Exemplaaren, door de Heeren Direcleuren gefchikt voor denöpfteller van elke verhandeling, die gedrukt wordt, hadt kunnen toezenden. In V vervolg, hoopt men, zal dit den Schryveren van zulke ftukken eene aanmoediging te meer zyn, om zi° te ofienbaar en. \
MN-



AANWYZING
DER , , , .
VERHANDELINGEN
IN DIT TWEEDE DEEL, OVER
GODS BYZONDERE VOORZIENIGHEID.
^V^'-ïvtó^^vV TT.» sw ■, •
Bladz.
I. Verhandeling van den Hoogleeraar FREDERIC de
C A S TIL L O N, onder de Zinlpreuk, at vestrum
etiam capilli capitis omnes numerati sunt. $
II. Verhandeling van den Hoogleeraar JOSEPHUS PAP de
FAGARAS, onder de Zinlpreuk, homo proponit,
deus disponit.
III. Verhandeling van den Eenvaarden Fleer JAN van
GILSE, onder de Zinlpreuk, wysheid doet niets overtolligs. *39
IV. Verhandeling van een ongenoemden Schryver, onder de .
Zinlpreuk, alsoo seyt de HEERE uw Verlosser, en die u geformeerd heeft, van den euyck af: Ick ben de HEERE, die alles doet,
die den hemel uytbreydt, ick alleen, ende die de aerde uytspant door my selven.
Jefaia XLIV. 24. £4I
V. Verhandeling van den Eenvaarden Heer JACOB KUIPER, onder de Zinlpreuk, laboranten
adiuvat deus. 353
By deezen is nog gevoegd de oorfpronglyke Franfche Verhandeling van den Hoogleeraar de CASTILLON. VEP-



V E RHANDELING
TER BEANTWOORDINGE DER
V R A A G E:
ZTN'ER GOEDE BEWYZEN VOOR EENE BYZONDERE VOORZIENIGHEID VAN GOD IN DE REGEERING DER WERELD? ZOO JA: ZTN 'ER KENMERKEN, WAARAAN MEN DE WERKINGEN DEEZER BTZONDERE VOORZIENIGHEID VAN DIE DER ALGEMEENE KAN ONDERSCHEIDEN? EN, WANNEER EINDEL TK ZULKE KENMERKEN NIET TOEGESTAAN WORDEN, KAN DAT, IN HET BEGRIP DER BTZONDERE VOORZIENIGHEID, EENIGE ZWAARIGHEID MA AKEN?
DOORDENHEERE
FREDERI.C de CASTILLON,
PROFESSOR IN DE tVISKUNST AAN DE KONINGLTKE ACADEMIE DER EDELEN TE BERLTN.
Wien, daarop, de Gouden Eerprys, door Teylers Godgeleerd Genootschap, is toegeweezen.






Bladz. 3
ONDERZOEK
NOOPENS EENE
BYZONDERE VOORZIENIGHEID.
W anneer iemant, die eene gezonde ziel in een gezond lighaam omdraagt, de voorwerpen, die hem omringen, gadeflaande, overal blyken ziet van eene wysheid en magt, die zyn gering begrip te boven gaan, moet 'er wel haalt eenig denkbeeld van een Opperweezen in hem gebooren worden.
Tragt hy dit denkbeeld op te helderen en uit te breiden terftond gevoelt hy de zwakheid van zyn verftand; het hoofd draait hem, en hy vindt niets, dan duifternis en verwarring, daar hy iets klaars en onderfcheidens meende te ontdekken.
Wordt Zulk een menfch beheerfcht door hoogmoed en eigenliefde, veeleer zal hy lochenen 't geen hy niet verftaat, dan zyne onkunde belyden. Zie daar den Godverzaaker.
Daalen zedigheid en mistrouwen van eigen kragten, dc gewoone gezellinnen van een gezond oordeel, on-
A 2 ge-



4 ONDERZOEK NOOPENS EENE
gelukkig tot die laagte, dat zy kleinmoedigheid worden , gaan zy gepaard met zwakke harffenen, en eene traagheid van geeft, waardoor men belet wordt zelf te denken en te overwecgen, dan geeft men zig over aan 't geleide van anderen; blindelings volgt men hunne uitfpraaken, en 't mift zelden, of men vervalt tot bygeloof en dweep ery.
Maar gelukkig de man van een doordringend verftand en ruftigen geeft, die, zig zeiven altoos miftrouwende, en nooit den moed verliezende, befchouwt, overweegt, onderzoekt, zonder vooroordeel, zonder drift, zonder verzotheid op de fchepfelen van zyne eigen verbeelding , of die van anderen. Die man is een weezenlyk wysgecr, een wysgeer, dien naam regt waardig.
Wat, ondertufichen, zal hy doen, om zig zeiven niet te verliezen in het denkbeeld der Godheid , een denkbeeld, het geen hy zoo zeer wenfehen moet, in alle mooglyke volkomenheid, te bezitten, en dat, als een dwaallicht, den ftandvaftigen onderzoeker overal vergezelt, geduurig voor hem vcrfchynt, en, op het oogenblik , dat hy 't vatten wil, hem niet ontvlugt, dan om zig, een oogenblik daarna,op nieuw, aan hem te vertoonen.
Dit denkbeeld niet kunnende verkrygen in zyn geheel tragt hy naar de verkn ging van deszelfs byzondere deden; en fchoon het hem niet mooglyk zy, ooit meer dan een eenig zeer klein ftuksken daarvan té bekomen • en dat nog onvolmaaktelyk, door zig, nogthans, verfcheiden van deeze ftukskens, het eene na
't an-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 5
't andere, eigen te maaken, bekomt hy er eindelyk genoeg van, om zig eenige gedaante te vormen, even als een reiziger,die eene groote uitgeftrektheid landsdoorloopt, waarvan hy de byzondere ftreeken naauwkeurig gade flaat, om zig daaruit het geheel te kunnen voorftellen.
Getroffen, door de wyze en bedagtzaame goedheid, die 't gefchapen Heelal beftiert, die den nagt op den dag, den winter op de vrugtbaare jaargetyden doet volgen , om onze vermoeide lighaamen en den uitgemergelden grond tyd tot ruft te geeven, die het hulpmiddel nevens de kwaal plaatft, die, ons aan behoeften onderwerpende , ons alle middelen ter vervulling derzelveri, en wel op eene aangenaame wyze, heeft gefchonken, die, in een woord, den menfch alles verleent, wat hy noodig heeft tot zyn geluk ; getroffen , door deeze eigenfchap der godheid , noemt onze wysgeer dezelve Voorzienigheid', en, by mangel van ze te kunnen befchouwen, als met de andere eigenfchappen van het opperweezen een zelfde geheel uitmaakende, befchouwt hy ze, als eene foort van onderfcheiden hoedanigheid, welke hy, als 'twaare, van God afzondert, om 'er zig eeniglyk mee bezig te houden, en langs dien weg beter bevatting van dezelve te erlangen.
Doch lettende op de wyde uitgeftrektheid des Heelals, het talloos tal van werelden, die, in 't ongemeeten ruim, draajen en voortrollen, de meenigte van zonnen, rondom welken , als de middelpunten van haare ftelfels, deeze werelden zig beweegen, van redelyke en redenlooze weezens, die ze bewoonen , van verfchillende
A 3 ge-



6
ONDERZOEK NOOPENS EENE
gebeurteniifen , welken deeze weezens veroorzaaken, door de orde en plaats der dingen te veranderen, en ze te doen dienen tot gebruiken , lynregt ftrydig met die, waartoe zy gefchikt waaren, op dit alles lettende flaat de inbeelding verbyfterd,en neigt het oordeel,om te twyfelen, of diezelfde voorzienigheid, die de groote gebeurteniffen beftiert, en de algemeene wetten, tot onderhoud en bewaaring des Heelals noodig, handhaaft, zig ook aan kleine ongeregeldheden laat gelegen leggen.
Hieruit is , waarfchynelyk , het gevoelen ontftaan van tweeërlei Voorzienigheid, de eene algemeen, de andere byzonder, welk gevoelen ik gaa onderzoeken, om, zoo ik kan, een voldoend antwoord te geeven op de vraag, die 't onderwerp deezer verhandeling is.
't Zal niet noodig zyn aan te merken, dat ik fpreek als Wysgeer,niet als Godgeleerde, en alleen volgens de orde der natuur, niet volgens die der genade.
Laat ons aanvangen met, is 't mooglyk, te bepaalen, wat men door Voorzienigheid te verftaan hebbe.
God maakte het beftek des Heelals, door zyne oneindige fVysheid.
Hy fchiep het Heelal volgens dit befcek, deelde aan hetzelve de noodige beweeging mede, en onderhoudt deeze beweeging door zyne Almagt.
Hy draagt zorg, dat het Heelal in ffcand blyve , en alles, daarin , ter volvoering des voorgeftelden ontwerps famenloope, door 't geen men zyne Voorzienigheid noemt.
By gevolg is zyne Voorzienigheid niets anders, dan de
fa-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. ?
famenwerking zyner oneindige Wysheid en Magt ter bewaaring en beftiering des Heelals.
Ofwel, Gods Voorzienigheid is niets anders, dan zyne bewaar en de en beftier en de Almagt; want de medewerking zyner oneindige Wysheid wordt door den bynaam van beftierende aangeduid.
Dit nu gefield zynde ftaat ons te onderzoeken, of de Voorzienigheid beftendiglyk te werk gaa volgens algemeene, vafte en onveranderlyke regelen , dan of zy zulks alleen gewoonlyk doe, en in fommige omftandigheden dezelven niet volge.
In 't eerfte. geval, dat is, wanneer de Voorzienigheid beftendiglyk te werke gaat j volgens voorafgezette algemeene, vafte en onverandelyke regelen, bezorgt zy alles door middel van deeze regelen , en kunnen wy haar niet beter noemen dan onbepaalde Voorzienigheid *.
In het tweede geval, daar de Voorzienigheid deeze algemeene,vafte en onveranderlyke regelen gewoonlyk volgt, en fomtyds niet, kunnen wy haar zeer wel, naa de omftandigheden, onderfcheiden door de benaamingen van algemeene en byzondere Voorzienigheid.
Op dien voet, derhalven, valt de vraag: Is er alleen eene onbepaalde Voorzienigheid?
Of: Is de Voorzienigheid, doorgaans, algemeen, en, in enkele omftandigheden, byzonder ?
Dat is: Werkt Gods bewaar ende en beftierende Almagt, beftendiglyk , volgens algemeene, vafte en onveranderlyke regelen?
Of
(*) Univerfelle.



8 ONDERZOEK NOOPENS EENE
Of: Werkt zy gewoonlyk volgens deeze regelen, en fomtyds niet ?
Nademaal het volgens de opgegeeven vraag, zyn zou, „ om zekere uitwerkfels voor te brengen, die, vol„ gens de algemeene regelen niet zouden voortko„ men", zoo zouden deeze regelen dan ongenoegzaam zyn ; 't geen nog klaarder blykt uit de woorden , die volgen : „ zoo nogthans , dat zig , in dee5> ze uitwerkfelen niets aan ons vertoone, 't geen „ men een wonderwerk kan noemen" ; dat is , niets met de algemeóne , vafte en onveranderlyke regelen ftrydende , niets , het welk dezelven uitfluit of opfchort. Want dat noemt men een wonderwerk. Alles , nu, wat gefchiedt, zonder verbreeking , wederftreeving of opfchorting van vafte regelen , is buiten het bereik deezer regelen, die gevolgelyk daartoe ongenoegzaam zyn.
Laat ons, om deeze redeneering nog meer klaarheid by te zetten, aanmerken, dat men, door algemeene regelen in de regeering der Wereld, niets anders verftaan kan, dan voorafgaande goddelyke befluiten, uit kragt van welken, dezelfde oorzaaken , in dezelfde omftandigheden, altyd dezelfde uitwerkfelen voortbrengen.
Laat ons, voorts, wel bedenken, dat een regel niet minder vooraf bepaald, algemeen, vaft en onveranderlijk is, om dat dezelve , maar zelden, gevolgd worck, zoo, ten minften, dat wy het merken kunnen.
Nu , indien de Voorzienigheid doorgaans algemeen en fomtyds byzonder is, zyn de regelen der algemeene Voorzienigheid, in eenige gevallen, ongenoegzaam.
Maar



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 9
Maar ongenoegzaam kunnen zy niet zyn, dan door gebrek aan magt in God, of door zyn wil.
'Er zyn alleen twee oorzaaken, die gebrek aan magt in God kunnen voortbrengen : Of hy heeft de gevallen niet voorzien , waarin de algemeene regelen niet toereiken , of, die voorzien hebbende , heeft hy zig geene toereikende, en voor alle gevallen dienftige, algemeene regelen kunnen voorftellen.
Vooruitzigt of Voorweete'afchap , is , dunkt my , een noodzaaklyk gevolg van oneindige Wysheid. Eenen Geleerden , die veele verkregen kundigheden bezit, en bygevolg veel geheugen, maar zoo weinig oordeel, dat hy geen befluit, met zekerheid , kan opmaaken, zullen wy nooit wys noemen. Doch Vooruitzigt is niets anders , dan bekwaamheid , om uit onbetwiftbaare waarheden , gelyk voorleden en tegenwoordige gebeurtenifTen , te befluiten , wat naderhant daaruit zal voortkomen. Kan, wyders, demenfch, ondanks de kortheid van zyn gezigt, zoo verre komen in 't vooruitzien, dat hy meenigte van dingen te vooren gewaar wordt, wat zal ons dan beletten, het vermoogen van alles vooruit te zien aan God toe te eigenen. Let men , inderdaad, op het verbaazend onderfcheid , dat 'er is tullchen het fchepfel en den fchepper , tuiTcheii een onvolmaakt en een volmaakt weezen, dan moet men erkennen, dat, zoo de menfch, flegts in een fchaakfpel, fommige zetten van zyn party, met eenige zekerheid, vooruit kan berekenen, dat God, dan, het bellek des Heelals, door zyne volmaakte Wysheid, vormende , al wat gebeuren zou,
B als



I0 ONDERZOEK NOOPENS EENE
als in een oneindig verfchiet, heeft kunnen ontdek-
^Laat ons nog aanmerken , dat ons vooruitzigt toeneemt j naa maate wy in kennis vorderen. De waarheid deezer aanmerking is al te blykbaar, om bewys noodig te hebben. Wiskundige, Starrekundige, Geneeskundige, Scheikundige, alle Geleerden en Kunftenaars, in een woord, wat zouden zy weezen, mdien zy niet voorzien konden, waarop deeze en geene werkingen en maatregelen zouden uitloopen, en dit hun vermoogen met den aanwas hunner kundigheden niet evenrediglyk vermeerderde? 't Is , derhalven, klaar, dat God, wiens weezen de zetel aller volmaaktheden, of liever de volmaaktheid zelve is, het vermoogen van vooruit te zien in de hoogfte volkomenheid bezitten
m°lkweetniet, of ik het wel heb. Doch, mynsagtens, is dit bewys onwedcrfpreekelyk, en toont het, met de bygebragte gelyksoortige redeneeringen vereemgd, middagklaar, dat God het vermoogen heeft van alles
vooraf te zien. Al wat mooglyk is valt onder Gods magt. Anders
is hy niet Almachtig.
Al wat geene tegenftrydigheid vervat, dat is, aues, van welks mooglykheid 'smenfchen verftand een klaar en onderfcheiden begrip heeft, is mooglyk. ; ■
Elk menfch, het denken en overweegen eemgzms gewend, heeft, zekerlyk, een zeer klaar en onderfcheiden denkbeeld van de mooglykheid der voorkennis , en deeze vervat niets tegenftxydigs.
' iviv-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. II
Myne leezers en beoordelaars zyn te veel verlicht, dan dat ik het befluit hiervan behoef op te maaken.
Doch, nademaal ik, in 't vervolg, het beginfel zal noodig hebben, dat Godts Almagt beftaat in alles te kunnen doen, wat geene tegenftrydigheid vervat, en daarom nog te meer alles, waarvan 'smenfchen verftand de mooglykheid klaar begrypt, zal ik hier by dit denkbeeld een oogenblik ftilftaan.
Ik zie niet, welke andere paaien men aan de Almagt kan Hellen, dan de mooglykheid; en al wat geene tegenftrydigheid vervat is mooglyk.
Aan den anderen kant is 't vry klaar, dat 'er geene tegenftrydigheid kan weezen in eenig ding, waarvan 'smenfchen verftand de mooglykheid duidelykbegrypt, fchoon daarom niet alles, wat geene tegenftrydigheid vervat, door ons verftand duidelyk kan begreepenworden Zoo draa, derhalven, een ding van dien aart is, dat ons verftand in ftaat zy, deszelfs mooglykheid duiddelyk te begrypen, kan 'er vooral geene tegenftrydigheid in weezen, en God vermag alles, welks mooglykheid het menfchelyk verftand klaar en onderfcheiden begrypt. Doch alles, wat ongerymd is, is tegenftrydig; want deszelfs ongerymdheid wordt uit deeze tegenftrydigheid gebooren.
Men kan ons, dienvolgens, niet tegenwerpen, dat God ongerymde dingen vermag, om dat ons verftand die klaar begrypt; te minder kan men het doen, omdat, inderdaad, ons verftand deeze ongerymde dingen niet klaar begrypt. Men moet daerenboven wel aanmerken , dat magt te hebben om een ding te doen zeer veel B 2 ver-



12 ONDERZOEK NOOPENS EENE
fchilt van die magt te willen oeffenen. Eene zaak fchoon niet ongerymd, niet tegenftrydig, en dus mooglyk, kan, egter, ten zelfden tyde, belachelyk of volmaakt nutteloos zyn. In dat geval kan God, zekerlyk, die zaak doen; ten minften zie ik geen reden, om zulks te ontkennen; doch aangezien Godts oneindige wysheid kan 'er geen grond zyn, om te beweeren, dat hy zyne magt te vergeefs en zonder eenige vrugt zou willen oeffenen.
Indien onze redeneering doorgaat heeft God alles kunnen voorzien, en'zoo is het niet by mangel van voorkennis, dat hy geene algemeene regelen, voor alle gevallen dienftig, heeft vaftgefteld.
Wanneer men zelfs het gevoelen van hun, die de voorkennis der toekomende gebeurlykheden iochenen, zonder lochening van de voorkennis in *t algemeen,' aannam, zou het evenwel niet by mangel van vooruit, zigt weezen, dat God geene algemeene regelen, in alle gevallen dienftig, hadt vaftgefteld. Want alle mooglykegevallen voorzien hebbende, kon hy algemeene regelen vaft ftellen, die voor alle gevallen genoegzaam waaren, fchoon fommigen deezer regelen, in 't gebruik, niet te ftade kwamen.
Heeft, derhalven, God alles kunnen voorzien, en is het niet by mangel van voorkennis, dat hy geene algemeene regelen, in alle gevallen dienftig, vaftgefteld heeft, dan blyft ons maar overig, te onderzoeken, of hy ook onmagtig geweeft zy, om alles door algemeene regelen te bezorgen. Hoe meer ik het overweeg, hoe minder ik eenige tegen



BYZONDERE VOOZIENIGHETD. 13
genftrydigheid ontdek in het denkbeeld, dat God alles bezorgt door algemeene regelen. Schoon het een denkbeeld zy, dat grootfch en flout voorkomt, ik befef, egter, deszelfs mooglykheid, en op de voorheen gelegde gronden kan ik niet nalaaten te beflui ten, dat God genoegzaame algemeene regelen heeft kunnen vaitltellen.
Onderftel, daarenboven, eene gebeurtenis van dien aart, dat zy onder de algemeene regelen niet valt, en dat God daarin voorzien moet door eene byzondere werking van zyne Almagt en Wysheid, of door eene byzondere Voorzienigheid. Hierop zeg ik, dat God, in den beginne, by de algemeene regelen, volgens welken zyne onbepaalde Voorzienigheid werkt, een regel meer kon voegen voor de gebeurtenis, waarvan wy fpreeken, nademaal hy die kon voorzien. In dat geval zouden de algemeene regelen, met één, inderdaad, vermeerderd, genoegzaam geweeft zyn, en heeft Godt fteeds alles\ volgens algemeene regelen, kunnen bezorgen, of alleen door eene onbepaalde Voorzienigheid werken.
Men kan aanmerken, dat hier geene onmagt plaats heeft aan Gods zyde, maar aan de zyde van het Schepfel, dat, bepaald zynde van natuure, zig niet, in alles, maGods Almagt kan lchikken; om 'er dan by te voegen: 'Er kunnen des gevallen zyn, waarin de onbepaalde voorzienigheid niet bekwaam is ter voorkoming van ongeregeldheden, uit de onvolmaaktheid van het fchepfel ontftaande, en waarin, by gevolg, de byzondere Voorzienigheid niet gemift kan worden. Doch ook hierop geeft de bygebragte redeneering een antwoord aan de hand. Want die gevallen kon God voorzien, gelyk alB 3 le



14 ONDERZOEK NOOPENS EENE
le de overige, en by zyne algemeene Voorzienigheid voegen 't geen haar ontbrak, om onbepaald te zyn; dat is, eenig meer vermoogen aan zyne algemeene Voorzienigheid geevende, kon hy 'er eene onbepaalde van maaken.
En wat is, wyders, die onvolmaaktheid van het fchepfel, waardoor het zig naa Gods Almagt niet kan fchikken. Of zy valt, of zy valt niet, in het ontwerp van den Schepper. Valt zy 'er in, dan heeft hy ze opgemerkt, en met zyn ontwerp vereenigd op zulk eene wyze, als tot deszelfs vervulling beft was, en dan kan zy niet uitgeflooten zyn van, noch wederftand bieden aan, zyne algemeene en byzondere, dat is, zyne onbepaalde Voorzienigheid. Want het ftondt, gelyk wy reeds gezegd hebben, van den aanvang af, aan God, deezetwce Voorzienigheden tot ééne onbepaalde te brengen. Eene bepaalde onvolmaaktheid van zekere foort van fchepfelen, valt die niet in Gods ontwerp? Van waar komen dan deeze fchepfelen? Hebben zy hun beftaan van het kwaad beginfel der Manicheen? Want valt deeze onvolmaaktheid niet inhet ontwerp des Scheppers en is zy egteraandebedoeldefoortvanfchepfelenonaffcheidelyk verknógt, dan valt de foort zelve niet.in het ontwerp dat God verkoozen heeft, en zoo is zy, aan een kwaad beginfel, haar beftaan verfchuldigd.
Nadit alles, dunkt my nog, dat deeze voorgewende onmagt van het fchepfel, om zig te fchikken naa de Ah magt des Scheppers, in het weezen der zaake, de onmagt is van den Schepper zeiven, met zyne onmagt, om een volmaakt Schepfel, en dat zig, m alle gevallen, naa de Almagt fchikt, voor te brengen, maar zyne on-
magt.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 15
magt, om een ontwerp te maaken, voor een onvolmaakt fchepfel, welks onvolmaaktheid zig, in alles, naa de Almagt niet fchikt, voegende. Gelyk God alles voorzien heeft, zelfs voor de fchepping, zoo heeft hy voorzien, wanneer en waarin de onvolmaaktheid van het fchepfel zyn ontwerp zou wederflreeven. Doch van zyn ontwerp en de middelen, om het uit te voeren, meefler zynde, kon hy het verfchikken en veranderen, zoo dat de onvolmaaktheid van het fchepfel daarin plaats kreeg, zonder hetzelve eenig nadeel toe te brengen.
Laat ons wel bedenken, dat het, voor zoo veel God het onderwerp, daar hy op werkt, of het fchepfel kent, regelregt tegen zyne wysheid zou aanloopen, een ontwerp te maaken, het welk zyn fchepfel zou kunnen wederflreeven of ontgaan. Indien, derhal ven, de onvolmaaktheid van het fchepfel zoodanig is, dat zy tegenfland biedt aan de uitvoering van Gods ontwerp, dan wordt deeze onmagt van het fchepfel, metterdaad, onmagt in den Schepper, die of geen kennis of geen vermoogen genoeg gehad heeft, om een ontwerp te maaken, voor de zwakheid van 't fchepfel voegende.
Uit alles, derhalven, wat wy tot hier toe zagen, meen ik te moogen befluiten, dat geenerlei gebrek van magt in God hem belet heeft voor alles te zorgen door algemeene regelen, of dat, zoo twee Voorzienigheden, de eene algemeen, de andere byzonder, het Heelal bewaaken, de reden hier van geenszins is, dat hy niet voor alles heeft kunnen zorgen door eene onbepaalde Voorzienigheid.
Maar by heeft het niet willen doen.
Uit



16 ONDERZOEK NOOPÉNS EENE !
Uit de ondervinding is dat niet te bewyzen. Want, om te weeten, als 'er iets byzonders, en dat met 'treffende omftandigheden gepaard gaat, voorvalt, of het gewrogt zy door eene byzondere Voorzienigheid, zou men de paaien der algemeene kennen moeten, en buiten eene onmiddelyke openbaaring van God is het, denk ik, niet wel mooglyk, op onderftelling niet flegts van eene onbepaalde, maar van eene - algemeene en eene byzondere Voorzienigheid, te bepaalen, waar het vermoogen der eerfte eindigt, om voor dat der laatfte plaats te maaken.
Laat ons nogthans eene pooging doen, om van de waarheid van ons voorftel nog meer overtuigd te worden , en ons onderwerp nog volkomener te bevatten, en laat ons, in deeze pooging, onze aa'ndagt veftigen op 't geen wy zeker weeten.
'Er zyn wetten, en voor de natuurlyke, en voor de zedelyke wereld.
In 't natuurlyke, kan men gelooven, datwy den loop der dingen zoo wel kennen, dat eene byzondere Voorzienigheid bezwaarlyk zou kunnen werken, zonder dat de menfch haar gewaar wierdt? 'tls, nogthans, waar, dat alles, by voorbeeld, volgens den loop der natuure, derwyze, kan ingerigt zyn, dat fommige gronden, en zekere Jaaren, onvrugtbaar, fommige geneesmiddelen, in zekere gelegenheden, voor een zieken, gevaarlyk mocften weezen, en dat, niettemin, eene byzondere Voorzienigheid, door eene enkele omftandigheid, op eene voor de menfchen onmerkbaare wyze, te veranderen, deeze gronden vrugtbaar, en deeze geneesmiddelen heilzaam zou kunnen maaken. Nademaal wy,
in



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 17
in dat geval, de verandering der omftandigheid niet merken zouden, en nademaal, volgens alle bekende algemeene regelen, de gronden onvrugtbaar hadden moeten blyven, en de zieke fterven> zouden wy vinden, dat de uitkomften tegen de algemeene regelen ftreeden, of, ten minften, onder dezelven niet vielen, en dus tot het wonderdaadige behoorden, 't geen, volgens de bepaaling der opgegeeven vraag, de byzondere Voorzienigheid niet raakt 5 en met dit alles zouden deeze uitkomften niets minder, dan wonderdaadig zyn, noch de paaien der byzondere Voorzienigheid eenigzins te buiten gaan, 't en waare de onmerkbaare verandering zelve zig in dat geval bevondt, waar over wy niet zouden kunnen oordeelen, juift, om dat zy voor ons onmerkbaar is.
Maar zoo de omftandigheid zelve voor ons onmerkbaar geweeft waare, zouden zy 'er niets van geweeten, hebben, en, onkundig van de befliffende omftandigheid, zouden wy, of in eene voorzigtige twyffeling gebleeven zyn, of ons zoo loffelyk bepaald hebben, dat wy, door de uitkomft in onze verwagting te leur gefteld, natuurlyker wyze onze dwaaling aan ons zeiven moeiten wyten, en niet aan de tuffchenkomft eener byzondere Voorzienigheid, en zoo wy_ ze nochtans aan eene byzondere Voorzienigheid wilden toefchryven, zou zulks geheel zonder grond zyn.
Dat is 't niet al. Onderftel, dat wy de befliffende omftandigheid, die te vooren onmerkbaar voor ons was, naderhant ondekken. Kennen wy den invloed der algemeene Voorzienigheid dan genoeg, om te weeten, of zy de befliffende omftandigheid niet veranderd heb-
C bè.



l8 ONDERZOEK NOOPENS EENE
be, dat is, of deeze verandering niet een noodzaaklyk .en onvermydelyk gevolg zy van zekeren farnenloop van oorzaaken en gewrogten, welken de algemeene Voorzienigheid beftierde.
Wy zyn, derhalven, metterdaad, in eene groote onzekerheid ten acnzien van de natuurlyke wereld. En ten aanzien van de zedelyke is 't nog erger. De menfch werkt volgens de denkbeelden, welken hy, als hy werkt, voor zynen geeft heeft. In welkeen orde volgen deeze denkbeelden clkanderen? Dikwils komen 'er eensklaps zeer gewigtige by ons op. Ontftaan die volgens algemeene wetten, of zyn zy ons onmiddelyk van God ingegeeven ?
Laat ons zelfs wel meenen te weeten, hoe verre de algemeene regelen zig uitftrekken, wie verzekert ons, dat wy niet eerlang ontdekken zullen, dat zy veel verder reiken. Die weinigen, die wy 'er van kennen, hebben wy niet ontdekt, dan ongevoelig, by uitftek langzaam , en dan nog maar zeer onvolmaakt.
'tls, eindelyk, klaar, dat men, gelyk wy in't begin reeds aangemerkt hebben, door algemeene regelen niets anders verftaan kan, dan voorafgaande Goddelyke befJuiten, uit kragt van welken, dezelfde oorzaaken, in dezelfde omftandigheden, altyd dezelfde uitwerkzelen voortbrengen. En kunnen wy, op dien voet, de uitkomften, die ons voortgebragt fchynen door eene byzondere Voorzienigheid, naauwkeurig genoeg waarneemen, om zeker te zyn, dat ons niets ontfnapt is, dat wy fteeds wel gezien hebben, en dat wy dus zeggen moogen: In die twee gevallen waaren de omftandigheden volkomen gelyk, en de uitkomften geheel verfchillende? Dus moet
men



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 19
men den invloed van tweeërlei Voorzienigheid daarin erkennen.
Men moet zig, derhalven, getroostten, in onzekerheid en onkunde te bly ven, of zig wenden naar een anderen kant, dien naamlyk, van redenkaveling.
Alvoorens in dit onderzoek te treeden, dat is, alvoorens na te gaan, of wy, het licht onzer reden volgende, toeftaan moeten, dat God de wereld heeft willen regeeren door een onbepaalde Voorzienigheid alleen, dan door eene algemeene en eene byzondere te famen, zal 't niet ongepaft zyn, het denkbeeld, dat wy ons van de Godheid moeten vormen, zoo veel mooglyk, te bepaalen.
Hier, dunkt my, hoor ik twee geheel ftrydige partyen uitvaaren, en my, elk volgens zyne beginfelen, veroordeelen.
Hoe! zegt de hedcndaagfche wysgeer, gy vindt zwaarigheid, om door ondervinding te bepaalen, of'er eene of twee Voorzienigheden zyn. Gy erkent uw onvermoogen, om, den draad der ondervinding volgende, eene van de wyzen, op welken God werkt, te doorgronden , en gy hebt de verwaandheid van te willen redeneeren over den wil van een weezen, 't geen ons zoo luttel bekend is, dat wy fchier in verzoeking zyn, om deszelfs beftaan te lochenen? En die roekelooze verwaandheid brengt gy ver genoeg, om het denkbeeld van dit weezen te willen fchetfen.
Godloos menfch, roept de bygeloovige, de dwecper, met verontwaardiging, niet genoeg agtende een onbefchaamd oog te flaan op Gods Voorzienigheid in C 2 de



20 ONDERZOEK NOOPENS EENE
de regeering deezer wereld, durft gy nog redeneeren over dat onbegrypelyk weezen, 't welk gy flegts, in de bewuftheid uwer nietigheid, dienen, en over deflelfs wil, diengy, in het ftof, aanbidden moeft?
'Er is, weet ik, geen zekerder weg, om twee partyen te mishaagen, dan die juift tuflchen hen beiden doorloopt. Ik zal het, nochtans, waagen, dien in te flaan, zonder bekommering over de gevolgen. Liefde tot de waarheid, begeerte, om haar, indien mooglyk, te ontdekken, deeden my alleen de pen opvatten, en zy alleen, beloof ik, zullen my, in alle myne navorfchingen, bellieren.
Tot den wysgeer, derhal ven, zal ik zeggen: Of ik bedrieg my grootelyks, of het befte en zekerfte is altyd, met het grondbeginfel aan te vangen, om 'er dan de andere, daarin vervat, met derzelver gevolgen, uit af te leiden. Willen wy voordeel trekken uit feiten, willen wy den draad der ondervinding volgen, dan moeten die feiten binnen ons bereik zyn, dan moet deeze draad nergens breeken, noch ons gezigt ontwyken. Indien ik zoo ver kan komen, dat ik, eenigermaate van de Godheid een denkbeeld kryg, zal ik, dunkt my, daaruit, met vry veel zekerheid kunnen afleiden, of zy flegts plaats heeft willen geeven aan ééne Voorzienigheid, dan ook nog aan eene andere.
Wat den bygeloovigen, den dweeper betreft, dien zal ik, by de hand vatten, en doende hem by my neuerknielen, zal ik zeggen ?
Oneindig Weezen, geever van alle goede giften, zoudt gy ons met verftand en oordeel begaafd hebben, op dat
wy



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 21
wy het verwaarloosden, of alleen gebruikten in zaaken van klein belang? Zoudt gy uw fchepfel het vermoogen gefchonken hebben, om uwe voetftappen te ontdekken in alle uwe werken, op dat het van dezelven flegts een ledig aanfchouwer waare, zonder ooit eenige pooging te doen, om ze te volgen, en zoo tot u te naderen? Zou het u belgen, dat de zwakken fterveling, zig toeleggende op het wel gebruiken van de edelften uwer gaaven, zig over u durft verwonderen, en zyn beft doen, om u beter te leeren kennen, ten einde u met meer luft en yver te beminnen en te dienen? Neen, voorwaar. Doch wat vermoogen wy, zonder U ? 'tBehaageUdan, oneindig Weezen, 'tbehaageU onzen geeft zelf te verfterken en te verlichten, op dat onze nafpooringen niet ydel zyn! 'tBehaageu, wel inzonderheit, denzelven in dier voege te regelen, dat wy, uwe grootheid, en alle onze zwakheid gevoelende, geen prooi worden van dwaazen hoogmoed, van eene kinderagtige verwaandheid, die ons doet lochenen 't geen wy niet verftaan, of ons in een maalftroom van beuzelagtige nafpooringen werpt, noch ook van eene laffe moedeloosheid, die ons afwendt van een loopbaan, aan welks einde het grootfte geluk ons verbeidt, waarvoor wy hier op aarde varbaar zyn, het geluk van de edelften onzer kundigheden te volmaaken.
Men bedriegt zig, myns agtens, als men wil, dat wy van de Godheid naauwlyks eenig denkbeeld kunnen vormen, zoo klaar en onderfcheiden, dat wy in ftaat zyn, om eenigermaate te redeneeren over derzelver natuur, en daaruit gevolgen af te leiden; of liever men C 3 ver-



11 ONDERZOEK NOOPENS EENE
verwart twee zeer verfchillende dingen met eikanderen, te weeten, de hoedanigheden of eigenfchappen van een weezen, en de wyze waarop het beftaat, of dat geen, waardoor het is, dat het is. De eerfte kunnen ous bekend zyn zonder de laatfte. Wy weeten, buiten allen twyffel, dat de Zon, op de eene of andere wyze, de bron is van licht en warmte. Maar hoe beftaat de Zon? Waaruit is zy zamen gefteld? Hoe kan zy, onophoudelyk ftroomcn van licht en warmte doen vloejen, zonder zig ooit uit te putten? Dat weeten wy niet.
Zie daar een zinnebeeld onzer kundigheden van God. Alles verkondigt ons zyn beftaan, zyn magt, zyne wysheid, zyne eenheid. Te minder kan men aan deeze waarheden zyne toeftemmig weigeren, om dat, hoe meer wy de natuur beoffenen en kennen leeren, hoe meer wy zien, dat de in fchyn nadeeligfte gewrogten der Almagt fteeds algemeene wetten volgen (het welk een ontwerp en wysheid toont) ja, dat meer is, eene maate van goed voortbrengen, die de maate van kwaad evenaart, en dien niet overtreft.
Zoo als ik de zaak befchouw, is 't overtollig verder te gaan in 't -onderzoek der Goddelyke eigenfchappen. Want de volmaakte wysheid vervat, myns agtens, de hoogfte rechtvaardigheid, daar wederom de waare goedheid in begreepen is. Rechtvaardig te zyn is dat niet het zelfde, als zorg te draagen, dat elk zyne beftemming volge? Moet men, om zorg daar voor te draagen , deeze beftemming niet volmaaktelyk kennen ? En hangt deeze kennis niet af van de volmaakte wysheid?
Doch



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 23
Doch, als men zorge draagt, dat elk doe het geen hy, volgens zyne bekwaamheden moet doen, zal men hem niets meer vergen; dat is, zyne misflagen uit zwakheid of onkunde zal men hem vergeeven; men zal ze verfchoonen of verhelpen; en hierin beftaat de Goddelyke goedheid of barmhertigheid.
Door deeze wyze van befchouwen, meen ik, dat men Gods goedheid en barmhartigheid, die den geenen, welken zig daaromtrent bezig hielden, dikwils vry wat moeite gebaard hebben, kan over een brengen. Naa onze denkbeelden van de rechtvaardigheid kan eene menfehelyke daad zeer ftrafbaar zyn, en nogtans ongeftraft blyven, zonder kwetfmg van de Goddelyke, als die weet, dat de menfeh daartoe vervallen is door. zyne natuurlyke zwakheid, en zoo verre nog vermeerderd door de omftandigheden, dat hy zenietwederftaankon. Oordeelende, in dat geval, volgens zyne denkbeelden van de regtvaardigheid, en ziende , dat God niet ftraft, fchryft de menfeh zulks toe aan zyne goedheid en barmhartigheid, terwyl het niets anders is, dan een uitwerkfel van zyne wysheid. Insgelyks kan eene andere daad ons niet zoo kwaad voorkomen, dat zy ftraf verdiene, en evenwel ftraf van God ontvangen, zonder zyne goedheid en barmhartigheid t' onswaart eenighzins te verkorten; nademaal deeze daad gepleegd is door iemant, die de verzoeking zeer wel kon overwinnen.
Straf of belooning uit te deelen, niet enkel, naa de daad in zig zelve, maar ook, naa alle de omftandigheden, is, zal men zeggen, zoo wys'alsregtvaardig, doch het is niet, barmhartig te zyn. Ikantwoorde, datmyns
ag-



24 ONDERZOEK NOOPENS EENE
agtens, deGoddelyke goedheid en barmhartigheid, zoo als zy doorgaans begreepen worden, eeniglyk beftaan in de verbeelding of denkwyze der menfchen. Want, indien God vergeeft, zonder eenige beweegreden, dan houdt hy op wys te zyn; en vergeeft hy, ingevolge van eene beweegreden, dan is het zyne wysheid, die dat geen doet, het welk wy, als de beweegreden voor ons verborgen blyft, aan zyne barmhartigheid alleen toe te fchryven.
Wy hebben dan een vry klaar denkbeeld van het beftaan eener Eeuwige, Almagtige en'Alwyze eerfte Oorzaak. Maar wat is, eigenlyk, deeze oorzaak ? Waardoor is zy het geen zy is ? Welke is haare wyze van beftaan ? Dat weeten wy niet. Maar deeze onkunde verbiedt ons geenszints te redeneeren over 't geen wy kennen , over haare eigenfchappen.
Volgens het denkbeeld, derhalven, dat wy van God hebben én moeten hebbén, ftaat ons nu te onderzoeken, of het zyn wil geweeft zy, algemeene regelen voor de regeering der wereld vaft te ftellen, die ongenoegzaam zyn, en welker gebreken hy van tyd tot tyd vervullen moet, door de werking eener 'byzondere Voorzienigheid..
Het enkel noemen van dit voorftel bewyft deszelfs valfchheid. In wien kan het komen, dat de hoogfte Wysheid. ongenoegzaame regelen heeft willen vaftftellen?
Indien men 't nogthans aannam, zou 'er uit vloejen, dat God, in zulken gevalle, nu en dan, door eene byzondere Voorzienigheid, heeft willen verhelpen, 't geen deeze regelen in wanorde lieten, dat is, dat de opperfte
Wys-



BYZONDERE VOOZIENIGHEID. 25
Wysheid den minft eenvoudigen weg heeft willen verkiezen.
Alles vereenigt zig ten bewyze van de valfchheid deezer Helling. Het bloot redenslicht zegt ons, dat zulk een werkman de bekwaamfte is, die het meefl uitregt met de minfte middelen. En wy zouden deeze bekwaamheid in God niet erkennen ?
't Geen de reden ons leert wordt nog verder bevestigd door ondervinding en waarneeming. Hoe gemeenzaamer wy worden met de natuur en haare verfchynfelen, hoe meer wy het opperfte Weezen zien werken door de eenvoudigfte middelen. De Eleétriciteit, de Donder, het Noorderlicht, deZeilfteen, hebben zoo veel gemeenfchap met eikanderen, dat de befte natuurkundigen het vry wel eens zyn, om ze aan dezelfde Oorzaak toe te fchryven. Men weet, hoe veel invloed de Eleétriciteit heeft op den groei der planten, en hoe veel invloed deezen, naa maate zy in de zon of in de fchaduw groejen, op de gezondheid der lugt. Planten, die in eene bedorven lugt groejen verbeteren dezelve, dat is, zyflorpen, tot haar voordeel, op, 'tgeen men Gas en vafte of Mephytique lugt noemt, en ontlasten 'er de gemeene lugt van, die zy dus zuiveren. Met behulp derzelfde vafte lugt, is het den Heer ACHARD, een jong, maar fchrander en beroemd natuurkundige te Berlyn, gelukt kriftallen te maaken. Daar benevens merkt Doótor FORSTER *, bekend door zyne reis
. rond-
(*) Zie 's mans brief aan Profeiïbr Lichtenberg, in het tweede blad des eerften Jaars van 't Hoogduifch Journaal, getyteld: Gcttingifcker Maganin der IFiffenfcbaftm und Litteratur. 8vo. Gottingen. 1780.
D



QÖ ONDERZOEK NOOPENS EENE
rondom de wereld met den doorlugtigen en ongelukkigen Kapiteyn COOK, aan, dat de opgeflorpte vafte lugt medewerkt tot het voortbrengen van de kleur niet flegts, maar ook van den fmaak der bladen en vrugten. En zyn de winden ook niet waarfchynlyk een vafte lugt, in de Lente en den Herfft, wanneer zy meenigvuldigft en geweldigft zyn, losgemaakt door de als dan algemeene gifting der natuur, en in de andere Jaargetyden door eenige byzondere gifting, welker uitdamping de zwarte en dikke wolken veroorzaakt, die deeze winden Voorgaan of volgen.
Zoo hebben, dan, de Ele&ricte, de Donder, het Noorderlicht, de Zeilfteen, de groei der planten en fteenen, de kleur en fmaak der vrugten, en de winden, vermoedelyk, eene en dezelfde oorzaak. Met goed regt, derhalven, moogen wy befluiten, dat, in 't natuurlyke, de opperfte Wysheid de eenvoudigfte middelen overal gebruikt, dat zy uit eene en dezelfde zaak alle mooglyk voordeel trekt. Men zal my hoop ik niet tegenfpreeken, als ik zeg, dat zulks ook plaats heeft in 't zedelyke, tot een vafte regel aanneemende, dat het Opperweezen zig altoos van de eenvoudigfte middelen bedient, of zoo weinig middelen, als mooglyk is, in 't werk ftelt.
Op dien voet, nu, is het meer, dan waarfchynlyk, is het zelfs blykbaar, dat God de wereld regeert door eene onbepaalde Voorzienigheid, niet door eene algemeene, die in fommige gevallen te kort fchiet, en dan geholpen wordt door eene byzondere.
Nog meer: Indien God fomtyds werkt door eene by-
zon-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. $f
zondere Voorzienigheid, zal het, gelyk reeds aangemerkt is, alleen zyn, wanneer eenige uitkomft, onder de regelen der algemeene niet vallende, wanorde in zyn ontwerp of oogmerken zou kunnen veroorzaaken.
Thans gaa ik voort, om aan te merken, dat de menfeh vry is, of niet.
Is hy niet vry, dan doet God zelf hem werken door 't geen men een noodlot noemt; niet egter een blind nootlot; want niemant is langer dwaas genoeg, om dat te Hellen; of, indien 'er van tyd tot tydeenigheethoofd van een fchryver voor een blind noodlot opkomt, doet hy niets meer, dan, als een Papegaay, redeneeringen naklappen, die reeds duizendmaalen tot ftof vergruisd zyn. Indien wy ons daarenboven niet bedroogen hebben, toenwy hier voorzeiden, dat wy een klaar en onderfcheiden denkbeeld hebben van eene Almagtige en Alwyze eerfte oorzaak, is een blind noodlot, oogenfchynelyk, flechts een harflenfehim.
Wanneer, derhalven, God zig verpligt mogt vinden, om eene byzondere Voorzienigheid te doen werken, zou zulks van het noodlot (of God zeiven) voortkomen, dat is, God zou, gelyk een zwak fterveling, zig zeiven niet gelyk geween: zyn, nademaal hy door het noodlot, dat zyn werk is, de regelen der algemeene Voorzienigheid, insgelyks zyn werk, zou verydeld hebben, 't Geen wy hier zeggen fchynen de voorftanders van het noodlot, of de noodzaaklykheid onzer daaden, wel gezien te hebben; want in 't algemeen erkennen zy geene byzondere Voorzienigheid. Eigenlyk gefproken hebben de voorftanders der noodzaaklykheid geene Voorzienigheid D 2 noo*



28 ONDERZOEK NOOPENS EENE
noodig, als welker plaats, byhen, door het noodlot, dat alle daaden van den menfeh regelt, bekleed wordt, ten waare men dit noodlot zelve Voorzienigheid noemen wilde.
Voor 't overige zy het my geoorloofd hier aan te merken, dat den menfeh tot een weezen te maaken, 'twelk niet vry is, op een uitkomt met hem tot een pop te maaken, daar God mee fpeelt, een ongerymd en Godslafterlyk denkbeeld. .Men zal, gewiffelyk, deeze uitdrukking hard vinden. Doch wat behoef ik 'er doekjes om te winden ? Waarom eene zaak te bewimpelen, of te verglimpen, welke het genoeg is ronduit femelden , om de valfchheid derzelve bloot te leggen. En onder welk eene gedaante men de leer van een noodlot vertoone, altoos loopt zy daarop uit, dat de menfeh een werktuig is, welks raderen God, naa welgevallen, beweegt; zedelyke raderen, 't is waar, maar dat maakt geen verfchil.
Indien de .menfeh vry is, gelyk ik meen dat alles ten bewyze hiervan famen loopt, zal hy het zyn, die de gevallen doet ontftaan, tot welken de algemeene Voorzienigheid niet reikt, en waarop dienvolgens de byzondere moet agt geeven, zoo dat deeze zal afhangen van den menfeh, die de reden waarom, den tyd wanneer, en het oogmerk waartoe haare werking vereifchtwordt, bepaalen, of haar ten minften gelegenheid geeven moet, om te werken: Dat is, met andere woorden, Gods bewaarende en beftierende Almagt zal eenigermaate van den menfeh afhangen, ftaande, als 't waare, op fchildwagt, om waar te neemen, wanneer de menfeh
zig



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 29
zig aan de wetten der algemeene Voorzienigheid onttrekt , en te beletten, dat zulks eenige wanorde baare, 't geen my onaanneemelyk voorkomt. Men moet wbl opmerken, dat wy hier niet fpreeken van eene kragt, eene hoedanigheid, eene gefchiktheid, eene werkzaamheid, die God in de ftoffe gelegd heeft (want die is , buiten tegenfpraak, meer of min, aan den menfeh onderworpen) maar van Gods Almagt, of van een der weezenlyke en oorfprongelyke eigenfchappen des Allerhoogften.
Doch ftelt men, het gevoelen van tweeërley Voorzienigheid verwerpende, flegts eene onbepaalde, of wel, ftelt men, dat Gods bewaarende en beftierende Almagt beftendig werkt volgens algemeene vafte en onveranderlyke regelen, door de Goddelyke wysheid in den aanvang bepaald, zoo dat zy voor alle gevallen dienen kunnen (gelyk wy de mooglykheid hiervan getoond hebben) dan krygt alles eene ganfeh andere gedaante. Deeze onbepaalde Voorzienigheid loert, vooreerft, niet? indien ik my zoo mag uitdrukken, op elk van 's menfchen handelingen, om te zien, of 'er ook iets aan te doen valle: Zy laat, wyders, den menfeh in volkomen vryheid, om te doen, wat hy wil; doch wat hy ook doe, de uitwerking blyft binnen de paaien der algemeene regelen, welken God heeft vaftgefteld: Want'smenfchen vryheid kan alleen daarin beftaan, dat hy onder de mooglyke dingen, die onder zyn bereik zyn, die geenen verkieze, welken hy gebruiken wil als middelen ter bereikinge van een voorgefteld oogmerk. De uitwerking hangt af van de Voorzienigheid: Anders zou D 3 de



30 ONDERZOEK NOOPENS EENE
ée menfeh niet flegts vry, maar ook Almagtig zyn: Evenwel, als de menfeh zoo verre gekomen is, dat hy kennis heeft van de algemeene regelen, die, ten opzigte van de dingen, waarvan hy zig als middelen bedienen wil, gezet zyn, weet hy vooraf, welk eene uitwerking zy moeten voortbrengen.
Schoon dit ftuk, eigenlyk, myn onderwerp niet raake, zy het my, egter, geoorloofd, een oogenblik daarby ftil te ftaan, en aan te merken, dat het'voorftel: „ De menfeh is vry, om onder alle de middelen, die binnen zyn bereik zyn, dat geen te verkiezen, 'twelk hem behaagt", 's menfehen vryheid in haare waare gedaante vertoont, met de bepaaling, daarby paffende. Zy, die 'smenfchen vryheid beftryden, verwan-en, dikwils, de uitkomft met de aangewende middelen, en daaruit, dat de uitkomft niet beantwoordt aan hunne oogmerken, of aan die, welken zy in den menfeh onderftellen, befluiten zy, dat hy niet vry is *; of wel, zy verwarren de betrekkelyke (of onvolkomene) met devolftrekte(of volkomene)vryheid, en, aangezien de menfeh, baarblykelyk, geene andere middelen kan kiezen , dan die niet flegts mooglyk, maar ook binnen zyn bereik zyn, befluiten zy, dat hy niet vry is, zonder te bedenken, dat, volgens zulk een befluit, God zelf niet vry zou weezen. Want God kan geen middel kiezen, dat onmooglyk, ongerymd of belachelyk is; zyne Wysheid belet hem zulks; derhalven kan hy niet kiezen,
(*) Zie byzonderlyk (indien het anders vry ftaat, zulk een Schryver, en zulk een boek, in de wysbegeerte, aan te haaien) Questions fur l'Encyclopedie gar des Amateurs, Artkle LIBERTÉ'.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 31
zen, onder alle middelen, geene uitgezonderd, maar alleen onder een zeker getal van middelen; en bygevolg is hy niet vry. Dewyl het ondertuffchen Gods Wysheid is, eene oorfprongelyke en onaffcheidbaare eigenfchap zyner natuure, die hem niet toelaat, andere middelen te kiezen, dan mooglyke en redelyke, is het God zelf, die zig paaien ftelt. En zie daar, waartoe wy geleid worden door de zwakheid van ons verftand, dat, niet magtig zynde God te begrypen of te omvatten, met alle zyne eigenfchappen te gelyk, ons noodzaakt die van eikanderen af te zonderen, en ons niet weinig verlegen maakt, als wy ze met eikanderen willen overeenbrengen.
Een ander voordeel, 't geen my dunkt, dat deeze wyze van 's menfchen vryheid te befchouwen, aanbrengt, is, dat zy reden geeft van de vermenging van goed en kwaad, in dit leeven heertellende. God plaatft den menfeh, by zyne fchepping, in 't midden van een groot getal middelen, die allen goed zyn, als zy, van pas, enbehoorlyk, gebruikt worden, maar die, gelyk al wat goed is, kwaad kunnen doen, als men ze kwalyk gebruikt. Hy geeft den menfeh het vermoogen, om, onder alle deeze middelen, naa welgevallen, te kunnen kiezen, en het noodige licht, om wel te kiezen , waarop hy hem aan zig zeiven overlaat. Doet de menfeh eene kwaade of ontydige keuze, wiens fchuld is het?
Doch, om weder te keeren tot ons onderwerp, laat ons nog aanmerken, dat wy, de paaien der algemeene Voorzienigheid, gelyk getoond is, niet kennende, op
on-



J£ ONDERZOEK NOOPENS EENE
onderftelling van twee Voorzienigheden, die zelfde dingen, welken wy, nu, door onkunde, toefchryven aan eene byzondere Voorzienigheid, ten eenigen dage, zullen toefchryven aan jsené algemeene, voor zoo veel wy, dan, meer verlicht, dé algemeene regelen zullen ontdekt hebben, volgens welken deeze dingen gefchied zyn. Of wel, een kundig menfeh ziet duidelyk, dat eene gebeurtenis totde algemeene Vborzienigheidbéhoon, voor zoo veel hy de fyne draaden bemerkt, die deeze gebeurtenis met de algemeene regelen verbinden, terwyl iemant van minder kundigheid, deeze draaden niet bemerkende, de gebeurtenis aan eene byzondere Voorzienigheid toefchryft. Zoo is meenig ding, 'tgeen, op zekeren tyd, of voor zekere perfoonen, afhangt van eene. byzondere Voorzienigheid, op een anderen .tyd, of voor andere perfoonen, onderworpen aan eene algemeene. Met andere woorden, naa maate een waarneemer in kennis vordert, verdwynt de byzondere Voorzienigheid voor zyn gezigt, zoo dat zy, als hy tot den hoogft mooglyken trap van kennis gekomen is, ongetwyffeld, geheel zal verdwynen, en niets meer zyn, dan een harsfenfehim, in zyne inbeelding geboren, een gevoelen, van allen grond onbloot.
Laat ons by al het gezegde nog eene bedenking voegen , die my eene wiskundige baarblykelykheid fchynt te verfpreiden over de {telling, dat God de wereld alleen regeert door eene onbepaalde Voorzienigheid, en niet door twee Voorzienigheden, waarvan de eene algemeen y de andere byzonder is. Twee Voorzienigheden van God, in de regeering der wereld, onderfteld zynde,
vraag



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 33
vraag ik: Werkt de byzondere Voorzienigheid volftrektelyk zonder maat of regel, of handelt zy altoos op dezelfde wyze, en gebruikt zy altoos dezelfde hulpmiddelen , als dezelfde gevallen met dezelfde omftandigheden wederkomen ? Men zal, ongetwyffeld ja antwoorden : Want neen te antwoorden zou zoo veel zyn, als te beweeren, dat de byzondere Voorzienigheid (die niets anders is, dan de bewaarende en beftierende Almagt, in gevallen, die buiten het bereik zyn der algemeene regelen, werkende) geen geregeld ontwerp volgt, en derhalven niet wylfelyk handelt. Doch werkt de byzondere Voorzienigheid altoos even eens, in gevallen, die volmaakt gelyk zyn, dan volgt zy vafte, onveranderlyke , en vooraf bepaalde regelen. Ik zeg vooraf bepaalde, aangezien het ongerymd zou zyn, te beweeren, dat de Alwyze God telkens de gelegenheid zou willen afwagten, om zig te bepaalen tot het gebruik van zulk of zulk een hulpmiddel. Voor zoo veel, derhalven, deeze vafte, algemeene, en vooraf bepaalde regelen altoos plaats hebben in dezelfde gevallen, zyn zy algemeen. En eene byzondere Voorzienigheid', volgens vafte, onveranderlyke, vooraf bepaalde, en algemeene regelen werkende, waarin verfchilt die van eene algemeene, welke, daar door zelfs, dat zy eenig en in haare werking beftendig is, op één uitkomt met het geen wy onbepaalde Voorzienigheid genoemd hebben ?
Indien, derhalven, onze beginfelen goed, en onze gevolgen daaruit wel getrokken zyn, is 't 'er zoo ver af, dat men voldoende bewyzen zou kunnen geeven, „ voor eene byzondere Voorzienigheid van God, in de
E re-



34 ONDERZOEK NOOPENS EENE
regeering der wereld", dat juift het tegendeel voor beweezen erkend moet worden.
't Zou, derhalven, overtollig zyn te zoeken naar „ ken„ merken, waaraan de werkingen deezer Voorzienigheid „ van die der algemeene kunnen onderfcheiden worden".
Veelligt kan men ons befchuldigen, dat wy, reeds in den aanvang, door onze gegeeven befchryving van de Voorzienigheid, alle zwaarigheden afgefneeden hebben. Veelligt kan men zeggen: Door de uitdrukking byzondere Voorzienigheid wordt ook verftaan de oorzaak van zekere zeldzaame en byzondere gebeurtenifien, die men uit het gewoon beloop der dingen niet verldaaren kan, en waarin Gods vinger zoo zigtbaar is, dat men niet kan nalaaten te denken, dat hy op eene ganfch byzondere wyze medegewerkt heeft, om ze voort te brengen. De kenmerken deezer byzondere Voorzienigheid laaten zig gemakkelyk opgeeven, en onderfcheiden haar by uitftek duidelyk. Zy zyn de zeldzaamheid, byzonderheid, en gepafte tyd der gebeurtenifien. Een braaf man verheft het middel van zyn beftaan, buiten zyne fchuld, en even daarom, dat hy zyn pligt doet. Diebraave man bevindt zig in de uitcrfte verlegenheid, wanneer hy geroepen wordt, om in een land, daarhy niemant kent, een aanzienelyk en voordeelig Ampt te bekleeden. De ondervinding toont, dat zulke gevallen gebeuren, zy draagen alle de kenmerken eener byzondere Voorzienigheid, zoo als men die gemeenelyk begrypt; eindelyk ftrookt deeze leer niet flegts in allen deele met het denkbeeld, dat wy van God hebben, maar zyisook geenszins gevaarlyk.
Hier-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 35
Hierop antwoord ik: Om dat wy eene zeldzaame en byzondere gebeurtenis uit het gewoon beloop der dingen niet verklaaren kunnen, mag men daarom beweeren, dat zulks, in den aart der zaake zelve, onmooglyk is? Kan deeze gebeurtenis niet ontftaan uit eene aaneenfchakeling van andere gebeurtenifien , welker eerfte oorzaak gezogt moet worden in eene dier vafte, onveranderlyke, vooraf bepaalde, algemeene wetten, volgens welken de Voorzienigheid over dit Heelal waakt ? Kan ons zwak en bepaald gezigt dié ongemeeten keten van oorzaaken en gewrogten overreiken? Onze verbeelding zelve, hoe onverfchrokken ook, ftaat die hier niet verlegen?
Wyders vind ik, in de kenmerken zeiven van de byzondere Voorzienigheid, zoo als zy hier genomen wordt, redenen, om ze te beftryden. De zeldzaamheid eener gebeurtenis, even als die van fommige ftaartftarren, wier loopkringen zeer groot zyn, ftelt ons buiten ftaat, om dezelve zoo naauwkeurig, zoo dikwils, en zoo zeer van naby, waar te neemen, dat wy ontdekken kunnen, waar en hoe zy met de algemeene Voorzienigheid verknogt is. De byzonderheid verbaaft en verblindt ons, en, terwyl wy, om zoo te fprecken, onder de begocheling zyn, verdwynt het oogenblik, waarin de waarneeming met vrugt gefehieden kon. Wat den gepaften tyd betreft, die ontftaat alleen uit het zeldzaame en zonderlinge der gebeurtenis, en is flegts buitengewoon in onze verbeelding. Want zekerlyk zal geen voorftander van eene byzondere Voorzienigheid ftaande houden, dat de algemeene Voorzienigheid werkt, zonder E 2 ge



36 ONDERZOEK NOOPENS EENE
gepafte tyden in agt te neemcn; maar gelyk wy aan deeze gepafte tyden, die telkens weder kceren, gewoon zyn, zoo letten wy 'er niet meer op.
Dit is 't niet al. De byzondere Voorzienigheid', in dien zin, waarin wy 'er nu vanfpreeken, verfchilt, in het weezen der zaake, niets altoos van die, welke wy, in den aanvang deezer verhandeling, befchreeven hebben, 'tls fteeds Gods Almagt, over 't Heelal waakende, zyne bewaar ende en beftierende Almagt, of zyne Wysheid en Magt, met eikanderen vereenigd, die men, op eene byzondere wyze, doet tuflehen beide komen; die men, om zoo te fpreeken, toevlugt doet neemen tot middelen, om zig te redden; die by gevolg alles niet voorzien, voor alles niet gezorgd, alle mooglyk gebruik van een en 't zelfde middel niet gemaakt heeft. Van welken kant men de zaak befchouwe, twee Voorzienigheden , waarvan de ééne (de algemeene) gewoonlyk en doorgaans werkt, en de andere, (de byzondere) flegts in zekere gevallen, onderftellen noodzaaklyk, dat ééne niet genoeg zou zyn; dit denkbeeld ftrydt regelregt met dat, het welk wy van de Almagt en volmaakte Wysheid des Scheppers moeten vormen; en dus heeft men geen reden, om te zeggen, dat 'er in de leer eener byzondere Voorzienigheid niets is, het welk niet overeen komt met het denkbeeld, dat wy ons van God maaken, wel verftaande, als wy aan dit denkbeeld alle mooglyke juiftheid en volkomenheid geeven. Zeer zeker nogthans is het, dat deeze leer niet gevaarlyk, dat zy zelfs by uitftek nuttig kan geoordeeld worden, aangezien de trooftryke hoop, waarmede zy ons vervult, van door
den



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 3.7
den Almagtigen en Algoeden God, ten gepaften tyde, te zullen geholpen worden.
Maar, zal men zeggen, indien 't Heelal, eens gefchapen en in beweeging gebragt, van zelf, om zoo te fpreeken, gaat, volgens de algemeene regelen, die in alles voorzien, dan maakt gy den Allerhoogften tot een God van Epicurus, die zig met de regeering der wereld niet meer bemoeit.
Maar die algemeene regelen zyn die niet van de volmaakte Wysheid oorfprongelyk, op gelyke wyze, als de aanhoudende werking, die alles in 't Heelal beweegt, van de Almagt voortkomt?
Den regtvaardigen en deugdzaamen keurt God dien niet goed, gelyk hy hem van alle eeuwigheid goedgekeurd heeft? Den onregtvaardigen en fchuldigenwraakt hy dien niet, gelyk hy hem van alle eeuwigheid gewraakt heeft? Is dat de God van Epicurus, die • Nee bene promeritis capituf nee tangitur ira.
LUCRETIUS.
Noch door goede daaden geftreeld, noch door kwaade vertoornd wordt?
Men verftaa hier, egter, dat wy geen eigenlyken toorn, geene gevoeligheid, als die van zwakke fbervelingen, aan 't hoogfbe Weezen toefchryven.
Maar, zal men nog zeggen, gy beneemt den ongelukkigen allen trooft, gy maakt hem mismoedig, door hem te berooven van dat vertrouwen, 't welk eene byzondere Voorzienigheid, gereed, als hy 't verdient, om hem, in den nood te helpen, by hem verwekt; en gy vermindert daar door het getal der beweegredenen, die E 3 den



38 ONDERZOEK NOOPENS EENE
den menfeh kunnen overhaalen, om deugzaam te zyn.
Geenszins: Dat de Voorzienigheid onbepaald, dat zy nu eens algemeen, dan eens byzonder zy, in het een en ander geval bewaakt zy de wereld even zeer: Datzydenongelukkigen te hulpe kome, door middel van algemeene, vafte, onveranderlyke, vooraf bepaalde regelen, of doormiddel van eene toevallige en oogenblikkelyke bepaaling, dat maakt geen verandering. God, alles voorzien hebbende, heeft vooruit geweeten, dat de man van verdienfte, waarvan wy zoo even fpraken, zyne bediening verliezen, en in die omftandigheid ongelukkig zou zyn; hem willende te hulpe komen heeft hy de algemeene en natuurlyke wetten daar naa ingerigt. De toevallige en oogenblikkelyke bepaaling heeft boven de vooraf bepaalde regelen alleen dit voordeel, dat zy onzen hoogmoed ftreelt, door het denkbeeld, dat iets byzonders ten onzen behoeve werkt: Maar de hoogmoed is eene ondeugd, welke God, zekerlyk, noch voldoen noch voeden wil. Indien, eindelyk, de onbepaalde Voorzienigheid, even als de twee anderen, enkel voor ons werkt, wanneer wy het, door onze deugd, waardig zyn, verheft de menfeh niet eene beweegreden, om beter te worden, dan hy is, en zyne gebreken te verbeteren.
Men zal mooglyk ook tegenwerpen: Indien alles, zonder uitzondering, in 't Heelal toegaat, volgens vafte, onveranderlyke, vooraf bepaalde, algemeene regelen, is de menfeh niet vry, en nogthans hebt gy beweerd, dat hy vry is.
Voor zoo veel het de werking of keuze zelve van
den



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 39
den menfeh is, die, gelyk wy gezien hebben, de werking der algemeene regelen, daar het op aankomt, bepaalt, moet men, integendeel, befluiten, dathyjuift vry is, om dat alles volgens deeze regelen gefchiedt. Wanneer, zeker, de menfeh, op deeze of geene bepaalde wyze, werkt, ontftaat daaruit, door de tegenwerking der onbepaalde Voorzienigheid, zulk of zulk een bepaald uitwerkfel; maar deeze onbepaalde Voorzienigheid dwingt den menfeh niet, om op de voorgeftelde wyze te werken.
Men zal my, hoop ik, niet te gemoete voeren, dat, nademaal volgens myne eigen bekentenis, wanneer de menfeh werkt, de onbepaalde Voorzienigheid tegenwerkt, dat, daarom, deeze Voorzienigheid aan den menfeh onderworpen is, en dat ik, by gevolg, inhetvoorige groot ongelyk gehad heb, met tegen het gevoelen eener byzondere Voorzienigheid in te brengen, dat zy aan den menfeh zou onderworpen zyn. Want, eerftelyk, dat ik dit gevoelen ongegrond agte, is niet enkel, omdat de menfeh de werking der byzondere Voorzienigheid bepaalen zou, maar, voornaamlyk, om dat deeze Voorzienigheid, volgens haar natuur zelve, genoodzaakt zou zyn, om onophoudelyk op de daaden der menfehen te letten, ten einde alle wanorde, die zy verwekken konden, te fluiten. Wyders, alle mooglyke gebeurtenisfen te voorzien, en alle middelen in diervoege te fchikken, dat, als 'er zulk of zulk eene gebeurtenis voorvalt, deeze of geene uitwerking daarvan voortkome, h geheel wat anders, dan op fchildwagt te ftaan, om te belpieden, wat 'er gefchiedt, en het verkeerde daarvan



40 'ONDERZOEK NOOPENS EENE
van ftraks te verbeteren. Gewiffelyk zou een uurwerkmaakèr; die geftadig voor zyn uurwerk waarnam, wanneer het ftil ftondt of van zyn ftel raakte, en het telkens weder aan den gang hielp of op zyn ftel bragt, een flaaf van zyn werk zyn; maar hy, die alles vooraf ziet en fchikt, zoo dat het zelve niet kwalyk gaan kan, is de meeftcr van zyn werk, fchoon het zelve alleen beftaa en gaa door zyne oorfprongkelyke werking en invloed.
Befluit, derhalven, metmy, dat'er eene onbepaalde Voorzienigheid is, wier zorge zig over alles uitftrekt, of wel, dat Gods bewaarende en beftierende Almagt beftendiglyk werkt, volgens algemeene, vafte en onveranderlyke regelen, vooraf door zyne volmaakte Wysheid bepaald; en dat, zoo wy geneigd zyn, om, in fommige gevallen, eene byzondere Voorzienigheid te erkennen, zulks alleen is, om dat, wegens de bepaaldheid van ons gezigt, dat tot de fynfte en verborgenfte dryfveeren der gebeurteniffen niet kan doordringen, flegts een zeker getal van deeze dryfveeren ons toefchynt aan die regelen onderworpen te zyn, terwyl het ons voorkomt, dat een veel grooter getal anderen daarvan onafhangkelyk is.
Laat ons, eindelyk, eer wy af breekcn, nog aanmerken, dat het gevoelen van tweeerley Voorzienigheid boven al fchynt over een te (temmen met de leer der geenen, die de voorweetenfchap der toekomende gebeurlykheden lochenen. Want hadden deeze gelyk, dan zou God, of de ganfche fchakel van voorledene, tegenwoordige en toekomende gebeurtenifien aan de grillig-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID» 41
ligheid der menfchen overlaaten, of zorgvuldig over hunne daaden vvaaken moeren, en op eene byzondere wyze tuffchen beiden komen, zoo dikwils zulks vereifcht wierdt, om zoodanige gebeurteniffen zeiven, die met zyn oogmerk meeft ftreeden , ter bevordering van het zelve te doen dienen. Voor het eerfte van deeze gevoelens uit te komen zou zoo veel zyn, als te verdeedigen , dat God den menfeh , zonder eenig oogmerk, tot een vry en werkzaam Weezen gemaakt heeft, 't welk het zelfde is, als te zeggen, dat een volmaakt Wys Weezen het geleide der Wysheid, in zyne werkingen , niet volgt. Maar indien God de daaden der menfchen op eene byzondere wyze gadeflaat, om ze, wanneer 't noodig is, ter bevordering van zyn oogmerk te wenden, dan is deeze werking der Almagt, door de volmaakte Wysheid beftierd, verfchillende van.die, welke de oorzaak is van ontelbaare gebeurteniffen, die men werktuiglyk zou kunnen noemen, gelyk de agtereenvolging van dagen en nagten, jaargetyden, getyen, en dergelyken, die,'buiten tegenfpraak, algemeene, vafte, en vooraf bepaalde regelen volgen. De voorftanders, 'tis waar, van 't gevoelen, dat geen voorweetenfehap van toekomende gebeurlykheden in God erkent, zouden kunnen zeggen 't geen ook wy zeiven te vooren aangemerkt hebben : Gelyk God alle mooglyke gevallen voorzien heeft, zonder nogthans te voorzien, welke van deeze gevallen , werkelyk gebeuren zouden , zoo heeft hy de dingen in dier voege gefchikt, dat de onbepaalde Voorzienigheid alles zou regelen, wanneer het de
F nood



42 ONDERZ. NOOPENS EENE BYZ. VOORZIENIGHEID.
nood vereifchte. Dit voorftel, egter, geloof ik niet, dat iemant der geenen, waarvan wy fpreeken, en onder welken de Sociniaanen zyn, ooit opgegeeven of beweerd heeft.
VER-



VERHANDELING
TER BEANTWOORDINGE OER
V R A A G E:
ZTN 'ER GOEDE BEWTZEN VOOR EENE BTZONDERE VOORZIENIGHEID VAN GOD INDE REGEERING DER WERELD? ZOO JA: ZTN'ER KENMERKEN, WAARAAN MEN DE WERKINGEN DEEZER BTZONDERE VOORZIENIGHEID VAN DIE DER ALGEMEENE KAN ONDERSCHEIDEN? EN, WANNEER EINDELTK ZULKE KENMERKEN NIET TOEGESTAAN WORDEN, KAN DAT, IN HET BEGRIP DER BTZONDERE VOO RZIENIGHE ID, EENIGE ZWAAR IGHEID MAAKEN?
DOOR DEN HOOGGELEERDEN HEERE
JOSEPHUS PAP de FAGARAS.
PH. D R. ET EJUSDEM FACULT. AC MATH. PROF. IN IL LUSTRI REFORMATORUM ATHENEO M. VASARHELTIENSI IN TRANSTL VA NIA.
Wien, daarop, de Eerfte Zilveren Eerprys, door Te yl e rs Godgeleerd Genootschap, is toegeweezen.
F 2






Bladz. 45
VERHANDELING
OVER.
GODS BTZONDERE VOORZIENIGHEID
4 IN DE REGEERING DER WERELD;
EN OVER DE KENMERKEN, WAARAAN MEN DERZELVER WERKINGEN VAN DIE DER. ALGEMEENE VOORZIENIGHEID KAN ONDERSCHEIDEN.
D at onder alle de waarheden, welken verdienen by het menfchdom in het helderft daglicht gefield, en met -de bondigfte bewyzen beveiligd te worden, ook > by uitftek te tellen zyn die waarheden, welken ter verklaaringe en ftaavinge der Godlyke Voorzienigheid, zo als die fleeds voor ons welzyn waakt, flrekken, zal niemand, die eenige liefde voor zig zeiven en zyne medemenfchen koeflert, ontkennen.
Welke kundigheid toch kan by den menfeh van hooger waarde zyn, dan te weeten, dat de uitkomft der dingen niet van een onvermydelyk noodlot, van een los toeval of blind geluk, maar van het hoog beftuur F 3 eener



46 VERHANDELING OVER GODS
eener volmaakte Wysheid afhangt? Wat kan 'er aangenaamer of heuglyker zyn, dan de volflagen verzekering, dat de ganfche fchakel onzer handelingen door een volmaakt goed, magtig en wys Weezen geregeld wordt? Wat is ooit gefchikter om in gemoederen, door ramp en druk als overfielpt, eene welgegronde hoop te doen opryzen, dan de erkenteniiTe, dat wy in den hoogen God eenen vader hebben, die ons waar geluk ten flerkfle bedoelt; op wien wy ons volkomen verhaten; aan wien wy alle de redelyke begeerten onzer zielen, in verwagting eener gunftige verhooringe, met geruften harte opdraagcn mogen: En van wien wy ons buiten tegenfpraak verzekerd mogen houden, dat ons welzyn hem nog meer dan ons zeiven ter harte gaat?
Intuflehen is 't my egter altoos voorgekomen, dat zo veele en zo groote voordeden, als 'er, tot onze gevoelige vreugde, over geheel het menfchdom, uit het bezef der Goddelyke Voorzienigheid, als -beftuurende den uitflag aller dingen, voortvloeijen, door fommige, in fehyn wysgeerige, onderftellingen, die door algemeene wetten Gods handen, om zo te fpreeken , * eenigermaate binden , geheel weggenomen of verminderd worden. Dat men door zulke Hellingen het betrouwen op zyn toeverzigt verzwakt; en dat men Gode de eer van het allerheerlykft en voor ons trooftrykfl werk der Voorzienigheid bctwift, of ten minfle het zelve binnen enger perken bepaalt, dan onze nood-' druft vordert. Uit dien hoofde zag ik my, met des te grooter genoegen, door dit aanzienlyk Genootfchap, aanleiding gegeevcn tot een oplettend onderzoek van
Gods



BYZONDERE VOORZIENIGHEID.
Gods byzondere Voorzienigheid, en de kenmerken, waar door derzelver werkingen van die der algemeene Voorzienigheid, te onderfcheiden zyn.
Eene naauwkeurige ontvouwing van dit onderwerp is, zo ooit, in deeze dagen ten hoogfte noodzaaklyk; gemerkt wy zien dat veelen zig met alle omzigtigheid wagten, van de uitkomften der dingen, 't zy aangenaame of onaangenaame, aan Gode toe te fchryven.
Dan om ons, ter zaake treedende, niet van 't Ipoor te verwyderen, of geen noodeloos werk te doen, zullen wy ons niet inlaaten in het bewyzen der navolgende waarheden. Te wéeten:
Dat 'er een God is, een noodzaakelyk beftaand, een eeuwig Weezen, dat alle dingen, zo wel lighaamelyke, als gevoelige en verftandige beftaanlykheden , heeft voortgebragt.
Dat diezelfde God aan de werklooze ftof (ntatcri<z inertf) de beweeging ingedrukt, en aan het ganfch Heelal de wyfte regels van beweeging voorgefchreeven heeft.
En dat ook de gefchapene Geeften in hunne werkzaamheden aan fommige algemeene wetten, overeenkomftig met hunne natuur, onderworpen zyn.
Wyders meene ik dat het my niet ten misflage geduid kan worden, indien ik hier niet bewyze, maar voor erkend en toegeftaan houde, dat, gelyk de gefchapén dingen hun beftaan niet aan zig zelyen, maar aan'een hooger Weezen verfchuldigd zyn, het ook even zo met derzelver duuring gelegen is; en dat dienvolgens God niet alleen de Schepper maar ook de onderhouder der wereld is, die alle dingen by hunne natuurlyke,
krag-



4-8 VERHANDELING OVER GODS
kragten en hoedanigheden bewaart. Hoe nu deeze Godlyke onderhouding gefchiede ? —Of hier toe eene " ftellige, dan flegts eene ontkennende werkdaad van den Godlyken wil vereifcht worde? — En of men derzelver aart al of niet regtmaatig door het denkbeeld van eene geduurige Schepping verklaare ? — zyn vraagen, die buiten ons beftek zyn; alzo deeze onderhouding wel tot de algemeene, maar niet tot de byzondere, Voorzienigheid behoort. Ja, fchoon iemand van denkbeeld ware, dat alle de reeds hervoort gebragte dingen, door hunne eigen kragt, konden volduuren; of zelfs, met een groot gedeelte der Heidenfche wysgeeren, beuzelde, van eene noodzaakelyke, en uit zig zelve van eeuwigheid af reeds beftaande ftof, die dus geenen Schepper of onderhouder behoefde, dan evenwel zouden de bewyzen, die wy voor de byzondere Voorzienigheid bybrengen zullen, Gods beftuuring ten aanzien van de uitkomft der dingen toegeftaan zynde, nog hunne volle kragt behouden.
Ook is het, naar ons oordeel, in deezen onze zaak niet, de noodzaakelykheid der Godlyke bykomende medewerking (concurfus) te bewyzen; of derzelver aart na te fpooren. Want het zy dat deeze werking der Godlyke Voorzienigheid genoegzaam op het zelfde uitkome als de voorige, en alleen beftaa in de onderhouding der werkende, vermogens, en in de bewaaring van die algemeene wetten, welken God aan de natuur der dingen heeft voorgefchreeven; het zy dat dezelve nog veel meer in zig behelze, en eenen onmidlyken, voorafgaande?! , byzonderenen bepaalden natuurlyken (jihyficum)
in-



byzondere voorzienigheid. 49
invloed op alle de werkzaamheden en bedryven vordere; zo valt hier egter geen twyffel over, of deeze Godlyke bykomende medewerking, van welke natuur dezelve ook zy, en in hoe verre zy op dezelfde wyze over alle werkzaamheden gaa, is het werk der algemeene en niet der byzondere Voorzienigheid. Ja zelfs, al konde men toeftaan, het welk Malebranche poogde te beweeren, dat de gefchapen dingen geen waare, maar flegts gelegenheid geevende oorzaaken zyn, zo zou God evenwel, volgens die vooronderftelling (fchoon tegen alle gezond verftand lynregtaanloopende), eenige algemeene regels, zo in 't voortbrengen der beweegingen als der gedagten , volgende, ten dien opzigte eene algemeene, en geene byzondere, Voorzienigheid oeffenen.
Zy, die der Voorzienigheid eene behoorlyke eerbied toedraagen, erkennen eenftemmig in dezelve deeze drie deelen: De onderhouding, de in- of medewerking, en de beftuuring. Dan, daar de byzondere Voorzienigheid in de twee eerften niet te ftade komt, moeten wy dezelve in de laatfte, de beftuuring, zoeken. Om dit nu met des te meer naauwkeurigheid te doen, zullen wy ons, ordes halven, in het voorfte gedeelte deezer Verhandelinge eerft bezig houden met de zekerheid der Godlyke beftuuring aan te toonen; daar uit zullen wy ten tweede de byzondere Voorzienigheid afleiden; en hier op zullen wy onze aangevoerde redenen met bewyzen, uit de Heilige Schriftuur ontleend, verfterken.
G Het



50 VERHANDELING OVER GODS
Het eerste Deel
Dienende ten betooge der byzondere Voorzienigheid.
Dat God het ganfch Heelal, het welk hy voortgebragt heeft, beftuurt, of dat hy de uitkomften, zo der natuurlyke als der zedelyke wereld, naar wyze inzigten regelt, zal niemand, die nopens de Godheid gezonde denkbeelden koeftert, ontkennen. Elk een zeker, die belydt dat God de dingen uit niets gefchapen, of ten minfte regtmaatig gefchikt en gevormd heeft, kan niet loochenen, dat hy tot de ftigting van dit Heelal door zekere oorzaaken bewoogen is; dat hy zig derhalven hier in eenige oogmerken, zyner volmaaktheden waardig, voorgefteld heeft; en gevolglyk wil, dat die oogmerken niet te loor gefield worden: Of, het geen op 't zelfde uitkomt, dat hy de uitkomften als middelen beezigt, om zyne oogmerken te bereiken. God heeft gewislyk, by het fcheppen der wereld, zyne volmaaktheden in agt genomen; die heeft hy onmogelyk konnen voor by zien: Hy kan derhalven niet anders dan willen, dat dezelven haaren glans over de wereld verfpreiden; of dat de uitkomften der dingen naar zyne Wysheid en andere volmaaktheden ingerigt worden. Ingevalle hy dit niet in ernfte wilde, en op allerleie, hem betaamelyke, wyzen te wege bragt, zouden wy ons geen het minfte denkbeeld kunnen vormen van die volmaakte goedheid en wysheid; van die Godlyke
deug-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 51
deugden, waar van wy zo veele doorflaande blyken hebben.
Hierom oordeele ik het der moeite naauwlyks waardig aan te duiden, dat zy, die waanen, dat het Gode onwaardig zy, ter bevorderinge van zyne eigen eere werkzaam te weezen, dwaalen. De Helling toch, dat God altoos werkt uit grondbeginzelen, overeenkomftig met zyne volmaaktheden, en wil, dat zyne redelyke fchepfels tot de kennifle dier volmaaktheden opgeleid worden; en de ftelling, dat hy de verbreiding zyner heerlykheid bedoelt; komen op het zelfde uit. God immers bedoelt dit niet om zyn zelfs, maar om onzen wille; ten nutte van ons, wier hoogft geluk beftaat in een leevendig bezef van zyne volmaaktheden, met eene daar uit voortfpruitende vuurige liefde tot, en een onwankelbaar betrouwen op hem.
Dan niet tegenftaande de Godlyke beftuuring dus in een noodzaakelyk verband ftaa met zyne volmaaktheden , zo ontbreekt het ons, vooral in deeze (als men 't zo noemen wil) wysgeerige en verlichte Eeuw nogtans niet aan menfchen, die dezelve of geheel ontkennen , of, door de befchikking der dingen en der byzondere uitkomften aan Gode te onttrekken, altans zo veel mogelyk tragten te verydelen. Sommigen deezer zyn volflagen ongodiften; doch anderen onder hen belyden nog eenige Godheid te erkennen. De eerften moeten vooraf van Gods beftaan, en van de wonderbaare orde der dingen, die alleen van Gods Wysheid afhangt, overtuigd worden; en daar na moet men hun de vereifchte onderrigting geeven wegens de noodzaakelykG 2 heid



52 VERHANDELING OVER GODS
heid en den aart van Gods beftuuring. Wat voorts de anderen betreft, deezen moet men, uit hunne eigen toegeftaane grondbeginzelen opleiden tot de erkentenis, dat de Godlyke Voorzienigheid niet alleen beftaat in de onderhouding der verfchillende foorten, en der algemeene wetten van werkzaamheid, maar zig ook uitftrekt tot eene beftuuring der byzondere zaaken, en afzonderlyke uitkomften. Zy kunnen zekerlyk niet ontkennen, dat de algemeene wetten, op zig zeiven gelaaten, niet magtig waren de vafte ftarren en planeeten te formeeren. Het is ook onbetwiftbaar, dat derzelver zwaarte niet genoegzaam zou geweeft zyn tot het voortbrengen der elliptifche beweegingen, of van hunnen loop in langronde wegen; maar dat 'er te gelyk eene voortftuwende kragt toe vereifcht wierd; eene kragt, welker oorfprong nergens te vinden is, dan in de werking van God, den eerften en oorfpronglyken beweeger. En wie weet niet, dat de afftanden der planeeten van de zon door geene algemeene wetten beperkt zyn? Wien is 't onbekend, dat een planeet, fchoon zyn gefielde afftand van de zon blyve, evenwel, naar maate dat hy met meerder of minder fnelheid voortgeftuwd worde, een hyperbool, parabool, cirkel of ellips befchryft, en dus, behoudens de wetten der zwaarte-kragt, tot in het oneindige van de zon kan afwyken?
Ook is deszelfs omwentelende beweeging aan geene algemeene wet toe te fchryven; maar hangt af van eene beweegkragt, die God den planeet ingedrukt heeft, welke niet door het zwaarte-punt loopt: en zo hangt
ins-
/



B V Z O N DE RE VOORZIENIGHEID. 53
insgelyks de evenredigheid tuffchen de dagelykfche en jaarlykfche beweeging af van de plaats,daar de beweegkragt werd ingedrukt. Zo heeft men ook de oorzaak, waar door alle de planeeten van het weften na het ooften bewoogen worden in vlaktens, die een weinig van het vlak der ecliptica afwyken, niet te zoeken in de algemeene beweegings wetten, maar in de wyze fchikking des Allerhoogften.
Dus ziet men hoe veele zaaken zig in het planeetgeftel opdoen, die duidelyk toonen, dat 'er in de fchikking van iéder in 't byzonder, een wys beleid en toeverzigt plaats heeft.
By aldien God aan de planeeten geene de minfte lynregte beweeging had ingedrukt, zouden zy door hunne eigen zwaarte-kragt op de zon hebben moeten nederploffen: En indien hy dezelven met meerder fnelheid had voortgeftuwd, dan zouden zy zig, door een hyperbool of parabool te befchryven, op eenen oneindigen afftand van de zonne verwyderd hebben. Ware onze aarde'nader by, of verder van, de zon geplaatft; dan moeften noodwendig alle de dierlyke fchepzelen, welken zy nu voedt, van hitte of koude vergaan. Indien de aan haar ingedrukte beweegkragt door het middelpunt der zwaarte liep, ftaande de jaarlykfche beweeging, dan zouden wy de dagelykfche beweeging, die aangenaame beurtwiflëlingen van dag en nagt, derven; en dus zoude het ander halfrond van den aardbol aan eene eeuwige duifterniffe bloot gefield geweeft zyn. Indien deeze zelfde kragt, wel buiten het zwaarte-punt, maar elders anders ingedrukt ware, dan zou G 3 daar



54 VERHANDELING OVER GODS
daar uit eene geheel andere dan 'er nu is, en mogelyk zeer nadeelige, evenredigheid in de jaarlykfche en dagelykfche beweeging ontftaan zyn.
Hy nu, die de gedaante en grootte der zonne en der planeeten, derzelver onderlinge afftanden, en zo veele andere dingen bepaald heeft, die heeft ook den loop der wagters, welken de planeeten vergezellen, en der comeeten, die ook zelve planeeten zyn, volgens vafte wetten geregeld. Daar 't ook wyders blykt, dat de vafte ftarren als zo veele zonnen zyn, die waarfchynlyk hun eigen planeeten-ftelzel hebben; zo volgt, dat het oneindig verftand, 't welk de beweegingen van ons wereld-ftelzel, en ook die van het ganfch Heelal geregeld heeft, insgelyks het toevoorzigtoverzo veele zonnen, planeeten, derzelver gedaante, grootte, afftanden en fnelheden, (waar over de Profeet Jefaia zig naar waarheid, Hoofdft. XL. vers 26 ten nadruklykfte laat hooren) op zig genomen heeft. En zonder dit, (behalven dat de ganfche toeftel van zo veele vafte lichaamen, en de beweeging van zo veele planeeten dan altoos verfchynzels zouden blyven, waarvan geen reden te geeven is,) zou het zeker ligtelyk gebeuren, dat de comeeten de planeeten, of deezen elkander onderling, niet alleen verwarden of verdrongen; maar door tegen elkander aan te botzen, zig ter wederzyde verwoeftten.
Stelzels, dus by toeval gevormd, zouden door een gelykfoortig toeval ook weder vergaan: Men zou wel dra geene orde in derzelver beweegingen befpeuren; en 'er zou in de afftanden van 't middelpunt der be-
wee-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 55
weeginge, en in de lyn, welke zy befchryven, geen de minfte agtgeeving op de natuur der fchepzelen, welken zy ter verblyfplaatze dienen, te vinden zyn.
Hoe veele kenmerken van Gods byzondere voorzorg levert ons wyders deeze onze bewoonde aardbol niet wel op! geen menfchelyk vernuft, hoe fchrander ook, was ooit, of fchoon het de algemeene beweegingswetten naar zyn welgevallen te baat mogte neemen, in ftaat, om zelfs de geringfte plant te formeeren; en wat orde of fchoonheid zou 'er dan in de uitwerkzelen dier beweegings-wetten doorftraalen, in gevalle zy in deezen op zig zelve gelaaten waren ?
Indien geen werktuig door algemeene wetten kan toegefteld worden; zo 'er uit eenen toevallig onder een gefmeeten hoop letteren nooit een geregeld boek voortkomen zoude; wie kan zig dan verbeelden, dat de werktuiglyke lichaamen zonder het toevoorzigt van het allerhoogft verftand te famen gefteld zouden zyn? en over hoe veele zaaken heeft dan het toevoorzigt van hem, die dit alles uitgewerkt heeft, zig niet moeten uitftrekken ? Wie 'kan ontkennen, dat 'er in den toeftel van eene plant of van 't menfchlyke lichaam agt gegeeven zy, op water, lugt, licht, ja op de ganfche natuur! en hoe wyslyk heeft de vader der natuure zorge gedraagen, dat de onderfcheiden foorten van dierlyke fchepzelen, met zodanige onderfcheiden lichamen en ledemaaten befchonken wierden, als met hunnen aart beft overeen kwame! dat 'er ook even zo gezorgd zy voor de verfchillende ftreeken van den aardbodem, om het gebrek der eene door den voorraad der andere
we-



56 VERHANDELING OVER GODS
weder te vergoeden; en te wege te brengen, dat elk gedeelte, aan byzondere ongemakken bloot gefield, deszelfs bewooneren ook byzondere hulpmiddelen daar tegen oplevert; zal niemand, die eenige dankerkenteniffe in zynen boezem voedt, durven loochenen.
Elk een, die flegts met eenige ernft nadenkt, hoé groot het verftand moet zyn, dat zo veele en zo onderfcheiden zaaken dus wyslyk ingerigt heeft, die zal ook gaarne toeftaan^ dat het zelve zeer wel toereikend is, om alle de byzondere uitkomften, naar de behoorlyke einden, te regelen; voor al daar hy ten duidelykfte ziet, dat de alles-zins doorftraalende orde zulks vereifcht. Gelyk niemand weeten kan wat hy, nopens de werking van eenig werktuig, verwagten moge, zo hy deszelfs byzondere deel en niet kent, of de kragten, waardoor het bewoogen wordt, niet berekend heeft: zo kan ook de opperbeftuurder der Avereld op geen één uitwerkzel vaften ftaat maaken, ten zy hy eene volftrekte kennis hebbe aan 't ganfch Heelal, in alle deszelfs deelen, kragten, bedoeling, en rigting: Dat is, met andere woorden, ten zy zig zyne Voorzienigheid en weetenfchap over alles uitftrekken.
Indien het niet gadeflaan van de minfte omftandigheid, in 't berekenen der beweegingen van een werktuig, al de arbeid des meefters dikwyls verydelt, konnen wy dan gelooven, dat het mogelyk zy verzekering te hebben, dat elk afzonderlyk foort, onder zo veelerleie fchepzelen, op zig zelve volduuren zal? Dat de orde van het ganfch Heelal niet verwoeft zal worden; of dat het zelve niet tot zynen eerften verwarden Chaos
zal



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 57
zal wederkeeren, zonder Gods byzonder toevoorzigt en Voorzienigheid ? dat 'er niet een algemeene honger of peft zal ontftaan? dat niet alles door brand, en andere algemeene rampen verdelgd zal worden? Of dat de natuur nimmer zal afvvyken van haare onderfcheidende evenredigheid der kunne, zo noodzaakelyk ter voortplantinge van 't menfchelyk geflagt; of van haare orde in deszelfs geboorte, leeven enfterven? Hadt de Opperbeftuurder der wereld niet wyslyk paaien gezet aan den uitgeiïxekten oceaan; aan den overvloed der wateren, die zig daar in ontlaften; aan de hoeveelheid der uitwaalfemingen: hoe ligtlyk zou de zee door gebrek aan water afneemen, of door te grooten overvloed overftroomingen veroorzaak en ? hoe ligtlyk zou de regen, te fpaarzaam nedervallende, niet genoegzaam zyn, of door te grooten overvloed fchadelyk worden? — Maar, ik zou 't my hartlyk fchaamen, hier over eene zaak, die zo klaar is als het middaglicht, nog meerder woorden te bezigen. Wie, ten zy hy een volflagen weet-niet zy, begrypt niet, dat 'er tot het voortbrengen van gewrogten kragten vereifcht worden: dat deezen, in 't afgetrokken befchouwd, niet beftaan, maar eene bepaalde hoeveelheid en rigting hebben? en dat hy derhalven, die 'er eenig toevoorzigt over heeft, dezelven niet willekeurig, maar alleen, zo als zy in de natuur daadelyk beftaan, regeert en beftuurt? God naamlyk heeft alles in eene juifte evenredigheid naar zyn gewigt, maat, en getal gefchikt.
Straalt dus Gods beftuuring over de byzondere uitkomften zo zigtbaar door in het ryk der natuur; niet
H min



58 VERHANDELING OVER GODS
min duidelyk zal zy zig in dat der zeeden vertoonen. Want de volmaakt-wyze Schepper heeft of uit geene de minfte beweegredenen gewerkt; of zeker de natuurlyke om den wil der zedelyke wereld gèfchapen. En wat is blykbaarder,' daar wy oogen hebben om te zien, en ooren om te hooren? Dit dan toegeftaan zynde, zo zou het ten uiterften ongerymd weezen, te ftellen, dat God een toevoorzigt hieldt over de deelen der natuurlyke wereld, en dat hy het beftuur der zedelyke wereld, die de andere in waardye verre te boven ftreeft, zonder eenig toevoorzigt over dezelve te hebben, zouoverlaaten aan de algemeene wetten van trek en genegenheid , of van afkeer en wederzin. Op deeze wyze zou God, het zy met eerbied gezegd, niet ongclyk zyn aan eenen vader, die zeer bezorgd is voor de fchoenen van zyn kind, maar geen agt geeft op deszelfs voeten. Dan het blykt in tegendeel ten klaarfte, dat 'er wel degelyk voor den menfeh naauwkeurig gezorgd zy. -Dit bewyzen niet alleen die aanprikkelingen der natuur, welken wy met het redenloos vee gemeen hebben, maar ook edeler aanfpooringen-en neigingen; als daar zyn de zugt om anderen te behaagen; onze alleszins gezellige aart; het zcdelyk gevoel; de infpraak van het geweeten, waar door wy onze eigen daaden goedkeuren of veroordeelen; het natuurlyk loon der deugd, en de ftraffe van het kwaad, die zig altoos in het bedryven van 't kwaad verfchuilt; de nooit genoeg bewonderde overeenftemming der menfchen in alles wat pligtmaatig is; en meer foortgelyke zaaken. En hoe veele bewyzen van Gods byzonder toevoorzigt



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 5j)
zigt doen zig niet wel op in de zedelyke wereld! Ten duidelykfte is zulks hier in zigtbaar, dat alle menfchen, gelyk ze in weezenstrekken en lighaams geftalte onderfcheiden zyn, (en welk eene wanorde moeit 'er uit ontftaan, indien dit zo niet ware!) ook even zo in verftand, in zielsvermogens, en zedelyke geaartheid van eikanderen verfchillen: 'twelk zelfs zo verre gaat, dat 'èr geene konft of weetenfchap uit te denken ,• geene leevenswyze op te noemen zy, of men vindt menfchen, die daar toe als gebooren, of door de natuur byzonder gefchikt zyn. Byaldien men iets dergelyks in het een of ander koningryk of gebied befpeurde, zou men dan een oogenblik twyffelenkunnen, of zulks voortkwam uit eene verftandige voorzorge van hun, die, het roer der regeering in handen hebbende, door zulk eene keuze van bewooneren, het welzyn der ingezetenen tragten te bevorderen ? Ja de natuur houdt hier in zulk eene wyze en geregelde evenredigheid, dat zy tot allerleie konften en leevenswyzen, waar toe het algemeen belang vordert, dat een grooter aantal van gefchikte voorwerpen gevonden worde, ook meer menfchen oplevert, die met de daar toe noodige bekwaamheden als gebooren, of daar toe door haar eigen hand als gemaakt zyn: in welk alles Gods beftuuring over byzondere zaaken en uitkomften gewislyk middagklaar doorftraalt.
By aldien men wyders erkent, dat men de ziel te houden hebbe voor een enkelvoudig, onvermengd en onftofiyk weezen, welke enkelweezigheid ontegenzeglyk blykbaar is uit het- verband, dat men ontdekt tusH 2 fchen



00 VERHANDELING OVER. GODS
fchen het gevoel van ons geweeten, in 't denkbeeldige zelfs ondeelbaar, en alle andere zielsvermogens; dan zal men Hellen moeten, of dat de zielen van eeuwigheid zyn, of dat men derzelver oorfprong aan geene algemeene wet, maar aan Gods magt toe te fchryven hebbe; en met dit laatfte wordt dan van zelve toegeftaan, dat Gods toevoorzigt zig ook over byzondere zaaken uitftrekt. En hoe zou men, bid ik u, ook hier aan twyffelen durven? Ieder kort begrip van de natuurlyke Hiftorie leert ons, dat de planten niet by toeval , maar uit hunne zaaden, voortkomen, waar in alle derzelver deelen bépaaldelyk liggen opgeflooten. Indien nu het zaad eene plant met derzelver daar weder inliggend zaad bevat, volgt dan daar uit niet, dat één enkele zaadkorl onnoemlyk veele anderen in zig heeft; en dat hy, die de formeerder der planteis, vooralle planten en zaaden, die door alle eeuwen heen daar uit voortfpruiten zouden, gezorgd heeft? Dat ook de voortteeling der menfchen op eene gelykfoortige wyze toegaat, beweeren de ervarenfte natuurkundigen, die het ftelzel der Eierswyze bevrugtinge toegedaan zyn. Dan, dit daar laatende, blyft het nogtans onbetwiftbaar zeker, dat de voortplanting van het menfchlyk geflagt tiit de wetten der beweeging alleen, zonder de byzondere fchikking van eene verftandige oorzaak, niet te begrypen of te verklaaren is.
Wat kan 'er derhalven ongerymder weezen, dan Gode het beftuur der byzondere zaaken te ontwringen, en zyn toevoorzigt enkel tot de onderfcheiden foorten en de algemeene natuur-wetten te bepaalen? Dit loopt nog
fter-.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. <5l
fterker in 't oog, als men na gaat, dat die bcpaaling van veelerleie geflagten en foorten betrekkelyk is tot onze zeer eng beperkte maate van kennis; maar dat het opperft en volmaakt verftand tuffchen twee dingen, hoe gelyk ze onsookmogentoefchynen, nog ontelbaar meer verfchillendheden vindt, dan wy in de onderfcheiden foorten, hoe wyd en verre zy ook uit elkander loopen. Voorts bewyft ons het naauw verband, dat wy in de verfchynzelen zien, genoegzaam, dat hy, die één ding, welk een het ook zy, op zig zelf volmaakt kent, mede alle de anderen, op hoe menigerleie wyze daarmede verbonden, kennen moet. Ook heeft Plato, (in zyne iode Boek over de wetten) met het voorbeeld van den geneesheer en fchipper reeds bondig beweezen, dat, toevoorzigt te hebben over 't geheel en niet over deszelfs deelen, in den aart der zaake onbeftaanbaar is. De wet zelfs van onafgebroken aaneenfchakeling, van welke de natuur nimmer afwykt, daar zy, langs de aaneenfchakeling der dingen, beftendig trapswyze opklimt en nederdaalt, en de onderling verfchillende foorten met eikanderen verbindt; deeze wet zelfs, zeg ik, toont, dat zy geheel buiten het fpoor zyn, die meenen, dat 'er een toevoorzigt over de foorten in 't algemeen plaats kan hebben, zonder dat dezelve over ieder individuum , of ding in 't byzonder, gaa.
'Er is derhalven of geheel geene aaneenfchakeling der dingen in de natuur, waar mede alle kennis van dezelve vervalt; of 'er is ééne geheele onafgebroken keten, welker fchalmen, tot in den hemel reikende, aan Gode zeiven onaffcheidelyk verknogt zyn.
H 5 Voorts



62 VERHANDELING OVER GODS
Voorts heeft de menfeh, boven alle andere fchepzelen, eene byzondere Godlyke beftuuring noodig. De ftpflyke natuur toch volgt de haar van God voorgefchreeven wetten altoos ftiptlyk; maar de menfchen dwaaien dikwyls van den regten weg af, door de aan hun verleende vryheid fchandelyk te misbruiken; 'tgeen de droevige ondervinding maar al te duidelyk leeraart. Stelde God nu aan de euveldaaden, even als aan de baaren der zee, geene paaien; of deed hy dezelven, naar zyne Wysheid, niet op de door hem bedoelde oogmerken uitloopen; wel haaft werd de geheele zedelyke wereld den verwardften Chaos gelyk, en zulk eenen wyzen werkmeefter geheel onwaardig. Of kunnen wy waanen, dat hy, van wiens goedheid het geringfte ziertje zulke doorflaande blyken verfchaft, volflagen agteloos zyn zoude omtrent de zedelyke wereld, om haar voor zulke verwarringen, doorhem betaamelyke middelen., te behoeden; of dat hy het beftuur over dezelve geheel afgelegd zou hebben ? Laat hy al eens zorge gedraagen hebben voor 's menfchen welzyn, door de natuurlyke belooningen der deugd en de bezolding der zonde; maar de ftaat der dingen is zodanig, en der menfchen boosheid gaat zo verre, dat de deugdlievenden hier dikwyls met veele rampfpoeden te worftelen hebben, terwyl het den boozen, die over hun zegcpraalen, welgaat. Dit nu zo zynde, zal dan de zedelyke wereld, Gods beftuuring daar van uitgeflooten z}rnde, genoegzaame of voldoende bewyzen opleveren voor Gods goedheid en rechtvaardigheid? Zouhy, wien zuivere deugd niet onverfchillig kan weezen, niet toezien, dat
de-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 63
dezelve door de dagelyks toeneemende boosheid niet geheel en al onderdrukt werde ? Zou God, (ik gruwe voor zulk een denkbeeld!) zou God dan met de waare aanbidders van zynen heiligen Naam niet openlyk den fpot dry ven, door toe te laaten, dat zy hier, ter zaake van den. Godsdienft of van hun geweeten, door den godloozen, zonder eenige hoope op uitkomft of verlofïïng, gefolterd worden? Kan men met eenig regt zeggen, dat de hoop van een alleszins deugdzaam en op God betrouwend menfeh ydel en ongegrond is, wanneer hy allen fmaad, fchimp en leed, ter zaake der deugd geduldig verdraagende, zig met dit trooftryk vooruitzigt koeftert, dat 'er een God in den Hemel woont, die, zyner trouwe en ftandvaftigheid bewuft, te eeniger tyd de traanén van zyne oogen afwiffchen, en al zyn tyden in des te grooter vreugde verwiffelen zal? Ingevalle dit vooruitzigt op geen goeden grond fteune, dan zouden de boozen, niet zo zeer over den vroomen, als wel over hem zeiven, dien zy zo vuuriglyk eeren en dienen, ftoutmoedig zegèpraalen. Hoe onbeftaanbaar zou God dan, (het zy met eerbied gezegd) met zig zeiven weezen! Hoe gering eene vertooning zou hy dan in de zedelyke wereld maaken! Hy, die zig zo groot, zo heerlyk en aller eerbied waardig, in de natuurlyke wereld vertoont! Welk een elendig en veragt fchepzel zou dan de deugdzaame ménfeh niet zyn; die, na dat hy hier, als een uitvaagzeï, den fmaad en fchimp der godloozen ten doel geftaan hadt, na het afloopen van een rampzalig leeven op aarde, het deexlyk flagt-offer van een eeuwigen dood moeit worden!



04 VERHANDELING OVER GODS
den! Welke onoplosbaareraadzels zouden der menfchen lotgevallen zyn, wanneer den boozen, na een godloos leeven geleid te hebben, niets te vreezen, of den vroomen, na met zo veele jammeren en elenden geworfteld te hebben, geen gelukkiger leeven na den dood te hoopen ftond! Dan hoe klaaren hier alle duifterheden op, en hoe juift ftrookt alles met Gods volmaaktheden, wanneer de Godlyke beftuuring over de zedelyke wereld, en de hoope des eeuwigen levens, daar aan zo naauw verbonden, onwrikbaar vaft ftaat! De geruftheid zelfs deezes verganglyken leevens, de vreede en welvaart der maatfchappyen, moeften onvermydelyk op haare grondveften waggelen, ingevalle men Gods beftuuring hier uitfluite. Dan ik zie 'er van af om meerder bewyzen by te brengen voor eene waarheid, die.zo duidelyk en zo blykbaar is, dat men dezelve, zonder het beftaan van een Godlyk Opperweezen in twyffel te trekken, naauwlyks kunne loochenen. Ook zal ik my niet het wederleggen der tegenwerpingen, die tegen dezelve ingebragt worden, niet ophouden; gemerkt zy meeftal beuzelagtig zyn, en haaren oorfprong ontkenen uit eene alleszins armhartige, ongefchikte en zeer grove denkwyze over de Godheid: En wat die foort van tegenbedenking betreft, welke uit de fchynbaare verwarringen in de zedelyke wereld afgeleid wordt, hier over zal ik, by gelegenheid, in 't vervolg wel iets melden.
Dus verre hebben wy met een aantal van bewyzen, de Godlyke beftuuring aangedrongen, in welke de by- „
zon-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 6$
zondere Voorzienigheid gezogt moet worden. Het komt ons voor , dat niemand, de zekerheid hiervan vaft gefteld, en de wyze fchikking, in de uitkomften der dingen, daaraan toegefchreeven, geftaafd zynde, 'er aan twytTelen kan, of deeze beftuuring, daar zy, alleszins naar Gods volmaaktheden ihgerigt zynde, gevolglyk allervolmaaktft weezen moet, vordert ook, dat de uitkomften, zo der natuurlyke als der zedelyke wereld , de zekerfte middelen zyn , om Gods oogmerken te bereiken. Dat God derhalven tuflchen deeze twee werelden eene zeer naauwe betrekking vaftgefteld heeft, uit kragt van welke alles, wat der menfchen voor- of tcgenfpoed uitmaaken, vermeerderen, of verminderen kan, niet los, toevallig, of door een blinden famenloop van oorzaaken, maar onder Gods wyze fchikking en beftelling gefchiedt. Dat 'er des, noch in 't natuurlyke, noch in 't zedelyke, geene uitkomften zyn, welke niet door zyne wysheid geregeld worden , om zyne oogmerken te bereiken : en dat alle die byzondere oogmerken , daar eene volmaakte wysheid geene de minfte tegenftrydigheid toelaat, in het eerfte en voornaame oogmerk der fchepping famenloopen. Of'er nu zodanig eene beftuuring der uitkomften, zonder eene byzondere Voorzienigheid, na welke hier gevraagd wordt, beftaan kan, zullen wy thans onderzoeken.. Ten dien einde zullen wy eerft in overweeging neemen, wat 'er uit de ftelling der Sociniaanen {welke veele aanhangers vindt) die de Godlyke Voorwectenfehap omtrent de daaden van vry-werkende wee^ens ontkennen, volgen moet.
I By-



66 VERHANDELING OVER GODS
By aïdien God de daaden der redelyke fchepzelen, die van hunne vryheid afhangen, niet vóórwilt, dan zou de beftuuring der uitkomften eene byzondere Voorzienigheid ten hoogfte behoeven.. Want, verbeeld u eens , dat God vafMyk bepaald had in 't geheel niet van de algemeene wetten af te wyken , dan zou 'er geen het minfte verband zyn tuffchen de natuurlyke en zedelyke wereld; vermids hy de beweegingen der eene naar de onvoorziene verfchynzelen der andere, niet zou hebben kunnen fchikken. Dan zullen, in de bedeeling van 't natuurlyk goed en kwaad, de zedelyke bedryven geheel in geene aanmerking komen t dit alles zal dan gefchieden, zo als de blinde werking der natuurlyke zaaken, de Scheidsvrouw van't geluk, het medebrengt. Dan zullen alle de beweegredenen, die men uit de onderfcheiden bedeeling van goed en kwaad hier op aarde, als kenmerken van Gods gunfteof ongenade , afleidt, welken zo eigenaartig ingerigt zyn om de menfchen tot dankbaarheid en leevensverbetering op te leiden, vervallen; en niemand zal zig, te midden in den diepften afgrond der rampen of elenden, door eenige beweegredenen genoopt vinden, om de Godlyke hulp ter verloffinge af te fmeeken. De menfchen zullen dus door een zeker lot geregeerd worden , zonder dat het Opperweezen eenig beftuur over dit lot hebbe. 'Er zal derhalven, by aldien God de vrye gebeurlyke daaden niet voorweete , geheel geene beftuuring over de uitkomften plaats hebben; of God zal in zyne beftuuring even als een fchipper,die, van weder en wind afhangende , naar hetzelve zyne
be-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 6?
benjuuring verfchikt, telkens van maatregels moeten veranderen, en zyn befluit, om zo te lpreeken , op 't oogenblik van 't voorval neemen. Het zal dan waar* lyk zyner wysheid gelegen moeten komen , om niet alleen haare beooging , maar ook de wyze haarer beftuuring van 't ganfch Heelal, te fchikken naar de verandcrlykheid der menfchelykc befluiten; en dus zal zy zig genoodzaakt vinden, in het eene tydftip tot haare eerfte gedagten terug te keeren , en 'er in 't volgend oogenblik weder van af te flappen. Ja dus zou God zelfs , noch door de geduurigc tuflehenkomfte zyner byzondere Voorzienigheid, noch door eenige wonderwerken kunnen voorkomen, dat de meefte dingen tegen zyne oogmerken uitvielen. Want fchoon hy de natuurlyke oorzaaken naar den daadlyk tegenwoordigen toeftand der zedelyke wereld inrigten wilde , zo zoude het, door kort daarop volgende beraadflaagingen der menfchen, door onvoorziene bedryven, of onverhoopte toévallen , ligtlyk kunnen gebeuren , dat de middelen,'flegts naar de tegenwoordige omftandigheden gefchikt, van geene uitwerking weezen , ja zelfs een geheel anderen uitflag te wege brengen zouden, dan hy zig voorgefteld had. Gelyk de omzigtigfte veldoverfte, niet op zyne hoede tot het afweeren van beletzelen, welken hy niet had kunnen voorzien, zig te mets gedrongen vindt om te zeggen, dat had ik niet yerwagt i even zo zullen wy, als men flegts nagaat, hoe de menfehelyke overleggingen, ontwerpen en poogingen geduurig aan de grootfte veranderingen onderhevig zyn,0 gereedlyk bezeffen, dat God, op die vooronder-
I 2 ftel-



68
VERHANDELING OVER GODS
Helling, meermaals vcrgeeffche fchikkingen zou maaken, in het beftuüren van de uitkomften der wereld .toe zekere einden, en zig ganfch verre van de uitvoering, zyner oogmerken verwyderd zou vinden. Laat zyne Wysheid zig inderdaad veel verder dan die van den, Krygsman uitftrekken ; 'er zullen ook in de beftuuring van het ganfch Heelal zo veel meer onvoorziene beletzeis vooikomen; zo zelfs, dat het voor God, ingevalle hy de vrye bedryven zyner redelyke fchepzelen niet voorziet, de veiligfte weg weezen zoude,, eenige vafte wetten te Hellen, door welken alle beweegingen en neigingen geleid moeiten worden ; en zig voorts van de zorge over het beftuur van zo veele en zo onderfcheiden uitkomften, die toch niet anders dan ten uiterfte laftig moet weezen, geheel en al te ontflaan,
Maar hoe veel gelukkiger is onze toeftand, daar wy eenen God hebben, die alle de uitkomften voorziet, en dezelven zonder lalt of moeite beftuurt. * 't Is -buiten ons beftek te verdeedigen , dat Gode zulk eene voorweetenfehap eigen zy , die anders ontegenzeglyk beweezen wordt uit het oneindige en onveranderlyke zyner natuur, mitsgaders uit de nadruklykfte getuige'niffen der H: S:, en zo veele voorzeggingen in dezelven vervat.
God zelf immers onderfcheidt zig, door dit kenmerk , van alle valfche goden , by Jezaia in het XL, XLIV en XVIII Hoofdftuk. Is ons de wyze, op welke God de vrye daaden voorziet, onbekend ; zulks benadeelt de zekerheid der Voorweetenfehap niet. Wy
ont-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 69
ontmoeten geen minder zwaarigheden in 't begrypen der Eeuwigheid ; en intuffchen is 't nogtans volftrekt zeker , dat 'er eene Eeuwigheid zy , of dat 'er van Eeuwigheid af altoos iets beftaan hebbe. Dat wyders veelen van gevoelen zyn, dat Gods Voorweetenfehap met de vryheid der bedryven niet beftaanbaar zy,fpruit alleen daaruit voort, dat zy aan de Godlyke kennis eene agtcreenvolging van denkbeelden toefchryven, terwyl men intuffchen met bondige bewyzen kan aantoonen, dat dezelve ten eenemaale -daarvan geweerd moet worden. De wyze beftuuring der uitkomften, en het voorzien van dezelven zyn gevolgtyk zeer naauw aan elkander verknogt; van waar zy ook in veele taaien met dezelfde benaamingen aangeduid worden. Hoe nu , de eene toegeftaan zynde , de andere haare uitwerkingen verrigte, en hoe zy de uitkomften tot zekere bepaalde oogmerken of einden fchikke, zien wy tweezins uitgelegd.
Men vindt 'er die willen, dat God, in het eerfte tydftip der fchepping, eene rigting aan de natuurlyke oorzaaken heeft ingedrukt, waardoor zy, volgens haare natuur, en de algemeene wetten van werking, altoos zodanig een uitwerkzel voortbrengen , als met zyne oogmerken beft overeenkomt; terwyl 'er eene geduurige overeenftemming tuffchen de natuurlyke en zedelyke wereld plaats heeft, uit kragt der bepaaling, welke alle de oorzaaken, met den eerften aanvang haarer voortbrenging, ontvangen hebben. Anderen erkennen wel dat God de natuur der dingen aan zeer wyze wetten onderworpen heeft; dan zy beweeren tevens, dat
I 3 de



70 VERHANDELING OVER GODS
de natuurlyke oorzaaken, daar zy in den blinde werken , evenwel nu 'en dan Gods byzondere leiding vorderen , om uitwerkzels voor te brengen , die aan de verhevenheid zyner oogmerken beantwoorden; en dat ook de'zedelyke oorzaaken fomtyds door God op zodanig eene wyze geregeld worden, dat de menfchen, geheel andere oogmerken hebbende, buiten hun wecten, dat geene uitwerken, hetwelk aan de inzigten der Godheid beantwoordt. Zo dagten Jozefs broeders kwaad tegen hem, maar God had het ten goede gedagt. Gen: L.vers 20.
De voorftanders der eerfte ftellinge ontkennen niet ronduit eene byzondere Voorzienigheid, zeggende, dat dezelve zig hierin vertoont, dat God den ganfchen famenhang en loop der dingen, naar de door hem voorziene vrye daaden der redelyke fchepzelen , geregeld heeft. Het ganfch Heelal wordt dus, hunnes oordeels, zo wyslyk beltuurd , als of God , by .de uitkomften der dingen, met zyne byzondere Voorzienigheid tusfchen beiden kwame; terwyl het op 't zelfde uitkomt, of een uitwerkzel door zekere daadelyk tegenwoordige beftuuring der natuurlyke oorzaaken voortgebragt worde; dan of die oorzaaken, op 't oogenblik haarer voortbrenging, terftond zodanig ingerigt geweeft zyn, dat zy, zonder eenige op nieuw daarby komende bepaaling , in ftaat waren, een uitwerkzel voort te brengen , dat aan Gods oogmerk beantwoordt.
Het is niet wel te ontkennen dat deeze wysgeerige ftelling, voornaamlyk uit dien hoofde, om dat zy God niet telkens tot het voortbrengen der verfchynzelen als ter hulpe roept, een eenvoudig voorkomen fchynt
te



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 71
te hebben, daar zy vaftfteit, dat dezelfde Voorzienigheid, zo voor het ganfch Heelal, als voor alle deszelfs deelen, met dezelfde moeite gezorgd heeft. Ook roemen zy, die deezer ftellinge toegedaan zyn, inzonderheid daarop, dat hier door alleen de geduurige tusfchenkomft der wonderwerken, die de gedaante van het Heelal misvormen zouden , vermyd wordt, zonder dat 'er nogtans iets aan de Godlyke beftuuring onttrokken worde. Laat ons nu eens bezien, in hoe verre men deeze Helling, die met zo veel zwier van wysgeerte pronkt, voor goede munt te houden hebbe.
Ieder een zal, denk ik, gaarne toeftaan, dat men den naam van byzondere Voorzienigheid zeer oneigenlyk geeft aan zulk eene, die geen ander uitwerkzel voortbrengt, dan 'er volgens het beloop der algemeene wetten ontftaan zoude. Indien God alle dingen, by derzelver voortbrenging, wyslyk geregeld hebbe, dan zal 'er voor de Voorzienigheid, na het voltooijen der fcheppinge, buiten het wonderdaadige (waar van wy hier niet fpreekcn) geene andere werkzaamheid overblyven, dan dat dezelve alle dingen by hunne vermogens en hoedanigheden bewaare , nadien de uitwerkzels toch, volgens de algemeene wetten, overeenkomftig met de natuur der dingen, wel te voorfchyn zullen komen. De beftuuring der wereld zal dus geen byzonder toevoorzigt van God, van de fchepping en onderhouding verfchillende, behoeven; eveneens als de omwentelingen der planeeten om hunne aften, door de aan hun reeds ingedrukte beweeg-kragt (waarin buiten twyffel de ftaat der bezielde fchepzelen, die dezelven bewoo-
nen,



72 VERHANDELING OVER GODS
nen, gade geflaagen is) naar de algemeene wetten der beweeging haaren gang gaan , en geene voorwerpen der byzondere Voorzienigheid zyn. De beftuuring derhalven, in deeze ftelling toegeftaan, zal tot de fchepping, maar niet tot de Voorzienigheid, behooren. Dit was hetgeen Malebranche bedoelde, toen hy in zyne brieven aan eenen vriend beweerde , dat God in de fchepping met eenen byzonderen wil gewerkt heeft; maar dat hy naderhand van deeze laage en hem onwaardige wyze van werken afgeftapt is; en dat de Voorzienigheid niet dan volgens de algemeene wetten werkt. — Dan, wy zouden, dus voortgaande, ligtelyk geheel en al van ons beoogde afdwaalen; om dit voor te komen, willen wy opgemerkt hebben, dat wy door de byzondere Voorzienigheid zodanig eene beftuuring verftaan, waardoor God fomtyds uitwerkzels voortbrengt, die, buiten zyne bj^zondere befchikking, alleen volgens de algemeene wetten , door welke het Geheelal geregeerd wordt, nooit zouden te voorfchyn gekomen zyn; en die evenwel voor geene wonderwerken kunnen gehouden worde.
Het onderzoek nu na de bewyzen voor zulk eene byzondere Voorzienigheid is thans onze hoofdzaak : terwyl wy onze partyen gaarne toegeeven , dat men zyn toevlugt niet tot eene byzondere Voorzienigheid moet neemen , ingevalle de algemeene genoegzaam zy, om de wyze beftuuring der dingen ftaande te houden. Hier zit derhalven juift de knoop.
De uitkomften, der Godlyke beftuuring onderworpen , zyn of natuurlyke of zedelyke. Zy , die , met
Leib-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 73
Leibnitz, voor het algemeen verband der dingen pleiten, meenen , dat beide de uitkomften , zo wel die der zedelyke, als die der natuurlyke wereld , door eene aaneengefchakelde opvolging der dingen , derwyze bepaald zyn , dat uit .ieder reeds voorleeden toeftand der wereld de tegenwoordige gefteltenis der dingen volgen moeit; en dat de tegenwoordige toeftand der wereld (gelyk Leibnitz zig uitdrukt) zwanger is van den toekomenden; zo dat de opvolging van alle de uitkomften , de vrye daaden zelfs niet uitgezonderd , ééne geheele onafgebroken keten, welker fchalmen onaffcheidelyk aan elkander verknogt zyn , uitmaake. Dus zal de wereld een zeer konftig famen- . gefield en met eene beweeging, die zy aan haaren maaker verfchuldigd is, begaafd werktuig weezen; het welk zyne uitwerkzels (behalven de wonderwerken) alleen uit hoofde zyner famenftelling, volgens algemeene wetten, voortbrengt. Op die wyze neemt men Gods byzonder toevoorzigt weg , maar draagt tevens zorge voor de beftuuring; door te ftellen, dat God, uit alle mogelyke aan elkander onderling verbonden aaneenfchakelingen, die aaneenfchakeling uitgekoozen heeft, welke hy als de befte , en aan zyn oogmerk beft beantwoordende, befchouwde.
Wy ftaan zeer gaarne toej dat deeze veronderflelling verre weg de gefchiktfte van allen zou zyn, om het denkbeeld van Gods byzondere toevoorzigt tegen te gaan; dan 't is 'er egter zo mede gelegen, dat zy van zelve vervalt, gemerkt zy die gewigtige zwaarigheid met zig fleept, datze den menfeh van zyne vryheid,
K een



74 VERHANDELING OVER. GODS
een noodzaaklyk vereifchte tot het toerekenen der daaden, berooft. Want indien door den cerften ftaat der wereld de tweede, door den tweeden de derde bepaald wordt, en men zo voorts tot op den tegenwoordigen toeftand afdaalt, dan zal het den menfeh even zo min vryftaan, ééne eenige zyner daaden, die toch allen in het algemeen verband der dingen zyn ingevlogten, na te laaten, als den eerften ftaat der wereld te veranderen. Gelyk het bevorderen of verhinderen van de beweeging der planeeten buiten het bereik van ons vermogen is, zo zal het ook aan ons niet ftaan, dit of dat te doen; daar onze bedryven, in de fteeds voortgaande reeks der befte wereld, die God verkoozen heeft, ingevlogten zynde, door het algemeen verband der dingen, 't welk van ons niet afhangt, bepaald worden ; en , de oorzaak daar zynde, het uitwerkzel niet feilen kan van te voorfchyn te komen. Te vergeeffch neemt men hier dikwyls zyne toevlugt tot dat groot-plegtanker : dat de ziel zig zelve in haare keuze bepaalt, uit veele mogelyke dingen dat geene uitkieft, 't welk haar beft aanftaat. Want die bepaaling van den wil zelve wordt, door den famenhang der befte wereld, zo beperkt, dat, byaldien myne keuze op iets anders viel, daaruit eene geheel andere aaneenfchakeling der dingen, en niet deeze befte door God verkoozen, zoude ontftaan. Wy verkiezen zekerlyk het geene ons beft dunkt; maar dat geene zelfs, waardoor ons het een boven het ander verkieslyker voorkomt, wordt door voorafgaande oorzaaken bepaalt; gelyk ieder zon- of maan-eclips door een vaft
ver-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 75
verband, 't welk van ons in 't geheel niet afhangt. Te vergeeffch ook tragt men zig te behelpen met het voorwendzel van gebrek aan oplettendheid, door ons eigen toedoen veroorzaakt. Want dit gebrek aan oplettendheid in ons zal ook afhangen van andere omftandigheden, die weder in het verband der befte wereld opgeflooten liggen, en door alle onze poogingen of vermoogens niet te veranderen zyn. De eerfte ftaat onzer geboorte hangt zekerlyk van onze vryheid niet af; maar deeze, met andere in de wereld voorkomende oorzaaken, bepaalt den tweeden, die weder den derden , en zo vervolgens , tot zo lang wy op den tegenwoordigen ftaat, hoedanig eenen ook, en waartoe de vrye daaden insgelyks behooren, afdaalen. Alle de ftaaten derhalven van ieder menfeh zyn, met het lot zyner geboorte, reeds derwyze bepaald , dat 'er voor de toerekening der daaden geheel geene plaats overblyve. Ik ga met ftilzwygen voorby , dat deeze vooronderftelling niet vry te fpreeken is van het invoeren eener volftrekte noodzaaklykheid. Want, indien het waar is , dat alle natuurlyke en vrye , zo goede als kwaade , uitkomften in de algemeene aaneenfchakeling der dingen zodanig zyn ingevlogten, dat, byaldien maar ééne der minften agterbleef, of een weinig anders gebeurde, 'er dan eene andere aaneenfchakeling der dingen zou ontftaan, die geenzins de befte was, welke alleen met de Godlyke wysheid ftrookt: indien dit waar zy, zeg ik , dan moet ook vólgen, dat alle dingen, die 'er gebeuren, door zodanig eene noodzaaklykheid gefchieden , als die is, uit
K 2 kragt



y6 VERHANDELING OVER GODS
kragt van welke God niet anders dan wyslyk werkt; :of ('t geene in die vooronderftclling op 't zelfde uitkomt) deeze aaneenfchakeling der dingen, boven alle •anderen , verkiert. En wat menfeh is 'er, die niet begrypt, dat de onaffcheidelyke eigenfchappen van een driehoek denzelven met geen grooter noodzaaklykheid eigen zyn, dan de wysheid Gode is?
By aldien wy nu in .tegendeel erkennen, dat de vrye daaden zo niet bepaald worden door voorafgaande oorzaaken, als de natuurlyke werkzaamheden, by voorbeeld de beurtwilieling van dag en nagt; zo zullen we niet wel reden vinden, om 'er aan te twyffe1'en , of Gods wyze beftuuring eene byzondere Voorzienigheid vordere. Deeze beftuuring toch gaat niet alleen over de natuurlyke werkzaamheden, maar boven al over de zedelyke en vrye daaden, ter bereikinge van het bedoelde einde. Hiertoe nu vorderen Gods oogmerken dikwyls, dat het redelyk fchepzel zig op deeze of geene wyze bepaale. By voorbeeld : dat het harte van Cyrus geneigd worde om'Gods volk in deszelfs vryheid te herftellcn : dat Efther genade vinde in de oogen van Ahafueros, en dat zy deeze tot heil van haar volk doe gedyen : dat de godloozen de werktuigen ter handhaavinge van Gods gerechtigheid worden , zonder dat zy iets dergelyks ooit bedoelden: dat de Affyrier de roede van Gods toorn, en de ftok zyner 'grimmigheid werde , fchoon hy zulks niet gemeend, of in zyn harte niet gedagt had. Jef. X vers 5. 7. Dit alles grypt gereedlyk ftand, als 'er eene byzondere Voorzienigheid plaats heeft; daar het harte des konings in- de
hand



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 77
hand des Heeren is , als de waterbeeken, 'i welk hy neigt tot al wat hy wil. Prov. XXI. vers 1. en daar de weg des menfchen niet by hem zeken is, noch by den man die wandelt , dat hy zynen gang richt e. Jer. X. vers 23.
God , de oorzaak zekerlyk van de vereeniging der ziele met het lighaam, neigt, regeert en beftuurt dan 's menfchen wil, op eene heimelyke wyze, naar zyn goeddunken ; doch indien men zodanig eene Voorzienigheid, als die waarvan wy handelen, ontkent, dan moet één van beiden plaats hebben. Of men moet beweeren, dat alle de menfchlyke bedryven door het algemeen verband der dingen bepaald zyn , of men moet toeftaan, dat het mogelyk zy, dat God, tot het bereiken zyner oogmerken, deeze of geene daad van het vry werkend fchepzel wel noodig zou hebben; maar dat hy, in zulk een geval, zyn oogmerk liever wil laaten vaaren, dan dat hy, van de gefielde wetten der ziels-werkzaamheden afwykende, langs eenen anderen weg met zynen invloed op 's menfchen wil zou werken, en denzelven op eene byzondere wyze tot zyne oogmerken leiden.
Miffchien zal iemand zeggen, dat Gods byzondere invloed op het harte des menfchen niet minder met 'smenfchen vryheid ftrydt, dan de bepaaling, die uit voorafgaande oorzaaken ontflaat. Maar God, die oneindig wys en magtig is, kan het harte des menfchen zeer gemaklyk, op hem alleen bekende wyzen, zodanig buigen, dat de menfeh niet eens bemerkt, dat hy hiertoe heimelyk getrokken of aangezet worde; ja zo, dat zyne vryheid volftrekt ongefchonden blyve. En
K 3 toe-



78 VERHANDELING OVER GODS
toegeftaan zynde, dat daaden, door Gods byzonderen invloed op de ziel voortgebragt, aan den menfeh niet toegerekend kunnen worden, 'er zullen egter nog anderen overblyven , van welken hy , als derzelver vrye werker, rekenfehap zal moeten geeven. De oorzaaken naamlyk, die tegen Gods Wil werken zouden, worden door Gods byzondere Voorzienigheid beftuurd; en de weezenlyk vrye bedryven worden door zyne rechtvaardigheid beloond of geftraft.
Anderen zullen mogelyk hierop aanflaan , en zeggen, dat men zodanig eene bepaaling der raenfchelyke daaden, door voorafgaande oorzaaken, wel degelyk. ftellen moet, daar zig de Godlyke befluiten over alles uitftrekken. Maar het verfchilt hemels breedte van elkander, te ftellen , dat zo wel de uitkomften der zedelyke als der natuurlyke wereld , ten aanzien van God zeker zyn , en in Gods verftand eene vaft bepaalde waarheid hebben; of te zeggen, dat, zo wel de vrye zedelyke daaden, als de natuurlyke, uit voorafgaande oorzaaken voortkomen; zo dat de ziel (even als de balans door het overwigt doorflaat) door zekere beweegmiddelen aan 't werk geholpen worde. Wy ftaan wel toe dat de ziel door beweegmiddelen tot werken genoopt worde , maar niet dat deezen haar zo dringen , of zo fterk op haar werken, als het overwigt op de balans. Ook kan men , Gods byzondere Voorzienigheid toegeftaan zynde, zeer klaar begrypen, hoe 's menfchen daaden aan het Godlyk befluit onderworpen zyn. God heeft immers van eeuwigheid af geweeten, welke daaden , en waarom, hy toelaaten
zou-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 79
de; en welken hy, op hoedanig eene wyze dan ook, beletten zoude : gelyk hy zo het driftig opzet van David tegen het huis van Nabal verydelde; des deeze zig genoodzaakt vond uit te roepen : gezegend zy de Heere, de God Isrff/éls , die U ten deezen dage my te gemoete gezonden heeft! 1. Sam. XXV. vers 32.
Te vergeeffcb tragten partyen ons dikwyls in te prenten , dat de grondflag der Godlyke Voorweetenfehap geleegen is in zodanig eene bepaaling der bedryven, door eene aaneenfchaakeling der dingen, en dat men dezelve nergens anders in plaatzen kan. Het is immers beter edelmoedig te belyden, dat de wyze der Voorweetenfehap ons onbekend is; dan , door het verklaaren van derzelver natuur, alle vryheid weg te neemen, welke het algemeen menfchen-verftand toont, dat ons waarlyk eigen is ; en die 'er volftrekt niet weezen zoude, indien de zedelyke bedryven, even als de beweegingen van een bloot werktuiglyk lighaam, door onveranderlyk vaftgeftelde oorzaaken bepaald waren.
Dan , vermids wy weeten , dat alle menfchen van oeffening het over de natuur der vryheid niet onderling eens zyn, zullen wy, om op geen zandgrond te bouwen, ook nog met andere bewyzen ftaaven, dat 'er tot Gods wyze beftuuring eene byzondere Voorzienigheid vereifcht wordt. En hier mogen wy, in de eerfte plaatze, met alle billykheid van onze partyen vergen te bewyzen, dat het tegen de natuur der dingen niet aanloopt, dat alle de uitkomften, in beantwoording aan Gods verheven oogmerken, geregeld
zou-



8o VERHANDELING OVER GODS
zouden worden door eene blinde bewerking van natuurlyke, en niets diergelyks bedoelende zedelyke oorzaaken , alleen naar algemeene wetten, het zy die der beweeging, of die der zieiswerkzaamheden. Zy kunnen immers niet tegenfpreeken, dat het, by meelt alle menfchen, als een doorgaand denkbeeld vaftflraat, dat God , door zyne byzondere Voorzienigheid, fommige dingen geheel anders , dan buiten dezelve gefchied zou zyn, doet uitvallen; nu ten voordeeleder vroomen , dan ter verbyfteringe der godloozen , en om meer andere zeer wyze redenen. Zelfs hebben die volken , by welken de waare Godsdienfl niet bekend was , altoos aan hunne goden een byzonder beftuur toegekend , en eerder daarin gedoold , dat zy meenden , dat alle de uitkomften der dingen aan de onmiddelyke tuffchenkomft der goden moeften toegefchreeven worden. Dat wyders de verftandigfte hunner wysgeeren, behalven die, welken geene Voorzienigheid erkenden, of alles aan het noodlot toefchreeven, veel aan der goden byzonder beftuur toegeëigend hebben, kan insgelyks met eene ganfche menigte van voorbeelden beveiligd worden. En wie zou durven ontkennen, dat de Jooden in het zelfde gevoelen Honden, daar zy zig wel degelyk als de voorwerpen van Gods byzondere Voorzienigheid befchouw'den ? Zelfs vindt zig Malebranche genoodzaakt toe te ftemmen, dat ook de Oudvaders eene byzondere Voorzienigheid erkend en geëerbiedigd hebben. Dat daarenboven de heilige fchryvers doorgaands zo fpreeken, dat zy dezelve ten hoogften fchynen vaft te ftellen, is zo on-
be-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 8l
betwiftbaar zeker, dat onze tegenftanders, om hunne getuigenifien te verdraaijen, de toevlugt neemen tot het denkbeeld , dat men alle zodanige uitdrukkingen heeft te verftaan als fpreekwyzen, die van de menfchlyke handelingen ontleend zyn. Het gevoelen , dat "er eene byzondere Voorzienigheid plaats heeft, wordt derhalven onderfteund, door de toeftemming van byna het geheele menfchdom. Ik zal 'er thans niet op aandringen , dat men zig hier op mogelyk vry wat kan verlaaten; maar het is bekend, hoe 'er een zeer nutte wysgeerige regel zy, welke ons leert, dat hy, die een algemeen heerfchend denkbeeld voor eene dwaaling verklaart, toonen moet, dat de ftelling, waar mede hy als eene waare voor den dag komt, aan alle verfchynzelen beantwoordt en voldoet. Eenige algemeene redenen zyn niet genoegzaam , om aan eene nieuwe ftelling de vereifchte waarfchynlykheid by te zetten; maar derzelver uitvinder moet regt toe regt aan ter zaake komen, en de overeenkomft zyner ftellinge met alle de verfchynzelen aanwyzen. Op deeze manier heeft Copemicus zyn nieuw hemelftelzel voor dat van Ptolomaus ingevoerd. Zo heeft Kepler de buitenmiddelpuntskringen, en Newton de Carte^ iiaanfche draaikringen uit den weg geruimd. Dat onze partyen zig hierin manlyk gedraagen, en de beftendige overeenkomft der natuurlyke met de zedelyke wereld, alleen volgens de regels der algemeene wetten, verklaaren. Laaten zy ons bewyzen het mogelyk te zyn, dat vuur, hagel, fneeuw, damp, Jlormwinden enz. buiten de byzondere beftuuring des Allerhoogften, zo
L flip'



82 VERHANDELING OVER GODS
ftiptlyk zynen raad volgen, als of zy dien verftonden. Dat het natuurlyk goed en kwaad, regen en zonnefchyn, vrugtbaarheid en onvrugtbaarheid, brandende hitte , fprinkhaanen en dergelyken in eene juifte gepaftheid naar den toefland der zedelyke wereld Voortkomen ; zo zelfs, dat Gods byzonder toeverzigt het niet juifter had kunnen fchikken. Dat den goeden, te midden in zo grooten drom van godloozen, geen meerder rampfpoeds treffe , dan ter bevorderinge van hun waaren welftand noodig is: dat de berokkende fchelmftukken der boosdoeners , fchoon door geene tusfchenkomft van eenige Godlyke beftuuring verhinderd, zig nooit verder uitltrekken , dan'Gods oogmerken gehéngen. Zo lang zy ons niet bewyzen kunnen , dat deeze en foortgelyke dingen, alleen volgens de algemeene wetten, net eveneens gebeuren zouden, als zy nu doen, zo lang zal het ons ook vryftaan hunne vooronderftelling deswegens te verwerpen.
Het is ondertuffchen zo verre van daar, dat iemand zulks zoude kunnen verrigten-, dat zelfs zy, die zodanig iets in 't ryk der natuur ondernomen hebben, 'er altoos befchaamd afgekomen zyn. De eifch' van Cartejïus, dat men hem alleen de ftoffe, en de beweeging verleende, om een Heelal te vormen, was ten uiterfte ongerymd : want zy, die gezonder redenkavelen , zyn het onderling hierin eens , dat de voortbrenging der groote wereldgevaarten , en der bezintuigde lighaamen , door de algemeene wetten alleen nimmer voltooid kon worden; en dat ook de voortplanting der laatften verre boven 't bereik "dier wetten
loopt.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 83
loopt. Met veel meer regts mogen wy derhalven vaftftellen , dat de volmaakte beftuuring der wereld geenzins door deeze wetten alleen uitgeoeffend worde. 'Er wordt toch een veel geringer famenloop der dingen vereifcht tpt het voltooijen van een bezintuigd lighaam, dan om de vrye daaden der menfchen zo te fchikken, dat zy aan Gods oogmerken beantwoorden. By het toeftellen der bezintuigde lighaamen worden altoos foortgelyke deelen famengevoegd : maar in 't beftuur der zedelyke wereld moeten, tot één en 't zelfde einde, vroomen en onvroomen, wyzen en dwaazen, te famen medewerken: hier gaan onderfcheiden famenloopende middelen, ter bereikinge van dezelfde oogmerken, zeker; de veranderlyke overleggingen van het wuft gemeen , en de raadflagen , die naar de regels der voorzigtigheid ten fchranderfte genomen zyn; met meer foortgelyke bedryven, die hemelsbreedte uit elkander loopen. De ftof is uit haaren aart bekwaam om, door allerleie fchikking en mededeeling van fnelheid , hoe men ook wil, in beweeging gebragt te worden ; maar de poogingen of raadflagen der boozen wederflreeven uit eigen aart Gods oogmerken, en kunnen onmogelyk, buiten toedoen van eene oneindige Wysheid, gepafte middelen worden, om die te bereiken. De beweeging der flojfe gefchiedt, volgens de algemeene beweeg-wetten in eene naar den eifch gefchikte orde, en 'er wordt fteeds eene juifte evenredigheid, tuffchen de beweeg-kragten, en de daaruit in haar verwekte beweegingen, waargenomen;, maar in de zedelyke wereld blinkt Gods beftuuring bo-
L 2 ven



84 VERHANDELING OVER GODS
ven al hierin uit, dat 'er in 't geheel geene evenredige overeenkomft is, tuffchen de oorzaaken en gewrogten , tuffchen de middelen en de einden : dat de loopniet is der /hellen , noch de ftryd der helden , noch de fpyze der wyzen, noch de rykdom der-yerftandigen. Pred. IX. vers ii. Hoe veel gemaklyker kan derhalven de formeering der bezintuigde lighaamen , dan de wyze beftuuring van alle uitkomften , aan 't beloop der algemeene wetten worden overgelaaten!
De ftoutmoedige Cartefiaanfche onderneemingen, omalies te verklaaren,doen ons denken aan de vooronItelling der harmonia praftabilita (of der vooraf vaftgeitelde overeenftemming) door den grooten Leibnitz\ in de plaats eener andere vooronderftellmg, naamelykdie der gelegenheid geevende oorzaaken , voor den dag gebragt\ om langs dien weg het geduurig wonderdaadige te vermyden. In deeze ftelling wordt ontkend , dat de ziel door haare eigen kragt de beweegingen in 't lighaam veroorzaakt; en beweerd, dat die beweegingen ontftaan uit den toeftel des lighaams, volgens de werktuiglyke beweegings-wetten, juift op dat tydftip -y wanneer het verftand het befluit van den wil opmaakt, om zodanige beweegingen voort te brengen. Men ontdekt terftond , dat 'er tuffchen deeze vooronderftellmg en die, welke de beftuuring der wereld aan de algemeene wetten toefchryft, eene zeer groote overeenkomft plaats heeft. En dezelve wordt onder anderen door Bayle (in zyn woordenboek op 't woord Rorarius, nota L.) met deeze tegenbedenking aangevallen. Stel u in uwe gedagten eens voor een
Schip,



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 85
fchip, hetwelk, zonder gevoel, zonder gedagten, of eenige beftuurende oorzaak, alleen uit hoofde van zyn toeftel, zo geregeld bewoogen wordt, dat het altyd met een gunftigen wind zeile, de zandplaaten, diepten enklippen vermyde, het anker, als 't noodig is, vallen laate, en juift op den beftemden tyd ter haven inftevene. Verbeeld 'er u by, dat dit fchip, jaa: ren agter een, die eigenfte regelmaatigheid volge; zo dat het, ten opzigte van ftormen, van de veranderingen van wind en weêr, van de ligging van onderfcheiden plaatzen, zo te land als ter zee, zig zo gefchikt wende en draaije, dat zulks, al wierd het door eenen allerbekwaamften Huurman bevaaren , niet netter gefchieden kon ; dan zult gy , buiten twyffel, toeftaan, dat de Godlyke Almagt niet te overgroot is, om zulk eene bekwaamheid aan een fchip mede te deelen; en gy zult zelfs zeggen, dat zulk een vermogen in een fchip te leggen met deszelfs, .natuur ftrydig is. Maar in nog veel grooter zwaarigheden zal men zig ingewikkeld vinden, indien men ftellen wil, dat Gods wyze beftuuring, door de algemeene wetten alleen, uitgeoeffend wordt. Dan zult gy u niet flegts één, maar een ontelbaar getal van fchepen, van 's werelds aanvang af tot het afloopen der eeuwen toe, vaarende op eene onmeetbaare uitgeftrekte zee, die door allerleie ftreek-winden heen en weder bewoogen wordt, en in welke het krielt van klippen en zandplaaten, verbeelden moeten. Gy zult u moeten verbeelden, dat deeze fchepen, te midden van dit alles, hier en ginds vaaren, laaden en lolfen , juift altoos op die wyze, als
L s het



86 VERHANDELING OVER GODS
het oogmerk van den algemeenen vader der ganfche wereld vordert. Hier benevens zult gy ook moeten toeftaan, dat die fchepen van zodanig eene gefteldheid zyn, dat de minfte verandering van wind hunnen koers grootlyks verandert; dat zy dikwyls, door tegenwinden geflingerd, tegen eikanderen geftooten; door normen na geheel andere plaatzen , dan zy eerft ftevenden, heen gedreeven worden, en dat ze evenwel zo gefchiktlyk bewoogen worden , als of die beweegingen door eenen allerkundigften fchipper beftuurd wierden; ja door eenen, die met de heerfchappy over de winden bevoorregt was. Men leide hier uit af, hoe veel minder zwaarigheid 'ef fteeke in de vooronderftellmg der vooraf vaftgeftelde overeenftemming, dan in die, by welke de byzondere Voorzienigheid ontkend wordt.
Ik weet wel dat het niet ontbreekt aan zulken, die beweeren , dat niet alleen zodanige zaaken met den aart der dingen niet ftryden; maar die zelfs van denkbeeld zyn dat de wonderwerken, waarvan wy leezen, in 't algemeen verband der dingen ingevlogten , en door voorafgaande oorzaaken reeds zo bepaald geweeft zyn, dat zy juift op dat tydftip , als zy vereifcht wierden, door toedoen van oorzaaken, die by het begin der fcheppinge daartoe reeds gefchikt waren , gebeurden. Een gevoelen, dat de groote wysgeer onzer eeuw, de beroemde Bonnet (in zyne Philofophifche Palingenefia part. 2. C. 17.) mede is toegedaan.
Dan waarlyk de wonderwerken , die veel zeldzaamer gefchied zyn, konden veel gevoeglyker in de alge-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 8?
gemeene aaneenfchakeling der dingen ingelafcht worden; dan dat het mogelyk zy, dat, van 's werelds aanvang af tot het einde dér eeuwen toe, zo veele en onderfcheiden bedryven , die tot de beftuuring behooren , zouden afhangen van die enkele bepaaling van oorzaaken, welke zy in 't begin haarer voortbrenging reeds ontvangen hebben. Ik zal niet zeggen dat deeze ftelling , hoe vernuftig ook , mogelyk ruim ftout genoeg is; en, fchoon zy der eenvoudigheid zeer toegedaan fchyne , tegen derzelver wetten evenwel merkelyk zondigt. Want 'er zou een groote toeftel van oorzaaken, met eene verbaazende menigte van omwegen (als ik 't zo noemen mag) noodig zyn, om de wonderwerken, die reeds gefchied zyn (onderfteld zynde dat het niet tegen de natuur der dingen ftreed) in de algemeene aaneenfchakeling der dingen in te vlegten; welken intuffchen met veel minder omflags, ingevalle Gods oogmerken zulks vorderden, alleen op den wenk van zynen wil hadden kunnen voortgebragt worden. En waarom toch zou het Gode onbetaamlyk weezen , by 't doen van wonderen , nu en dan zyne Almagt onmiddelyk te betoonen; indien het hem betaamlyk zy zodanige fchikkingen te maaken, volgens welke de wonderdaaden, door eene ontwinding van zo veele ingewikkelde oorzaaken , ten hunnen tyde gebeuren.
Dewyl wy tot nog nog toe met wysgeerige bewyzen ftryden , zal het ons zeker ook vryftaan, de middelpuntzoekende kragt der planeeten in deezen met de byzondere Voorzienigheid te vergelyken. Het is naam-
lyk



88 VERHANDELING OVER GODS
lyk by elk een bekend, dat de planeeten, door hunne middelpuntfchuwende kragt, op een oneindigen afftand van de zon afwyken zouden, zo zy door de middelpunt-zoekende of zwaarte-kragt, waardoor zy naar de zon neigen, niet binnen bepaalde kringen gehouden wierden. De ontwerpen nu en raadflagen der booze menfchen hebben met die middelpuntfchuwende kragt eene zeer groote overeenkomft en gelykheid. Zy ftrekken zig do ordeels uit tot bedoelingen , die regtftreeks ftrydig zyn met Gods oogmerken. • De woede der Jooden en der Romeinfche Keizers , en de onbefchaamdheid van veele godloozen deezer eeuwe, bedoelden de verdelging en uitrooijing van den Chriftelyken Godsdienft; en ondertuffchen zyn hunne wreede poogingen ter bevordering van 't algemeene welzyn van Gods volk beftuurd. Door de vervolgingen werd het geloof der Godvrugtigen fterker; en de hoven der waare kerke, met bloed der martelaaren befproeid , namen toe in vrugtbaarheid. En wie kan ontkennen, dat de vermetele ontwerpen der ongeloovigen zeiven van eenen gelukkigen uitflag geweeft zyn , en heden ten dage nog zyn, voor den Chriftelyken Godsdienft? Welke is hier nu de wederhoudende kragt, die de poogingen der godloozen belet, buiten den door God bepaalden kring te fpringen? De natuur heeft haare eigen zon , die de planeeten binnen hunne kringen houdt: maar wie doet de bedryven der menfchen binnen de paaien der Godlyke oogmerken blyven? Wie anders dan God zelf, door de tuffchenkomfte van zyn byzonder toeverzigt, en zynen



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 89
zynen invloed! Zy althans, die de zwaarte aan geene werktuigkundige oorzaaken toegefchreeven willen hebben , noch dezelve als eene weezenlyke eigenfchap der ftoffe erkennen, maar van denkbeeld zyn dat ze, door het wys welbehaagen der Godheid, aan de ftoffe medegedeeld wordt, zy, zeg ik, worden , door de analogie of gelykvormigheid zelve, tot het erkennen eener byzondere Voorzienigheid opgeleid. Die Voorzienigheid zeker is het, welke te wege brengt, dat de orde, niettegenftaande het pleegen van zo veele euveldaaden, en het vormen van zo veele verwarrende ontwerpen , evenwel ook in de zedelyke wereld ftand houdt: dat de poogingen van de magtigen en wyzen der wereld, fchoon ze elkander met raad en daad byftaan , als God het zo beft oordeelt, verydeld worden. Want als de Koningen der aarde zig op/lellen, ende Vorflen[amen beraad/lagen, dan zal hy, die in den hemel woont, lachen en hen befpotten. Pfalm. II. vers 2, 4. Hier aan gewislyk heeft men het toe te fchryven, dat de boozen dikwyls, onweetende, meer goeds te wege gebragt hebben, dan 'er met voorbedagten raade ooit door hen uitgevoerd was. En fchoon 'er onder hen zyn , van wier gruwelftukken het niet blykt, in hoe verre zy tot het algemeen welzyn van Gods kinderen medewerken, is 't egter zeker, dat ook deezen niet te min, langs heimelyker wegen der Voorzienigheid , tot dezelfde einden uitloopen ; even als de comeeten insgelyks door de zon binnen hunne bepaalde wegen gehouden worden , fchoon dezelven zeer fterk uitmiddelpuntig zyn.
M Wy-



OO VERHANDELING OVER GODS
Wyders geeven ons ook de wiskundigen nog een ftcrk bewys aan de hand. Want het is, uit hunne wysgeerige befehouwing , nopens het berekenen van de trappen der waaifchynlykheid, bekend, dat het zó veelmaalen waarfchynlyker is, dat eenig bepaald geval , zonder tuifchenkomfte eener byzondere oorzaak, niet dan al gebeuren zal, als 'er tegenftrydige mogelyke gevallen zyn. Zo toont de groote meetkundige Daniël Bemouille, dat het meer dan i4maal 100,000 maaien waarfchynlyker is, dat vyf planeeten, door toeval rondsom de zon voortgeworpen, afwyken zouden , dan dat derzelver loopkringen zouden kunnen beflooten worden, binnen den kleenen met de. ecliptica evenwydigen band , die niet.meer dan een zeventiende gedeelte van de fpheer beflaat. De waarfchynlykheid derhalven , dat men dit verfchynzel aan eene verftandige oorzaak verfchuldigd zy, is , tot het tegenovergeftclde , grooter dan 1,400000 tegen 1 ; of, om 't netter te bepaalen , dan 1,419856 , tot de éénheid ; welke trap van waarfchynlykheid de zedelyke zekerheid evenaart. Denk nu eens na, hoe veele natuurlyke en zedelyke oorzaaken 'er van God beftuurd moeten worden ; op hoe veelerleie wyzen zy onderling vereenigd of veranderd kunnen worden; hoe veele verichillende uitwerkzels, door de geringfte verandering van ééne enkele omftandigheid, daaruit kunnen voortkomen, en hoe ftrydig dezelven kunnen zyn met die oogmerken , welken God bedoelde! En ontken dan, zo gy durft., dat 'er eene byzondere Voorzienigheid noodig zy, om ten allen tyde juift die uitwerk-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 01
werkzels voort te brengen, welke de Godlyke wysheid wil, dat voortgèbragt zouden worden.
Maar, zullen partyen zeggen, die berekeningen der waarfchynlykheden behooren tot dit onderwerp niet, daar zo wel de zedelyke als natuurlyke oorzaaken, niet door toeval, maar, door Gods bepaalden raad, regelmaatig tot wyze einden gefchikt zyn. — Dan, dit antwoord verbreekt de kragt onzer bewysreden niet. Want 'er wordt hier niet flegts van ééne , maar van ontelbaare uitkomften gehandeld, die onderling uit elkander voortkomen, en die evenwel, door toedoen van ééne eenige oorfpronglyke bepaaling der oorzaa* ken , naar Gods oogmerken gefchikt zouden zyn. Want- zo men hier aan liet noodlot geene de minfte plaats geeve, dan moet men toeftaan , dat alle verfehynzels der natuurlyke wereld, welken het geluk of ongeluk der menfchen uitmaaken, naar wyze, en volgens den toeftand der zedelyke wereld volmaakt welgefchikte, inzigten uitvallen. -Wie ziet nu niet, dat het uit den aart der dingen niet mogelyk zy, dat zy, door het vermogen van ééne eenige bepaaling (want de natuurlyke oorzaaken kunnen op één en denzelfden tyd geen meerdere en tegen elkander aanloopende beftuuringen dulden) in 't begin van derzelver voortbrenging in haar gelegd, tot zo verichillende en niets met elkander gemeen hebbende ftaaten der zedelyke wereld, die zelfs fomtyds lynregt tegen elkander aanloopen , zo juift en zo regelmaatig gefchikt worden.
De Algebraift.cn noemen meer dan bepaalde voorftellcn die , in welken meer Alqmtkn of eveningen M 2 zyn,



92 VERHANDELING OVER GODS
zyn , dan 'er onbekenden te bepaalen zyn ; waarin dan plaats heeft, dat de meer dan regtmaatig opgegeevenc vereifehten met elkander onderling niet beftaan kunnen. Verbeeld u in uwe gedagten , dat de onderfcheiden ftaaten der zedelyke wereld , van God voorzien, zo veele opgegeeven vereifehten zyn, naar welke allen de natuurlyke wereld evenredig te bepaalen is, en dat dan gevraagd worde; hoedaanig eene rigting 'er aan de natuurlyke oorzaaken, die weezenlyk beftaan, gegeeven moet worden , om aan die allen te voldoen? Wanneer gy dit nagaat, zult gy zonder eenige moeite begrypen , dat dit een meer dan bepaald voorftel is : of dat het niet mogelyk zy, dat alle die vereifehten , in de 'eerfte rigting der oorzaaken, even gelykmaatig in agt genomen worden.
Ik oordeele het naauwlyks noodig te zeggen , dat wy hier door aan Gods onmeetbaar vermogen geen paaien ftellen , maar flegts overweegen , of iets volgens de natuur der dingen mooglyk zy, dan niet: even min als hy de Godlyke Almagt zou willen inkorten, die ontkende dat het, behoudens de wetten der beweeging, mogelyk zy , dat de planeeten door indruk van ééne enkele (en dus regtftreekfche) beweegkragt, zonder op de zon te weegen, geduurig rondsom dezelve in ronde kringen zouden omloopen.
Nog klaarder zal dit blyken , wanneer wy verder op den aart en natuur der zedelyke oorzaaken letten. Men zal naamlyk, by 't ontkennen der byzondere Voorzienigheid , moeten ftaande houden , dat elke tegenwoordige toeftand der natuurlyke wereld af hangt van
el-



! BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 93
eiken, hoedanigen ook, voorigen toeftand. By voorbeeld , den dampkring zo gefield zynde , als die was ten tyde toen Theodopus met Eugenius ftreed , zo is de tegenwoordige daarmede al genoegzaam bepaald geweeft. Gy ziet derhalven dat, in de tegenwoordige fchikking der oorzaaken, de tegenwoordige toeftand der zedelyke wereld niet in aanmerking genomen heeft kunnen worden ; gemerkt deeze , zonder die , reeds genoeg bepaald was ; ten zy gy mifichien , met alle gezond verftand te wederfpreeken , zegt 5 dat de tegenwoordige toeftand der zedelyke wereld (gebeden, goede en kwaade daaden) niet minder bepaald is door dien , welke ten tyde van Theodofius plaats had , dan de toeftand der natuurlyke. Het verfchriklyk onweder, waardoor de vloot van Philips den tweeden verftrooid wierd, is zekerlyk niet by toeval, maar door een Godlyk beleid veroorzaakt: doch op deeze vooronderftellmg is hetzelve door de gefteltenis der natuurlyke oorzaaken, die voor honderd jaaren plaats had , reeds bepaald geweeft. Zoudt ge nu denken, dat op gelyke wyze, aan de eene zyde , de trotfche en wreede beraadflagingen der menfchen; en aan de andere zyde, de gebeden, verzugtingen, het oogmerk om den Godsdienft te hervormen, en meer daartoe behoorende dingen (waaromtrent gy mogelyk niet zult ontkennen , dat dit heerlyk verfchynzel daartoe betrekking heeft) door den toeftand der zedelyke wereld , zo als die voor 100 jaaren was, bepaald zyn? Zo niet, dan zult gy moeten belyden; dat 'er zo eene juifte overeenftemming in de verfchynzelen der ze-
M 3 de-



94 /VERHANDELING OVER GODS
delyke en der natuurlyke wereld niet te vinden is; of dat God de menfchlyke zaaken door zyne byzondere Voorzienigheid beftuurt.
Dat dit alles waar zy , kunnen partyen zeiven niet tegenfpreeken. Ja Malebranche is van oordeel, hoe men hier uit, dat God aan algemeene wetten gebonden is, (behalven in zeer zeldzaame gevallen, welken een wonderwerk vorderen,)■ verklaaren- moet die vlekken in de natuur, als wanfchepzels , aardbeevingen, en meer foortgelyke dingen. Maar hiermede ftaat hy dan juift toe , dat het Heelal een veel fchooner aanzien zoude hebben, indien het Gode vryftond, of hem goed dagte , nu en dan van die algemeene wetten af te wyken. Zelfs meent hy, dat men de zwaarigheden over de voorbelehikking en genade niet te boven kan komen, dan door te ftellen, dat God ook in 't ryk der genade zekere algemeene vaftgeftelde regels heeft, welken hy in 'c verleenen derzelve in agt neemt; en dat daaruit verklaard moet worden, waarom die genade niet allen te beurte valt. Doch waaruit blykt hem,-zal mifïehien iemand vraagen, dat het Gode meer ■betaamlyk is , liever eenige verwarringen toe te laaten , dan een byzonder toeve'rzigt' over alles, te. hebben? . Hy heeft dit naamelyk van vooren (apriori) uit Gods Wysheid en Onveranderlykheid beweezen. Maar hoe ligt kan het nietig fchepzel , zig verpynigende om zyne gevoelens , die hy van elders ontleende, van vooren, zo hy waant, uit Gods oneindige natuur af te leiden, in dwaaling Horten! Want Gods gedagten zyn niet onze gedagten.
Het



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 95
Het is evenwel, zult gy zeggen , niet te ontkennen , dat 'er wanfchepzels gebooren worden; dat 'er in de algemeene rampen Steden te onderfte boven gekeerd, en Koningryken verwoeft worden. Maar hy, die zyne hoop op eene byzondere Voorzienigheid vestigt, zal uwe onderftelling ontkennen: te weeten, dat God geene andere redenen zou gehad hebben om dit kwaad niet te beletten , dan op dat hy daardoor van zyne algemeene Voorzienigheid niet afwyke. — Hy zal ongetwyffeld zeggen, dat 'er nooit zodanig een ongeval gebeurt, tot welks toelaating , of te wege brenging zelfs, God niet zeer wyze redenen gehad heeft, fchoon dezelven voor het menfchlyk verftand dikwyls ondoorgrondelyk zyn. Gelyk 'er aan ons ganfchelighaam geen één onnut, veel min fchadelyk , lid zy, zo gebeurt 'er ook in de natuurlyke wereld niets overtolligs, of zelfs iets , 't welk beter ware dat het niet voorviel: en dit moet ook doorgaan in eene allezinsvolmaakte beftuuring.
Vraagt gy, waarom toch erlangen niet allen, als 'er eene byzondere Voorzienigheid plaats heeft, de zaligmaakende genade? — Ik antwoorde: het zou buiten ons'tegenwoordig beftek loopen , over de wyze en den aart der voorbefchikking te handelen, en de gefehillen tuffchen de begunftigers der byzondere of algemeene genade te vereffenen of te befliffen. Maar dit ftaat,'mynes oordeels, nogtans vaft, dat de oorzaaken van dit verfchynzel, hoedanigen die ook weezen mogen , van de door Malebranche voorgewende oorzaak zeer verre verfchillen ; en dat de zekerheid der
by.



90 VERHANDELING OVER GODS
byzondere Voorzienigheid van geene van beide dier verfchillende gevoelens eenigzins afhangt.
Midlerwyl is dit niet alleen aan de vooronderftelling van Malebranche eigen, maar ook alle anderen, die tegen de byzondere Voorzienigheid zyn , hebben deeze zwaarigheid met elkander gemeen; dat 'er veel goeds, 't welk door zulk eene Voorzienigheid aan het algemeen verband der dingen zou toegevoegd geweeffc zyn j uitgeflooten , en veel kwaads , daar door alleen te vermyden, toegelaaten wordt. Laat God de allerbefte aaneenfchakeling der dingen uitgekoozen, en de oorzaaken allerwyslykft gefchikt hebben, ligtlyk zouden 'er nog, door zyn byzonder toeverzigt, eenige goede dingen bygevoegd kunnen worden , die 'er anders nooit by kunnen komen;en eenige kwaaden afgeweerd, die buiten zodanig eene Voorzienigheid niet af te keeren zyn. Want, door de algemeene Voorzienigheid wordt alleen maar dat goed te wege gebragt, en dat kwaad geweerd, 't welk volgens de algemeene wettengefchiedenkan; maar door de byzondere Voorzienigheid oneindig meer. De gelykvormige redeneerwyze afgeleid van het gedrag van een goed en voorzigtig Vader of Vorft, hoewel hy zyn huisgezin of volk naar de wyfte wetten beftuure, is openlyk in ons voordeel.
Gy zult miffchien zeggen , dat 'er in 't algemeen verband der dingen geen goed ingelafcht kan worden, 't welk daar uit door de algemeene wetten niet voortkomen zou , ten zy de gelegenheid voor een ander goed, 't welk uit een ongeftoord verband voortgekomen zou zyn afgefneeden worde. Dit zou miffchien
zo



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 97
zo uitkomen, indien, de tegenwoordige verandering volbragt zynde, God naderhand van zyn byzonder toeverzigt ontzet wierd: maar als dit toeverzigt aanhoudend blyft, dan zal het gereedlyk bewerken, dat 'er van de fom der goede dingen, die door de aaneenfchakeling te gebeuren ftonden, op de door hem gemaakte verandering , niet flegts niets afgetrokken, maar veel eer iets aan dezelve toegevoegd worde. Stel eens, voor een oogenblik, dat het in de aaneenfchakeling der uitwerkzelen , die natuurlyker wyze door oorzaaken bepaald wordt, niet ingevlogten gcweeft ware, dat Julianus in den kryg tegen Sapor doodlyk gekwetft werd, maar dat de pyl, waardoor hy ftierf, door God byzonder op hem beftuurd was;' zoudt gy meenen dat, door deeze verandering, iets van het goede, hetwelk uit het verband der gefchapene dingen, volgens de algemeene wetten, ftond voort te komen, afgetrokken zou zyn ?
Het zal niet ondienftig weezen dit met een voorbeeld op te helderen. Gelyk op het vervaardigen van werktuigen, de deelen en kragten, door welken zy gedreeven worden, daar gefield zynde, door derzelver gebruik naar de wetten der werktuigkunde, het allcrgrootfte uitwerkzel, waartoe zy in ftaat zyn, voortgebragt kan worden : zo kunnen ook , dit erkennen wy, de natuurlyke oorzaaken insgelyks derwyze ingerigt zyn, dat zy de allergrootfte, of met Gods oogmerken gefchiktfle , uitwerkzels voortbrengen , welken zy zonder die inrigting niet voortgebragt zouden hebben; en hier in erkennen we met dankbaare eerbiedigheid de Wysheid van den Schepper. Byaldien egter
N de



p8 VERHANDELING OVER GODS
de konftenaar voorts eenige beletzeis, die uit de flyting der deelen, de traagheid der ftoffe, of andere oorzaaken ontftaan, telkens als zy zig voordoen, naar zyn welgevallen konde wegneemen, dan zou hy een bewys van zyn byzonder toeverzigt verkenen, en zyn werktuig daardoor van eene nog veel uitgeftrekter nuttigheid maaken. Stel u nu eens voor den geeft, dat het groot konftftuk, de wereld, zeer wyslyk famengefteld is, en dat de daarin zynde kragten op de befte wyze, ter beantwoordinge van Gods oogmerken, ingerigt zyn;maar dat 'er veele beletzels, door de natuur der ftoffe, die van Gods oogmerken niets weet, en uit den aart der zedelyke oorzaaken, in ontftaan. Denkt gy niet dat God die door zyn byzonder toeverzigt zal wegneemen ? En intuffchen ziet gy tevens dat deeze beletzels uit de natuur der dingen, en gevolglyk naar de algemeene wetten , ontftaan; alsmede dat'er, wanneer deezen weggenomen worden , een geheel ander uitwerkzel voor den dag komt, dan 'er uit die ontftaan zoude zyn.
Waarom wordt 'er dan,zult gy veelligt vraagen, daar het dus met de zaak gelegen is, niet alles goeds voortgebragt , en alles kwaads geweerd ? En ik antwoorde, datikmy verzekerd houde, dat alles voortgebragt en geweerd wordt, wat 'er voortgebragt en geweerd kan worden, op allerlek manieren die Gode waardig zyn % en met zyne Wysheid overeenkomen. Wat wyders nog de toelaating van het zedelyk kwaad aanbelangt, het verdere beloop onzer Verhandelinge zal ons wel aanleiding geeven om hier van nader te fpreeken.
Ge-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 99
Gemerkt wy in deezen boven al met wysgeeren te ftryden hadden, hebben wy de byzondere Voorzienigheid, tot hier aan toe, alleen met wysgeerigc bewyzen aangedrongen: dan, daar we overtuigd zyn, dat we aan dezelven nog veel kragts kunnen byzetten, door de hier mede famenftemmende leer der openbaaringc, zo zullen wy dezelve thans nog verder ftaaven met de uitdruklykfte getuigeniffen der H. Schrift, die ons in zulk een overvloed voorkomen, dat wy ons om geen bewyzen, maar over eene gefchikte keuze, uit derzelver menigte, hebben te bekommeren.
Dat God de natuurlyke oorzaaken zekerlyk zo bcftuurt, als zyne oogmerken vorderen, om de menfchen te beloonen of te ftralfen, roept ons byna ieder bladzyde der H. -S. met luider ftemme toe.
*Mozes immers voorfpelde de Ifraëliten reeds Deut. XXVIII. vers 8 en verv. dat hun , naar maate zy Gode al of niet zouden gehoorzaamen, vrugtbaarheid of onvrugtbaarheid , en meer andere voor- of nadeelen zouden overkomen. Diezelfde beftuuring der natuurlyke oorzaaken, naar de zedelyke bedryven gefchikt, wordt ons, behalven op veele andere plaatzen, duidelyk geleerd, Deut. XI. vers 14, 15 enz. Levit. XXVI. vers 3 enz. 2 Chron. VII. vers 13 enz. Pfalm LXXXI. van vers 8 tot het einde, Jerem. V. vers 24, 25. Jacob. V. vers 16 enz.
Dat God de oorzaaken, die ten onzen aanzien toevallig zyn , beftuurt, bewyzen ons veele plaatfen. Zo wordt een by toeval omgebragte gezegd , aan de hand zyns ombrengers door God als 't ware te gemoetc N 2 ge-



IOO VERHANDELING OVER GODS
gezonden te weezen, Exod. XXI. vers 13. vergel. met Deut. XIX. vers 4. Zo leezen wy dat het lot door 'God beftuurd wordt Spreuk. XVI. vers 33, en dat alle ds hairen onzes hoof ds geteld zyn, Matth. X. vers 30.
Even zo melden ons diezelfde Schriften, dat God der menfchen lotgevallen op eene byzondere wyze beftuurt. Ply is het, die arm of rykmaakt, die vernedert of verhoogt I. Sam. II. vers 4 en fi Hy verandert tyden en flondemzet Koningen af, of bevefiigt hen Dan. II. vers 21. Geeft de Koningryken der menfchen aan wien hy wil Dan. IV. vers 17. Uit zynen mond gaat het kwaade en het goede Klaagl. III. vers 33. Amos III. vers 6. Dat wyders alle de daaden der menfchen in zyne hand zyn , bewyzen ook de getuigenifléh aangetekend Spreuk. XX. vers 24 en XIX. vers 21. Jerem.X.vers 23. Zulks heeft ook plaats omtrent de zedelyk werkende oorzsftiken , als die , volgens de taal der H. S. , insgelyks door God naar zyne oogmerken beftuurd worden. Hy zendt Jozeph naar Egypten om het huis van Jacob te behouden, Gen. XLV. vers 7. Hy doet Abigaël David ontmoeten, I. Sam. XXV. vers 32. Hy verydelt den raad van Achitofel, die voor Abfalom beter geweeft zou zyn II. Sam. XVII, vers 14. Hy verwekt Cyrus om de vryhekl van zyn volk te bewerken , II. Chron. XXXVI. vers 22. Hy wendt het harte des Konings van Alfur tot de Ifraëliten, Esra VI. vers 22. men zie ook Nehem. IV. vers 4, 8, 12. En zo was de Affyrier, niet buiten de Godlyke beftuuring, de roede van Gods toorn Jef. X. vers 5, 6. De plaatfen, tot het medcdeclcn der zaligmaakende Genade betrek-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 101
lyk, ga ik hier met opzet voorby, alzo ze niet regtftreeks tot ons oogmerk behooren.
Wanneer iemand den zin der hier aangehaalde plaatfen met een onbevooroordeeld gemoed overweegt, zal hy naauwlyks aan Gods byzondere Voorzienigheid twyffelen. De beftuuring immers der natuurlyke oorzaaken wordt door zulke fpreekwyzèn uitgedrukt, die duidelyk bewyzen dat veele uitkomften, welken uit de algemeene wetten niet vólgen zouden, door Gods byzonder en raad, juift op dien tyd, toen -ze vereifcht wierden , te wege gebragt zyn. God opent zynen goeden fchat uit den hemel, of fluit dien, zo dat 'er geen regen vafte; gebiedt den fprinkhaanen, dat zy 't land affcheeren, of zendt de peftilentic. Indien men alle deeze gunftige of ongunftige omftandigheden moeft toefchryven aan oorzaaken, die reeds van den aanvang der fchepping op zekere wyze bepaald waren , dan zou men hier zeer verre moeten afwykcn van den eigenlyken den natuurlyken zin dier plaatfen, welke eenen onbcvooroordeelden Leezer van zeiven voor den geeft komt. En dit op eenen loffen voet, ter begunftiginge van de eene of andere wysgeerige ftelling, te doen , vooral daar men ontallyke getuigeniffen zou moeten verdraaijen, zulks gehengt de eerbied niet, die wy der Heilige Schriftuure verfchuldigd zyn! In waarheid , byaldien het Gode niet minder betaamde de beftuuring der oorzaaken aan zig te houden, dan te toornen, of berouw te hebben over het gene hy gedaan of gefproken heeft; dan zoude ik zelfs ook oordeelen , dat men hier van den eigenlyken zin behoorde af te zien :
N 3 maar



102; V'ER. HANDELING OVER, GODS
maar, gemerkt dit zyne opperheerfchappy veel meer ftaaft en beveiligt, zo zie ik geene noodzaaklykheid om aan zo veele, en zo fraai met elkander ftrookende, fpreekmanieren geweld aan te doen. Indien derzelver eigenlyke zin tegen het gemeen menfchen-verftand aanliep , dan zou ik 'er my volftrekt niet aan willen houden; maar, 't is'er zo verre af, dat veeleer het tegendeel plaats hebbe. Komt het niet veel beter met den aart der dingen overeen, te ftellen , dat God, dien men, buiten tegenfpraak , voor den eerften beweeger te houden heeft, de natuurlyke oorzaaken, als het noodig is , tot de bedoelde einden beftuurt, dan dat zy , fchoon van Gods raad niets weetende, evenwel, door zo veele eeuwen heen , bewoogen worden, op zodanig eene wyze , als de toeftand der zedelyke wereld (aan hoe veele wiflelvalligheden onderhevig!) het vereifcht? Veel gemaklyker zouden natuurlyke vormkragten , zonder te weeten wat zy doen, het opzigt over de formeering der bezintuigde lighaamen, ja over de regeling van het ganfch Heelal, kunnen hebben ; 't welk nogtans , volgens de algemeene toeftemming der wysgeeren , voor zeer ongerymd gehouden wordt.
Ik wil partyen in deezen niet laftig vallen , met de zwaarigheden, welken Bayle den voorftanders der natuurlyke vormkragten tegengeworpen heeft, dat zy, tegen hun eigen oogmerk aan, de bewyzen voor het beftaan eener verftandige oorzaak , afgeleid uit den wonderbaarlyken toeftel van het ganfch Heelal, omverwerpen-; terwyl zy de mogelykheid toeftaan, dat oor-
zaa-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. I03
zaaken,zonder eenig verftandlykbezef,de fraaifte juift gerégelde gewrogten voortbrengen. Egtertwyffelikniet of dat gevoelen is met minder zwaarigheden belemmerd , dan dit denkbeeld : dat zo veele en zo verfchillende oorzaaken, van welken al het natuurlyk goed en kwaad afhangt, door zo veele eeuwen heen, volgens de algemeene wetten die uitwerkzels voortbrengen, welken met Gods oogmerken, naar de werkzaamheden der zedelyke oorzaaken gefchikt, overeenkomen. — By uitftek gepaft is hieromtrent het zeggen van Verulamius : eene onberaadene wysgeerte verwydert ons van God , maar de wysgeerte , door een wel overdagt onderzoek verkreegen, leidt ons tot hem; want hoe grooter vorderingen de menfchen in de kennis der.natuur maaken, des te duidelyker worden zy gewaar, dat 'er veele dingen gebeuren , die men aan niets anders, dan aan Gods wyze fchikking en beftuuring toefchryven kan. Het is evenwel, zult gy mogelyk zeggen, den Heiligen Schryveren niet ongewoon, omtrent de natuurlyke zaaken te fpreeken, volgens de dooiende begrippen van het gemeen; dat de zon opkomt en voortgaat, dat zy ftilftaat enz. Maar 't is geheel wat anders , omtrent natuurlyke verfchynzels, fpreekwyzen te gebruiken , die over \ algemeen in zwang zyn; waarvan zelfs de wysgeeren zig in hunne redevoeringen bedienen, en die ze niet wel kunnen nalaaten te gebruiken : en geheel iets anders (dit verfchilt hemelsbreedte) een gevoelen , dat volftrekt tot de regelmaat des geloofs behoort, dikwyls aan te dringen; leeringen ter verbeteringe des leevens daaruit
af



104 VERHANDELING OVER GODS
af te leiden; den grondflag der hoop daarop te vcftigen, en de heimelyke tegenwerpingen, die fomtyds in 's menfchen geeft opkomen, tegen te gaan, door eene fterke verzekering van op Gods byzonder toeverzigt en zyne gunft geruften ftaat te mogen maaken.
Hoe laf moeten dan (om my niet fterker uit te drukken) alle die fpreekwyzen voorkomen , welken ontleend zyn van Gods vaderlyke liefde , die zekerlyk in een byzonder toeverzigt doorftraalt; van het neigen van Gods ooren, het openen zyner oogen; en meer dergelyken , indien het by God vaft ftaat nooit van de algemeene wetten af te zien! Hier over breeder uit te weiden zou inderdaad zo veel zyn als een kaarslicht op den helderen middag te doen branden. Laat ik 'er egter ter verdere opheldcringe van die plaatfen , welker eigenlyken zin ik geftaafd hebbe, nog byvoegen, hoe God zelfs fomtyds uitdruklyk zegt, dat hy eene geheele andere uitkomft, dan 'er nu plaats heeft, te wege gebragt zou hebben, byaldien zig de menfchen van het kwaad onthouden hadden, gelyk Pfami LXXXI vers 14 en vervolgens te zien is. De zin deezer woorden is zeer eenvoudig en gemaklyk te verftaan, als men eene byzondere Voorzienigheid erkent; maar, volgens het ftelzel van de befte wereld, zouden zy dus verklaard moeten worden. In eene andere aaneenfchakeling der dingen , zouden zo wel de zeden, als het lot, der Jooden geheel anders geweeft zyn ; maar om dat deeze aaneenfchakeling de eenige was, die met Gods Wysheid overeenkwam, zo hebben de zaaken niet anders kunnen uitvallen. En
vol-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 105
volgens alle andere voorftellingen, die Gods byzondere .Voorzienigheid ontkennen , zou de zin hier op uitkomen. Byaldieu God voorzien had, dat de Jooden hem zouden gehoorzaamd hebben, dan zou hy, reeds by den aanvang der fchepping, de oorzaaken onderling in eene ganfch andere orde hebben gefchikt. Dat beide deeze uitleggingen veel verder gezogt zyn, dan behoorlyk is, kan men niet wel ontkennen, i Hetiswyders ook duidelyk, dat de beftuuring der zedelyke oorzaaken met zodanige fpreekwyzen voorgefteld wordt, die te kennen'geeven , dat 'er een byzonder toevoorzigt in derzelver beftuuring plaats heeft. Want zeker de fpreekwyzen , dat God het harte des menfchen neigt waartoe Hy wil; dat Hy fommigen, naar gerade zyner oogmerken, herwaards of derwaards zendt, willen veelligt meer zeggen, dan dat de wil door zekere beweegredenen bepaald wordt. Toen David God dankte, dat Abigaël hem ontmoet was, is 't niet waarfchynlyk, dat hy gedagt zou hebben, dat dit door het verband der dingen alzo bepaald was ; even zo min als Jozeph, toen hy erkende, dat hy door Gods beftuuring naarEgypten gezonden was. Niemand waarlyk, die den zin van deeze en foortgelyke plaatfen onpartydig onderzoekt, zal denken, dat in dezelven van de eerfte fchepping gefprokenwordt; intuffchen zouden ze evenwel daartoebetreklyk zyn,indien het vaftftond, dat die uitwerkzels, reeds by de eerfte voortbrenging der dingen, door hunne oorzaaken bepaald waren.0 . Ik weet wel, dat de aart der Oofterfche. taaien fterker uitdrukkingen toelaat; dan het komt hier niet aan
O op



I06 VERHANDELING OVER GODS
op den zin der fpreekwyzen buiten den famenhang met eenig voorftel, maar op derzelver zin, in 't verband met het voorgaande en het volgende; met alle andere getuigeniffen der Heilige Schriftuure; zo als ze met de regelmaat des geloofs volkomen famenhangen, en, indien ge 'er wilt byvoegen , met de gezonde reden overeenkomen. 'Er is inderdaad zulk een aantal van plaatfen in de H. S., die ons toonen, dat God het kwaad doen wraakt, verbiedt enz. dat het van zelfs blyke, dat alle die plaatfen, welken hem als eene oorzaak of een aanraader van het kwaad fchyncn voor te ftellen, zo te verklaaren zyn, dat zyne Heiligheid 'er niet door gekwetft worde. Maar met de byzondere Voorzienigheid (die Gods voortreffelykheid m geenen deele te nakomt), is het geheel anders gelegen. Daarenboven zou het my , indien de noodzaaklykheid zulks vorderde, niet moeilyk vallen te bewyzen, dat die plaatfen geene andere leering ftaaven, dan die der Godlyke beftuuring; welke, zonder eenige kwetzing van zyne Heiligheid, ook over de zedelyke uitkomften gaat. ; . •
Voorts wordt de byzondere Voorzienigheid boven al uit die plaatfen beweezen, in welken zy van de ah \emeene onderfcheiden wordt. Ik zal hier niet aanhaalen, hoe de dichter in den CXLVIL, en volgenden Pfalm van de befchouwing der algemeene Voorzienigheid overgaat, tot het dankbaar vermelden van de byzondere, waardoor God voor het heil zyns volks gewaakt heeft. De woorden van Chrifius zeiven, by Matth. in het VI., en zo ook in het X. Hoofdftuk,
iy-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 107
Iyden hier geene uitzondering. Onze gezegende zaligmaaker zyne discipelen, in het zesde Hoofdftuk, van hunne te groote bekommering willende aftrekken, vermaant hen, met die trooftvolle reden, zig verzekerd te houden , dat God, die voor de vogelen des hemels zorgt, die de leliën en het kruid des velds bekleedt, zo veel meer voor hun zorgen zal, als zy deezen in waardye te boven gaan ; met hun de behoeften des tydelyken leevens te veiieenen (ongetwyffeld door de harten der Godvrugtigen tot milddaadigheid te beweegen, of op verfcheiden andere wyzen), noemende zelfs hen, die hier aan twyffelden, kleengeloovigen. Zie vers 25, tot aan het einde van 't Hoofdftuk. En in het tiende Hoofdftuk moedigt hy zyne discipelen, na hen vermaand te hebben , dat zy , wanneer ze om zyns naams wille voor de rechterftoelen getrokken zouden worden, zig niet hadden te bekommeren over het geen zy fpreeken zouden, hebbende tevens hun de vervolgingen , die hen boven 't hoofd hingen , voorzegd, tot het afleggen van alle vreeze met deeze drangreden aan, dat God, die zelfs voor de muskens zorge draagt\ mg veel meer voor hun zorgen zoude; daar zy deeze verre te boven gingen; en niet toelaaten zoude, dat 'er één hair van hun hoofd viel, zonder zynen wille. Wie bemerkt niet, dat hier, uit de algemeene Voorzienigheid , die zelfs voor de muskens zorgt, een bewys voor de byzondere afgeleid wordt ? En wie kan 'er aan twyffelen of dit (het geen Chryfoflomus al opgmerkt heeft) niet het gewichtigfte gedeelte der Voorzienigheid uitmaake; dat zy niet op de dezelfde wyze over
O 2 al-



108 VERHANDELING OVER GODS
alle dingen gaa ; maar op eene andere manier voor de muskens, en op eene andere voor de menfchen zorge? Byaldien het met de zaak zo niet gelegen ware, en als 'er omtrent de beftuuring van den menfeh niet een zeker byzonder toevoorzigt plaats had, dan zouden veele fpreekwyzen der H. S., die of de Godlyke beloften , of het betrouwen der Godvrugtigen op Hem , met den fterkften nadruk voorftellen, ten eenemaal zenuwloos en lam, of zonder eenige kragt bevonden worden. Geheel ongegrond beweert Chubb, in zyn Euangelk van Jezus Chrifius, dat de opgemclde trooftredenen Hoofdft. VI. vers 26—33 , en X. vers 16, ot—31 , tot de algemeene Voorzienigheid behooren: want de middelen, in den loop der algemeene Voorzienigheid, omzigtig aan te wenden; dan, deeze niet verwaarloosd zynde, de uitkomft Gode aan te beveelen , en zyne hoop op Gods vaderlyk toevoorzigt geveftigd te houdert, hangt zeer wel te famen. En het zal ook niemand mogelyk in 't hoofd komen, dat de Jooden, en naderhand de Apoftelen, Gods byzonder toeverzigt noodig hadden , maar wy niet; of dat het in 't oeffenen der byzondere Voorzienigheid Gode toen betaamïyk was, maar nu misftaan zoude;, want de redenen voor het befchikken der uitwerkzelen van de byzondere Voorzienigheid ftaan, met die voor het doen van wonderwerken, niet gelyk.
Eindelyk is 'er nog, myns oordeels, een niet minder bondig bewys voor de byzondere Voorzienigheid af te leiden zo wel uit de noodzaaklykheid , als uit de nuttigheid van het gebed. Want dat God, om zo
fpree-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. Ï09
fpreeken, door gebeden kan overgehaald, en bewoogen worden, om, ten onzen gevalle, uitwerkzels voort te brengen, die anders niet ontftaan zouden zyn, wordt door de algemeene toeftemming der Volken, en met verfcheiden zeer duidelyke plaatfen der H. S. bevestigd. Men leeze ten dien einde flegts de plaatfen Levit. XXVI. vers 40 en vervolgens Pfalm L. vers 15. Ephez. III. vers 20. Jacob. V. vers 16 enz. behalven nog ontelbaare andere meer. Maar dit denkbeeld vervalt geheel en al, wanneer men de byzondere Voorzienigheid ganfchlyk ter zyde ftelt. Dan toch moet men toeftaan , dat altoos die uitkomft, welke uit de reeds bepaalde oorzaaken volgt, ook ftand zal grypen, zonder dat de gebeden eenigzins in aanmerking komen. Ik weet wel hoe partyen bybrengen, dat God, by de fchikking van 't verband der dingen , die gebeden al in aanmerking genomen heeft. Dan , om hier in geene herhaalingen te vervallen , men flaa ten deezen opzigte alleen gade, dat de Godvrugtigen, wanneer zy in de dringenfte nooden God ten vuurigften om hulp fmeekten , buiten twyffel met dit vertrouwen bezield geweeft zyn , dat God , wel niet de vaftgeftelde orde der dingen door wonderwerken veranderen zou, daar zulks niet noodig is; maar nogtans de natuurlyke oorzaaken, of de harten der menfchen, zo zou beftuuren , als voor hun waarlyk beft was. De gebeden, die wy in de H. S. aangetekend vinden, worden ons zekerlyk onder fpreekwyzen voorgedraagen, welken eene onwankelbaare overtuiging hier van te kennen geeven. En ik zou 'er ook zeer aan twyf-
O 3 ^-



ïïtf VERHANDELING OVER. GODS
felen , of zulk een menfeh, die waant, dat God om zynen wille geene andere uitwerkzels voortbrengen Zal, dan die door hunne oorzaaken reeds bepaald zyn, wel met die Happy?fa,met die vertrouwelyke vrymoedigheid, tot Gods genade-troon nadere, welke in 't harte van hem gevonden wordt, die niet twyffelt, of God zal om zynen wille, zo 't met de Godlyke Wysheid overeenkome, iets te wege brengen , dat anders geenzins gefchied zou zyn. En dit is, vermoede ik, inderdaad wel ééne der voornaamlte redenen , waarom men veelen van de nuttigheid des gebeds niet wel overtuigen kan; om dat ze die gedagten voeden, dat alle de uitkomften reeds door haare oorzaaken bepaald zyn. Ik weet zelfs wel voorbeelden van menfchen, welken dit gevoelen geheel afgetrokken heeft van te bidden. Het is althans niet te ontkennen, dat 'er uit de byzondere Voorzienigheid, natuurlyker, en voor de algemeene bevatting gefchikter bewyzen kunnen afgeleid worden , om de nut tigheid des gebeds te ftaaven. En dit zelfs is eene aanduiding der waarheid ; want de pligten behoofen niet alleen tot de wysgeeren , maar ook tot het gemeene volk; en derhalven insgelyks derzelver beweegredenen.
'Er wordt hier egter nog al met eenigen fchyn van waarheid tegen ingebragt, dat de zekerheid van Gods befluiten en der voorweetenfehap aan even dezelfde zwaarigheden onderhevig is : hetwelk nogtans met reden ontkend wordt. Want (i) de inrigting der befluiten gaat niet alleen de bevatting van 't gemeen, maar ook die der wysgeeren te boven : en men houdt het
daar-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. III*
daarom voor een heilzaamen regel, dat men zyn gedrag moet fchikken naar Gods geboden, en niet naar zyne befluiten. Maar Gods Voorzienigheid is deeenigfle trooft in rampfpoeden, en de kragtigfte drangreden om de menfchen tot hunne pligten aan te fpooren; des men dezelve op zodanige eene wyze moete verklaaren, dat dit gebruik van dezelve niet verzwakt of weggenomen worde. Ten 2de ontftaat de zwaarigheid , om Gods befluiten met onze verpligtingen over een te brengen, hier uit; om dat wy , ter oorzaake der natuure van ons verftand , niet kunnen bevatten , hoe God alle die op elkander volgende uitkomften, zonder eenige opvolging van denkbeelden , heeft kunnen regelen of fchikken; waardoor we dan heimelyk eene opvolging van denkbeelden aan zyne kennis toefchryven; 't welk Gode onwaardig is. Maar door de erkentenis der byzondere Voorzienigheid wordt Gode niets onwaardigs toegefchreeven; alleenlyk wordt daarmede vaftgefteld, dat 'er, als het hem behaagt, op zynen wil, dingen gebeuren , welken anders niet voorgevallen zouden zyn. Ten 3de verfchilt het oneindig veel, dat Gode zyne werken van eeuwigheid bekend zyn : en , dat Hy, ten onzen gevalle, geene andere gewrogten, dan die natuurlyk uit hunne oorzaaken volgen moeten, voortbrengen zoude; en dat alles , wat ten eenigen tyde gebeurt, volftrekt afhangt van de dingen, die te vooren gefchied zyn. Verbeeld u eens, dat het met de inzigten van een Veldheer beft uitkome, dat 'er op zekeren dag eene eclips aan de zon voorvalle , als hy by voorbeeld weet, dat zyne vyanden, door ditver-
fchyn-



112 verhandeling over gods
fchynzel, plotfelyk met eene groote vreeze zullen bevangen worden. Indien deeze Veldheer evenwel verzekerd is, dat dit op dien tyd niet gebeuren kan, en daarby niet gelooft, dat God in deezen wondcrdaadig verkielt te werken ; dan zal hy om de erlanging van dit verfchynzel niet bidden: en evenwel zal diezelfde Veldheer , zo hy een Godvrugtig man zy, God om zynen zegen aanroepen, op dat hy de overwinning behaale. En waarom? om dat hy , fchoon hy zig verzekerd houde, dat God den loop der planeeten door geen wonderwerk veranderen zal, nogtans weet, dat God aan zig behouden heeft-, zyne beftuuring der menfehlyke zaaken, door heimelyke, en dikwyls zeer onverwagte, middelen te doen werken. . Ziet daar, hoe volledig deuitfpraak der gezonde reden en de getuigeniffen der heilige bladeren met elkanderen overeenkomen, om ons op te leiden tot het erkennen en eerbiedigen van Gods byzondere Voorzienigheid.
Het



BYZONDERE
VOORZIENIGHEID.
"3
Het tweede Deel,
Gaande over de kenmerken, waaraan men de zverkingen der byzondere Voorzienigheid van die der algemeene kan onderfcheiden.
De byzondere Voorzienigheid hier mede , zo wy vertrouwen, met onwankelbaare bewyzen geftaafd zynde , zou de orde vereifchen ; dat wy derzelver kenmerken nafpoorden; en 'tzou weinig moeite in hebben, genoegzaam onderfcheidende kenmerken daarvan te berde te brengen, ten minfte zodanige kenmerken, die ons meerendeels voldoende fchynen. * Egter bekennen wy gaarne, dat deeze kenmerken niet van dien aart zyn, dat daar door alle de. uitwerkzels der byzondere Voorzienigheid van alle andere uitwerkzelen te onderkennen zyn. Ja wy twyffelen , of zodanige kenmerken wel ooit door eenig lïerveling ontdekt of voorgedraagen zullen kunnen worden. En de reden hier van is niet ver te zoeken: zy ligt in onze onkunde, zo van de ge-
P duu-
* De geagte opfteller deezerVerhandelingegeeft hier, in zyn aan ons ingeleverd gefchrift, eenige kenmerken op, waaraan men de werkingen deezer iyxondere Voorzienigheid, van die der algemeene kan onderfcheiden , welken hem de befcliouwing van 's waerelds zaaken, zyns bedunkens, aan de hand geeft. Edoch liet volgen ie, door zyn Hooggeleerden verder bygebragt, toont zeer duidelyk, dax hy zig op zyne voorgeftelde kenmerken niet volkomen durft verhaten; weshalve dezelven, naar zyn eigen oordeel, niet als volftrekt voldoende voorkomen: waarom wy rt raadzaam geoordeeld hebben, dat geene , 't welk de fchrandere opfteller desaangaande, naar ons inzien, meer vernuftig dan bondig op het papier gebragt heeft, agterwege te laaten, en, op de gunftige toeffemming van zyn Ed. zeiven, niet ter openlyke drukperffe te leveren.



114 VERHANDELING UVtK lïuds
duurige beurtwifTelingen, aan welken en de zedelyke en de natuurlyke oorzaaken, uit derzelver aart, onderworpen zyn; als van de Godlyke oogmerken.
De beweegingen der groote lighaamen van 't Heelal zyn zekerlyk door God op zodanig eene wyze bepaald, dat de ftarrekundigen derzelver natuurlyke verfchynzelen bevoorens aankondigen. Maai- geheel anders is het gefield met die veranderingen, welken der menfchen geluk of ongeluk grootendeels uitmaaken; (by voorbeeld regen, hagel enz.) waarvan niet voorzien kan worden, hoe zy , volgens de algemeene wetten, zouden moeten ontftaan. Eene onmiddelyke waarneeming derhalven bewyft niet, dat zulk een verfchynzel, als, by voorbeeld , de ftorm, die de onverwinbaare vloot verftrooide, naar de algemeene wetten voorgevallen zy; en even zo min ftaaft zy het tegengeftelde. Uit dien hoofde zal een onbezonnen tegenftreever, daar 'er geene gewrogten zonder natuurlyke oorzaaken voortkomen, altyd kunnen beweeren, dat iedere uitkomft, van wat natuur ook, buiten de byzondere tuffchenkomft en beftuuring der Godheid voortgebragt zy. Dus hebben , fchoon 't zeker zy,dat Mare. Aurelius, door een fehielyk opkomenden flagregen en onweder, het hem dreigend gevaar ontrukt is, veelen dit verfchynzel, hetwelk de Heidenen aan hunnen Jupiter, en de Chriftenen aan hunnen Zaligmaaker toefchreeven , befchouwd , als iets, dat volgens de algemeene natuurwetten ontftaan is. Maar, indien het zeker zy , dat de Jooden , onder ^tf//*ff»j ,wederhouden werden van den Tempel te
Je-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. II5
Jeruzalem te herbouwen,door uitberftende onderaarde fche vlammen, die zelfs hun reeds gemaakte werk vernielden; dan moet men deeze gebeurtenis (waarvan, behalven veele Chriftenen, ten getuige, (bekken -Ammttk nus Marcellinus, de Joodfche Hiftorie-fchryvers, en, volgens Warburton ,Juliaan zelve), dan moet men, zeg ik, deeze gebeurtenis , zo niet voor een weezenlyk wonderwerk, ten minflen voor een zeer zonderling,en buitengewoon uitwerkzel der byzondere Voorzienigheid houden; te wege gebragt, om de buitenfpoorige fcherpzinnigheid van Julianus te leur te ftellen. Even min kan ook, door het onmiddelyk getuigenis onzer zinnen, aangetoond worden, dat eenig zedelyk gewrogt niet volgens de algemeene wetten der zielwerkingen veroorzaakt is. Want fchoon wy al eens zien, dat wyzen dwaaslyk, eenvoudigen omzigtig, roekeloozen befchroomd, vreesagtigen ftoutmoedig te werke gaan, en meer dergelyken; zo kan men even%wel niet volftrekt ontkennen, dat zodanige onregelmaatigheden uit den aart en natuur van het menfehlyk verftand zeer wel te verklaaren zyn.
Zeldzaam kunnen ook ftervelyke menfchen gegronde bewyzen van vooren, uit Gods oogmerken, afleiden , om deeze of geene uitwerkzels aan zyne byzondere Voorzienigheid toe te fchryven ; daar zyne oordeelen ondoorgrondelyk, en zyne wegen onnafpoor lyk zyn. God zelve toont, (Job. XXXVIII. enz.) ten nadruklykfte aan , dat het, daar de menfchen omtrent het beloop der natuurlyke zaaken zo onkundig zyn, een vermetel beftaan van hun is, wanneer ze over zyne
P 2 ver-



llfj VERHANDELING OVER GODS
verborgen raadflaagen willen oordeelen. Hoe weinig weeten wy! Hoe kleen een gedeelte flegts van den tegenwoordigen famenhang kunnen wy befchouwen* Maar God, die alles ziet, heeft in de beftuuring der tegenwoordige zaaken een uitzigt op de toekomenden , en verbindt deezen met de voorleedenen op de allerjuiftfte wyze.
Hier benevens maakt ook de manier, op welke God zyne byzondere Voorzienigheid uitoeffent, der menfchen oordeel over derzelver uitwerkingen dikwerf ganfch onzeker. Want dezelve is doordeels verborgen; gemerkt God niet zelden , gelyk een verftandig Vader, wel voor de noodwendigheden zyner kinderen zorgt, maar de middelen , door welken hy dit doet, om gewigtige redenen voor hun geheimhoudt. Somtyds verhindert hy, door eene byzondere fchikking, de geheime overleggingen en ontwerpen der menfchen, en voorkomt het kwaad, dat-, als een flang, onder *t gras, verborgen lag; even als een ervaren Geneesheer de nog heimelyke oorzaaken der ziekte wegneemt; des het geen wonder zy, dat wy ni ct bemerken , wat, of hoe veel wy wel aan zyne beftuuring verfchuldigd zyn. — En fchoon wy al weeten, dat het werk der Godlyke beftuuring beftaa, in de natuurlyke uitkomften naar den toeftand der zedelyke wereld te regelen, zo is evenwel derzelver famenhang zelden zo onmiddelyk, en zo naar onze bevatting gefchikt , dat wy dezelve kunnen ontdekken ;• dewyl God gewigtige redenen heeft, waarom hy de verloffing der vroomen, de ftrafFen der godloozen,
en



BYZONDERE VOORZIENIGHEID.' tl?
en meer foortgelyken, voor eenigen tyd uitltelt. —i Dikwyls baant God, door tegenwoordige uitwerkzels zyner byzondere Voorzienigheid, den weg tot deeze of gene toekomende groote en heilzaame verandering. Zo bragt hy, door het inneemen van Conftantïnopolen, te wege, dat de letterkennis, die in het Weften byna geheel verdweenen was, aldaar herleefde: dit opende eene deur voor de hier op volgende Hervorming, waar toe "reeds door zo veele getuigen der waarheid de voorbereidzels gemaakt waren. En even daar door komt het den kortziendcn, en van de toekomende gebeurtenilfen geheel onkundigen, menfchen ganfch niet waarfchynlyk voor, dat God 'er op eene byzondere wyze de hand in hebbe. — Niet zelden ontdekt men, dat de voorneemens, vaii welken wy niet ongegrond oordeelen, dat God dezelven met een byzonder toevoorzigt begunftigt, vrtigtloos afloopen; dit doet dan de menfchen te voorbaarig befluiten, dat 'er geene byzondere Voorzienigheid is ; terwyl ze niet overweegen, dat God met dezelven niet meer heeft willen uitwerken, dan 't gene hy reeds bereikt heeft. Schoon voor de tyden der Hervorming zo veele getuigen der waarheid verbrand zyn geworden ; zyn evenwel, door hunnen arbeid , de vonken der Hervorming onder de affche bewaard gebleeven. — De byzondere Voorzienigheid verandert den inwendigen aart, of de wyze van werken deigenen niet, welken zy als werktuigen bezigt; en dit is de reden, waarom veelen, fchoon te vermetel en ongerymd, de zodanigen, welker gebreken hun tegen* P 3 {taan.



II8: .VERHANDELING OVER GODS
ftaan, voor geene gepafte werktuigen in Gods hand, ter uitvoeringe van eenige heilzaame dingen, erkennen willen. Want,fchoon men van Luther met regt moge zeggen j dat hy al te heethoofdig ware ('t geen in dien tyd nogtans noodig was); wat belemmering baart ons dit, om te denken,dat God zig evenwel van zynen arbeid heeft kunnen bedienen? Zulks doet hier even weinig ter zaake, als het den Chriftelyken Godsdienft tot fchandc ftrekt (hoe zeer fommigen hiermede fpotten), dat Confiantyn de Groot e de eerfte gronden tot de ruft en veiligheid der Kerke gelegd heeft; hoewel hy zig aan de fchandelykfte ondeugden fchuldig gemaakt hadde.
Dit zo zynde, blyft 'er voor ons geene andere weg over , om de uitwerkzels der byzondere Voorzienigheid te onderkennen, dan dat wy de middelen, door welken de veranderingen , die wy fomtyds duidelyk zien dat met Gods oogmerken overeenftemmen, veroorzaakt worden , (a pofteriorf) van agteren nafpooren. Wy weeten immers , (fchoon Gods raadflagen verborgen zyn) dat Hy zig zekere einden heeft voorgefteld : dat Hy, by voorb. wil, dat de beoeffening der deugd bevorderd worde ; en verhoeden wil , dat het licht der waarheid niet geheel en al uitgedoofd worde. Byaldien wy dan ontdekken, dat Verfcheiden uitkomften, door geene menfehlyke bewerking of vlyt, ja tegen het oogmerk der ftervelingen aan , door onverwagte en verbaazende middelen ter bereikinge van dezelfde einden gefchikt zyn ;dan kunnen wy, zonder eenig gevaar van dooling, ons op de byzondere Voorzienigheid beroepen, om dit uitwerkzel te verklaaren.
Wat



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. ÏIQ
Wat toch is met den aart der zaaken beftaanbaarder, dan Gods hulp daar te erkennen, waar geen de minfte wysheid of beoogende werkzaamheid van eindige fchepzelen befpeurd wordt? Want daar alle menfchlyke werkzaamheid ophoudt, begint de Godlyke: als aardfche byltand ten einde is, komt die van den Hemel te hulpe.
'Er fchynen derhalven geene andere kenmerken van dezelve ontdekt te kunnen worden, dan welken de overeenftemming der uitkomften met Gods bekende oogmerken, het verband met andere beurtwiffelingen, en de vergelyking der middelen, door welken zy bewerkt worden , aan de hand geeven. — Schoon nu deeze kenmerken, om de reeds bygebragte redenen, niet voldoende zyn, om alle de uitwerkzels der byzondere Voorzienigheid te onderkennen, veel min om die te voorzien of te voorzeggen, (het welk de menfchen zig fomtyds al te ftout aanmaatigen) zyn ze evenwel ter onzer geruftftellinge genoegzaam om ons te verzekeren, dat 'er eene byzondere Voorzienigheid over ons waakt, datze ons niet zelden handtaftelyke blyken daarvan opleveren. Meerder kundigheid hieromtrent hebben wy niet noodig; want het komt ons met toe te weeten de tyden en gelegenheden, welken de Vader in zyne eigene magt gefield heeft.. En fchoon wy dikwyls niet weeten, welke voor- of nadeelcn ons of door de algemeene of door de byzondere Voorzienigheid te beurte vallen; genoeg evenwel is het, verzekerd te zyn, dat zy allen van God, die de oorzaaken zodanig beftuurt, of ten minften toelaat, dat zy
vol-



1S»€> • VERHANDELING OVER GODS
volgens de algemeene wetten werken, afhangen; en dat gevolglyk alle - uitkomften, het zy door werking of door toelaating, aan de byzondere Voorzienigheid onderworpen zyn.
Ganfch ongegrond brengen partyen hier tegen in, dat 'er door zulk eene Voorzienigheid geduurige wonderwerken in de aaneenfchakeling der dingen gebragt worden: daar 't blykbaar is, dat derzelver gewrogten duidelyk van de wonderwerken te onderfcheiden zyn. Daar benevens heeft men ook, volgens die zelfde lieden , de algemeene wetten der zwaartekragt, zo ze aan geen werktuiglyke oorzaaken toegefchreeven moeten worden, onder de. wonderwerken te tellen, het gene alle andere menfchen ontkennen. De voorbeelden van konftftukken, zo gemaakt, dat ze de aanhoudende hand des werkmeefters niet behoeven, bewyzen hier niets: want de zedelyke wereld kan met geen het minfte regt voor een werktuiglyk konftftuk gehouden worden. Daarenboven, een werktuiglyk konftftuk brengt niet dan bepaalde beweegingen voort: maar Gods beftuuring beftaat in de natuurlyke uitkomften naar de zedelyke wereld te fchikken; en derzelver verfehynzels, dikwerf-tegen wil en dank der natuur, tot einden, door hem bedoeld, te beftuuren. Ook ftrekken de fhoode daaden der menfchen op eene geheel andere manier ter verbreidinge van Gods eer, dan de veer van een uurwerk dient, om den wyzer te beweegen. — Met meer gronds houden wy ftaande, dat zy de beftuuring met de fchepping verwarren; en dat het voorbeeld



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 121
beeld van een fchipper, die altoos op zyn fchip is, en deszelfs beweegingen beftuurt, veel toepaffelyker op de zaak zy, waarvan wy fpreeken. Boven al verdient het hier onze opmerking, hoe Newton (in zyne Optica, in 't jaar 1719 uitgegeeven, Pag. 404) reeds gadegeflaagen heeft, dat de beweegingen, aan alles in 't Heelal ingedrukt, volgens de algemeene beweegingswetten vertraagen, en eerlang geheel ophouden zouden, zo God 'er geene nieuwe beweegingen, als de nood zulks vordert, aan indrukte. Ook fchynt men niet te kunnen tegenfpreeken, dat de wederftand biedende kragt der ftoffe , uit haare traagheid voortfpruitende, de geduurige vermindering der beweeging ftaaft; hetwelk de ftelling onzer tegenftreeveren om ver ftoot, en , eene byzondere Voorzienigheid toegeftaan zynde, geheel geene zwaarigheid maakt. Want het zal Gode, door in de fyne en ontzigtbaare deeltjes der wereld nieuwe beweegingen te verwekken, zeer gemaklyk vallen , die beweegingen , als zulks noodig is , weder tot haaren vereifehten trap te herftellen; zonder dat daardoor de aaneenfchakeling der dingen in wanorde gebragt worde \ doch hiervan wydloopiger te handelen is onnoodig.
Van geen meer gewigts, dan de voorige bedenkingen tegen de byzondere Voorzienigheid , zyn de gedagten der zodanigen, die beweeren, dat eene Voorzienigheid , zo telkens van de algemeene wetten afwykende,ftrydig is met Gods Wysheid en Onveranderlykheid. Want indien eene Gode betaamende beftuuring zodanig eene Voorzienigheid vordert (hetwelk
Q wy



122 VERHANDELING OVER GODS
wy beweezen hebben), dan zal dezelve zekerlyk met de Godlyke volmaaktheden zeer juift overeenkomen. En hoe," bid ik u, zou Zy tegen ééne der opgemelden aanloopen? De Wysheid beftaat in het uitkiezen der einden, en in het fchikken der middelen tot derzelver bereiking; 't welk in de byzondere Voorzienigheid ten duidelykfte befpeurd kan worden. Ook wordt hier door Gods Onveranderlykheid niet benadeeld. Want om allerleie uitwerkzels, die volgens de algemeene wetten nooit zouden voortgekomen zyn, te°wege te brengen, wordt 'er geene nieuwe bepaaling van den Godlyken wil , van zyne voorgaande bepaalingen onderfcheiden, vereifcht; want. die uitwerkzels gebeuren uit kragt van Gods eeuwige befluiten; daar ïïêth alle zyne werken "Mn Eeuwigheid bekend zyn. Hand. XV. vers 13. De verandering, welke hier plaats heeft, is in de dingen zeiven, maar niet in Gode gelegen.
Het zeggen van Male'branche, dat zy, die op eene byzondere Voorzienigheid wagten, God verzoeken;, daar zy , onder de begunftiging der algemeene Voorzienigheid, voor zig zeiven zorgen kunnen, ftrydt, fchoon 'er over 't geheel genomen wat aan zy , zonder eenige bepaaling genomen zynde, nógtans zowel tegen de voorbeelden van vroome menfchen , die, als zy in nood waren, Gods byzonderen byftand afgefmeekt hebben, als tegen de Godlyke geboden en beloften. Dit is zekér, dat de Voorzienigheid den roekeloozen en den luiaart niet begunfiigt; alsmede dat zy, die hunnen pligt verwaarloozen, dwaaslyk vorderen , dat God hen met zynen byzonderen byftand te
hul-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 123
hulpe kome. Maar met dit alles is het aan de andere zyde ook waar , dat God de uitkomften niet indiervoegen van der menfchen vlyt en omzigtigheid heeft willen doen afhangen , of hy verydelt wel eens de befluiten , die met heilzaame oogmerken fchecnen genomen te zyn; en doet integendeel de poogingen der eenvoudigen, als 't Hem goed' dunkt, gelukkig flaagen. Byaldien God niet nu en dan op die wyze handelde, zou het nietig fchepzel dra waanen, dat'hy Heer en Meefter over de uitkomften, en befliffer van zyn eigen lot was; dat hem aan zyn eigen garen zou doen offeren, en zyn eigen netten doen rooken. Hab. IV. vers 16. Midlerwyl geeft dit denkbeeldevenwel geen den minften voet aan de luiheid of agteloosheid. Want hy, die zyn pligt wel waarneemt, heeft, als de uitkomft aan zynen wenfch beantwoordt, in zyne werkzaamheid iets, waarover hy zig verblyden mag ; en, indien hy niet flaagt, nogtans niets, hetwelk hem kwellen kan. Want fchoon hy zyn bedoelde oogmerk niet bereikt hebbe, zo kan hy egter verzekerd zyn, dat God , door zyne werkzaamheid, deszelfs bedoelde verkreegen heeft; en dat die al dat gene, hetwelk voor hem vergeeffche arbeid fchynt geweeft te zyn , tot zyn weezenlyk heil zal doen gedyen. Doch hy, die zynen pligt verwaarloosd heeft, moet noodwendig den ongelukkigen uitflag zyner zaaken aan zyne eigene luiheid dank wyten, maarniet aan Gods Voorzienigheid toefchryven; en in voorfpoed heeft hy geene de minfte reden, om zig ergens op te verheffen. 'Er ftaat toch den ftervelingen geene andere weg ter najaaging
Q 2 van



124 VERHANDELING OVER GODS
van het waar geluk open, dan die van de betragtïng der pligten , hun door Gods wet voorgefchreeven. Men moet derhalven zo vlytig arbeiden, als of alles hier van onze naarftigheid afhing, en zo groot een betrouwen op God ftellen, als of'er onze arbeid niets toe deede.
De toelaating van het zedelyk kwaad is wyders altoos voor eene der grootfte zwaarigheden gehouden, die zig tegen de Godlyke Voorzienigheid fchynen op te doen, des wy dezelve in deezen niet wel onopgemerkt kunnen voorbygaan. 't Is evenwel geenzins ons oogmerk , de oude verlehillen over dit ftuk, of de laatere bedenkingen van Bayle deswegens op nieuw ter baane te brengen. Wy bedoelen tegenwoordig alleenlyk met weinige woorden te zeggen, wat 'er ons van dunkt. Indien zig de ongeloovigen van deeze toelaating van 't kwaad bedienen willen, om Gods beftuuringe geheel en al weg te neemen , dan moeten zy, vooralle dingen, overtuigd worden van Gods zo zigtbaare Wysheid in 't ryk der natuur; dan moet men hun aantoonen, dat zig in het famenftel der dieren en van den menfeh , in deszelfs aart, en de wetten , aan welken hy onderworpen is, de hoogfte goedheid en Wysheid voordoen. Byaldien zy dit niet willen erkennen , mag men hen vryelyk aan hunne hardnekkigheid overlaaten. Maar ingevalle zy dit niet meer tegenfpreeken, dan zullen zy zig wel dra laaten overtuigen , dat het met cle natuur der dingen, de gezonde reden , en de gelykvormigheid ftrydt, dat diezelfde Wysheid en Goedheid, welke in alle andere,
zo



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. Ï25
zo groote als kleene, zaaken zig zo duidelyk vertoonen, en waarvan men ten bondigfte bewyzen kan, dat ze binnen geene paaien beperkt zyn, zig zeiven alleen in het beftuuren van de vrye werkzaamheden der menfchen, als vergeeten , en op eene wyze , beneden haare; waardigheid , zouden gehandeld hebben. En is het dat zy hiervan overtuigd zyn, dan zullen zy wel dra van zeiven bemerken , hoe daaruit, dat God het zedclyk kwaad, hetwelk te voorfchyn ftond te komen , door geene andere middelen tegengegaan is , dan hy werkelyk gedaan heeft, met het hoogfte regt afgeleid mag worden, dat het met zyne Wysheid of Goedheid (die toch nimmer van een te fcheiden zyn) niet overeenkwam , de menfchlyke vryheid aan fterker banden te leggen, dan hy gedaan heeft. Meii moet naamelyk een onderfcheid maaken tuffchen de menfchlyke werkzaamheden, en tuffchen die van God. God beftuurt den menfeh op eene Hem alleszinswaardige wyze ; de menfeh , de vryheid misbruikende , gedraagt zig op eene hem onwaardige wyze: God laat den menfeh evenwel toe die vryheid, welke Hy in hem gelegd heeft, te gebruiken , en dus ook te misbruiken; niet, om dat God 's menfchen kwaade bedryven noodig heeft, ter bereikinge zyner oogmerken ; maar omdat het met zyne volmaaktheden niet overeenkomt, in het beftuuren van den menfeh, op eene andere wyze te werke te gaan, dan hy doet; en om dat hy daarenboven weet, dat Hem,hoe de menfeh ook te werke gaa , geene middelen , zyner Wysheid waardig, onthreeken, om het kwaad zelfs zo te be-
Q 3 ftuu-



I2Ö VERHANDELING OVER GODS
ftuuren, dat het op de erlanging zyner oogmerken uitloope. Welke nu de belettende oorzaaken geweeft zyn, waarom God in het beftuuren van der menfchen daaden niet anders handelt, dan Hy gedaan heeft: hieromtrent mogen wy , uit aanmerking van Gods onmeetbaare volmaaktheden , aan de eene , en van ons zwak begrip aan de andere zyde, onze onkunde, buiten tegenfpraak, zonder eenige fchaamte belyden; al is het, dat fommigen dier oorzaaken, ten minften eenigzins, te befpeuren zyn.
Dus verre wat het Ongeloof aangaat: maar is het dat zy, die Gods wyze beftuuring fchynen te erkennen, ons deeze zwaarigheid tegenwerpen, dan beantwoorden wy hen in deezer voege. Dezelfde redenen, om welken God het voorkomen van 't kwaad door geene wonderwerken belet heeft, zyn tevens voldoende, om Hem te wederhouden van zig, door zyne byzondere Voorzienigheid , niet fterker tegen het misbruiken der vryheid te verzetten, dan hy gedaan heeft; en deeze redenen ftaan wy gaarne toe , dat ons niet genoegzaam bekend zyn. Maar dit weeten wy zeker , dat God, gelyk in alle andere zaaken , ook alzo in het beftuuren van den menfeh , fteeds te werke gegaan is , en nog gaat, op eene wyze, die met zyne volmaaktheden alleszins overeenkomt: en dat 'er derhalven, uit de toelaating van het kwaad , geene bewyzen tegen de byzondere Voorzienigheid af te leiden zyn ; of zy zouden ons, met nog veel meer gronds , tegen Gods Goedheid, Wysheid en Heiligheid (waarover wy geen verfchil hebben) fchynen aan te loop en.
Het



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 127
Het natuurlyk kwaad, voor zo verre het zynen oorfprong aan het zedelyk kwaad verfchuldigd zy, is eene doorflaande blyk der Godlyke Wysheid. Indien men dan hier uit eene tegenwerping tegen de byzondere Voorzienigheid ontleene, moet zy in de onregelmaatige bedeeling van 't zelve gezogtworden; als niet juift geëvenredigd naar de menfchlyke bedryven; of daarin , dat het den Vroomen dikwyls kwalyk, en den Godloozen welgaat.
Dan het is reeds zo dikwyls door geagte Mannen, en vooral door den beroemden Scherlock , beweezen, hoe zulks met de wyze beftuuring der ondermaanfche zaaken zeer wel beftaan kan, dat het niet noodig zy ons hiermede in 't breede optehouden. Wy zeggen derhalven alleenlyk maar met een kort woord. De onheilen, die den Vroomen beloopen , worden door de byzondere Voorzienigheid zo beftuurd, dat zy hun tot weezenlyk heil gedyen. En de Vroomen hebben geen reden, om den Godloozen hunnen voorfpoed te benyden, daar die hen ter verbeteringe hunnes leevens noopt, en ons een navolgingswaardig voorbeeld van zagtmoedigheid en weldaadigheid verleent. Ook hebben wy ons aan denlangduurigen voorfpoed van eenige Godloozen, die de Vroomen inzonderheid drukt, niet te ftooren. Want waarlyk de Godlyke Voorzienigheid , fchoon ten deezen aanzien al eens van onrechtvaardigheid befchuldigd , wordt gemeenlyk door der menfchen uitfpraaken, gelyk Claudianus en Malherbe in hunne verzen zig cierlyk hooren laaten, wel dra weder vrygefproken. En of fchoon verdiende ftraffen
fom*



Ï28 VERHANDELING OVER GODS
fomtyds al eens lang uitgefteld worden, zo is 't egter blykbaar genoeg, dat de boozen dikwyls het uitftel der ftraffen met derzelver zwaarte ryklyk boeten. Dit toonen ons ten overvloede de brieven van Tiberius aan den Raad gefchreeven, waarin de Wanhoop doorftraalt, en die den angftvalligen toeftand van een knaagend geweeten op het leevendigfte affchilderen. En wat wonder, dat God, zig van den boozen bedienende om anderen te kaftyden of te ftraffen, of om door hem deeze en geene einden, die Hy zig voorgefteld had, te bereiken, den boozen, welken toch de verdiende ftraffe eerder of laater , hier of namaals , zal overkomen, niet vroeger, maar dan eerft met zyne ftraffende hand bezoekt, wanneer hy geheel en al nutloos geworden is!
Schoon wy , dus fpreekende , vaftftellen , dat het een groot gedeelte der byzondere Voorzienigheid uitmake , dat God zig van de boozen als middelen jbedient, om zyne oogmerken te bereiken , moet men ons gezegde evenwel in dien zin verftaan, dat het tegen zyne Heiligheid niet aanloope. Hy is te rein van oogen om het kwaad te aanfchouwen , hetwelk hy verbiedt , wraakt, en belet. Dan des niettegenftaande werkt hy fomtyds, door de onderneemingen der boozen, iets uit, dat zynes waardig is; zekerlyk niet door hun eenige flegte gedagten in te boezemen, maar door hun de gelegenheid van uitvoering te.verfchaffen, de beletzels af te wenden , en hunne verrigtingen te beftuuren. En in dit alles doet God niets dat hem onbetaamelyk,of onrechtvaardig is. Volgens Gods rechtvaar-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. I2Q
vaardig oordeel verdiende Keizer Mauritius ongetwyffeld omgebragt te worden; en dien volgens is hy niet onbillyk aan Phocas ter ftraffb overgegeeven, toen deezen booswigt de gelegenheid vergund wierd, om, niet het ingeboezemde, maar het reeds in zyn harte overlegde fchelmftuk, (waarin eigenlyk de misdaad gelegen is) ter uitvoeringe te brengen; en vervolgens heeft God dienzelfden Phocas zyn fnood wanbedryf rechtvaardig doen boeten. Dat men over der menfchen goede gedagten op eene andere wyze hebbe te denken, is my bekend; maar het behoort, mynes agtens, tot myne tegenwoordige taak niet, over het verkenen der zaligmaakende Genade te handelen.
. Eindelyk beweeren onze tegenftreevers hier nog, dat de ondervinding en de analogie of de gelykvormigheid in deezen voor hun pleiten; inzonderheid Hume in zyne Wysg. Verh. II. D. XI. Verh. daar hy voor den Epicurifl fpeelt. Dat veelen, die de byzondere Voorzienigheid, ter'hunner reddinge,ten hoogften noodig hadden , van God , om zo te (preken, als verlaaten gebleeven zyn, en deszelfs byftand, hoe zeer zy 'er om baden, niet hebben mogen erlangen, ftrekt, zeggenze, ten bewyze, dat dit gevoelen onzeker, ja dat die verwagting geheel ydel is. Het antwoord, eertyds door den Godloozen Diagoras aan iemand, die uit de tafereelen der genen, welken de Schipbreuk ontkomen waren,de Voorzienigheid bewees, gegeeven, zeggende , dat de tafereelen der verongelukten niet gefchilderd werden, is nog heden de taal der Ongeloo-
R vi-



I30 VERHANDELING OVER GODS
vigen; zy dringen dit denkbeeld geftadig aan, en zingen hunnen ouden zang; waarom is dan God de goede voorneemens en poogingen van deezen en geenen, door zyne byzondere Voorzienigheid, met ter hulpe gekomen?
Maar Ongeloovigen, die zig dus uitbaten, gedraageo zig even ongerymd als iemand, die zeggen zou, dat de allerfraaifte redenvoeringen uit eene toevallige vermenging van in 't wild daar heen gefmeeten letters ontftaan waren, alleen om dat 'er in het boek , waar in dezelven geplaatft zyn, eenige zaaken voorkomen, welken uitgedrukt worden door characlers, die hy niet leezen kan. Wat toch is baarblykelyker, dan dat men overal fpooren van Gods wyze en weldaadige Voorzienigheid ontdekt? En als wy intulfchen het waarom van fommige gebeurteniffen niet begrypen kunnen, zyn wy dan daar door geregtigd , om de oogen onzes verftands voor de klaarfte waarheden , al willens , toe te fluiten? Zulks is vooral te meer ongerymd, gemerkt wy, ter oorzaake van ons bepaald begrip, 'de reden van Gods oogmerken en'voomecmcns onmogelyk kunnen navorfchen. Waren wy als in het middelpunt der zedelyke wereld geplaatft, ongctwyffeld zouden alle de uitkomften zig aan ons voordoen, als uitneemend welgefchikt, en naar de wyfte wetten geregeld; maar't is niette verwonderen, dat, in onzen tegenwoordigen toeftand, eenige dingen ons niet juift genoeg geregeld toefchynen; even als weleer Koning Alphonfus over het wereldftelzel dagt. Waarom
velt



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 131
velt het Ongeloof een onbillyker vonnis over de vcrwonderenswaardige werken van God, dan Socrates over de Schriften van zekeren Wysgeer'? Hy ontdekte, dat alles, wat hy verftond, voortreffelyk uitgevoerd was; en leidde daaruit af, dat het ook zo gelegen ware, met al het overige, dat hy niet verftond. En hieromtrent kunnen wy ons te meer geruft ftellen, als wy nagaan, dat de befchouwing van een toekomend gelukkiger leeven , den vroomen door God befchooren, gefchikt is, om alle zwaarigheden , welken de menfchlyke onkunde of vermetelheid hier ook moge te berde brengen , zeer gemaklyk op te loffen.
Na dus de oorzaaken, die ons meer of min belemmeren, om zodanige kenmerken der byzondere Voorzienigheid op te geeven, door welkers behulp alle derzelver uitwerkzels van die der algemeene Voorzienigheid altoos onderfcheiden kunnen worden, verklaard, en de bedenkingen , die tegen de byzondere Voorzienigheid ingebragt kunnen worden, tegengegaan te hebben , zal het ons nu ten vollen vryftaan hier uit op te maaken , dat de zekerheid der byzondere Voorzienigheid volkomen vaft ftaat, en dat 'er geene onoverkomelyke zwaarigheden meer zyn , die ons verhinderen , om een denkbeeld van derzelver werkzaamheid te vormen.
R 2 Ge-



132 VERHANDELING OVER GODS
Gemerkt hiermede onze Verhandeling ten einde loopt, zal ik , om 'er de laatfte hand aan te leggen, ten befluite nog kortelyk doen zien, hoe men uit de overweeging der byzondere Voorzienigheid de alleraangenaamfte vrugten moge plukken.
Zy immers is het, die de angftvallige zorgen uit onze harten verdryft; die ons ten fterkfte tot dankbaarheid jegens God aanfpoort; die ons noopt om ons vertrouwen op Hem te veftigen , en ons bekwaam maakt om de moeielykheden deezes leevens met lydzaamheid te draagen. Zy is de toevlugt, de trooft der elendigen, en verleent hun verligting in alle hunne rampen en wederwaardigheden.
Alle deeze dingen kan men van de Voorzienigheid, naar het denkbeeld van Malebranche, naauwlyks verwagten. Want fchoon het een of ander al eens zeer dienftig en voordeelig voor ons mogte fchynen; God evenwel zal meer toevoorzigt hebben op de orde der dingen, die hy eenmaal door zekere oorzaaken en algemeene wetten vaftgefteld heeft, dan op den Menfeh. Dus zal het den menfchen op deeze wereld, door het waarneemen of verzuimen van hunnen pligt, zeer weinig, door eene blinde bewerking van oorzaaken, zeer veel, en door toedoen der Voorzienigheid, bykans in 't geheel niet, mede- of tegengaan.
Volgens de ftelling der befle Wereld zullen u juift die rampen of zegeningen overkomen, die uit de eenmaal



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 133
maal vaftgeftelde aaneenfchakeling der dingen noodwendig volgen moeten. Gy begrypt ligtelyk, dat het leevenslot in eene andere aaneenfchakeling gunfliger voor u gefchikt had kunnen worden : maar die Wereld, waarin gy gelukkiger zoudt geweeffc zyn , zou even daar door flegter geweeft zyn dan deeze befte Wereld: des het ten uiterften billyk zy, dat uw byzonder belang voor dat van het algemeen wyke.
Maar 't komt my voor , dat menfchen, in rampen gedompeld., met deeze troonreden niet zeer voldaan zyn. Zy zouden ten minften wenfchen, dat het algemeen welzyn niet tegen hunne byzondere welvaart aanliep: 't welk de groote Montefquieu altoos als een zekeren misflag in de Regeering van een Volk gereekend heeft. En zeker zulke trooftredenen komen ons te gedrongen voor, of ten minfte als niet gefchikt naar de menfchelyke vatbaarheid. Wat raakt het my (zal toch iemand zeggen) of deeze Wereld de befte zy, als ik in dezelve het deerlyk flachtoffer van ramp en tegenfpoed ben?
Hoe men het ftuk ook keere of wende, men zal zig fteeds gedrongen vinden te belyden, dat eene altoos bëengde en aan voorwaarden gebondene Voorzienigheid , waarvan men de byzondere uitfluit , iemand weinig baaten kan ; en men bezeft ligtelyk , dat den deugdzaamen man meer goeds te weeggebragt kan worden door Gods byzonder toevoorzigt, dan door eene bewerking van oorzaaken, die aan algemeene wetten R 3 on=



134- VERHANDELING OVER GODS
■ onderworpen is. Buiten dit byzonder toevoorzigt zal 'er altoos , op de eene of andere manier, een zeker noodlot overblyven, van welks inrigting der menfchen voor- of tegenfpoed afhangt.
Indien gy in tegendeel de byzondere Voorzienigheid eerbiedigt, dan zult gy met vreugde (zo gy waarlyk wys zyt) Gode , dien volmaakt goeden , wyzen, en magtigen Vader, de befchikking van het geheele beloop uweiMeevens omftandigheden toebetrouwen; als die veel beter, dan gy zelf, weet wat u nuttig is, en die u ongetwyffeld alles, wat tot uw welzyn dient, zo gy hem in opregtheid eert en vreeft, fchcnken zal, ja die zelfs , wanneer hy uwe gebeden niet fchynt te verhooren, ook daarin ten uwen befte handelt.
Ook hebt gy , te midden in de rampfpoeden die u treffen , niet te wanhoopen. Die ongevallen toch zyn geen blyken van Gods gramfchap, maar van zyne Goedheid, die voor uw welzyn waakt; want God kaflydt een iegelyken Zoon, dien hy lief heeft. Wacht u dan ook van alle gemelykheid over derzelver zwaarte; want ingevalle ligter bezoekingen, naar zyn oordeel, ten uwen nutte genoegzaam geweeft waren , zou hy deeze meer treffende rampen u niet toegezonden hebben. Vertrouw vaftelyk op den volkomen bekwaamen geneesheer, die de hulpmiddelen naar den aart der ziekte fchikt.
Indien gy, of iemand van de uwen, in algemeene plaagen deelen moet; denk dan, dat gy nog erger tegen-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. Ï35
genheïd verdiend had ; dat God alles, wat gy ondergaat, tot uw heil zal doen gedyen, en u geen zwaarder rampen, dan u nuttig zyn, zal laaten overkomen.
Stelt God veel ligt hier door uw geloof en lydzaamheid op de proef; hy doet zekerlyk ook dit ter bevorderinge van uw welzyn , en zal wel dra uwe fmerte, als die van Job , met des te grooter blydfchap vergelden. Ja, roept hy u, om, als een getuigen der waarheid, den wreeden marteldood te ondergaan, laat de moed u dan niet begeeven; God zal uw edel en manmoedig voorneemen met zyne byzondere hulpe , zo verre gy dezelve noodig hebt, onderfteunen.
Veilig derhalven uw betrouwen onwankelbaar op God; maar verzuim ook niet van de gepafte middelen gebruik te maaken : dan , en anders niet, moogt gy op den Godlyken byftand hoopen; want Gods byzondere Voorzienigheid werkt, buiten tegenfpraak, niet minder dan de algemeene, naar de regelen der volmaaktfte Wysheid.
't Is my niet onbekend,dat ook zy, die meenen, dat de Voorzienigheid aan algemeene wetten gebonden is, dezelfde taal voeren;maar even dit is ook eene.blyk, dat de waarheid ons toejuicht: daarzy, die de byzondere Voorzienigheid ontkennen, derzelver vrugten, buiten welken zy het niet ftellen kunnen , nogtans plukken.
God



136 VERHANDELING OVER GODS
God oeffent in het beltuur der Wereld eene byzondere Voorzienigheid, van de algemeene onderfcheiden, is derhalven eene waarheid van die natuur , dat het Menfchdom in derzelver verzekerde overtuiging een groot belang hebbe. En dit zelfs levert een flerk bewys voor de byzondere Voorzienigheid op. DE DWAALING TOCH IS UIT HAAREN AART SCHADELYK; MAAR DE WAARHEID NUTTIG.
HOMO PROPONIT, DEUS DISPONIT.
VER-



VERHANDELING
TEPv BEANTWOORDINGE DER
V R A A G E:
ZTN'ER GOEDE BEWTZEN VOOR EENE BTZONDERE VOORZIENIGHEID VANGOD INDE REGEERING DER WERELD? ZOO JA: ZTN"ER KENMERKEN, WAARAAN MEN DE WERKINGEN DEEZER BTZONDERE VOORZIENIGHEID VAN DIE DER ALGEMEENE KAN ONDERSCHEIDEN? EN, WANNEER EINDELTK ZULKE KENMERKEN NIET TOEGESTAAN WORDEN, KAN DAT, IN HET BEGRIP DER BTZONDERE VOORZIENIGHEID, E ENIGE ZWAARIGIIEID MAAKEN?
DOOR DEN EERWAARDEN HEERE
JAN van GILSE.
LEERAAR DER DOOPSGEZINDEN TE WE STZ A A ND AM.
Wien, daarop, de Tweede Zilveren Eerprys, door Teylers Godgeleerd Genootschap, is toegeweezen.
s



Indagaüo rerum, turn maximarum, turn etiam occultisfimanmu habè obkctationeuL
CICERO.



Bladz. 139
VERHANDELING
OVER. DE
VOORZIENIGHEID,
WAARIN DE BEWYZEN EN KENMERKEN, VOOR DE LEER EENER BTZONDERE VOORZIENIGHEID, DOORGAANDS, BYGEBRAGT, GETOETST EN VERWORPEN WORDEN.
Door den prikkel der regtmaatige eerzugt aangedreeven , en vervuld met de opregtfte begeerte om aan de belangen van waarheid en deugd wezenlyken dienft te doen, hoope ik in ftaat te weezen over het juifte begrip van Gods Voorzienigheid eenig ligt te fpreiden. — Ik waag het, na een bedaard onderzoek, doch met allen fchroom , natuurlyk eigen aan menfchen, die een zeer algemeen gevoelen beftryden, de kenmerken en bewyzen, voor eene byzondere Voorzienigheid van God bygebragt, te toetfen en derzelver wankelbaaren grondflag aan te wyzen, met geen ander inzigt evenwel, dan om het leerftuk der VOORZIENIGHEID zelve ten kragtigftcn te beveiligen.
S 2 Dit
liet oogmerk van ieeze Verhandelingis, de Leer der byzondereVoorzienigheid te beproeven, en derzelver -wankelbaarengrondflag aantetoo* tien.



In de meefte Verbandelingenoverd- Voorzienigheidwordt te algemeen, en te weinig bepaald gefy roken.
I40 VERHANDELING OVER GODS
Dit laatfte in het oog gehouden zynde , is het niemand euvel te neemen , dat hy , daar omtrent, den weg van een vry onderzoek infla, dien de verftandigfte Godgeleerden deezer eeuwe voor hunne tydgcnooten, welke waarheid en Godsdienft minnen, open zetten 5 te meer , 't geen door my breedvoeriger zal aangeweezcn worden , daar onze verfchillende denkbeelden , wegens de Voorzienigheid gekoefterd ,. volftrekt geenen inbreuk kunnen doen, op de trooftryke toepaffingen, welke het menfchdom , in kommer en elenden gezonken., daarvan op hunne omftandigheden weet te maaken.
De Vraag , door TEYLER'S geëerd Genootfchap uitgefchreeven, fchynt te vcronderftellen, dat in de bekende zamenftellen der Godgeleerdheid, en in afzonderlyke fchriften van wysgeerige Mannen , zulk een gewenfcht ligt over de Voorzienigheid niet verfpreid zy, of men kon het ftuk nog veel klaarder voorftellen, en daarvan met meerdere bepaalinge en onderfcheidinge fpreeken. In de daad ; de meefte ftukken, die zelfs in zeer uitgewerkte verhandelingen, door luiden van grooten roem, over de Voorzienigheid gefchreeven zyn,(trekken, voornamentlyk,om twee wangevoelens, zo ontëerend voor een volmaakt Weezen, tekeer te gaan. Ze bewyzen, voor eerft; dat'er zo iets als het geen men geval noemt, afgefcheiden van eene eerfte en eeuwige oorzaak, niet beftaat. Ten tweeden; dat het met Gods waardigheid overeenkome, om zo wel zyne zorge en regeering over de geringde, als ovelde grootfte zaaken uit te ltrekken. Dan wat de ge-
fchU-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. I4I
fchillcn over eene tuffchenkoomende, of eene te voren alles befchikkende beftiering belangt, tot welke verlchillendegevoelens de vraag betrekking heeft,daaromtrent drukken zy zich of zo algemeen, of zo duister uit, dat men naauwlyks in ftaat zy daarvan een juift berigt te geeven. Zomwylen noemen ze dit eene verordineering of beftelling te vooren gedaan; zomtyds fpreeken ze van eene byzondere tulfchenkomfte der Godheid, gelyk men, tot ftaaving daarvan, meer dan één voorbeeld uit de uitvoerige verhandeling van den Bilfchop Shsrlock zou kunnen bybrengen ; een ftuk anders, waarvan met alle hoogagting moet gefproken , en gefchreeven worden. Wy neemen het niet op ons de oorzaaken dier merkbaare verfcheidenheid aan te wyzen. Veelligt gaf de weifelende ftaat tuffchen de beiderleie begrippen,of eenige menfchenfchroom daartoe aanleiding. Qf)
De juifte begrippen , die ons door de natuur en openbaaring wegens Gods Wysheid, Goedheid en uitgeftrekt Vermogen, zyn ingeboezemd — begrippen, welke ons met een zeggen, dat dit volmaakte Weezen met de fcheppinge van alle dingen zekere oogmerken moet gehad hebben, en wien, om die reden, nimmer het vermogen ontbreeken kan om dat geene te bereiken, welk zyne Wysheid zich heeft voorge-
fteld
(V) Nogthans weet men, wat de Leibnitzi'aanen daaromtrent ftellen. Prict Befteedt, in zyne fchoone verhandeling, tot dit gefchil 18 b'.adz. Men heefi van den beroemden en zeer wysgeerigen Dryfbout een werk, betrekkelyk toi de byzondere Voorzienigheid , dat ten opfchrifte heeft : Specimen PhilofophkaTheol. de Providentia D.fpeciali, Traj. ad Rbemim, 1768,
S 3
Het ge^
voelen, da£ 'er eene Godddyke* Voorzienigheid is, (iaat zeer va ft en kan niet ontkend worden.



142 VERHANDELING OVER GODS
fteicj — deeze begrippen hebben, ten eenen maale, de gedagten uitgerooid , welke Gods Voorzienigheid beftreeden, en in een onbeteugeld vernuft wel eens opkwamen. Zy zyn althans uitgerooid by alle die geene, welke hunne harten voor de inlichtinge der waarheid openzetten. De werken zyner handen kan God nooit overgelaaten hebben aan uitkomften, volftrekt onbepaald. En alles ter bereikinge van zekere oogmerken gefchaapen zynde, moeten de dingen deezer waereld eenmaal die oogmerken bereiken. Daar voor heeft de hoogfte Wysheid , dit moeten wy van haar denken, zorge gedraagen by de hervoortbrengingc van alles, door zodanige wetten te bepaalen en de gebeurende dingen zulk eenen loop te geeven, of met haar wys beftier nu en dan tuflchen beide te koomen, dat dit gefchiede. En terwyl dat geene , welk ons ftervelingen omringt, of 't geen we by onzen lecftyd zien gebeuren, de deelen zyn van , en behooren tot die zaaken, met welke het opperft Weezen zich ook een zeker oogmerk heeft voorgefteld , zo grypt die zelfde zorge , die zelfde beftiering, die altoos heeft plaats gehad, nog ftand; terwyl die uitmuntende mannen niet te veel zeiden, die beweerden: ZO 'ER GEENE VOORZIENIGHEID IS, IS 'ER OOK GEEN GOD. (V)
De
(V) „ God, een Weezen, oneindig in Magt, Wysheid en Goedheid , zegt „ zeker iemand, onder het baarblyklykft gevoel van den trooft, dien de heili„ ge overtuiging deezer waarheid veroorzaakt, is de oorfprong der wereld. „ Alles, wat in de wereld is, van het grootfte tot het kleinfte, heeft zyn aan., weezen van hem. De worm is zo wel zyn fchepfel ais de engel: de eerfte
„ bc-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. tfö
De leer der Goddelyke Voorzienigheid, op zodanige en meer andere vafte grondflagen , gelegd zynde, welke alle verftandige minnaars en befchermers van onzen voortreffelyken Godsdienft wel kennen , geeft zekerlyk den uitneemendften trooft aan een godvrugtig hart ; maar die zich daarvan waardige en meeft met 's Hoogftens volmaaktheden overeenkomende denkbeelden vormt, doet de grootfte eer aan dezelve. Dat hy althans, welke zyne zielsvermogens infpant en den helderen veder op het papier zet, om de eene of andere hoogftwaarfchynlyke verklaaring te geeven, van de wyze , op welke het opperft beftier des Hemels te werk gaat, het volgende met allen ernft in denke. Voorzienigheid, Zorge, Toevoorzigt, Beftier in^ en wat dies meer zy, zyn alle fpreekwyzen, welke, op eene Goddelyke werking toegepaft en wel ver klaard zynde, ons het opperft Weezen en zyne werk zaamheden na buiten in een zeer volmaakt ligt doei voorkomen; maar die, in het afgetrokken befchouwc
.- p v. \ ■ O
behoort zo wel tot het ontwerp der hoogde Wysheid als de ander. De Al " magtbe zorgde met gelyke werkzaamheid voor beider aanweezen. Het 1c " van den eenen en anderen hangt even min af van een blind gevat. DeA " lenvyfte heeft in beider fcheppinge een hem betaamelyk oogmerk gehad " het moeit hem aan doorzigt of magt ontbreeken, indien hy dat oogmerk lic " vaaren. Beide zyn zy kinderen zyner Almagt , en dus beide voorwerpe " zyner Voorzorge. In de natuur is geen ftofje noodeloos. Een zandkom
kan,even min als een weereldgebouw, zonder oogmerk gefchaapen zyn. El " heeft in het ontwerp des Allerwyflen zyne beftemde plaats. De verwiflclii " <*cn, die beide ondergaan, zvn van den Alweetenden voorzien, en van de
Alle'rhoogften vaftgefteld geworden. Zy zyn alle middelen tot het hoofd-on " werp, door den Oneindigen gemaakt. Hier aan te twyfelen is zo wel as " het aanweezen als aan de eigenfchappen te twyfelen. Indien'er geene Voorzit " r.ighcid is, is 'er geen Godr Ziet Price vier verhandeling., eerfte verhand fyg* Stapfer wederl. Godgel.. D. a. bladz. \%%enz., J. A* Turret.,. Vindkic P. D. torn. l.j dif 5.
Hetleer-
ftuk der Voorzienigheidverkwikt het hart, maar moet, op ds Godewaar' digfte wyze , geloofd worden.
I » I
t
c ï
1
Is
nli
%



Overgang tot beandwoordingder vraagt
De Vraag,
144. VERHANDELING OVER GODS
of menfchelyker wyze verftaan, dat volmaakte ligt in eenen aamnerkelyken trap doen afneemcn, en eigentlyk ontleend zyn van den bekrompen en onvolmaakten kring, waarin wy ftervelingen of eindige weezens geplaatft zyn. Het toevoorzigt, de zorge en het naauwkeurig beftel, welke iemand gebruiken en in het oog moet houden, vooronderftellen, dat'er zwaarigheden en beletfelen voorzien worden, of daadelyk plaats hebben, en wel van dat gewigt en belang , dat zy dcszelven oogmerk zouden kunnen dwarsboomen, zo 'er geene voorzigtigheid of magt gebruikt wierde, die het waagen en zien zullen , of zy fterk en verftandig genoeg zyn, om tegen die beletfelen en zwaarigheden rykelyk op te weegen. Dit niet alleen. Maar deeze uitdrukkingen vooronderftellen tevens, dat deeze zwaarigheden en beletfelen, zo al voorzien, evenwel niet voorgekomen konden worden; zaaken, die, op de Schepping en Beftiering van God toegepaft zynde, of ganfchelyk vervallen, of in eene geheel andere gedaante voorkomen.
Dit diende ter voorbereidinge van mynen geagten Leezer. Nu ga ik tot de zaak zelve over. De geëerde Bezorgers van TEYLER'S Godgeleerd Genootfehap hebben hunne Vraag over de Voorzienigheid dus uitgefchreeven;
Zyn 'er goede bewyzen voor eene byzondere Voorzienigheid van God in de regeering der Wereld f — Zyn 'er kenmerken, waaraan men de werking deezer byzondere Voorzienigheid van die der algemeene kan onderfcheiden? En, wanneer eindelyk zodanige kenmerken niet toegeftaan
wor~



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 145
worden, kan dit in het begrip eener byzondere Voorzienigheid eenige zwaarigheid maaken? Wy zullen
L Eerftelyk, zommige..ophelderende aanmerkingen maaken, die, eensdeels, {trekken, om de vraag zelve toe^teligten; en , anderdeels, dienen, ten einde zodanige onderfcheidingen optegeeven , noodzaakelyk, om op eenen vaften voet, in onze verhandeling, te kunnen voortgaan.
II. Ten tweeden, de gronden en bewyzen toetfen, op welke de leer eener byzondere Voorzienigheid gebouwd wordt.
III. Ten derden , ons begrip omtrent de algemeene Voorzienigheid kortelyk opgeeven, in een klaar ligt voorltellen ,met redenen bekleeden, en tevens doen zien dat hetzelve,met.de allerbyzonderfte zorge van God,zelfs over de geringfte zaaken, in de wereld, overeen kome.
IV. Ten vierden en in de laatfte plaats zullen wy de zwaarigheden uit den weg ruimen , die in onze {tellingen mogten fchynen te weezen.
Het eerste Deel.
Het zy men voor het ftelfel eener byzondere Voorzienigheid is, het zy men dat verwerpt, met een algemeen toevoorzigt en beftier des Hemels plaats te vergunnen, men werpt daarom de regeering der Godheid niet om verre, nog ftelt, dat zy de dingen , die gebeurlyk zyn, of gebeuren, aan een blind geval, oi
T eene
lin'g van het Andwoord.
Eerfte aanmerking.
De algemeene , zo wel als de byzondere Voorzie'nigheid erkent Gods wyze rc-



gecring,
zelfs ten opzigte van degeringjlezaaken.
[46 VERHANDELING OVER GODS
eene volftrekt onbepaalde en onvoorziene uitkomft □verlaate. Zo dit ons ftuk eens het ligt moet zien, zal het waarfchynelyk door luiden van meerdere en mindere kundigheid geleezen worden, en uit die oorzaake is deeze aanmerking aUernoodzaaklykft. Zommige hebben wel eens gcdagt, dat de ontkenning eener byzondere Voorzienigheid dit laatfte ten gevolge hadt, maar zeer ten onregte, en de verftandigfte onzer dagen zullen den beftryders eener byzondere Voorzienigheid wel regt willen geeven (a). Onder andere heeft het geagte Godgeleerde 'Genootfchap, voor welk wy tegenwoordig fchryven, dit zeer duidelyk aangeweezen , wanneer het, in hun berigt op de tweede bladzyde, het volgende ter ophelderinge zegt: „ wy „ verftaan hier door eene byzondere Voorzienigheid, " zulk eene, waardoor God, in zommige gevallen, byzonder werkzaam is, om zekere uitwerkfelen „ voort te brengen , die volgens de algemeene regelen, naar welke hy de wereld regeert, niet zouden voortkoomen." — Men geeve dan nauwkeurig agt op eene onderfcheidende bepaaling eener algemeene en byzondere Voorzienigheid. In de befte fchriften zelve, over dit onderwerp handelende, vindt men de byzondere Voorzienigheid doorgaands gefield in de zorge van onzen weldoenden Vader ook over de geringfte zaaken ; en de algemeene Voorzienigheid geplaatft in het toevoorzigt der opperfte Godheid, over de grootfte zaaken en gewigtigfte gebeurteniflen van deezen
aard-
(a) Prite, tver de Voorzienigheid.



EYZONDERK VUUK./!,i£.iMi»ntiJj. icif/
aardbodem O). Dan deeze bepaalingen zouden hier zeer mislyk inkoomen; ■ want wy hebben al niet duister te verftaan gegeeven, en hoopen zulks nog breeder in het vervolg aan tewyzen, dat het Opperweezen met het bloedeloos en onzigtbaar diertje zich zo wel een gewigtig oogmerk heeft voorgefteld, als met den verhevenften Engel, en , om die reden, met het hoogfte regt, gezegd kunne worden , daaromtrent, bezorgd te zyn, en het tot zyn oogmerk te bellieren, vermits het der hoogfte Wysheid nooit onverfchillig kan zyn, of zy haar oogmerk bereike dan niet. — Wat dan? — De voorftanders der byzondere Voorzienigheid ftellen , dat God in de regeering der wereld zomwylen byzonder werkzaam is, dat is tuffchen beide komt, en alzo afwykt van zyne gewoone wyze, op welke hy anders werkzaam is in die regeering, fchoon die afwyking niet zigtbaar zy, en 'er zich niets vertoone, 't geen men een wonderwerk noemen kan. De verdeedigers eener algemeene Voorzienigheid, ten minften zo als wy het ftuk begrypen, ontkennen die byzondere werkzaamheid of tmTchenkomfte, maar oordeelen, dat God, altoos, naar die algemeene wetten en bepaalingen, welke zyne Wysheid zich zeiven gemaakt heeft, te werk ga; en dat hy alle dingen in een verband gelegd heeft, welk zyne Wysheid, nimmer, behoeft te ontknoopen; uitgenomen in zommige gevallen, waarin God zelve toont of getoond heeft tuffchen beide te koomen; welke gevallen
(ol~) Sherlock. over de Voorzienigheidbladx. 128.
w T 2



Tweede aanmerking.
Wat men door de onderhou.dende;noatdoor de befiierendeVoorzienigheidverflaat.
De onderhoudendeVoorzienigheideenigzins uitgebreid.
I48 VERHANDELING OVER GODS
len wonderwerken of wonderdaadige gebeurteniflèn zyn, waarvan hier de rede niet is.
Eene tweede aanmerking zal gaan over de gewoone onderfcheidingen , die in het leerftuk der Voorzienigheid gemaakt worden , op dat men wel weete, welk eene onderfcheiding betrekking heeft tot de zaak, waarvan wy fpreeken.
De Voorzienigheid van God wordt door de grootfte mannen , die dit ftuk behandeld hebben , geoordeeld te beftaan in eene aanhoudende zorge des opperften Weezens over alle zyne fchepfelen, waardoor hy hunne natuur en weezens onderhoudt. — Deeze is de bewaarende of onderhoudende Voorzienigheid; terwyl de beftierende daarop uitkoomt, dat God de natuur en de weezens zyner fchepfelen zodanig be* ftiert, als met de orde der dingen en het geluk zyncr fchepfelen zamenftemt (/).
God onderhoudt en bewaart alle dingen in weezen en natuur ; om dat alle zaaken , die door géene inwendige beginfels haarer eigene natuur zyn voortgekoomen, van haare oorzaak moeten blyven afhangen. Het voorbeeld van den kunftenaar, tegen deeze ftelling vaak ingebragt, doet niets ter zaake , zegt men; om dat de werktuigmaaker daarin van het opperft Weezen verfchilt, dat hy aan de ftoffe flegts de gedaante en niet het weezen geeft; dat het even ongerymd zy een fchepfel onafhanglyk van zyne eerfte oorzaak te doen werken, als een eeuwig fchepfel her-
voort-
(a) Pb. ó Limborcb, Theol. c. 1.2. cap. 25., Stackhoufe Zamenft. van CodgcL a d. p. 296.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID.
149
voort te brengen (a) QS). — Daar is dus eene bewaarende en onderhoudende Voorzienigheid , die aan alles de beweeging blyft geeven of voortgaat met fcheppen, hoedanig zommige fchoolfche Godgeleerden zich uitgedrukt hebben (0- Onder deeze bewaaring of onderhouding telt men mede eene medewerking van God met, of eene invloeijing in alle fchepfelen, 't geen evenwel de verftandigfte Godkundigen (op dat men de redelyke fchepfelen tot werktuigen, nog God tot de oorzaak van het kwaad maake) alleenlyk verklaaren, van de bewaaring onzer natuurlyke vermogens en de beginfelen,* die de fchepfelen aan het werken helpen (dy
Het is geheel anders, oordeelt men vervolgens, met de beftierende als met de onderhoudende Voorzienigheid gelegen. God doet door eene algemeene werking, oi door zynen beftendigen en altoos duurenden Wil, de eigenfchappen der lichaamen, die hy eens heeft vaftgefteld , de vermogens en algemeene neigingen dei
gees-
(a) Sherlock, over de Voorzienigheid bladz. 31 enz. ; J. A. Turret. Opera Tom. I., Di(f. 4, de Providentia Dei, jf: L.N., § XII.
(b~) Wanneer.God in een zeker fchepfel de kragten legt, om zichzelven ver der te ontwikkelen, en te blyven beftaan, en die kragten zodanig gefteld o leevendig gemaakt zyn, dat ze dat kunnen doen, is liet dan evenwel geen fchep fel, 't geen afhanglyk van God blyft werken? Heeft het alle vermogens,'tgeei het bezit, niet van God? en blyft het niet in den bepaaldften zin afhanglyk vai Ilem weiken, daar God alle oogenblikken de magt gebruiken kan, om dit fchep fel van zyne vermogens tc berooven, waardoor het ophoudt te werken? — Wa fielt de fchrandere Bovennatuurkundige eene verbaazende fcherpzinnigheid t •wa'.il Nogthans gelooven wy ook Gods werkdaadigen Wil, of invloed op d fchepfelen ; fchoon wy het evengenoemde gevolg wilden afweeren. Doddi Akadem. Lef. I. deel, bladz. 158.
(0 Turret. ibid., § X;
(f) Sberloek, Aid. bladz. 38 en 3p.
T 3
De begierendeVoorzie'nigheidopgehelderd. Hoe dezelve, doorgaands , begreepen wordt.
}
1
1
c
e



I5Ó VERHANDELING OVER GODS
geeften, den loop der flarren , de verandering der jaargetyden , en hetgeen in het algemeen de loop der natuure genoemd wordt, in ftand blyven. Maar tot het beftier der wereld behoort iets meer. Hier toe worden dikwils vereifcht eenige byzondere en buitengewoone werkingen der Goddelyke Almagt, die verfchillen naar den tyd en de omftandigheden der fchepfelen. Zo heeft de opeenvolging der geflagten een geftadig toevoorzigt, ja eene geduurige tuffchenkomfte des Allerhoogflen van nooden, op dat 'er een •juift evenwigt in dit alles blyve (a). Gods Almagt fchort zomtyds de kragten der natuur op en weerhoudt dezelve. Hy maakt de aarde vrugtbaar of onvrugtbaar, de lugt gezond of befmetteljk. Met één woord, hy verandert het natuurlyk geftel op dusdanig eene wyze, dat hy daardoor in ftaat zy de boozen te ftraffen, de vroomen te beloonen. God komt menigmaalen tuffchen beiden , om groote Koningryken om te keeren , en kleine te doen opryzen. Deeze tuffchenkomfte blykt mede dikwyls in gebeurteniffen van minder gewigt en kleindere uitgeflrektheid. Zy is vaak zigtbaar in de lotgevallen van enkele perfoonen. Daardoor ziet men dingen gebeuren, welke men ganfch niet verwagt zou hebben; ja die fcheenen te ftryden tegen alle bekende oorzaaken en beraamde middelen. Ook oeffent God zyne beftierende Voorzienigheid , inzonderheid, in de harten der menfchen. Zyne bewaarende of onderhoudende Voorzienigheid
fielt
00 J- P- Sumilcb, de Godd. Orde, heerfchende in de verand. van het menfch/yk gejl. Vernet Godgel. ca Zcdekunde, I. deel, bladz. 147, 152.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. I5Ï
fielt de werking der natuurlyke vermogens wel in ftaat; maar dat is niet toereikende, om die verligting, die verbeteringe van hart, en wat dies meer zy , te weeg te brengen in de menfchen , waarvan de eer alleenlyk gegeeven moet worden aan eene byzondere Voorzienigheid , die tuffchen beiden koomt (a). Evenwel moet men deezen mannen, die dus verflandig de byzondere Voorzienigheid begrypen , het regt doen, dat zy de werking der tweede oorzaaken daarnevens Hellen; dan anders wel degelyk oordeelende, dat God, in veele gevallen, tuffchen beiden koomt en zyne byzondere Voorzienigheid ten toon fpreidt, om zekere uitwerkfelen te doen voortkoomen, die anders, volgens de algemeene regelen, naar welke hy de wereld regeert, niet zouden voortgekomen zyn. Ook weet men, dat Gods beftierende Voorzienigheid gefplitft wordt in een veroorzaakend en toelaat end beftier. Maar van het eerfte vereifchte onze verhandeling flegts eenige melding.
De bewaarende Voorzienigheid als eenen aanhoudenden Wil, geftadigen invloed , of als eene nooit verflapt wordende kragt der Godheid begreepen zynde, waardoor de natuur en weezens der dingen , elk oogenblik , onderfteund en in ftand gehouden worden O) , vooronderftelt derhalven geene byzondere tuffchenkomfte van het Opper-weezen , maar eene altoos voortgaande werking van het volmaakte Weezen, op dezelfde wyze , zonder daarvan eenigzins aftewy-
ken,
(a) Sherlock, gelyk boven, bladz. 43.
f>) De Moor, Comment. in Marck. cap. X. § 1, p. 423. — MatU eens jonge!. Wereld befob. I. deel, bladz. 195 en 216.
Debe-
■juaarenie, of onderhoudendeVoorzienigheidvooronderfielt geene byzondere werking , of tusfcbenkotn*fle van God.



Aiïeen'yk 'e beftie■ende.
152 VERHANDELING OVER GODS
ken, en byzonder of buitengewoon werkzaam te zyn. Wy laaten het aan zyne plaats, of het aangevoerde bewys volkoomen verdedigbaar zy. Ook zullen we hier niet onderzoeken, als zynde dit buiten onze zaak, of deeze geftadige invloed beft zamenftemme met de denkbeelden, die wy van God hebben als eenen verftandigen, en fteeds werkzaamen geeft (V).
Het is dan inzonderheid of wel alleen de beftierende Voorzienigheid, waarin zodanig eene byzondere werking der Goddelyke Almagt, en eene ongewoone tus-
fchen-
(V) Ik kan evenwel de volgende aanmerking niet binnen ds pen houden. Zo het eerde bewys , dat geen fchepfel, namentlyk, zonder dien aanhoudenden in vlo d der Godheid, kan blyven beftaan, kragteloos gemaakt kunne worden, zal het laatftgemelde mede wel fchie'.yk vervallen. — Daar fleekt geene ongerymdheid in, en het verlaagt de Goddelyke volmaaktheden niet, dat hy de wereld, en alles wat daartoe behoort,laat voortwerken , zo als het met zyne gemaakte fchikkingen,en de eenmaal vaftgeftelde wetten der natuur overeen koomt. — Daar (leekt niets ongerymds in te Hellen, dat het befte aller weezens, op eene Godewaardige wyze, zich verluftige in de aanfchouwinge der zich ontwikkelende dingen — der dingen, die zich ook maar ontwikkelen, naar de regelen , die hy heeft verordend — zonder eenige verdere werking van zynen kant, behalven deszelven heiligen Wil, dat dit alles blyve aanhouden, totdat zyne oogmerken bereikt zyn. — Dit is by my een verheven , een grootfeh
denkbeeld van onzen Opperheer. Of meent men, dat zulk een gevoelen
de waardigheid van een verftandig, werkzaam en volmaakt weezen te kort doe, en dat gelyk Helle met de onverfchillige en lullelooze Godheid der Epicurijlen*! Welk eene vergezogte en valfche gelykheid! De hervoortbrenging van de wereld, de wyze beirkring , daartoe noodwendig vereifcht, en wat dies meer zy, diende om hervoortgebragte weezens gelukkig temaaken, maar niet, om door eenige werkzaamheid naar buiten, het zy door de Schepping, het zy door de Onderhouding, het geluk van den Almagtigen te vermeerderen. Want hy is volmaakt algenoegzaam in zichzelven. En hoe veel gelegenheids blyft 'erin het ongemeeten ruim voor de Godheid over, om nieuwe werelden te fcheppen, en daarop de blyken van haar oneindig Verftand, Wysheid, Goedheid en Almagt ten toon te (tellen J — Waarmede heeft God voor de wording van alles zich bezig gehouden ? — Evenwel willen wy alleen maar zeggen, dat dit gevolg ongcrymd zy. Of de terughouding van dien Goddelyken invloed, in Am aart der zaake, onmooglyk zy , is een ander ding. Vergelykt hier by Vitring. Aphor. toni. 2. § 182, in notis. A. a Cattenb. Spicil258. L. Moshem. Element. Tbeotog. Dogmat. Pars I, fect. 2 , cap. 3. p. 353.



byzondere voorzienigheid. 153
fchenkomfte van dezelve gcfteld wordt, wanr door men zekere uitwerkfelen voortgebragt ziet, die anders zich niet vertoond zouden hebben , volgens de algemeene regelen, naar welke zy de wereld regeert.
Eer ik van deeze voorbereidende aanmerkingen af1 ftappe,zal ik 'er dit nog by voegen, dat men, uit het bygebragte ligt over de Vraage verfpreid, duidelyk kan opmaaken en derhal ven wel behoort gade te flaan, dat de fpreekwyze : „ Uitwerkfelen, door eene byzonde„ re Voorzienigheid, te zien voortgebragt, die ander„ zins verborgen zouden gebleeven zyn", de volgende gedagten behelze. „ Wy zien veele zaaken gebcu„ ren , of daar zyn verfcheiden dingen gebeurlyk, „ welke van voorgaande oorzaaken kunnen af hangen, „ nog in verband ftaan met den zamenloop of de ver„ ordening van eenmaal vaftgeftelde en door wysheid „ bepaalde natuurkragten en wetten. Deeze zaaken „ moeten uit dien hoofde aan eene byzondere Voorzic„ nigheid worden toegeëigend. Het zy nu die byzon„ dere Voorzienigheid natuurlykc oorzaaken, tot dat
einde, buitengewoon doet zamenloopen, het zy ze „ meer afgefchciden van die natuurlykc oorzaaken en „ onmiddelyker werkt, het is evenwel eene byzonde„ re tuffchenkomfte der Goddelyke Voorzienigheid."
— Ik gaa over tot myn tweede Deel.
V Het
Overgang iet bet Tweede Deel.



Daarivorden kenmerken^,redenkundige bezvyzen voord, byzondere Voorzieiiigbeidbygebragt.
I54 VEPvHANDELING OVER GODS
Het tweede Deel.
Waarin de gronden en bewyzen getoetft worden, op welke de leer eener byzondere Voorziefügheid doorgaands gebouwd wordt.
Daar zyn tweederlei foorten van bewyzen , die de voorftanders eener byzondere of tulTchenkoomende Voorzienigheid bybrengen , voor zo verre we uit gehouden gefprekken met luiden van eene vryere en bepaaldere denkwyze over den Godsdienft, en zomniige fchriften, wel genoeg aan den arbeidzaamen Godgeleerden bekend , hebben kunnen opmaaken. Die bewyzen beftaan , voor eerft , in de allerduidelykfte kenmerken, zo men waant, welke de werking der byzondere Voorzienigheid aanwyzen , en , vervolgens, beftaanze in redenkundige en wel zamenhangende betoogen , afgeleid uit fchriftuurlyke en andere gronden Qay De
fa\ Miflchien zullen zommige denken, dat tk, in deeze verhandelinge, zou kunnen vo'lftaan, met eene opzettelyke wêerlegginge van de fchriftuurlyke en redenkundige bewyzen, voor eene byzondere Voorzienigheid bygebragt, zonder de kenmerken eenigzints aan te roeren. Zo de eerftgemelde uit den weg geruimd zyn, vervallen de laatfte van zelve. Maar het is al te wel bekend, dat éenige luiden op de kenmerken veel hoogeren prys (tellen, dan op de redenkundige bewyzen, ten blyke van hunne gegronde gedagten oyer de Voorzienigheid bygebragt, en die zeweldegelyk zouden blyven vafthouden ,al zagen ze de krast der laatllgemelde ontzenuwd, 't Is waar; wy weeten, dat dit ftuk niet bekwaam zal weezen, om die luiden de oogen ganfchelyk te openen; maar het zou kunnen gebeuren, dat de een of ander onder hen daardoor tot nadenken geEt wierde,zo ons werk eens aan de wereld mogt bekend worden Nogmeer^ S h t uitgefchreeven voordel vraagt Teylers geëerd en kundig Genootfchap „a zodanige kenmerken, en het is zeker, dat dezelve onder de gronden gerekend worden, 00 welke het gevoelen eener byzondere Foorztemgbeid gebouwd wordt. Byaldien nu die ook getoetft en, met regt, verworpen kunnen worden, febynt dit ons ontkenuend ftuk eene dubbele kragt te krygen.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 155
De eerftgemelde zullen Avy, gevoeligft, het eerft kunnen aantallen.
Men oordeelt Gods byzondere Voorzienigheid, voor eerft, duidelyk te kunnen opmaaken uit de zigtbaare veranderingen, die men in veele perfoonen befpeurt, welke, oogenbliklyk , in hun hart aangegreepen , en derhalven zeer fchielyk van de zonde tot de deugd worden overgebragt. Deeze zyn duurzaame gedenktekenen van Gods tuflchenkoomende hand, en verbaazer den opmerkzaamen befchouwer van de werken der genade (V). Dat veele, in dusdanig een geval, eene byzondere Voorzienigheid ftellen , ftaat vaft, hoe wan kelbaar dit kenmerk weezen moge. Wy vooronder ftellen, dat men van menfchen fpreekt, die onder eer Chriften-volk leeven, hoe onkundig zy anders wee zen mogen, en fchoon ze eene opvoeding van hunne Ouders of van andere gekreegen hebben, die de men fchelyke natuur tot den rang der beeften verlaagt,er dus den naam van eene redelyke , ik laat ftaan een< Chriftelyke , in geenerlei opzigte, verdient;want, per {bonen gefteld, die alle de dagen hunnes leevens onde: een barbaarfch volk gefleeten hadden, en de Voorzie nigheid met die perfoonen een zeker inzigt hebben de; ontkennen wy de mogelykheid niet, dat zy won derdaadig tuffchen beiden kwame, om haar inzigt te be reiken (Z>> Dit immers is de grondflag van ons geloo in eene Openbaaring. Nu zodanige onkundige, zulk
ruuv
O) Sherlock, bladz. 43.
Xf) Te weeten; indien daarvoor eene genoegzaame reden ware, zo als b< rieden zal getoond worden.
V 2
De kenmerkengetoetjl.
Schielyke veranderingen van zommige perfoonen, ten opzigte hunner zedelyke gedragingen.
I l
f
f



I5Ö VERHANDELING OVER GODS
rauw opgebragte luiden koomen wel eens en zomtyds, ik beken het, in weinig tyds tot een bedaard gedrag , en hebben fchielyk den fchyn van een godsdienftig keven aangenomen. Maar , zo hunne geheele verandering niet flegts befta in den fchyn , zo zy voorgaande misdryven van een boos hart niet flegts willen boeten, door de gemaakte ingetoogenheid van eenen onkundigen en loggen dweeper, of van eenen vuurigen geeftdryver na te bootfehen, dat vaak het geval is by dat flag van lieden — met één woord ; zo de bcginfelcn eener regtaartige Godzaligheid by de bovengemelde lieden in waarheid zich, zo fchielyk, vertoonen, houde men de volgende aanmerkingen wel in gedagten. — Hoe onkundig men zommige perfoonen, die leeven onder een Chriften-volk , moge ftellen, hoe zeer die, door een flegt gedrag, zichzelven den weg der Godsdienftige kennis fluiten ; zy zyn evenwel niet geheel onkundig van de middelen der genade , onder welker bedeeling wy alle het geluk hebben te leeven. Zy hebben daarvan wel iets gehoord cn hooren 'er daaglyks van. Hy, die de menfchelyke natuur niet met een oppervlakkig oog befchouwt, maar tot in derzelver binnenfte geheimen inziet, weet, "dat ons zekere zaaken, van welke ons wezenlyk belang afhangt, maanden , ja zelfs jaaren lang , kunnen voorkoomen , zonder dat die eenigen indruk op onze zielen maaken, zonder dat wy dat belang, 't geen onze welftand daarby heeft, ter harten neemen. Zo veel tyds verloopen zynde, koomt'er zomtyds einclelyk een oogenblik, waardoor diezelfde zaak, waarvan
het



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. I57
het beeld zich nu en dan aan onzen geeft vertoonde, zonder eenig gelukkig gevolg , ten laatften eenen gezegenden invloed heeft, en ons ftcrk gevoelen doet, dat de behartiging van dat ding,zo lang door ons met een onverfchillig oog aangezien, ons geluk zou kunnen vermeerderen. Nu zyn onze oogen geopend: nu gaan we aan den arbeid. „ Hoe zyn we zo lang „blind geweeft, of liever, hoe konden wy zo onnauwkeurig toekyken?" denken we menigmaalen , ten opzigte van onvcrfchillige zaaken of dat foort van dingen, welke, by de uitkomfte, tooncn onze waarc belangen niet te kunnen bevorderen. OndertuiTchen hangt dit zigtbaar af van de gefteltenifle onzes lichaams, in zulk een nauw verband met ons denkend deel (taande , welke juift in dat oogenblik , toen wy getroffen worden, vatbaar was voor die indrukken; of het kan onmiddelyker gevonden worden in de gcftelteniffe onzer ziele, die, al te zeer met denkbeelden van eene andere natuur bezet, de gemelde zaak verdrong en ter zydc fchoof, zonder ze ganfchelyk te kunnen uitwisfehen. De zaaden der deugd fchyncn, in veele harten, eerft te moeten verfterven , gelyk dit verfchynfel, in de natuurlykc wereld, zich openbaart. Maar zo ras het tydftip dier kieminge en ontfpruitinge daar is, bemerkt men de grootfte verandering, den zigtbaarften wasdom. — Ook heb ik meermaalen opgemerkt ten aanzien van perfoonen, die wy nu wat kundiger vooronderftellen , dat zodanige blykbaare veranderingen, aan eene onmiddelyke beftiering der Godheid toegefchrceven , menigvuldiglyk , afhangen van
V 3 ic"



i
Een gevolg geweerd , V geen uit het -voorgaande , tt voorbaarig en verkeerde/yk,s»u kun ncn getrokkenworden.
;53 VERHANDELING OVER GODS
emands tydelyke omftandigheden , welke naderhand ils de oorzaak daarvan bekend worden, fchoon zulks, n den aanvang , een diep geheim was. De wellufti;e en baldaadige Student, den tyd naby ziende, in kvelken hy het Geeftelyk gewaad ftaat aan te doen, geraakt, langs dien weg , tot ernftige gedagten , om iat het hem zeker bewuft is , dat de aanhoudenheid zyner ongebondene wandelingen de bevordering, op welke hy hoopt, zou in den weg ftaan. Deeze is zeker wel niet een van de befte dryfveeren zyner deugd, maar tog de eerfte trap, om eene ernftige en ingetoogene leevenswyze te aanvaarden. Men wordt in zyn gedrag de duidelykfte omkeering gewaar. En naderhand werkt hy uit beter en belangloozer beweegredenen , na dat hy den regten fmaak in den Godsdienft gekreegen heeft. Hy blyft een deugdzaam en bekwaam Leeraar in Chriftus Kerk.
Maar ik zie al, waartoe my dit alles henen leidt. Ik gevoele reeds, dat zommige van my denken zullen, dat ik, dus doende , de werking van Gods genade in het hart van den menfeh , ter zyner verligtinge en verbeteringe , ontkennen moet. — Men fchortc zyn oordeel een weinig op en ftryke niet te voorbaarig vonnis. Ik geloove, dat God, daar de gewoone weg van onderrigting en voorbeeld , waartoe wy , in deeze dagen , zo veel gelegenheid hebben, om wyzer en beter te worden, genoegzaam is , niet onmiddelyk werkt, om ligt in de ziele te fcheppen of door zyne kragtdaadige genade onze ontaarte neigingen te veranderen; overmits dat ligt en die genade middelyker-
wy-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 159
wyze,door onderrigting en voorbeeld,verkreegen kan worden. Wysheid doet niets overtolligs en verkieft den eenvoudigften weg. Nogthans durve ik die onmiddelyke werking , in alle opzigten , geenzins ontkennen. Integendeel: ik erken ze en aanbidde dezelve, in zommige gevallen. Maar, daar ze plaats heeft, is zy niet als eene byzondere Voorzienigheid : neen; als een gevolg van, of zodanig iets aan te zien, welk tot de wonderdaadige tulTchenkomfte van den Allerhoogften behoort, en daarom onderfcheiden moet worden van de byzondere Voorzienigheid. Men ftelle eens , dat God , in den loop der ondcrmaanfche zaaken, in de harten van zommige perfoonen, te weeg brenge die omkeeringe van aandoeningen en neigingen, waarvan we boven fpraken. Men ftelle, dat de kenniflé daarvan, dat God onmiddelyk gewerkt heeft, ten aanzien van den eenen of anderen zo wiffelvallig niet ware, als zy in der waarheid is , om dat we nog niet eens den uitgeftrekten invloed van onderrigtingc cn voorbeeld weeten, en nooit, op eene ftellige wyze, de mooglykheid der middelyke werkinge, ten aanzien van dien perfoon of die perfoonen, kunnen ontkennen : — Men ftelle evenwel dit; men geloove de nuttigheid en noodzaakelykheid dier kragtdaadige genadewerkinge , in zommige gevallen ; zo is zy geen bewys'of kenmerk van eene byzondere Voorzienigheid , in dit geval, nog ftrekt om de waarheid derzelve , in andere foortgelyke gevallen , waarin men mede zulk eene onmiddelyke werking vooronderftelt, te beveftigen. Zy is aan te merken als de genade van
den



l60 VERHANDELING OVER- GODS
den H. Geeft , door het Euangelie vaftgefteld en beloofd, welke de kundigfte Godgeleerden van-de werkende Voorzienigheid onderfcheiden moeten. Zy is een gevolg van, en behoort tot die wonderbaare gebeurtenis, de openbaaring van Gods Zoon, door welke God gezegd kan worden wonderdaadig tuffchen beiden gekoomen te zyn , en wonderdaadig tuffchen beiden te blyven koomen, zo lang hy voortgaat met de uitdeeling van de genade gaaven des H. Geefts, aan die openbaaring onmiddelyk verbonden , het zy die gaaven 'buitengewoon, als het vermogen om wonderwerken te verrigten, het zy ze gewoon zyn, de verligting van het verftand en dc verandering van het gemoed. En na wonderwerken, of dc gevolgen daarvan, wordt hier niet gevraagd (a). Dezelfde aanmermerkingen zouden we kunnen toepaffen op de voorwendfelen van zekere verligtingen , vertrooftingen en opbeuringen , welke zommige vroome zielen zeggen in hunne omftandigheden van den Hemel te ontfangen en gewaar te worden, en die zy als bewyzen eener byzondere Voorzienigheid, die tuffchen beide koomt en hen vertrooft, aanmerken. Hunne aandoenlyke en welmeenendegeftcldheid, mitsgaders het grootbelang, 't geen zy by deeze en geene voorkoomende zaaken hebben, kan de nadenkende Wysgeer als de natuurlyke bronnen dier vertrooftingen, verligtingen en opbeuringen,befchouwen; en zo de Godgeleerde oordeelt ,
(a) Wv zullen daarna wel gelegenheid hebben, om dit meer op te helderen, waneer we aan*: wonderwerken, en 't geen daar onder begreepen moet worden, koomen.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. Ii5]
deelt, daarin, niet te kunnen beruften , heeft hy di te brengen onder de toepaiiinge en mededeelinge dei Euangelifche heilgoederen, welke zeer zeker van d< byzondere Voorzienigheid verfchilt.
Aanmerkenswaardige te hulp koomingen en onder ftcuningen van'menfchen,.die men niet voorzien kan, in de bevorderinge van groote, gewigtige en Gods eej bedoelende bedryven , zyn een ander kenmerk, oordeelt men, van eene byzondere Voorzienigheid. Deeze beweegt de harten van zommige ten voordeele var hen , die zich zodanige gewigtige oogmerken voorftellen en hier in, alleenlyk , de eer van Gods naam bedoelen. Het was ons zeer wel doenlyk eenige voorbeelden te fchetfen, die ter ophelderinge van dit kenmerk kunden dienen; dan.eene eigentlyke gebeurtenis, zeer veel jaaren verloopen, maar op goede berigten ruftende, zal veel ligt aangenaamer voor den leezer weezen. — De vroome Franken, de Stigter van het beroemde Weeshuis te Halle, was bezig met het bouwen van dat groot gevaarte , eigentlyk aangelegd om behoeftige Jongmans te onderwyzen , en , om Gods wille , tot den predikdienft op te leiden. De koften van dit uitgebreid geftigt liepen , intuffchen , zo geweldig hoog, dat de ontvangene giften , ter bevorderinge van dit godvrugtig oogmerk, zeer fchielyk wierden hefteed. Hy liet evenwel voort arbeiden , met dien zelfden yver voor de goede zaak, en in vertrouwen , dat God eerder tuffchen beide koomen zou, om hem van het noodige te voorzien, dangehengen, dat zulk een werk geftaakt wierde. Dit verwylde on-
X der-
• Aanmcrielyie onderjleu-
• ;iingen,ter bevordering van groote en godvrugtige oogmerken.



ifo VERHANDELING OVER GODS
dertuffchen zo lange, dat de werkbaazen eifchten, aanhielden, ja zelfs dreigden den Hoogleeraar en deszelfs weinige bezittingen te zullen aanfpreeken, tot dat het verbaasde arbeidsloon en de geleverde bouwftoffen, eenigzints ten minften, voldaan waren. Andere, wat zagter weg inflaande, en vry wat ingenomen met 's mans godsdienftigen yver, gaven den vroomen man alleen vryduidelyk te kennen, dat het nu bleek, dat zyn vertrouwen op Gods middelyke fchikkingen der Voorzienigheid niet behaagde, en zy, uit dien hoofde, genoodzaakt zouden weezen den begonnen arbeid te flaaken. Of Franken geen moeds genoeg bezat om andere lieden om geld aan te fpreeken, dan zulk een fterk vertrouwen op de tuffchenkoomende hand van God ftelde, ('t geen het waarfchynlykfte is,) dathy dit niet noodzaakelyk oordeelde ; hy bleef aanftaan, dat zy met het werk zouden voortgaan , volhardende in den gebede en beloofde , binnen zekere vaftgeftelde tydftippen, geld te zullen fchieten, fchoon volftrekt onbewuft, naar zyn zeggen , van waar het koomen zou.. Het duurde weinig tyds, of den Hoogleeraar wierdt eene goede fomme gelds bezorgd en hy was dus in ftaat, binnen de bepaalde ftonden, zyn woord na te koomen. Ziet hier een kragtig kenmerk van Gods byzondere Voorzienigheid 1 zy neigde het gemoed van dien perfoon,tenvoordeele vanFranken's belangen(tf)!: ...... r . - : — 't Ge-
Cd) Wy hebben het hoofdzaakelyke derGebeurtenifTe opgegeeven, en veele kleinin-heden, waarmede de vroome Man zeer in zyn fchik was, dan die hier het noemen niet waardig zyn , verzweegen. A. H. Franke, omflandig verbaal van het Weeshuis, onder andere, bi. 61 , 64, 67 enjy.Lettre de Monsr. Ie Baion de Canfiien ,inferée dans P Htjloire dcsOuvragesdesfavMPünnie 1707, p.aio. MibliotluGmn,Tom.\%, $. 123»



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. l6$
~-- \ Geval moet aandoenlyk geweeft zyn: daar ontbrak niets anders aan, ten bewyze, dat God tuffchen beide kwam , dan eene verklaaring van den Hemel zeiven. Dat we nogthans indenken hoe alles hier natuurlyk, en , zonder eenige afwyking van den gewooncn weg , kou toegaan. — Franken was een menfeh , die in algemeene agting ftondt, en wiens godvrugtig oogmerk in het bouwen van dit geftigt door alle werdt goedgekeurd. Een weldaadig hart, nog niets aan deeze goede zaak toegebragt, of niet genoeg , naar deszelfs oordeel, daaraan toegebragt hebbende , zondt hem dit geld, inzonderheid de verlegenheid des Hoogleeraars, die geen uitftel des tyds gedoogde, in aanmerking genomen zynde (£). Of is men van meeninge, dat dit geval niet fchielyk rugtbaar geraakt zal weezen? 't is zeer waarfchynlyk, 't was eene openbaare zaak, en de werkbaazen moeften dit bekend maaken en alomme verfpreiden. Het kon dan niet wel anders zyn, of gegoede lieden, van de zaak onderrigt, wierden aangezet. om den braaven Bouwer uit de verlegenheid te helpen, fchoon zy, een goed verftand bezittende, niet zullen nagelaaten hebben hem van onvoorzigtigheid te befchuldigen, overmits een weldenkend Stigter eerft zyne penningen vergaderen , en dan
de
ia) Dit gebeurde meer dan eens. Zelfs Meldt de 'Profeflor eene uitgebreide briefwifTeling buiten 's Lands, in Engeland, Italië en Moscovie; raadpleegde, in die ftreeken, veele Godvrugtigen over zyn oogmerk,en ontving van daar, met een, aanzienlyke fommen gelds. Ookdeedt hy dit, byzonder, in Holland, en onze landgenooten betoonden omtrent hem die ruime weldaadigheid, waardoor ze altoos gereed geweeft zyn, en nog zyn, om Buitenlanders, in hunne goede oogmerken, te onderfteunen. Het aangetekende dient maar, om te bewyzen, dat de Voorzienigheid, in dit geval, weinig wonderen deedt.
X 2



Verlotingen uit grootegevaaren.
164 VERHANDELING OVER GODS
de .koften des gebouws tegen zyne fchatten moet opweegen. Wat daarvan zy; wy ontdekken dan, in foortgelyk een geval, naar het waarfchynlyke gefproken, geene byzondere Voorzienigheid, maar een gewoon beloop van zaaken , te voren bepaald en zo gefchikt door het beftel des Hemels , dat weldaadige harten doorgaands genegen zyn perfoonen , in die agtinge ftaande en dien invloed hebbende, te helpen en te onderfteunen.
Een ander kenmerk , tot ftaavinge eener by zonder werkende of tuffchenkoomende Voorzienigheid bygebragt, beftaat in zeer gewigtige uitreddingen en verlosfmgen uit gevaaren van verfchillenden aart, die byna onoverkoomelyk fchcenen. Voorbeelden zullen al wederom de zaak kunnen ophelderen, dan vooraf één of twee aanmerkingen. Het beginfel , waaruit de gedagten , dat, in eene foortgelyke gelukkige en onverwagte uitkomfte , eene byzondere Voorzienigheid werkzaam is, hunnen oorfprong hebben, is, den meesten tyd, eene hevige aandoening , welke wel vroom en godvrugtig is , maar ook tevens eene bedaarde overweeging in den weg ftaat, en eene gezonde oordeelkunde Iiefft misgaat. Het is der menfchelyke natuure eigen in eene zaak , waarvan zyn genoegen en belang, grootendeels, afhangt, en, waaromtrent, hy zich het tegendeel voorgefteld heeft, zeer aangedaan en ontroerd te weezen. Hy neemt dan ook, om aan die zaak wat meerder gewigt en waardy by te zetten, door die aandoening zeer vervoerd, liever zynen toevlugt tot eene bovennatuurlykc3 dan gewoone en natuur-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 165
tuurlyke oorzaak. — Twee perfoonen, van gelyke omftandigheden, worden door een hevige ziekte van dezelfde foorte aangetaft. Beiden worden gebragt tot op den oever des doods. De eene fterft, de ander verryft van het ziekbed. De' herftelde erkent hier de tuflchenkoomende hand van God , die den anderen, in zyn toelaatend of veroorzaakend beftier, naar de geweften des doods geroepen, en hem uit het grootfte gevaar nog leevendig gerukt heeft. Hy maakt die byzondere Voorzienigheid op uit de overeenkomft van het doodelyk gevaar, waarin zy beide geweeft zyn, de zelfde foort van ziekte, mitsgaders uit de overtuiginge, dat hy, als 't ware uit den doode opgeftaan, nog zeer veel nuts in de wereld kan te weeg brengen. Maar in welke dubbingen moet dit aangehaalde kenmerk ons wederom brengen!' Weet hy, met volkoomene zekerheid , dat de ondergaane ziekte by hem dien trap van woede beklommen hebbe ? Weet hy, of hy dezelfde heilzaame geneesmiddelen gebruiken mogte? En, zo men daar voor vry waarfchynlyke redenen hadde, is het hem , ten vollen , bewuft, dat hy geene lichaams gefteldheid bezat, beter gefchikt, om de verderfelyke krankheid, die hen beide aantaftte,te verdraagen, dan die geene, welken zy het leeven koi\e — Een zeker perfoon met andere ter fcheepe, het Vaderland genaderd zynde, wil met eenige zyner togtgenooten in de boot flappen , om de vafte Kuft aan te doen. De voorbaarige menigte dringt door en bezet de boot, zo dat hy genoodzaakt is na eene tweede te wagten. De wind hevig en het vaartuig al te X 3 vo1



l66 VERHANDELING OVER, GODS
vol met wiemelend volk belanden zynde, (laat het op eenen verren afftand des Schips om; en de meefte gaan ongelukkig ten gronde. Van een aandoenlyk geitel zynde, valt hy op de kniën, en dankt de byzondere beftieringen van God, die hem verhinderd had? den in het vaartuig te ftappen. — Den Schouwburg te Amfterdam verbrandende, moeften zommige daar het leeven laaten ; andere ontkomen het gevaar met groote moeite. Onder deeze waren 'er, die den Hemel dankten , en met reden, wegens die gelukkige uitkomft; maar ook eenige, die eene byzondere Voor-f zienigheid , in de uitreddinge van deeze, en de ontkoominge van geene duidelyk meenden te zien. — Maar welk eenen fleep van netelige gevolgen heeft de vooronderftelling eener Goddelyke tuflchenkomfte, in zodanige gevallen ; aan welke twyfelingen en bedenkingen is ook dit kenmerk onderhevig! — Die vooronderftelling fluit, buiten kyf, in, dat de geftorven perfoonen of minder in de gunft der Godheid ftonden dan de andere , of dat hun verfcheiden van de wereld, ten hunnen opzigte , beter was dan een langer verblyf in den lande der levendigen, of dat zy, die gered werden, meer voordeel,daardoor, aan zichzelven en andere doen konden. Gaat men daarover redenkavelen, of vergelykingen maaken, zal men zich, dikwils, in de grootfte zwaarigheden vinden ingewikkeld ; ja , menigmaalen , genoodzaakt worden het tegendeel te befluiten, alle vooroordeelen en verkeerde eigenliefde afgelegd zynde. En zodanige vergelykingen zyn onontbeerlyk , om , met eenigen grond, in
dus-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 16?
dusdanig een geval, de werking der byzondere Voorzienigheid op te maaken. Daar moet eenige voldoende reden zyn, zullen die gebeurteniflen voor kenmerken gehouden worden, waarom die perfoon behouden bleef, en de andere, in het vaartuig geftapt zynde, vergingen: — dat eenige door de vlammen van dien deerlyken brand fneuvelden, en andere uit dat ontzaglyk vuur gered werden. Want de zekerheid des kenmerks, zullen we, daarin, ter onzer voldoeninge een bewys vinden van Gods byzondere Voorzienigheid, moet zo welgegrond zyn op het gewigt en belang der zaake, als op de onwaarfchynlykheid dernatuurlyke oorzaaken en gewoone wegen , langs welke die gebeurteniffen zouden voorgevallen zyn. Zo min wy nu, in de evengenoemde gevallen , miffchien dat gewigt en belang zullen ontdekken; zo min zal ons hier eenige onmooglykheid of onwaarfchynlykheid voorkoomen, dat dezelve van gewoone oorzaaken en natuurlyke middelen zouden afhangen. En waar blyft dan de zekerheid des kenmerks? — 't was de onvoorbaarigheid en de infchiklyke aart des eerftgemelden , dat hy aan boord bleef en niet in het vaartuig, flapte; en de tegenwoordigheid des geeft, de gelegener zitplaats , mogen wy giffen, dat eenige ontkwamen , en andere door den vreeslyken gloed verflonden wierden.
Zyn dan ook groote voordeden, die het een of ander volk uit deeze of geene gewigtige ontdekking1 trekt, en welke ontdekking zeer toevallig fchynt te ge-/ fchieden, kenmerken van eene Goddelyke tuffchen-^
kom-
A-anmer-
elyke oordeem, ït elkeen volk » \it deeze-



168 VERHANDELING OVER GODS
ofgeene toevallige outdekking geniet, worden mede onderdekenVlerkengerekend.
I
I
1
komfte of byzondere Voorzienigheid? Zommige hebben zich dat verbeeld. In den jaare 1545 zeker Amerikaan eenig wild vervolgende , beklom het thans zo vermaard gebergte Potofi. Hier greep hy een heefter aan, en , den wortel beziende , gaf die hem gelegenheid, om de eerfte vrugten dier zilvermynen te ontdekken , uit welke Europa zodanige onmeetelyke rykdommen getrokken heeft (V). 't Is my onmooglyk, zegt deSchryver, die dit verhaalt O) zulks aan het geval toe te fchryven ; het bewind des Hemels kwam hier tuffchen beide. De bittere verwoeftingen en bloedbaden, welke de goud- en zilver- dorft in Amerika en Europa verwekt heeft, in aanmerking neemende, en bedenkende , dat het geluk en de wezenlyke rykdom der wereld-bewooners, door dit bekoorlyk metaal, niet is toegenomen , (V) zou men eer een toelaatend, dan veroorzaakend beftier, en vooral niet moeten ftellen, :lat God hier tuffchen beide gekomen ware. Zy, die svenwel dit gelooven, zo als onze gemelde Schryver, m eene byzondere Voorzienigheid, in dit en meer an:lere foortgelyke gevallen, beminnen , zouden byna genoodzaakt worden te ftellen, dat God, daarin, opsettelyk tuffchen beide gekomen ware , om het onchuldig Peru en Mexico , onder welker bewooners, uiiten eenige barbaarfchheden , welke aan hunne ongelukkige onkunde van God en Godsdicnft zyn toe te
fchry-
(vz) Robertfon, Gefeb. van America, bladz. 221, befcliryft die rykdommen. Cb) Ocjfenfchool, bladz. 399 van de éde Afdeelingdes eerflen deels. (c) Recherche fur le Comuierce. Ou idéés relatives aux intéréts des differens euples d'Europe Tom, I.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. l6Q
fchryven, de gezelligfte pligten een uitgebreid gebied oeffenden; — dat God, zeg ik, tuflchen beide gekomen ware, om het onfchuldig Peru en Mexico in een bloedbad te verwandelen, en deEuropeaanen alle de gevolgen hunner hebzugt en misdaadige gierigheid te doen ondervinden. En wie zal dit , op eenigcn vatten grond, kunnen zeggen ?
Aan zo veele tegenbedenkingen, aan zo veele zwaarigheden zyn de kenmerken, voor eene byzondere Voorzienigheid van God bygebragt, onderhevig; zo twyfelagtig zyn zy doorgaans, en daarom kunnen zy niets afdoen, om dezelve te ftaaven. Want, zomen, met aflegginge van alle redenkaveling, en met veroordeeling van de gevolgen, regtmaatig uit voorige Hellingen getrokken, hier my te gemoet wilde voeren, dat zommige een gevoel hadden van die Byzondere Voorzienigheid, in eenige gevallen, en dat ik dit gevoel mifte; zou dit bewys my eerder aanzetten, om het gelaat in eene vrolyke plooy te haaien, dan wel gewapender hand in het ftrydperk tegens hem te verfchynen, die het aanvoerde (a). Ik zou de lyft der opgegeeven kenmerken vry wat voller hebben kunnen maaken , en wel met gevallen vermeerderen, die dc nauwfte betrekking tot het gebeurde van ons Land hadden; maar buiten noodzaakelykheid kon ik niet gedoogen, dat eenvoudige en vroome menfchen , uit onze gezegden, aanftoot en ergernis namen (li).
Ook
Ca~) Rifum teneatis amici.
Qbj Ziet A. van de Velde., de wonderen des Allerhoogften,
Y
De ken merken doen dan niets af, ten opzigt eener byzondereVoorzienigheid.



Veele kun dige Godgeleerden[choon eener byzondereVoorzienigheidtoegedaan , et kennen de kragtt loosheid der kenmerken.
170 VERHANDELING OVER GODS
Ook moeten we hier niet vergeeten te melden, dat zommige groote Mannen, die anders vry fterk op eene'byzondere Voorzienigheid , in verfcheiden gevallen,, gezet zyn, de kragteloosheid der kenmerken gevoeld, en daarom dezelve verworpen hebben. De beroemde Pêfmiyièm welken ik altoos met eerbied gedenke, (onder "welk een verkeerd vermoeden van onregtzinnigheid de -voorbaarige en geleerde Björnjldhl (a) , Hem, door zyne alom bekende reizen, moge gebragt hebben,) omdat hy het zamenftel van Godgeleerdheid en Zedekunde tot eenen grooten trap van eenvoudigheid en zuiverheid gebragt heeft, drukt zich daarover aldus uit. „ Wy kunnen, het geval van een zigtbaar wonder„ werk uitgezonderd, niet weeten, of God, in zulk „ of zulk eene gelegenheid , door eene byzondere „ Voorzienigheid,werkt, ten zy hyhet ons zelve ver„ klaard hebbe in de Schrift" — Nogthans fchynt hy een kenmerk van eene byzondere werking of tuffchenkomfle op te geeven; „ wanneer men, volgens zyn „ fpreeken, zulk eene zeldzaame, en byzondere za~ r menloop van omftandigheden en natuurlyke oorzaan icen gewaar wordt, welke, tot een gewigtig oog" merk bepaald, en Gode waardig zynde, niet na kun" nen laaten ons met de hoogfte verwondering te ver^
vullen." (by — De groote vraag blyft derhalven, of dc gedagten eener byzondere Voorzienigheid, in weerwil van de ongegrondheid der bygebragte kenmerken,, kunnen fteek houden? Indien 'er, vraagen de eer-
waar-
(a~) Reize door Europa en het Ooft'en, \fte deel:. ■ {b~) Vernet, GodgeL en Zedek. ijle deel, bladz..\$fr



B Y Z O ND ERE VOORZIENIGHEID. t?t
waardige Bezorgers van ons Genootfchap , indien 'er zodanige kenmerken niet toegeftaan worden , kan dat, in het begrip eener byzondere Voorzienigheid, eenige zwaarigheid maaken? — Maar j ui ft het wankefbaare, het weinig baarblyklyke dier kentekenen (hoe weinig zwaarigheids zommige oordeelen, dat dit in het begrip eener byzondere Voorzienigheid maakt) heeft my de eerfte aanleiding gegeeven, om te twyfelen aan de waarheid van zulk eene Goddelyke tufiehenkomfte , om dat, zo deeze kenmerken vaft gingen , de zaak buiten tegenfpraak zou kunnen gefteld worden; en de andere bewyzen,uit de H.S. en andere gronden bygebragt, dat niet zeggen, 't geen men meent,dat zy zeggen: en wel verre van daan zyn om den nadenkenden Wysgeer geruft te ftellen, en alle zyne twyfelingen te beneemen. Maar dit moeten wy eerft beproeven, en zien, hoe verre men het ontkennen dier bewyzen brengen kunne.
Eer men de gebeurteniffen der Heilige Schrift (want wy zullen met de Bybelkundige bewyzen eenen aanvang maaken) in welke God gezegd wordt tuffchen beide gekoomen te zyn , bybrengt als bewyzen vooi eene byzondere Voorzienigheid, en daar uit de hoogfte waarfchynlykheid voor zodanig eene byzondeix werking, in andere gebeurteniffen der wereld, wil af leiden, dient men, noodwendig, de volgende zaaker te onderzoeken; en met het vafthouden of los raafeer deezer zaaken, zal ook de kragt dier bewyzen blyven, of ganfchelyk verlooren gaan. — Ik onderzoek dan, voor eerft, of niet veele gebeurteniffen, die zelfs eene byzondere werking van God fchynen te ftaaven
Y 2 in
Overgang tot het beproC' ven der Schriftuurlyke,en redenkundigebewyzen.
'. De gronden, welke men,byhet toetfchen
' dcrSchrif-



tuurlyke ^ bewyzen, . heeft vafl te houden. \
I
t
i
] \
Eenige gebeurteniffen der II. 8., aan Gods byzondere
IJl VERHANDELING OVER GODS
nderderdaad, gewrogt zyn, door eenen gewoonen zanenloop van tweede oorzaaken , welke , hoewel aflanglyk van de eerfte oorzaak aller dingen, die byzonlere Voorzienigheid van God uitfluiten , in weerwil lat de menfchen het daar voor hielden. Ten tweelen, behoort men te overweegen, of niet de meefte gebeurteniffen van het O. V., die als bewyzen van eene jyzondere Voorzienigheid worden bygebragt, gelyk lit, het breedvoerigfte, door den meermaalen aangeïaalden Biffchop gedaan is, behooren tot het wonlerdaadige of de wonderwerken; na welke wonderdaaiige tuflchenkomfte, die zich als zodanig aan de mentenen vertoont, niet gevraagd wordt. Dit bepaalen Dnze Geleerde Mannen, zeer duidelyk, in de uitbreiiinge der opgegeevene vraage \ zo nogthans, dat zich, 'n deeze uitwerkfelen, niets vertoont, dat men een wonderwerk noemen kan. Ook hebbe men, eindelyk, te etten, dat zeer veele plaatfen in de H. S., die de voorhallen der wereld aan Gods onmiddclyk beftier toe-eigenen , niet ftellig bewyzen , dat God, in die gevalen, byzonder werkzaam is, of tuflehen beide koomt, maar dat dezelve, allcenlyk, van 's Hemels wyze fchikkingen afhangen, welk wy mede, in 't vervolg, :oonen zullen , van ganfeher harten te gelooven, en waaromtrent dus geen gefchil is.
't Is eene aangenomene ftelling, welke de wysgeeri5e Godgeleerde niet in twyfel kan trekken , dat een vol^k, nog in eenen kindfeheri ftaat zynde, dedingen, van welke het de oorzaaken niet begrypt, niet aan tweede oorzaaken, of natuurlyke redenen, maar aan
de



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. I?3
de werking van eenen eerften oorfprong, die het boven zich rekent en magtig oordeelt, zal toefchryven„ Hoe minder de menfch kennis heeft aan de gewoo„ ne wegen der Voorzienigheid , in de natuur , des „ te meer is hy geneigd , om alles , waarvan hy de „ naafte oorzaak niet befpeurt, voor eene onmidde„ lyke werking der Godheid aan te zien." — Laai ons , ten bewyze dier ftelling , een voorbeeld bybren gen. God koomt, by Genejis in het XI. Hoofd ft., in als of hy de fpraake des volks, welk, na den algemeene} vloed, eene ftad en tooren begon te bouwen , op dat zy elkandere zouden blyven woonen, verwarde en hen over dei aardbodem verf rooide. — Dit geval laat zich , op di eenvoudigfte, op de natuurlykfte wyze , vcrklaaren zonder dat het noodzaaklyk zy , in weerwil van d< beuzelagtige overleveringen der oudheid,hier aan een buitengewoone werking der Voorzienigheid te den ken. De uitdrukking van verwarring geeft ons eei denkbeeld van twift en oneenigheid, en die verwarrin ftaat over tegen die eenerleïe fpraake, en eenerleie mm den, waarvan, in den aanvang deezes Hoofddeels,ge waagd wordt; terwyl de laatftgenoemde gezegden een zamenftemming van neigingen en oogmerken, die doe de taal of door de woorden wordt uitgedrukt, te ker nen geeven, fchoon het waar kan geweeftzyn, dat d menïchen, op den aardbodem, dezelfde fpraak voei den. Men zou uit andere plaatfen kunnen bewj zen , indien wy de grenspaalen eener welgeregeld verhandeling niet moeften bewaaren , dat deeze ui: legging allerfehriftuurlykft ware; dan, ter vergoedii
Y 3 £
Voorzienigheidtocgefchreeven,zyn natuurlykvoorgevallen.
i Be verwarring
lte Dabei,
/ Genefis XI., opge-
1 helderd.
» 1
T !>
e r ie
e
L-
;e



174 VERHANDELING OVER GODS
ge daarvan, wyzen wy onzen Leezer na het doorwrogte werk des beroemden Jerufalem (V). — De menfchen leefden dan eensgezind, elk in zyne tente, en hadden vreede onder elkandere; zy befluiten, eenigzints, af te wykcn van die eenvoudige leefwyze, om redenen, die, in den tekft, worden opgegeeven. Zy gaan aan het bouwen van de ftad en den tooren. Door dit bouwen hadt men, vooreerft, verfchillende gedagten , welke ieder, de zyne voor de befte houdende, zogt door te dringen. Ten tweeden , "vereifchte die ftigting eene ondergefchiktheid , om, met orde , te bouwen, maar aan welke Veehoeders, ten minften op die wyze , niet gewoon waren. Ten derden , eenen zwaaren arbeid , veel moejelyker en onaangenaamer, dan de bekoorlyke dienften van het herderlyke leeven. Nog meer miffchien. Dan 't opgenoemde is overvloedig genoeg, om die eensgezindheid te verbreeken, te voren zo bekend onder die verfchillende horden, welke van elkandere onafhanglyk waren, en volgens de regelen , die zy in agt namen , zeer wel, in eensgezindheid , naby den anderen leeven konden. Dit bouwen geeft dus aanleiding by menfchen , welke daartoe niet volftrekt genoodzaakt zyn , en die deeze kunft maar zeer gebrekkig verftaan moeten, waarvan het tegendeel, in eene welgeveftigde Maatfchappy, ftand grypt, gelegenheid tot oneenigheid en eene bittere tweedragt. Zy geraaken hoe langs hoe meer van elkandere verwyderd, en verfpreiden zich
over
Qa) Jerufalem , Betrachtungen über die vomehmftenJVahrheiten der Religion; volgens de Nederduitfche vertaaling van dat Werk, 2 deel, bladz. spa enz.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. I?5
over de wereld. Dit gefchiedt zo ras, als de gebeurtenis vereifcht, en zulks wordt aan eene byzondere tuflchenkomfte der Godheid toegekend , doorgaands, in die oude gefchiedeniffen, het voorhangfel, agter welk de eenvoudige werking der natuur verborgen ligt (a). — Of wil men dit geval anders begrypen, gelyk veele doen, en hetzelve door eene wonderdaadige tuffchenkomfte van God verklaaren, in welke hy den volken hunne oude moederfpraake uit het geheugen wifchte, en verfchillende menfchen, in weinig tyds,. verfchillende taaien inftorte , dan doet het geval en meer andere foortgelyke gevallen, waarvan we niet kunnen fpreeken, niets ten bewyze van eene byzondere Voorzienigheid , om dat hier niet gevraagd wordt na wonderdaadige uitwerkfelen. Binnen weinige tydftippen veele menfchen , die elkandere verftaan, voor elkander
(V) Men trekke, evenwel, deeze uitdrukking niet verder, dan zy moet getrokken worden. Wanneer eene zekere gebeurtenis, door de oude gedenkftukken, van welke Mofes zich bediend heeft, ons overgeleverd, natuurlyk uitgelegd kan worden, en niet ten grondflage heeft eene openbaaring van God aan het menfchdom, omtrent die dingen, die zyn tydelyk en eeuwig heil betreffen, welke dingen hy, naar de hoogfte waarfchynelykheid, zonder die openbaaring, niet weeten kan, mogen we ons van zulk eene eenvoudige verklaaring bedienen, en de byzondere werking van God uitfluiten , om dat ze niet noodzaakeIyk is, al fchryft de oudheid die zo onmiddelyk aan God toe — Maar hoe dan met den oorfprong van zo veel taaien, indien deeze gebeurtenis zodanig eenewending veelen kunne? De verftrooijing der volken, het aantreffen van nieuwe voorwerpen, de ordenloosheid der fpraaken,door geene letterkunde in teugel gehouden, waren daar van de natuurlykc bronnen, eenigzints bevorderd r door de verfpreiding der menfchen , waarvan de deftige gefchiedfchryverfpreekt. De uitmuntende Jerufalem (*) ftemt met deeze onze gedagten juift overeen, en heeft, inhetbreede, de ongerymdheid aangeweezen, om, in dit geval , aan een wonderwerk te denken. Ook vindt men daar over eene zeer uitgewerkte verhandeling van eenen kundigen Godgeleerden, die de zaak wel nies wonderdaadig, maar nogthans anders begrypt, in het Mengelwerk van 1767 der Vaderl. Letteroef.
O Jerufalem, als boven.



Tweede vooronder [telling. De gebeurtenisjen van be, O. F. en die van hei N. hebbel de openbaaringtot haar er, grond/lag. en kunnen derhalven, ondei de wonderwerken getek •worden.
JVat een wonderwerk is.
Ï-J6 VERHANDELING OVER. GODS
dere onverftaanbaar te maaken, is baarblyklyk een wonderwerk, de Gefchiedenis, in den gewoonen zin, verftaan zynde.
Ten opzigte van andere gebeurteniffen , die ons, in het Oude en Nieuwe Verbond vóörkoomen, en in welke wy geene byzondere werking der Goddelyke Almagt ontkennen kunnen, wordt door ons in het oog gehouden, ten tweeden „ dat zy niet wel als be„ wyzen kunnen bygebragt worden van zulk eene „ byzondere Voorzienigheid, in de gebeurteniffen, ,, welke thans op het toneel der wereld verfchynen, „ om dat ze met wonderdaadigheden verbonden zyn, „ en de nauwfte betrekking hebben tot verfchillende „ openbaaringen van God aan de zedelyke wereld, „ terwyl men, in het algemeen, toeftaat, dat het op„ perft Weezen , hierin , op eene geheel buitenge„ woone , op eene gantfeh wonderdaadige wyze , is „ te werk gegaan; — met één woord: om dat die „ gebeurteniffen onder den rang der wonderwerken „ behooren gerekend te worden." Maar, eerft, onderzoeken wy, wat denkbeeld men aan een wonderwerk hegten moete.
Onder die verfchillende bepaalingen, door zo veele voornaame Godgeleerden van een wonderwerk gegeeven (V) koomt my deeze de natuurlykfte, de eigenaartigfte voor. „ Een wonderwerk is eene werking „ van God, die afwykt van en aanloopt tegen den ge„ woonen loop der natuur, ter beveftiginge van, of
„ on-
(a) Clarke and Leibnitz p. 89 § 17. pag. 113, § 43--4.6. pag. 149. § 43-46., Chandel. on Mir.p. 11—13. Limb. Theol. 1.1. cap. II, % 17.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 1*7
„ ondergefchikt aan zodanige waarheden en zaaken, „ die een menfch tot zyn geluk noodig te weeten heeft; „ het zy die werking, onmiddelyk, door God zeiven „ gefchiedt, het zy die , middelykerwyze , door een „ menfch of hooger weezen fchynt te gebeuren: ik zeg, „ fchynt te gebeuren; om dat ik geloove,dat God alleen „ wonderwerken doen kan, en hy de perfoonen, die in „ het Oude Verbond en in de Nieuwe Huishouding der „ genade voorkoomen wonderdaadig te werk gegaan te „ zyn, flegts als werktuigen gebruikt heeft." Maar dit laatfte zal zo veel verandering in de zaak niet maaken.
Indien onze verhandeling over de wonderwerken bepaaldelyk liep, zou het noodzaaklyk weezen te zeggen, hoe ver degewoone loop der natuur, door ons, moet gekend zyn , om van de waarheid eenes wonderwerks overtuigd te worden : — Wy zouden dan, in het breede, van de natuurwetten moeten fpreeken, en, in 'tbyzonder, van het einde behooren te gewaagen, waartoe een wonderwerk verrigt wordt; alle zaaken, die, in de evengemelde bepaaling, zyn opgeflooten. Dat we dan van het een of ander zo veel zeggen, als tot ons oogmerk dienftig is.
De wonderwerken , die , geduurende de buitenge- L woone openbaaringen van God aan het menfchdom,/z' verrigt zyn, waren meerder of minder gewigtig, van^ eenen meer of min verbaalenden aart, naar maate dew' tydsomftandigheden dit vereifchten. Zommige fchynen vlak aan te loopen tegen de natuurwetten; andere waren eerder eene afwyking van den gewoonen loop der natuur. Iemand, in een oogenblik, te ge-
Z nee-
'e bepa*-
ig van n wonrwerktgièreid.



I78 VERHANDELING OVER GODS
neezen van eene ingewortelde kwaal; den geftorven menfch, die al na de verrotting begint te neigen, met een woord fpreekens, uit het graf te doen verryzen, is eene verrigting, welke eenen wezenlyken inbreuk doet op de gewoone en, door den eenvoudigften menfch , gekende natuur-kragten. Uit dien hoofde, zeiden we, dat een wonderwerk eene verrigting ware ftrydig tegen de natuurwetten , of den loop der natuure. Elk weet, dat eene langduurige en fleepende ziekte eerder den menfch na de gewcften des doods rukke, dan dat dezelve geneezen worde ; en , zo zy nog geneezen wordt, dat dit niet, buiten de nauwkeurigfte oplettendheid en eenen grooten reeks van dagen of maanden gefchieden kunne. Maar dan koomen ons mede verrigtingen , in de aantekeningen der gewyde gefchiedenis, voor, die wel geenen inbreuk fchynen te maaken op de wetten der natuur, nog eigentlyk , gezegd kunnen worden , tegen dezelve te ftryden , dan die, ganfchelyk , afwyken van 't geen, in onze dagen, gebeurt en, zo veel eeuwen te voren, gebeurd is ; verrigtingen , die wel dien trap van het verbaafende en wonderbaare niet bereikten , maar die evenwel voldeeden aan het Godlyk oogmerk , door nog fterker tekenen beveiligd werden, en, buiten twym'i ook onder de wonderwerken gerekend moeten worden, inzonderheid, om dat de menfchen eene twyfelooze en ftellige verklaaring kreegen , dat God byzonder werkzaam was, in die gevallen. Wy bepaalden, daarom, een wonderwerk te zyn eene afwyking van den gewoonen loop der natuur. Dat God iemand



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 179
mand toekoomende dingen openbaart, zich zeiven zo laag vernedert, dat hy met verfcheiden perfoonen gemeenzaam ommegaat, met hen fpreekt, zich voor hunnen Koning verklaart, wetten geeft, en , in die waardigheid , beloont of ftraft, hierin is waarlyk niets, dat ftrydig is tegen de wetten der natuur. Want tegen welke eene bekende natuurwet zou zodanig eene handelwyze aanloopen? Nogthans worden deeze gevallen , met regt, onder de wonderwerken geteld, overmits zy afwyken van 't geen ons de ondervinding, in deeze en voorgaande tyden, geleeraard heeft.
Nu zullen wy de gemaakte bepaaling, en de aanmerkingen , ter ophelderinge van dezelve dienende, een weinig nader toepaffen. Onze befchryving van een wonderwerk doorgaande, is het klaar, dat veele gebeurteniffen des Ouden Verbonds, (want, van alle niet kunnende gewaagen, moeten we ons met zommige te vreeden ftellen) die ondertuffchen als bewyzen van eene byzondere Voorzienigheid in de gebeurteniffen onzer tyden worden bygebragt, onder de wonderwerken te tellen zyn; niet, om dat by deeze voorvallen alleenlyk zaaken gebeurden , welke , in onze dagen, niet meer gebeuren , maar om dat zy , onmiddelyk, verbonden zyn met omftandigheden, die afwyken van den gewoonen loop der natuur (ei). Wy neemen, ter
op-
O) Wyzien, met blydfchap, in het doorbladeren van Price, dat hy, fchoon anders tegen ons zynde, onze uitbreiding en toepaffing van de bepaaling eenes wonderwerks, met weinige woorden, begunftigt. „ Hetgeen, zegthy, een „ wonderwerk van de gewone voorvallen onderfcheidt , beftaat , mooglyk, „ alleen hierin, dat, namentlyk, in het eerfte geval, de invloed van het hoo„ ger vermogen zigtbaar wordt,door de buiteugewoone omftandigheden ,welke „ deeze gebeurtenis vergezellen."
Z 2
De uit' breiding des wonderwerksop ons ftuk toegepaft.



l8o VERHANDELING OVER GODS
ophelderinge, den Zondvloed, de roeping van Abraham de overbrenging van Jakobs geflagt in Egypten, hunne lotgevallen aldaar, byzonder hunnen uitlogt betreffende. — Dat menfchen vergaan door het water, dat een perfoon met zyn gezin in een vreemd Land uit deszelfs Vaderland ovcrfteekt, en aldaar gelukkig verkeert, ja groot wordt, dat een geflagt van omtrent fo perfoonen, onder een ander volk geraakende, verbaafend vermenigvuldigt, en eindelyk, dien wasdom bekoome, dat het, voornamentlyk wegens de vernederende flaverny, waarin het gehouden wordt, onder het geleide van een opperhoofd, de ketenen der flaverny affchut, of, onder fchyn van eenigen eerdienft buiten 'slands te moeten pleegen, de vlugt neemt: — die gebeurteniffen zyn op zichzelve ,en, in het afgetrokkene befchouwd, geene wonderwerken. Zy gebeuren nog, of kunnen, ten huldigen dage, gebeuren , zonder dat iemand denken zou aan eene afwyking van den gewoonen loop der natuur. Dan deeze zelfde gebeurteniffen zyn, het allernauwfte, verbonden met de wonderdaadigftc omfrandigheden. God, of een afgezant des Hemels in zynen naam, fpreekt met de menfchen of met één of twee hunner opperhoofden, die het volk voordraagen; hy roept hen, hy doet beloften en bedreigingen; hy laat de ontzaggelykfte tekenen verrigten ; de menfchen zyn verzekerd , dat de Godheid • byzonder werkzaam is. Deeze byzondere omftandigheden verbinden die voorvallen flegts aan eenige eeuwen , en vertoonen des Hemels handelwyze in een byzonder ligt, zonder dat



BYZONDERE VOORZIENIGHEID.' l8l
wy vryheid hebben dezelve op onze dagen toe te pasfen, en de lotgevallen van laatere eeuwen daarna af te meeten. Die gemeenzaame verkeering tuffchen God er de menfchen, die verfchillende openbaaringen, waarmede veele vroome luiden begiftigd werden, hoe gewoon in die tyden, want aan wonderwerken, zo die veelvuldig gebeuren, kan men mede gewoon worden, waren nogthans eene blykbaare afwyking van den gewoonen loop der natuur, onze tyden daarby vergegeleken zynde.
Indien men derhalven, zeggen wilde; gelyk God, door den Zondvloed, een geheel volk verdelgde, zo gebiedt hy , nog ten huidigen dage , zomtyds , het water, om eenige perfoonen te ftraffen; — Gelyk hy den geloovigen Aartsvader riep, en, geduurende zyne vreemdelingfchap in Kanaan, byzonder, zegende, is zyne Voorzienigheid , nu en dan , byzonder werkzaam, om de omftandigheden van éénen of meerdere perfoonen zulk eenen keer te doen neemen, dat zy, uit hun, in een.vreemd land, overgebragt zynde, aldaar overvloediglyk gezegend worden, op dat de Goddelyke Wysheid haar oogmerk bereiken moge en wat dies meer zy; — Indien men, zeg ik, op dien voet, bewyft, bewyft men te veel en derhalven niets. Te veel, om dat de opgenoemde gebeurteniffen met de wonderdaadigfte omftandigheden , die ook als zodanige,, door dc menfchen van dien tyd, gekend werden, vergezeld gingen;. te veel, om dat de oorzaaken, uit welke die voorvallen vloeiden, en de oogmerken, waartoe die gebeurden, byZ 3 zonp
De bewyzen , uit degefchiedenijfen der 11. S. voot eene byzondereVoorzienigheid , in onze dagen , byge■bragt, bewyzen te veei, en daarom » niets.



l82 -VERHANDELING. OVER. GODS
zonder waren. Het is immers bekend, dat de algemeene geneigdheid der ft er velingen tot de afgodery de bron was, waar uit de roeping van der Ifraëliten Stamvader, en de andere genoemde gefchiedeniffen voorkwamen. Ook was deeze de oorzaak van de ganfche Mofaifche bedeeling, in welke zulk eene byzondere Godsregeering, eene regeering, die ganfchelyk verfchilt van andere beftieringen, waardoor de Voorzienigheid het menfchelyk geflagt in teugel houdt, ftand greep. Veele geleerde Mannen, zo als bekend is, hebben hunne, pennen gefpitft, om de byzondere en wonderdaadige regeering te bewyzen en op te helderen; weshalven het noodeloos weezen zou, dat wy ons daar over, met meerder breedvoerigheids, uit lieten (V). Het einde, waartoe dit alles gebeurde, was de inftandhouding der Hemelfche openbaaringe, door God aan het menfchelyk geflagt medegedeeld, op dat zy, Hem behoorlyk kennende, ook bekwaam zouden weezen tot zyn en dienfl: en hunnen verderen pligt. Deeze kennis van den éénen waaren God, en deszelfs heiligen dienfl, fcheen allcenlyk op zulk eene buitengewoone, op zulk eene wonderdaadige wyze , te kunnen en moeten levendig gehouden worden. En dit heeft nog geduurd, ftaande de Euangelifche Bedeeling, in welke God, op nog buitengewooner en wonderdaadiger wyze, de kennis van Hem en alle die heilzaame kundigheden, van welke het eeuwig belang der redelyke ftervclingen afhangt,
ge-
(V) Wdrhtrton, Hirfz.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 183
gehandhaafd en bevorderd heeft; zo dat alle die ge* beurteniffen des O. en N. Verbonds, welke ten bewyze van Gods byzondere Voorzienigheid, in onze tyden, bygebragt worden, met de wonderdaadigfte omHandigheden in verband ftaan, en de openbaaring ten grondflage, of gevolge hebben. De oorzaaken en einden dier gebeurteniffen zyn derhalven ook geheel byzonder, en kunnen niet op onze tyden worden toegepaft.
En uit dit laatfte trek ik een gevolg, welk hier van veel belang is , om den gelegden grondflag niet geheel om verre te rukken, zo men, na fcherp onderzoek, oordeelde, waar voor wy, ten opzigte van ons zeiven, niet bedugt zyn ,„ dat een gedeelte daarvan zommige luiden zou te zwak fchynen. Namentlyk; eenige zouden kunnen tegenwerpen, of de genoemde gefchiedeniffen, uit hoofde van haar verband met wonderdaadige omftandigheden, en den grondflag der openbaaring, op welken zy ruften, wel onder de wonderwerken te tellen zyn? Wy zeggen nog ja, om dat God daarin fpreekt, gebiedt,beloont,en ftraft,en dat alles, op de zigtbaarfte wyze, welk van den gewoonen loop dei natuur afwykende is; overmits wy zodanige verfchynfelen niet gewaar worden; en het afwykende van den gewoonen loop der natuur, volgens de bepaaling dei kundigfte Godgeleerden, onder de wonderwerken moet geteld worden. Want wat zyn eigentlyk de dingen, die het wonderwerk uitmaaken? Is het het vreemde, het buitengewoone, het betoon van grootere magt aan de zyde der Godheid? of is het het overtuigende, het blykbaare - dat de Allerhoogfte byzonder werk-
zaair
Cewigtig gevolg uit bet voorgaandegetrokken.



I§4 VERHANDELING OVER. GODS
zaam is, ten gevalle van éénen of meerdere perfoonen? En wat is, ten aanzien van God, grooter wonderwerk , dat Abraham uit zyn vaderland geroepen en in Kanaan, op zulk eene uitfteekende wyze, gezegend wordt, of dat de Goddelyke magt het geftorven lyk weder leevendig maakt? Het een is wel meer ftrydende tegen den gewoonen loop der dingen dan het ander; maar , in beide gevallen , heeft men de ziftbaarfte blyken van Gods byzondere werking; en maaken die het wonderwerk eigentlyk niet uit? — Maar ik zeg ; men zeide , in weerwil van het bygebragte, dat de opgenoemde gebeurteniffen geen tekenen van het wonderdaadige hadden , maar wel bewyzen van Gods byzondere Voorzienigheid ; en dat het fpreeken van God, deszelven gemeenzaame ommegang met de menfchen , en wat dies meer zy, enkel eene verklaaring ware van Gods byzondere Voorzienigheid, welke verklaaring wy, in onze dagen , miffen ; dan zouden nog de byzondere bronnen en oogmerken, waaruit de gemelde gebeurteniffen zyn gevloeid, en waartoe ze gefchied zyn, dezelve aan die tyden bepaalen, om dat ze , ten onzen tyde, geen ftand grypen. Met andere woorden, zy zouden wel kunnen aantoonen, wat de Godelyke wysheid, door haare byzondere Voorzienigheid, doen kunne, als zy dat noodzaakelyk oordeelt, maar nimmer kunnen bewyzen, wat God, in onze dagen, gewoonlyk doet, door eene byzondere tuffchenkomfte (^.Inzonderheid, als men
kan
O) Nu zeg ik, byzondere tuffchenkomfte, dan byzondere Voorzienigheid, om dat deeze woorden, volgens onze gemaakte bepaaling, het zelfde denkbeeld bevatten.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 185
kan aantoonen, dat Gods Wysheid, langs andere wegen , haare oogmerken bereiken kunne, en dat 'er eene byzondere reden van gegeeven kan worden, waarom de Goddelyke Voorzienigheid, geduurende eenige eeuwen , zo byzonder en wonderdaadig is te werk gegaan. Dan wy moeten zulks, eenige oogenblikken, uitbellen.
Voor we van dit foort van bewyzen afftappen moeten wy nog eene bedenking, ten opzigte der fchriftuurlyke gebeurteniffen, op het papier zetten, welke hier van niet weinig gewigts is. Wat vroeger zag men, dat de oudheid eenige gevallen , waarvan zy de reden niet befpeurde, maar die den nadenkenden wysgeer zeer eenvoudig en natuurlyk voorkoomen, aan Gods oi> middelyk beftier toefchreef, zonder dat dezelve eenigen fchyn van eene Goddelyke openbaaring, in die gevallen, bemerkte. Maar dan zyn 'er nog gebeurteniffen , in welke het opperft Weezen wel voorkomt te fpreeken met éénen of meerdere perfoonen, en die den fchyn hebben, als of zyne Voorzienigheid byzonder werkzaam ware, ten gevalle van dien éénen of meerdere perfoonen , maar in welke, buiten die verfchyning des Heeren aan hun, niets plaats heeft, of het zou kunnen gebeurd zyn naar de algemeene regelen, volgens welke God alles. beftiert. Dat is te zeggen; het zou kunnen afhangen van voorgaande natuurlyke oorzaaken, ondergefchikt aan Gods wys beftier. Dat wy twee voorbeelden, ter verklaaring van het gezegde, opgeeven, waarvan het een uit het Oude, het ander uit het Nieuwe Verbond ontleend is.
Aa De



Het geval vanHagar Gen.XXI: 14— 190Pgebelderd.
l86 VERHANDELING OVER GODS
De dienftmaagd van Abraham, moedeloos, met haaren zoon, uit den huize haares heeren gaande, wordt nog moedeloozer en droefgeeftiger, na dat zy, in de heete woeftyne Berfeba omdwaalende, bemerkt hadt, dat de waterflefch ledig was. In deeze geweiten der eenzaamheid, die eene bedroefde ziel veel treuriger maaken, denkt zy den ongelukkigen ftaat in, waarin zy zich verbeeldt te weezen, verftooken van de voorregten van Abrahams gezegende tenten en de aangenaame hoope, dat haar zoon zynen vader in deszelfs rykdommen en zegeningen zal opvolgen. Deeze akelige gedagten maaken haar, in die verregaande maate, neerflagtig, dat zy geen luft meer heeft, om de dringende behoeften van haar en haar kind te vervullen, en eene bron op te zoeken, ten einde den grooten dorft te leffchen; in die vafte verbeelding zynde, zo als de mistrooftigé ziel, het liefft, de zwartfte zyde van een ding zich voorftelt, dat Berfeba haar graf en de laatfte wooning van haar kind zal weezen. Intusfchen ontfangt zy , door eenen Engel des Heeren, eene boodfchap van den Hemel, die haar trooft en het gelukkig lot haares magtelöozen zoons voorzegt. En dat alleen is het wonderdaadige der gebeurtenis. Nu is zy opgebeurd; nu in ftaat, om haare behoeften te vervullen (a), en na eene waterbron uit te zien, welk het gevolg was der Goddelyke vertrooftinge, en
dat
(V) Men verbeelde zich niet, dat de woéftynen van Kanaan, en ook niet, dat:de woeftyne Berfeba , huilende wilderniflen waren, daar nog voedfel nog drank te bekomen was. Bacbiene tl. GeograpMe, \fte deelt bladz. 246.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. ïS?
dat Gode wordt toegefchreeven ; als 'er ftaat: En de Heere opende haare oogen , dat zy eenen waterput zag. Want men verbeelde zich niet, dat,in deeze uitdrukking, eenig bewys legt voor eene byzondere Voorzienigheid ; zo min als deeze hier eenen put befchiktc, welke te voren ontbrooken hadt, zo min opende die nu haare oogen, na dat zy eerft, door eene byzondere tuffchenkomfte, dezelve geflooten of te rugge gehouden hadt, zo als eenige waancn. Die byzondere Voorzienigheid is, in dit geval, alleenlyk denkbeeldig. Zy is volftrekt overtollig , de gefchiedenis geeft ons daarvan de natuurlykfte reden, en het is dus, in eenen zeer afgelegen zin, dat God gezegd wordt haare oogen geopend te hebben.
Een ander geval is de fchipbreuk van den Heiligen Paulus, en de gelukkige ontkooming van hem en zyne^ togtgenooten, welke gebeurtenis wel vergezeld ging^ met die wonderdaadige omftandigheid, dat een Engel i des Heeren den Apoftel hadt bekend gemaakt, dat niemand zyn leeven in het water verliezen zou, maar buiten dit geene byzondere Voorzienigheid vooronderftelt, gelyk een zeer kundig Heer my eens zeide, dat daar uit, duidelyk, kon afgeleid worden. Waar is, in dit geval, eene byzondere , en tuflchenkoomende werkzaamheid van den Allerhoogften, waardoor men zeggen kan, dat de behoudenis van Paulus Uiet zou gebeurd zyn , byaldien God niet tuffchen beide gekomen ware, het zy door het fchip eene buiten gewoöne wending te doen neemen, het zy door in het water, of in een ander deel, byzonder te werken? Is 'er iets in Aa 2 de
Het geval an Pauli fchip' reuke 011erzogt,land. 27.



138 VERHANDELING OVER GODS
de gebeurtenis, 't geen ons aanleiding geeft, om zulks te denken? Is 'er de eene of andere omftandigheid, in het geval, dat zich, zonder die duidinge, niet goed laat ophelderen ? Laat ons de gefchiedenis , beknoptclyk, zamentrekken. — Van eenen ftorm beloopen, wordt het fchip , op welk dc Apoftel zich bevondt, deerlyk geflingerd. Men kapt de ankers, en ontballaft het vaartuig. Meenende, en met reden, dat het verblyf op dit geflingerd fchip, hoe langer, hoe gevaarlyker wierde , willen de Scheepsluiden met de boot vlugten; dan dit zoekt Paulus te beletten, oordeelende, dat menfchelyke hulp volftrekt noodzaakelyk was ter reddinge van hun aller leeven, en dat de Goddelyke Voorzienigheid niet moeft verzogt worden, om byzonder werkzaam te zyn, daar dit, door gewoone wegen, gefchieden konde. De noodzaakelykheid dier hulpe bleek ook van agteren. Paulus , opgebeurd door de belofte, dat zy behouden zouden blyven, zo 'er geene voorzigtigheid en vlyt befpaard wierde * moedigt de Stuurlieden aan, om wel te eeten, ten einde zy de noodige lichaams kragten niet mogten ontbeeren, welke, ter ontkoomingc, vereifcht werden. Eenen anderen dag aangekomen, en het land zeer naby zynde , meenden de Scheepslieden het vaartuig op den oever te zetten; zy onderneemen het, maar het fchip blyft op eene droogte zitten, en deszelfs achterfte deel wordt door de baaren vcrbryfeld. Dan,terwyl het Land zeer naby was, konden zommige, met zwemmen, andere, op ftukken en planken van het wrak, hun leeven behouden.
Ten



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. l8£
Ten opzigte der bybelkundige bewyzen, was onze derde grondregel; „ dat de plaatfcn der Heilige Schrift. „ voor eene byzondere Voorzienigheid bygebragt. „ geene tuffchenkomfte vooronderftellen, door welke „ uitwerkfelen voortgebragt werden , die anders niet „ voortgebragt zouden zyn , maar allcenlyk tekenen „ eene volflagene afhanglykheid der dingen van God „ en zyne beftiering , die zo vroeg plaats hadt, als „ alles zynen loop en beftemden tyd kreeg." Het zal niet noodzaaklyk weezen hier eene breede lyft van fchriftuurplaatfen optegeeven. De aanhaaling en opheldering van drie of vier kan toereikende zyn , om de overige daarna in te rigten, terwyl we, in het vervolg van ons ftuk , nog wel gelegenheid hebben zullen , om aan de eene of andere fchriftuurlyke fpreekwyze, nopens de voorzienigheid, als in het voorbygaan, eenig ligt te geeven.
Heb ik Ifraël niet opgevoerd uit Egyptenïand? en de Filiftynen uit Kaphtor, en de Syriërs uit Kir ? vraagt de Profeet Amos in Gods naam. — Deeze nadrukkelyke aanfpraak , oordeelt men , de allerbyzonderfte Voorzienigheid van God te bewyzen, in de beftieringe van het lot der volken. Zy toont duidelyk aan, dat de Opperheer , niet alleen ten opzigte van het Ifraëlitifche volk, zo byzonder tuffchen beide gekomen is, maar dat die tuffchenkomfte, in het beloonen en ftraffen, by voorbeeld, onder de Filiftynen, de Syriërs en andere volken van dien tyd plaats hadt; waaruit men dan die zelfde byzondere Voorzienigheid oordeelt te mogen befluiten, ten aanzien van de lotgevallen der tegenwoordige Natiën.
Aa 3 Dat
Derde
vooronderfielling,Veele plaatfen der H. S., die de voorvallen^ der wereld aan Gods onmiddelyk beftier toe-eigenen, bewyzen, daarom , geene byzondere Voorzienigheid.
Amos 9 v* 7.verklaard.



190 VERHANDELING OVER GODS
Dat het lot der Filiftynen en der Syriërs, of hunne verloffinge uit de magt der Kaphtorim en der Kiriten, afhing van de beftellinge des Allerhoogften , is eene waarheid, aan welke geen menfch kan twyfelen, of iïy moet de Voorzienigheid zelve logenen. Dat zy', zo verre, gelyk ftonden met de Ifraëliten-, wier uitredding mede niet toevallig was; — dat God,uit die oorzaake, met het hoogfte regt, gezegd kan worden die volken geroepen te hebben, en, ook op den huidigen dag, de verfchillende wereld-bewooners te roepen, is mede, niet duifter, uit deeze nadrukkelyke aanfpraak des Heeren aan het Ifraëlitifche volk af te leiden. Maar, zo men uit deeze woorden bewyzen wil, dat die zelfde byzondere Voorzienigheid, of liever de wyze, op welke die Voorzienigheid te werk ging, als door die verfchillende tuffchenkomften, fchoon men ook die tuffchenkomften by de Filiftynen en Syriërs niet eens zo wonderdaadig ftelt, die in de roeping van Ifraël gebleeken is, ook plaats hadt by de roeping der andere volken, vraage ik, in de eerfte plaats, bewys. Ten tweeden, eene weerlegging van alle die verklaaringen in de Heilige Schrift, welke de Goddelyke tuffchenkomfte en deszelfs byzondere Voorzienigheid, alleenlyk, aan de lotgevallen des Joodfchen volks verbinden; — die zo klaar aanwyzcn, dat die byzondere wegen, welke de Almagt met Jakobs nageflagt heeft ingeflaagen, met geen volk zyn ingeflaagen. In de derde plaats, geeve ik in ernftige overweeginge, of niet de Goddelyke zending van Mofes en het bovennatuurlyke , welk in de bedeeling der Ifraëliten plaats
hadt,



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. lQI
hadt, waaruit van zelve de waarheid hunnes Godsdienfts voortvloeit, in volle kragt blyve, by aldien men die byzondere wyze van tuffchenkoominge, alleenlyk, den Ifraëliten toekent, en anderen natiën dezelve ontzegt? — Die deeze drie dingen wel in het oog houdt zal, aanftonds , zien, dat het vermeende gevolg , uit den tekft getrokken, te veel bewyzen zou# — Hierin waren de Ifraëliten dan met de Filiftynen gelyk , dat hun aller lot van de befchikkinge des Almagtigen afhing. Dat moeften zy gelooven, op Gods woord, dat kon hen tot oplettenheid aanzetten ; daar hadden ze belang by. De wyze, op welke de Voorzienigheid ten aanzien van het een, en niet ten aanzien van het andere volk, te werk ging, deedt niets tot de zaak, en daarvan wordt ook geen woord gerept.
Leeft men, in Mo/es tweede Boek, dat God gezegd wordt de oorzaak van iemands dood te weezen, die, by ongeluk, en niet met opzet,door toedoen eenes anderen geveld wordt; wy zouden ons kunnen behelpen, met te beweeren, dat hier naar de taal der oudheid gefproken wordt, welke alle verfchynfelen, waarvan zy de oorzaak niet ziet, aan Gods onmiddelyk beftier toefchryft. Ook zouden wy kunnen aanmerken, dat deeze fpreekwyze overeenkomftig den aart der byzondere Joodfche Godsregeeringe moet worden opgevat, onder welke de ftraffen en belooningen, vaftgefteld op de gehoorzaamheid en ongehoorzaamheid aan hunnen opperlten Koning, het zy die gehoorzaamheid of ongehoorzaamheid, meerder of minder
open-
Exorfus 21 : 13.



192 VERHANDELING OVER GODS
openbaar, gepleegd werden, niet alleen door middel der aangeftelde overigheids perfoonen, maar ook dikwils, zeer onmiddelyk, door Jehovah's tuffchenkomfte, vaftelyk werden uitgevoerd; zo dat het dooden van iemand, hoe ongelukkig en hoe min opzettelyk aan de zyde des doodflagers , kon aangemerkt worden, overeenkomffcig namentlyk de geftelteniffe dier regeeringe, als de uitvoering van Godes ftraffe, welke, door eene byzondere tuffchenkomfte, den geenen werdt aangedaan, die, zeer toevallig, door eenes anderen handen fcheen om te koomen; terwyl de Godheid, aan de andere zyde, mede overeenkomftig de belofteniffen dier bedeelinge, door eene byzondere tuffchenkomfte, wanneer die vereifcht werdt, de vroomen tegen zodanige ongelukkige toevallen beveiligde. Dan, hoe gewigtig deeze laatfte aanmerking moge weezen, en de ernftige overweeging van een ieder verdiene, kan deeze uitdrukking veel algemeener worden opgevat. Van dien God, die alles, 't geen gebeuren zou in de weereld, zich zeiven in zyn oneindig verftand heeft vertegenwoordigd, die van de geringfte gebeurtenis bewuft is, om dat zy het beweegrad der belangrykfte gevallen, in deeze ondermaanfche geweften, worden kan; nog meer: die het verband der dingen gefchikt en verordend heeft, om dat die de wegen zyn, door welke hy zyne oogmerken bereiken wil, van dien God kan gezegd worden, dat hy de toevalligfte gebeurtenis befteld, dat hy iemand de hand van den geenen heeft doen ontmoeten, die hem, zonder eenig opzet, van het leevep beroofde.
En



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. KW
En in geenen anderen ziii moeten die plaatfen ver-, ftaan worden, waarin God gezegd wordt, zo als by: den Profeet Daniël-, de Koningen af te zetten, en te beyeftigen. De opvolging der bekende groote Alleenhee.rfchingen , op welke hier , inzonderheid , gezien wordt, hoewel die alle gebeurd zyn, door de natuurlykfte middelen, van welke wy, van agtercn, daar de duifterheid der gefehiedenis ons het doorzien niet belet , verfcheiden' als zodanige hebben lecren kennen (a), heeft, buiten twyfel., afgehangen van Gods wyze befchikkingen, buiten welke men geene gebeurtenis , op dit wiffelvallig rond , fluiten mag. •— Dan Daniël wil ons niet onderrigten , ten minften kan de ■[,:-:: qoH, (. tul'. . . \'i .^tiiAAir'ffiri
(V) De volllagene overwinning der Babyloniêrs door de Perfen was toe te fchryven aan der eerfte eigene onagtzaamheid. Reeds in oorlog zynde met Cyrus en, door den zeiven, hunne ryksiladt belegerd ziende, gaven zy lievertoe aan de brooddronkene vrolykheden van een jaarlyks Feeft, dan dat zy, zorgvuldig, tegen de aanvallen van den vyand op de wagt ftonden. — Kort voor hunne nederlaag door de Grieken, bezaten de Per/en nog wel eene ontzaglyke en byzondere onverwinbaare magt, maar volftrekt geene eerzugt, geenen krygstugt, geene dappere Bevelhebbers, nog eenigen waren moed onder het volk. Integendeel waren zy met eenen geeft Van laagheid en flaverny ovcrgooten; en het volk, altoos in hunne vryheid,door de willekeurige beheerfching van eenen öntzaglyken en onweerftaanbaaren Monarch , onderdrukt, fcheen ónverfehillig te weezen, hoe de flag uitviel. Om die reden moeften de Perfen en hunne onvoorzigtige krygsbevelhcbbers wel bukken , voor de onverbceldelyke bekwaamheid van Miltiades en Paufanias, en het verftandig beleid van Themiftoeles, /iriftides enCimon. -— Toen Griekenland aan den oever zynes ondergangs gekomen was, bezat het wel eenen grooten overvloed, in ftaat om alle de behoeften , de in-' gebeelde behoeften der weelde, te vervullen; maar het hadt geene ftandvaftigheid, dapperheid en krygskunde. De laatfte hadt het volk, door hunnen uitgebreiden koophandel, afgeleerd, en, langs dien weg, behaalden de arme, doch'
zeeroorlogkundige , Romeinen de zege over de Grieken. Eindelyk moeftook
Romen onder het juk der Barbaaren bukken, om dat het, van alle zyden aangevallen, geenen eenpaarigen tegenfland kon bieden. Het was uitgeput van geldmiddelen en vol van inlandfche beroerten; daarboven nog overgegeeven aan de weelde. Al de magt, die de Romeinen bezaten, diende hun niet, om dat hunne bezittingen veel te uitgebreid waren. Deeze trekken zyn ontleend van de leevendige afbeelding, door Millot gemaakt.
Bb
laniel 2 ; ;l en 22,



194 VER.HANDELING OVER GODS
nadenkende Wysgecr het 'er niet uit afleiden, dat de opkomft, en ondergang van die Koningryken, en de opkomft en ondergang van andere Ryksgeweften bewerkt wierde j door eene byzondere Voorzienigheid of tuffchenkomfte , die haaren grondflag niet hadt in voorige natuurlyke wegen, nog in verband ftonden met vooraf bepaalde natuurlyke oorzaaken. Integendeel wordt voor en na die woorden iets gezegd, 't geen ons aanleiding geeft, om dezelve , in eenen anderen zin, op te vatten. God verandert de tyden en de ftonden. Niets is beftendig; dan hebben wy het een, dan het ander uur; nu ligt, dan dtüfternis ; dan het een,, nu het ander leefperk. Dit zegt de Profeet voor die uitdrukking. En hoe gefchiedt dit? Hoe anders dan door de natuurlykfte wegen, welke, evenwel, Gode moeten toegefchreeven blyven , om dat hy daarvan de eerfte bewerker is. Hy geeft den wyzen wysheid, en weetenfehap den geenen, die verf and hebben; dat is : den zodanigen, die begeerig zyn na wysheid en weetenfehap, of, den vroomen , welke ook wel eens wyze en verftandlievende , in eenen fchriftuurlyken zin , genoemd worden. Slaan die wysheid en weetenfehap op foortgeïyke openbaaringen van toekoomende dingen, met welke Daniël en zyne medegenooten, ten opzigte van die groote ommewentelingen der volgende Koningryken , begiftigd werden ; wordt hier gewaagd van een wonderwerk. Slaan zy, integendeel,, op Godsdienftige kundigheden , in het algemeen, die 's menfchen hart verbeteren , en waarin wysheid en deugdlievende zielen, ©ok alleen maar, den gewenfehten voortgang maaken,
is



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 195
is het omveerfpreeklyk, dat hier gewaagd wordt van eer natuurlykbeloop der dingen, door welk de vermeerdering onzer kennis van onderrigting en ervarenis afhangt
Dit van de fchriftuurlyke bewyzen gezegd hebbende , gaan wy over tot het onderzoek van andere redenen , ter vaftftellinge eener byzondere Voorzienigheid, bygebragt, en, voornamentlyk, ontleend van de Goddelyke Almagt, — de onwaarfchynlykheid, dat de Allerhoogfte , zonder die byzondere Voorzienigheid. zyn oogmerk bereiken zou, — mitsgaders de ontaarting der menfchen, welke dezelve noodzaakelyk maakt
Het is zeer zeker, dat God zich niet heeft behoeven te bepaalen aan die wetten, en aan dien zamenloop der dingen, welke hy, eenmaal, by de wording van alles heeft vaftgefteld. Hy kan daarvan afwyken; hy kan daarvan afwyken, zonder eenige moeite, zonder het geftel der wereld of de grondzuilen van het Heelal eenen geweldigen fchok te geeven ; ten minften : zonder dien te doen gevoelen aan die wyze en fterke geeften, welke de waarheid daarvan ontkennen, en dus dc grondveften onzer trooftvolle openbaaring doen waggelen. Men houde deeze ftelling wel degelyk {taande, ter beveftiginge van de zekerheid dier gebeurteniffen , by welke God afgeweeken is van den gewoonen loop der natuur , en zich niet, onlosmaaklyk, aan eenmaal vaftgeftelde natuurkragten verbonden heeft. — Verder; indien de invloed van des eenen of anderen misdryf het belang en geluk van eenen perfoon of van een gantfch volk, eenigen tyd, al te zeer uit zyn evenwigt geftooten had', — of zo de Bb 2 be-
Overgang tot bet onderzoekvan andere redenen , ter vaftftellinge eener byzondere Voorzienigheidtocgepaft.
Dat het in Gods magt zy van eenmaal vaftgefteldezoetten , of van het verband derdingen, afteziyken,bewyftniet, dat by zulks dos.



Zonder eene byzondereVoorzienigheid , zou Godji de regeering der wereld, zyn oogmerk niet bereiken kunnen.
I96 VERHANDELING OVER GODS
begaane misdryven eene lichaamlyke tugtiging eifchten, — of dc betreurde zonden van één' of meerdere, eerft deerlyk gedrukt door nypende ftraffen, eene herftelling of vergoedinge vorderden, — kon God, wy bekennen het, tuffchen beide koomen , of, 't geen het zelfde is, door eene byzondere Voorzienigheid werkzaam zyn. Maar dat men niet te ras van de mogelykheid tot de daadelykheid befluite. '\Apofe ad ejfe non valet confequentïal) Van kunnen tot zyn kan en mag men geen gevolg trekken. Het aangemerkte wyft aan, dat 'er, de zaak oppervlakkig befchouwd zynde, geene-tcgenftrydigheid in zou weczen, dat God, in zyne beftiering, nu en dan tuflehen beide kwam. Met andere woorden, dat 'er eene byzondere Voorzienigheid zou kunnen ftand grypen. Maar h'et bewyft niet, dat zy daadelyk plaats hebbe; gelyk zommige zich al te fchielyk verbeeld hebben.
Maar dit is flegts een ftukske der zaake. „ Byaldien de Godheid, nu en dan, niet byzonder werk„ zaam ware, zou zy haar oogmerk, ten opzigte van de menfchen en hunne lotgevallen , nimmer berei" ken kunnen. Indien alles , welk men ziet gebeu'J ren, flegts een natuurlyk gevolg was van eene te voo11 ren, natuurlyk werkende oorzaak , nimmer opge„ fchort, of voortgezet door eene byzondere tuflehen;l komfte van God; men zag dan niet, 't geen men „ nu ziet, en welk , overeenkomftig het oogmerk „ der hoogfte Wysheid , wy alle oordeelen, dat, me* nigmaalen,gefchiedenmoet. — Zomwylenftemthet \t met Gods volmaakten wil overeen, dat een wyze
„ door



BYZONDERE VOORZIENIG H EI Di ÏO?
„ door de ftrikken der dwaasheid gevangen worde, — „ dat een fterke zich buige onder de magt van een „ zwakken, — dat een deugdzaame, in ftede van het „ grootfte genoegen en het beftendigfte geluk te ge„ nieten, met het hoogfte regt, ongelukkig genoemd „ worde. —' Byaldien nu Wysheid, Sterkte en Deugd „ gevolgd wierde van het geen uit haare eigene natuu„ re daar uit volgen moeft; zo dat gevolg, zomtyds, „ niet opgefchort wierde, door eene byzondere Voor„ zienigheid; zou wysheid, altoos, eenen geveftig„ den ftand, fterkte eene gerufte en onoverwinnely„ ke bezitting , en deugd altoos geluk en genoegens „ hebben. Het tegendeel moet, dikwils , plaats grypen , en men ziet het ook gebeuren; en dit zelfde werdt reeds, in vroege tyden, door vroome en •, hoogverligte Mannen te verftaan gegeeven." Ik keerde my om , zegt de Prediker , en zag onder de zonne, dat de loop niet is der fnellen, nog ook de ftryd der helden, nog ook de fpyze der wyzen, nog ook de rykdom der verftandige, nog ook de gunft'der welweeiende , maar dat tyd en toeval die beide wedervaart Qi).
Het blyft zeker, dat de gevolgen van wysheid,. fterkte en deugd, die alleenlyk, uit deeze beginfeleif en vermogens en het gebruik van die beginfelen en vermogens , voortkoomen , onveranderlyk, zodanig moeten zyn, dat wysheid eenen geveftigden ftand, fterkte eene gerufte bezitting en deugd geluk voortbrengen. Die daar aan twyfelt, neemt alle orde, allen verband
weg.
Qi) Prediker § \ 'lï. vergelykt hiermede Amos 2 :14.
Bb 3
<indwoord f deeze weede beknking.



198 VERHANDELING OVER GODS
weg. Wy zien wel eens het tegendeel; ook is het tegendeel , zomtyds, nuttig Maar dit tegendeel geeft geen verftandig menfch, die van het verband der dingen overtuigd is, regt, in die gevallen , de gemelde gevolgen te logenen. Neen; hy moet dat tegendeel zoeken, in andere omftandigheden, waarin die fterke, deugdzaame en wyze zich bevinden, welke wel duifter kunnen weezen, ja zelfs ons, voor altoos, onbekend kunnen blyven, maar evenwel plaats hebben, waardoor die wysheid, die fterkte en deugd , in haare gevolgen, zich aan dc weereld niet vertoonen kunnen ; byaldien het niet duidelyk zy, dat eene baarblyklyke en voelbaare magt die wysheid, fterkte en deugd in den weg ftaat. Zo veel mag ik ftellen; want, het zy men eene Goddelyke tuffchenkomfte logene, het zy men die ftelle, daarin heb ik de verftandigfte voorftanders van eene byzondere Voorzienigheid, zo wel als de beftryders derzelve, met elkandere gelyk gevonden, dat deugd , wysheid en fterkte , indien zy onbelemmerd voortgingen, de gemelde gevolgen zouden hebben. Heeft daarvan het tegendeel plaats: oordeelt men beide, dat zulks gezogt moet worden, in eenen zamenloop van omftandigheden, welke de voorftanders eener byzondere Voorzienigheid aan eene Goddelyke tuffchenkomfte toefchryven. Maar zo die omftandigheden in verband ftaan met voorgaande natuurlyke oorzaaken, en, volgens 's Hemels befchikkingen, die oorzaaken , op haaren regten tyd, haare uitwerkingen doen, waarom kan God dan zyn oogmerk niet bereiken , zonder die byzondere Voorzienigheid? — Het
aan-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 10$
aangevoerde moet wat opgehelderd, en uitgebreid worden.
Zomtyds wordt de wyze, door de ftrikkender dwaasheid gevangen. Een wyze behoort zich, uit dien hoofde , niet te fterk te beroemen in zyne wysheid. Want der wyzen is niet altoos de fpyze. Tyd en toeval wedervaart deezen. Het fchynt, dat de verydeling dier wysheid van toevallige dingen afhangt, welke de menfchen voor toevalligaanzien; nogthans is het, in den aart der zaaken, anders gelegen. Daar is geen uitwerkfel, of het heeft eene oorzaak. God fchikt dit, allerwyslykfl; en zyne beftellingen zyn zodanig, dat dit, op den regten tyd, gefchiede. Tyd en toeval wedervaart, daarom, deezen. — Deeze ftaat, waarin wy leeven , hoe hoog ons doorzigt gefteegen , tot welk eenen trap van kennis ons verftand geklommen zy, blyft een ftaat van onvolmaaktheid. Een verftandige heeft, zomtyds, dwaaze uuren , en het behoeft, menigwerven, niet veel oogenblikken te duuren, waarin alle zyne befte ontwerpen, die de ganfche wereld goed keurt en waarover zy verbaasd ftaat, verydeld worden — (a). Een groot vorft onder Ifraèï, voor den verftandigften zyner tydgenooten gehouden, zyne ryksgefteltenis tot eene vafligheid gebragt hebbende, die, nimmer,fcheen te zullen waggelen, liet, na zynen dood , het roer
des
(a) „ Een wyze beroeme zich niet in zyne wysheid." Wy dagten-, aan-
ftonds , aan het geval van den verftandigen Koning zeiven, in deszelfs janv merlyke gevolgen, en gaven het, in dat ligt, op. Schoon de byzondere Godsregeering, waaronder dit geval gefchiedde,miiTchien hier eenige verandering zou maaken, treft men, nogthans, in het Oude Verbond veele gewigtige gebeur»oifleu aan, die zich, allernatuurlyklr, laaten ophelderen.
Het andwoord verder uitgebreid, en Pred.o: 11,in 't voorby gaan, opgehelderd.



■2ÖG VERHANDELING OVER GODS
des bewinds in handen van iemand, die het zelve, eerder , fcheen in ftukken te zullen flaan, dan met regtmaatighcid en verftand te beweegen. De zaak, die hier toe gelegenheid gaf, was, zeer waarfchynlyk, de liefde , de overmaatige liefde des grooten Konings tot de veelwyvery, tot welke dan weder de aanzienlykfte des volks moeten gebruikt worden, die geen minder deel in het beftier kunnen hebben, dan de vorft zelve; maar die, door het deel neemen in zulk eenen wydluftigen minnehandel, zo wel verzwakken, en van eenen verwyfden geeft bezeten worden, als de vorft zelve ; die, door het veelvuldig gebruik der vrouwen, eindelyk, aanvangt te fuffen en te zieltoogen. Andere volken, buiten ftaat de eerfte bronwellen van dien laagen en vervallen ftaat des Koningryks op te fpeuren, moeten verbaasd ftaan wegens dat fchielyk verval. Een zeer byzondere zamenloop van zaaken, in de wereld, dikwils, gezien wordende, werdt voor de oorzaak gehouden; terwyl, intuffchen, dit gevangen worden van den wyzetï in den ftrik zynen grondflag hadt in wezenlyke dingen, ingevolg van welke de Godheid verklaarde het Koningryk, byzonder na den dood des verftandigen vorfts, te zullen verdeelen.
De loop is niet der [nellen. Een fterke bereikt niet altoos zyn oogmerk. Een groot en magtig ryk wordt door een klein en kragteloos volk, zomtyds, tc ondergebragt. Men ziet, dat zelfs de optogt van eene groote magt niet bekwaam is een magteloos volk, dat al zeer zwaarc flagen is toegebragt, en 't geen byna ligt te zieltogen, de hartader af te fteeken. De gan-
fche



BYZONDERE VOORZIENIGHEID.
501
fche wereld ftaat 'er verbaasd over. Hier is Gods vinger. Hier daalt een afgezant der opperfte Godheid neder, om het leger te verfchrikken. En hoe zou Gods oogmerk, anders, bereikt worden? Hoe zou hy, anders, zommige natiën, tot het hoogfte toppunt van weelde gefteegen, kunnen ftraffen, en een ander vroom en dapper volk, in de laagte gezeten, op den throon helpen, op dat het de trotfche kroon van hunnen vyand van het hoofd rukke?
Zonder my, wederom, in te laaten met het beproeven van zommige kenmerken voor eene byzondere Voorzienigheid bygebragt, durve ik zeggen , dat een laag, maar dapper volk, juift, vatbaar is voorgrooter geluk, en zeer gefchikt, om een volk, wel groot ,• maar tevens weeldig en zwak geworden , het hoofd te bieden. Eene natie, in de laagte gezeten, en in den beginne van haare opkomft, niet zo zeer ten aanzien des tyds, als wel, ten opzigte van haaren roem, (want zy kan lang beftaan hebben, eer haar dit geluk ten deel viel,) zulk eene natie, dapper, fober en niet door weelde verzwakt, heeft duifende perfoonen onder zich, die zo veel vermogen, als tienmaal zo veel hunner vyanden , die geene dapperheid, geene foberheid kennen, nog door het vuur der vryheid, om dat hunne weelde hen, aanvanglyk, de flaverny behaaglyk gemaakt heeft, worden aangeblaazen.
Ja! dit gaat alles wel, zal men zeggen, en kan genoegzaam aantoonen, dat de Voorzienigheid zich van! de gefteldheid der dingen bediene. Maar, aan de andere zyde, vooronderftelt het eene afhanglykheid der
Cc God-
Hoede woakke ien fter'zen, zom'yds, te onïer bren-
God is,
•ïgetitlyk, liet jbelaald aan ie ge ft elteiis der din-



gen; maar beeft die, door zyne Almagt, te voren befchikt ; zo dat ook de tyd, wanneer die dingen zoen niet anders moetengefteldzyn,aan zynen wil onder gefebikt is.
202 VERHANDELING OVER GODS
Goddelyke Voorzienigheid van de gefteltenifle der dingen , en neemt de zwaarigheid ,, ten opzigte van den tyd wanneer , niet weg. By voorbeeld; het ftemt met de Goddelyke Wysheid overeen, dat nu, en niet na verloop van eenige jaaren, het een volk onder,het ander boven geholpen worde. Zo nu alles afhangt van die byzondere gefteldheid der dingen, welke in verband ftaan met voorgaande natuurlyke oorzaaken, en fuift tot dien en geen anderen trap moeten geklommen zyn, om zulke veranderingen te weeg te brengen, fchynt de Godheid, ten opzigte van den tyd, vry wat bepaald te worden, en het zou alzo kunnen weezen,, dat zy haar oogmerk niet bereikte. — De tyd , wanneer dit gebeurt, bepaalt,in geenen deele,Gods beftier; maar die tyd kan bepaald zyn door de Godheid zelve, en dus juift dan verfchynen , wanneer hy behoort te ver? fchynen. Wy gelooven en vooronderftellen hier Gods Voorweetenfchap omtrent des menfchen vrye daaden;, een ftuk , 't geen , in zo veel fchriften , zo treffend verdedigd is, en zeer gaarne omhelsd wordt van alle, die zich geen Opperweezen na hunne bekrompene gedagten verbeelden O). Wie dan,die daarvan by zich
zei-
Ca) Gods Voorweetenfchap „ omtrent alle onze bedryven, (temt, zo wel,, overeen met de denkbeelden, die ons van God, als het volmaakfte Weezen , zyn ingeboezemd, dat men zich , met reden, verwonderen moet, hoe zommige zeer kundige lieden daaraan twyfelen kunnen. Hoe noodzaaklyk is dezelve, in de beflieringe der wereld, ten einde God zyne oogmerken bereike, en Hem, niets HMslukke, dat, zo ras, door de beweerde onkunde, zou kunnen gebeuren L Ook doet het my vreemd, dat eenige deeze Voorweetenfchap ongerymd en in den aart der zaake tegenftrydig geoordeeld hebben, daar geen vermogen der Godheid zich, zo dnidelyk, door ons verftand laat bevatten, de gevolgen seu opzigte van den. menfch daarvan afgezonderd zynde, als deeze volmaaktheid»,



BYZONDERE VOORZIENIGHEID, 203
welven overtuigd is, zal ontkennen , dat God magtig zy alles, te vooren, zodanig te bepaalen, en de omftandigheden , vervolgens , op zulk eene wyze , te doen zamenloopen, naar eene wyze fchikking, by de wording van alles vaftgefteld, dat de bovengenoemde dingen gebeuren , wanneer die moeten gebeuren : dat een wys en deugdzaam perfoon , altoos gelukkig geweeft zynde en gelukkig moetende zyn , uit den aart<
zyJ
heid. Kan eene uitgebreide kennis des menfchelyken harts iemand in ftaat ftellen te zeggen, wat zyn vriend, by hem zonderling bekend, hoogftwaarfchynlyk, in dat of zulk een geval doen zal; hoe ligt'er dan eenige tegenftrydigheid in, dat wy, in betrekkinge van onze volgende daaden, tot eene volflagene zekerheid in God befluiten; in God, by wien de verftandigfte menfch niets is? En gelooveik de Goddelykheidder Joodfche en Chriftelyke openbaaringe, vinde ik daarvoor eenen vatten grond in de Voorzeggingen , en haare volzekere uitkomften. Nog meer;in dien opmerkelykenloop der dingen, welken ons degewyde gefchiedenis, op zulk eene treffende wyze, afbeeldt, en die gediend heeft, om der Godfpraaken haare vervulling te geeven, zien wy de vraag beandwoord: „ Of Gods Voorweetenfchap van' 's menfchen vrye daaden beftaanbaar zy met „ derzelver vryheid?" — By voorbeeld, om de gedaane belofte, dat het Ifraè'litifche volk van het Babelfche juk eens ontflaagen zou worden, waarheid te maaken, moefl de heerfchappy diens volks, eerft, het onderft boven gekeerd worden. De Perfen moeiten, na zo veel beraads, na zo veel optogts, hunnen zetel op de verwoeftingen hunner vyanden grondvefkn. Waren alle deeze dingen beftaanbaar met 's menfchen vryheid, of ging dit werktuiglyk toe ? en is dit alzo toegegaan, in foortgelyke gevallen, om aan de voorzeggingen haare vervulling te geeven ? Wy yzen op dit denkbeeld! neen; die gevallen vertoouen ons, op de klaarfte wyze en in een levendig tafereel, dat God 's menfchen vrye daaden voorweet, en zy , in weerwil dier verbaafende kenniffe, vry blyven werken; daar eene afgetrokkene redenkaveling over dit ftuk ons, hoe langs hoe meer in het onzekere laat, en, eindelyk, tegen het ondoordringbasire aanloopt. (*) Dan hoewel men,omtrent die Voorweetenfchap,en derzelver gevolgen, zeggen moet, die kennis is my te wonderlyk, mogen wy op den vaften grondflag daarvan, verder, voortbouwen. Intuflchen zal ons dit geheele ftuk duidelyker voorkoomen, naar maate wy , meerder, overtuigd zyn, dat vryheid geene onverfchilligheiden niet onbeftaanbaar is met noodzaakelykhcid. Ziet Abemethy, Serm. vol. \.No. 9 p. 290-306. S.Clarke Beft. en Eig. 1 deelbladz. 150 en vervolg. Doddr. Akadem. Lcff. i.deel, bladz. 158 enz.., ten aanzien van het eerfte. En Jofeph Prieftley , the Doiïrine of Philof. Necejfry &c. ten opzigte van het laatfte, Vryheid en Noodzaaklykheid.
(*) J. Clarke, oorfprong van het kwaad, 2de Stuk, bladz. 213.
Cc %
Hierdour 'ereikt 7od zyn wgmet k.



Hetbewy. voor eene byzondere Voorzievigheid*
afeeleid uv" iv.wwjivw »v..,v^s 0
vou>
204 VERHANDELING OVER GODS
zynes toeftands, eensklaps, ongelukkig wordt, weï op dien tyd, wanneer men het niet zou verwagt hebben, maar juift, wanneer dit gebeuren moeft, om plaats te maaken voor eenen anderen , die hem in dat geluk opvolgt; of dat een volk, te midden zyns fchynbaaren bloei's, verdorre, om een ander, op de fchoonfte wyze , te doen voorkoomen, — dat hier een kleine worm koomt, die het op de verborgenfte plaats aanfteekt, — en dat die, volgens de wyze beftelling van den Opperbeftierder, juift, koomen moeft. Wie ontkent hier, dat eene eeuwige Voorweetenfchap, door de verbafendfte Almagt geholpen, dit te weeg brengen kunne? — Nogthans gebeurt het, zeer zelden , dat volken of byzondere perfoonen, in zodanige omftandigheden gefteld zynde, welke, naar allen oogenfchyn, en volgens den gewoonen loop der dingen, gelukkig moeten weezen, uit het midden hunnes welvaarts in eenen afgrond des verderfs worden neergelaaten, zonder dat daarvan de reden bekend is. Gods Wysheid rukt de dingen zo niet uit hun verband. Den meesten tyd weet de nadenkende menfch de gewoone oorzaaken na te gaan, en, zo zulks niet, ten gelyken tyde , gefchieden kunne, weeten de volgende jaaren, wanneer de kragt der menfchen vreeze gefnuikt is, de geheimen te ontzwagtelen , en alles in het nauwfte verband met natuurlyke oorzaaken te doen voorkoomen.
Dan, maakt, hierin, de ontaarting van het menfchdom niet zeer veele verandering, en eene geftadige tusfchenkomfte der Godheid noodzaakelyk ? — Byaldien An r-^A^Urh^ n-prvpiino-rm e-pbleeven waren bv die een-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 20^
voudigheid en zedelyke regtheid, met welke de eerftc menfch uit den fchoot der aarde voortkwam,men kon, eerder begrypen, dat alles, op deeze wereld, gevolg wyze en overeenkomftig het eenmaal geflooten velband , toeging. Maar welk eene verbaftering, welt eene eigenzinnigheid, welke ondeugden ziet men or de wereld, die, juift, het goede, dat de Alwyze God heid beoogt, in zynen loop ftuiten! — Men kaï zich, uit dien hoofde, niet anders verbeelden, of daa: moet, nu en dan, eene byzondere werking van Goc plaats hebben, om alles te herftellen.
De wyze Opperheer, voorneemende eene werelc en wel eene wereld, als de onze is, te fcheppen moeft zich ook voorftellen alles, 't geen gebeurei zou. Wie kan nalaaten te gclooven, dat een onein dige , alweetende en alles voorziende Geeft, vooi ziende, dat de redelyke fchepfelen, uit hoofde hun nes onvolmaakten toeftands, zouden afdwaalen, daai na zyne maatregelen en fchikkingen genomen hebbe Men kan zich dit ftuk niet anders voor den geel brengen , zo wy aan een onbepaald en alles kennen Weezen gedenken. God voorzag, derhalven, de zon den der menfchen en , tevens, de beletfelen, welk deeze te weeg zouden brengen. Het ftond dan aan d Goddelyke Almagt zodanige maatregelen te neemer en het verband der dingen, op die wyze, te fchifc ken, dat de beletfelen, door deeze zedelyke onvó maaktheden veroorzaakt, wierden weggenomen; tei wyl men van de Goddelyke Wysheid denken moe dat zy dit gedaan hebbe. Een ondeugend perfoo Cc 3 fmeec
' van de ont-
aarting ' des men-
■ fchelyken gejlagts,
' -welke z ulk
■ eene tus-
' fchenkom\ fte uoodzaakelyk' ?naakt.
1 I
l Op dit (luk •wordt ge' andisotrd, 1
? fc i
e
-> n
rt



206: .VERHANDELING OVER GODS
fmeedt een ontwerp, om den loop'van veele nuttige dingen te fluiten ; hy voert dit uit, byaldien deeze zyne uitvoering aan andere nog veel beter dingen kan ondergefchikt gemaakt worden; maar zo niet: dan komt iemand, met magt, verftand of beleid te. voorfchyn, die juift toen op het toneel der ondermaanfche gebeurteniffen moeft te voorfchyn koomen, en alles verydelt, 't geen hy ontworpen hadt.
Maar, op dat wy nog een weinig by dit ftuk. blyven 'ftil ftaan, zo 'er in deeze verydeling geene byzondere tuffchenkomfte des Allerhoogftcn gefteld wordt, zal dezelve van eenmaal vaftgeftelde befchikkingen, die met den anderen in het nauwfte verband ftaan, moeten afhangen. Dan hoe nu hier? De perfoon, welke het kwaad bedryft en deperfoon, welke het zelve ftuk, fchynen met elkandere niet het minfte verband te hebben. Zelfs kan de een van hier, de ander van daar koomen, en voor het oog der menfchen fchynen zy, buiten dien byzonderen zamenloop, gelyk te weezen aan twee lynen, die, op eenigen afftand van elkandere opgaande, elkandere nimmer raaken. Hoe gering en weinig overeenkomftig dit verband ons moge toefchynen in de omftandigheden , in welke die perfoonen gefteld zyn; de oorzaaken, waar uit zy werkzaam zyn, en op de wereld zich voordoen, wyd van den anderen verfchillen: — beide die perfoonen waren, evenwel, in het verband van den eeuwigen en oneindigen geeft tegenwoordig: beider omftandigheden bepaald, beider lotgevallen dusdanig geregeld, dat zy, op dien tyd, elkandere i .. ont-



byzondere voorzienigheid. 20?
ontmoeten konden. Een verbafend denkbeeld , zeker! maar geene ongerymde gedagten; natuurlyk zelfs vloeijende uit de begrippen van Gods Alweetendheid en Almagt, en allerzaamenftemmendft met 's Heeren uitgebreide Wysheid, die altoos het befte kicft.
Zo veel ontkend! Wy verlangen, om wat adem te fcheppen, en nogthans zyn we onzen voorgeftelden loopbaan niet ten einde; fchoon wy het anders hierby zouden kunnen laaten, overmits het hoofdoogmerk der verhandelinge bereikt is. Immers dit ftrekte, om de gronden en bewyzen, voor eene byzondere Voorzienigheid bygebragt, te toetfen , en derzelver wankelbaaren grondflag aan te wyzen, overeenkomftig het eerfte lid der vraoge; ,, zyn *er goede bewyzen voor eene „ byzondere Voorzienigheid van God, in de regeering der „ wereld?" — datis „ zyn 'er voldoende bewyzen vooi „ dit ftuk; bewyzen, die zo klaar en duidelyk zyn. „ dat zy geene tegenfpraak kunnen veelen, niet var „ luiden , welke , een los vernuft bezittende , zelfs „ de klaarfte dingen tegenfpreeken: neen; maar dal „ zy geene tegenfpraak kunnen lyden van menfchen. „ die een natuurlyk oordeel, een geoefend verftanc „ en een opregt hart met zich omdraagen; bewyzen. „ by voorbeeld, die zo onweerleggclyk zyn, als die „ aangevoerd worden voor het leerftuk der Voorzie„ nigheid zelve?" — En wat het overige gedeelte der veel bevattende vraage betreft; hetzelve is, buiter de kenmerken, die wy reeds verhandeld hebben, niei in ons ontwerp begreep en. Dan, in zo verre onze ontkennende aanmerkingen, door welbedagte ftellin
gen
Overgang tot bet $de deel.
\



208 VERHANDELING OVER GODS
gen, kragt kunnen krygen, en v/y zelve maar al te wel weeten, dat onze ontkenning niet van zwaarigheden en tegenbedenkingen zal bevryd blyvcn, verlangen, wy dit afgeloopen ontkennend deel, door een ander, 't geen ftelliger is, te verpoozen, en, langs dien weg, over het juifte begrip der Goddelyke Voorzienigheid eenig ligt te fpreiden.
Cods Fooi
zicnig-
beid.
Het derde Deel,
Waarin ons begrip van de algemeene Voorzienigheid, kortelyk , opgegeeven, in een klaar ligt voorgefteld, en , met redenen, bekleed; mitsgaders aangeweezen wordt, dat hetzelve met de allerbyzonderfte zorge des Allerhoogften, zelfs over de geringfte zaaken der wereld, zamenftemme.
- De oplettende leezer heeft, hier en daar, ons gevoelen omtrent de Goddelyke Voorzienigheid kunnen opmaaken, wanneer we, nu en dan, daar het te paffe kwam, de redenen opgaven, waarom dat bewys of dit kenmerk , voor eene byzondere Voorzienigheid bygebragt, ons niet gewigtig fcheen voor te koomen. Ons denkbeeld van Gods Voorzienigheid koomt, derhalven , hier op uit. — De Goddelyke Wjrsheid, ten einde haar oogmerk, in de fchepping der dingen, te bereiken, heeft alles in zodanig eene zamenftemming, in zulk een verband geplaatft, dat dit voorgeftelde oogmerk zekerlyk bereikt wierde. God moeft, overeenkomftig deszelfs Wysheid, daartoe de befte
mid-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 209
middelen verkiezen , en die allerbefte middelen zyn de minft omflagtigfte, dc eenvoudigfte, of, liefft, de zodanige, die, op de vaftfte, de zekerfte wyze, Gods oogmerk bereiken. Alles, van éénen enkelen perfoon of van gehecle volken kunnende voorzien , of met dien enkelen perfoon of die geheele volken gewiffe oogmerken hebbende, waarom hy dezelve, op de wereld , plaatfte, en in die, doch geene andere, tydftippen deedt geboren worden, liet God hunne lotgevallen en gebeurteniffen, in' dat verband, ftaan, en elkandere zodanig opvolgen, dat zy het wit hunner beftemminge konden treffen. God kon niet wel iets, ten opzigte van het een of ander geval, waarin zy zouden koomen , aan eene onzekere uitkomft overlaaten, waarin het noodzaakelyk wierd eene byzondere werking plaats te geeven , om dat het volftrekt noodeloos en ongerymd zou weezen de oogen te fluiten, voor hetgeen men weeten kan, en op eene byzondere tuffchenkomfte te wagten, daar hetzelfde oogmerk, door de fchikking van het verband der dingen, bereikt kan worden. — In dit alles, en in deeze middelyke beftiering , heeft God zo verre zorg gedraagen voor de vryheid der redelyke fchepfelen, als beftaanbaar is met die gevolgen, welke de Heilige Schrift, door belooningen en ftraffen, uitdrukt, zo verre, dat wy nog hier, nog in die geweften, waar in ons verftand meer opgehelderd zal weezen, en wy beter de Goddelyke handelwyze kunnen begrypen, redenen zullen hebben, om den Allerhoogften van onregtvaardigheid te befchuldigen. — Verder; de geringfte zaak,
D d 20
Zygaat over deal-



2IO
VER.HANDELING OVER. GODS
lergeringfte zaaken.
Onze befchreevemVoorzienigheidgaat over het geval en'j menfchen vryheid.
zo wel als de grootfte gebeurtenis, is door God voorzien en bepaald. De aardworm ftaat mede, zo wel in het verband der dingen, als Michaël de eerfte in den rang der Engelen. Beide zyn de middelen, waardoor God zyn oogmerk bereikt. En het kleinfte ding kan ons daartoe niet veragtelyk weezen, om dat God het niet te veragtelyk vondt aan hetzelve het beftaan te geeven; en de minfte kleinigheid dikwils het beweegrad der grootfte ommewentelingen wordt. . Gods Voorzienigheid , aldus begreepen , gaat niet 'alleenlyk over de kleinfte zaaken ; niet alleen is de mier en derzelver werking , in het verftand van den eeuwigen Geeft,tegenwoordig geweeft, en bepaald, of haare werking in een zeker verband gebragt; maar Gods Voorzienigheid gaat, volgens deeze verklaaring, over de dingen, die men het geval noemt en, alleenlyk , van de vryheid der menfchen, fchynen af te hangen. Daar is niets, of het heeft eene oorzaak. Hoe toevallig een ding ook fchynen moge , het ftaat in verband met voorgaande oorzaaken, die zo zeker van God geweeten en bepaald zyn, als het vaft gaat, dat het zyne Wysheid niet onverfchillig zy, of zy haare oogmerken al of niet bereike. En wat de dingen betreft, die van 's menfchen vryheid afhangen; voor zo verre de innerlyke beweegredenen , naar welke de menfch te werk gaat, welke wyze van zelfswerkzaamheid by my begreepen is onder het denkbeeld van vryheid,. haaren grondflag hebben, in voorgaande zaaken, die van Gods befchikking afhangen, is de Goddelyke Voorzienigheid,, buiten allen kyf 3 voor zo verre dat met onze ziels-
ge-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 21]
geftelteniffe en haare zedelyke regtheid beftaanbaar is daaromtrent zo wel werkzaam, als zy de uitkomft dc; dingen, welke toevallig fchynen, beftieren moet.
Langs dien weg , ftel ik de allerbyzonderfte Voorzie mgheid, verfchaf het godvrugtig hart den grootftei trooft,engeef hem den allervaftengrondflag,om in zyr vertrouwen op God, nooit, te wankelen. Welk een< geringe plaats de vroome, ook, befla, op de wereld en fchoon 'er niemand zy , die op dcszelfs omftan digheden agt geeft, hy weet, dat het befte en vrien delykfte aller Weezens hem van eeuwigheid gekend zyne omftandigheden bepaald, en tot het befte oog merk , op de wereld , geplaatft hebbe : de bereikini van welk oogmerk hy zelve, nog eens, aanfchouwei zal, in gelukkiger toeftand , wanneer zyn geeft, vai den onaanzienlyken en laftigen vleefchklomp, mitsga ders van andere onvolmaaktheden ontflaagen, in heer lyker glans , zal te voorfchyn koomen; maar welk< fchynbaare elende, of onvolmaaktheid, om dat dezel ve tot het verband der dingen behoort, zo wel nood zaakelyk is, als de onooglyke , en laftige balt ver eifcht wordt, om den fchoonen vlinder in ruimer lug te doen vliegen. — Maar van deeze aangenaame ge dagten worde ik te rug geroepen, om ons opgegeevei begrip met de voornaamfte redenen te bekleeden.
Het eerfte bewys voor ons gevoelen, waarvan wy evenwel, hier en daar, al iets. hebben laaten zien, i; afgeleid uit dat beginfel, dat het tegengeftelde ons on gerymd toefchynt. rE principio contradictionisi) A1L omftandigheden, waarvan zekere zaaken afhangen Dd 2 moe
• Dc opbeuring en ' vertroosting, die de Foor; zienigheid geeven
> moet, zvor< den, door
onsgevoe■ /en, juift, bereikt.
>
r
I
1 l
t l
(Het tegengeftelde
> van ons gevoelenfebynt ons
\ongerjmd
toe.
>



212 VERHANDELING OVER GODS
moeten den Allerhoogften, in derzelver eerfte oorzaaken, bekend zyn, om dat die, door God zeiven, bepaald en vaftgefteld werden. Uit dien hoofde behoort zyn ecuwig en wys verftand, niet alleen, de oorzaaken , maar tevens de uitwerkfelen dier oorzaaken te weeten; of God zou zyne oogen daar voor, volftrektelyk, moeten fluiten. En wat gevolg zou dit hebben? Hy zou de eene of andere omftandigheid, in haaren aart en uitwerkfelen niet kennen; niet kennen ? Geene verheevene gedagten voorliet volmaaktfteWeezen , de veiiochening van wiens eigenfehappen ons zeer ongerymd toefchynt. Het voldoet niet, dat men zegt , dat de Godheid weet, wat uitwerkfelen die omftandigheden kunnen hebben; met andere woorden zegt, immers, dit niet anders , dan dat ééne oorzaak twee uitwerkfelen hebben kunne: welke uitwerkfelen, toegepaft op de zaak , waarvan wy fpreeken , zo tegenftrydig zyn , dat ieder eene byzondere oorzaak hebben moet. My dunkt; dit denkbeeld is zotegenftrydig als dat men van een kunftenaar zegt, zonder, nogthans, de werkzaamheid der redelyke fchepfelen by een kunftftuk te vergelyken , dat hy , in weerwil van zyne uitgebreide kennis van ieder deel, de zamenvoeging der deelen en den tegenftand", dien zy ontmoeten zullen , waarna alles is ingerigt, niet zeker weet, hoe zyn werkftuk gaan zal. Intuflchen bcroepe ik my, ten einde geen gevaar te Ioopen van onze zedelyke werkzaamheden by kunfttuigen te vergelyken , op die groote mannen, die het onderfcheid tusfchen eene natuurlyke en zedelyke noodzaakelykhcid
aait-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 21$
aanweezen ; terwyl het aangevoerde, buiten twyfel, tegen de byzondere Voorzienigheid die zwaarigheid bevat, dat men zich niet wel verbeelden kunne, hoe dat de opperfte Wysheid onze zedelyke werkzaamheden , wier natuur , en de natuur van wier beweegredenen , door welke zy werkzaam zyn, hy, zo volmaaktelyk, kennen moet, aan onbepaalde uitkomften hebbe overgegeeven \ welke uitkomften , tegen deszelfs verwagting of oogmerk uitloopende , Gods byzondere Voorzienigheid zo noodzaakelyk maaken. — Om die redenen ziet men, dat de Opperheer, in die gevallen van het Oude en Nieuwe Verbond, waarin hy, op eene wonderdaadige wyze tuffchen beide gekoomen eii werkzaam geweeft is, niet gewerkt heeft afgefcheiden van voorgaande omftandigheden , wier werking zyne eeuwige Wysheid en Magt reeds bepaald en verordend hadt. Daar zyn maar weinige gebeurteniffen in de Heilige Schrift vermeld , welke wy, volgens onze bovengemaakte verklaaring, wonderdaadig gehouden, en waarvan wy zommige uitgelegd hebben, die haaren grondflag niet hadden in voorgaande omftandigheden; waaromtrent de Godheid dus alleenlyk dat wonderwerk verrigtte , dat zy zich aan éénen of meerdere menfchen openbaarde, en de gewoone oorzaaken wat buitengewoon deedt zamenloopen. En fchoon wy dat natuurlyk verband, in andere gebeurteniffen, door ons tevens als wonderdaadige voorvallen aangezien ,. niet vinden, bewyft deeze onze onkunde niet, dat, indezelve , die middelyke oorzaaken geen plaats hadden. Wy zyn eerder genoodzaakt tot het tegendeel te beDd 3 flui-



-VERHANDELING OVER GODS
Ons gevoe len verhef Gods Magt, Grootheid en Wysheid.
fluiten, naar maate wy dat natuurlyk verband, in zommige gebeurteniflen, duidelyker, aantreffen f». . Laat ons hier Gods Magt, Grootheid en Wysheid in •aanmerking neemen en zien, of wy die eigenfchappen niet, door ons gevoelen, tot het hoogfte toppunt verheffen kunnen. Waarlyk; niets zou dwaazer weezen, dan dat de beftryders der byzondere Voorzienigheid voorgaven, dat de algemeene beftiering des Allerhoogften, door de minfte moeite, bereikt kunne worden (Z>). Te vervallen tot de denkbeelden van mfT~r-iT iijftttMBfittT TI'' |f tok.tvj;:. „L .den
(a) Om nog eenige fchriftuurlyke gebeurteniflen, waarin Gods wonderdoende hand erkend wordt, op te noemen; men mag de verloffing der Ifraëliten uit de magt der Midianiten, hunne ontzaglyke vyanden, zekerlyk als een wonderwerk aanmerken. Zy gebeurde, onder de wonderdaadige regeering van den Allerhoogften -over Ifraël,en God openbaarde zich aan Gideon, die tot overfte van Ifraè'ls leger geroepen, en als het werktuig hunner verloffing gebruikt werdt. Maar hoe ging deeze wonderbaare uitredding verder toe ? Buiten twyfel met die buiten gewoone omftandigheid, dat Jehova of deszelfs Engel (*) den wakkeren krygsman tot dien gewigtigen poft, onmiddelyk, riep, door verfcheidene tekenen verzekerde, dat zyne roeping, onder Gods zegen, wel flaagenzou, en vervolgens raad gaf; hoe hy zich gedraageu moeft. Langs dien weg werdt den held moed in den lyve geboezemd, en hy kon, in een vaft vertrouwen, dat God hem onderfteunen zou, zich in het harnas gespen, en tegen den vyand tenftryde trekken. Ondertuflchen was de weg, dien hy infloeg, om den Ifraëliten het juk van den halze te fchuiven , niet anders dan eene krygslift, die wel gelukte; eene krygslift, waar omtrent men wel zeggen mag, dat Gods buitengewoone Voorzienigheid zorge draagen kon, dat zy het bedoelde oogmerk trof, maar die, zo wel in haare oorzaak als derzelver uitwerkfelen , en ten opzigte van Gideon en ten aanzien der Midianiten, haaren grondflag hadt, in gewoone of natuurlyke omftandigheden; 't geen wyhier alleen toonen wilden. — David, de man na Gods hart, door Jehovah zeiven tot de Koninglyke waardigheid verheven, en, in deszelfs byzondere Voorzienigheid, zo menigmaalen, tegen de laagen zyner vervolgers befchut; voor welke wonderbaare befcherming de Koning,in zyne liederen,zyn ] dankbaar hart, zeerdikwils, uitftort; — diezelfde man heeft, meer dan eens , zyn leeven , door beleid , lift en geweld, gered , en alzo den weg tot de beklimming van Ifraëls throon gebaand : dat tevens onze bovengemaakte ftelling beveiligt. Ue oordeelkundige leezer kan, by deeze gelegenheid, meerdere gebeurteniflen van het Oude Verbond iu zyn geheugen roepen. '&\(\ 1 - '• '•
(*) Regt. ?. . . . .
(b) Price, gelyk boven bladz. 44.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. '2T$
den beroemden kerkvader (d), dat iets voor de Godheid te beuzelagtig, te veel moeite zy, en dat hy, om die oorzaake, niet op alles het oog kunne flaan, tekent eerder de verbyfterde zinnen van een Theologifch hoofd, dan den opgeklaarden geeft van een weldenkend Wysgeer. En zeer gemakkelyk zou een oordeelkundig Heiden zulk een Godgeleerd brein kunnen befchaamen (li). Om die reden kan de byzondere Voorzienigheid nooit ontkend worden,uit een beginfel van moeite oflaft, die, daardoor, der Godheid zoude opgelegd worden. Integendeel vooronderftelt de algemeene Voorzienigheid, gelyk wy die omfchreeven hebben, het gebruik van grootere magt. De fchikking van het verband der dingen; — alles in die orde en zamenftemming te plaatfen, dat eene byzondere werking noodeloos zy; — geene zwaarigheden tegen het voorgeftelde doelwit tuffchen beide te laaten koomen, ten zy die voorzien en daartegen de juifte hulpmiddelen verordend zyn, die, mede in dat verband weezende, op hunnen regten tyd, de noodige uitwerkingen doen; — grooter vermogen wéete ik my niet te verbeelden. Dit is grooter magt, dan dat God tuffchen beide koomen moet, om 't geen tegen zyne wyze oogmerken verrigt wordt, en waaromtrent hy niet zeker wift, of het al dan niet gebeuren zou, te verhinderen: en af te weeren. Maar wy begeeren niet lange te twiften, welk gevoelen, omtrent de Goddelyke Voorzienigheid gekoefterd, het gebruik van
meer-
(a) Hkrmymut. (b~) PliniuSx



ftré VERHANDELING OVER GODS
meerdere magt, aan de zyde des Allerhooogften, vooronderftelt. Het zou kunnen weezen, ftellen wy eens, dat de byzondere Voorzienigheid de meefte magt vereifchte, en dat nogthans het Goddelyke Weezen, in dit geval, niet goed vondt gebruik te maaken van die hoogfte magt, als zynde dit gebruik vlak aangekant tegens edeler en hooger volmaaktheden. Wy weeten, zonder dit voorbeeld buiten het oogmerk te trekken, in het menfchelyk leeven, den Herken, wiens handen het yzer verbreekt, maar die, voor het overige, log en onvernuftig is, met den zwakken, die alles, door wysheid en beleid doet, op de weegfchaal te zetten, en den balans na den laatften te doen overflaan. Het denkbeeld van magt en fterkte is zo groot, zo verheven niet als het denkbeeld van wysheid (a). Die de uitgebreidfïe magt bezit en die magt, zonder het beftier eener verhevener volmaakheid oeffent, zou wel alles kunnen doen, 't geen hy begeert; maar zo de wysheid deeze magt beftiert, zal hy alles, op de befte wyze, verrigten, en, in zommige gevallen, wel afftand doen, of van die magt-geen gebruik maaken, byaldien die befte wyze, daar door, niet kan bevorderd worden.
Nu; God ,het volmaakfte verftand bezittende, handelt, altoos, met zekere wyze inzigten,en, om die reden, kan hy zyne Wysheid, in het gebruik zyner ontzaggelyke Almagt, niet ter zyde zetten. En dit dan zo zynde,is het het werk der Wysheid,den kort-
ften,
(V) C. IFo/f, Redenhmd. Bedenk, over God enz., iftedeel, 6 II, § 1039.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID, SlJC
ften, maar ook den zekerften weg te neemen. En deeze is de kortfte en zekerfte weg, wanneer God alle dingen, in dat verband, en in die zamenften> ming plaatft, dat hy zeker zyn oogmerk bereiken kan. De eene of andere gebeurtenis, gefteld eens, dat in dit denkbeeld geene ongerymdheid lag, buiten die vafte verbintenis te doen gefchieden, en. eenen on? zekeren uitflag te doen bekoomen, die, in zo verre, ten opzigte van God onzeker was ; niet of zy al of niet kon gebeuren, (want men gelooft Gods befchikking omtrent gebeurlyke dingen, en die vooronderftelt eene kennis van dezelve,) maar of zy volftrekt gebeuren zal, zo en niet anders; — en daarop, naar maate zy uitvalt, door eene byzondere tuflchènkomfte, gewilfe maatregelen te neemen; dit zou overtollig weezen, en wysheid kan niets overtolligs doen. Een befchermer of regeerder van eenen ftaat zou niet noodig hebben, telkens., van maatregelen te veranderen en tuffchen beide te koomen., zo hy alles, in . eens, kon voorzien en afdoen, en, by den aanvang, zodanige maatregelen in ftaat was te neemen, die beftand waren tegen alle mooglyke magt, mitsgaders tegen alle mooglyke wyze, op welke die magt konde gebruikt worden, en die de grondzuilen van Staat konden doen "waggelen. Die verandering en die tusfchenkomfte zouden by den Vorft, niet alleenlyk, gelaaten worden uit een beginfel van laft en moeite, die aan dezelve verknogt waren, maar uit een beginfel van wysheid , om dat 'er volftrekt geene rede voor zou weezen; ten zy hy,- door de verandering in de wyze
Ee der



Onderzoek,waarom God, dooi de verfchillendeopenbaaringen , i'. tuffchen beide gekomen.
218 VERHANDELING OVER GODS
der maatregelen, dat gewigtig oogmerk bedoelde, om zynen onderdaanen des te beter te doen gewaar worden, dat hy den teugel der regeering in handen hadt. — En welk eene byzondere reden zou 'er aan de zyde der Godheid weezen, om zulk eene geduurige tusfchenkomfte boven eene algemeene Voorzienigheid te verkiezen ? Wie zou 'er nut van hebben ? Want de oordeelkundigfte voorftanders der byzondere Voorzienigheid (en met deeze hebben wy alleen de eer te verfchillen) het zy zy die byzondere werking van de wonderwerken onderfcheiden , het zy zy, daardoor, eene wonderdaadige werking verftaan, ontkennen de blykbaarheid der daaden, of de zekerheid der kenmerken , dat 'er eene byzondere Voorzienigheid plaats heeft.
En deeze aanmerkingen -helpen my op eene gedagte, welke men, wel degelyk , in het oog moet houden, en ons gevoelen, niet weinig, begunftigt,namentlyk; daar God, ter bevordering van 's menfchen gehik, zo als wy meenen aangeweezen te hebben, zich van middelen bedient, die in het eenmaal gelegde verband zyn opgeflooten, om dat eene onmiddelyke werking of tuffchenkomfte noodeloos zou weezen, was dan wel de geheele openbaaring, waren alle die wonderdaadige tuffchenkomften , waarvan wy berigt hebben , wel noodzaaklyk ? Stondt het in Gods magt niet, terwyl men oordeelt, dat "er zo veele redenen van wysheid moeten bygebragt worden, eer men Gods byzondere Voorzienigheid gelooven wil, die geheele tuffchenkomfte , door eene verfchikking van het verband , te voorkoomen? Kon God de beweegredenen



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. Ülp
tot Deugd en Godsdienft zo fterk niet gemaakt heb? ben, dat de menfchen dat gevaar niet liepen om af te dwaalen? of liever kon hy de kennis van hem en zynen dienfl:, langs die zelfde wegen, niet voortgeplant hebben , door welke men de kennis van andere zaaken bevorderd ziet? — Te zeggen, waarom God dc menfchen dus en niet anders gemaakt hebbe ; inzon* derheid niet genegen tot die afdwaalingen, welke men, in zodanig eene groote maate, befpeurt, zou ons in een gefchil van eenen verbaafenden omflag inwikker len,en eer men tot de befliffinge daarvan kwame, zouden 'er eenige andere dingen bepaald moeten worden; by voorbeeld; of die onvolmaaktheden en afdwaalingen , in haare natuur, wel zo kwaad en niet, zeer dikwils, de bronnen zyn van wezenlyk goed? — Wy laaten , derhalven , de menfchen, zo als zy zyn : en hebben , uit dien hoofde, op die gedagten te andwoorden , welke ons voorftellen; „ of niet de Aller„ hoogfte het oogmerk der openbaaring , de kennis „ en den dienft van den eenigen waaren God, buiten „ die wonderdaadige tuffchenkomfte, hadt kunnen be„ reiken?" Wy fchroomen niet,om hierop ja! te andwoorden. Maar; dat zelfde oogmerk zou, buiten die openbaaring, zo goed niet bereikt geworden zyn , of liever; daar was eene byzondere reden, waarom God, in die tyden, tuflehen beide kwam.
De meefte, ja ik mag zeggen alle menfchen, hoe verre in de verhevenfte kundigheden gevorderd, worden door hunne zintuigen, het beft, van de waarheid der Hemelfche zaaken overtuigd. Deeze zyn de weEe 2 gen



220 VERHANDELING OVER GODS
gen, door welke wy kundfchap bekoom en van alles» 'r geen in den kring der menfchelyke weetenfchappen vallen kan. De Wysgeer moge zich eens verbeelden, afgefcheidcn van al het zinnelyke of zigtbaare te weezen , en op een ftip van het Heel-al te ftaan, om over God en zyne Eigenfchappen te denken; zo dit denken al eens zo zuiver toegaat, en niet bewerkt wordt door den indruk, welken onze zintuigen van het beftaan eener opperfte oorzaak ontvangen hebben,, is dit edel voorregt voor eenen enkelen denker weggelegd r want het valt genoegzaam niemand te beurt. Ondertuffchen is de overtuiging, dat God de wereld beftiert en alle dingen, met de verftandigfte oogmerken , tot .zekere bepaalde einden doet afloopen , zo noodzaakelyk, als nuttigen trooftryk,voor het redelyk fchepfel. Zy is de bron van allen redelyken Godsdienft en het zekerfte behoedmiddel, om niet het edel gefchenk des' leevens , tot oneer van hem, die ons den adem in de neusgaten bliefch, te verfmaaden, by-. aldien den menfch een groot gedeelte der ondermaanfche rampen is ten deel gegeeven. Ook moge de juifte orde, die zich in hét gefchaapene voordoet, de byzondere zamenloop en uitkomft der zaaken iemand, die, alleenlyk, door het ligt der rede, onderfleld wordt kennis van God ontvangen te hebben, overhaalen tot het geloof in eene bewaarende en beflierende Voorzienigheid : de fchynbaare onvolmaaktheden, die zich, in de natuurlyke en zedelyke wereld, voordoen, de onvatbaarheid der menfchen, om de dingen, die buiten hunne zinnen vallen ?te begrypen, zullen hun zo veele : n: | s o3 be-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. "221
beletfelen weezen , om in dit hun geloof ftandvaftig te blyven. Zou nu de menfch dat gevaar van twyfelinge, omtrent de noodzaakelyke leer der Voorzienigheid , ontwyken, 't geen hy moeft loopen, zonder de hulpe van eene hoogere hand, byaldien hy , alleen, redenkavelde, al was het, dat de een of ander Wysgeer, door zyne befpiegelinge, dit onheil wift te ontfnappen, moeft de Godheid, zo veel eeuwen, den weg der openbaaring inflaan en gemeenzaam met de menfchen verkeeren , in die verfchillende betrekkingen van Vader, Vriend en 'Koning. God verrigtte voor dè oogen der menfchen daaden, aan welke zy geene kennis hadden; die hen verbaasden; om, 'door den diepen indruk, dien dat op de zinnen maakte, aan te wyzen, dat alles van hem afgedaald, dat hy de Heer der natuur en de beftierder van leevende, van redenïooze en redelyke, fchepfelen was. Deeze fterke werking op hunne zinnen en de gevolgen, welke zulks hadt, deedt hen het onwankelbaarfte geloof flaan aan Gods opperfte beftiering. En derhalven vindt men hier eene genoegzaame reden, waarom God,-nu en dan, tuffchen beide kwam. Maar ik moet nog meer zeggen. De verzekeringen, dat God, op zulk eene wyze, tusfchen beide gekomen is, en, door die tuffchenkomfte, getoond heeft de Heer en beftierder van alle? te weezen, zyn voortgeplant, door geloofwaardige getuigen;zelfs zeer algemeen, zo ras de zedelyke gefteldheid' der wereld gefchikt was, om die verzekeringen-, met een gewillig hart, te omhelzen: welke geloofwaardige getuigen hunne getuigeniffen, met blykbaare bewyzen, Ee 3 ge-



222 VERHANDELING OVER GODS
geftaafd hebben, tot dat een genoegzaam getal van menfchen, daarvan overreed zynde en geen belang hebbende , om het bedrog voort te planten , in ftaat waren deeze waarheid aan de nakomelingfchap over te leeveren. Deeze nakomelingfchap gevoelt, als 't ware, den diepen indruk, dien haare voorouders daarvan gehad hebben, by het leezen van de gefchiedeniffen der Voorzienigheid en haare byzondere werking. En zy is ten vollen verzekerd , dat dit gebeurd is; terwyl deeze volle verzekering de nood,zaakelykheid wegneemt, dat de Allerhoogfte, in deeze dagen, zich, op dezelfde wyze, den menfchdomme openbaare. Dit is eene voldoende reden, waarom God, in voorgaande tyden, met de menfchen gefproken heeft. Men kan zich geen middel verbeelden, dat zo goed in ftaat was om de bewooners der vroegere wereld in Gods beftiering over alles te doen gelooven; en zo dat oogmerk, langs dien weg, op de befte wyze, kon bereikt worden, was die tuffchenkomfte voor de Godheid, nog moeijelyk, nog ongerymd; wykende zy, evenwel, buiten dat fpreeken met de menfchen, zo min af van het verband der dingen als mooglyk was, gelyk wy boven getoond hebben. Deeze nuttigheid heeft de byzondere Voorzienigheid volftrekt niet. Zo het mooglyk zy, dat God de lotgevallen der wereld, buiten dezelve, beftiert, gelyk wy zogten aan te toonen, behoeft de algemeene niet voor de byzondere te wyken, om dat zy den menfch niet meerder beveiligt in het geloof aan Gods beftiering, dan de algemeene Voorzienigheid.
Want



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 223
Want de kenmerken der Goddelyke tuffchenkomfte, in onze dagen, grypen geen ftand, zo als boven gebleeken is. Het is dan wat al te voorbaarig, wanneer de geroemde Prke zegt; „ toegeftaan zynde,dat God, „ zedert de vaftftelling der dingen, flegts éénmaal, is „ tuflehen beide gekomen; zo kan 'er geene waar„ fchynlyke reden worden bygebragt, waarom hy „ zulks niet geduurig, en zo veel noodig is, zoude „ doen 00-" In de geduurige tuffchenkomfte , zo als wy meenen aangetoond te hebben, fteekt geene noodzaakelykheid. Zy zou , eerder , ftryden tegen de Goddelyke Wysheid, en zyner Alweetendheid weinig eers aandoen. Intuffchen ftaan wy, gereedelyk, toe , dat dezelve , zo veel plaats heeft, als noodig is. Want dit is door de openbaaring gebleeken.
Het vierde Deel.
Op dit alles koom ik nu eindelyk tot het vierde of laatfte deel deezer verhandeling , waarin ik, by wyze van aanmerkingen, die dit ftuk zullen af maaken , nog eenige tegenbedenkingen en zwaarigheden zal tragten uit den weg te ruimen.
De Goddelyke Voorzienigheid zo begreepen en Hetdenh, verklaard zynde, als men in dit ftuk getoond heeft,bidder
algemee-
kan ieder weldenkend menfch duidelyk begrypen, hoe ne Voorde byzondere Voorzienigheid of Gods geduurige tus-^^.
fchen-^
(d) Bladzyde 48.



Ts menfchen vry •werkzaamheden niet meer, zelj minder, dan hethe grip eenei byzondert Voorzienigheid.
224 ver.handeling over gods
fchenkomfte buiten 's Hemels beftier over alles gefloo'ten kunne worden, zonder dat het Goddelyk verftand iets ontfnapt, of deszelfs oogmerk ooit mislukt. Maar ;men zal, veelligt, vreezen, dat 's menfchen vryheid, door die verklaaring, eerder gevaar loopt te verdwynen, dan door de byzondere Voorzienigheid. By aldien onze verhandeling, bepaaldelyk, over 's menfchen vryheid liep, moeft ik ook, opzettelyk , bewyzen, dat, fchoon wy vooronderfteld hebben,.dat de vryheid gelegen was in het handelen na beweegredenen, die haaren grondflag, wederom, hebben in omftandigheden, niet afhangende van eene onbepaalde oorzaak , maar gegrond zynde in het verband der dingen, onze zelfswerkzaamheid in het gebruik maaken van die beweegredenen, de zaak is, waar door wy vry zyn, en zeer onderfcheiden van kunft tuigen en andere verfchynfels in de natuur, die volftrekt noodzaakelyk werken- Maar waar zou het einde zyn, by aldien men hiervan eenen aanvang maakte ? En is dit niet reeds afgedaan , door veele groote mannen , die den wysgcerigen leibnitz met eerbied noemen, en op deszelfs voetfpoor Gods eer, in dit geval, verdeedigen?(» — Nogthans bek enne ik, zeer gewillig, dat het 'er verre van af is, om, zeer gemakkelyk, by de verklaaring en ontwikkeling van Gods voorzienige werkingen , alle bedenkingen tegen 's menfchen vrye werk-
zaam-
(d) Hoe gaarne zouden veele minnaars van deugd en eene gezonde wysbegeerte uit dit voorftel over Gods Voorzienigheid eene andere vraag , wegens 'j menfchen vryheid, geboren zien! Zy laaten dit aan het welwikkend oordcel van Teylers eenvaardig Genootfchap aanbevolen.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 225
zaamheden op te loffen. Hier blyven ondoordringbaare geheimen 1 Ondertuflchen voldoet het hier, zo ik, met weinige woorden, aanmerke , dat onze begrippen, ten opzigte der Voorzienigheid gekoefterd, niet meer , zelfs minder, tegen de vryheid der menfchen fchynen aan te loopen, dan de denkbeelden van de byzondere werkzaamheid en geduurige tuffchenkomfte des Allerhoogften. Ik zeg; fchynen aan te loopen : als van oordeel zynde, dat de Hellingen van Gods algemeene en byzondere Voorzienigheid, beide wel ontvouwd zynde, ook beide zeer beftaanbaar kunnen weezen met de vrye bedryven van het redelyk fchepfel. Want, door het brengen van alle dingen in een zeker verband en zamenftemming, kon God de menfèhelyke vermogens en werkzaamheden in aanmerking neemen, (en wy moeten van deszelfs zedelyke regtheid ook vertrouwen, dat hy dat gedaan hebbe,) op dat de redclyke fchepfelen voorwerpen van belooning en ftraffen mogten weezen; en alle beweegredenen, die derzciver werkzaamheid in beweeging moeften houden, Averdcn zo gefchikt, als de toeftand van vrye weezens geheugde. — De geduurige tuffchenkomfte van God, welke, buiten twyffel, het gebruik van redelyke , zo wel als leeven- en redenlooze weezens, vooronderftelt, ten einde de onheilen af te weeren, die, door het misbruik der menfehelyke vryheid, ontftaan zyn, en welke, voortgaande, het Goddelyk oogmerk zouden dwarsboomen, die geduurige tuffchenkomfte vereifcht, ten zeerften, dat Gods Voorzienigheid de menfchen op eene onmiddelyke wyze, door beweeg-
Ff re-



22Ö VERHANDELING OVER GODS
redenen bepaale, welke, fchoon haaren grondflag niet zo zeer hebbende in het verband der dingen, nogthans op hun verftand of hartstogten, zo kragtdaadig, werken , dat zy niet nalaaten kunnen aan dat Goddelyk oogmerk te voldoen , 't geen zyne wysheid, in het gebruik dier menfchen, begeert te bereiken. Het voldoet niet, dat men zegge; dat deeze werking van Gods byzondere Voorzienigheid op de menfchen, flegts beftaat in eene wending der menfchelyke gedagten; niet in eene geheele verandering der gedagten ; dat God, by voorbeeld , flegts gebruik maakt van de goede of flegte voorneemens der menfchen , om andere dienfl doen of te benadeelen , door die goede of flegte gedagten te doen veftigen op. éénen of meerdere perfoonen, met welke Gods Voorzienigheid gewiffe oogmerken van belooning of ftraffen heeft. Want, om hier in niet te loor gefteld te worden , behoort dan de Goddelyke Almagt zorge te draagen, dat 'er zo veele beweegredenen zyn , om iemands aandagt op dat gewiffe voorwerp te veftigen , mitsgaders dat die zo fterk zyn, dat hy niet aan het wankelen gebragt kunne worden door beweegredenen , die een ander voorwerp in ftaat was te geeven ; eene vooronderftelling, die de werking van God op 's menfchen vrye bcdryven zo zeer noodig heeft, als de algemeene Voorzienigheid, ooit, hebben kan.
Maar laat ons verder vraagen ; zullen de gedagten van Gods byzondere Voorzienigheid onzen vryen wil, minder , door het verftand en de driften , laaten bepaald zyn ? Met één woord; zullen zy denzelven
vry-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 227
vryer, of, om beter tefpreeken, onverfchilliger doen werken ? Laat men ftellen, dat 'er zodanig een verband niet is , waarvan wy gewaagd hebben ; dat de menfchen tot de vryfte keuze en werkzaamheid verordend zyn ; ('t geen men wel vreeft, dat uit onze gedagten minder volgt,maar het welk'er nogthans zeker in ligt opgeflooten,) zo blyft het, immers, tog vaft, dat die keuze haaren grondflag heeft in voorkoomende zaaken, fchoon men geloove, dat die voorkoomende zaaken niet in ons gefbelde verband ftaan, waarom de Goddelyke tuffchenkomfte dan noodzaakelyk wordt. Is het niet uitgemaakt, dat 'er geene onverfchillige daaden zyn, en dat de verkiezing van iemand, om dit of dat te doen, haaren grondflag heeft in eene overhaalende beweegreden , door het ding, 't geen hem voorkomt, en waardoor hy zo en niet anders wil en handelt? — Dat men, derhalven, eens voor een oogenblik vooronderftelle, dat 'er geene ongerymdheid m ligge , dat den menfche zommige zaaken voorkoomen, die konden beftaan of niet konden beftaan, die als zonder eene vaftgeftelde oorzaak hem fchynen voor te koomen, zo maakt dit geene verandering in de bepaalinge onzer zedelyke werkzaamheden, of liever in die waarheid , dat we naar voorkoomende beweegredenen handelen. Die toevalliger omftandigheden (om zo te fpreeken) ftaan , in deezen opzigte, gelyk met omftandigheden, die in het verband ftaan en eene bepaaldere oorzaak (dat ik zo zegge) hebben | te weeten, dat zy op het verftand en de driften werken , doende , in dit geval, de oorzaak niets Ff 2 tot



228
VERHANDELING OVER GODS
De AlgemeeneVoorzienigheidbeloont en firaft, zi •wel, in dii leeven, al. de byzondere Voorzienigheid.
tot de zaak, maar dat ding zelve, 't geen des menfchen keuze bepaalt. . Welke begrippen men dan ook over Gods Voorzienigheid moge koefteren , en fchoon de Wysgeer, één van deeze gevoelens.toegedaan, en door eene welbedagte redenkaveling, by de ontleediging der zedelyke noodzaaklykheid, des menfchen vryheid willende verdeedigen , dit ftuk niet volkoomen , doorziet ; wy gevoelen inwendig beft onze vrj'heid, en dat gevoel verzekert ons, ten vollen, van de waarheid, dat wy voorwerpen van belooning cn ftraffe zyn.
Veelligt zal de volgende bedenking wat meerder knellen. Indien de Goddelyke Voorzienigheid niet geduurig, op eene byzondere wyze, werkzaam is, nog dikwils tuffchen beide koomt, hoe bereikt dan de Godheid haar oogmerk in het tugtigen of ftraifen van eenen perfoon of van een geheel volk? Vereifcht het geene byzondere tuffchenkomfte der Allerhoogften, om den Hemel als koper en de Aarde als yzer te doen worden , en de roede des verderfs te doen gevoelen aan éénen of meerdere, gelyk de omftandighedeh zulks vorderen? — Het natuurlyk kwaad, hoe hoog hetzelve geklommen zy, is eigentlyk geene van buiten aankoomende ftraffe, maar een natuurlyk gevolg van de gefteldheid der dingen, door den wyzen Schepper zo en niet anders verordend. In zyne uitwerkfelen wordt het, vaak, zo niet altoos , de grootfte zegen. Donder , aardbeevingen, onvrugtbaarheid, ziekten, fmarten — alle deeze dingen herftellen zich weder,fchoon zy op dat oogenblik, wanneer hunne woede het fterkIte is, der menfchelyke natuur eenen verbaasden fchok
gee-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 229
geeven, en hiaten de zegenrykfte voetftappen agter. De worm , die het gras afknaagt , en den .landman, vcrleegen doet ftaan, meft den grond, en geeft, in een ander jaar, eene dubbele inzameling. De nypende koude, die hier en daar het winterkoorn doet ftervcn en het leeven uit zommige boomen haalt, vernielt het menigvuldig ongedierte, maakt de aarde los, vrugtbaar, en de lugt zeer gezond. De vroome boer, omtrent 80 jaaren bereikt hebbende, verhaalt my met traanen van erkentenis in de oogen , dat hy , door 's Hemels zegen, ryk geworden is, in weerwil dat de runder-peft , de laatfte 40 jaaren, geduurig zyne opgevulde ftallen verwoeft heeft. — Ook zou de Opperheer, indien het waar was , dat hy tulfehen beide kwam of tulfehen beide koomen moeft , 0111, door zodanige verfchynfels, enkele perfoonen of een ganfch volk te ftraffen , de ftraffen niet zo algemeen , maar wat meer _ geëvenredigd na het begaane misdryf en de perfoonen,die ze verdienen, uitdeelen. 't Is wel waar, dat de misflagen der vroome zelve menigvuldig zyn, en datze daarom geoordeeld worden, behoudens Gods regtvaardigheid,te kunnen deelen in de rampen,de vermeende rampen , welke een ganfch volk, waaronder zy woonen , treft. Nogthans blyvcn 'er altoos zommige over, die Gods medelyden en verfchooning verdienen , en wy mogen, uit de ervarcnis en uit Gods goedheid afleiden, dat zy zouden verfchoond blyven, indien de opgenoemde onheilen den menfchen. als zekere ftraffen, door eene byzondere Voorzienigheid des Allerhoogften, overkwamen. God weet, in een en Ff 3 het



2$0 VERHANDELING OVER GODS
het zelfde land, de Ifraëliten van de plaagen der Egyptenaars te bevryden, en Hy zal geen tien regtvaardige in den vreeslyken gloed van Sodom laaten omkoomen.
Dan hoewel deeze opgenoemde verfchynfels van de gefteltenis der dingen afhangen, en, menigmaalen, in plaats van eenen vloek, eenen zegen mededeelen, zonder dat in dezelve eene byzondere tuffchenkomft plaats heeft, zal ik eene aanmerking maaken, die men, veelligt, niet verwagt hadt. Het natuurlyk kwaad is, zeer dikwils, een gevolg van het zedelyk kwaad, en, langs dien weg, wordt dat zelfde oogmerk van ftraffen bereikt, 't geen men anders aan eene byzondere Voorzienigheid meende toe te fehryven. De losbandige Jongeling, die reeds zyne eelfte kragten verfpild heeft, krygt eene fieepende ziekte. Wordt hy door dezelve in het graf gerukt, ontvangt hy eene regtmaatige vergelding: verryft hy van zyn leger , kan die opkomft hem tot beterfchap van zyne zedelyke gedragingen aanzetten , een ondergefchikt, zo niet het eenigft, oogmerk der Goddelyke Wysheid in het ftraffen van redelyke weezens. Worden wy , door hooge vloeden, door Aardbeevingen getugtigd, en hebben die, ten opzigte van het land, waarin wy woonen, al te vreeflyke uitwerkfelen gehad, om het zelve, in het vervolg, te zegenen; kan dit onze onvoorzigtigheid of onze al te groote weelde ons onder het oog brengen, dat wy niet beter waakten tegen de gevaaren, of die plaatfen niet verlieten, daar de natuur zo gefladig afwiffelt, of zo vreeflyk zich vertoont.— Ook kunnen die algemeene veranderingen, als onheilen



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 231
len en ftraffen aangemerkt, fchoon zegenryk in derzelver gevolgen, gelyk we boven aanmerkten, den onvroomen, in die oogenblikken, waarin zy der menfchelyke natuure, het fterkfte, aandoen, eene heilige vrees inboezemen, waardoor zy zich bekeeren. Telkens is 'er eene afwiffeling van aangenaame en onaangenaame omftandigheden, die wel het aangenaame des te fterker doet affteeken , maar in die tydftippen, wanneer het onaangenaame de overhand heeft, den geenen, wiens hart met boosheid vervuld is, tot eenen heilzaamen balzem ter geneezing'e dient. — Men kon hierop zeggen; dat, langs deezen weg, de ftraffen niet altoos in dit leeven , den geenen zouden treffen, die geftraft moeft worden; om dat 'er groove ondeugden gepleegd kunnen worden , die de opgenoemde gevolgen niet hebben. . Het zedelyk fehynt, niet altoos, het natuurlyk kwaad te veroorzaaken, en het gemoed van zommige perfoonen is zo verhard, dat zy, door de onheilen, welke henzelve of andere treffen, niet tot bekeering gebragt worden; zelfs niet tot opmerkzaamheid koomen. De dwingeland, de overweldiger zyner natuurgenooten, kan duizend rampen brouwen, en zich wagten tegen onmaatigheid of onvoorzigtigheid, zo dat hy, eigentlyk , niet geftraft wordt voor dit zyn zedelyk misdryf; met andere woorden; dat dit zyn misdryf geen natuurlyk kwaad ten gevolge heeft. Zonder my in te laaten tot het onderzoek van deeze ftelling, waarop, miffchien, vry wat te zeggen zou vallen, moet ik, alleenlyk, aanmerken , dat foortgelyk een geval dan gelyk zou ftaan
met



Wat men van het gebed te denken hebbe, indien
geene byzondereVoorzienigheidplaats beeft.
(V) Sherlock, bladz. ~i.
232 VERHANDELING OVER GODS
met hónderd andere in den weg van Gods byzondere of tuffchenkoomende Voorzienigheid. Want de voorftanders deezes begrips gelooven niet flegts, dat, in dit leeven, dikwils, geene evenredigheid plaats heeft tuffchen de ftraffen en de begaane euveldaad, maar ook, dat zommige goddelooze in het geheel geene boete doen voor hunne mistreden ; en men legt deeze onevenredigheid en ftraffeloosheid ten grondflage van een ge-evenredigder loon in een ander leeven. 1,. Tot hier toe is de voornaamfte bedenking tegen &q algemeene Voorzienigheid agtergebleeven. ,, Indien God, „ nu en dan niet byzonder werkzaam is en tuflehen „ beide koomt, is het gebed van den vroomen Chris„ ten, welk ons zo ernftig, in 'sHeeren woord, wordt „ aanbevolen, noodeloos en veragtelyk (a)". — Dat men het gebed als eene ongerymde, noodelooze en belaglyke pligtpleeging hebbe afgebeeld, wanneer 'er geene byzondere Voorzienigheid ware , is van daar gekomen, dat men meende, dat God, buiten dezelve , aan onze gebeden geene byzondere weldaaden verbinden kon; blyvendc dan onze omftandigheden in den zelfden loop ; en maakende de Allerhoogfte in den weg zyner Voorzienigheid volftrekt geene verandering. Ondertuffchcn. fchynt men vergeeten of'er niet om gedagt te hebben, welke voorwaarden men by het gebed altoos möet in het oog houden, en omtrent welke dingen men verzekerd kan weezen, dat de Opperheer ons hooren zal, al is het zelfs waar, -li : ' / sv <j •:>:•;. mm.. : '. dat? \



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 233
dat 'er eene byzondere Voorzienigheid is. En die bepaalingen in aanmerking genomen zynde , zouden de voorftanders der byzondere Voorzienigheid werk hebben te beletten , dat zy, die zich, volftrekt, tegen het gebed en deszelfs nuttigheid aankanten, ook hunne Godsdienft-oeffening in een ongerymd en veragtelyk ligt vertoonden, gelyk de ervarenis wel aangeweezen heeft. Laat my dan die voorwaarden en die bepaalde zaaken eens een weinig ontvouwen, en men zal dan bevinden, dat de pligt des gebeds even nuttig blyve, of men eene algemeene dan eene byzondere Voorzienigheid gelooft, en, in het één geval, niet gewigtiger dan in het ander gerekend kunne worden.
Raadpleegen wy met Gods woord en de ondervinding , zo zal ons geleeraard worden, dat men om tydelyke voordeden , gelyk rykdom , eer en aanzien, in zeer algemeene woorden en met dc allerdiepfte onderwerping aan Gods heiligen Wil, moet bidden, om dat die beft weet '.t geen voor ons dienftig is. — Dat zelfde woord en die zelfde ondervinding zeggen ons, dat wy , al is ons gebed nog zo vuurig, deeze aardfche voorregten nimmer verkrygen zullen, of wy moeten allen vlyt,naarftigheid en voorzigtigheid gebruiken, en ons, in zekeren kring, bevinden, waar in de weg tot dat aanzien, tot dien rykdom en tot die eer., een enkel geval zomtyds uitgezonderd, open ftaat. Laat men nu de allerbyzonderfte Voorzienigheid gelooven hierin te beftaan, dat de Godheid , gelyk Jupiter ons verbeeld wordt, zonder juift te letten op het natuurlyk verband der dingen,haaren overvloed van aardfche zegeningen uit-
Gg ftort,



234 VERHANDELING OVER GODS
ftort,en dien, na willekeur, deezen mededeelt en geenen onthoudt, of aan de vuurigfte fmeekingen verbindt; dit geloof zal voor het bovengenoemde, 't geen ons de Heilige Schrift en dc ondervindig leeraaren, moeten wyken. Ook zullen die bepaalingen en voorwaarden des gebeds niet minder worden, wanneer men met zommige van oordeel is, dat die plaatfen der Heilige Schrift, waarin eene volftrekte verhooring des gebeds, om het een of ander tydelyk goed, beloofdt wordt, mitsgaders die gebeurteniffen der gewyde bladeren, die dit beveftigen en ons leeren, dat het gebed van zommige heilige mannen, om de eene of andere aardfche zegeninge, of om eenig ongeluk, ter benadeelinge van Gods vyanden , verhoord is , tot die wonderdaadige tydperken der Goddelyke openbaaringe gebragt moeten worden, in welke God, door zynen Heiligen Geeft, die luiden aanfpoorde, wanneer en om welke zaak zy bidden zouden, kunnende zy dan verzekerd zyn, dat hun gebed verhoord zou worden , om dat God voor hadt, om den wille der openbaaringe, hunne begeerte te voldoen. Dit laatfte is zeer uitvoerig en overfchoon beweezen in een ftukje , dat ten opfchrifte heeft: Proeve over het Gebed, zo ver de Chrifielyke Geloofsleer hetzelve in overweeginge neemt, in i deelen,1778; een werkje, 't geen de overweeging en aanpryzing van alle verftandigen verdient, en waarvoor wy den ongenoemden fchryver onzen dank betuigen.
Met wat minder bepaalinge fchynt de verhooring van onze gebeden, om de eene of andere geeftelyke weldaad; by voorbeeld, de vermeerdering van Godsdien-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 235
dienftige kennis, de vergiffenis onzer zonden, Gods onderfteunende genade en wat dies meer zy, beloofd te weezen. Dan zo men redelyk en fchriftuurlyk over het Euangelie en deszelfs heilgoederen denkt, en raadpleegt met de ondervinding van godvrugtige en verftandige Chriftenen , blykt het , wederom , dat die fmeekingen om kennis, de kwytfchelding van onze euveldaaden, en 's Hemels byftand niet verhoord worden , ten zy men, met allen yver, onzen geeft in Godsdienftige kundigheden oeffene, de wegen des heils infla, en geftadig de opregte voorneemens neeme , om den Heere welbehaaglyk te leeven. — Het aangevoerde dient, om te toonen, dat, in weerwil van het geloof , in eene byzondere of geftadig tuffchenkoomende Voorzienigheid , onze gebeden zeer bepaald en voorwaardelyk zyn, en, eigentlyk, wat derzei ver verhooring aanbelangt, gehegt worden aan zekere middelen, die God , in den gewoonen of buitengewoonen weg van deszelfs Voorzienigheid , zo 'er eene openbaaring bykoomt, onveranderlyk, vaftgefteld heeft, om de menfchen te helpen, en te onderfteunen. En het is niet, dan in eenen zeer oneigentlyken en zeer afgelegen zin, byaldien men zegt, dat de Opperheer aan onze gebeden als gebeden zekere weldaaden verbonden heeft; zo dat, in dit opzigte, de erkentenis eener byzondere Voorzienigheid de gebeden der vroome menfchen niet gewigtiger fchynt te maaken, dan het geloof in eene algemeene Voorzienigheid. — Nu zal ik, met weinige woorden, aanwyzen, dat, fchoon het ééne gevoelen omtrent de Voorzienigheid de waardy Gg 2 des



236 VERHANDELING OVER GODS
des gebeds niet hooger doet klimmen , dan het ander , het gebed evenwel nuttig en noodzaakelyk blyve, fchoon men Gods beftier algemeen begrypen moge.
Het verzoek of de bede is flegts een klein gedeelte des Gebeds. De lof en dankzeggingen beflaan in het zelve de grootfte, de voornaamfte plaats. En dat de erkentenis van Gods Opper-Heerfchappy, deszelfs onderhouding en wyze beftiering, de hartgrondigfte dankbetuigingen voor zo veel onverdiende zegeningen, door eene onmiddelyke aanfpraak aan onzen Hemelfchen Vader opgezonden, den gezegendften invloed op wezentlyke Godsvrugt hebben, en de edelfte verrigtingen zyn voor den Chriften, is door veele groote mannen, zeer fchoon , beweezen (?/). Maar de leevendige indruk van dit alles , door dankbaarheid en lofzegging aan den Allerhoogften verkreegen , wordt nog fterker door dat gedeelte des gebeds , welk het verzoek of de bede genoemd wordt, en hoe meer zelfs die bede gefplift wordt, hoe kragtiger de overtuiging kan worden, dat 'er niets zy , of wy ontvangen het van den milden geever van alles , en deszelfs vaderlyk beftier. Nog meer; het verzoek of de bede om 's Heeren dierbaare zegeningen, betrcklyk onzen tydelyken of geeftelyken toeftand , zal ons juift in de regte gefteltenifle brengen, om die dingen, waaromtrent wy ons verzoek bepaalden, volgens den gewoonen loop der natuur, te verkrygen. De vroome
huis-
(o) Jerufalem, Sherlock, Price, Pat rik en%.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. '1^
huisvader, wel önderweezen van zynen godsdienftigen pligt, en, daarom, bewuft dat Gods zegen zynen naarftigen arbeid volgen zal, moet, zo dikwils hy met zyn gantfeh gezin, ootmoedig, de kniën buigt en den' Alzegenaar om zyn daaglyks brood bidt, door die godsdienftige aandagt getroffen, en tot alle naarftigheid worden aangefpoord , welke aan de verhooring zynes gebeds het volle beflag zal geeven (a). De godvrugtige ziel, daaglyks , yverig fmeekende om een rein hart en de kwytfchelding der zonden, en wel onderrigt van de voorwaarden des heils, zal, door de duidelyke herinnering, welke die godsdienftige pligt haar van derzelver verpligtinge geeft, zich aan weinige misflagen fchuldig maaken, en, zo doende, de geregeldfte hartstogten en den zuiverften wil erlangen. Ook kunnen wy, fchoon geloovende in Gods algemeene regeering, die, zo als wy aanweezen, met de allerbyzonderfte Voorzienigheid beftaanbaar is, in algemeene of bepaaldere woorden, begeeren, dat het der Goddelyke Wysheid behaagen moge, in den gewoonen weg van haar beftier , ons alle die dingen, die wy behoeven , te doen toekoomen, en daarvan , ten onzen nadeel, niet af te wyken , door eenen buitengewoonen weg,dat is,door een wonderwerk; overmits God daartoe, altoos, de magt blyft bezitten. Het is 'er dan zeer verre van daan, dat, door de erkentenis van
Gods
Qa) Zou dat de reden niet weezen , waarom de Heilige Schrift, zo flerk, op de regte gemoedsgefteldheid, die by het gebed vereifcht wordt, aandringt, om dat dezelve ons, natuurlyk, die dingen doet verkrygen, waarom wy bidden 3 €n waarom de Heilige Bladeren ons vryheid geeven, dat wy bidden mogen?
Gg 3



23$ VERHANDELING OVER GODS
Gods algemeene Voorzienigheid , de nuttigheid en noodzaakelykheid des gebeds vervallen zou.
Ziet daar, Geleerde en Eerwaardige Heeren! Uwe Vraag, zo ver ons oogmerk ging, beandwoord. Wy waardeeren Uw oordeel en zien hetzelve , met het grootfte verlangen, te gemoet.
WYSHEID DOET NIETS OVERTOLLIGS.
VEPv-



VERHANDELING
TER BEANTWOORDINGE DER
V R A A G E:
ZTN'ER GOEDE BEWTZEN VOOR EENE BTZONDERE VOORZIENIGHEID VAN GOD INDE REGEERING DER WERELD? ZOO JA: ZTN'ER KENMERKEN, WAARAAN MEN DE WERKINGEN DEEZER BTZONDERE VOORZIENIGHEID VAN DIE DER ALGEMEENE KAN ONDERSCHEIDEN? EN, WANNEER EINDELTK ZULKE KENMERKEN NIET TOEGESTAAN WORDEN, KAN DAT, IN HET BEGRIP DER BTZONDERE VOORZIENIGHEID, EENIGE Z WA ARIGHEID MAAKEN?
DOOR EENEN ONGENOEMD EN
S C H R Y V E R.






Bladz. 241
VERHANDELING
OVER GODS BYZONDERE
VOORZIENIGHEID.
WeL-EeRWAARDE , ZEER GELEERDE HEEREN1.
Ik zal, ter beantwoordinge uwer voorgeftelde vraage, raakendede leer der byzondere Voorzienigheid, U de gefprekken en briefwilTelingen , welken ik met drie myner Vrienden over dit onderwerp gehouden heb, mededeelen. Ik verkies die wyze van voordragt, om dat dezelve miffchien eenige verlevendiging zal uitwerken in een onderwerp, 't welk uit eigen aart afgetrokken is, en den geeft ligtelyk vermoeit; het begin fchynt in den eerftcn opflag niet regtftreeks met het oogmerk uwer vraag verbonden; dog ik denk dat het, by nadere befchouwing, blyken zal, dat de bedoelde waarheid, dus uit de eerfte beginzelen opgehaald, zig duidelyker vertoonen zal.
Eerste Afdeeling.
Verbeeld U eenen jongman van een goeden inborft, met uitmuntende zielsvermogens befchonken, met veele kundigheden verrykt, maar die,tot nog toe, zig
Hh nooit



242 Verhandeling over gods
nooit met ernftige befchouwingen van God of Godsdienft hadt bezig gehouden; verbeeld U denzelven pas uit eene allergevaarlykfte krankte herfteld, op deze wyze te hooren redekavelen; want het is uit het eigen papier, waarop hy zyne godsdienftige overdenkingen opfchreef, dat ik dezelve mededeele.
Zie daar my dan aan dat akelig lot ontfnapt van te fterven, zonder aan de oogmerken van myn beftaan gedapht te. hebben ! Dank zy U deswegen, o myn God, wien ik naauwlyks als myn God en weldoener erkend, heb! Helaas! aan zinnelyke geneugten gekluifterd, verhefte nryne ziel zig nooit naar den oorfprong van alle de zegeningen, die ik genoot; ik floot myne oogen voor den luifter uwer heerlykheid , die zig allerwegen in uwe gewrogten vertoont;. ik floot myne ooren voor de ftem van 't geweten , die my meermaalen myne ondankbaarheid verweet. Thans befchouwt myn verbaasde geeft U in uwe geregtigheid en goedheid;in uwe verfchrikkingen en genade.. Thans doet gy U in uwe magt en liefde aan myn fidderend harte voelen. Ja myn hart werkt met. myn verftand mede., om my tot mynen ontzaglyken , maar gunftryken, Maaker op te leiden; op te lciden[tot dien God, die, my uit den doode herroepen hebbende, zekerlyk verlangt my verdere liefde-blyken te bewyzen, zo ik dezelve flegts niet weder ondankbaar verwerpe.
§. i.
Maar is myn befluit niet te voorbaarig? Zou God zig met de zaaken dezer wereld, zou hy zig met my, geringen aardworm, bemoeijen ? En geeft de rede, geeft
een



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 243
een verftandige Godsdienft, my inderdaad genoegzaame bewyzen aan de hand, waarop ik myn vertrouwen in dc vadeiiyke Voorzienigheid des Allerhoogften veilig kan veftigen? Ja gewifielyk! De eeuwigïcvende, de oneindige, de volmaakt'wyze en goede God is de vrywerkende ooi-zaak van alles wat buiten hem beftaat. Hy heeft het Heelal voortgebragt. Want hoe komt het anders in wezen? Daar kan geen uitwerkzel zon. der oorzaak zyn , het niets, kan niets voortbrengen. — Eene eeuwige reeks van toevallige wezens, geen van welken , afzonderlyk genomen , eeuwig is; eene oneindige opvolging van zoonen zonder eenen eerften vader ; eene geduurige toevoeging van jaaren zonder een eerfte jaar, is; eene tegenftrydigheid in de uitdruk* kingen zelve. — Het geval is een loutere klank zonder zin, eene daadelykheid zonder grond , een beftaan zonder reden. Het kan, zo men daar een denkbeeld aan hegten zal, niets anders betekenen, dan onverwagte uitkomften van onbekende oorzaaken. Ik moet derhalven tot het befluit komen, dat 'er van alle eeuwigheid af een Wezen, door eene noodzaakelyke kragt zyner natuur, heeft beftaan, 't welk zyn oorfprong aan geen ander Wezen kan verfchuldigd zyn, eiv't welk, zonder tegenftrydigheid, niet als afwezig , of niet beftaande , kan begrepen worden; en dat Wezen, die God, heeft het Heelal, heeft de Wereld, heeft my, gefchapen.
Maar wat kan Hy in de fchepping bedoeld hebben? De oorfprong van alle heil, niets voor zigzelven behoevende, wilde den luiftcr zyner volmaaktheden Hh 2 aan



244 VERHANDELING OVER GODS
aan redelyke fchepfelen vertoonen ; wilde alle zyne fchepfelen, naar hunnen aart, gelukkig maak en. Die beide bedoelingen loopen van zeiven zamen. 't Waren niet flegts zyne magt en grootheid , maar ook zyne wysbeid en goedheid , die zig in al het gefchapene vertoonen, 't waren zyne gunfï en liefde, welke alle zyne fchepfelen ondervinden moeiten ; ja de Heere moeit tkm allen goed zyn,en zynebarmhertigheden moejlen gaan over alle zyne werken. Maar nu'die zelfde oogmerken moeiten den algenoegzaamen dan ook bewegen , om zyne liefderyke zorg over dezelve te blyven uitltrekken. Hoe ! zou de opperlte kunftenaar zyn werk zo wuft verwaarloozen , zou de eeuwige wysheid en goedheid onverfchillig worden voor de orde van 't Heelal, waarin hy den luilter zyner volmaaktheden zo heerlyk heeft verlpreid? Onverfchillig worden voor 't geluk zyner fchepfelen-, welken hy in wezen bragt om hen gelukkig te maaken ? Zou hy onze wereld, zou hy zo veele andere werelden fcheppen, om dezelve vervolgens in 't wild te laten tuimelen? Neen, de ftem der rede verheft zig in myn binnenlte; de Heere regeert.
i *
En werwaards ik myne oogen wende, ik zie inderdaad de blyken zjmer geduurige zorg over de werken zyner handen. Ik zie allerwegen niet flegts eene wyze fchikking, maar ik zie eene ftandvaftige orde heerfchen; alles gaat met de uiterlte geregeldheid, alles, zelfs in 't midden der heerlykfte pragt, met eene wyze zuinigheid toe. Niets gaat in 't Heelal verloren:
de-



BYZONDERË VOORZIENIGHEID. 245
dezelfde ftof, die 'er van den beginne was, is 'er nog. God roept yder ondeelbaar deeltje , om zo te fpreken, by name ; hy plaatft het daar het wezen moet, geen derzelvcr wordt vermift. Alles is in geduurige beweging , maar alles beweegt zig naar het meetfnoer der Goddelyke Almagt en Wysheid; alles is werkzaam; maar alle kragten in 't ganfch Heelal zyn nauwkeurig afgewogen; defnelheid, de inhouden, de betrekking der deelen tot malkanderen en tot het geheel, alles wordt met de uiterfte geregeldheid onderhouden. — Ik zie niet flegts de hemelfche lichaamen zig op bepaalde tyden vertoonen; ik zie niet flegts de planeeten om de zon, en de wagters of maanen om de planeeten in afgetekende loopbaanen rollen ; ik zie niet flegts de taaningen van onze zon en maan , maar zelfs die van Jupiter en Saturnus, en hunne maanen, door onze ftarrekundigen by dag en uur en oogenblik voorzegd, en die voorzeggingen door de uitkomft nauwkeurig bewaarheid ; ik zie deze verwonderlyke orde in 't groot Heelal niet flegts onveranderd voortduuren, maar ik zie ook op onze wereld in 't byzonder eene orde van oorzaaken en uitwerkfelen, die malkanderen met afgeperkte kragten opvolgen, ik zie alle dieren, alle wezens , in alle eeuwen , in gelyke omhandigheden, dezelfde blyven. De Kolofien der dierlykè wereld, de Olyfant, de Rhinoceros, de Hippopotamus zyn in dezelfde landen nog, die zy voor duizend jaaren waren; de mindere viervoetige dieren, de Vogels, de Viflchen, de gekorvenen zelve , zyn even weinig veranderd; yder Puccron van bonnet, yder Hh 3 p°-



246 VEPvIIANDELING OVER GODS
Polypus van trembley of needham,yder Zaaddiertje zelfs van leeuwenhoek of spalanzani, heeft dezelfde ledemaaten , dezelfde bewegingen , hetzelfde beftaan; yder Tor van de reaumur of rösel komt nog met dezelfde verwonderlyke kunftwerktuigen uit haar tonnetje te voorfchyn ; yder Kapél van Juffrouw merian fchittert nog met dezelfde fchoone koleuren en falbelaas; yder Mug pronkt nog met dezelfde pluimen en vederboflen. Alle planten groeijen.nög als zy in den beginne groeiden. In 't harte der aarde zelve, houdt nog dezelfde geregelde werking aan, en de metaaien en mineraalen zyn nu hetgeen ons de vroegfte blyken leeren, dat zy altyd gcweeft zyn; ja alles, tot de kleinfte oorzaaken en uitwerkfelen toe, loopt nog op yder punkt des tyds, in yder gedeelte van de ruimte, ftandvaftig zamen, om dezelfde orde in het geheel en in alle de deelen te onderhouden, en te regt mogt een verheven dichter vragen. M'apprendrez vous jamais, par quels fubtils refforts Leternel artifan fait vegeter les corps? Pourquoi Fafpic affreux, le tigre, la panthere N'ont jamais adouci leur cruel' caractere? Pourquoi, reconnoiffant la main qui le nourrit, Le chien meurt en lechant le maitre qu'il cherit. Uou vient, qu' avec cent pieds , qui femblent inutiles, Cet infecte tremblant traine fes pas debiles ? Pourquoi ce ver changeant fe batit un tombeau, S'enterre, et reffuscite avec un corps nouveau, Et le front couronné, tout brillant d'etincelles, S'elance dans les airs en dep/oyant fes ailes.
Ver-



byzondere voorzienigheid. 247
Vertoont dit alles een tuimelend Heelal zonder bellier? Eene warrelwereld zonder zorg? Neen, eer zal ik gelooven, dat een orlogie van graiiam of harrison zonder veer kan lopen , dan ik my overreeden laat, dat zulk eene verbaazende huishouding, als die der wereld, zonder beftiering, in ftand blyve, en dat zo oneindig verfchillende bewegingen, en ftrydige bedoelingen, zig van zelve tot één punt vereenigen. Nogmaals derhalven; de heere regeePvT , en regeert alles; en ik, hoe klein ik wezen moge, leef onder zyne gunftryke Voorzienigheid; want de geringfte, zo wel als de verhevenfte, wezens hebben hierdoor alleen, om dat zy het beftaan van God ontvangen hebben, eene foort van regt, laat ik het een genade-regt noemen, op zyn opper-toezigt. Wees dan geruft myne ziel; vertrouw op God, en gy zult niet wankelen in eeuwigheid. „ o Groote en genadige Al„ beftierer, myn Weldoener, myn Vader; ik ken, ik „ erkenne u, voor de eerfte reis van myn leven!...." Hier heeft myn vriend my naderhand betuigd, dat hy zonderlinge aandoeningen ondervondt; eene trilling, welke hy niet befchryven konde, maar die zyne ganfche ziel met vrees en liefde voor zynen Maaker vervulde ; eene verbyftering die hem bekoorde; eene vernedering die hem ftreelde; eene kleinheid die hem verheftede; een ontzag dat zyn vertrouwen vergrootede, en eene vermenging van gewaarwordingen, die alle in meerdere geruftheid uitliepen, en hem in eene gefteldheid van geeft bragten, welke hy voor geen aardfch vermaak zou hebben willen ruilen.
twee-



248
verhandeling over gods
Tweede Afdeeling.
Dit alles wierdt ontydig afgebroken door het bezoek van een zyner voorige makkers , die hem naar de oorzaak zyner geroerde zielsgefteldheid vroeg, en aan welken hy zyne befpiegelingen mededeelde.
§• i.
Gy trekt voorbaarige befluiten , fprak deze , en legt den Albeftierder geen geringen laft op, met zo veele kleinigheden zyner zorge aan te bevelen ; zyt gy de bekende verzen van den wysgeerigen digter lucretius vergeten
Omnis enimper fe Divum natura necejjeji Inmortali cevo fumma cum pace fruatur, Semota a nojlris curis, fejunctaque longe; Nam privata dolore omni, privata periclis, lp fa fuis pollens opibus, nihil indiga noftri, Nee bene promeritïs capitur, nee tangitur ira (a). Doch laat ons Lucret'ws daar laten; gy hebt de Poefes van den grooten frederik van Pruiffen in uwe Bibliotheek ; zie daar het eerfte deel; ik zal u eenige trekken uit de Epitre a Maupertuis voorlezen ; die Epitre bevat alle de aanmerkingen welke de Latynfche digter tegen eene byzondere Voorzienigheid heeft voorgedragen,bevat 'er meer, en ftelt dezelve op veel bevalliger wyze voor. „ Neen , verheven Maupertuis /
„ de
Ca) Lucretius i. 57—62.



B Y Z 0 ND ERE VOORZIENIGHEID. 249
„ de Godheid ftrekt haare Voorzienigheid niet uit „ over yder afzonderlyk fchepfel, maar alleenlyk over „ de foorten. — Yder Wezen heeft zyne vaftgeftel„ de wetten, en yder Wezen volgt dezelve. — De „ aardfche, de hemelfche, lighaamen worden alle door ,, hunne foortelyke zwaarte, wy worden door onze „ driften, bepaald; driften die ons beurtelings ver„ maaken en martelen; die ons van onze medemen„ fchen doen beminnen of vervloeken; die ons tot „ helden of monfters maaken; maar die, met eene „ wyze hand onder het menfchdom verdeeld , alle „ zamenlopen om de wereld in dien ftaat te houden, „ waarin zy is en blyven zal, zonder dat God zig „ daar verder mede bemoeie. Het groote is zyne „ taak, de oneindigheid zyn gebied; en, doof voor „ het geroep van een dom gemeen, geruft dat de „ natuur zyne algemeene bevelen tot het minfte ftip„ je zal ter uitvoer brengen, verlaagt hy zig niet om „ de dwaaze wenfchen van yder fterveling te hoo„ ren, veel min te vervullen. — Wat ons goed, wat „ ons kwaad, moge voorkomen, behoort eveneens „ tot het algemeen bewerp; — Een menfch , een „ land of ftaat zelf, is een ondeelbaar deeltje in 't ,, Heelal, en God ziet met dezelfde onverfchilligheid „ eén wereld vergaan als een waterbelletje barften, een „ Alexander fneeven, als een haft vliegje nedervallen. „ — Houd dan op zwakke fterveling u zeiven als een „ byzonder voonverp der Goddelyke oplettendheid „ aan te merken, en leer eindelyk u te befchouwen als „ een deel van't Geheel, waarin gy verzwolgen wordt."
Ii De



250 VERHANDELING OVER GODS
De gewaande Philofooph verliet myn vriend met een fchuldig genoegen over zyne ingebeelde zegepraal. De deugdlievende jongman verfchrikt; zyn hart, dat zig nog kort te vooren zo vryelyk opende , krimpt in, fluit toe, nu hy zig van den liefelyken trooft , dien een redelyke Godsdienft hem zo vriendelyk aanboodt, plotfelyk verftooken ziet. „ God heeft dan , zugt „ hy met eene bittere weeklagt uit, God heeft dan „ flegts algemeene wetten aan 't Heelal voorge„ fchreeven zonder elk zyner fchepfelen in 't byzon„ der in aanmerking te neemen! Het is hem onver„ fchillig, hoe het met de Individu's afloope , zo het „ geheel flegts in wezen blyve! Hy heeft derhalven „ nooit om my gedagt! Ik ben geen voorwerp zyner „ zorg! Alle leed kan my dan ten allen tyde wedeiv 11 vaaren, zonder dat ik eenen helper hebbe. Helaas l „ Een fpeelbal van blinde oorzaaken en uitwerkze'„ len , moet ik , met zulk eene wreede wysgeerte, "'zonder God, in deeze wiffelvallige wereld leven!
„ En namaals ach! Dit denkbeeld is afgrys-
„ lyk; ik moet de waarheid dier akelige leer nader " onderzoeken. Helpmy, omyn God!" boezemt hy vuurig uit; „ help my, zo myn geluk u waarlyk ter „ harte gaat, in dit gewigtig onderzoek; met het welk „ al myne ruft in het tegenwoordig, myn heil in een „ toekomend, leven, ftaat of valt." Dit kort gebed verwarmt zyne borft, een ftraal van licht breekt door, de hoop wordt herboren, en derede herneemt haare kragten.
§. 2. Wat



byzondere voorzienigheid. 25I
Wat wil het zeggen, vroeg hy zigzelven, dat God flegts het algemeen, niet de byzondere deelen, gade flaa? Is het algemeen niet eene verzaameling van alle de deelen? En moeten derhalven alle de deelen niet in't byzonder gekend , alle derzelver kragten in 't byzonder gewoogen, gemeeten, berekend zyn, eer de orde van 't Heelal kon vaft'gefteld worden? Ik zie, by voorbeeld, allerwegen in de wereld twee tegenftrydige werkingen , die malkanderen, van den beginne af tot heden toe , nauwkeurig opwegen , die der voortteeling namelykender verdelging; pope heeft my meermaalen op dat denkbeeld gebragt, zonder dat ik het toen agtervolgd heb.
See dying vegetables life fuftain,
See life dijfolving vegetate again;
AU forms that perish other forms fupply,
By turns we catch the vital breath and die. (d) Die kragten nu der voortteeling en verdelging, begryp ik klaar, dat, om malkanderen,in alle planten en gewaffen, in alle dieren en infeften , in alle fchepfelen, met één woord, die in de lugt, die op of onder de aarde, die in de wateren, leeven, nauwkeurig op te wegen, en dat niet flegts voor één geflagt, voor één land, voor één bepaalden famenloop van omftandigheden ,maar voor alle eeuwen en landen, voor alle mogelyke toevallen en omftandigheden, op het allernauwkeurigft moeten berekend zyn, en dat wel tot de
ge-
(a) Pope Efay on Men Epit. ÓLjm£< 15—18.
li 2



552 VERHANDELING OVER GODS
geringfte kleinigheden toe; dewyl die kleinigheden de eenige data zyn, waaruit de groote rekening kan worden opgemaakt, even als het facit y of de gezamenlyke hoeveelheid van eene groote fomme, uit verfcheiden mindere fommen beftaande, niet bepaald kan worden, zonder alle de byzondere fommen te zien en te addeeren; even als een Mechanicus geen konftwerktuig kan vervaardigen, zonder elk der raderen en veeren afzonderlyk te zien, en derzelver werking vooraf nauwkeurig te berekenen. Alles is in het Heelal, even als in de geaddeerde fommen, even als in verwonderlykfte kunfbftukken , verbonden ; alles hangt famen, en yder uitwerkzel wordt eene oorzaak op zyne beurt. Yder afzonderlyk fchepzel derhalven, yder dier, yder menfch , moet afzonderlyk geteld, en in alle zyne omftandighedcn en betrekkingen vooraf befchouwd zyn. — De planten , 'de dieren , de menfchen worden niet by foorten of Maffen geboren; zy £terven even weinig by foorten of klaffen; zy leeven en fterven elk hoofd voor hoofd, en zy beginnen te leeven, of houden op te beftaan, op dat oogenblik, op die wyze,op die plaats, door die oorzaak en, als de zamenlopende ftaat der wereld, waarmede elk hunner afzonderlyk verbonden is, waarop elk een afzonderlyken invloed heeft, medebrengt, of liever als de opperfte Wysheid voorzien en berekend heeft.
% 3-
Maar daarenboven wat willen die uitdrukkingen van geflagten, van foorten zeggen ? Is 'er wel zo iets als
foort ?



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 253
foort? Is dit niet flegts eene wyze van befchouwen, uit de zwakheid van ons verftand herkomftig? My dunkt, ik zie dit verwardelyk, zonder het my zeiven te kunnen ophelderen \ ik zal myn ouden vriend gaan raadpleegen.
Hy kwam by my, hy deelde my zyne overdenkingen mede, en ik ontwikkelde zyne laatfte gedagte verder op deeze wyze.
Gy hebt gelyk, zeide ik, de natuur fchept Individu's, geene foorten, en daar is zelfs zo iets als foort niet in wezen. Maar dewyl wy ons flegts weinig onderfcheiden denkbeelden tevens vertegenwoordigen kunnen , zo gebruiken wy, om een grooter getal te bevatten, en aan malkanderen mede te deelen, een konftgreep, min of meer van- dien aart als de Wilden langs de rivier der Amazoonen , waarvan de Heer de la condamine berigt, dat zy, een getal boven drie of vier moetende aanduiden, naar hun hoofdhaair wyzen; om te kennen te geven, dat hetzelve'te groot is, dan dat men daar eene onderfcheiden bepaaling van zou kunnen maaken. Zodra wy. verfcheiden onderwerpen onder één hoofd betrekken, en gelykelyk aan anderen mededeelen, maaken wy daar een algemeen, verward, begrip van, en drukken het uit met een woord, dat wy, van onze jeugd af, genoegzaam leeren verftaan, om 'er ons mede te behelpen, doch dat ons inderdaad geen onderfcheiden, en flegts een algemeen en verward denkbeeld geeft. Hoe zwakker de verftanden zyn, hoe eer zy hunnen toevlugt tot foorten nemen , en hoe algemeener zy dezelve maaken. Een plantkundige fpreekt
li 3 be-



254 VERHANDELING OVER GODS
bepaaldelyk van een Eyken-of Effen-of Beuken-boom, en onderfcheidt denzelven by zyn naam; het gemeen drukt hen allen onder den naam van Boomen uit. Hadden de menfehen nog minder "vermogens, zy zouden nog grooter klaffen maaken. Een blinde maakt zig werkelyk grooter , en een oefter, aan haar fteen of paal vaftgeplakt, bevat, zo zy denkt, het Heelal miffchien flegts onder ééne klaffe. Hoe grooter klaffen ondertuffchen of foorten wy maaken , hoe verwarder onze denkbeelden zyn. Ik ftel my myne kinderen nog onder geene klaffen voor, zy zyn my allen hoofd voor hoofd, op denzelfden tyd, voor den geeft tegenwoordig; met een groot aantal bloedvrienden gaat dit algebrekkig; fpreek ik van myne medeburgers , zo denk ik verwardelyk aan alle de inwooneren van de Stad waarin ik leef; noem ik myne landsgenooten, dan fmelt zelfs het denkbeeld van myne Stad in dat van alle de fteden en dorpen; gebruik ik het woord wereld, dan verdwynt myn geheele land in dat van alle landen te zamen genomen; maar myn denkbeeld wordt tevens zo gebrekkig, dat ik eindelyk , volgens de aartige aanmerking van een wysgeerigen Godgeleerden (V), „ even als een kind, aan eene menigte van geheele „ Wereldftelzels denk onder de afbeeldzels van een „ Beer of Scorpioen, die my de Hemel-globe ver„ toont."
Gy ziet derhalven, welk een wartaal men uitflaat, wanneer men, in de werkingen der natuur, van foorten
(a) Abt Jenifakm.



byzondere voorzienigheid. 255
ten praat; zy kent geene foorten of klaffen; zy heeft met de fyftemata der Naturaliften, of de rangfchikking der kabinetten, niets te maaken. • God brengt elk afzonderlyk Wezen voort op die wyze, en op dien tyd, en in die omftandigheden, als het algemeen bewerp der wereld, in alle de kleinfte byzonderheden befchouwd, medebrengt. Yder deeltje van 't Heelal heeft zyne bepaalde plaats, en yder uitwerkzel, hoe gering, wordt op zyne beurt eene oorzaak.
AU ferv'd, all [erving : nothing fland alone,
The chain holds on and where it ends unknown. (V)
ï 4-
Om dat wy aardwormen alle byzonderheden niet nauwkeurig genoeg bepaalen kunnen, en ons dikwils met giffen vergenoegen moeten, zullen wy daarom de Godheid zig eveneens laten behelpen? Armhartige Wysgeerte! Den Oneindigen aan onze gebrekkige denkwyze te onderwerpen! Hem, in en door Wien alle dingen zyn, tot geflagten te bepaalen, en de Individu's over 't hoofd te laten zien! Hem, Die alles is in allen, het geheel te laten regeeren om geen der deelen 'gade te flaan! Hem op Wien alle oogen wagten, en Die zelfs de jonge raaven voedt als zy roepen, het groot op te dragen, om het zogenaamde klein te verwaarlozen , als of dat klein den luifter van Gods volmaaktheden minder dan het zogenaamd groot verkondigde ! de wyze boyle dagt hier anders van. „ Wat
» my
(a) Pope Efay on Men Epit. lll.pag. 25.]



256; verhandeling over gods
„ my belangt, zegt hy (a), ik zou heel ligt denken, „ dat 'er eene verwonderlyker behendigheid in de ,, fpier eens menfehen fteekt, dan, voor zo veel wy „ nog weten , in de hemelkringen, en dat het oog „ eener Vliege , ten minften naar dat het ons töe„ fchynt, een aartiger werkffcuk is dan het lighaam „ der Zon." Inderdaad God ziet de-kleinfte fchepzeltjes, en derzelver kleinfte deeltjes, met dezelfde klaarheid als de groote; en dat niet flegts op onze wereld, maar ook op zo veele andere duizende werelden, door zyne Almagt gefchapen. Volgens eene maatige begrooting, doet de Heer merian (in de befchouwing van Gods oneindige Grootheid, Leyden 1772.),, in ons Zon„ neffcel alleemeenige millioenen komeeten, dat is te „ zeggen zo veele werelden, even goed bevolkt als „ onze aardkloot, zig bewegen. Welk een ontzachlyk „ aantal! Wat worden voortaan de planeeten! zy „ fchynen verloren te gaan in die ontelbaare menigte „ hemelfche lighaamen, die de Zon allerwegen omj, ringen; en wat is dit nog in vergelyking van zo „ veele duizenden andere zonnen,als eene gevorderde „ Wysgeerte in onze verlichte eeuw met de aller„ hoogfte waarfchynlykheid, of liever met eene vol„ doende zekerheid, leert, dat wy in de vafte Star„ ren befchouwen, om yder van welken een famen„ ftelzel van werelden rolt, mifichien veel grooter en „ talryker dan die , welke om onze zon bewegen ? „ Wat is dit nog by die verzamelingen van zonne-
ftel-
(a~) Boyle over de Eind-oorzaaken, pag. 33.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 257
„ ftclzels, by die verzamelingen van verzamelin„ gen of melkwegen, welken deels de Telescoopen „ aanwyzen, en deels eene rcdeneerende Starrekun„ de ons in de oneindige ruimte van verre doet be„ gluuren!" Dit alles heeft God gefchapen , want het beftaat; dit alles regeert hy , want hy heeft het gefchapen; dit alles bevat zyne almagtige hand ; dit alles doordringt hy door zyne alomtegenwoordigheid; dit alles befchouwt hy met dezelfde liefde, als 't werk zyner handen, en geen der fchepzelen, hoe verheven of gering, in alle die millioenen werelden, is ooit voor zyn aldoorziend oog verborgen, noch een enkel oogenblik van zyne gunft verdoken; en 't is die God ondertuffchen, wien men de moeite, als 't ware, wil befpaaren, om de byzonderheden op ons wereldje gade te flaan; wiens Voorzienigheid men tot klasfen of foorten durft bepaalen; by wien men van 't groot of klein durft fpreken. Ik bid u, lees het gemelde Werkje, en gy zult het kinderagtige van dit denkbeeld nog levendiger voelen, dan ik het u vcrklaaren kan.
Vergun my onderwyl uwen aandagt tot onze aarde, en tot den menfch in 't byzonder, nog een oogenblik te bepaalen.
§• 5.
In de natuurlyke wereld heeft alles een bepaalden trap van volkomenheid; ydere plant wordt juiffc zo volmaakt of onvolmaakt, als haare organifatie en de bykomende werktuiglyke oorzaaken mede brengen. De ftaat van alle dieren is insgelyks in zeker punt gelyk; allen1 zyn zy blykbaar verordend om, een korter of
Kk lan-



258 VERHANDELING OVER GODS
langer tyd, op eene bepaalde wyze, elk naar zynen aart, te leven, hun geflagt voort te planten, en tot hun ftof wêer te keeren. Allen werken zy op eene afgeperkte wyze, zonder nieuwe uitvindingen, zonder verdere verbeteringen , zonder een gunftiger opvoeding te krygen ofte geven. Geene der Vogelen bouwt haar neft vafter, beter , kundiger, dan alle de andere van haare foort, en de latere vogelwereld is daarin niet het geringft verftandiger geworden, dan haare voorouders waren. De Spinnen weeven nog haare netten naar den ouden trant; de Nagtegaalen hebben nog denzelfden behagelyken wildzang als inAdams tyd;de huishouding der Byen is nog naar dezelfde regels ingerigt als die der eerfte korf; en wat men ook wegens de fchranderheid van zommige foorten van dieren , de Ourang-Outans by voorbeeld, de Olyfanten, deBévers, de Honden, de Paarden, enz. moge brommen , zy zyn thans net zo verre, als zy voor zes duizend jaaren geweeft zyn. Geen hunner heeft zig een Dier van eene andere foort onderworpen en dienftbaar gemaakt, zelfs geen vreemde van zyn eigen foort opgevoed en onderwezen, om het in zyne verrigtingen te helpen , en zyn beftaan gemaklyker te maaken; het is nog waar, 't geen ten tyde van Job reeds van de Struisvogel wordt aangemerkt (a) dat zy haare eyeren in de Aarde laat, en in het fiof verwarmt^ en vergeet dat de voet die drukken kan, en de dieren des velds die vertrappen kunnen. Die dieren zelve, die met vereende kragten werken, moeten eer
als
(a) Job XXXIX. vers 17.



byzondere voorzienigheid. 259
als werktuigen van 't geheele lighaam dan als vrywerkende Wezens eener maatfchappy worden aangemerkt. — Maar, in vergoeding, fchoon een later dier niet verder komt dan een vorig geweeft is, komen zy allen juift, daar zy wezen moeten, omdat zy allen het fpoor, hun door Gods hand gebaand, byna werktui glyk volgen; geen hunner wykt daarrvan af; geen hunner voelt fpyt over zyne dwaasheid, noch wroeging over zyne ondeugd. Vergelyk hiermede het Menfchdom: hier krygen wy inderdaad een geheel ander Toneel, dan in de dierlyke Wereld.
Pronaque cum fpe&ent anhnalia cetera terram, Os homini fublime dedit, coelumque tueri Iujfit et ere&os ad fidera tollere vultus. Hier is yderfchepzel een Wezen op zig zeiven; een Wezen, dat een monfter, dat rampzalig, kan worden, of dat Gods beeld in zig vertoonen en den hoogden trap van heerlykheid en heil beklimmen kan. Hier vinden wy een laag en verachtlyk gepeupel onder grooten en kleinen; maar hier, hier doen zig ook de newton's en huigens door hun verwonderlyk verftand, de turenne's en de ruyter's door hunne wyze dapperheid , de sokratessen en woltemade's door hunne deugd onderfcheiden ; hier ftaan de titussen by de domitiaanen , en de nero's worden door de trajaanen en antoninen gevolgd; hier geniet de een een voorfmaak van den hemel in de bewuftheid dat hy welgedaan , en God te vriend, heeft; terwyl de ander, in welke gunfhige omftandigheden hy zig naar 't uiterlyk aanzien bevinden, welk ftelzel van Kk 2 wys-



£<5o VERHANDELING OVER GODS
wysgeerte of dwaaling hy omhelzen moge, een knaagenden worm allerwege in zynen boezem omdraagt. Zou nu die God, die ons door deugd zoekt gelukkig te maaken, die ons het geweten heeft ingefchapen om ons onze afwykingen te verwyten, op zo verfchillende wezens met gelyke onverfchilligheid nederzien? zou hy hen alleen by klaffen of foorten regeeren, dat is,zig geheel niet met hen bemoeijen? want hier moet men inderdaad toe komen,zo men deze elendige wysgeerte aanneemt. En wat wordt dan de beftiering der Phyjique wereld zelve ? Ik heb aangemerkt, dat ydere plant, yder dier , yder wezen zelfs, eenig verband heeft met de geheele huishouding; maar hoe gering is dat, in vergelyking van der menfchen invloed op het tegenwoordige en op de volgende geflagten ! Hier brengt één menfch zomtyds , door ééne enkele daad, eene geheele andere natuurlyke wereld, om zo te fpreken , in wezen. Hier veftigt een erutus , met den dolk van Lucretia,eene Heerfchappy, die vervolgens alle bekende Ryken en Staaten verplet; hier verraadt een judas denVerloffer van 't menfchdom, wiens dood het leven en de onver derflykheid in 't licht moefi brengen; hier vernielt een totila het werelddwingend Rome; hier geeft een mahometh eene ganfch andere gedaante aan Europa en Afia, en verdelgt byna het Chriftendom van de aarde ; hier doet een verachtlyke Munnik (pieter de heremiet) een talloos getal verblinde Schaaren door gewaande kruistogten fneeven; hier ontdekt een columbus een nieuwe wereld, en doet duizend nieuwe behoeften en deugden en gebreken in
de



byzonder.e voorzienigheid. l6i
de oude geboren worden ; hier verkeert een ferdinand cortes de vrugtbaarfte ftreeken van 't pas ontdekt Amerika in de akeligfte wrlderniffen , alwaar , in plaats van millioenen gelukkige Inwooneren, niets dan het gefchuiffel der flangen en het gebrul der roofdieren vernomen wordt. By aldien dan den Schepper van ft Heelal het werk zyner handen ter harte gaa , dan kan hy zulke Wezens ten minften als de menfchen niet in 't wild laten omwoelen; dan kan hy 't Heelal aan geene blinde oorzaaken en uitwerkzelen ten befte geven; en dan moet men , eene Voorzienigheid by foorten of klaffen beweerende, de altaaren van den waaren God aan den afgod eener logge vadzigheid, aan de Goden van Epicurus, toewyen.
Dit laatfte zoude ons een ander bewys tegen dit onwysgeerig denkbeeld verfchaffèn, zo het verdiende langer wederlegd te worden. Welk een akelig denkbeeld inderdaad van - grootheid en geluk voor den Schepper van de einden der Aarde, die niet moede of mat wordt, en die den Hemel en de Aarde met zyne gunftryke tegenwoordigheid vervult, een werkeloos aanfchouwer te zyn van den ramp zyner fchepzelen, welken hy gefchapen heeft om hen zyne liefde te doen ondervinden! — Zyn dit inderdaad denkbeelden van wyze menfchen? Dog laat ons dezelve daarlaten, en onze befchouwingen wegens de Voorzienigheid tevens een trap verder voortzetten, en op eene nog treffender wyze agtervolgen.
Kk s
der-



262
VERHANDELING OVER GODS
Derde Afdeeling.
Daar is een geduurige invloed der Godheid nodig om 't Heelal in wezen te houden; het heeft zig zeiven niet gefchapen, en het heeft geene oorfpronkelyke kragten om uit zigzelven te beftaan: zodra de onbegonnen Schepper derhalven zyne albeftierende hand te rug trekt, moet alles weder in duigen fpatten. Ja, Hy moet die albeftierende hand, op yder oogenblik , aan alle zyne gewrogten, de kleinfte zo wel als de grootfte,houden ,of't ware alles verloren. — Laat ons dit denkbeeld ophelderen; dit zal een nieuwen grond van befluiten verfchaffen, die u de verhevenfte begrippen van de Goddelyke Voorzienigheid en werkzaamheid in alle fchepzelen zullen geven; en fchoon myne denkbeelden u in den eerften opflag vreemd mogen fchynen, om dat dezelve door de meefte Godgeleerden en Wysgeeren veronachtzaamd zyn, durf ik egter verzeekeren, dat ik dezelve zo rypelyk overdagt heb, dat ik niet twyffel, of zy zullen u, na eene oplettende befchouwing , ook onwederfpreeklyk voorkomen.
§. i-
Hier kregen wy een bezoek van twee myner vrienden, beide lieden van verftand, en geenfins onbedreven in befpiegelingen van dezen aart; zy begeerden het vervolg van ons gefprek by te woonen; wy vergunden hen dit gereedelyk; ik ging weder in dezer voegen voort.
Heft



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 263
Heft uwe oogen wederom ten hemel, en aanfchouwt zo veele werelden, die ons omringen, zo veele wonderen van Gods almagt; zy hangen allen, gelyk het in 't Boek van Job wordt uitgedrukt, aan een niet. Waarom blyven zy hangen? waarom houden zy hunne plaats ? of liever, waarom agtervolgen zy fteeds hunne bewegingen op dezelfde afftanden van malkanderen? „ Yder fterrekundige" , viel een onzer bygekomen vrienden, der Newtoniaanfche Wysgeerte toegedaan, hierop in, „ zal u dit tërftond beantwoorden. „ 't Is de wederkeerige aantrekking dier lighaamen op
malkander; gelyk yder aardfch lighaam een middel„ punt van zwaarte heeft, zo heeft de wereld ook het „ haare , werwaards alle aardfchc lighaamen getrok„ ken worden: hetzelfde heeft in alle werelden, in al„ le de hemelfche lighaamen, plaats; en deze allen heb„ ben wederom een gemeen middelpunt, de Zon, „ werwaards zy alle getrokken worden, en daar zy on„ getwyfeld in vallen zouden, zo zy niet door eene te„ genftrydige kragt van voortwerping, welke de God„ heid in een juift evenwigt met die der zwaarte gefteld „ heeft, daarvan afgehouden wierden. Dus wegen en „ werken zy allen op malkanderen, dus dienen zy al„ len malkanderen tot gewigten en tegenwigten, en op „ de juifte evenredigheid' dier tegenftrydige werkingen „ ruft de orde van 't Heelal." Ik ken die fchoone orde van 't Heelal, antwoorde ik; maar van waar komen die werkingen ? Hoe blyven die gewigten en tegenwigten hunne juifte evenredigheid behouden? „ Dit zyn „ de wetten der natuur, fprak onze vriend; God heeft
die



264 verhandeling over gods
„ die gemaakt, en, zo lang hy dezelve flegts niet ver„ nietigt, kan alles van zelf voortgaan, zonder dat „ hy, gelyk gy fchynt te willen , daar onophoude„ lyk de hand , als 't ware , aan flaa." Laten wy ons, hernam ik, in een ftuk van dit gewigt, met geene woorden paayen, of harfenwezens voor oorzaaken nemen; laat ons niet, gelyk de Indiaanen van locke, de wereld op een Olyfant, den Olyfant op een Schildpad, en dezen eindelyk op niets doen ruften. Alle lighaamelyke werkzaamheid in 't ganfch Heelal is, als wy tot den eerften oorfprong opklimmen, eigenlyk lydelyk.
Ik weet wel, dat Doftor j. priestley een zonderling boek heeft uitgegeven (V), waarin hy ontkent, dat de ftof werkeloos zy, en zelfs beweert, dat eene geduurige werkzaamheid tot haar wezen behoort. Maar dezelfde Doólor, myne Heeren, beweert ook in het zelfde werk, dat de ftof niet alleen niet ondoordringbaar, maar zodanig doordringbaar zy, dat men zig geen denkbeeld van een ondoordringbaar lighaam kan maaken, of men vernietigt het denkbeeld van ftoffe; dat is niet te zeggen, gelyk gy weet, dat 'er ledige ruimten, dat 'er poren zyn in alle lighaamen, die wy kennen, en dat in die ruimte nog wel andere ftof zou kunnen ingedrongen worden, zonder dat de omtrek der lighaamen daardoor grooter behoefde te worden; maar, dat juift dezelfde plaats,die door eenig lighaam beflagen wordt, door twee, door tien, door'duizend
en
(_a) Disquifttions on Matter and Spirit.



byzondere voorzienigheid. 265
en honderd-duizend gelyke lighaamen, op hetzelfde oogenblik, beflagen kan worden. Dezelfde Doétor beweert ook in hetzelfde Werk, dat het Opperwezen misfchien ftoffelyk is, dat onze ziel het zeekerlyk is, en dat de onftoffelykheid en onfterfelykheid van de ziel leerftukken zyn, die,door een verwaande wysgeerte of onwaardig bygeloof, uit het Heidendom in den Christelyken Godsdienft , tot deszelfs groot nadeel , zyn ingedrongen, en dat deze leerftukken de leer der waarheid vry wat ontluifteren. Ik vleie my , Myne Heereil, dat ik, na de gemelde ftellingen uit dit Werk te hebben aangehaald , het denkbeeld van den Heer priestley , wegens de geduurige werkzaamheid , als eene onaffcheidbaare eigenfchap der ftoffe, niet behoef te wederleggen ; een denkbeeld daar alle onze laatere Wysgeeren, (want het fyftema van Monaden is van een geheel anderen aart) geheel en al vreemd van zyn. Het is my insgelyks niet onbekend, dat verfcheiden Wysgeeren en Scheikundigen, de ftoffe in haare uitwerkzelen befchouwende, aanmerken, dat alles altyd in eene geduurige beweging is. Ik erken dit inderdaad gereedelyk; alles beweegt,drukt,trekt aan of ftoot te rug; en hoe fynder men de ftoffe door fcheikundige bewerkingen ontbindt, hoe meer mendcaffinitates chimicae,de connubia derzelve, die wezenlyk niets anders dan wederkeerige aantrekkingen der fynfte deeltjes zyn, befpeurt. Maar zal een wys menfch daaruit befluiten, dat de ftof, als ftof, door eigen kragten werke, en wel tegen haar zelve werke ? dat zy tevens onvernuftig drukke en kunftig voortftuwe? tevens aantrekke en af-
Ll fto-



S>66 VERHANDELING OVER GODS
ftote? en dat zy, fyn gemalen, of door fcheikundige ontbindingen verbryzeld, zig wil vereenigen met eene andere, daar zy te voren een afkeer van hadt, of welke zy nog een weinig meer bemint, dan eene,daar zy werkelyk mede verbonden is;gelyk elk,die eenigeproceffus van de Chimie, die flegts de bewerking der metaalen, gezien heeft, weet, dat deze de gewoone verklaaringen zyn, daar men zig mede behelpt; en daar men zig mede moet behelpen? Ik ben waarlyk verre af van die verklaaringen te veröordeelen , maar men moet dezelve in dien zin verftaan, als de wetcnfchap, waarin zy gebruikt worden , vordert; men moet 'er eigenlyk de uitwerkzelen, geenzins de eerfte oorzaakcn, door verftaan ; of wy zouden eene wyze van philofopheeren krygen, die alle zekerheid verbannen zoude; ten minften betuig ik, zo wy die verklaaringen van huwelyken en vyandfchappen der deeltjes letterlyk moeiten nemen, geen grond meer te zien, waarop ik myn geloof in eenen redelyken Godsdienft zou veftigen. En zie daar in deze ophelderingen den fleutel van dien broramenden toon de natuur , waarmede men zo veel meent af te doen! Wat zyn de wetten der Natuur? Zie daar die fchoone Première vue de la Nature, van den Graaf de buffon; ik zalu 't antwoord op myne vraag uit dezelve voorlezen: „ De Natuur is het ftelzel der „ wetten door den fchepper tot het beftaan der din„ gen, en de opvolging der Wezens vaftgefteld; de „ Natuur is niet iets op haar zelve, want dat iets zou „ alles zyn; de Natuur is geen Wezen, want dat We5, zen zou God zyn; maar men kan haar befchouwen
„ als



byzondere voorzienigheid. 2ó>
jj, nis eene levende kragt, die alles omvat, alles be„ zielt, maar die, fteeds aan de magt van het eerfte „ Wezen onderworpen, niet dan op zyn bevel heeft „ beginnen te werken, en in haare werking niet aan„ houdt dan door zyn invloed of toeftemming." Wat betekent inderdaad die uitdrukking, de Natuur doet dit of dat; of, het gefchied volgens de wetten der Natuur? Wat kan dezelve met mooglykheid anders betekenen, dan : „ God werkt het naar het algemeen bewerp, „ naar die orde, welke zyne Wysheid heeft goedge„ vonden in de beftiering der wereld meeft al te vol„ gen?" Dit zyn dan de wetten , waardoor het Heelal in ftand blyft;maar 't is God,die dezelve volgt; 't zyn niet de lighaamen, die werken , 't zyn niet de wetten , die zigzelve regeeren. Eene eerfte oorzaak van werking moet noodwendig eigen Vermogens hebben, en derhalven geen bloot werktuig zyn, gelyk de ftof alleenlyk is, en zyn kan; zo wy dit niet, zo wel in de Voorzienigheid als in de Schepping, in 't oog houden , vervallen wy, in de eene zo wel als in de andere, tot de ongerymdheid van eene oneindige opvolging van toevallige oorzaaken; vervallen wy tot wartaal, of ydele klanken. De groote newton zelf is hier myn waarborg (a) : „ Zommige Wysgeeren, zegt hy, „ maaken onderfcheidingen om alles werktuiglyk. te „ verklaaren, maar de groote zaak in eene wysgeerige „ natuurkunde is, de verfchynzels gade te flaan, en uit „ de gewrogten de oorzaaken af te leiden, om dus tot
„ de
O) Newtoni Optkes lib. UI. Qiiafï. XXVII. pag. 207.
LI 2



268 VERHANDELING OVER GODS
„ de eerfte oorzaak op te klimmen, die zeekerlyk niet „ werktuiglyk zyn kan." Ik gaa deze waarheid bewyzen.
§. 2.
Een lighaam, een levenloos ding, is uitteraart voor geene aandoening , geene bewuftheid , geene verkiezing, vatbaar; het kan noch vermaak genieten, noch fmart lyden, en is derhalven onverfchillig, of het al of niet, dus of zo, beftaa, rufte of bewogen worde; aan zulk een ding nu eene eigenlyk gezegde werking, poogingen, neigingen, of iets van dien aart, toetefchryven, ftrookt geheel niet met de denkbeelden van gezonde wysgeerte. Het heeft geene bedoeling, het kan niet, dan als werktuig, werken, en heeft altyd eene vroegere oorzaak nodig om zyne lydende werking aan te vangen. Laat ons aan een zandkorrel voor een oogenblik eens het vermogen van denken geven. „ Wat ver„ telt men my, zal zy zeggen, dat ik reeds zo veele „ duizenden jaaren , en in verfcheiden werelddeelen, „ beftaan hebbe? Dat ik dan de oevers van een Zui„ der Oceaan , dan van de Atlantifche Zee, heb hel„ pen voltooijen , en nu de eer heb van in het Ob„ jeft-glas van een Philofoof geplaatft te zyn! Ik voel „ beter, ik beftaa flegts zedert weinige oogenblikken, „ ik heb nooit iets gedaan." Op dit oogenblik houdt haar denk-vermogen op, zy wordt weder enkel lydelyk, en 't is haar onteven of 't Heelal beftaa, dan of het, en zy met hetzelve, vernietigd worde. Ik verbeelde my, fprak onze vriend, nu reeds te voorzien, waar dit alles op uit zal lopen; ik kan niet zeggen,



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 26$
dat ik tegen hetgeen gy tot nog toe hebt aangedrongen, iets heb in te brengen. Alle onze redeneeringen over de lighaamen en over de natuurlyke Wysbegeerte, ruften op de drie bekende wetten van beweging, door den Ridder newton , in 't begin van zyne Principla verklaard. Deze wetten ondertuffchen, hoe duidelyk en zeker, zouden noch waar noch zelfs verftaanbaar zyn, zo de volftrekte werkeloosheid niet lag opgefloten in het denkbeeld, dat wy hebben van alles, wat enkel lighaamelyk of ftoffelyk is. Maar ik voel,met dit alles, eene onwilligheid in my zeiven om alle lighaamelyke werking in 't Heelal onmiddelyk aan Gods hand toe te fchryven. Ook moet gy myne aanmerkingen niet te verre trekken, hernam ik ; God heeft zig een ontwerp gemaakt,volgens hetwelk hy,zo veel wy zien kunnen, ftandvaftig werkt. Dit noemen wy , en met rede, natuurwetten , of de werking van natuurlyke oorzaaken. Een vuurfpuwende berg veroorzaakt een groot ydel in den dampkring door de geweldige hitte; de lugt, die boven denzei ven was, wordt gedeeltelyk weggedreven ; daar vloeit andere lugt in de plaats , en uit een en ander wordt een ftorm geboren, die een Schip in de nabuurige zee overvalt, en tegen een rots voert; waardoor het verbryzeld wordt. Men zoude eene vreemde wyze van fpreken invoeren, met te zeggen, de vuurfpuwende berg, of nog nader, God, heeft dat Schip verbryzeld ; neen, men houde de werking der tweede oorzaaken, der natuurkragten, fteeds in 't oog, men houde zyne gewoone taal; maar dat een Wysgeer fteeds bedagt zy om denkbeelden aan zyne woorden te LI 3 heg-



t?0 VERHANDELING, OVER GODS
hegtën! De tegenzin , vervolgde ik , om de geftadig werkende hand des Heeren in alle zyne gewrogten te erkennen , fpruit deels uit de zwakheid van. ons verftand, en onze oppervlakkige wyze van de zaak en te befchouwen, die 'er het gevolg van is; en deels uit de nieuwheid , welke myne leer voor u heeft. Het een en ander zal egter geen groot beletzel by u zyn, indien gy my vergunnen wilt, met myne bedenkingen voor te varen. Zy verzogten het my allen.
I 3-
Een lighaam, vervolgde ik, uitteraart onverfchillig of het dus of zo beftaa, onvatbaar voor alle neigingen , moet noodwendig in ruft blyven, zo lang tot dat het in beweging worde gebragt; en, eens een floot ontvangen hebbende, moet het de verkregen beweging in die rigting agtervolgen, tot dat eenige tegenftrydige belet-oorzaak dezelve doe vertraagen en ftille ftaan. Geeft men aan eenig lighaam twee verfchillende, maar even fterke , botzingen , waarvan de een , by voorbeeld , hetzelve zuidelyk , de ander weftelyk dryft, zo moet het noodwendig die rigting volgen, welke de twee verfchillende kragten aan hetzelve geven, en dewyl zy malkanderen opwegen, en dus de eene de andere voor de helft verdelget, zal het lighaam met dezelfde fhelheid voortlopen, als of het maar éénen ftoot hadt ontvangen, maar in eene rigting,uit de twee verfchillende rigtingen famengefteld , dat is , het zal zuidweft lopen. Dit weet gy allen, Myne Heeren , gy kent de drie wetten van Newton; maar gy weet ook
te-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 271
tevens, dat het gemelde lighaam zyn zuidweftelyken loop in eene regte lyn zal agtervolgen , en geene kromme ftreeklyn kan maaken, ten zy eene aanhoudende kragt werkzaam zy om hetzelve op yder oogenblik van zyn weg af te brengen. Ik moet dit toeftemmen, zeide onze vriend, maar vrees voor de gevolgen. Vrees nooit, antwoordde ik, voor de waarheid, en vrees inzonderheid niet voor gevolgen , die de Goddelyké Grootheid in haaren vollen luifter vertoonen. Breng myne aanmerkingen op de beweging der Planeeeten rondom de Zon, en op die der Maanen rondom haare hoofdftarren, over, wrant wy zullen ons tot ons wereldftelzel alleen bepaalen.
Of een lighaam groot of klein zy, of wy een zandkorrel , een kegelbal of een wereld nemen , begrypt gy, is hier net hetzelfde. Een groote bol, gelyk onzë Aardkloot, by voorbeeld , heeft in zigzelven even weinig gevoel of neiging als een kleine; hy moet derhalven altyd het refultaat der verfchillende botfingen volgen, én kan dus nooit in een kring lopen,dewyl daartoe eene aanhoudende kragt vereifcht wordt, die de regtftreekfche rigting op yder ondeelbaar oogenblik verandert. Gy hebt hier flraks de zwaarte te hulp geroepen, waardoor de Aarde onophoudelyk in de Zon tragt te vallen, terwyl de kragt van voortwerping, juift in evenwigt met de zwaarte, haar van de Zon afhoudt en rondom dezelve doet lopen. Maar paait men zig in deze verklaaring niet met klanken , of bouwt men niet reeds op gronden, die nog eerft gelegd moeten worden? Dat een Schouw, of zogenaamde Gierbrug,
doOK



s?2 verhandeling over gods
door een touw belet den regftreekfchen loop van eene rivier te volgen, met een zekeren hoek dwars tegen den ftroom aangehouden, en door denzelven voortgeduwd, den tegen overliggenden oever bereikt, laat zig gemaklyk begrypen, om dat tot die overvaart twee verfchillende kragten zonder tuffchenpoozing tegen malkanderen werken, het touw namelyk en de ftroom. Maar kunt gy u een begrip maaken van die twee verfchillende kragten in de Hemelfche lighaamen? Wat betekent hier zwaarte kragt ? Is 'er, eigenlyk gefproken, zulk een kragt ? Ik weet wel, welke uitwerkzelen men daardoor verftaat, en ben weder verre af van dit woord te willen verbannen, maar wy zoeken hier naar de oorzaak van een verfchynzel, en het gezond verftand moet zig dus niet laten paaijen met een woord, 't welk inderdaad niets dan een uitwerkzel aanduidt.
§• 4-
'De zwaarte kragt, op de Aarde toegepaft, betekent de aantrekking of ftrceving van alle de deeltjes naar het gemeene middelpunt; en deze kragt, weten wy, dat, in alle aardfche lighaamen evenredig fterker is, naar maate dezelve , onder even groote omtrekken, meer majfa, of ftoffe, hebben; en gevolglyk werkt zy in alle de ondeelbaare deeltjes , waaruit die lighaamen beftaan. Heeft nu elk dier ondeelbaare deeltjes eene luft, eene ruftelooze neiging , om in 't middelpunt der Aarde te willen zyn, en hebben zy een eigenlyk vermogen om derwaards te dringen? Dit is inderdaad eene vreemde Wysgeerte! Doch al konde men dezelve



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 2/3
ve verduuren, men zou daarmede nog niet verre gevorderd zyn. Men moet hun nog meer kiften en vermogens , en wel zulke, die de vorige geheel vernietigen, terzelfder tyd toe ftaan. De zwaarte, of zwaaring, der hemelfche lighaamen moet op dezelfde wyze begrepen worden , als die op onze aarde plaats ■heeft; zy poogen allen (om van hunne wederzydfche aantrekking niet eens te fpreken) in het gemeen middelpunt, de Zon, te zyn, buiten welke pooging, de aarde, by voorbeeld, en de andere planeeten door de kragt van voortwerping op yder -oogenblik in de raaklynen van hunne loopkringen zouden wegfnorren, hetwelk zy onophpudelyk poogen te doen. Zie daar eene vreemde huishouding, daar wy ons geheel geen denkbeeld van kunnen maaken; want terwyl elk der deeltjes van onzen bol de neiging heeft en volgt om in 't harte der aarde te zyn, poogen zy allen te zamen daarvan af te raaken; terwyl elk den anderen als verdringt om naar de laagte te zakken, werken zy allen egter te gelyk, (en dus weder elk op zig zeiven, want het geheel is niets dan eene verzameling der deelen) om naar de hoogte op te lopen, en by hunne geliefde Zon te komen, daar zy zig terzelfder tyd, op yder ondeelbaar oogenblik, volgens den ontvangen floot, met alle hunne kragt, van poogen te verwyderen. In de Maanen of Wagters der Planeeten wordt die huishouding nog al verwarder. Daar poogen eerft de deeltjes op hunne Maan-werelden te blyven, terzelfder tyd in hunne hoofdplaneeten te komen, terzelfder tyd naar de zon te ftreeven, en terzelfder tyd
Mm daar-



2.74 VERHANDELING OVER GODS
daarVao af te vliegen, zonder wederom de onderlinge aantrekking der hemelfche lighaamen op malkander in aanmerking te nemen.
Ik had nooit gedagt, zeide onze vriend, dat ik zulk een gemeen woord als dat van zwaarte-kragt, of zwaaring, zo weinig verftond; ik zie inderdaad niet, dat ik hier tot eenige andere oorzaak, dan die der Goddelyke Almagt en Alomtegenwoordigheid toevlugt nemen, of de uitwerkzels, welken ik tot hiertoe aan loutere klanken heb toegefchreven, anders dan door de aanhoudende werking van den Schepper verklaaren , kan. Het is zo, antwoordde ik; yder ftofdeeltje is op zig zeiven een log en levenloos klompje , onverfchillig voor den ftaat, waarin het is, of door eenige oorzaak gebragt worde, onverfchillig voor beweging of ruft, en alleen bekwaam om den fchok, dien het ontvangt, te volgen, en derhal ven in eene regtë lyn te lopen. Het kan gevolgelyk niet elk oogenblik zyn weg verlaten, zonder dat het elk oogenblik door eene oorzaak buiten hetzelve van dien weg worde afgetrokken; het kan niet tevens naar de Aarde en naar de Zon ftreeven, ten zy de Godheid het befticre ; en 't geen in geene ftof kan vallen, kan even weinig aan eene wereld, of aan een ftelzel van werelden, als aan een zandkorrel of aan een ondeelbaar deeltje worden toegefchreven.
§• 5-
Ik heb de ongerymdheid der gewoone verklaaring, vervolgde ik , nog niet in haare volle kragt voorgefteld j want men doet alle de Atomi, waaruit het Heelal



byzondere voorzienigheid. 275
albeftaat, in al haaren ftryd van neigingen en poogingen, zulk eene geregelde orde onderhouden, dat men haar de grootfte wysheid, ik had byna gezegd , de grootfte beleefdheid, onder al dat verdringen van malkanderen , moet toekennen.
Wy weten, dat de zwaarte in de ftoffe, fchoon in dezelfde omftandigheden gelyk, egter verfchilt naar de verfchillende afftanden van de middelpunten , en. dat dit verfchil is in de omgekeerde reden van de vierkanten der afftanden ; zo dat een lighaam, dat op dc Aarde zes-en-dertig-honderd pond weegt, tot eene hoogte van twee halve Aardkloots middellynen boven dezelve opgehaald * niet meer dan negen-hondert, op eene hoogte van drie flegts vier-honderd zou wegen, op een afftand van agttien heele, of zes-en-dertig halve aardkloots middellynen zou ophouden eenige zwaarte op de Aarde te hebben, waarna het, nog meer van de Aarde verwyderd, beginnen zoude naar de Maan te vallen. Dit is die verwonderlyke wet, volgens welke de Schepper goedgevonden heeft de beweging van alle hemelfche lighaamen te regelen, welke hy in alle zyne werken heeft gevolgd, welke men als het zegel zyner wysheid kan aanmerken, en die gy weet, Myne Heeren, dat het den onfterfelyken newton heeft mogen gebeuren te ontdekken, en op te helderen; zo deze wet immer faalde, zoude, ik erken het, alles uit malkander fpatten, en het Heelal zoude een baijert worden, waarop geen levend fchepzel zou kunnen beftaan. Maar kent eene logge werkelooze ftof, als ftof, die verwonderlyke wet? Of kan de Godheid haar bevel Mm 2 go



2?6 VERHANDELING OVER GODS
gegeven hebben om in haare bewegingen eene wiskundige evenredigheid te bétragten ? Is zy voor zulke bevelen vatbaar? Is zy het, die werkt? of wordt zy flegts bewerkt? Men heeft zig gewend om hier weder de aantrekking in te roepen; men gebruikt hier, gelyk in zeer veele andere gevallen, een woord, en men meent een denkbeeld te hebben. Ik weet wel, dat newton die term gebruikt heeft, en ik heb'er niets tegen, dat dezelve gebruikt worde ; maar heeft de groote Man bedoeld daar de eigenlyke oorzaak mede aan te wyzen? Neen, het is onwaar, ten minften zeer onnauwkeurig uitgedrukt, wat derham wegens het ftelzel van newton , en zyn eigen gevoelen fchryfc. „ De Ridder „ j. newton, zegt hy, heeft bewezen, dat de hemel„ fche lighaamen eene aantrekkende kragt of onder„ linge neiging tot malkander hebben. Ik meen, dat „ deze aantrekkende kragt van denzelfden oorfprong „ als de ftoffe is, en dat zy ten tyde der Schepping in de „ ganfche fioffè van 't Heelal, alleen door wil en Al„ magt van den Schepper, is ingeprent; en op dezen „ grondflag, en niet op onzeekere en verzonnen ftellin„ gen, is de Wysbegeerte van den Heer newton ge„ grond (V>." Ik weet niet of derham hier zig zeiven wel verftaan hebbe , gelyk ik , zyne Werken lezende, daar wel eens meer aan getwyffeld heb;maar zeeker is het, dat hy den grond der Wysgeerte van newton niet wel voorftelt; die groote Man verklaart op verfcheiden plaatfen zyner Werken, dat hy de aantrekking
00 Derham ijle Boek ijle Hoofdjtu\pag^x



byzondere voorzienigheid. 2?7
king als eene algemeene regelmaat van de aardfche en hemelfche verfchynzelen , niet als derzelver oorzaak, opgeeft; hy vertoont ons den maatftok en de weegfchaal,die de Goddelyke Wysheid heeft goedgevonde, als 't ware, te gebruiken, maar geeft in de fterkfte bewoordingen te kennen, dat hy hooger opklimt, en aan geene werkelooze ftof eigenlyke verrigtingen zoekt toe te fchryven. Dus fpreekt hy in zyn derden brief aan Dr. bentley. „ Het is niet te begrypen, dat lou„ tere ftoffe, zonder tuffchenkomft van eenige andere „ onftoffelyke oorzaak, op een lighaam, kan werken, of „ zy moet hetzelve aanmaken. Dit zoude egter moe„ ten plaats hebben, by aldien de zwaarte-kragt in de „ ftoffe zelve was. En dit is eene van de redenen, waar" om ik niet wil, dat men my het begrip van ingefchapen zwaarte zoude toeftemmen. Dat de zwaarte in de ftoffe ingefchapen, en voor altyd daarmede verbonden '', zoude zyn, zodat een lighaam, in eene ydele ruimte op „ een afftand van een ander geplaatft, daarop egter zou „ kunnen werken, zonder tuffchenkomft van iets, dat „ deeze werking overbrenge, komt my zo ongerymd „ voor, dat niemand, die eenig denkbeeld van Wysgeer„ te heeft,dit,myns oordeels,zal kunnen verduwen." cartesius had hierom, gelyk gy weet, Myne Heeren, de geheele ruimte met ftoffe vervuld , of liever , hy verwarde de. verfchillende denkbeelden van uitgebreidheid en ftoffe met malkander; om zyne draaykolken te formeeren, om het eene rad van het Heelal in het ander te laten vatten , en alles door middel zyner fyne vloeiftoffe te doen bewegen. Doch met een Mm 3 "er



2781 verhandeling over gods
vol Heelal durft geen wys menfch meer te voorfcliyn komen; ook heeft de Heer maupertuis in zyn Discours fur les differentesfigures des Corps celeftes ,Chap. III, de draaykolkcn van cartesius op eene zegepraalende wyze weggeruimd , en zig daarin meer moeite gegeven , dan de zaak mogelyk verdiende. Newton (V) heeft de wederkeerige werking der hemelfche lighaamen op malkanderen, de zwaaring van alle lighaamen, door middel van zyn ^ther, eene oneindig veerkragtige vloeiftoffe, zoeken op te helderen. By aldien die fyne vloeiftof dit werk verrigten kondc, zoude dit onze redeneering wegens de tweede oorzaaken alleenlyk een ftap verder brengen, en in zo verre zoude het zyne nuttigheid hebben in de Natuurkunde , maar ons onderwerp zou daar niets by winnen; ik blyf altyd vragen , waarom werkt een ftof op die wyze, als de /Ether van newton? Waarom is zy zo veerkragtig? en welke veeren en raderen men hier tuffchen beiden plaatfe, ik blyf altyd naar de eerfte veer zoeken, en ik vind den Almagtigen. „ Van de eenvoudigfte oor„ zaak, zegt cotes te regt in zyne Voorreden voor de „ Principia van Newton, kan geene werktuigclyke ver„ klaaring gegeven worden ; want zo dezelve gegeven „ wierdt,zou dit eenblyk zyn, dat men nog niet tot de „ eenvoudigfte oorzaak ware opgeklommen." Men erkenne dan hier de hand des Heeren, die alle deze dingen doet.
O) Newton Optica Üb. lil. Ouafl. XVIII. -fa.
§. 6. Ik



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 279
i 6.
Ik heb my in myne geheele redenecring zo uitgedrukt, als of de aarde en de andere hcmelfche lighaamen, om hun gemeen middelpunt, in kringen liepen; alle myne aanmerkingen zouden nog meer klemmen, zo wy den aart van hunnen elliptifchen loopweg, waarin twee brandpunten zyn , befchouwden; doch deze befchouwingen , die miffchicn wat hoog zouden lopen, daarlatende, zal ik alleenlyk nog een woord van de vallende lighaamen zeggen, die de reeds aangetoonde ongerymheid van de lighaamen te laten werken, nog al fterker zullen doen voelen.
De tyd, dien een vallend lighaam nodig heeft om eene hoogte van vyftien voeten door te lopen , weet gy, Myne Heeren, dat nagenoeg uit proeven blykt, dat eene fekonde is; maar laat men het van grootere hoogte, onderftel eens van drie-honderd-vyf-en-zeventig voeten vallen, dan loopt het ydere fekonde niet langer vyftien voet af, maar dan ftaat altyd de doorgelopen weg van het vallend lighaam gelyk met het vierkant der fekonden J dat is te zeggen, dat het op het einde der eerfte fekonde vyftien, op het einde der tweede fekonde, (tweemaal twee is vier) viermaal vyftien, dat is zestig voeten gevallen is, op het einde der derde fekonde (driemaal drie is negen) is het gedaald tot negenmaal vyftien,dat is één-honderd-vyf-en-dertig,op het ende der vierde tot viermaal vier, dat is zeftienmaal vyftien of twee-honderd-veertig voeten , en op het einde der vyfde fekonde tot vyf-en-twintigmaal vyftien , dat is, tot drie-honderd-vyf-en-zeventig voeten;
en



280 verhandeling over gods
en het juifte getal der voeten, die dit lighaam in elke fekonde afloopt, is als de oneven getallen één, drie, vyf, zeven, negen, dat is vyftien, vyf-en-veertig, vyf-enzeventig, honderd-en-vyf, honderd-vyf-en-dertig. Is dit nu de werking van ftof als ftof? leibnitz , myne vrienden, heeft zyne Monades een kragt toegefchreven om zig verwardelyk de wereld te vertoonen. Men heeft hem daarover uitgelagchen; ik zal thans niet onderzoeken, met hoeveelof weinig reden; maar de groote Man heeft ten minften nooit in 't hoofd gekregen om hun de cyfferkunft of wiskunde te fchenken, en buiten dat komt het my egter voor, dat de deeltjes, waaruit de opgeworpen bal beftaat, het niet wel redden kunnen, zo zy zeiven moeten werken. Zy zouden 'er zelfs de Geographie nog wel by van nooden hebben; want dewyl hetzelfde lighaam op de knolronde Aarde, niet overal even zwaar is, en een menfeh met een zeker ftuk lood, by voorbeeld, beladen, daaraan onder den /Equator minder zou te dragen hebben dan onder de Poolen , dewyl om die zelfde reden de lighaamen langzaamer vallen, en de flingers van een Uur-werk langzaamer gaan op de eerft dan op de laatftgcmelde plaats, zo dienende deeltjes, terwyl zy de verfchillende breedtens in hunne drukking zo nauwkeurig in acht nemen, noodzaaklyk te weten, waar zy op Aarde zyn.
§. ?•
Waarom hangen eindelyk de lighaamen famen? waarom hangen zy met verfchillende trappen van verband te famen ? waarom vallen zy niet in een onzigt-
baar



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 281
baar ftof van een? Men heeft hier haakjes en andere figuuren, waardoor zy in malkanderen warren, uitgevonden ; maar dewyl die haakjes, ftel dezelve zo klein als gy wilt, noodwendig uit verfcheiden deelen moeten beftaan, zo Vraag ik altyd, waarom blyven die deelen aan malkander vaftzitten om eerft haakjes en vervolgens grootere lighaamen te maaken? Dus, Myne Heeren , befpeuren wy de geftadig werkende hand des Almagtigen Gods zelfs in die verfchynzelen, welken wy zelden op eene Godsdienftige wyze befchouwen, omdat dat wy 'er aan gewend zyn.
Ik voel wel, dat deze befchouwingen onzen Geeft verbyfteren. De Godheid geftadig in alle haare wer-' ken, in zulk een oneindig getal van werelden, in zulk een oneindig getal van fchepzelen , als in elk derzelver gevonden wordt, in zulk eene oneindige verandering van ftaaten , als elk derzelver ondergaat, altyd werkzaam te vinden, is het befluit, dat wy Uit al het voorafgaande trekken mogen en moeten; maar dat wy nauwlyks getrokken hebben, of wy zinken weg onder het gewigt dier verhevene denkbeelden, en onze verbeelding, die zig altyd in de plaats van 't oordeel zoekt in te dringen , koomt daar met verfcheidene zwaarigheden tegen op. Doch dat de verbeelding in deze afgetrokken befpiegelingen zwyge; dat het gezond verftand, dat de Godsdienft, de zaak befliffen ! Vervult de oneindige God niet Hemel en Aarde met zyne trooftryke Tegenwoordigheid? Is hy niet altyd en over al dezelfde ? Altyd en overal Almagtig , Alwys, Algoed? En zou hy dan niet altyd. en overal voor alle
Nn zy-



verhandeling over gods
zyne fchepzelen zorgen? pope drukt deze denkbeelden op eene allerheerlykfte wyze uit; de Godheid, zegt hy
Lives thro 'all life, extends thro 'all extent, Spreads undivided, op er at es unfpent, Breaths in our foul; informs our mortal part, As fait, as perfetl, in a hair as heart; As full, as perfeft, in vile Man that mourns, As the rapt Seraph, that adores andbums, To him no high, no low, no great, no fmall, He fills, he bounds, conne&s, and equalls all(a). Nu mogen wy derhalven, vervolgde ik, op zynen byftand geruft vertrouwen; wy hebben daar des te vafteren grond toe, om dat dit vertrouwen op eene verftandige natuurbefchouwing ruft.
§. 8.
Ik zal u, fprak onze Newtoniaanfche vriend , niet laftig vallen met de gewoone tegenwerpingen, gelyk als dat God, byaldienwy zyne Voorzienigheid dus over alles uitftrekken, op alle onreine plaatfen tegenwoordig , by alle zondige bedryven werkzaam, moet zyn; dezelve komen my, hoe veel kragt de Heer p. mvsschenbroek (£), die gelukkiger is in zyn wegen en meten dan in zyne overnatuurkundige befpiegelingen, daarin fchynt te ftellen, beuzelagtig voor, en men kan derzelver beantwoording daarenboven in yder fyftema van Godgeleerdheid vinden. Maar daar is eene zwaa-
rig-
(tiï Pope EJfay on Man Epift. \.fm, (b) Beginzch ÖV. §. 134. p. 81.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 283
righeid , daar uwe verklaaring van de Voorzienigheid my voorkomt byzonderlyk door gedrukt te worden, en die ik wenfchte , dat gy my uit weg kondet ruimen. Vermindert het de fchoonheid van dat verwonderlyk werkftuk, de wereld, niet grootelyks, wanneer men ftelt,dat God daar onophoudelyk de hand aan moet houden , daar wy zo veele konftftukken vervaardigen 4 die , eens aan den gang gebragt, een langen tyd van zelve lopen? „ Van zelve lopen!" antwoordde ik, dat begrypt gy ligtelyk , myn vriend, is onmogelyk; geen kunftftuk kan een oogenblik aan den gang blyven, zo 'er niet eene geftadig aanhoudende kragt in hetzelve werkt; de veeren, die wy daarin zetten, de gewigten, die wy daar aan hangen, houden debeweging gaande; het is met het groot kunftftuk, het Heelal, of zo gy liever wilt, de wereld in 't byzonder, gedeeltelyk eveneens; het beweegt zig geregeld, het blyft geftadig aan den gang, om dat 'er veeren en gewigten in zyn, die het aan den gang houden; maar hier is het verfchil; die veeren en gewigten kunnen, tot de eerfte werking opklimmende, niet anders zyn dan de aanhoudende werking van den Albeftierder; de ftoffe, dit blyft eeuwig waar, kan uit zig zelve niet werken; eene ftoffelyke oorzaak kan dus nooit eene eerfte oorzaak zyn; vermeerder derhalven de tuffchenkomende, de tweede, oorzaaken, zo lang gy wilt, de eerfte veer waardoor alles in beweging wordt gehouden , is de geftadig werkende hand des Almagtigen. Het is onze verbeelding inderdaad, die ons hier,gelyk in duizend andere gevallen, misleidt. Een kunftenaar Nn 2 ge-



284 verhandeling over gods
gebruikt de kragten, die hy vindt, hy zet de veer in zyn kunftftuk , hy hangt 'er de gewigten aan, en het uurwerk gaat geregeld voort; maar de opperfte kunftenaar vindt geene kragten , hy moet de veeren zelve dryven, de gewigten zelve doen trekken, of het uurwerk moet onvermydelyk ftilftaan; en deze geduurige werking af te keuren, of de wereld deswege minder fchoon te vinden, is inderdaad hetzelfde als te vorderen, dat God eene ftoffelyke wereld had moeten maaken, die van zelve werken konde, dat is te zeggen, die niet ftoffelyk ware.
s. 9-
Maar erken ten minften, zeide onze Wysgeer, dat uw gevoelen dan vry wat overeenkomft heeft met het Syftema occafionale van caPvTesius. —'■ Ik ftoor my niet, antwoordde ik , of myn gevoelen met eenig aangenomen of afgekeurd fyftema overeenkome of ftryde, zo het flegts op de waarheid rufte; en ik zoude, fchoon eenig ftelzel van Godgeleerdheid of Wysbegeerte thans buiten de mode, of onregtzinnig, waare , het daarom niet te minder omhelzen, zo de Rede of Gods woord my hetzelve met eene genoegzaame blykbaarheid aanprezen. Doch die ruftigheid komt hier niet te pas ; myne leer heeft met het Syftema occafionale niets te maaken. Hetzelve bedoelt alleenlyk te verklaren, hoe de fchynbaare invloed van de ziel en het lighaam op malkanderen (want descartes begrypt,even als leibnitz, dien invloed alleenlyk als fchynbaar) kan plaats hebben , zonder dat zy wezenlyk iets met den anderen te maaken hebben. Ter verklaaring van dit verfchynzel
wil



byzondere- voorzienigheid. 285
wil hy, dat de indruk der uiterlyke voorwerpen op onze zintuigen flegts de.gelegenheid , niet de oorzaak, zy van de gewaarwordingen en willingen onzer ziel, gelyk dan ook, omgekeerd, de gewaarwordingen: en willingen onzer ziele flegts de gelegenheid, niet de oorzaak,zyn der werkingen onzes lighaams, en dat in de beide gevallen de Goddelyke Almagt de eenige werkende oorzaak is, waardoor zulke gedagten en neigingen in de ziel op zulke bewegingen in het lighaam, en zulke bewegingen des lighaams op zulke gedagten en neigingen der ziele ,• volgen. , Ik ben verre af van tebeweeren , dat onze ziel en .lighaam geen invloed, geene wezenlyke werking , op r malkanderen zouden hebben; ik voel 'dagelyks het tegendeel; dit zeg ik alleen, dat een lighaam van zelf niet kan werken , dat de logge ftof .van zelf geene beweging kan beginnen, noch uit de beweging tot ruft overgaan, zo dit niet door eenige andere lighaamelyke of geeftelyke oorzaak wordt uitgewerkt.
Myne ziel, fprak myn jonge vriend , verlangt zig meer en meer in den God myns heils te- verheugen. Maar eene..zwaarigheid drukt haar nog, welke ik u bidde op te ruimen .... Ik ftelde voor,.en wy vonden gezamenlyk goed, dat elk de bedenkingen, welke hy tegen de voorgestelde bewyzen hadt :, of die onderwyl in hem opkomen mogten, tot na de middagmaaltyd zoude uitftellen om dezelve dan in eene wandeling te overwegen.
/. ['/"J 7 3 i / bi'Kï;i:tfgil pb pm «I j' '. Jfób'iow tnhij
. 90 nvs i' j n'jqKdabg v. uvbx mrl ioov a Nn 3 vier»



286 verhandeling over gods
Vierde Afdeeling.
Ik ben volmaakt overtuigd, ving myn jonge vriend aan, dat God zyne Voorzienigheid, op yder oogenblik, over alle zyne Werken uitftrekt; maar bepaalt hy zig niet aan de algemeene wetten, welke hy in den beginne als de befte heeft uitgekozen en vaftgefteld? Zien wy niet voor onze oogen dat hy altyd op dezelfde wyze handelt? Is het ook voor het beftaan van de wereld niet noodzaaklyk, dat hy zo handele? Kunnen wy dan verwagten , dat hy onzenthalven daarvan afgaa? onzenthalven wonderwerken verrigte? en buiten dit zie ik niet, hoe wy op zyne byzondere Voorzienigheid vertrouwen, of onze fmeekingen met hoop van gevolg tot Hem opzenden kunnen.
s. i.
De Heere, antwoordde ik , heeft alles met wysheid gemaakt, en het Aardryk is vol yan zyne goederen', dit erkennen wy allen: maar is dit denkbeeld genoeg ontwikkeld? Ligt er niet blykbaar in opgefloten , dat God de belangen der leevende, en byzonderlyk der redelyke fchepzelen zig in; de eerfte plaats, en boven alles, hebbe voorgefteld, en dat alle orde en fchoonheid daaraan onderworpen, en eigenlyk flegts gefehikt is om hun natuurlyk en zedelyk geluk te bevorderen? Dit is eene aanmerking, die hier wel in 't oog moet gehouden worden, 't Is niet de lighaamelyke wereld, die voor haar zelve is gefchapen; 't zyn de leevende S fchep-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 287
fchepzelen, die daar het genot van moeten hebben; 't is niet het onbezielde , dat op zig zelve eenige waarde heeft: 't is het bezielde, dat daar de waarde aan geven moet. Daar kon geen geluk zyn, zo geen we-, zen het genoot, en de benaaming van orde en fchoonheid zoude een loutere klank of wartaal worden, zo 'er geene wezens waren, die dezelve konden opmerken. De leevende derhal ven, en byzonderlyk de redelyke, Wezens geven de waarde aan 't Heelal, wy menfchen geven die aan onze wereld in 't byzonder. En alle orde moet alleen dienen tot hun geluk, en is daaraan ondergefchikt. — Houdt nu de geheele zamenfchakeling onzer bewyzen wel in 't oog. God bewaart en beftiert- alle zyne fchepzelen, hoofd voor hoofd, fteeds met dezelfde liefde, waarmede hy hen heeft voortgebragt; hy is op yder oogenblik in elk ondeelbaar deeltje, waaruit zy beftaan, werkzaam, en het is hem derhalven zo gemaklyk om hen te kunnen helpen, als hy daar den wil toe heeft; hieruit befluit ik met alle geruftheid, dat hy, die een gevallen korenair weder opregt, ook den menfch, door druk ter neer geflagen, niet zal verwaaiioozen; dathy, die de natuur ten nutte van leevende, en byzonderlyk van reedelyke, Wezens gemaakt heeft, geene orde zal blyven agtervolgen , die zyn eigen bedoelingen dwarsboome; dat, hy die yder vezeltje van ons lighaam op yder oogenblik ten onzen befte beftiert, ook den inwendigen menfch niet zal vergeten; maar daarentegen, in alle gevallen, waarin zyne wysheid het beft oordeelt, (en die mag men vertrouwen dat menigvuldig
zyn)



dÖ'8 VERHANDELING'OVER GODS
zyn) zyne kragt in onze zwakheid volbrengen. Inderdaad zo gy die twee groote fchakels in 't verband van myne redeneeringen; — „ God heeft de wereld „ ten nutte van levende, en byzonderlyk van rede„ lyke, fchepzelen gemaakt," — en — „ Hy is fteeds „ met alle zyne volmaaktheden, met zyne goedheid „ en liefde zo wel, als met zyne magt en'wysheid, 'in „ alles werkzaam" niet losmaakt, zal u de keten onfeilbaar leiden tot eene byzondere Voorzienigheid, i'i waarin hy de algemeene regels, naar welken hy de' „ wereld regeert, dikwils verlaat om zekere bepaalde „ uitwerkzels voort te brengen; zonder dat zig egter „ in deze buitengewoone beftiering iets vertoone,het„ geen men een wonderwerk kan noemen." — Ik gaa dit nader ophelderen.
Het was ten hoogften noodig, dat God een algemeen bewerp in zyne beftiering van de wereld (want daar zullen wy ons voornaamlyk toe bepaalen) volgde , en dat hy daarvan niet dan by de allergewigtigfte gelegenheden zigtbaar afftapte; ik voeg 'er dit zigtbaar by, om ten eerften een woord van de wonderwerken te zeggen. Dat zyn, gelyk gyweet, zodanige verrigtingen of voorvallen, waarin het gewoon verband van natuurlyke uitwerkzelen voor het oog des aanfehouwers wordt afgebroken : of dit onmiddelyk door de Godheid, of door de tuflehenkomft van onzigtbaare gefchapene wezens, gefchiede, behoeft hier niet onderzogt te worden ; genoeg is het, dat hier het gewoon
ver-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 289
verband van oorzaaken en uitwerkzelen voor ons worde afgebroken, en dat deze af breking zigtbaar is. Zodanige werkingen nu kunrten wy niet dan tot bepaalde oogmerken van het Opperwezen yerwagten, dewyl anders de geheele orde der wereld in de war raaken zoude. De grond van zekerheid in alle onze bedryven is eeniglyk, dat wy het één ftandvaftig na het ander zien gebeuren; als wy een fteen in 't water werpen, zien wy dien zinken, en wy zeggen, dat fteen zwaarer is dan water; wy zien 'er een balk in dry ven, en wy zeggen, het hout is ligter; wy zyn verzekerd, dat dit altyd zo zyn zal; wy nemen een touw van eene zekere dikte om die balk op te haaien of vaft te leggen , en wy zeggen, dat het fterk genoeg zal zyn, want wy hebben gifteren bevonden,dat het fterk genoeg was; wy vinden, dat het yzer het hardfte is van alle metaalen, en wy gebruiken het tot de gewigtigfte dienften des levens; het goud het zwaarfte en rekbaarfte , en wy fchikken het voor een algemeen teken van waarde; maar indien wy de natuur geduurig in haaren loop zagen waggelen, en haare eigen wetten, als 't ware, fchenden; byaldien fteen heden dreef en morgen zonk, en hout juift omgekeerd; byaldien het goud heden vloeibaar en morgen zo hard als diamant ware; byaldien het yzer week was geworden, als wy het meenden te gebruiken, en de dikke touwen braken, als wy een magtig gewigt verwerken wilden, zouden wy in eene geduurige wanorde leeven, of liever geen eenen dag leeven kunnen. God moeft dan een vaften regel in zyne beftiering volgen, en daar
O 0 nooit



20O VERHANDELING OVER GODS
nooit zigtbaar van afftappen ; want zo hy ten behoeve van één menfch zigtbaare veranderingen in de natuur-wetten maakte, zoude hy dit eveneens voor allen moeten doen ; wy zouden derhalven niets dan wonderwerken zien , alle wysheid zou verdonkerd worden, alle fchoonheid verdwynen, alle zekerheid ftilftaan, alle redeneering ophouden, alle levens eindigen. Maar nu, by aldien de gewoone wetten in zommige ge • vallen kunnen opgcfchort of veranderd worden, zonder dat 'er eenig nadeel uit voortfpruite, zo mogen wy uit alle onze voorgaande redenecringen veilig befluiten, dat God in die gevallen Zig aan het algemeen bewerp niet alleen niet behoeft te binden, maar dat hy hetzelve zekerlyk zal verlaten, zo'er nut uit geboren worde, dat is te zeggen, zo het belang zyner fchepzelen, in alle hunne öffiftaildighedcn tevens befchouwd, dit vordere, dewyl alle orde daar aan ondergefchikt is. Ik voeg 'er deze laatfte voorwaarde van alle de omjlandigheden der fchepzelen by, om dat 'er zig noodwendig dikwils een oogenblik voordeel moet opdoen, dat over het geheel grooter nadeel zou uitwerk en, en 'twelkdeGoddelyke Wysheid daarom niet verkiert te doen fland grypen.
Het befluit, dat ik hier, wegens het verlaten van het algemeen bewerp, trekke, komt my volftrekt 011betwiftbaar voor, in dien flegts cje gefielde voorwaarde plaats hebbe , dat is te zeggen, dat 'er over het geheel nut voor de fchepzelen door uitgewerkt worde zonder dat 'er nadeel uitfpruite; en alle de redenen, die ons van eene Voorzienigheid in 't algemeen overtuigd hebben, hebt gy u flegts hier te herinneren en
toe



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 2pl
toe te paffen, en ziet gy, dat in de onderftelde gevallen u tot eene byzondere Voorzienigheid leiden. En fchoon wy deze gevallen nooit bepaalen kunnen, fchoon wy nooit met zekerheid kunnen zeggen, dat God, in deze of die gebeurtenis, de algemeene orde verlaat; kunnen wy egter met geene reden twyffelen, of hy kan ons geluk door zyne byzondere tuffchenkomft dikwils bevorderen, zonder dat zig daarin iets wonderdaadigs vertoone; nooit zal God , by voorr beeld, in het gewoon beloop zyner Voorzienigheid, een afgehouwen lid door enkele aanraaking weder met het lighaam vereenigen, of een blinden zyn gezigt, met een weinig fpeekzel en aarde op zyne oogleden gefmeerd, doen wederkrygen; maar dat hy eene allergevaarlykfte wonde op onze gebeden, (omdat wy door dezelve gefchikter voorwerpen voor zyne gunft worden) geneze, dat hy eenig ongemak aan de oogcn, 't welk niet zelden blindheid veroorzaakt, door zyne byzondere tuffchenkomft herftelle, kan geenerleie verwarring in de algemeene orde maaken,omdat wy nooit iets met zeekerheid wegens die byzondere tuffchenkomft bepaalen kunnen. Elk kan zig, met eenige opmerking, eene menigte andere voorbeelden van deze onzigtbaare onbekende wonderwerken, want zo mag ik dezelve noemen, 't zy uit de Heilige Schrift, 't zy uit de ondervinding vertegenwoordigen. Dat de pyl, die Koning Achab tuffchen de gespen en het pantfier (/) doodelyk trof, dat de fpies, waarmede
Ko-
(ö) I. Koning XXII. vers 34, 38.
Oo 2



292 VERHANDELING OVER GODS
Koning Saul tweemaalen poogde David aan den wand te fpitten (a) , door eene byzondere tuffchenkomft van 't Opperwezen wierdt beftierd, mogen wy biïïyk vermoeden, omdat 'er de Heilige Schrift aanleiding toe geeft; maar buiten dat zouden wy deze uitkomften hebben moeten befchouwen op denzelfden voet, als duizend andere uitkomften , die byna dagelyks in 't menfchelyk leven voorvallen, en waarvan wy, ten dezen opzigte, niets bepaalen kunnen. In den ongelukkigen zeeflag door de ruiter in 't jaar 1666 gevoerd, hing de Republiek der Nederlanden als aan een zydcn draad , en met het verlies van dien grooten Man was, zo als hy,zig heilfellende,zelfs aanmerkt, alles verloren geweeft;hy wenfchte egter , door fmart overmand , te fterven: „ Myn God , hoe ben ik zo on„ gelukkig,boezemde hy Wanhoopig uit, is yer nu on„ der zo veele kogels niet één, die my wegneemt (£)." Hy doet den braaven van nes by zig komen, fpreekt een korten tyd met hem in de hut, en nauwlyks hadden zy dezelve beidén verlaten , of zy wierdt door een vyandlyken kogel weggenomen. Hoe gewigtig het behoud dier twee Hoofden was, zoude het egter vermetelheid zyn te bepaalen , dat die veele duizenden kogels door Gods onmiddeïyke tuffchenkomft van de^ zeiven wierden afgewend; of te verzekeren, dat het Opperwezen zyne gewoene werking eenigzins veranderd hebbe , om de hut van de ruiters fchip zo lang te beveiligen , tot dat de beide Admiraals die verlaten
had-
(a) I. Sai>i. XFIII. vers ir. Q>) Brandt/wj. 518. 512.



BfZ0NDERE VOORZIENIGHEID. 293
hadden. Dit zou vermetel zyn te bepaalen, zeg ik te meer ; daar wy zo veele andere gebeurteniffen ontmoeten , waarin dit befluit door de uitkomft geenzins fehynt bcgunftigd te worden. Maar is de tegenftrydige bepaaling, dat God hier geene byzondere beftiering in gehouden hebbe,minder vermetel? voelt men integendeel niet eene geneigdheid in zyn hart om hier de hand des Heeren te erkennen ? Gewiffelyk ja! zeide myn jonge vriend, ik voel die geneigdheid, en ik verheug my, dat ik dezelve met het geheele menfehdom, in alle landen en tyden, gemeen heb j altyd en overal hefte men in algemeene gevaaren de oogen hemelwaards; altyd en overal fmeekte men den Albcftierder om zyne hulp; altyd en overal fpoedde men zig , na bekomen verloffing, tempelwaards, om hem de offerhanden van eene getroffen en dankbaare ziel op te dragen. Schoon dit geen eigenlyk bewys verftrekt, het toont ten minnende-algemeene werking der natuur, en ik verbeelde my in die algemeene werking der natuur de ftem der Godheid zelve te hooren, roept my aan in den dag uwer benauwdheid, ik zal 'er u uit helpen, Gy zult my eer en. Schoon ik fteeds van oordeel ben, vervolgde ik , dat 'wy hier nooit iets met zeekerheid bepaalen kunnen of moeten,fchoon ik het geheele Werkje van Do. a. van de velde , de Wonderen des Allerhoogjlen genaamd, hoe dikwils herdrukt,als eene opftapeling van onvoorzigtige befluiten befchouw , ontmoeten wy egter in onze Vaderlandfche gefchiedeniffen menigvuldige uitkomften, die ons dezen liefelyken trooft, Roept my aan in den dag uwer benauwdheid, fchynen in te boezemen. Men Oo 3 kan



294 VERHANDELING OVER GODS
kan inderdaad de geheele verloffing der Nederlanden uit de Spaanfche boeyens als een doorgaand bewys van Gods onmiddelykc Voorzienigheid befchouwen ; en, zo ooit eenige menfchelyke uitkomften de merktekenen der Goddelyke toezigt droegen , verzekeren ons onze vryheid, ons nationaal geluk, op de duidelykfte wyze dat het tydelyk en eeuwig heil der Nederlanden den Albeftierder ter harte gingen, en dat by hem uitkomften zyn tegen den dood. Ik kan deze allergewigtigfte gebeurteniffen, welker wedergaê in geene gefchigtboeken van eenig volk van Europa is te vinden, niet doorlopen; vergunt my egter eenige weinige voorbeelden uit dezelve kortelyk aan te roeren. Gy herinnert u, Myne Heeren (V), dat in den jaare 1572 aan 't behoud der Enkhuyzer vloot genoegzaam de vryheid van Holland hing; zy lag in den mond van 't Y, toen het zo fterk begon te vriezen, dat 'er geene menfchelyke mogelykheid was om met al het byten de groote fchepen, die te weinig waters hadden, binnen te krygen. Het volk verliep reeds, en de vyand maakte zig al gereed om dezelve allen in brand te fteken, toen de wind, noord-weftwaards gezwaaid, zulk eene wyde fcheur in 't ys maakte, en 't water zo hoog opzettede, dat alle de fchepen over de ondiepten, en denzelfden dag nog te Hoorn en te Enkhuyzen voor den wal kwamen. Des anderen daags liep de wind weder om, de ysfcheur fchoof digt, en het vroor zo fterk als te voren. „De zonderlinge verloffing de-
„ zer
^ Wagenaar IV. Deel pag. 408. 409.



byzondere voorzienigheid. 2p5
„ zer fchepen , fchoon , naar zommiger begrip , de „ gewoone kragten der natuur niet overtreffende, „ werdt egter door de meeften aangezien als een by„ zonder gunftbewys der Hemelfche Voorzienigheid." Vergunt my hier nog een voorbeeld of twee uit onze Vaderlandfche gefchiedeniffen by te voegen. Gy herinnert u,Myne Heeren (a), de vermaarde belegering van Leyden in 1574. Gy weet, dat men de uitgehongerde Stad, doorliet doorfteken van dyken en dammen, te water hulp poogde toe te fchikken; maar 't veranderen van den wind, die ftyf in 't noordooften ftaan bleef, was oorzaak,dat het water zedert eenige dagen meer vief dan wies, weshalven de vloot in de NoordAa moeit blyven, liggen , en boisot den moed om de Stad te fpyzigen verloren begon te geven, (tellende, gelyk hy den Prins fchreef, geene hoop dan op Hemelfche hulp. De nood vermeerderde onderwyl, en de elende konde nu niet hooger klimmen, of alles was verloren. Daarop fteekt, juift met den fpringvloed, een ftorm op uit het noordweften, die 't zeewater met geweld ten lande injaagt; ftraks daarna waait de wind agt volle ftreeken zuidelyker, waardoor de vloot, in plaats van negen duim, nu agtentwintig duim pylen konde. Men ondernam den togt, en men poogde 'er den belegerden kennis van te geven door eene duive, die in 's vyands handen viel; dit fchynbaar ongeluk was een van de middelen waardoor de Stad gered wierdt. Een ander noodlottig toeval, het inftorten
van
(a) Wagenaar VI. Deelpag. A9^-{e1'



29Ó VERHANDELING OVER GODS
van den Stadsmuur,ter lengte van zes-en-twintig roeden , verhaaftede die redding niet minder, boisot kwam binnen. De Bevelhebbers der vloote „ zegt de Heer „ wagenaar, aan land geflapt, namen, gevolgd van „ eene menigte van fcheepsvolk en ftedelingen, ter„ ftond gang naar de kerk, daar de dankbaare gemoe„ den fmolten in hunne eigen vuurigheid, en de traa„ nen en fnikken den zang der Pfalmen haperen de„ den." De wind , 's anderen daags, uit het zuidooften opftekende, joeg 't water ten lande uit, en daarna noord waards zwaaijende, met een onweder in zee. Zoude iemand, zulke uitkomften,met zo veel eerlykheid als nauwkeurigheid geboekt, lezende, de onbedagtheid durven hebben van te zeggen; God heeft zig met den gunftigen zamenloop van zo veele onverwagte omftandigheden niet bemoeid, noch eenig byzonder deel gehad in uitwerkzelen, zo fchynbaar ftrydig met hunne oorzaaken ? De Hertog van York hadt in 1672 een aanflag op Amfterdam in den zin door Texel, (a) De ganfche Engelfche vloot zeilde derwaards; maar ten dage, beraamd om met den vloed, in klein vaartuig, naar land te zeilen, bleef de ebbe, tegen gewoonte , wel twaalf uuren duuren , waarop een ftorm volgde, die den vyand van de kuft dreef. „ Die ongewoone lange ebbe, zegt onze Hiftorie„ fchryver, wierdt van veelen gehouden voor een „ wonderwerk, van de meeften voor een zonderling „ gunftbewys der hemelfche Voorzienigheid. " Het
komt
(a) Wagenaar XIV. Deel pag. 128. 129.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 297
komt my ongodsdienflig voor hier van wonderwerken te fpreeken: het fchynt my, ik herhaal het, vermetel te bepaalen; God heeft in dit of dat geval eenige, fchoon onzigtbaare, verandering in den gewoonen loop der dingen gemaakt; maar nog eens, het is niet minder vermetel te zeggen, hy heeft het niet gedaan; dewyl wy uit alle onze vorige aanmerkingen mogen befluiten, dat hy het zomtyds, dat hy het dikwils, doet op eene voor ons onnafpoorbaare wyze.
§. 3.
Inzonderheid in voorvallen van zo veel belang, zeide myn jonge vriend, waarin het behoud van een geheel land of eene geheele ftad betrokken is. Of de voorvallen ons toefchynen, antwoordde ik, van veel of weinig belang te zyn, maakt hierin geen verfchil; ik zeg, toefchynen, want ik zal u zo aanftonds herinneren, dat wy nooit weten kunnen, of zy inderdaad zodanig zyn of niet. Indien wy de byzondere tuffchenkomft van den Vader des menfehdoms ter behoudenis van één land, of van ééne ftad, verwagten mogen, zo mogen wy die eveneens verwagten ter behoudenis van één dorp, van één huisgezin, van één menfch ; één land, ééne ftad, één dorp, één huisgezin zyn flegts verzamelingen van menfehen, en die liefderyke Vader, die alle zyne kinderen, niet by klaffen of foorten, maar hoofd voor hoofd , bemint, die hen allen afzonderlyk tot hem wil brengen, gelyk eene klokhen haare kiekens onder haare vleugelen vergadert, zal voor elk hunner doen, hetgeen hy voor veelen tevens doet, indien zyncWys-
Pp heid



298 VERHANDELING OVER GODS
heid het raadzaam oordeelt. Hoe veele Individu s zouden hier moeten famen lopen, om de allertcderfte zorgen van den Albeftierder te mogen verwagten ? Zoudt gy hier wel eene lyn van affcheiding tuflchen de gewoone byzondere Voorzienigheid durven maaken? zyn alle menfchen niet op zigzelven de voorwerpen van zyne gunft? En zal hy ,wien men erkent, dat tien-duizend of duizend wil bewaaren , niet voor elk van die duizend zorgen? De geheele beftiering van het Opperwezen , is, in zekeren zin, onmiddelyk, en even als God yder deel van ons lighaam op yder oogenblik zynen famenhang door onmiddelyke werking doet behouden, kan hy ook voor elk onzer op yder oogenblik van ons leven onmiddelyk zorgen , kan hy byzonderlyk den nooddrufiigen, die daar roept, en den elendigcn die geen helper heeft, ten allen tyde redden , zonder dat 'er verwarring uit geboren worde. Maar eindelyk , wat zyn voorvallen van veel of weinig belang? Kunnen wy menfehenkinderen dat bepaalen ? Zien wy niet dagelyks, dat het zedelyk, zo wel als het natuurlyk, Heelal door de fynfte draaden, die wy niet dan van agteren kunnen zien, verbonden is, en dat de gewigtigfte uitkomften uit de geringde beginzelen geboren worden? Byaldien een dronken onverlaat inhetMunfterfch oproer te Amfterdam het touw van de klok hadt kunnen vinden , om dezelve, volgens affpraak, te trekken, ware de Stad , en miffchien het land , in een yffelyk bloedbad gedompeld geworden: ééne verkeerde trede van dien woefteling was het behoud van beiden. Byaldien Doch waartoe zal ik hier voorbeelden
ver-



t
BYZONDERE V 00 R Z IE N1 G H E ID. 299
vermenigvuldigen? Gy kent milTchien, Myne Heeren, een Werkje, les grands evenementsproduitspar de petites caufes; het is welmeenend, het is zelfs wel, gefchreven, maar het is een zeer overtollig boek voor yder denkend hoofd, om dat hy de waarheid , die daarin voorgedragen wordt, dagelyks met eigen oogen ziet, in eigen ervaarnis ondervindt. Ik moet de aanmerking, dat alles in 't Heelal verbonden is , hier byzonderlyk van dien kant nader herinneren, dat de groote veranderingen in 't Heelal dik wils uit de fchynbaarfte beuzelingen fpruiten. Wie zoude vermoed hebben, dat de wandeling van Pharao's dochter naar den oever van den Nyl een voorwerp ware voor eene byzondere tuffchenkomft der Voorzienigheid? En evenwel geeft de Heilige Schrift ons eenigen grond om dit te vermoeden, ten minften is het zeker, dat in die wandeling de geheele goddelyke huishouding met de Ifraëliten betrokken was. De dochter van Pharao moeft juift op het nodige tydftip aan den Nyl zyn om het biezen kiftje van Mofes te zien dryven: eenige minuuten vroeger was het nog niet op de nodige plaats; eenige minuuten laater ware het reeds gezonken, of te verre weggefpoeld geweeft, om onder haar oog te komen, om dat te laten opvisfchen, om zin te krygen in het kind, dat 'er in lag, om dat te laten opvoeden, en om den Leidsman van het geheele Israëlitifche volk te formeeren tot een werktuig, waardoor God zyne wyze befluiten kon ter uitvoer brengen. Hoe veele Mofeflen, onder andere naamen, zyn, in hunne vroege jeugd, of verdere jaaren, uit de kaaken des doods gered, en, tegen Pp 2 al-



300 verhandeling over. gods
alle waarfchynlykheid aan, behouden gebleven om de aanzienlykfte rollen op het toneel der wereld te fpeelen, en landen of fteden te behouden ofte verdelgen! Herinnert u flegts den allergevaarlykften ftaat, waarin de jonge michiel de ruiter zig op den toren van Vliffingen, deels door zyne onbedagtheid, deels door een onverwagt toeval, bevondt. Aan de behoudenis van dien onbekenden jongen was onze vryheid, was het beftaan zelfs van Nederland, verbonden; hy redde zig en kwam behouden neder. En wilt gy nog treffender voorbeelden ? was het bezoek van Jofeph by zyne broederen, en het onvoorzigtig vertellen van Zyn droom, (welk eene beuzeling in fchyn?) niet de grond der behoudenis van geheel Egypte ? was 't niet een arm fchaapherder, die Romulus en Remus, in 't veld te vondeling gelegd, naar zyne ftulp bragt, welken men kan befchouwen als den eerften fteen gelegd te hebben van dat ontzagchelyk Roomfch gebied, 't welk naderhand alle andere volken, ryken", en ftaaten, om zo te fpreken verzwolg, maar ook even daardoor de voortplanting van het Euangelium zo kragtig bevorderde? Zie daar, myn vriend, hoe weinig grond wy hebben bm van voorvallen van veel of weinig belang te fpreken; wy , die niet dan een klein jlukske der zaakcn befchouwen , en die 'byzonderlyk in het toekomende byna niets vooruit zien kunnen! Nog eens derhalven, dezelfde redenen, die ons eene byzondere Voorzienigheid doen erkennen , moeten Ons eveneens overtuigen, dat dezelve het gewoon beloop van zaaken in zo genaamde kleinigheden, zo wel
als



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 30I
als in gewigtigere voorvallen, mecrmaalen verlate 5 en wy hebben geen meerderen of minderen grond om te zeggen, dat Marfeille mogelyk door Gods byzondere befchikking van de peft aangetaft en ontvolkt is geworden, dan dat een vader des huisgezins aan zyne vrouw en kinderen ontrukt wordt; geen meerderen of minderen grond om te zeggen, dat Liffabon of Tauris door eene aardbeeving werden omgekeerd, dan dat een boerenftulp door den brand verteere. Daar is geen groot of klein by den Oneindigen, geen ligt of zwaar by den Almagtigen, en 't geen nu klein voorkomt, is mogelyk de grond van de grootfte gebeurteniffen, die nog ooit zyn voorgevallen.
§• 4-
Ik zal hier, Myne Heeren, eene waarneming byvoegen, die Gods byzondere en onmiddelyke Voorzienigheid van agteren, gelyk men fpreekt, bewyft, die dezelve in 't groot bewyft, en toont, dat de geheele orde van 't Heelal op zulk eene byzondere Voorzienigheid fteunt. Laat ons ten dien einde den loop der hemelfche lighaamen nogmaals kortelyk gadeflaan. Wy weten allen, dat een vry bewogen lighaam zo veel van zyne beweging verheft, als het noodig heeft om den wederftand der vloeiftoffe, door welke het loopt, te overwinnen ; een kanons kogel, een flinger, zouden, al ware 'er geene zwaarte .of wryving, door de tegenwerking van de lugt alleen fchielyk tot ruft gebragt worden. Indien nu de ruimtcns, door welken de planeeten en komeeten rollen, volpp 3 maakt



g02 verhandeling over gods
maakt ydel waren, gelyk men gemeenlyk onderftelt, zoude 'er van dien kant geen beletzei zyn tegen derzelver geftadigen voortgang; maar die onderftelling is niet nauwkeurig waar. De ftof in die ruimtens is, ik erken het, wel zeer dun of yl, maar daar is zekerlyk eenige ftof, al ware het flegts van 't licht, voorhanden. De /Ether van newton biedt, naar zyne berekening, 600,000,000 minder tegenftand dan het water; dezelve kan dus geene groote, maar moet evenwel eenige , vertraaging in den loop der hemelfche lighaamen maaken, en gevolgelyk derzei ver kringen of ellipfen allengs verminderen, en dus de zwaaring vermeerderen; dit uitwerkzel zoude, wierdt het door Gods Almagt niet verholpen, alleen genoeg zyn om de ganfche huishouding in de war te brengen, en het Heelal te verdelgen. Laat ik nu voor een oogenblik eens toegeven, dat de hemelfche lighaamen die twee ftrydige kragten konden hebben, welke men daar zo mildelyk aan toefchryft, en dat het Opperwezen hen belatten konde in kringen te lopen; dan nog konde God nimmer bedoeld hebben hen by malkanderen te plaatfcn , en op malkanderen te doen werken, om malkanderen langzaam te verdelgen; dit zoude egter het geval geweeft zyn, byaldien hy daar de hand niet geduurig aan hieldt; want zodra de gewigten en tegenwigten malkanderen niet meer opwegen, zodra de fpheer van aantrekking by aanhoudendheid vergroot wordt, moet eerlang alles uit malkander fpatten. Dit nu verhelpt het Opperwezen door zyne geduurige toezigt; en hoe waarfchynlyk, (waarom zeg ik niet
hoe



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 303
hoe zeeker?) mogen wy ook onderftellen, dat van zo veele duizenden en tien duizenden komeeten, als deels bekend, deels onzigtbaar, in de loopkringen van onze aarde en van de andere planeeten omzwerven, de eene of andere, of verfcheidenen, de fpheeren der aantrekking te na gekomen zouden zyn, en derzelver evenwigt reeds voor lang verbroken hebben , byaldien de Albeftierder hier niet kragtdaadig tuffchen beide gekomen ware? en fchoon wy deze laatfte tuflchenkomften wel niet aanwyzen kunnen, want dan zouden het wonderwerken, en ontzagchelyke wonderwerken, zyn; leert egter de rede, ja ik durf byna zeggen, de ervarenis, dat dezelve dikwils moeten plaats hebben , dewyl alles nog beftaat, zo als het van den beginne af beftaan heeft.
Hier zweeg ik eenigen tyd, en wy deden het alle vier, om een ftuk van zo veel gewigt en invloed, in ftilte, nader te overdenken. Ik verzogt vervolgens de aanwezenden, om my hunne verdere bedenkingen of zwaarigheden, zo zy die hadden, mede te deelen.
De tweede vriend, die, by gelegenheid van het bezoek , dat hy my was komen geven, onze gefprekken over dit gewigtig onderwerp hadt aangehoord, maar die tot hiertoe altyd gezwegen hadt, was een Leibnitiaanfch Wysgeer; hy verklaarde nu, dat hy gewigtige bedenkingen hadt tegen het laatfte gedeelte van het verhandelde , maar hy verzogt tevens, dat wy onze verdere gefprekken over dit ftuk heden flaaken mogten, om die des anderen daags te agtervolgen. Wy keurden dit allen goed, en hy zettede
den



304 VERHANDELING OVER GODS
den volgenden nademiddag op 't bepaalde uur, zyne bedenkingen in dezer voege voort.
Vyfde Afdeeling.
Gy hebt de geftadige werking van den oneindigen en almagtigen God op en in alle zyne fchepzelen, met eene overtuigende klaarheid, betoogd voor elk, die geen vreemdeling is m natuurkundige befchouwingen; maar het befluit, dat gy daaruit getrokken hebt, ftrookt, dunkt my, geheel niet met eene gezonde Wysgeerte. Gy wilt, dat de Godheid zig, in haare beftiering, naar voorkomende omftandigheden fchikke; dat zy, haar vaftgefteld ontwerp verlatende, telkens gereed zy om naar de afzonderlyke behoeften der menfchen, (wy zullen ons tot dezen flegts bepaalen) op eene buitengewoone , fchoon voor ons onzigtbaare, wyze toe te fchieten; en dat wy derhalven in alle gevallen, waarin de nood het vordere, en waarin zyne wysheid dit raadzaam oordeele, eene 011middelyke hulp van zyne Goedheid mogen verwagten; mits dat die hulp flegts geene verwarring in de algemeene huishouding maake , door zig zigtbaar te vertoonen. Is dit niet uw begrip van de zaak? vroeg hy. Gy hebt het wel voorgefteld, antwoordde ik.
§. i.
Maar nu , vervolgde hy, hetzelve komt my voor niet alleen geen grond te hebben, maar zelfs Gode
on-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 305
onwaardig te zyn. Ik ben, even fterk als gy, voor eene byzondere Voorzienigheid, maar de Goddelyke Alwetendheid, Wysheid, en Onveranderlykheid moeten daar niet by lyden; en men kan , men moet daar gevolgelyk niets anders door verftaan dan die welberaamde en gunftryke fchikkingen, welke de Schepper in zyn eerften aanleg van 't Heelal derwyze gemaakt heeft, dat elk der fchepzelen , hoofd voor hoofd, dat alle voorvallen en werkingen, hoe groot of klein, daarin betrokken waren. God namelyk , alle mogelyke werelden met zyn oneindig verftand befchouwende, heeft alles, wat elk zyner fchepzelen, redeiyke , levende, groeijende, ten allen tyde konde of moeft wedervaaren, in aanmerking genomen, om uit de juifte kennis van alle die byzonderheden op te maaken, wat over het geheel beft ware. Ik zeg over het geheel; want om het grootft mooglyk goed te krygen, was het, volgens de natuur der dingen, onvermydelyk , dat 'er ook een aanmerkelyk gedeelte kwaad werdt toegelaten. Volgens deze allernauwkeurigfte voorziening van alles , hoe genaamd , zyn de haairen onzer hoofden wezenlyk by God geteld; volgens dat verband van zaak en, door den Schepper van den beginne af gekozen, valt 'er zonder zynen wil niet eene mufch op de aarde neder. Maar de alwyze God, na al het goed en kwaad van deze wereld , tot in de kleinfte byzonderheden, befchouwd te hebben , tot derzelver voortbrenging befluitende , om dat hy zag, dat zy, met dat verband van zaaken, de befte was, kan niet onderfteld worden zyn eigen ontwerp te ver-
Qq yde-



30Ö VERHANDELING OVER GODS
ydelen door de vaftgeftelde orde te verwarren ; hy kan niet onderftcld worden de heilzaamfte fchikkingen vrugtloos te doen worden door dezelve te veranderen , en , in plaats van de befte , eene minder goede , wereld te maaken. De minfte verandering immers in het verband van zaaken (gy hebt daar zelf treffende voorbeelden van bygebragt) zoude een invloed hebben, die, en in uitgeftrektheid, en in duurzaamheid, oneindig genoemd konde worden; het geheel zou bederven door het kleinfte deeltje te verfchikken, en het losmaaken van eenen fchakel zou den ganfchen ketting breken; want,
Fr om Nature''s chain whatever link jou ftrike, Tenth or ten thoufandth , breaks the chain alike. (a) Al wat derhalven is, wat gebeurt, moeft zyn, moeft gebeuren , en was in het eerfte bewerp der wereld reeds begrepen, dat op dien tyd, en in die omftandigheden, zyn en gebeuren zoude; en dit is niet flegts waar in de onbezielde en in de dierlyke wereld, maar wel degclyk ook in de redelyke, dewyl der menfchen bedryven fteeds een nauw verband hebben met de geheele huishouding, en ydere daad, buiten het bepaald beftek verrigt, eene geheel andere orde zou voortbrengen. Ydere gedagte derhalven, ydere vrye willing van yder menfch in alle omftandigheden, is by den Alwetenden voorzien en in aanmerking genomen;
en het beloop van zaaken daarna geregeld
§. 2. Wat
(a) Pope Ejfay on Man. Ep. i. ven 245,



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. $0?
Wat betekenen hier de vrye willingen, viel onze Newtoniaanfche vriend driftig in ; vryheid is eene loutere klank in 't ftelzel der befte wereld; hetzelve laat geene waare vryheid toe, het legt geen grond voor deugd en verdienften, het komt daarin alles uit op geluk of ongeluk, gelyk de Heer formey dit met ronde woorden erkent. Door eene gunftige plaatfing in het algemeen verband is iemand deugdzaam, door eene ongunftige gaat hy verloren. Hoor leibnitz zeiven; nous fuivons toujours, en voulant, le refultat de toutes les inclinations, qui nous viennent tant du coté des raifons que des pajjions.... Ik oordeelde hier de verdere aanmerkingen van onzen vriend te moeten afbreken. Laat ons altyd, zeide ik, de waarheid met eene wysgeerige bedaardheid onderzoeken! De leer van Leibnitz wordt befchuldigd aanleiding te geven tot befluiten, welke ik my, na een ernftig onderzoek, verzekerd houde, dat daar niet in liggen. Ik weet dat een jong en diepdenkend Wysgeer, onder den naam van Alethophilus Fileufebius, in een werkje over de befte wereld, de wettigheid dier verfchriklyke gevolgen heeft zoeken te bewyzen; maar met welk een verwonderlyk vernuft ('t welk ryper geworden zig in waardiger onderwerpen gunftiger heeft vertoond) dit klein boek gefchreven is, ik keur het altyd af, dat men een ftelzel van Wysgeerte of Godgeleerdheid enkel door gevolgtrekkingen aantafte. Doch wy hebben hiermede thans niets te maaken; wy behoeven het fyftema van de befte wereld niet verder te befchouwen, dan voor Qq 2 zo



308 verhandeling over gods
zo verre het met ons onderwerp onmiddelyk verbonden is. En van dien kant erken ik, myn vriend (my tot den Leibnitiaanfchen Wysgeer keerende) dat de tegenwerpingen uit hetzelve getrokken, in het onderwerp , daar wy ons thans mede bezig houden, verdienen opgehelderd te worden, en fchroom ik zelfs niet te zeggen, dat alle verhandelingen over de Voorzienigheid , waarin dit verwaarloosd wordt (het fchoone ftuk van price niet uitgezonderd) hierdoor een zeer aanmerkelyk gedeelte van haare waarde miffen. — Ik zal uwe tegenwerpingen, myn vriend, met des te meer vermaak beantwoorden, om dat ik my vaftelyk vleie u te zullen toonen, dat gy minder van. my verfchilt, dan gy denkt, ja dat gy,. volgens het ftelzel van de befte wereld, voor zo verre het hier in aanmerking komt, eene byzondere Voorzienigheid moet erkennen in dien zin, als ik heb voorgefteld, en, zo ik meen, volledig bewezen.
§. 3-
Ik kan niet nalaten aan te merken, vervolgde ik, dat gy in uwe tegenwerping de fout van zo iets, als 't geen men in de Logika eene petitia principii noemt, begaat, en reeds zoekt te bouwen op een grond, die nog. gelegd moet worden. Te weten, zo het waar is, dat het Opperwezen voor de verkiezing der befte wereld , en voor derzei ver befte beftiering, een ontwerp van natuurlyke oorzaaken en uitwerkzelen moeft vaftftellen, waarvan hy befloot nimmer af te wyken, is de zaak uitgemaakt, en zekerlyk ten uwen voor-
deele



byzondere voorzienigheid. 30£
deele uitgemaakt; want dan kan 'er geene byzondere tuffchenkomft der Voorzienigheid plaats hebben, of het zoude een blyk zyn, dat de Alwetende zig in het een of ander opzigt vergift hadt, of dat de opperfte Wysheid het befte ontwerp in een minder volmaakt veranderen wilde. Maar was het noodzaaklyk, dat God zig zulk een ftrikt verband van oorzaaken en uitwerkzelen voorftelde? Met andere woorden, was het nodig, dat hy natuurwetten beraamde, die altyd haaren loop moeften behouden, en welke hy daarentegen niet dikwils veranderen zoude? Laat ons dit nader onderzoeken.
De onbegonnen oorfprong aller dingen vindt goed het Heelal, onze wereld, in 't byzonder, voort te brengen, om daarin, ik erken het, eene orde te vertoonen, welker befchouwing de verhevenfte geeften de newtons , de bernouilles , de huigensen , eene eeuwigheid lang kan bezig houden; daarin eene fchoonheid te doen fchitteren, door zwakke ftervelin<ren meer te verwonderen, dan te kennen; maar alle die^orde, hebt gy my toegeftaan, dat uitlopen moeft op de volmaaktheid en het geluk der fchepzelen, die deze wereld bewoonen zouden, en byzonderlyk op het geluk en de volmaaking der redelyke fchepzelen, niet flegts voor tydelyk genoegen , maar ook voor een eeuwig heil, gefchikt.
Maar nu, wat is de menfch voor een foort van Wezen? Helaas! zodra wy menfchen noemen, vertoont zig, hoe voortreffelyk hunne verordening wezen moge , het denkbeeld van mogelyke, van waarQq 3 fchyn-



3IO VERHANDELING OVER GODS
fchynlyke , van zekere , verwarring ; daar. onkunde, zwakheid , onvoorzigtigheid werken , daar waan en driften woelen, moeten noodwendig wanordens voorvallen, en wel zulke wanordens, die de geheele huishouding des te eer in de war brengen., omdat wy nog ftraks hebben aangemerkt, dat een enkel bedryf van een enkel menfch niet zelden het lot van ryken en ftaatcn voor eene reeks van eeuwen bepaalt. Inderdaad de gefchiedenis , de dagelykfche ondervinding., verfchaffen 'er geduurige voorbeelden van. Per-: fepolis wierdt verwoeft, omdat de driftige Alexander een glas wyn te veel gedronken hadt; en hoe veele lieden miffchien, en zelfs ryken, zyn verdelgd, omdat een vorft des nagts door eene mug, of door een' nog verachtlyker infekt, in zyn flaap verhinderd, des morgens in een gemelyken luim tot een oorlog befioot, welken hy , in eene gunftiger gefteldheid van geeft, vermyd zoude hebben. Zie daar derhalven, met al het fchoon , eene wereld vol wanorde, zo de Opperfte Wysheid de harten der Koningen, de harten der menfchen, niet beftiert en buigt! Dit nu heeft God voorzien; hy heeft voorzien, dat, zo de menfchen alleen regeerden, alles in een baaijert van verwarring verkeeren zoude. Maar nu, waarom zoude hy, die alle zyne fchepzelen, die byzonderlyk zyne redelyke fchepzelen, teder bemint, hier niet mogen befluiten, de hand van tyd tot tyd, dikwils zelfs, op eene buitengewoone wyze , aan zyn werk te flaan, om beter orde te handhaaven, meer geluk en volmaaktheid uit te werken? Waar is de genoegzaame
re-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID.
reden, die dit, zelfs in het ftelzel der befte wereld, verbiedt? Het oogmerk is, om eene wereld in wezen te brengen, waarin zo veel goeds, zo weinig kwaads, voorkome,, als de natuur der zaake toelaat. Waarom moet dan eene buitengewoone tuffchenkomft van het Opperwezen uit het ontwerp van de befte wereld worden uitgefloten , byaldien daardoor de maffa van het goed vermeerderd , die van het kwaad verminderd, worden kan? Waarom zou de fchepper, onder eerbied gefproken , niet op deze wyze hebben kunnen befluiten? „ Welk eene wereld ik ook ver„ kiezen, welk ontwerp van beftiering ik vaftftellen, „ moge, daar vertoonen zig oneindige nadeelen, zo „ het altyd gevolgd worde 5 om myne oogmerken der„ halven te beter te bereiken, zal ik het doorgaand „ plan myner Voorzienigheid in verfcheiden gevallen „ onzigtbaar veranderen; ik zal dus alle wanorde, die „ uit de onzeekerheid en weiffeling der natuurwet„ ten zoude fpruiten, voorkomen, en grooter geluk „ voor myne fchepzelen uitwerken." Is het denkbeeld van zulk eene beftiering Gode in eenig opzigt onwaardig, of met het ftelzel van de befte wereld onbeftaanbaar?
Mag ik dit met een voorbeeld ophelderen; fchoon u en elk miffchien gepafter gevallen zullen te binnen komen? Caffius weet gy, ving den flag by Philippi, enkel uit toegevendheid voor zyn vriend Brutus, te vroeg aan, en maakte daardoor Oftavianus Crefar meefter van de bekende aarde. Volgens het natuurlyk beloop



$12 VERHANDELING OVER GODS
loop van zaaken zou mogelyk Caffius ftandvaftigheids genoeg gehad hebben om den flag uit te ftellen, en dan zou de republiekynfche party gezegepraald hebben. Maar dan! .... dan zou 'er eene agtervolging van burgerlyke oorlogen hebben blyven plaats hebben, en zou derhalven de Chriftelyke Godsdienft met geen goed gevolg hebben kunnen gepredikt worden. Daar vertoont zig nog een ander voorbeeld voor myn geeft , 't welk ik verzoek u te mogen herinneren. De hiftorie van Julianus den afvalligen kennende, zult gy my toeftaan, dat, zo hy hadt blyven leeven, en een heidenfehen throons-opvolger hadt gehad , (gelyk dan zeekerlyk gebeurd zou zyn) de Chriftelyke Godsdienft van de aarde verdelgd zoude zyn; dog de poorten der helle vermogten in dit geval, gelyk in duizend andere, niets tegen denzelven. De Keizer trekt, om Sapor te ftraffen , naar Perfie , met een ontzagchelyk leger, 't welk, door zulk een bekwaam kapitein geleid, niet fcheen te kunnen miffen de Romeinfche wapenen tot in 't hart van Afie te doen zegepraalen, gelyk de Keizer dan ook terftond wonderen van beleid en dapperheid deedt blyken; ééne fout beging hy flegts, van geloof te geven aan een overloper, die hem bedroog; en deze fout was de oorzaak van zyne nederlaag en dood, en verfchaft ons het geluk van den eenigen waaragtigen God te kennen, en Jesus Chriftus, wien hy gezonden heeft. Natuurlyker wyze zoude miffchien een man, zo fchrander als Julianus, zig voor den gemelden bedrieger gewagt hebben , en dit mogt men zekerlyk verwagten ; maar
wy



E YZONDEP^E VOORZIENIGHEID. 313
wy weten even zeker, dat eene kleine indigeflie, of nog geringer oorzaak, ons verftand voor eene poos geheel kan benevelen, en ons kwalyk doen zien en denken 5 mogen wy nu hier niet met zekerheid.vaftftellen, dat de wyze en goede God in zulke, en in duizend andere gevallen, het gewoon beloop van zaaken afbreekt, om het meefte nut voor zyne fchepzelen uit te werken? ...
ï 5- '
Maar dan heeft de Alwetende, zeide onze Wysgeer, alle zyne byzondere tuffchenkomften reeds voorzien, en in zyne verkiezing van de befte wereld in aanmerking genomen; en in zo verre maaken zy daar een gedeelte van uit, gelyk wy allen erkennen, dat dit juift het geval is van de wonderwerken.
Hier brengt gy my, antwoordde ik, juift daar ik verlangde te komen; zodra gy wonderwerken, zodra gy eene openbaaring erkent, moet gy tevens eene byzondere Voorzienigheid erkennen; de eerfte brengen de bewyzen voor de laatfte in.zig zeiven mede; een wonderwerk, eene openbaaring, is buiten, is boven, de orde der natuur, en toont eene onmiddelyke tuffchenkomft van 't Opperwezen. Daarenboven welk eene verandering moet yder wonderwerk, in alle zyne gevolgen befchouwd, in de zedelyke en natuurlyke wereld voortbrengen. Met de komft van onzen Zaligmaaker fpringt deze waarheid fterk in 't oog; zo veel zieken wonderdaadig te genezen, zo veele dooden te doen herleeven, de oude bygelovigheden in de meefte bekende landen af tefchaffen, een nieuwen
Rr Gods-



314 VERHANDELING OVER GODS
Godsdienft in te voeren, en dien zelfs in 't bloed der martelaaren te veftigen; dit ziet elk, dat, om zo te fpreeken, eene geheel andere wereld maakt, dan buiten de prediking van 't Euangelium zou hebben plaats gehad; en dewyl wy allen erkennen, dat God deze, en andere, wonderwerken heeft verrigt, dewyl wy toeftaan, dat hy dikwils zigtbaare veranderingen in zyu gewoon beftier gemaakt heeft, mag ik hier dan niet apofteriori befluiten, dat hy ook meermaalen onzigtbaare veranderingen zal maaken, daar zelf de reden, het geluk der fchepzelen, en byzonderlyk der menfehen, dit eveneens vordert? Hoe! zal hy den loop der natuur voor onze oogen doen ftilftaan of veranderen, en zal hy, daar het in andere gevallen insgelyks om onze tydelyke of eeuwige behoudenis te doen is, geene onzigtbaare onmiddelyke tuffchenkomft gebruiken? Het blykt by de uitkomft, het blykt uit de openbaaring en de wonderwerken, dat Gods Wysheid zyne Goedheid en Liefde niet ontraadt om eene byzondere Voorzienigheid over ons uit te ftrekken; maar nu wie zal dit tot het wonderdaadige alleen durven bepaalen ! Welk fterveling zal zo vermetel zyn van eene lyn van affcheiding te trekken ! Welk wysgeer zal tot dien God, die meermaalen veranderingen in zyn hewerp gemaakt heeft, in den hoogmoed zyns opgeblazen harte, zeggen; „ Tot zo verre en niet verder 1"
ï 6.
Dat zal niemand zeggen , hernam onze Wysgeer, maar dewyl gy zelf erkent, dat God de noodzaak-
lyk-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. -315
lykheid zyner tuffchenkomften voorzien heeft, zo krygt gy inderdaad net denzelfden bepaalden famenloop van gebeurteniffen, als volgens het ftelzel van de befte wereld. Het verfchil is zeer wezenlyk, antwoordde ik. Gy valt op 't ziekbed neder; gy trooft u met het denkbeeld, dat gy, zo wel als elk ander fchepzel, voor Gods verftand tegenwoordig zyt geweeft, toen hy de befte wereld verkoos, dat hy dus uw geluk in aanmerking genomen , en zo veel het Heelal toe liet, daarvoor gezorgd, heeft; en op dien grond zendt gy uwe gebeden op, terwyl gy evenwel tevens begrypt, dat alles, wat gebeuren moet, zal gebeuren , omdat het tot de onverbrekelyke zamenfchakeling van oorzaaken en uitwerkzelen behoort, omdat 'er het Heelal mede verbonden is. Meer kunt gy niet hoopen. Maar ik zend, in dienzelfden toeftand, myne fmeekingen op, en ik doe het met een volkomen vertrouwen, dat de opperfte Medicynmeefter, zo zyne wysheid en myn heil het gehengen, eene ziekte, die anders doodelyk zou geweeft zyn, door zyne byzondere tuffchenkomft kan genezen, een pyn, die anders heviger zou gewoed hebben, door zyn onmiddelyken balzem verzagten ; ik weet, dat hy het verband van natuurlyke oorzaaken en uitwerkzelen op eene onzigtbaare wyze kan afbreken, en dus zyn 'er voor my uitkomften tegen den dood by God te vinden.
Ik voel het onderfcheid, zeide onze Wysgeer. Of God zyne gewoone beftiering en byzondere tuflchenkomften al of niet voorzie, behoeft hier niet in aanRr 2 mer-



3IÖ verhandeling over gods
merking te komen. De zaak is alleen, of God eene onverbrekelyke opvolging van natuurlyke oorzaaken en uitwerkzelen hebbe vaftgefteld, en of by dat natuurlyk verband der dingen altyd verkieze te volgen? En dus is 'er, ik erken het, eenwezenïyk onderfcheïd tuffchen een Vorft, die zyne eens gegeven wetten zelfs dan ter uitvoer brengt, wanneer dezelve regtftreeks tegen zyne oogmerken werken, en cenen anderen, die eene wyze maatiging, ten nutte der onderdaanen, in acht neemt.
Zo is 't myn Vriend, vervolgde ik, ons belangen nut toch is de bedoeling van alles, en 't is daartoe, ' dat de God en Vader van onzen Heere Jesus Chriftus met zyne byzondere Voorzienigheid geftadig over alle menfehen werkzaam is. Laat ons nu den Ahvyzen, Almagtigen Schepper nog eens wat byzonderer uit dat oogpunt, als den God en Vader van onzen Heere Jesus Chriftus, en door denzelven als onzen Vader befchouwen; laat ons het ryk der natuur voor een oogenblik verlaten, om ons naar dat der genade te begeven, en nieuwe overtuiging te krygen, dat wy op eene byzondere Voorzienigheid vertrouwen mogen.
f ?:
Het is hier de plaats niet om de aanhoudende werking van den Heiligen Geeft in aller Chriftenen, in aller menfehen, harten te bewyzen; allen, die de waarheid van onzen heilryken Godsdienft erkennen, ftaan tevens toe, dat de God en Vader van onzen Heere Jesus Chriftus ons nog heden ten dage, naar den rykdom zyner



BVZOMDERE VOORZIENIGHEID. 31?
ver heerlykheid', geeft met kragt verjlerkt te worden door zynen geeft naar den inwendigen menfche, opdat Chriftus door het geloof in onze harten woone, en wy in de liefde geworteld en gegrond mogen worden; (a) Dat hy nog in ons werkt het willen en werken naar zyn welbehagen. (Z>) Dat hy ons .nog doet bekomen verlichte oogen des verftands, opdat wy beproeven, welke zyne goede, welbehaagelyke, en volmaakte, wille zy. (O Die verfterking, die verlichting, dat werken in ons, ik ftaa het toe, gefchiedt op eene redelyke wyze en overeenkomftig met de natuurlyke vermogens, welken God ons tot ons tydelyk en eeuwig heil gefchonken heeft, en welken hy derhalven door eene onweerftaanlyke werking niet zal verdelgen, even weinig als een wys werktuigkundige raderen in zyn kunftftuk zal brengen, enkel met oogmerk om andere raderen te doen ftilftaan. Ik wil zelfs wel toegeven, dat deze werking van den Heiligen Geeft op de allereenvoudigfte wyze in ons gefehiede, zonder dat wy dezelve, even min als de byzondere Voorzienigheid, van de gewoone werking der natuurlyke oorzaaken onderfcheiden kunnen, dewyl anders alle redeneering ftilftaan, alles wat naar bewys gelykt uk het Chriftendom verbannen worden, Gods woord zelfs t' onbruik raaken, en de akeligfte dweeperyen het gezond verftand verdry ven, zouden. Neen, wy weten, dat menigmaal één denkbeeld, in ons opkomende, ons tot een tweede, en een derde leidt, en dat hieruit een fchakel van gedagten voortfpruit, die ons een leven-
df-
Qj) Epbef. XI. vers 16,17. Cf) Philipp. XI. vers 13. CO vens»
Rr 3



3l8 verhandeling over gods
diger befef van de Godsdienftige waarheden geeft, of tot derzelver betragting ten kragtigfte aanfpoort; wy kunnen, gelyk ik zeide, nooit bepaalen, of wy die verlichting des verftands, die vernieuwing des gemoeds, aan onze natuurlyke vermogens, of aan de werking van den Heiligen Geeft verfchuldigd zyn; maar, de aanhoudende werking van den laatftcn erkennende, moeten wy tevens toeftaan, dat dezelve dikwils daardoor worden uitgewerkt, en moeten wy derhal ven eene byzondere Voorzienigheid, die voor ons eeuwig welzyn waakt, erkennen. Inderdaad God is op yder oogenblik van ons leven werkzaam om den famenhang van ons lighaam te onderhouden, om ons hart te doen flaan, onze longen te doen ademen, onze vogten te doen vloeijen; hy bewaart onze gezondheid , hy geneefl onze krankheden, hy verloft ons leven van het verderf; maar waartoe dit alles? Om onze zielen te behouden en ons eeuwig gelukkig te maaken. Hiertoe, erkent men, heeft hy ons zynen Zoon gezonden, en wil hy ons nog met en door hem alle dingen fchenken. Hy is derhal ven gereed, om ons in zo veele verzoekingen , die ons omringen , op eene byzondere wyze te hulp te komen, hy zoekt ons uit zo veele gevaaren , als onze zaligheid dreigen, door de werking van zynen goeden en heiligen geeft te redden, om ons met eeuwige heerlykheid te kroonen. Zie daar het geloof van alle Chriftenen! Zie daar myn befluit tot eene byzondere Voorzienigheid! en in dit befluit is het my een gevoelig vermaak de grootfte mannen onder de navolgers van den beroemden leibnitz met
my



BYZONDEPvE VOORZIENIGHEID. 319
my te zien inftemmen. Ik zal 'er twee van bybrengen. „ Door de Goddelyke Genade, zegt de Heer wolif „ verftaan wy hier die werking van het Opper„ wezen in der menfehen ziele, waardoor hun ver„ ftand verlicht, en hunne wil geheiligd wordt; want „ de genade wordt hier overgefteld tegen de natuur„ lyke kragten van den menfch , welke anders door „ des menfehen natuur worden uitgedrukt." Nog vollediger verklaart zig de Heer bilfinger (F). „ Wan„ neer alle de behoeftens der verftandelyke wezens, „ zegthy, door de natuurlyke middelen niet vervuld „ kunnen worden, is 'er gene reden, waarom wy niet „ zouden mogen vaftftellen, dat God eenige orde, van de eerfte opvolging van zaaken onderfcheiden, zou„ de invoeren door nieuwe kragten te fchenken, en „ een nieuw beloop van dingen te doen voortkomen, „ waar door dat geen, 't welk in den vorigen ftaat van „ zaaken ontbrak, verkregen wordt, ten minften kan „ verkregen worden; de huishouding der genade ver„ vult als dan dat gebrek." Het is inderdaad op deze wyze alleen, Myn Heer, dat gy uw ftelzel van de befte wereld op een redelyken voet begrypen en verdedigen kunt. — Wilt gy weder inbrengen, dat God alle deze zyne byzondere tuffchenkomften in het ryk der genade, zo wel als in de natuurlyke wereld, heeft voorzien, ik heb 'er niets tegen; alle de buitengewoone, zo wel als de gewoone, werkingen van het Opperwezen zyn zekerlyk, van den beginne af, altyd voor zyn godde-
lyk
(a) In Orat. de Sinar. Pbil. Prafi. pag. 32, Bilfinger Dilucid. §. 482.



320 VERHANDELING OVER GODS
lyk verftand tegenwoordig geweeft. Ik beweer geenzins, dat God eerft de uitkomften moet afwagten, en, gelyk de bittere jurieu den Socinianen ten onregte als hun gevoelen verwyt, alsby den dag leven, niet wetende, wat de menfehen van heden tot morgen verrigten zullen; Neen by Hem is geen heden of gifteren, gene vermeerdering van kennis ; alle zyne eigen daden, alle de willingen en bedryven zyner fchepfelen, alle uitkomften en gebeurteniffen , alle zyne byzondere tuffchenkomften, zyn voor zyn goddelyk verftand tegenwoordig. Dit wil ik alleen, dat God in zyne beftiering van de zedelyke zo wel als lighamelykc wereld, op zulk een wyze handele, als met de natuur der zaaken over een kome, en dus niet onderfteld kan worden, zig door een algemeen ontwerp, de handen, als 't ware, gebonden te hebben, om zyne redelyke fchepzelen de nodige hulp, naar vereifch van omftandigheden, toe tefchikken, inzonderheid daar het hunne eeuwige zaligheid betreft.
Zesde Afdeeling.
Hier wierdt ons gefprek door onverzettelyke beletzelen afgebroken. Wy fcheidden , en des anderen daags begaven zig myne twee laatftgemelde vrienden naar de Steden, daar zy woonden, en myn jonge vriend op zyne voorgenomen reis naar Frankryk. Het leedt niet lang, of ik ontving van elk hunner brieven, waarvan ik de vertaling, (want zy waren alle in 't Franfch gefchreven) met myn antwoord op den laatften, agter
on-



byzondere voorzienigheid. $£§
onze gefprekken , als daartoe betrekkelyk , zal laten volgen. — Ik verkies die van myn' jongen vriend de eerfte te plaatzen , ziet hier denzelven getrouwelyk overgezet.
Eerste Brief.
Ik heb u eene onvergeldbare verpligting, Myn Heer, dat gy myne vlottende denkbeelden, wegens eene byzondere Voorzienigheid, zo wél geveftigd hebt; dat dierbaar leerftuk zal voortaan de trooft en vreugd van myn leven zyn. Ik ben in myn overtogt naar Bourdeaux in het uiterfte gevaar geweeft. Maar ik kan u niet zeggen, met welk eene bedaardheid ik mynen toeftand , en dien myner gezellen, befchouwde; ik hoorde den wind door wand en maften loeijen; ik voelde het fchip vreeflèlyk flingeren, myn hart wierdt een oogenblik beklemd. Maar dat denkbeeld; „ Het is.de alwy„ ze en algoede Schepper der natuur, die dezelve in „ alle byzonderheden beftiert; het is onze liefderyke „ Vader , in wiens handen wy ons op dit oogenblik „ bevinden ;" verbande welhaaft dien zielen-angft, welken ik voorheen zo dikwils, in veel minder gevaren , ondervonden had; en daar ik anders in ydere golf een bode des doods aanfchouwd zou hebben, fchenen dezelve my thans alleenlyk toe te roepen; „ Vertrouw „ op God!" Aankomende vond ik myn vader zieltoogende. Gy weet, welk een vreeffelyken flag, ik u meermaal gezegd heb, dat deze dood my moeft toebrengen ! zonder de vertroofting van den Godsdienft zou dezelve my inderdaad geheel verplet hebben. Doch
Ss ik



322 VERHANDELING OVER. GODS
ik herinnerde my ook hier , dat ik , in weerwil der tegenwoordige fchynbare hardheid , op dit oogenblik het voorwerp van Gods liefde was; ik befloot my dan, zo goed ik konde, te redden, en my in alles, wat buiten myne magt was, op den Albeftierder te verlaten. Dit enkel voornemen verfterkte my op 't eigen oogenblik ; het boezemde my tevens bezadigdheid , voorzigtigheid , toegevendheid in. Miffchien heeft dit het hart van myn oom vermurwd; miffchien heeft God hetzelve ten mynen voordele gebogen ; althans die oom , daar ik het meeft voor vreesde, heeft zig een geheel ander menfch jegens my betoond, dan elk verwagtte.
■ O Myn Heer, gebruik toch uwe kundigheden en talenten van overtuiging om dat geloof „ dat God „ niet alleen alles beftiert, maar ook met eene byzon„ dere Voorzienigheid beftiert," in alle harten , die onder uw bereik komen, ten diepften in te prenten! dat geloof maakt ons eerft menfehen, gelukkige menfehen, gunftelingen van God en menfehen het verheft ons tot helden in den tegenfpöed, maakt ons gelaten in den voorfpöed, en doet ons in alle omftandigheden ons zelve'n bezitten, om dat het ons tevens onze afhankelykheid herinnert, en vertrouwen op den Allerhoogften inboezemt. .-— Dat geloof verfchaft ons hier reeds de zegeningen der deugd, waarvan Avy het volkomener genot namaals ondervinden zullen \ nu wordt ydere daad van goedhartigheid, hoe klein, eene bron van genoegen, en die bron welt veel milder en eenpariger, dan de onbedagte wereld vermoedt. Het is
niet



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 323
niet altyd nodig groote zegeningen onder 't menfchdom uit te ftorten , om Gods gunftryke oogmerken met zyne fchepzelen te bevorderen : wy kunnen dit ook in ontelbare kleinigheden doen, welke wy tot ons eigen nadeel verwaarlozen. De dwalenden onderregt; de zwakken in hun geloof verfterkt, gelyk gy my gedaan hebt; een ernftig woord ter verdediging der waarheid gefproken; een hartige toon ter befcherming der onfchuld geuit; eene tydige vermaning om de ftruikeling eener waggelende deugd te voorkomen; een geringe onderftand den nooddruftigen verfchaft; een teug waters den afgematten ter zyner lafenis toegereikt; en duizend andere fchynbare kleinigheden, welke het dagelyks leven gedurig verfchaft, zyn gewigtige voorwerpen voor hem, die werkt met het denkbeeld, dat hy met den Albeftierder werkt, door wiens befchikking dit klein miffchien den grond tot de grootfte en gelukkigfte uitkomften leggen zal. O welk een inwendig genoegen, den God van alle heil en genade gedurig als in de hand te werken! — Verfchoon my, Myn Heer! ik heb my niet kunnen weerhouden om deze opwellingen eener dankbare ziel in uwen vaderlyken boezem uit te ftorten. — Ik hoop u eerlang omftandiger over myne zaken te fchryven; het is niet nodig thans te melden, dat ik fteeds met de eerbiedigfte gevoelens ben enz.
Ss 2 Twee-



324 verhandeling over gods
Tweede Brief.
Myn Heer!
Ik heb uwe redenen voor eene byzondere Voorzienigheid, waardoor God van tyd tot tyd Uitwerkzelen voortbrengt, die, volgens de algemeene regelen, naar welke hy de Wereld regeert, niet zouden voortgekomen zyn, zonder dat zig daarin egter iets wonderdadigs vertone, nader overdagt, en ben daarin niet flegts beveftigd, maar oordeel zelfs, dat, onder andere bewyzen, welken gy zekerlyk kortheidshalven zyt voorbygegaan, één niet behoort overgeflagen te worden, om dat het, wel begrepen, bedillende is. Mag ik de vryheid gebruiken uwen aandagt voor eenige oogenblikken daar toe bepalen? Het is uit de voortteeling ontleend.
Ik verdeel de Syftemata, die ter verklaring van deze verborgenheid der natuur zyn voorgefteld , in twee klaffen. Onder de eerfte betrek ik het ftelzel van iiarvey en vallisnieri wegens de ingekafte eytjes, volgens 't welk alle voorledene , tegenwoordige, en toekomende menfehen, (want wy zullen ons flegts tot den menfch bepaalen,) in de eerfte moeder; en dat der ingekafte diertjes van hartsoeker , leeuwenhoek, andry enz., volgens 't welk alle menfehen in yder diertje van de honderd duizenden , die in het zaadvogt van den eerften vader zwommen, zyn bevat geweeft. De latere ftelzels wegens den gezamenlyken dienft der eytjes en der zaaddiertjes, die daar in kruipen , kunnen insgelyks onder deze klaffen begrepen worden. De andere klaffe is de inwendige aantrekking
der



BYZONDERE voorzienigheid. 325
der verfchillende deelen des lighaams van den beroemden maupertuis , de inwendige vorm van den groo-: ten de buffon , de verfpreide ftamina van den Raadsheer reinhart, enz.
De eerftgemelde Syftemata onderftellen een progresfus in infinitnm, een voortgang in het oneindige, even ongerymd in de nederdaling als in de opklimming; even onvoldoende om de voortteeling, als om den eerften oorfprong , der menfehen te verklaren. Men zegge niet, „ De ftof is in't oneindige deelbaar;" want men zou zig hier dezelfde begocheling maken als in alle foorten van Mathematifche of Arithmetifche oneindigheden; begochelingen van den geeft, die hier, gelyk altyd in de gemelde Wetenfchappen, vindt, het geen hy vooraf daar in gebragt heeft, of liever begochelingen van de verbeelding, die in het oneindige fnydt en verdeelt, om dat zy niets wezenlyks voor heeft. Ondertuffchen zou de ftof hier wezenlyk en phyfifch in 't oneindige gedeeld moeten worden. Een zaadworm (want de eytjes, weet gy, betekenen op zig zeiven niets meer, nadat de gewaande zaadwormen ontdekt zyn) is meer dan duizend millioenen maaien kleiner dan een menfch : zo wy dan de grootte van den menfch voor de eenheid nemen, zal de grootte van den zaadworm niet uitgedrukt kunnen worden dan door de breuk 'i^èéè$è ■> dat is, door een getal van tien cyfferletters ; en dewyl de menfch tot den zaadworm van de eerfte voortteeling in dezelfde reden ftaat, als deze worm heeft tot de zaadworm van de tweede voortteeling,zo zal de kleinte van dien worm der tweeSs 3 de



326 VERHANDELING OVER GODS
de voortteeling niet uitgedrukt kuunen worden, dan door een getal van negentien cyfferletters; die van den derden zaadworm heeft agt-en-twintig letters; die van den zaadworm der vierde voortteeling zeven-en-dertig; van de vyfde zes-en-veertig, van de zesde vyf-en-vyftig letters nodig. Om nu het denkbeeld van deze kleinheid een weinig op te helderen, zo- vergun my de afmetingen van den fpheer des Heelals, van de zon af tot aan Saturnus toe, te baat te nemen, onderftellende dat de zon een millioen maal groter dan de aarde, en duizend maaien de zons middellyn van Saturnus af is. Wy vinden dan, dat 'er flegts vyf-en-veertig cyfferletters noodig zyn, om het getal der teerlingfche linies - in die fpheer bevat, uit te drukken, en, ydere teerlingfche linie in duizend millioenen ondeelbaare deeltjes verminderende, hebben wy flegts vier-en-vyftig cyfferletters noodig, om derzei ver kleinte, ten opzigt van het Heelal, uit te drukken. Itygevolg zou de menfch , ten opzigt van den zaadworm der zesde voortteeling, grooter zyn, dan de fpheer van het Heelal is ten opzigt van het kleinft ondeelbaar deeltje, 't welk het mogelyk is met het vergrootglas te bemerken. Wat zal dit worden, wanneer men die rekening flegts tot de tiende, tot de twintigfte voortteeling voortzet?
Daar is nog eene andere gewigtige zwaarigheid in deze klafle van fyftemata, welke ik verzoek even te mogen aanftippen. In dat der eytjes moet de eerfte vrouw mannelyke en vrouwelyke eytjes bevat hebben; maar terwyl de mannelyke eytjes geene andere man-
ne-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. $2?
nelyke eytjes bevatteden , en flegts voor ééne generatie van mannen dienen konden, moeten integendeel de vrouwelyke eytjes oneindige voortteelingen van mannelyke en vrouwelyke eytjes in zig behelzen; zo dat terzelfder tyd, en in dezelfde vrouw, altyd een zeker getal eytjes bekwaam is zig duizenden maaien te ontzwagtelen, en een ander getal, die zig maar eens ontzwagtelen kunnen. En op dezelfde wyze bevattede de eerfte man, in het fyftema der zaadwormen, mannelyke en vrouwelyke zaadwormen. Alle de vrouwelyke wormen bevatten geene andere, alle de mannelyke daarentegen bevatten andere, de eene mannelyke, de andere vrouwelyke , tot in het oneindige; en in denzelfden man, en terzelfder tyd , dienen 'er wormen te zyn, die zig in het oneindige ontzwagtelen moeten, en andere wormen , die zig maar eens moeten ontzwagtelen. — Ik vraag u verfchooning, Mynheer, dat ik uw geduld misfchien misbruik, en zal daarom geene verdere bedenkingen tegen deze fyftemata aanroeren; maar zyn 'er minder zwarigheden in die van de tweede klaffe? Deze zyn zelfs niet verftaanbaar.
Door enkele aantrekking der kleinfte deeltjes een menfch met zulk een famengefteld lighaam, met zo juift gefatfoeneerde leden en werktuigen, alle van een byzondcr maakzel, en zelfs van eene verfcheidene ftoffe, met zo verwonderlyke zintuigen befchonken, te doen voortkomen, zoude men , hadt de beroemde fchryver van de Venus Phyfique het niet in goeden ernft voorgedragen, byna voor de wartaal van eenen verbyfterden nemen. Door bloote aantrekking kan een
ge-



328 verhandeling over. gods
gelykvormig lighaam , gelyk de zouten en metaalen enz. te voorfchyn komen; maar hoe krygen wy hierdoor beenderen en fpieren, dus en zo geformeerd? Wat voegt die beenderen en fpieren door kraakbeenderen en zenuwen te famen? Wat doorvlegt dezelve met klieren, flag- en bloed-aderen ? Wat voert hier de vogten, tegen hunne natuurlyke zwaarte aan, naar boven? gelyk de ductus Thor act cus daar, onder anderen, zulk eene treffende blyk van oplevert? Wat formeert hier die klapvliesjes of fchutdeurtjes, die niet flegts de wederkeering van het vogt beletten, maar ook te weeg brengen, dat hetzelve niet met de geheele kolom zyner hoogte drukke, en dus eene onverdraaglyke vermoeijenis van den menfch, terwyl hy op de been is, voorkome? — Hier roept de Heer de buffon zyne moules interieures te hulp. Een fyftema onbegrypelyk ten minften voor my; ik heb het eens en andermaal gelezen; ik heb zyne geheele natuurlyke hiftorie gelezen; en ik melde dit, omdat hy in dezelve telkens tot dit fyftema wederkomt, en het door nieuwe aanmerkingen poogt op te helderen; maar ik betuig opregtelyk, hier geene denkbeelden te kunnen hegten aan de woorden van dezen, anders zo duidelyken, zo welfprekenden, fchryver. Dit weten wy ondertuffchen, dat, welke natuurkragten men hier te hulp moge roepen, aantrekking, of ftoting, uitdying, trilling, flingering, gifting, zwaarte, en wat men verder begeert, dit alles blinde kragten of uitwerkzelen zyn , die eenvormig werken , en dat men nooit met eenigen grond kan beweeren, dat honderd-duizend millioenen deeltjes zig onder malkanderen



BYZONDER.E VOORZIENIGHEID. 320
ren zullen verftaan om, elk op eene verfchillende wyze , ter bevordering van een verwonderlyk geheel, gezamenlyk, en op eene vernuftige wyze, te werken. Waarom hier dan niet liever zyne onkunde beleden, en Gods hand erkend? De duidelykfte blykbaarheid immers leidt ons tot eene hoogere kragt, dan die van levenlooze atomi; en even goed kan men uit de fteenen van Deucalion, of de tanden van den draak van Cadmus menfehen laten groeijen, als derzelver voortteeling aan de blinde werking der ftof zonder eene wyze beftierende oorzaak onderwerpen.
Het is derhalven weder natuurkundig blykbaar, dat de Schepper op yder ondeelbaar oogenblik in alle zyne fchepzelen werkzaam is, om derzelver foorten door nieuwe voortteelingen te onderhouden; want alle planten en dieren , alle georganiseerde lighaamen , pleiten even fterk voor het gevolg, 't welk ik uit de voortteeling der menfehen getrokken heb. — Maar nu van dit befluit eener geftadig werkende Voorzienigheid is de overgang tot dat eener byzondere Voorzienigheid zeer gemaklyk; gy zelf, Myn Heer, hebt 'er my den weg toe gebaand. Wy kunnen ons geen denkbeeld van de voortplanting der geflagten maaken \ dit is eene verborgenheid der natuur, een waarachtig wonder , 't welk God geftadig onmiddelyk- verrigt; hier is geene andere verklaaring op; hy is derhalven met eene geduurig onmiddelyke Voorzienigheid in het Heelal werkzaam, en de beftiering der wereld is inderdaad eene aanhoudende fchepping.
Ik erken gereedelyk, dat God in deze aanhoudende T t fchep-



330 verhandeling OVER GODS
fchepping, even als in de andere werkzaamheden zyner Voorzienigheid, zo veel wy kunnen nagaan, eenen doorgaanden regel houdt; want fchoon de Heeren de reaumur , bonnet van Geneve , jean bernouilli , en anderen , verfcheiden infekten hebben waargenomen , die, van het eerfte oogenblik hunner geboorte af, van alle gemeenfchap met andere van hunne foort, van eenige foort, afgezonderd , niet flegts hebben voortgetecld, maar dit zelfde wonder ook in de nieuw* geboornen, wederom van de eerfte fekonde van hun beftaan onder een glas afgezonderd , vernieuwd , en verfcheiden geflagten na malkanderen eveneens vernieuwd , hebben; (V) fchoon het bekend is, dat de Polypen van trembley, uit hunne doorgefneden lighaamen in hun geheel herboren worden; fchoon de laatftgemelden, zonder koppeling, zo veel men weet, uit 's moeders rug groeijen, en een jong beginnen voort te brengen, eer zy zelve daarvan nog afgefcheiden , en derhalven eer zy geboren, zyn; fchoon dit alles waar is, erken ik egter, dat de vereeniging der beide fexen in de dieren, zo wel als menfehen, als een gewoon en noodzaaklyk middel ter voortteeling der geflagten moet gehouden worden; gelyk dan ook de vroegft gemelde kleine diertjes, fchoon zonder koppeling voortteelende, aan zig zeiven overgelaten, even als alle andere dieren, koppelen; dit wil ik alleen, dat God, door eene byzondere tuffchenkomft , werkzaam zynde om yder leevend fchepzel voort te brengen, met geene reden
on-
(.<?) Zie de Venus Phyfique van Maupertuis pag. 80. €nz. Natuurk. Verband. V. Deel pag. 113. FHijl. de PAcad, des Sciences et belles Lcttr. de Berlin 1772.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 331
onderfteld kan worden die zelfde fchepzels, nadat hy hen heeft voortgebragt, aan het noodlottig beloop van blinde natuurwetten over te laten, zonder die zelfde onmiddelyke tuffchenkomft, waardoor zy hun beftaan ontvingen, ter bezorging van hun byzonder welzyn en van de algemeene orde te blyven uitftrekken; dit wil ik alleen, dat by den Eeuwig levenden geene verandering vf fchaduw van omkeering plaats heeft, en dat hy derhalven, door zyne onmiddelyke Voorzienigheid gevoelige, en vooral redelyke, wezens fcheppende, zig , buiten noodzaaklykheid, de handen, als 't ware, niet zal binden , om hen naar vereifch van omftandigheden te leiden, te helpen, te redden; dat hy, elk onzer door zyne Goddelyke kragt op eene geheel vreefyke wyze wonderbaarlyk geformeerd hebbende, een gunftig oog van vaderlyke zorg op ons zal blyven veftigen. Wy Chriftenen, met de Goddelyke openbaaring begenadigd, kunnen hooger klimmen; wy mogen ons geruit verzekerd houden , dat God, ons naar zyn beeld en gelykenis gevormd , en ter genieting van een eeuwig heil gefchikt hebbende, ook gereed is om ons niet flegts alles wat tot het leven maar ook alles, wat tot de Godzaligheid vereifcht wordt, mildelyk tefchenken; dog ik behoef deze aanmerking by u flegts blootelyk aan te ftippen.
De verwonderlyke orde, welke de Goddelyke Voorzienigheid in de geboorte en het fterven der menfehen, en in de evenredigheid der fexen tot malkanderen, in alle tyden en landen , niettegenftaande het groot verfchil van omftandigheden, onderhoudt, zou myn bewys uit de voortteeling in een nieuw licht ftellen; dog Tt 2 gy



332 verhandeling over gods
gy kent, Mynheer,het werk van den Heer suszmilch, een voortreffelyk werk inderdaad in veele opzigten, en waarin byzonderlyk dit bewys van alle kanten befchouwd en onwederleggelyk aangedrongen wordt.
Gy zult my , hoop ik, verfchoonen, Myn Heer, wegens de vryheid, welke ik gebruikt heb van u myne aanmerkingen onder 't oog te brengen: ik erken, dat dezelve eene vrugt zyn van uwe onderrigtingen, waarvoor ik u myne ongeveinsde dankbetuigingen herhaal. Ik eindig met de woorden van cicero , Qttafti Tuft. Ub. I. Non temere et fortuito fati et creati fumus, et profecto eft quadam vis, qua generi confulit humano.
Ik ben enz.
Derde Brief.
Myn Heer!
Ik heb uwe bewyzen voor eene byzondere Voorzienigheid nader overdagt, en vind dezelve fteeds beflisfende. „ De wyze Maaker van 't Heelal is op yder „ oogenblik in alle zyne fchepzelen, met alle zyne vol„ maaktheden , werkzaam; werkzaam met die zelfde „ goedheid en liefde, die hem eerft tot de fchepping „ bewogen; met die zelfde zugt om al wat leeft eene „ maate van geluk, naar deszelfs natuur gefchikt,mede „ te deelen; de orde van werken derhalven, welke hy „ doorgaands volgt, en nooit zigtbaar verlaat, is al„ leenlyk een middel om die gunftryke bedoelingen te „ beter te treffen. Daar is voor God, eigenlyk gefpro„ ken, geene gewoone of buitengewoone , geene al-
» ge-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 333
„ gemeene of byzondere, Voorzienigheid, 't is de or„ de der wereld , 't is het belang der fchepzelen al„ leen, die den liefderyken Albeftierder bepaalen om „ eene eenpaarige handelvvys te houden in alle gevallen „ waarin wy dit kunnen nagaan; maar om die zelfde re„ den mogen wy met de volmaaktfte geruftheid ver„ wagten , dat de eigen zugt, die hem eerft tot de .„ fchepping heeft bewogen, die hem vervolgens tot de „ gemelde eenpaarige Voorzienigheid bepaalt, hem ,„ ook zal bewegen, om, daar zyne wysheid het raadzaam oordeele, daar de goede orde zelve het aanpry„ ze, daar het geluk zjmer fchepzelen het raade, van „ tyd tot tyd, miffchien elk oogenblik, eenige veran„ dering in zyn algemeen ontwerp te maaken, fchoon „ wy daar niets van ontdekken kunnen. Die onzigt„ baare veranderingen zelve , mogen wy, billyk vaft„ ftellen , maaken een gedeelte uit van het Plan, dat „ God zig in zyne Voorzienigheid heeft voorgefteld; „ en nooit kan het zyn oogmerk geweeft zyn, zig de „ handen, als 't ware, te binden door algemeene wet„ ten , wanneer orde en geluk derzelver zigtbaare of „ onzigtbaare opfchorting vorderden." Zie daar, zo ik my niet bedriege, de kragt van uwe bewyzen kortelyk faamgetrokken. Ik heb daar, gelyk ik zeidc, niets tegen in te brengen: alleenlyk fpyt het my, dat ik die groote zwaarigheid , de zigtbaare wanorders in de natuurlyke en zedelyke wereld , welke door myne verklaaring van de Voorzienigheid wierdt weggeruimd, ,in de uwe met alle haare kragt meen te zien. „ Zo God „ op yder oogenblik met eene byzondere VoorzienigT t 3 „ heid



334 VERHANDELING OVER GODS
„ heid werkzaam is om alle natuurlyke voorvallen en „ zedelyke bedryven naar zyne wysheid te beftieren, „ van waar dan zo veele ongeregeldheden , zo veel „ ramp en verdriet? Van waar zo veele verkeerdheid „ en ondeugd?" Het geheele fyftema van Leibnitz is gefchikt om deze tegenwerping te beantwoorden. „ God „ heeft in de Schepping der wereld het beft mogelyk „ ontwerp gevolgd , en dat ontwerp wierdt door de „ onveranderlyke natuur der zaaken zelve bepaald; zo „ hy eene wereld fcheppen zoude, moeft hy deze, hoe „ onvolmaakt ook , als over het geheel genomen de „ befte , in wezen brengen , en alles zo regelen , als „ het geregeld is. Maar nu dit beft mogelyk ontwerp, „ eenmaal door de opperfte Wysheid vaftgefteld, fluit „ alle verbeteringen uit, maakt alle veranderingen on„ mogelyk. Alles is verbonden, alles beeft zyne ge„ noegzaame reden. De Scheerling of Aconyt moe„ ften naaft de heilzaamfte planten groeijen, en een „ Philippus II. moeft geduld worden, zo een Hendrik „ IV. verfchynen zoude. Nog eens de Schepper kon „ de eeuwige natuur der dingen niet veranderen, en „ zo 'er eene wereld zou beftaan, moeft zy zyn, zo „ als zy is." Gy kent dit ftelzel, myn Heer , 't welk op een verwonderlyke wyze te famenhangt, en 't welk 'ik my zeiven niet vergeven zoude, door dit korte voorftel, dus, byna tot onverftaanbaarheid toe, te misvormen, indien het u minder bekend ware. Wat 'er ook van de waarheid van dit fyftema wezen moge, zeker is het, dat hetzelve, in zyn volkomen verband begrepen, de Godheid in haare beftiering van de wereld zuiver



byzondere voorzienigheid. 333
vert van eene. fchynbaare onbestaanbaarheid , waartegen ik niet zie, hoe uwe verklaaring wegens haare byzondere werking of onmiddelyken invloed haar even goed kan verdedigen. Ik bid u, doe my de gunft van my deze duifterheid, naar uwe wyze van befchouwen, op te helderen; gy zult my hierdoor op nieuw verpligten, en gy zult 'er uwe leer zelve eene meerdere vaftheid door geven. Ik ben enz.
Vierde Brief, of
antwoord op den voorgaanden.
Myn Heer!
By aldien ik die overoude zwaarigheid. „ God is „ Almagtig, Alwys, Algoed, van waar dan het kwaad?'* even weinig uit den weg kan ruimen, als zo veele wyze Mannen voor my dit hebben kunnen doen; zyt gy egter, vertrouw ik, tebillyk, om dit ten nadeele van de leer eener byzondere Voorzienigheid te verklaaren. Welke denkbeelden men immers hieromtrent koeftere, de zwaarigheid zal, als men de zaak wel doorziet, altyd op hetzelfde uitkomen. Leibnitz heeft, ik erken het, in zyne Theodicee , een verwonderlyk vernuft en uitgeftrekte geleerdheid gebezigd ter opheldering van dit ftuk, waarvan wy het eigenlyk begrip niet dan na dit leven verkrygen kunnen; maar, behalven veele aanmerkingen , welke ik tegen zyn fyftema heb in te brengen, heb ik u in onze gefprekken reeds doen op-
mer»



336
verhandeling over gods
ken, dat Leibnitz zelf eene byzondeüp Voorzienigheid , in dien zin als ik heb aangedrongen, moet toeftaan, gelyk dan ook die groote Wysgeer zelf, en zyne navolgers , die met 'er daad erkennen; en gy ziet daarin den grond van myne Straks gemaakte aanmerking , dat de voorgestelde tegenwerping niet tegen myne leer in 't fryzonder klemt. Ik zal hier eene andere bekende aanmerking byvoegen;namelyk, dat eene zwaarigheid geene genoegzaame reden is om eene waarheid, die anders op goede gronden ruft, te verwerpen. Wy begrypen niet, hoe God, van alle eeuwigheid af beftaan hebbende, het Heelal flegts in der tyd hebbe voortgebragt, en even weinig , hoe Hy het van alle eeuwigheid hebbe kunnen fcheppen ; wy verftaan zelfs het' woord van fcheppen niet; wy weten niet hoe een onftoffelyk wezen op een Stoffelyk kan werken. Maar niettegenftaande alle deze duisterheden gelooven wy egter met geene mindere overtuiging, dat het Heelal een begin genomen heeft; dat God het uit niets heeft voortgebragt; dat hy het regeert, en dat onze ziel en lighaam op malkanderen werken. Ik zou my derhalven, ten opzigt van deze overoude tegenwerping , met regt tot dit antwoord alleen bepaalen kunnen. „ Ik weet, ik begryp, niet waarom de Al„ magtige , Alwyze, Algoede , God , het natuurlyk „ en zedelyk kwaad in de wereld hebbe toegelaaten; ,, maar dit vermindert niets van myne overtuiging, dat „ hyAlmagtig, Alwys en Algoed is."
Om u de billykheid van dit antwoord te beter te doen zien zal ik den grond van hetzelve nog wat nader
ont-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 33?
ontdekken, en aanmerken dat wy niet dan zeer gebrekkig over de tegenwoordige huishouding der wereld kunnen oordeelen, om dat wy daarvan flegts een alleruiterft klein gedeelte , en dat nog uit een gebrekkig oogpunt, zien. Ik moet dit een weinig ophelderen. Hoe misvormd vertoonen zig de meefte dieren onmiddelyk na hunne geboorte! Hoe weinig fchynen zy gefchikt tot die verrigtingen en levens wyze, waartoe zy verordend zyn! En hoe verborgen zyn alsdan nog die fyne werktuigen, die gadelooze kunft, die natuurlyke bekwaamheden , hunner lighaamen, waarover wy ons naderhand , met reden, zo grootelyks verwonderen? Hoe verward vertoont zig het wereld-ftelzel voor een aanfehouwer op deeze aarde geplaatft, of volgens de fchikking van Ptolomeus verklaard! Maar men wagte den tyd af, dat alles zig ontwikkele; men zie de dieren groeijen en werken; men zie hoe nauwkeurig als dan alle de ledemaaten gefchikt zyn tot de oogmerken, welken de Schepper met hen bedoelde; men zie yder vezeltje van hun lighaam , ydere bepaaling van hunnen wil, ydere natuurlyke ingeving , op de geregeldfte wyze te famenloopen om hen juift te maaken wat zy wezen moeften. — Men plaatfe zig in de zon als in het middelpunt van ons wereld-geftel; men zie alle de hemelfche lighaamen met afgepafte fchreden rondom dezelve rollen, en men oordeele dan over een kunftftuk,'t welk ons met geene mindere verwondering over deszelfs wezenlyke volmaaktheid zal vervullen, :alswy fchaamte over onze onbezonnen berispingen voelen zullen. — Hoe dikwyls, myn Heer, moet elk ligt-
V v vaar-



338 verhandeling over gods
vaardig beoordeelaar zig op deze onbezonnenheid, zelfs in het vonniffen over menfchelyke kunftftukken, betrappen. Hoe ruw zyn de eerfte omtrekken van de uitmuntendfte fchilderyen! Hoe mismaakt vertoont zig dikwils een noodzaaklyk gedeelte van een werktuig, wanneer het van alle andere deelen is afgefcheiden, of gezien wordt door iemand die de betrekking van dit deel met het oogmerk van 't geheele werktuig niet begrypt! Gewiffelyk 't zyn dwaazen, 't zyn kinderen in 't verftand, die hier berispen; geen Wysgeer zal in een van deze gevallen uit zyne onkunde tot de onbekwaamheid van den werkmeefter befluiten; geen bedagtzaam menfch zyne onwetendheid tot het rigtfnoer eener juifte beoordeeling van zaaken ftellen; geen redelyk fchepzel de vermetelheid hebben om eene huishouding te laaken , waarvan hy vooraf weet, dat hy niet het honderd-duizendfte gedeelte doorziet. Wy, myn vriend , lopen althans geen gevaar van deze vermetelheid. Wy kennen de fchoone regels van Pope.
Ceafe then, nor Order imperfetlion name.
Our proper blifs depends on what we blame.
AU Nature is bui art unknown to thee,
AU change direblion which thou canft not fee;
AU Discord Plarmony, not underfiood,
AU partial evil univerfal good;
And fpite of Pride, in er ring Reafon's fpite
One truth is clear; whatever is is right. De klagt inderdaad over het natuurlyk kwaad bewyft niets meer dan onze ondankbaarheid ; dezelve komt eeniglyk hierop uit. „ Wy menfehen, en alle andere
„ fchep-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 339
„ fchepzels, die wy kennen , zyn niet zo groot, en „ leven niet zo gelukkig, als wy begrypen , dat wy „ zouden kunnen doen." Maar is 't niet genoeg, dat wy over het geheel genomen gelukkig zyn? Is 't niet genoeg , dat geen fchepzel reden heeft zig over zynen Schepper te beklaagen? Is 'tnietgenoeg, dat al wat leeft zyn beftaan bemint en zoekt te rekken? En zouden wy dezelfde klagt niet eveneens kunnen doen,alfchoon de Schepper ons in de opvolgende reeks der meer en meer volmaakte wezens, één , tien, honderd trappen hooger hadt geplaatft? De opperfte Wysheid vondt, om redenen voor ons onmooglyk na te fpooren, goed, eene wereld te fcheppen zo als de onze is, met lief en leed vervuld; zullen wy nu in plaats van daar ons voordeel mede te doen, en onzen maaker door eene dankbaare Godsvrugt te verheerlyken , hem in ons harte vloeken, om dat hy ons geene Engelen heeft gemaakt? Zal eene Bye weigeren honig te verzamelen, omdat zy geen Arend, of een Paard agter uitflaan, omdat hy geen Leeuw is ? Zullen alle dieren, even dol als ondankbaar, tegen de Godheid morren,om dat zy geene menfehen , en alle menfehen raazen, om dat zy geene Cherubim of Seraphim zyn ?
Laat ons dan , myn Heer, alle onze natuurgenooten vermaanen, dat zy Gods wegen tog niet by hunne wegen willen afmeten , zyne gedagten niet naar hunne gedagten regelen; dat zy zig voor alle dingen wagten van de Goddelyke huishouding naar eenige afgefcheiden ftukken, en naar een bekrompen gedeelte van den tyd, te beoordeelen; dat zy zo veele zegeningen, Vv 2 wel-



340 VERHANDELING OVER GODS
welke de algemeene Vader van het menfchdom hen in zyne liefde zo rykelyk aanbiedt, liever erkentelyk genieten , dan verwaten bedillen ; en dat zy , ter vermeerdering van hun tegenwoordig genoegen, zo wel als ter verzekering van hun toekomend geluk, fteeds in gedagten houden , dat het voorbygaand lyden van een kortftondig leven niet is te vergelyken by dat ganfch zeer uitnemend eeuwig gewigt van heerlykheid , welk ons, zo wy anders de belydenis onzer hoope vafthouden, namaals zal gefchonken worden.
Zie daar myn Heer, de eigenlyke ontknooping van dit duifter Raadzel! Zie daar de ophelderingen, welke de rede reikhalzende vermoedde , maar welke de Chriftelyke Openbaaring in haare volle klaarheid gefteld heeft; Ja! elk onbevooroordeeld menfch moet dit erkennen; fints het leven en de onverderflykheid door onzen Heiland zyn in 't licht gebragt, heeft de dag beginnen door te breken, en zyn de uitzigten onzer hoope vervrolykt.
Hoe eigenaartig leiden ons de tydelyke rampen en lighaams-fmarten tot den Godsdienft, welken een aanhoudende voorfpoed ons miffchien zou hebben doen verwaarloozen! Hoe gemeen , hoe natuurlyk, is de uitwerking van lyden , welke David van zig meldt. Het is my goed dat ik verdrukt ben geweefl, want nu onderhoude ik uwe wet. En zouden wy dan als weerbarftige kinderen de bittere teug van een oogenbliklyk verdriet, (en nog oneindig minder evenredigheid dan een enkel oogenblik tot het geheele leven is 'er tusfehen ons geheele leven en de eeuwigheid) ter bevordering



byzondere voorzienigheid. 341.
ring van onze gezondheid weigeren door te zwelgen ? Of tegen den beften der Vaderen morren , omdat hy ons een aas vermaak onthoudt, om ons des te gefchikter te maaken voor zo veele ponden geluk , dat hy voor ons bewaart.
„ Maar hoe veelen zyn 'er die zig door hunne ver„ keerdheid voor eeuwig van dat geluk berooven, ter„ wyl zy de grootfte verwarring op aarde aanregten, „ en niet flegts hunne medefchepzelen in der tyd plaa„ gen en verdrukken, maar zelfs een allernadeeligften ,, invloed op derzelver gelukftand namaals hebben!" Ik moet dit alles erkennen , maar dit verwekt by my geene de minfte twyfeling, of God alles beftiere, en met eene byzondere Voorzienigheid beftiere ? Gy weet, myn Heer, welk antwoordde Heer j. le clerc in zyne verdediging van de Voorzienigheid tegen de de zwaarigheden derManicheen, door een Origenifl aan JBajle laat geven. Ik laat het gevoelen van Origenes, wegens de toekomende ftraffen der boozen , waarop dit antwoord van den Heer le Clerc ruft, aan zyne plaats, maar ik mag het, dewyl het den grond der gemaakte tegenwerping wegneemt, aanhaalen , zonder my daar voor of tegen te verklaaren. „ Ik beken, zegt hy, dat „ Chriftus de godloozen dreigt met een eeuwig vuur, „ en ik zal my met de verfchillende verklaaringen der
woorden niet behelpen ; maar wie heeft den Mani„ cheen gezegd , dat de opperfte Wetgever der we„ reld het regt niet heeft, om de ftraffen , welke hy „ den boozen dreigt, te laten ophouden ; als 't hem „ zal goeddunken? Als de opperfte magt'iemand Vv 3 „ ver-



342 VERHANDELING OVER GODS
„ veroordeelt tot eene eeuwige gevangenis, zo fpreekt „ zy altyd op eene bepaalde wyze, maar zy bindt zig „ de handen niet, zo dat zy nooit genade zou kun„ nen bewyzen aan die geenen, welken zy veroor-. „ deeld heeft.
„ Wanneer God Iets belooft aan zyne fchepzelen, „ zo is hy door zyne opperfte goedheid en getrouw„ heid verbonden om onkreukbaar zyne beloften te „ houden; en niettegenftaande den oneindigen afftand, „ die 'er tuffchen hem en ons plaats heeft, zouden ,, wy kunnen klaagen , dat wy bedrogen waren, zo „ God zyne beloften niet hieldt. Maar ^wanneer Hy, „ nadat hy bedreigingen gedaan heeft om vrye fchep„ zelen in vrees te houden, en ingevolge daarvan hen „ heeft begonnen te ftraffen, zonder hun eenigen hoop „ van verligting te geven, bevindt, dat zy genoeg ge„ leden hebben, en befluit om hen, nu gelouterd en „ verbeterd, eeuwig gelukkig te maaken, wie zal dan „ over hem te-klaagen hebben? Of zouden zy, die „ terftond het geluk genieten, kunnen murmureeren „ tegen de Goddelyke barmhartigheid, om dat hy elen„ dige fchepzelen van vrees om voor altoos te lyden „ verloft heeft? Is daarin iets dat der Goddelyke Goed„ heid en Rechtvaardigheid onbetaamlyk is ? En komt „ dat denkbeeld niet zeer wel overeen met dat van ,, eene eindelooze barmhartigheid, die zig gevolgelyk, „ ten aanzien van de meefte menfehen, niet tot den „ korten tyd van derzelver leven moet bepaalen om „ van eene eeuwige ftrengheid gevolgd te worden."
Zie hier nog eene andere oploffing, byaldien iemand
mogt



byzondere voorzienigheid. 343
mogt gelooven dezelve noodig te hebben. Gy kent ongetwyfeld , myn heer , de Paüngenepe van den Heer bonnet van Geneve ; hy befchouwt, naar aanleiding der Heilige Schrift, de tegenwoordige wereld als een der proefftaaten , als een eerfte leven , voor alle wezens, die op dezelve beftaan hebben, nog beftaan, of verfchynen zullen; zy vertoont die ongevormde geftalte van de meefte pas geboren dieren, daar ik ftraks aanmerkte, dat men geen befluit uit moeft trekken, dat zy niet wel gefchikt zouden zyn om de oogmerken hunner Schepping te volbrengen ; want gelyk dit in het natuurlyke waar is zoo is het eveneens in het zedelyke. De menfehen zyn thans in den ftaat hunner kindsheid;, met een zeer bekrompen verftand bedeeld, door fterke driften geprikkeld, door geene ondervinding geleid, konde het niet miffen of zy moeften hunne vryheid dikwyls misbruiken, en zig aan verkeerdheden fchuldig maaken. Die vryheid was egter noodig, zouden wy als menfehen, als- denkende wezens, gelukkig zyn;als Automates konden zy, eigenlyk gezegd, niet werken. Om hen derhalven als zedelyke wezens te verbeteren is 'er geen andere weg dan hen wyzer te maaken , en door de ondervinding , zo wel als door eene betere befchouwing van zaaken, hunne;overtuiging te vermeerderen, dat 'er zonder deugd geen waaragtig heil in tyd of eeuwigheid te vinden is. — Zie daar de bedoeling van het tegenwoordige leven! Maar, dewyl die bedoeling flegts met weinigen, en dat nog onvolkomen, bereikt wordt, zal God, nadat deze wereld zal voorby zyn , eene andere wereld fcheppen,
eene



'344 verhandeling over gods
eene andere huishouding opregten, en alle verkeerden, door nieuwe, miffchien zeer ïmartelyke, proeven van hunne verkeerdheid overtuigen, en tot hem trekken. Een derde ftaat zal die begonnen verbetering bevorderen. Een vierde zal dezelve nog verder voortzetten. In een vyfde, (want hier is niet minder dan een eeuwigheid voorhanden) zal de volmaaktheid nog hooger ftygen. Met één woord, in ydere huishouding zullen wy meer wysheid en deugdopdoen,en,naar evenredigheid van onze zedelyke vorderingen, eene grootere maate van heil genieten.
Ik bedoel met deze aanhaalingen geenfins om die als waarheden op te geven, ik laat haare gegrondheid of ongegrondheid aan elks onpartydig onderzoek over, en heb u dezelve alleenlyk willen herinneren , omdat de gewoone antwoorden u reeds t' overbekend waren. Elk ondertuffchen die deze gedagten met Gods woord beftaanbaar moge oordeelen , kan daar eene treffelyke verdediging der Voorzienigheid uit haaien § hiertoe moeft ik dezelve bybrengen. Dit is het ftuk dat my boven al ter harte gaat, als met hetwelk alle myne trooft en vreugde in dit, al myn heil in een toekomend, leven, ftaat of valt.
Ik ben enz.
Be-



byzondere voorzienigheid. 345
Besluit.
Ziet daar, myne Heeren! een volledig antwoord, zo ik my vleye, op uwe vraag. Het zal my een allergevoelig vermaak zyn, hetzelve door uw wys oordeel te zien beveiligen. Doch, wyft uwe billykheid den fchitterenden eerepalm eenen waardiger Schryver toe , ik zal my even eerbiedig aan dat zelfde wys oordeel onderwerpen ; ik zal myn voordeel poogen te doen met de naauwkeuriger denkbeelden , welken ik in de gekroonde Verhandeling zal aantreffen, en, in alle gevallen , het flreelend ziels genoegen fmaaken, dat ik ten minften myne overtuiging wegens eene der gewigtigfte waarheden van onzen trooftryken Godsdienft tot myne eigen voldoening gevefligd, en miffchien iets toegebragt heb , om de eer van mynen nooit volprezen Maaker te bevorderen.
Alzo zegt de Heere uw Verloffer , en die n geformeerd heeft van den buik af; Ik ben de Heere die alles doe.
jesaia Kap. XLIV. vers 24.
Xx
KOR-



346
KORTE INHOUD DER
VERHANDELING.
Eerste Afdeeling.
Bewyzen voor eene Voorzienigheid in 't algemeen.
Pag.
§. i. God beeft de wereld gefchapen, en regeert derhalven
dezelve. 242
§. 2. De Goddelyke bef'tering blykt ook uit de ftandvajïige
orde, die in de vjereld fland houdt. 244
Tweede Afdeeling.
Onderzoek of de Voorzienigheid zig bepaale tot Klaffen of Soorten.
5. 1. Deze tegenwerping aangedrongen. 248
5. 2. God kon geen ontwerp maken voor de beftiering van^t geheel zonder alle de byzondere deelen in aanmerking te neemen. 251
§. 3. Daar befïaat niet zo iets als Klajfen of Soorten in de
Natuur. 252
§. 4. De



KORTE INHOUD. 347
§. 4. De gemaakte tegenwerping jirookt geheel niet met de
goddelyke grootheid. -55
§. 5. God beftiert de menfehen altham niet by Klajfen of
Soorten. 257
Derde Afdeeling.
De Voorzienigheid is op yder oogenblik in alle haare gewrogten werkzaam.
Pag.
§. I. De wetten der natuur zyn inderdaad de gewoone
werkingen der Voorzienigheid. 262
§. 2. De ftof is uit eigen aart log en werkeloos. 268
§. 3. En kan dus niet van zelve een kringswyze beweging
agtervolgen. 27°
$. 4. De zwaartekragt is de werking van t Opperwezen. 272
%. 5. Dezelve werkt naar wiskunftige regels, welken de ftof
niet kent maar alleen lydelyk volgt. 275
§. 6. De wet der vallende lighaamen, en de famenhang der deelen , bewyzen dit voor onze aarde in V byzonder. ^79
5. 7. De famenhang der lighaamen bewyft dit insgelyks. 280
§. 8. De bedenking dat zulk eene byzondere beftiering de
fchoonheidvan het Heelal vermindere is onwysgeerig. 28a
§. 9. En dezelve heeft met het Syftema occafionale metste
doen. 284
Xx 2 VIER-



349 KORTE INHOUD DER
Vierde Afdeeling.
De voorige befchouwingen , in haar geheel verband genomen, leiden ons tot eene byzondere Voorzienigheid, waardoor God in zommige gevallen zekere nitwerkzels voortbrengt, die, volgens de algemeene regelen, naar welken hy de wereld regeert, niet zouden voortgekomen zyn, zonder dat zig egter hierin iets vertoone, dat wy een Wonderwerk noemen.
Pag.
§. I. Alïes is gefchapen voor de leevende, en byzonderlyk voor de redelyke, fchepzelen, en God is op yder oogenblik zyner beftiering voor, en mei, en in, hen alle werkzaam.
$. i. De byzondere tuffchenkomft ftrydt niet met de goede orde, noch verrigt wonderwerken. — Opgehelderd door voorbeelden uit onze gefchiedenïffen. 288
§. 3. Die byzondere tuffchenkomft kan zo wel in de kleinfte
als in de gewigtigfte voorvallen plaats hebben. 297
§. 4. En blykt van agteren plaats te hebben in de beweging '
der hemelfche lighaamen. 301
Vyfde Afdeeling.
Het Syftema van de befte wereld ftrydt niet met eene byzondere Voorzienigheid in den opgegeven zin.
J. 1. De tegenwerping uit het ftelzel van de befte wereld
aangedrongen. 304
§. 2. Voor-



VERHANDELING. 348
Pag.
$. 2. Voorbygaande aanmerking ter verontfcbuldiging van
het Syftema van de befte wereld. 307
§. 3. Dit Syftema zelf leidt ons tot het geloof in eene byzondere Voorzienigheid. 1 3°^
§. 4. Dit wordt met eenige voorbeelden opgehelderd. 31 ï
§. 5. De Wonderwerken toonen, dat het ftelzel van de befte wereld niet onbeft aanhaar is mei eene byzondere Voorzienigheid. 313
§. 6. De leer van eene byzondere Voorzienigheid in den
opgegeven zin is trooftryker dan die der befte wereld. 314
§. 7. De aanhoudende werking van den Heiligen Geeft moet voor alle Chriftenen een voldoend bewyssioor eene byzondere Voorzienigheid verftrekken. 316
Zesde Afdeeling.
Behelzende eenige Brieven.
Eerste Brief.
De heilzaame invloed van de leer eener byzondere Voorzienigheid op der Menfehen inwendig genoegen en zedelyk gedrag. 321
Tweede Brief.
Nadere bewyzen voor eene byzondere Voorzienigheid ontkend uit de voor teeling, die niet dan aan Gods onmiddelyke werking kan toegefchreven worden. 324
XX 3 ver-



350 verhandeling.
Derde Brief.
Pag.
flierin in wordt de tegenwerping voorgemeld. „ Dat de „ leer eener byzondere Voorzienigheid niet zo wel • ■„ gefchikt Is, om reden te geven van de wanorde, „ die in de natuurlyke en zedelyke wereld fehynt „ plaats te hebben, als het Syftema van Leibnitz. 332
Vierde Brief.
De opgemelde zwaarigheid wordt hier weggenomen , en getoond, dat het natuurlyk kwaad, en der Menfehen zedelyke onvolmaaktheid, geene wettige tegenwerping tegen Gods Wysheid en Goedheid noch tegen eene byzondere Voorzienigheid zyn. 335
Besluit. 345
VER.



VERHANDELING
TER BEANTWOORDINGE DER
V R A A G E:
ZYN'ER GOEDE BEWYZEN VOOR EENE BYZONDERE VOORZIENIGHEID VAN GOD IN DE REQEERING DER WERELD? ZOO JA: ZYN'ER KENMERKEN, ' WAARAAN MEN DE WERKINGEN DEEZER BYZONDERE VOORZIENIGHEID VAN DIE DER ALGEMEENE KAN ONDERSCHEIDEN? EN, WANNEER EINDELYK ZULKE KENMERKEN NIET TOEGESTAAN WORDEN, KAN DAT, IN HET BEGRIP DER BYZONDERE VOORZIENIGHEID, EENIGE ZWAARIGHEID MAAKEN?
DOOR DEN EERWAARDEN HEERE
JACOB KUYPER.
LEERAARDERDOOPSGEZINDEN TE D E VENTE R.



Waarlyk gy zyt God, die zich verborgen houdt.
JEREMIA.



Bladz. 253 VERHANDELING
OVER GODS BYZONDERE
VOORZIENIGHEID.
INLEIDING.
(jTewigtig moet buiten twyffel dit vraagft.uk geoordeeld worden: een goed of kwaad begrip deezer zaake kan veel toebrengen om deugd en waare Godsvrucht te bevorderen onder de menfehen, of in tegendeel te doen verdwynen. Want fchoon de voor- en tegenftanders der byzondere Voorzienigheid elk om ftrydt mogen beweeren, dat hun gevoelen , wel begreepen zynde, de deugd, en godsvrucht bevorderdt; is 'er echter een merkelyk verfchil in dit opzicht tuffchen beide gevoelens ; en in aanmerking genomen zynde hoe de menfehen gemeenlyk gefteld zyn en denken, is het gevoelen eener byzondere Voorzienigheid blykbaar gefchikter, om vuur en leven te geven aan hunne gebeden en andere oeffeningen van godsvrucht, aan hunne hoop en vertrouwen, dan het tegengeftelde:vooral, zoo alle bygeloovig misbruik van dit gevoelen vermydt werde, 't welk te vermyden ook door de opgegevene Vraage duidelyk fchynt bedoeld te zyn.
Yy De-



354 VERHANDELING OVER GODS
Dewyl deeze Vraag zich van zelfs in drie vraagen dit onderwerp betreffende verdeeldt, zal myne Verhandeling in drie Afdeelingen beftaan. In de eerfte van welke ik onderzoeken zal, of'er goede bewyzen zyn voor eene byzondere Voorzienigheid van God in de regeering der wereld ? In de tweede, of 'er kenmerken zyn waaraan men de werking der byzondere Voorzienigheid van die der algemeene kan onderfcheiden ? En in de derde, of 't ook eenige zwaarigheid in het begrip der byzondere Voorzienigheid kan maaken, wanneer zulke kenmerken niet kunnen toegeftaan worden?
EERSTE AFDEELING.
Onderzoek of 'er goede bewyzen zyn voor een byzondere Voorzienigheid van God in de regeering der waereldP
Dat 'er eene Goddelyke Voorzienigheid is, behoef ik hier niet te bewyzen. In de opgegevene Vraage wordt onderfteld dat 'er een Opperwezen is, dat de waereld gefchapen heeft, en niet onverfchillig is aangaande de uitkomften én gebeurteniffen, aangaande de lotgevallen van zyne fchepzelen, in dezelve; maar dat met 'er daad de waereld onderhoudt, regeert, en beftiert door zyne Voorzienigheid. De Vraag betreft dan alleen de wyze zyner regeering. Of namelyk alles afloopt naar die algemeene regelen van beftier , volgens welke wy zien, dat Gods regeering met 'er daad ingericht is; dan of daarenboven ook nog eenige byzondere werking van
het



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 355
het Opperwezen plaats heeft, om uitkomften te veroorzaaken, hoedanige volgens die regelen niet zouden voortkomen; behoudens nochtans, dat die uitkomften geen wonderwerken zyn, of zich iets wonderdaadigs in dezelve aan ons oog vertoone?
Schoon ik dus niet behoef te bewyzen, dat 'er een algemeene Voorzienigheid is, het zal in het beantwoorden deezer vraage toch een merkelyk verfchil maaken, hoe men de algemeene Voorzienigheid begrype ; waarom het nodig is van de uitgeftrektheid en volmaaktheid, die men aan dezelve zou kunnen toefchryven, iets te zeggen.
Indien men ftelde, dat door de gemeene regelen, naar welke God de waereld regeert, en dus door de algemeene Voorzienigheid, maar alleen voor het beftaan, voor de duurzaame in ftand blyving der waereld, en der verfchillende zoorten van fchepzelen in dezelve gezorgd wierdt; maar het beftaan, het belang, en geluk van byzondere wezens niet in aanmerking wierdt genomen , en geen acht geflagen op byzondere gevallen en uitkomften; dan zou het gemakkelyk zyn deeze vraage te beantwoorden. De algemeene Voorzienigheid zou dan gewis niet voldoende kunnen geacht worden; dezelve zou dan maar een zeer ruuwe en onvolmaakte regeering zyn, waarin veele dingen veronachtzaamd en verwaarloosd wierden , waarin veel onnauwkeurigheid was, en die met betrekking tot de zedelyke waereld weinig of niets van regeeringloosheid zou verfchillen. Uit het beginfel van volftrekte volmaaktheid in het Opperwezen zou men dan kunnen toonen, dat 'er iets Yy 2 meer



356 VERHANDELING OVER GODS
meer dan een algemeene, dat 'er een byzondere Voorzienigheid moeft plaats hebben. Want God volmaakt zynde, Almachtig, Alweetend, volkomen Wys en Goed; kan men niet nalaaten te onderftellen, dat zyne regeering ook volmaakt is. Alles wat onder het denkbeeld van waare volmaaktheid, in het ftuk van regeering, duidelyk kan bevat worden , mag niet" ontkend worden in de regeering des Allerhoogften. Zyn beftier moet zich uitftrekken tot alle de deelen van zynryk, tot alle zyne Onderdaanen, tot alle dingen in het gantfche Heelal, zelfs tot kleinigheden , tot dingen , die ons gering fchynen, maar die op zyn tyd en plaats echter altoos van eenig belang kunnen zyn. Niets van hoe weinig gewigt mag over het hoofd gezien, en verwaarloosd worden ; over alle lotgevallen en. uitkomften, zelfs van de minfte zyner onderdaanen moet hy wezenlyk befchikken.
Het denkbeeld,dat het te laag zou zyn voor het Op:perwezen, zich met de lotgevallen van byzondere perfoonen, en die dingen welke wy kleinigheden gewoon zyn te noemen , te bemoeijen , vloeit voort uit een verkeerd begrip van de verhevenheid der Goddelyke natuur, en is taftbaar valfch. Men heeft van de menfehen hier de gedachten tot God geAvend, en ongevoelig de menfchelyke zwakheden aan hem toegefchreeven, zonder zulks te bemerken, ^n in de verbeelding van zynen luifter te vergrooten. Het is beneden de waardigheid van een Vorft (dus redenkavelt men) zich met kleinigheden te bemoeijen. En dit is in der daad alzoo. Maar men let 'er niet op van waar ditkoome?
Niet



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 35?
Niet van zyne grootheid, maar van zyne onvolmaaktheid alleen. Hy kan niet letten op kleinigheden, zon^ der zyne regeering zeer laftig verveelende en ondraaglyk te vinden; zonder zich te vermoeijen en af te matten. Hy kan ook niet letten op kleinigheden, of de bekrompenheid zyner vermogens komt voor den dag, in groote zaaken te verwaarloozen. Om' deeze reden alleen is 't zyns onwaardig op kleinigheden te letten. Indien hy op dezelve letten konde\ zonder laft voor zichzelven,en zonder daar door ooit gewigtige zaaken te verwaarloozen zou dit eene naauwkéurigheid, voordeel, en fchoonheid in zyne regeering te weege brengen, welke nu in geen menfchelyk beflier ergens kan gevonden worden. Want dit onvermogen'om de kleinigheden genoeg in acht te neemen, fielt een Vorft dikwyls buiten ftaat om groote-nadeclen te verhoeden, dewyl uit kleine en byna onmerkbaare beginfelen zom-. tyds zeer groote uitkomften kunnen gebooren worden. Gode nu kan het niet laftig zyn om op alle dingen te letten; hy behoeft geen moeite te doen oni dezelve te onderzoeken; alle dingen zyn voor hem naakt en ger opend, het minfte ding is hem bekend; niets hoe klein kan voor hem verborgen zyn. En daar niets zoo gering kan zyn, dat het volftrekt A'an geen belang is, of ooit zou kunnen worden, en het hem geen meerder moeite geeft, alle dingen, dan flegts de grootfte te beftieren, komt het met de verhevenheid zyner natuur volmaakt over een,dat zyne regeexing zich tot alle dingen zonder eenige uitzonderingc uitftrekke. Zoo God dan de waereld regeert op de volmaaktfte Yy 3 wy-



358. VERHANDELING OVER GODS
wyze, moet men noodzaakelyk Hellen, dat niets zyn bewind moge onttrokken worden ; dat hy over alle uitkomften wezenlyk het oog houde , en befchikke over het lot van Volkeren en Vorften, van elk menfch in het byzonder, en van het minfte dier. En uit dit zelfde beginfel moet de Goddelyke regeering ook onderfteld worden, naauwkeurig te beantwoorden aan de byzondere natuur der fchepzelen, aan de onderfcheidenevermogens, karakters, verdienften en behoeften van dezelve. Een Vorft zal verfchillende Volkeren van een zeer ongelyken aart, een Vader zal veele kinderen van een ftrydig humeur en gedrag , niet op dezelfde wyze behandelen , of hunne regeering zal zeer liegt zyn. God zal dan ook elk zoort van fchepzelen naar zyn eigen aart beftieren. De doode ftoffe is wezenlyk onderfcheiden van de levendige en verftandige wezens, deeze laatfte zullen dan zekerlyk in een meerder zorge deelen, dan de eerfte, om dat zy waardiger, om dat zy voor deugd en geluk vatbaar zyn. Zoo de ftaat der menfehen in deeze waereld geen proefftaat voor hun zy, maarden tyd van hun geheel beftaan bevatte, zal God zorge draagen, dat hun hier volkomen recht gefchiede , dat hunne deugd hier ten vollen beloond, hunne ondeugd naar vereifch geftraft worde. Of zoo dit leven geen eigenlyke ftaat van vergelding, maar een ftaat van beproeving zy,gefchikt tot een voorbereiding voor een toekomende waereld , dan zal God op elk menfch toch acht flaan, de omftandigheden voor elk fchikken zoo als vereifcht wordt om deezen ftaat voor hem goed te maaken, en hem tot de hoogfte deugd en -Vff i v ï ge-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. ^59
gelukzaligheid, waar voor zyne natuur vatbaar is op te leiden. Zoo God de menfehen bekwaam gemaakt heeft om hem te kennen en te eeren ; en de Godsdienft een der groote eindens van hunne beftemming op aarde zy, zal hy acht flaan op alle hunne byzondere bedryven-, op hunne Godsdienft-oeffeningen, gebeden , weldaaden en de dienften die zy eikanderen doen; desgelyks op hunnemisdaaden; op de aanfpooringen ten goeden, of de verleidingen ten kwaade, die hun voorkomen, of die zy eikanderen,geven; en hy zal voor alle die hem liefhebben en vreezen , de omftandigheden zodanig fchikken, als dienen kan, om hun tot nog meerder deugd, en vooral tot de grootfte heilftaat en heerlykheid op te leiden; en voor alle anderen zodanig, als beft is om hunnen voortgang in het kwaad te hinderen en te vertraagen , om hen te verbeteren en te behouden; en nooit zal hy iemand, dan door eigen Schuld en onverbeterlyke boosheid laaten verlooren gaan.
Dit alles vloeit zeergemakkelyk voort uit het denkbeeld van Gods volmaaktheid. En indien alle deeze dingen in eene algemeene Voorzienigheid, die blootelyk naar eens gemaakte wetten geheel afloopt, niet kunnen gevonden worden; dan moet men eene byzondere Voorzienigheid daarboven noodzaakelyk keuren , en uit hoofde van 't geen reeds gezegd is, voor bewezen houden.
Dochzy, die beweeren willen dat'er geene byzondere Voorzienigheid is, zouden kunnen zeggen, dat al deeze volmaaktheid, uitgestrektheid, nauwkeurigheid, en zelfs
al



S60 ■ VERHANDELING OVER GODS
al deze zedelyke goedheid, regtvaardigheid en menfehlievenheid, welke in de regeering van het volftrekt volmaakt Wezen met eenige reden kan verwagt worden, in eene algemeene Voorzienigheid kan onderfteld worden plaats te hebben, zonder dat ooit eene byzondere Voorzienigheid, in dien zin als de voorgeftelde vraag bedoelt, nodig zy, zonder dat ooit andere uitkomften geboren worden , dan die van zelfs uit de gemeene regelen van Gods beftiering voortvloeien. Zy kunnen beweeren, dat God alle de vrye daaden der menfehen volmaakt vöorweetende alles reeds by de Schepping deidingen dus ingericht hebbe, dat goed en kwaad, geluk en ongeluk, deugd en zonden altoos in die betrekking tot eikanderen moeten koomen, als zulks behoort te zyn, en dat dus alles ten allen tyden wel moet beantwoorden aan eikanderen. Dat hy een plan gevormd hebbe van regeering , naar algemeene erf onveranderlyke wetten, in het welke de verhooring van der braaven gebeden (in dien zin dat zy op hunnen tyd het no•dige, of hetgeen God wil dat zy genieten, erlangen) '-de befcherming in gevaaren, en redding uit ongelegen■heden; jaa waarin zelfs de wonderwerken, die immer gefchied zyn of gefchieden zullen, zyn begrepen. Zo'danig, dat zulke uitkomften, als wy wonderwerken noemen, op zekere tyden, en in zekere omftandigheden voor den dag moeten koomen, en op zynen tyd ophouden en onzichtbaar worden. Dat God dus algemeene regelen van beftier kan gevormd hebben, volgens welke de zeldzaamfte dingen , die wy voor onmiddelyke werkingen des Allerhoogften lichtelyk zouden



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 361
den aanzien, op zynen tyd gebooren moeten worden , zonder dat ooit eenige tuffchenkomft of byzondere werkzaamheid des Opperwezens tot dat einde kan nodig zyn. . ioov
Men zou hier op wel kunnen zeggen, dat het denkbeeld eener algemeene Voorzienigheid op die wyzeverbaazend duifter wordt, dat het de duidelyke bevatting der menfehen vry verre te boven gaat; doch dit is op zich zeiven niet genoeg om eenig gevoelen te verwerpen; dit is zelfs geen zwaarigheid, zal een voorftander beweeren; 'er is veel van dien aart in Gods werken, dat wy niet begrypen kunnen. De algemeene Voorzienigheid nu, op deeze wyze gefteld zynde, kan dan diezelfde volmaaktheid hebben, welke men in eene byzondere Voorzienigheid zoekt, of meent te vinden.
Het Vraagftuk zal derhalven hierop uitkomen , of men ftellen moet , dat 'er zulk eene algemeene Voorzienigheid , zulk eene in eens alles volmaakt befchikkende voorzorge is, waaruit alle uitkomften, zoo als dezelve behooren te zyn in het natuurlyk en zedelyk Koningryk van God, op haaren tyd voortkomen, volgens algemeene regels? Dan of 'er boven de algemeene regels, die 'er zyn in Gods regeering, nog een byzondere werkzaamheid van het Opperwezen plaats heeft, om uitkomften te geeven, die anderzints uit die regels alleen niet zouden voortkomen? Een denkbeeld van eene.algemeene Voorzienigheid,'dat minder bevat, hebben .we reeds gezien dat verworpen moet worden. Tuffchen deeze beide voorgeftelde gevoelens, heeft men dan een keuze te doen,indien men in deeze zaak
Z z iets



T
i. Bemys. Be mogelykbeidvan zulk eene algemeeneVoorzienigheidkan niet getoond, die der byzondereVoorzienigheid , niet in tivyfel getrokken■worden.
i
362 VER.HANDELING OVER GODS
iets wil bepaalen; indien men ftellenwil, dat'er waarlyk eene beftiering aller dingen is.
Wy omhelzen het laatfte, en zullen nu eenige bewyzen voor hetzelve geven, die, fchoon zy geene ftrikte betoogingen zyn , en niet van dien aart, dat zy elks toeflemming afdwingen (hoedanige bewyzen de natuur van dit onderwerp niet toelaat), nochtans zodanig zyn, dat zy, zoo ik denke, de toeftemming van onbevooroordeelden verdienen , en by hun den naam van goede bewyzen niet onwaardig zullen bevonden worden.
De mogelykheid van zulk eene algemeene Voorzienigheid , als men zou moeten onderftellen, indien men de byzondere ontkende , kan niet bewezen worden; maar de mogelykheid der byzondere Voorzienigheid is klaar, en boven allen twyffel. Van deeze zyde befchouwd, zal dan ons gevoelen eenmerkelyke voorkeur hebben boven het andere. De mogelykheid van zulk eene algemeene Voorzienigheid wordt blootelyk gefield, zonder begreepen of getoond te kunnen wrorden. Zoo de waereld geen vrye en zelfs werkende, maaralleen bloote ftoffelyke wezens bevattede , omtrent welke geene zedelyke regeering te pas koomt, dan zou zulk eene regeering, die naar vafte algemeene wetten geheel afliep , en alle uitkomften bepaalde, begrepen kunnen worden als mogelyk te zyn, als te kunnen beftaan ; maar dit begrip houdt op, zoo dra men ftelle, dat 'er waarlyk vrye, en zelfswerkende fchepzelen zyn.
Zoo 'er geene vryheid ware,begrypenwy,dat alle de bedryven der fchepzelen noodzaakelyk en onvermydelyk uit eikanderen zouden voortvloeien, datzy als een
fchaa-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 363
fchaakel aan een hangen zouden, en dat 'er eene altoos gelyke werking, één regel en order zou kunnen ingericht zyn, die alles wel deed beantwoorden aan eikanderen. Maar zoo de waereld uit zeer ongelyke wezens beftaat, wier natuur ten eenemaal onderfcheiden is van eikanderen, ftoffelyke en onftoffelyke, verfhmdige en redelooze, dan is 't miffchien zoo onmogelyk in de natuur der dingen, dat zekere vooraf bepaalde en gelykvormige loop der ftoffelyke voorwerpen, naar algemeene regelen, aan alle de verfchillende omftandigheden, en alle de verfchillende en vrye bedryven van de redelyke wezens, wel beantwoorden kan, en hun lot, en hunnen proefftaat altoos zoodanig maaken, als zulks behoort, en beft is, als het is, dat een fteen, behoudens dat hy een fteen blyve,denke en handele, als een verftandig wezen. Dit, zeg ik, is miffchien in de natuur der dingen even onmogelyk.
De menfehen werken , en bewegen zich gewiffelyk op een geheel andere wyze als de doode ftoffe. De ftoffe, dit is openbaar, beweegt zich nooit uit zich zelve , maar wordt door andere ftoffe aangeftooten, of door een vrywerkend verftandig wezen in beweging gebragt. Eenige ftoffe, in beweging gebragt zynde, kan andere ftoffe beweging geven, even zoo veel als zy ontvangen heeft, niets meer; dan houdt zy op van bewegen, en ruft tot den tyd toe, dat zy weder door iets anders van haare ruft beroofd worde. Dit fteunt op genoegzaame proeven. Het eerfte beginfel van haare werkzaamheid is dus altoos buiten, en nooit binnen den omtrek van haaren klomp te vinden. Haare werkZz 2 zaam-



30*4 • VERHANDELING OVER GODS
zaamheid gaat naar vafte wetten, en is alleen werktuiglyk; alle haare beweeging vloeit uit voorgaande beweging, zy kan de maate of den koers haarer beweging in het minde niet veranderen. Dit hangt af van oorzaaken buiten haar, het zy ftoffelyke, of verftandige en zelfswerkende; welke laatfte alleen de macht in zich hebben , om beweging en werking te beginnen,en van wier bedryven het beginfel niet verder behoefd gezogt te worden dan in haar zeiven. Daar de waereld nu uit zulke ongelyke wezens beftaat, is het niet te begrypen mogelyk te zyn, dat de ftoffe, dat alle de deelen der ftoffelyke waereld, eenmaal in beweging gebragt zynde, en gefteld, dat zy bekwaam zyn eikanderen altoos gaande te houden, dan altoos (naar welke wetten dat ook zou mogen gefchieden) voordeden en zegeningen, of rampen en onheilen bezorgen zouden op zynen tyd, ter plaatfe, waar die wezen - moeten, overeenkomftig de zedelyke bedryven van den menfch , en bepaaldelyk zoo als de vrye daaden van elk dat vereiffchen. En zoodit niet gefchiedde , dan is 'er geene zedelyke regeering. Dit heeft nochtans veel eer den fchyn van onmogelykheid; want in de daaden der menfehen zien wy geenfins, dat zy geregeld zyn,dat zy van wetten afhangen; veel meer komen zy voor als ongeregeld , grillig en veranderlyk, zy hebben geen zamenhang, geen onverhrekelyken zamenhang met eikanderen, en veel minder eenigen zamenhang met de beweging der hoofdftoffen in de waereld, of met de wetten van derzelver beweging; zy hebben geen eigenlyk grondbeginfeldan den wil, den wuften en regclloofen wil des menfehen. Naar maate
noch-



byzondere voorzienigheid. 365
nochtans onze daaden zyn , behoort ook ons lot en ftaat gefchikt te worden,zoo 'er eenige zedelyke regcering is. Dat dit nu van zelfs uit de wetten van beweging en aantrekking in de ftoffelyke waereld zou voortkoomen, kan niet geloofd worden, dan van lichtgeloovigen. Want zo 'er geen verband is tuffchen deeze dingen , begrypt niemand, dat zy door zichzelven nochtans altoos wel zouden kunnen beantwoorden aan elkanderen. En dat 'er eenig wezenlyk verband en zamenhang tuffchen dezelve zyn zoude, zoo dat zy noodzaakelyk allen uit eikanderen voortvloeien , en nooit anders kunnen zyn, ftrydt met alle ondervinding, en zou het denkbeeld van vryheid, en van beloonbaarheid en ftrafbaarheid der menfehelyke daaden , ten eenemaal floopen.
Dit kan derhalven niet, onze zedelyke bedryven kunnen niet afhangen van de ftoffelyke dingen buiten ons, zy moeten alleen van ons zelvcn voortkomen, bepaald en geregeld worden.. Maar mogelyk vraagt iemand, of 'er niet eene vooraf bepaalde harmonie' zou kunnen zyn, waardoor dingen , die niets met eikanderen te maken hebben , die niet door eikanderen geregeerd worden, die op volftrekt verfchillende wyzen, die noodzaakelyk en die vry werken, nochtans altoos volmaakt wel beantwoorden aan eikanderen ? Of zoortgelyk eene harmonie, als leibnitz ftelde tuffchen de werking van lichaam en geeft in den menfch, waardoor die twee altoos invloed op eikanderen fchynen te hebben, en die nooit wezenlyk hebben, waardoor de bewegingen van het lichaam altoos wel beantwoorden aan de beweginZz 3 gen



%66 VERHANDELING OVER GODS
gen der gedachten , zonder eenige wederkeerige werking op , of verband met eikanderen; of zulk eene vooraf bepaalde harmonie ook niet gefield zou kunnen worden tuffchen de geheele ftoffelyke , en zedelyke waereld plaats te hebben ? Waar door dan hitte en koude , regen en droogte , vruchtbaarheid en onvruchtbaarheid, gezondheid en ziekte, altoos ter plaatfekwamen, waar de Godsdienft, de Deugden, of de Zonden der menfehen zulks vorderden.
Wy antwoorden, dat, fchoon door zulk eene vinding een gedeelte der zwaarigheid zou kunnen weggenomen worden, in zoo verre, dat onze daaden dan niet afhankelyk behoefden te zyn van de ftoffelyke dingen buiten ons, zoude een gedeelte der zwaarigheid blyven, voor zoo verre onze daaden dan toch gefteld moeften worden allen uit eikanderen onvermydelyk voort te vloeijen, zoo dat in onze voorgaande bedryven reeds de grond en oorzaak zou moeten leggen van alle de volgende , en dat die (ten minften volgens eene philofophifche noodzaakelykheid) uit hetgeen reeds gefchied is, moeten voortkomen. Derhalven, zoo draa wy zulk een denkbeeld van vryheid kunnen vormen, dat dezelve waare vryheid blyve, en toch met eenige noodzaakelykheid ten vollen beftaanbaar zy, dan, en ook dan eerft zullen wy recht hebben, om zulk een harmonie, van dingen, die geheel en al van eenen verfchillenden aart zyn, onder de moogelyke dingen te tellen.
Men kan zich hier niet uitredden met zich op de Almagt te beroepen en te zeggen, dat deeze (waarvoor niets onmogelyk is) zulk een inrichting zou kunnen maaken



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 3Ö7
ken. Want de Almagt (trekt zich niet uit tot dingen, die ongerymd, die onbeftaanbaar zyn in zichzelven en zichzelven om verre ftooten. En een ding, dat wy niet kennen, en niet doorzien kunnen, zou zulk een ongerymdheid kunnen bevatten, een hooger wezen zou 'er die in kunnen zien, al waare het, dat zy zich voor ons oog geheel bedekt konde houden. Het zou kunnen zyn,dat deeze dingen, van welke wy thans fpreeken, uit hunne eigen natuur, welke de Schepper reeds bepaald heeft, zoodanig zyn, dat zy niet kunnen nauwkeurig aan eikanderen beantwoorden, zonder de tusfchenkomft van een verftandig bellier aller dingen. Die onkundig is, by voorbeeld, van de grootheid der hemelfche lichaamen, zou geen ongerymdheid in deeze Helling zien; dat het de Almagt mogelyk zou zyn, het lichaam van Saturnus in dat van Mars te befluiten, zonder dat een van beiden van gedaante veranderd wierdt. Nogtans zien de natuurkundige, datzy eenenwezenlyke tegenzeggelykheid bevat, dat zy zot is. Wy hebben dan geen vryheid om dingen, die wy niet doorzien,die wy niet weten, of eenige tegenftrydigheid influiten, onder de mogelyke dingen te tellen.
In dit opzicht nu kan elk bevatten, dat het gevoelen van eene byzondere Voorzienigheid een zichtbaar voordeel heeft, boven dat der algemeene. Dit gevoelen kunnen wy zoo verre verftaan en doorzien, dat het zich terflond in zoo volle klaarheid als mogelyk opdoet. Dat het mogelyk is dat God, die de waereld gemaakt heeft en in order gebragt,alle dingen op de allervolmaaktere wyze by aanhoudenheid beftiere; elk der zeer verfchillende



2. Bevsys De byzondereFeorzie-
3<58 VERHANDELING OVER. GODS
de wezens, overeenkomftig zynen aart,.en beantwoordende aan alle de oogmerken der hoogfte. wysheid, behandele, en tot dat einde byzonderlyk werkzaam kan zyn in de waereld, lydt geheel geen twyffeling. God, die zelf de maaker is van alle ftoffelyke en geeftelyke wezens die 'er zyn, kan daarom op elk derzelve naar zyn welbehaagen ten allen tyden werken, het zy onmiddelyk door ziehzelven, of middelyk door tuffchenkomft van zulke, en zoo veele wezens als hy verkieze. Hy heeft den toegang tot alle dingen, het kan hem nooit aan wegen of middelen ontbreeken. Niet alleen kan hy werken op de ftoffe, maar ook op onzen geeft, op ons hart en verborgene gedachten; hy kan die leiden tot al dat hy wil, en daardoor befchikken over alle uitkomften, over alle uitzichten en bedryven, zoo wel als over alle lotgevallen der menfehen. Dit alles doet zich terftond klaar en onwederfpreekelyk op voor ons begrip , hier blyft geen duifterheid over, wat de mogelykheid aanbelangt, fchoon wy geen denkbeeld hebben over de wyze der Goddelyke werking, gelyk wy ook zelf geen denkbeeld hebben over de wyze der werkzaamheid van onzen eigen geeft. Doch dit maakt hierin geene zwaarigheid. Elk, die erkent, dat God de waereld gemaakt heeft, dat hy Almachtig, Alweetend en Alomtegenwoordig is , die erkent daarmede de mogelykheid eener byzondere Voorzienigheid niet alleen, maar begrypt ook dezelve.
De byzondere Voorzienigheid moet zich ook als waarfchynlyk opdoen aan elks verftand, wanneer men de gefchillen aangaande de Voorzienigheid maar een
oogen-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 369
oogenblik aan een zyde kan zetten,en onpartydig acht geven op hetgeen in ons zeiven omgaat. In het vermeerderen van onze kundigheden moeten we altoos van het mindere tot het meerdere, van het bekende tot het onbekende opklimmen; en wy doen zulks natuurlyk, wanneer wy eikanderen niet in verwarring brengen, of door vooroordeelen ons zeiven verbyfteren, Wy befluiten, dat het Opperwezen een verftandig wezen is, om dat 'er verftandige fchepzelen zyn, om dat wy verftand hebben ; dat hy vry is en werkzaam, oir dat wy vrye en werkzaame wezens zyn. Indien wy dan verder ftellen, dat zyne werkzaamheid de waereld beftiert , zullen wy het eerfte denkbeeld, dat wy van zyne regeering vormen, afleiden van onze eigene regeering en werkzaamheid. Hem als veel volmaakter dar wy zyn befchouwendc, zullen wy het onvolmaakte var ons bedryf aftrekken, en het volmaakte, het goede dai wy in hetzelve vinden, zoo veel onze bevattingen toe laaten, vergrooten. Op die wyze zullen we het eerfte denkbeeld verkrygen van de Voorzienigheid, indier wy onbevooroordeeld zyn, en niet van achteren afbe ginnen. En wy zullen hierin, dus handelende, het beffr doen dat wy kunnen; want 'er is weinig kans voor ons om in deeze zaake veel te vorderen, ten zy wy ovei Gods werken denken uit hetgeen wy zien in het werk vai eenig verftandig wezen, dat wy beft kennen; en verde letten op de verfchynfelen zelf, welke wy van de God delyke regeering in de waereld gewaar worden. Laat on: deezen weg dan inflaan. Wy kennen ons zeiven , als vrywerkende wezens A a a du
nighcid h
waar-
fchynlyk
uit onze
eigene.
iverk-
xaambcicL
1 [
t



370 VERHANDELING OVER GODS
die over de uitkomften der dingen wezenlyk in zeer veele gevallen befchikken kunnen. Wy veroorzaaken door onze byzondere werkzaamheid uitkomften , welke uit het natuurlyk beloop der dingen, aan zich zeiven overgelaaten en zonder onze tuffchenkomft, nooit zouden zyn gebooren geworden. Wy hebben wel geen vermogens om de wetten der natuur, van de beweging, zwaarte of aantrekking, of de natuurlyke eigenfchappen der dingen te veranderen, maar zulks behoeft ook niet. Wy weten een verftandig gebruik van dezelve te maaken , en 'er de oogmerken, die wy vormen, mede te bereiken. Wy hebben dus eenige, fchoon eene zeer bepaalde heerfchappy over een gedeelte van Gods fchepzelen. Wy regeeren wezenlyk, fchoon op een gebrekkelyke wyze, over dezelve. Onze heerfchappy is vry, verftandig, en zoo als het allen door ondervinding voorkomt, alleen, en wezenlyk van ons zeiven afhangende. En eene algemeene ondervinding doet hier in veel af, en mag niet verdacht worden. Onze daaden komen oorfpronkelyk uit ons zeiven voort, zy zyn niet noodzaakelyk , of uit eikanderen onvermydelyk voortvloeijende. Zoo oordeelt door alle tyden het geheele menfchdom, en hier op ruften de denkbeelden van beloonbaarheid en ftrafbaarheid der menfchelyke bedryven onder alle volkeren. Laaten zommige Wysgeeren hun beft doen om de vryheid weg te redeneeren (hetgeen wel gefchieden kan, zo men zich los geeft in de zee van afgetrokkene denkbeelden , op welke even veel te vertrouwen is, als op de gedaante der golven) het menfchdom zal toch altoos de denkbeelden
van



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 3/1
van vryheid behouden, wy kunnen desaangaande geruft zyn. Het belyden der menfchelyke vryheid heeft onder zommige volkeren, en zommige Philofophifche en Godsdienftige Gezindheden wel veel geleden, maar het geloof in dezelve heeft veel minder te lyden gehad. Het geloof des menfehen verfchilt zomtyds zeer veel van hunne belydenis, zonder dat zy zulks recht weeten. Men leert overal wat men belyden moet; men hecht een draagelyken zin, en dikwyls geheel geen zin aan de woorden, en men gelooft in den grond des harten eigenlyk hetgeen men ondervindt en gevoelt. Van hier ziet men vry algemeen, dat de zulke, wier denkbeelden aangaande de vryheid in verwarring gebragt zyn, en die meenen dezelve te moeten ontkennen, nochtans in alle gevallen,die buiten hetzintwiften over de vryheid omgaan, fpreeken en handelen gelyk andere menfehen, en zoo als wy begrypen , dat zy zouden moeten handelen, zoo zy geloofden vry te zyn, en dus waare fchuld en verdienften aan den menfch toefchryven in alle zyne daaden.
Dit nu zoo zynde, dat wy ondervinden, een vry en verftandig beftier over een klein gedeelte van Gods fchepzelen ontvangen te hebben, waardoor wy gebruik maaken van de geene, die onder ons bereik zyn, en ons zeiven veele voordeden verfchaffen , welke wy anders uit hoofde van het natuurlyk beloop der dingen niet zouden erlangen; voordeden, die dus geboren worden uit een byzondere werkzaamheid van ons zeiven, die niet gebonden is aan eenige regelen of bepaalingen, als die van onzen eigen wil; dan moet het ons terAaa 2 ftond



372 VERHANDELING OVER GODS
ftond waarfchynlyk zyn, indien God over de waereld regeert, zyne regeering,fchoon in trap zeer veel volmaakter dan de onze,in zoort echter de onze gelyk zy. Dat zyne regeering ook niet aan de zoogenoemde natuurwetten bepaald of gebonden zal zyn, dat hy ook byzonder werkzaam zal zyn, om uitkomften voort te brengen , die uit de gemeene regels, uit het bloot natuurlyk beloop der dingen niet zouden voortkomen, en dat dus de uitkomften der dingen voor hem zoo min, jaa noch veel minder dan voor ons, afhangen van, of volftrekt bepaald zyn door de natuurwetten, maar door een vry en verftandig beftier befchikt worden; dit is het eerfte denkbeeld, dat men aangaande Gods regeering zal opvatten, dit is in den eerften opflag het waarfchynlykfte, wanneer men noch door geene fpitsvindigheden in zyne denkbeelden verbyfterd, of door vooroordeelen misleid is; en daarom is dit ook het meeft algemeene denkbeeld des menfehen aangaande de regeering der Godheid door alle tyden geweeft.
Zommigen zullen hier aanftonds tegenwerpen, dat God dan inbreuk op zyne eigene wetten zou maaken , en dat zulks met zyne Wysheid niet zou overeenkomen ; dat, indien 'er algemeene regels van beftier in de Goddelyke regeering zyn, men onderftellen moet, dat hy die altyd vol uit haaren loop laat behouden , en nooit inbreuk op dezelve maakt. Doch het is duidelyk, dat deeze tegewerping niet doorgedagt is. God heeft de wetten, die wy in zyn ryk kunnen vinden, niet ingericht tot dat einde, om 'ervoor hem zeiven alles door te bepaalen; hy heeft de regee-
• ring



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 373
ring en het befchikken over de uitkomften aan zich zeiven behouden, en 'er ons ook een klein gedeelte van gegeven, op dat wy onder hein regeeren zouden. En zulk een byzondere werkzaamheid des Allerhoogften, als van welke wy fpreeken, doet zich ook niet op, en behoeft men zich geenszins te verbeelden als ftrydig met, of inbreuk makende op de gemeene wetten zyner regeering. Van zelfs zal men ook niet licht op zulk een vreemd denkbeeld vallen. Men zal de algemeene en byzondere Voorzienigheid, wanneer men over deeze dingen begint te denken, niet als ftrydig bevatten. Wanneer men Gods regeering als een vrye, verftandige en volmaakte regeering begint te befchouwen, en gewaar wordt, dat 'er eenige algemeene regelen vanbeftier zyn, zal men niet vermoeden, dat dit een het ander beftryden en verhinderen, maar veel eer vervangen en helpen zal ter bevordering van het befte einde.
God kan byzonderlyk werkzaam zyn (dit kunnen we lichtelyk bevatten) om zommige uitkomften te doen voortkomen, die uit de gemeene regelen, by voorbeeld die van aantrekking of beweeging, niet, of niet zodanig zouden zyn voortgekomen , zonder dat 'er nochtans eenige de minfte inbreuk op de gemelde regelen gefchiedde. De wegen en middelen, die hy daartoe gebruikt, of gebruiken kan, zyn ons meeft onbekend, en miffchien oneindig in getal. Hy verftaat en kent alle dingen; alles is in zyne macht, hy kan op alle de ftoffelyke dingen te gelyk werken,en heeft een onbeletbaaren toegang tot de eerfte en meeft geheime beweegraderen der natuur. Hy is een zelfwerkend wezen in Aaa 3 den



374 VERHANDELING OVER GODS
den hoogden graad, en zeer veele vrye wezens kunnen zyne dienaaren zyn, die ook het vermogen hebben om op de ftoffe te werken, om werking en beweeging te beginnen, waar hem zulks behaagt, en dat op eene voor ons onzichtbaare wyze. Wanneer nu het Opperwezen, of eenig ander wezen onder Hem, onmiddelyk op de ftoffe werken, en door hunne werking, 't geen dan altoos volgt, uitkomften te weeg brengen , die uit den gewoonen loop der ftoffelyke dingen niet volgen zouden, gefchiedt er geen verandering in, geen inbreuk op die wetten ; die blyven in volle kragt, en werken voor, in, en naa dit geval op dezelfde wyze: maar een verftandig wezen komt tuffchen beide en bedient zich van dezelve om zyne byzondere eindens te bereiken. Dus, wanneer by voorbeeld eenige ontfteltenis in de natuur, een onweder of aardbeeving, onmiddelyk door God of door de tuffchenkomft van eenig ander magtig wezen bepaald wordt in de uitwerking, en eenigen keer neemt, dan anders gefchied zou zyn, werkt de natuur toch op de gewoone wyze, en alle verandering, die hier plaats grypt, is eenig en alleen het gevolg van die tuffchen beide komende kragt.
Om dit wel te begrypen, dat een verftandig wezen zyne oogmerken, die geheel van hemzelven afhangen, die door niets dan zyn eigen geeft gevormd worden, door zyne eigene werkzaamheid kan bereiken, behoudens dat alles onveranderlyk blyft gaan volgens de wetten der natuur, behoeft men alleen maar acht te flaan op de menfchelyke bedryven. Iemand,die aan deoverzyde van een Rivier wil zyn, zou door de werking der
na-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 375
natuurwetten daar nimmer komen, zoo hy zelf niet werkzaam ware: een groot ftuk houts, waarmede hy de overvaart wil doen, is zoortelyk zwaarder dan het water, en zou terftond in hetzelve zinken, door de wet der zwaarte: hy holt hetzelve uit, waar door het onder een zelfden omtrek lichter wordt en hem dragen kan. De ftroom is hem tegen, hy wagt tot dat een andere vloeiftof de lucht hem begunftigd en een goede wind geeft; hy vergroot zyn vaartuig , zoo verre het in de bovenfte vloeiftof is , door een zeil op het zelve te zetten. Alle die natuurwetten, die hem te vooren den overtogt betwift hebben, bevorderen nu denzelven en hy bezeilt zyn beoogde plaats. Dus ziet men, dat de byzondere werking van een verftandig wezen op de ftoffelyke natuur, uitkomften kan geven, welke anders niet beftaan zouden , zonder den minften inbreuk op de natuurwetten , volgens welke de ftoffelyke waereld in het algemeen geregeerd wordt. Een verftandig wezen maakt gebruik van die wetten, om zyne byzondere oogmerken te bevorderen.
Dan is het ook geenzins moeielyk te begrypen, dat de byzondere werkzaamheid Gods in de waereld desgelyks geen inbreuk maakt op de algemeene wetten zyner regeering. Men ftelle alleen maar, dat het Opperwezen onmiddelyk en door andere wezens op zyne fchepzelen kan werken, dan zullen zyne byzondere oogmerken bereikt kunnen worden, behoudens datalles natuurlyk,om zoo te fpreeken,en geregeld gaa. Zyne wetten zullen van kragt en dienft blyven, en geene verftooring zal 'er in de eens gemaakte order der dingen nodig zyn.
Het



376 VERHANDELING OVER GODS
Het zelfde, dat wy in de ftoffelyke waereld zien, heeft ook plaats in de zedelyke. Een vader by voorbeeld leidt zyn zoon op tot nutte kundigheden, wetenfchappen en bedryven, hy vormt zyn verftand en hart, en maakt hem tot een nuttig en gelukkig lid der zamenleving : hy doet zeer veel tot dat einde, zonder dat de zoon nauwkeurig weet,wat,en hoe veel hy daartoe gedaan hebbe. Die zorgen nu van den vader maaken geen inbreuk op de in wendige vryheid of werk-vermogens van den zoon, zy veranderen zyne natuurlyke kragten niet. Hy werkt, gelyk hy anders zou gedaan hebben, maar de vader beftiert zynen arbeid tot een heeifyker einde, danhy, aan zichzelven overgelaaten zynde, zou be-. reikt hebben, en maakt hem gelukkiger, dan hy anders zou geweeft zyn. De Allerhoogfte nu, die een meer onmiddelyken toegang heeft tot het hart en den geeft des menfehen, heeft gewis oneindig meer vermogen, om den menfch te leiden en te beftieren, dan een vader omtrent zyne kinderen, zonder dat 's menfehen eigen werkzaamheid daardoor gehinderd , of geftoord worde, en zonder dat de menfch zeggen kan, wat, en hoe veel hy hier in doe. Gelyk God in de ftoffelyke waereld door de natuurwetten zyne oogmerken bereikt, die door die wetten alleen echter niet zouden bereikt worden; even eens kan hy, door de vermogens, de neigingen , gedagten, driften en werkzaamheden van den menfch te beftieren, zyne oogmerken in de zedelyke waereld volvoeren, die door den menfch alleen, aan zich zei ven overgelaten, niet zouden volvoerd worden. Lichtelyk kan men bevatten, dat Gods wil en oogmerken en
de



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 377
de onze dikwyls zeer veel van eikanderen kunnen verfchillen, maar dat hy wylTelyk zich bedienen kan van alles wat in ons is, en zonder dat wy zulks bemerkt of vermoed hebben , zyne oogmerken doen gelukken tegen hetgeen wy bedoeld of verwagt hadden. Gelyk wy zelf dus eenigzins kunnen handelen omtrent anderen, die minder doorzicht hebben dan wy, en hun ongevoelig leiden en bellieren tot hetgeen wy willen, en dat dikwils door hun zelf in het minften niet bedoeld is.
't Is dan klaar, dat eene byzondere Voorzienigheid, noch in de natuurlyke, noch in de zedelyke waereld, de order der natuur immer behoeft te verbreeken, maar met de gemeene regelen van Gods bellier in alles beflaanbaar , en zamenwerkende zyn kan. Dit nu zoo zynde, moet men bekennen, dat, uit aanmerking van onze waarlyk vrye werkzaamheid en regeering, een byzondere Voorzienigheid van God waarfchynlyk is, indien 'er waarlyk een regeering van den Allerhoogften plaats hebbe; want, daar het zeker is, dat onze daaden van geene bepaalingen, door een ander buiten ons gemaakt , afhangen, maar wezenlyk van ons zei ven voortkomen, en invloed hebben op zeer veele uitkomften; wat is 'er dan waarfchynlyker, dan dat de menfch hier in een af beeldfel is der Godheid ? dat God zulk een bellier in het groot, en opeen volmaakte wyze,oeffene, als by ons in het kleine en het bepaalde plaats heeft? dat, gelyk wy over weinige dingen, by over allen befchikt, en volftrekt verheven is boven de natuur en alle haare wetten?
Bbb Wy



3/8 verhandeling over gods
Wy kunnen niet nalaaten den menfch, als den voortreffelykften der fchepzelen op aarde, te befchouwen, en zoo lang wy hier geen hooger wezens kennen, is 't geheel niet vreemd, hem als een afbeeldfel der Godheid aan te merken , met betrekking namelyk tot dat verheven gedeelte zyner natuur, dat hem boven de andere fchepzelen zeer zichtbaar verheft en doet heerfchen, zyne onftoffelyke en vrywerkende geeft. En daarom is 't redelyk te denken, dat de regeering van God, fchoon in trap oneindig volmaakter dan de onze, echter,in natuur of zoort, die van ons gelyk zy. Er is niets in de geheele waereld, waarby wy dezelve nader kunnen vergelyken, en wy handelen dus doende op dezelfde wyze, als wy doen in het befchouwen van Gods zedelyke eigenfcbappen of deugden; Hellende dezelve in natuur gelyk aan de deugden van denzelfden naam by de menfehen, maar in trap oneindig hooger en volmaakter; 't geen de eenige weg is om tot een duidelyke bevatting van dezelve te komen. Die wysgeeren, gelyk hume , en anderen, die beweeren, dat men op die wyze te menfchelyk denkt over het Opperwezen , en dus doende geacht kan worden, eenig zoort van Anthropomorphismus in te voeren; dat men in tegendeel ftellen moet, dat Gods deugden en zedelyke werkingen, en dus ook zyne zedelyke regeering volltrekt en in alles van de onze onderfcheiden zyn, en geen gemeenfehap, of gelykheid in eenig opzicht hebben ; breeken gewis alles af zonder iets op te bouwen; neemen alle denkbeelden weg,zonder iets in de plaats te ftellen,dat beter is. Zoo wy dan eenige denkbeelden van onzen maa-
ker



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 37$
ker en van zyn werk en regeering willen vormen, is hel zeker, dat wy deezen weg moeten inflaan, en van ons zeiven opklimmen tot het Opperwezen, ons alleer wachtende van de menfchelyke onvolmaaktheden Godc toe te fchryven. Wy moeten dus opklimmen van onze vermogens tot zyne vermogens, van onze werken tot zyne werken, en daarom eene byzondere Voorzie nigheid, welke wy duidelyk begrypen mogelyk te zyn, en van welke onze eigen werkzaamheid ons reeds een onderfcheiden denkbeeld heeft gegeven , voor waarfchynelyk houden.
Eenderde be wys kan men voor dezelve vinden, in de verfchynfelen, welke wy zien in de Goddelyke regeering. Wy zien wel duidelyk, dat 'er zekere algemeene regelen van beflier zyn in het ryk van God; maar zo wy onpartydig het beloop der dingen in de waereld befchouwen, zal 't ons aannemelyk moeten voorkomen, dat 'er nog iets meer plaats heeft, dat de uitkomften niet geheel van deeze regelen afhangen, dat 'er een byzondere werkzaamheid van den beflierder aller dingen alomme moet erkend worden.
Van de gemeene regelen van Gods regeering kennen wy gewis maar weinige met eenige naauwkeurigheid. Doch ik zal 'er eenige, waarvan wy. iets weeten, opnoemen , om dat de klaarheid hier zulks vereifcht. De Hemellichten beweegen zich beftendig op eene vaftbepaalde wyze, en naar de bekende wetten van beweeging, aantrekking en zwaarte kragt. De venvitTelingen van zomer en winter, dag en nacht, hitte en koude, eb en vloed en andere dingen worden hierdoor geBbb 2 re-
1
Z-Bewyi.
De byzondereVoorzienigheidkomt overeen metde verfchynfelen die wy zien in de regeering vatt God.



380 VERHANDELING OVER GODS
rcgeerd, zonder dat wy hier in zichtbaare afwykingen met zekerheid kunnen aantoonen. De verfchillende ftoffelyke wezens in alle de drie ryken der natuur bewegen zich volgens de gemeene wetten van beweging , volgens de algemeene eigenfchappen der ftoffe, en de byzondere eigenfchappen van elk ding. De ftoffe blyft altoos een uitgebreid , vaft en traag wezen. Vuur, water, lucht en aarde behouden altoos haare bekende eigenfchappen en krachten. De Hemel en de Aarde werken te zamen ; de laatfte wordt door den invloed des eerften vruchtbaar , en bekwaam gemaakt om die wezens , die door zich zeiven niet in ftand kunnen blyven,het voedzel,en wat zy verder noodig hebben, van tyd tot tyd te verfchaffen, en jaarlyks een genoegzaame voorraad der meefte dier dingen te leveren. Terwyl zy die dezelve behoeven, haar door ingefchaapene neigingen zoeken, en tot zich neemen. Men ziet zomtyds 'wel iets ongewoons in den loop der dingen, dat de verwachting des kundigften te leur ftelt. Doch men ontdekt 'er naderhand zomtyds de eene of andere bykomende natuurlyke oorzaak van; en wanneer wy zulks van achteren al niet ontdekken , hebben we daaruit geen bewys, dat 'er niet eene natuurlyke oorzaak van het zeldzaame in die gevallen geweeft is.
In de zedelyke waereld vindt men ook wederom algemeene regelen van beftiering. Gods regeering der ftoffelyke waereld bedoelt voornamelyk, dat de fchepzelen beftaan, en het noodige hebben , der zedelyke waereld, dat de verftandige fchepzelen deugdzaam, godsdienftig en gelukkig worden. Daartoe moeten
zy



BVZONDERE VOORZIENIGHEID. 381
zy God kennen, weten wat goed en kwaad is , welke hunne plichten zyn, en van welke gevolgen de betragting, en venvaarloozing derzelve. Daartoe moeten ook hulpmiddelen, en aanfpooringen ter deugd hun kenbaar zyn. Hierom zyn de kenmerken van Gods beftaan, van zyn Macht, Wysheid en Goedheid, en anderen zyner volmaaktheden, in de fchepzelen zichtbaar; en de beginfelen van, en de drangredenen tot de deugd, in 's' menfehen hart gefchreven, worden door oeffening ontwikkeld,en door menfchelyk gezach,der Vaderen inde huisgezinnen, der Overheden in demaatfchappy , door de natuurlyke gevolgen der zedelyke daaden, en door het geweten geftaafd. God heeft de menfehen gefchikt voor zamenleving met eikanderen. De neiging tot gezelligheid, de neiging der onderfcheidene Sexen tot eikanderen, en de ingefchapene ouderen kinderliefde vormen kleine maatfehappyen, die door j het vaderlyk gezach beftierd worden. De menfehen vinden 'er hun belang by, veelen dier kleine maatfehappyen te vereenigen,waar uit de Volkeren voortkomen, en een hooger macht en regeering gevormd wordt, op dat te beter het goede beloond, en het kwaade geftraft worde, en te meer order ontftaa. God regeert in dit geval dus eenigzins door de menfehen, en de Overheden , zoo verre zy hunne plichten wel waarneemen, zyn Gods dienaars , en regeeren onder hem. God heeft daarenboven de dingen dus gefchikt, dat de natuurlyke gevolgen van goede en kwaade bedryven tot zekere belooningen en ftraffen dier bedryven verftrekken. Ook heeft hy den menfch het geweeten tot een geleide, tot Bbb 3 een



382 VERHANDELING OVER. GODS
een beflierder en rechter gegeven, die niet gemakkelyk misleid kan worden, en vergenoeging of kwelling geeft, naar maate onze daaden zyn.
Deeze en meer andere gemeene regelen van beftiering hebben daadelyk plaats in Gods regeering der ftoffelyke en zedelyke waereld. Het voornaamfte einde nu van dezelve behoeft niet gefield te worden hierin te beftaan, op dat God zich voortaan met de waereld niet zou behoeven te bemoeijen, gelyk zommigen verkeerdelyk denken. Er kan een ander einde zyn, dat hier het voornaamfte is, en dat zich aanftonds aanneemelyker en zekerder opdoet. Een einde dat niet God, maar ons het meeft betreft, 't Is nodig namelyk, dat 'er zulke regelen zyn , om de Macht, Wysheid, en Goedheid van den Schepper voor ons in de waereld ten toon te fpreiden, en ons bekend te maaken; welke wy niet zouden kennen, indien niet dergelyke regelen in den loop der dingen zichtbaar waren. Ook zyn dezelve nodig , om ons in ftaat te ftellen van onze vermogens te gebruiken, en zelfs werkende wezens te zyn in het koningryk van God. Buiten zulke regelen zou de ondervinding ons niet wyzer maaken; zoo 'er geen vafte en gelykvormige loop der dingen ware, zoo wy ons deneenen dag aan het vuur, en den anderen aan het water konden branden, dan zou 'er geen mogelykheid zyn om door ondervinding te leeren , om in kennis en volmaaktheid toe te ncemen ; deeze ftaat zou dan niet goed zyn voor ons om te beftaan, te werken, en te vorderen. De menfch handelt in veele opzichten niet doo rinftmct, maar door reden. Hy fielt zich oog-
mer-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 3^3
merken'voor, en werkt ter bereiking van dezelve. Dit zou hy niet kunnen doen, zoo hy niet door ondervinding leerde, dat de loop derdingen eenpaarig, en geregeld ware , en dat deeze en geene bedryven altoos van zulke en zulke gevolgen zyn.
Uit het beftaan van die algemeene regelen volgt dan geenzins, dat het Opperwezen zich thans niet met de waereld zoude bemoeijen , en dat de uitkomften der dingen niet van zyn onophoudelyk en byzonder beftier zouden afhangen. Die regelen zyn nodig, om ons werkzaam te maaken, om ons vry werkende, wezens te doen zyn, en hiertoe zyn zy toereikende; maar zy behoeven geenzins genoegzaam te zyn, om door zich zeiven alleen alle de verfchynfelen, die wy zien in de de waereld, te veroorzaaken. En haare genoegzaamheid tot dit laatfte wordt ook in den hoogften trap onwaarfchynlyk, wanneer wy zien , dat, hoe veel kennis wy mogen verkrygen van de natuur der dingen, die kennis ons niets toebrengt om veele zelfs van de allergemeenfte verfchynfelen te verklaaren.
De grootfte natuurkundigen moeten bekennen, dat 'er boven alle de regelen en eigenfchappen der dingen, die zy ontdekken, verborgene oorzaaken en geheel onbekende kragten en hoedanigheden moeten zyn, of dat een byzondere werkzaamheid van het Opperwezen plaats heeft in de verfchynfelen, die zy zien. En het naauwkeurigft onderzoek , en de befte waarneeming der natuur toont, dat die uitkomften zelfs, welke de menfehen gemeenlyk aan de natuur en haare wetten toefchryven, zonder eenig bewys aan dezelve toege-
fchree-



3»4 VERHANDELING OVER GODS
fchreeven worden, en van de bekende wetten alleen niet, of niet zodanig, fchynen te kunnen voortkomen. Alles, wat de grootfte natuurkenners aangewezen hebben van den loop der natuur en de eigenfchappen der dingen, komt oneindig te kort, om hetgeen wy zien gebeuren te verklaaren, en waarlyk bevattelyk te maaken. Daarom ziet men, dat het niet de grootfte, maar een zoort van mindere wysgeeren is geweeft,zoo onder de ouden als hedendaagfehen, welke de Goddelyke medewerking in den loop der dingen hebben willen ontkennen. De grootfte wysgeeren zyn gemeenlyk de allereerfte om dezelve toe te ftaan; en meenen overal zeer duidelyke fpooren van haar te kunnen vinden. De kennis van de natuur en haare wetten kan maar zeer weinig, en bynaniets, oploffen van 't geen ons eiken dag voor oogen komt, zelfs niet het beftaan en de eigenfchappen van een zandkorrel. Wy weeten niet, hoe het minfte ftofdeeltje aan een hangt, en welke de oorzaak zy van deszelfs zwaarte. De aantrekkingskragt zien wy wel dat zich naar vafte wetten regelt, maar wy begrypen 'er niets van, wat die kragt zy; wy bevatten wel, dat dezelve een eenpaarige werking van een Almagtig Wezen op de ftoffe kan zyn; maar dat het een eigen werking der ftoffe zelf zou kunnen zyn, bevatten wy volftrektelyk niet.
Volgens de , tot nog toe algemeene , denkbeelden aangaande de ftoffe onder de befte natuurkundigen (en welke denkbeelden men niet kan laaten vaaren, om de nieuwe leer van eenen beroemden Wysgeer, die de ftoffe fchynt onftoffelyk te willen maaken, om het verlies



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 3^5
lies van zuiver geeftelyke wezens , die hy uit de waereld wil verbannen,te vergoeden) kan de ftoffe op geenen afftand buiten zich werken. Wat is in dit geval dan redelyker,een medewerking vandenallerhoogften te erkennen, welker mogelykheid wy begrypen ; of aan de ftoffe iets toe te fchryven, waar van wy niet flechts de zekerheid , maar zelfs de mogelykheid niet zien ; en dat zich zelfs integendeel als ftrydig en onbeftaanbaar opdoet met de traagheid , 't geen een bekende en door alle proefneeming beweezene eigenfchap der ftoffe is?
De voortteeling der dieren wordt volftrekt niet verklaard door alle ontdekkingen der natuuronderzoekers, door alle de bekende eigenfchappen en kragten der dingen. Alle onderftellingen zelfs, welke men tot dat einde heeft willen aanneemen, zyn onvoldoende, en zinken eindelyk onder den laft van onwegneemelyke zwaarigheden. Alle verklaaringen eindigen in een waarlyk ftikdonkeren nacht, en fchuiven flegts de zwaarigheid een weinig te rugge: van naby befchouwd is de eene byna zoo onwaarfchynlyk en ongerymd als de andere, en •niets kan ons redden, dan een medewerking des Aimachtigen te onderftellen, waardoor alleen alles opgeloftkan worden. De voortteeling der planten fchynt even min de Goddelyke medewerking te kunnen miffen, als die der dieren. Die der menfehen volftrektelyk niet, indien men de gewoone denkbeelden van geeft en ftoffe, die beft gegrond en bewezen zyn, wil behouden. De voortteeling betreft dan geheel niet den geeft, die een enkelvoudig onftoffelyk wezen is, en voor niets, dan
C c c een



386 verhandeling over gods
een onmiddelyk gewrocht desAlmachtigen,kan gehouden worden.
In den loop der dingen, fchoon die in het algemeen geregeld is, komen toch veele dingen voor van eene regellooze gedaante , welke uitzonderingen of afwykingen fchynen te zyn , en die fchynen aan te duiden, dat niet alles naar vafte wetten afloopt, of noodzaakelyk uit eikanderen voortvloeit; dat veele veranderingen, dat allerleie omwentelingen en verwoeftende onheilen mogelyk zyn. 't Welk , terwyl alles toch in ftand blyft, een hooger beftier dan denblooten loop der natuur aanduidt. Hoe veele misgeboorten in planten en dieren toonen, dat door de natuurwetten hier niet voor alles gezorgd is ? dat hetgeen wy meenen van dezelve af te hangen, nochtans licht milTen kan; of liever, dat niet alles, waar het hierop aankomt, wat van wezenlyk belang is in de voortteeling, afhangt van wetten ? Indien 'er nu zommige, of veele misgeboorten ontflaan kunnen, waarom ontflaan 'er niet meer ? Waarom neemt derzelver aantal nooit zoo veel toe, dat het zeer fchadelyk worde ? dat het tot een verderffelyk uitterfle koome? Het beftaan van elk der levende wezens ook is onzeker, en kan door duizenden van toevallen weggenoomen worden, gelyk werkelyk gefchicdt; waarom zou dan niet eenig foort, 't welk altoos flegts uit een bepaald getal enkelde beftaat, vernietigd kunnen wop den? Veele zoorten van dieren leven van eikanderen, veelen krygen wel eens voor eenen tyd een merkelyke overmacht; dit zien wy met de wetten te kunnen beftaan: waarom zou 't met dezelve niet beftaan knnnen,
dat



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 387
dat zy nog meer toenaamen? Waarom zou dit niet kunnen voortgaan tot eenig fchadelyk uitterfle , en den geheelen ondergang van eenig zoort te weeg brengen?
Niettegenflaande de gemeene regelen van beftiering kunnen 'er nochtans zeer^grooteveranderingen,fchadelyke toevallen en ontfteltenifTen in den loop der dingen ontflaan; onweders, die groote verwoeftingen aanrichten. Waarom zouden zulke, die nog veel grooter onheilen veroorzaakten, voor onmogelyk gehouden worden? De hemel en de aarde werken geregeld zamen, om de levende wezens jaarlyks het nodige te verfchaffen; ontelbaare toevallen nochtans kunnen hier in hunne verwachting te leur ftellen ; en hoe geregeld alles gaan moge, kan 'er groote fchaarsheid en uitgeftrekte hongersnood ontflaan, die duizenden van dezelve vernielt. Waarom zou niet eene, die zoo veele millioenen wegname en alles deedfterven, ontflaan kunnen, zoo 'er geen hooger regeerend vermogen ware, dat zulks belette? Buiten twyffel konde door algemeene regelen tegen alle hongersnooden, en zoortgelyke rampen gezorgd zyn geweeft; maar dit zien wy is niet gefchied : is 't dan niet waarfchynelyk , dat deeze onheilen, die door geene natuurwetten geweerd en uitgeflooten zyn, door een byzondere Voorzienigheid beperkt worden ? Overftroomingen, weeten wy, dat een zeer groot deel der aarde eertyds bedekt hebben. De aarde draagt 'er nog de kenmerken van, indien we al de Hiftorien wantrouwen wilden: zou 't dan onmogelyk zyn te achten, dat nu en dan byna of geheel algemeene overftroomingen over alle bewoonde landen ontftonden? AardbeeCcc 2 vin-



388 VERHANDELING OVER GODS
vingen, die onmeetelyke landen in de diepte der Zeeën begraaven , en wederom geheele landftreeken opwerpen, die, den bodem der zee boven haare oppervlakte verheffende, haare boezems veranderen, en een algemeene verwoefting dreigen, kunnen mogelyk zulk een verwoefting ten eenigen tyde veroorzaaken, of zouden dit voor lange gedaan hebben, zoo de Almachtige zulks niet keerde. De lucht, wier inademing den levende fchepzelen noodzaakelyk is , kan lichtelyk voor hun vergiftigd worden. Befmettelyke ziekten van veelerleie 20orten kunnen een groot deel der aarde van inwoonderen berooven. Een Pefb, die algemeen wordt, die twee derde deelen van het menfchdom wegneemt, heeft de ondervinding getoond mogelyk te zyn; waarom zou eene, die een weinig fterker ware, en alles weg naame, voor onmogelyk gefchat worden?
Wat de vermogens en bedryven der menfehen aanbelangt, op deeze is geen vertrouwen te ftellen; niets dan de hand des Allerhoogften kan hun beveiligen. Alle oogenblikken zyn zy aan duizend gevaren blootgefteld. Alle hunne voorzorg kan ydel afloopen, alle hunne arbeid vruchteloos bevonden worden. Noch hun verftand, noch lift, noch moed, noch kragt kan hun veilig ftellen, zoo geen hooger hand hun befcherme. Behal ven allerleie ontftelteniffen in de ftoffelyke waereld, kunnen de zonden der menfehen en onbeteugelde driften allerleie wanorders veroorzaaken. De oorlogen en wanbedryven van enkelde perfoonen kunnen een groot deel des menfehdoms vernielen. De gemeene regelen van Gods zedelyke regeering fluiten ook zulke wanorders



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 389
ders niet uit, gelyk wy zien, omdat zy dadelyk fland grypen. Waarom worden dan zulke onheilen nooit algemeen ? Wie fluit dezelve by tyds ? Wie maakt, dat, niettegenflaande de menigvuldige zonden der menfehen, nochtans de aarde met inwoonders vervuld blyve?
Alle de genoemde en nog veel meer andere fchrikbaarende en verwoeftende onheilen zyn mogelyk, volgens alle de regelen van beftiering, zoo die wy kennen als niet kennen. Zoo alle die onheilen, of maar veelen van dezelve gelyktydig plaats greepen (en waarom zou dat niet kunnen gefchieden ? niets verbiedt hier van de mogelykheid te onderflellen), dan zou, niet tegenftaande alle de natuurwetten, deeze waereld terftond in een Chaos veranderen.
Men voege dit alles nu by een. De onbegrypelykheid,en onwaarfchynlykheid,dat de ftoffe werke door eigen kragt op zichzelve, en zonder medewerking des Almachtigenaaneenhange,en op eikanderen weege: de onmogelykheid van zelfs de gemeenzaamfle verfchynfelen te verklaaren : de mogelykheid van allerleie ontftelteniffen, en verwarringen in de ftoffelyke en zedelyke waereld door ondervinding gebleeken , en de mogelykheid , dat veelen deezer dingen gelyktydig komen, welke mogelykheid wy klaar begrypen kunnen; en 't geen-, gefchiedende, genoeg zou zyn, om een einde aan het menfchdom te maaken: Men ftelle daar tegen over, dat nochtans alles in wezen blyft en zamen blyft beftaan en werken : dat nooit zoo groote onheilen gebeuren, als met reden te duchten waren; en dikwyls waarfchynlyk zouden zyn, zoo de waereld aan zichzelve Ccc 3 wa-



390 VERHANDELING OVER GODS
ware overgelaaten. Wordt het dan niet zedelyk' zeker, dat de Opperheer van alles daadelyk de hand houdt aan ons waereldftelfel, en door byzondere werkzaamheid befchikt over de gebeurteniffen? dat hy zomtyds groote uitkomften bevordert, die uit den blooten loop der natuur niet zouden voortkomen? en in tegendeel ook zulke verhoedt, die anderzins lichtelyk uit dezelve konden geboren worden ?
Die niet door vooroordeel ingenomen is tegen de byzondere Voorzienigheid , fchynt de kragt van dit bewys te moeten gevoelen. Die gelooft, dat eene byzondere Voorzienigheid, even goed als eene bloote algemeene, met de eer van God en de volmaaktheid der waereld kan overeenkomen, zal gewiffelyk door het befchouwen van al het onverklaarbaare in den loop der natuur, van al het toevallige en ongeregelde, van al de daadelyke en nog veel grooter mogelyke wanorder in de ftoffelyke en zedelyke waereld, en evenwel de duurzaame inftandblyving van alle dingen , befluiten , dat 'er een wys, vry en aanhoudend befhier der dingen is, onafhankelyk van de wetten der natuur, boven dezelve verheven, en 'er niet door gebonden, hetwelk de uitkomften fchikt en regelt. Maar devooroordeelen beletten dit by zommigen. De vooroordeelen , die de menfehen wederhouden de kragt van dit bewys te gevoelen, zyn voornaamelyk deeze. Men meent, dat zulk eene byzondere Voorzienigheid niet overeenkomt met de kunft en volmaaktheid, die wy begrypen, dat in Gods werk en regeering moet plaats hebben: en dat zulk een geduurige werkzaamheid eene zorge en arbeid aan het 6 - Al-



BYZONDERE 'VOORZIENIGHEID. 391
Allerhoogfte wezen toefchryft, welke zyns onwaardig, en met zyne hoogheid en grootheid onbeftaanbaar is. Indien in het gevoelen eener byzondere Voorzienigheid iets van dien aart lage , wy zouden het dan volftrekt verwerpelyk keuren. Maar dus is het niet gefield. Ik zal daarom nu in de laatfte plaats toonen,dat ons gevoelen overeenkomt met de befte denkbeelden, welke wy ons van Gods volmaaktheden , en van de volmaaktheid van zyn werk en regeering kunnen vormen.
Men zegt, dat men, de byzondere Voorzienigheid onderftellende, het zamenftel der waereld beneden een menfchelyk kunftftuk fielt, en eene zorge aan God toefchryft, die zyner grootheid en hoogheid onwaardig is. Een kunflenaar, brengt men by, maakt een werkftuk, by voorbeeld een Uurwerk of Planetarium, dat geregeld den tyd, of den loop der Planeeten aanwyft, zonder geduurig de hand des meefters nodig te hebben, om in zyne beweegingen beftierd en geholpen te worden. Dit wyft een veel grooter fchranderheid in den maaker, en volmaaktheid in het werkftuk aan, dan dat hy geduurig by hetzelve zou moeten ftaan en het beftieren. Desgelyks onderftelt men veel meer kunft en volmaaktheid in het waereldftelfel, zoo men het daai voor houde, dat God eenmaal by de Schepping der dingen alles gefchikt en geregeld heeft naar vafte wetten, en toen voor altoos de waereld aan zichzelve heeft overgelaaten, zonder bellier meer nodig te hebben, en dat dus alles afloopt zonder eene byzondere Voorzienigheid. ■ Wat de menfchelyke werkflukken aanbelangt, wy er kennen in dezelve meer kunft en fchranderheid var
dei
4. Bewys. De byzoniere Voorzienigheid'tornt over?en met de befte denkbeelden , die wy ons van Gods volmaaktheid en van de volmaaktheid van zyn werk en regeering kunnen vormen.
l



392 VERHANDELING OVER, GODS
den maakcr,naar maate zy (dezelfde uitwerking doende) langer gaan kunnen, zonder hulp te behoeven, en wy zouden een kunftenaar allermeeft bewonderen, die iets maaken konde, dat altoos gaande bleeve. Een Perpetuum mobile zou de grootfte verwondering verwekken, hierna hebben veelen gezocht, en waarfchynlyk zal het nimmer gevonden worden. Maar het Opperwezen, zal men zeggen, kan zoo iets maaken, het is de Almacht mogelyk en niet moeilyk geweeft de waereld dus te fcheppen, dat, wanneer eenmaal alle de raderen van dit groote werktuig in beweeging gebragt zyn, zy altoos voortgaan met eikanderen te bewegen, zoo lang hy wil, dat de waereld beftaan zal, zonder ooit eenige byzondere werkzaamheid te behoeven.
Dit zou aanneemelyk kunnen zyn, zoo wy redenen hadden om te ftellen, dat de waereld een bloot ftoffelyk werkftuk ware; en dat het oogmerk van God in het zamenftellen der waereld niet oneindig verhevener ware dan, maar gelyk met het oogmerk]van een werkman in het maaken van een Planetarium. Maar wy kunnen die oogmerken geheel niet gelyk ftellen. Des kunftenaars hoofdbedoelde is Hechts een werkftuk te maaken , en daar in zyne kunft te toonen; te toonen, dat hy iets maaken kan, dat zich geregeld beweegt, door zyne vooraf uitgedagte en bepaalde inrichtinge, zonder in langen tyd zyne hand of hulp te behoeven. Maar dit, of iets van dien aart, kan men niet ftellen, dat het oogmerk des Scheppers geweeft zou zyn. Dit is te klein., te iaag, te menfchelyk, en zyns niet waardig. Zyn hoofdoogmerk moet geheel iets anders zyn geweeft.



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 393
weeft. Aanneemelyker is 't, dat hy bedoeld hebbe, niet blootelyk een kunftftuk te maaken, maar een zedelyk Koningryk op te rechten, niet uit werktuigen, maar uit werkers beftaande, uit vrywerkende en zedelyke wezens, die, uit hoofde der natuur hun gegeven, een geheel andere en hoogere beftiering van noden hebben , dan bloote werktuigen, hoedaanige de menfehen maaken. Men moet hier aanmerken, dat de waare voortreffelykheid van eenig gewrogt niet daar in beftaat, of het zonder de hulp van eenig wezen eenigen tyd beftaa en zich bewege, maar in het nut, dat hetzelve doet. Schoon een ploeg altoos door de hand eens menfehen moet beftierd worden, verdient nochtans de maaker van den eerften ploeg meer eere, dan die van het eerfte uurwerk. De Allerhoogfte nu, willende een zedelyk Koningryk oprechten, waarin de onderdaanen zelfswerkende wezens zouden zyn, kan de ftoffelyke waereld hun ten werk- en woonplaatfe gefchikt hebben , en dit zou het hoofdoogmerk van de Schepping der aarde wel kunnen zyn. Hy kan het beloop der dingen voor zoo verre aan wetten gebonden hebben, als voor de menfehen om ondervinding te verkrygen, en om op hunne wyze te werken nodig is, en zoo verre onder zyn eigen onmiddelyk en byzonder beftier gehouden hebben, als nodig is om oneindig hooger einden dan die des kunftenaars te bereiken: om hun overtuigd te houden, dat zy in alles van hem bleeven afhangen; dat zy door hem veel, maar zonder hem niets vermochten; dat zy hem altoos eeren,aanbidden en danken; hem' dienen en gehoorzaamen, en dan van hem Ddd in



394 VERHANDELING OVER GODS
in tyd en eeuwigheid hun geluk verwagten moeten. Wat oogmerk is hierin Gode waardiger? dat van een werkman om zyne kunft te toonen ; of dat van een Heer der Heeren en Koning der Koningen, die werkelyk let op alle dingen en die beftiert, die zyne macht vertoont boven alle menfchelyke vermogens; de menfehen in een ftaat ftelt, waarin zy deugdzaam en gelukkig kunnen worden , waarin zy zichzelven niet als raderen in een uurwerk, maar als kinderen van God, als Gods geflacht mogen aanmerken? Gewis dit laatfte : dit is het grootfte, dat wy ons verbeelden kunnen: dit is verheven, dit is Goddelyk. Dit doet ons God in zynen luifter en heerlykheid befchouwen , als het wezen aller wezens , van wien alles ten allen tyde afhangt; tot wien wy altoos als tot een vader onzen toevlucht kunnen neemen; die de geever is van alle goede gaaven; in wien wy leven, ons beweegen en zyn; door wien alle kunftenaars en hunne werken beftaan en in ftand blyven. 't Geen oneindig meer is,dan hem flegts als eenen grooten kunftenaar te bewonderen.
Dat de Voorzienigheid Gods in dien zin, als wy die thans befchouwen, een ongenoegzaamheid, en gebrek van volmaaktheid in de algemeene regelen van zyn bellier zou aanduiden, gelyk onze tegenftreevers voorwenden, is geheel verkeerdelyk gedagt. Alle de oogmerken, welke God met die regelen bedoeld heeft, worden door dezelve daadelyk bereikt, en hetgeen hy door byzondere werkzaamheid bevordert, heeft hy nooit gewilt, of beoogd door die regelen. Vraagt men, of hy de wetten der natuur niet anders had kunnen maken.



BY ZONDERE VOORZIENIGHEID. 395
ken; zoo, dat.oojc .alle die byzondere uitkomften, welke hy bedoelt, 'er uit gevolgd hadden, en of zy dan niet volmaakter zouden zyn? Wy antwoorden , dat wy het eerfte niet weeten : dat wy niet weeten, of zulks onder de mogelyke dingen geteld moge worden, en of het niet eene wezenlyke tegenzeggelykheid influite, gelyk zulks door myn eerfte bewys reeds beantwoord is. Wat het andere aanbelangt, dat hier te pas komt, of zy, indien zulks mogelyk ware, dan niet volmaakter zouden zyn? antwoorden wy , dat zulks geenzins volgen zou.
De reden, waarom regelen van bellier, die voor alle uitkomften , hoe genaamd , genoeg zouden zyn , en nooit de tuffchenkomft des Opperwezens vereifichen, veele menfehen als de volmaakfte toefchynen , moet men hierin zoeken. Omdat de menfehen niet genoeg doorzicht hebben , en daarom te weinig voor uit zorgen, en naderhand dikwyls door gebrek aan voorzorge in omftandigheden komen, waaruit zy zich niet redden kunnen. Waare dit zoo niet, dan zou zulk eene in eens alles afdoende voorzorg, als zy nu willen, dat de Voorzienigheid zou zyn, geenzins in een volmaakte regeering by hun fchynen vereifcht te worden; dan zou men nooit op dat denkbeeld gekomen zyn, dat dezelve eene anderszins goede regeering eenige meerdere volmaaktheid konde byzetten. Laat ons dit eens wat nader befchouwen.
Men ftelle eens, dat een Veldoverfte in ftaat ware om, wanneer een veldtocht begint, alles te kunnen voorzien, wat in denzei ven zou voorvallen, alle aanvalDdd 2 len



3QÓ VERHANDELING OVER GODS
len,die op hem gedaan zouden worden,alle laagen, die men hém zou leggen, alle zoogenaamde toevallen,alle voor- of nadeelige gelegenheden, die hëm zouden voorkomen. Men ftelle tevens, dat hy bekwaam ware voor alle die dingen zoo volmaakt te zorgen, en zulk een order te ftellen, dat 'er geduurende den geheelen veldtocht niets meer voor hem te doen ware, dat hy ftil en geruft konde zitten zonder iets te doen, verzekerd van de overwinning. Doch men ftelle hem te gelyk ook zoo bekwaam te zyn, dat hy zonder zulk eene voorzorge, zich altoos kan redden, dat hy alles ook op zynen tyd kan doen, zoo als 't gedaan moet worden, dat hy in geene gelegenheden kan komen,die hem verlegen maaken, en dat hy in het overwinnen niet kan feilen : eindelyk, dat hy dat alles met de zelfde moeite op zynen tyd kan doen, als het voorafbefchikken, dat het een hem even min werks koft dan het ander; dan zal gewis zyn bellier even volmaakt zyn ,'t zy hy het eene doe , of het andere. Indien vooraf niet voor alles te zorgen en alles te befchikken hem naderhand in onredbaare omftandigheden konde brengen, of hem eenige meerder moeite of ongemakken konde geven; dan zou zulk eene voorzorge als een volmaaktheid moeten gefchat worden. Maar wanneer hy altoos alles op zynen tyd kan doen, zoo als het gedaan moet worden en beft is, dan is 't volftrekt even veel, wat hy van beide kieze; en de gemelde voorzorg is dan een ding, dat niet vereifcht wordt, om zyn bellier te volmaak en; zy kan dan niet onder het denkbeeld van eenige byzondere voortreffelykheid begree-
pen



BYZONDER.E VOOR.ZIENIGHEID. 39?
pen worden ;zy is dan een niet noodzaakelyk , een onverfchillig ding, en heeft geene voorkeuze boven de andere wyze van doen.
Wy ftaan wel toe, dat zulk een bellier, 't welk alles, hoe genaamd, vooraf befchikt', veelwonderlyker voorkomt, dan een ander, waardoor alles op zynen. tyd bezorgd wordt, offchoon de uitkomften even goed en gelyk zyn. Maar het komt daarom niet grooter of volmaakter voor, ten zy men de denkbeelden van het voortreffelyke en het wonderlyke met eikanderen verwarren , en voor een houden wille, welke denkbeelden verfchillen. Aan iemand dan, die op deeze dingen let, zal de Goddelyke regeering daarom volftrekt even goed en even volmaakt moeten voorkomen, hoe men dezelve begrype , of, als op eens alles vooraf befchikkende en afdoende, of, by aanhoudenheid op zynen tyd, en byzonderlyk werkzaam zynde. Die alles afdoende voorzorg komt hem wel voor als iets zeer wonderbaar, waar van niet dan een verward denkbeeld kan gevormd worden ; maar ook tevens als iets, dat niet nodig is, en dat niet beter is dan het andere; terwyl het Opperwezen toch nooit met de zaaken kan verlegen zyn;. en indien zulk eene voorzorg al in de natuur der dingen mogelyk ware , eene byzondere Voorzienigheid hem toch geen meer lalt of moeite, zou geeven , dan een bloote algemeene. Hy zal dan oordeelen moeten, dat het Opperwezen een van beide, naar welgevallen kan kiezen, of dat zich van zekere bepaalde voorzorge, .en van byzondere werkzaamheid te zamen kan bedienen; dat noch het een, noch het ander eenige onvolDdd 3 maakt-



398 VERHANDELING OVER GODS
maaktheid aanduidt, zoo maar de uitkomften altoos beantwoorden aan zyn welbehaagen.
Maar het zy ons nu geoorloofd nog een ftap verder te gaan. Iemand, die op deeze dingen let en dezelve verftaat, zal de byzondere Voorzienigheid van God overeenkomftig moeten fchynen met de zuiverfte denkbeelden , die wy van zyne grootheid kunnen vormen, en integendeel, de alles beftierende voorzorge, of en^ kei algemeene Voorzienigheid, als minder ftrookende met dezelve ; hoe zeer men zich verbeelde , dat die uitgedagt is, om Gods regeering te verheffen en luifter by te zetten. Een verkeerde bevatting, een verward begrip van Gods grootheid heeft den oorfprong aan dit gevoelen gegeven. Want ledig te zyn , en niets te doen , gelyk de voorftanders der algemeene Voorzienigheid ftellen , dat het Opperwezen thans niets zou doen •met betrekking tot de geheele waereld, fluit geen denkbeeld van heerlykheid of grootheid in. Daar wy zien, dat alle wezens in het Heelal werkzaam zyn, elk naar zyn aart en kragten; doet het zich ftrydig op, dat het eerfte,het magtigfte, en befte wezen nu het eenige volftrekt werkelooze wezen zyn zou, het eenigfte wezen, dat thans niets doet in het gantfche Heelal. Het Opperwezen ,rzal men zeggen , heeft reeds alles gedaan, wat voor hem te doen ware, alles in order gebragt,alle dingen voor de grondlegging der waereld gefchikt en geregeld , alle uitkomften voorzien en bepaald , en in een oogenblik, om zoo te fpreeken, al zyn werk in deze waereld voor altoos afgedaan. Is dit niet iets groots, veel grooter, dan dat hy aan een ftof je, als deeze waereld



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 399
reld is,altoos de hand zou houden, want wat is toch dezelve by hem ?
Voorwaar een grootheid, die het begrip te boven gaat; die het verftand doet duifelen, en niets verftaan. Het is het denkbeeld van grootheid, verhoogd boven het bereik der menfchelyke bezeffing : en wat is hier het gevolg van? hetgeen het noodzaakelyk zyn moet, datnamelyk het verftand, boven zyne kragten opgevoerd, terftond tuimelt en tot de diepfte laagte moet nedervallen,dat het zich genoodzaakt vindt, om dit overgroote denkbeeld van alles , hoe genaamd , in eens vooraf te befchikken , met het allerlaagfte denkbeeld zamen te knoopen , met het denkbeeld van thans ledig te zitten en niets te doen. Want zoo het Opperwezen niet flegts alles voorgekend, maar ook te vooren befchikt heeft, zoo ,dat door de Schepping reeds alle uitkomften geregeld zyn, dan doet hy nu niets meer inde waereld, dan is hy het eenigfte werkelooze wezen. Welkeen tegenftrydigheid,het hoogfte, het grootfte, het befte van alle wezens, niets doende! Dit denkbeeld is volftrekt onverdraagelyk , het is het laagfte denkbeeld , dat men van eenig wezen kan opvatten. Niets te doen fluit geen begrip in van eenige grootheid, het kan van het minfte ftofdeeltje niet gezegd worden, men zou het alleen aan het Niet kunnen toefchryven. Dit denkbeeld ftelt dus het wezen aller wezens, in den tegenwoordigen tyd, ten minften in een opzicht, met het Niet gelyk!
Tot zulk een engte nochtans zyn de tegenftanders der byzondere Voorzienigheid gebragt, door het denkbeeld



400 VERHANDELING OVER GODS
beeld van Gods grootheid boven het bereik der menfchelyke bevatting geheel te willen verheffen. Eenige uitvlugten zouden zy hier nog wel kunnen maaken, maar het zoude niet anders dan bloote uitvluchten zyn, bedagt om zich uit deeze ongelegenheid te redden. Zy kunnen zeggen, dat het Opperwezen wel ledig is ten opzichte van ons waereldflelfel, maar dat hy echter onophoudelykwerkzaam is omtrent anderen;dat hy geduurig in de eindelooze ruimte nieuwe waerelden vormt, die hy, gemaakt zynde, dan ook weder aan zichzelven overlaat. Dit zou zekerlyk niets anders zyn, dan een bloote onderftelling zonder bewys aan te neemen, om een ander van dezelfde zoort draagelyk te maaken. En nochtans zou dit hun niets kunnen baaten, dewyl zy hier mede toonen Zouden hunne eigene beginfelen reeds verlaaten te hebben, en ons geweken te zyn. Want volgens hunne begrippen van grootheid in het Opperwezen zouden ze dit altooosduurend fcheppen, zoo wel, en even zeer als de aanhoudende werkzaamheid eener byzondere Voorzienigheid, voor hem te laag te zyn moeten oordeelen: daar hy zoo veele millioenen van waerelden, als men-ftellen wil, dat immer beftaan verkrygen, in een oogenblik en door eene enkelde fchepdaad konde voortbrengen, en in dat zelfde oogenblik over de regeering van die allen befchikken, en dus alles afdoen met betrekking tot het gantfche Heelal; zouden zy ook moeten ftellen, dat hy dit desgelyks in een enkel tydftip gedaan heeft, en dat hy nu niets meer fchept, en niets meer doet, met betrekking tot liet gantfche Heelal, hoe groot men dat ftellen
wil



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 4OI
wil. Want is het om het denkbeeld van Gods grootheid te vermeerderen, dat zy alle byzondere werkzaamheid van hem in de waereld ontkennen, en ftellen, dat hy alles met betrekking tot de regeering derzelve in eens afgedaan hebbe; dan moet het gevolgelyk nog fterker zyne grootheid vermeerderen, zo men ftelle, dat hy ten zelfden tyde millioenen van waerelden gemaakt heeft, en geregeerd, en nu aan geen van allen de hand houdt, (dit is volgens die regelen, hoe onbevattelyker hoe volmaakter, hoe wonderlyker hoe mooijer) en dan is men genoodzaakt daarby te erkennen , dat hy nu volftrekt niets meer doet ten opzichte van alles, wat beftaat.
Om die zelfde reden zou 't hun ook niet voegen, en te vergeefs zyn, gebruik te maaken van deeze uitvlucht : dat 'er eene eenpaarige , altoos op dezelfde wyze werkende invloed van het Opperwezen op de waereld zou zyn, om alle wetten en regelen in ftand te houden, en dat dus het Opperwezen niet ledig, maar werkzaam zou zyn in alle de deelen des Heelals, hoewel nooit byzonderlyk werkzaam , om uitkomften te geven, die uit de gemeene regelen niet volgen zouden, maar blootelyk algemeen werkzaam, om de gemaakte order te doen duuren. Want dit loopt in alles even zeer, als de byzondere Voorzienigheid, aan tegen hunne herffenfchimmige denkbeelden van grootheid in God, en volmaaktheid in zyne regeering. 'Er blyft dan voor hun, die de leer der byzondere Voorzienigheid niet aanneemen, niets over, dan het Opperweezen, ten opzichte van het gantfche Heelal nu werkeloos, en dus Eee eigen-



402 VERHANDELING OVER GODS
eigenlyk niet als alles in allen, maar in allen als niets te ftellen. Dus ploft men van de grootfte hoogte der verbeelding tot de diepfte laagte neder, en door te veel te willen bevatten, bevat men niets. Om iets te begrypcn van Gods werken van Schepping en Voorzienigheid, moet men veel omzichtigheids gebruiken omtrent de menfchelyke verbeelding. Maardéeze, door de verbeelding bot te vieren, maaken alles volftrekt onverftaanbaar. Want van een fchepping en regeering der waereld,. in eens afgedaan , zyn wy niet in ftaat eenig, denkbeeld , dat duidelyk is, te maaken , en desgelyks ook niet van een allervolmaaktft wezen , dat alle mogelyke krachten en deugden bezit, en daarom thans niets doet.
Ik zou 't hier zelfs byna wagen in bedenking te gee-ven, of het ontkennen eener byzondere Voorzienigheid als eenigzins gevaarlyker moet geacht worden, en als de ongodiftery veel- nader bykomende, dan men gemeenlyk denkt? Dat onze tegenftanders zich hieraan niet b eigen; wy vermoeden geenzins, dat zy bedoelen het ongeloof te begunftigen; wy houden ons integendeel overtuigd, dat zy niets beoogen, dan Gods eer te bevorderen. Maar zy flaan ongelukkig hier toe den regten weg niet in; zy neem en niet genoeg in aanmerking de bekrompenheid der menfchelyke bevattingskragt, en dat de Godsdienft voor alle menfehen is; dat alle menfehen in God, en in de Voorzienigheid moeten gelooven ; dat de leer der Voorzienigheid derhalven begrypelyk zyn moet; dat de gemakkelykfte voor de bevatting des menfehen in het gemeen die der by-
zon-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 403
zondere Voorzienigheid is; jaa, dat die zelfs voor allen nog genoeg zwaarigheids in heeft, en,dat de belle menfehen , die deeze omhelfcht hebben, nochtans op verre na alles niet hebben kunnen doorzien. Maakt men de leer der Voorzienigheid nu minder bevattelyk, zoo vergroot men gewis het gevaar van twyffeling en ongeloof, en geeft 'er aanleiding toe, byna by alle menfehen, dewyl men zelden menfehen vindt, die zich veel met afgetrokkene denkbeelden kunnen bezich houden, zonder verwarring van denkbeelden. Wanneer men van Schepping en Voorzienigheid fpreekt, gelyk de Heilige Schriften doen , dat God eerft. dit, toen dat gedaan heeft; dat hy in verfchillende tydperken de waereld gemaakt en in order gebragt heeft:dat hy verder, als• een Heer en Koning , over alles regeert; dat volken en vorften in zyne hand zyn; dat hy onophoudelyk let op alle dingen; dat zyne oogen zyn aan alle plaatfen; dat hy Koningen afzet en beveiligd ; naar zynen wil doet met het heir des hemels en de inwoonders der aarde ; dat zyne oogen zyn over den regtvaardigen, en zyne ooren tot hun gebed , maar zyn aangezicht tegen de geenen die kwaad doen ; dan kan men van fchepping en regeering nog eenig denkbeeld vormen, fchoon op verre na niet volkomen. Maar vindt men het te laag, om dus te fpreeken over deeze dingen; wil men, dat God dat alles in den aanvang, in hetzelfde tydperk, in een Oogenblik, of in een millioen duizendfte gedeelte van een oogenblik gedaan en befchikt hebbe, zoo begrypt men 'er niets meer van. En het wordt gevaarlyk, dat deeze Helling, dat de natuur zichzelven regeerd en alles uit haaren Eee 2 vrucht-



404 VERHANDELING OVER GODS
vruchtbaaren fchoot van zelfs op zynen tyd voortbragt; (hoe valfch die zy) nochtans voor bevattelyker gehouden worde, dan deeze leer der Voorzienigheid.
'tls hier op dezelfde wyze gelegen als met het begrip van Gods Alomtegenwoordigheid. Zoo men Helle, dat die dus begreepen moet worden, dat God overal weet wat'er is en gefchiedt, en werkzaam kan zyn aan alle plaatfen;dit zal eenig denkbeeld geven der zaake, dit zal verftaanbaar en geloof baai* zyn; maar zoo men, onder den waan van een volmaakter denkbeeld van de Alomtegenwoordigheid te geeven, zegt, dat het Opperwezen in elk flip der oneindige ruimte tegenwoordig is, niet by wyze van uitgebreidheid, om dat hy een geeft is, en niet voor een gedeelte, om dat hy eenvoudig en ondeelbaar is; maar, dat hy zonder uitgebreidheid het gantfche Heelal vervult en in elk ftip van hetzelve geheel tegenwoordig is , en nochtans een is; zoo zal de leer der Alomtegenwoordigheid volftrekt boven alle bevatting zyn, en het zal byna hetzelfde zyn, als of men zeide, dat God nergens is en dat hy niet Alomtegenwoordig is. Veel beter ware het van deeze zaak niets te zeggen.
Willen wy dan aangaande de Voorzienigheid Gods gelooven, 't geen wy begrypen mogelyk te zyn, 't geen zich waarfchynlyk opdoet by onbevooroordeelden, het geen het beft ftrookt met de verfchynfelen in Gods regeering, en met onze . duidelykfte denkbeelden van volmaaktheid in het Opperwezen, en in zyn Koningryk; zoo kan men niet nalaaten, eene byzondere Voorzienigheid te gelooven.
Dan



BYZONDERE VOORZIENIGHEID.' 405
Dan befchouwt men den Allerhoogflen als het eerfte werkende wezen onder alle wezens, die 'er zyn, wiens werkzaamheid , zoo min als zyne tegenwoordigheid, ergens uitgeflooten kan worden; die, hoe hoog verheven, ons echter niet te gering acht, zich met ons te bemoeijen; tot wien men op alle tyden en plaatfen toevlucht nemen kan in den gebede, en die ons met 'er daad verhoort, zoo verre als met zynen wyzen raad en oogmerken kan beftaan, terwyl hy onzen oprechten lof, onze hartelyke dankzeggingen gunftig aanneemt, wanneer wy hem die opdraagen ; dan kunnen we tot hem naderen als tot een machtigen helper, die ons uit alle ongelegenheden redden kan , zonder de order der natuur te verftooren, zonder iets te doen, dan 't geen zyne waare grootheid, zyne wysheid en goedheid ten vollen waardig is, en die ons altoos,het zy middelyk of onmiddelyk, toezendt,'t geen hy weet ons goed te zyn, en gefchikt om onze deugd en waar geluk te bevorderen, zoo lang wy hem dienen; dan kunnen we ons geruft ftellen, dat hy de menfehen niet overgelaaten heeft aan hunne eigene zwakke en kortziende voorzorge, of aan de ongenade der hoofdftoffen, of aan de boosheid hunner medefchepzelen; maar dat hy altoos over hun waakt, en fchoon hy zomtyds tegenheden en verdrukkingen over hun toelaat, zulks echter niet dan om wyze redenen gefchiedde: dan kunnen we geruft zyn, dat zyne alles overtreffende volmaaktheden, welkenooit ruft vereiffchen, ook geen oogenblik ledig of vruchteloos zyn voor zyne fchepzelen, maar altoos werkzaam tot hun heil; dat hy onze Koning, onze Wetgever, onEee 3 ze



4-06 VERHANDELING OVER GODS
ze Befchermer, onze Vader, dat hy alles in allen is.
Dit is een grootheid, die wy begrypen, waarvan wy duidelyke en onderfcheidene denkbeelden kunnen vormen; laaten deeze denkbeelden niet volkomen zyn, zy zyn toch minder verward, en oneindig beter overeenkomende met alles, wat Reden en Godsdienft leeren, dan de denkbeelden van hun, die een, op eens alles afdoend en voor altoos werkeloos, Opperwezen verzinnen.
TWEEDE AFDEELING.
Onderzoek, of 'er kenmerken zyn, waaraan men de werking der byzondere Voorzienigheid van die der algemeene kan onderfcheiden.
Wy verftaan door kenmerken (gelyk door de opgegeven Vraage hier gewilTelyk bedoeld wordt) zulke blyken van Gods byzondere Voorzienigheid in byzondere gevallen, die niet ontkend, die niet in twyffel getrokken kunnen worden van menfehen, die hierin de waarheid zoeken : duidelyke blyken in byzondere gevallen of uitkomften , dat zy niet voortgekomen zyn enkel uit de algemeene regelen van Gods beftiering; maar dat zy, 't zy geheel of ten deele, door een byzondere werkzaamheid van God zyn veroorzaakt. Een bewys voorde byzondere Voorzienigheid is goed,warneer het aantoont, dat in de Goddelyke regeering, 't zy in
zom-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID; 4O?
zommige of in veele gevallen een byzondere werkzaamheid Gods moet plaats hebben:maar een kenmerk waaraan men dezelve van de algemeene zou kunnen onderfcheiden , zou bepaaldelyk die gevallen moeten aanduiden, waarin de byzondere Voorzienigheid werkzaam is, en doen zien, wat in dezelve blootelyk door natuurlyke oorzaaken , en wat door een byzondere tusfchcnkomft van God verricht wordt.
Waarfchynelykheden derhalven , hoe groot die zyn mogen, zyn geene kenmerken. 'Er kunnen in veele gevallen waarfchynelykheden zyn; die waarfchynelykheden kunnen zoo talryk en zoo groot zyn, dat wy niet kunnen nalaatcn te gelooven, dat een byzondere werkzaamheid van het Opperwezen plaats heeft, of gehad heeft in die gevallen. De uitkomften kunnen zoo gewigtig, van zoo veel aanbelang voor braave menfehen, voor geheele volken en voor het geheele menfchdom zyn,gelyk, by voorbeeld,het herleven der wetenfehappen,de r. formatie der Chriftelyke Kerke, de opkomft van Nederlands gemeene beft, of andere Staaten, en zoortgelyke zaaken; de gebeurteniffen kunnen zoozeldzaam, zoo geheel en al buiten menfchelyke hoop en verwachting zyn; de toevallen kunnen zoo talryk en wonderlyk tydig te zamenloopen tot eenig groot einde, dat wy uit dezelve hebben zien geboren worden, dat men van achteren niet kan nalaaten te onderftellen en te gelooven, dat 'er eene byzondere beftiering van God in die gevallen heeft plaats gehad; maar die waarfchynelykheden, hoe groot en menigvuldig, kunnen geene kenmerken genoemd worden.
Want



408 VERHANDELING OVER GODS
Want waarfchynelykheden kunnen miffen. 'Er kunnen inliet oog van den eenen menfch waarfchynelykheden zyn, die 'er niet zyn by eenen ander, die de zaak uit een ander oogpunt befchouwt; en wy kunnen veelal niet bewyzen, dat wy alleen de zaaken recht, en alle anderen kwaalyk, befchouwen. Daar wy in het Godsdienstige en het zedelyke aan zoo veele en groote dwaalingen onderhevig zyn, daar de verfchillende gezindheden in de Kerk , en de verfchillende volken in de waereld zoo gantfeh" ongely-k—denken over de meelte groote uitkomften, zou het dwaasheid zyn,dat zommigen voor kenmerken zouden willen opgeven zulke dingen , die by anderen zelfs geene waarfchynelykheden kunnen zyn.
Elk heeft wel de vryheid in deeze zaak voor waarfchynelykheden te houden alles, wat hem als zodanig voorkome, en op zulke waarfchynelykheden, die hem overtuigend fchynen, te gelooven. Doch hy moet dan zeggen, dat hy in dit of dat geval gelooft, een byzondere befchikking plaats gehad te hebben , en niet, dat hy die bemerkt of gezien heeft, voor dat hy zulke kenmerken kan aanwyzen,die alle onpartydigen voldoen, en ontwyffelbaar toonen, dat het zoo is, en niet anders.
Zulke kenmerken nu hebben we alleen kunnen vinden in de wonderwerken; doch dewyl hier gevraagd wordt naa zulke gebeurteniffen, waarin zich niets wonderdaadigs aan ons vertoone, behoeven wy hier van deezen niet te fpreeken. In gebeurteniffen dan, die niet wonderdadig zyn, vinden wy geene kenmerken, en meenen op goede gronden te kunnen beweeren, dat in de-
zel-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 409
zelve geene kenmerken zyn, waardoor men de uitwerking der byzondere van die der algemeene Voorzienigheid zou kunnen onderfcheiden.
Voor eerft , omdat wy geen volkomen, maar een zeer onvolmaakte kennis hebben van de algemeene Voorzienigheid, en van de betrekkingen der dingen tot elkandercn; wy weten maar weinig van de natuur der meefte dingen, van haare eigenfchappen en kragten en van de algemeene regelen van Gods beftiering in de ftoffelyke en zedelyke waereld. Deeze dingen nochtans moeften ons allen wel bekend zyn , indien de byzondere Voorzienigheid voor ons zigtbaar, en merkbaar zyn zou; buiten dit fchynt 'er geene mogelykheid te zyn, om kenmerken te kunnen hebben.
In de wonderwerken is Gods hand door zich zeiven zigtbaar, en wy zien oogenblikkelyk, dat 'er geen verband is tuffchen deeze dingen en natuurlyke oorzaaken. Maar in alle andere dingen is zyn hand niet door zich zeiven zichtbaar. Alle andere dingen hebben ten minften den fchyn, dat zy van natuurlyke oorzaaken voortkomen , en 'er zou een veel volmaakter kennis der natuur, dan wy bezitten, vereifcht worden , om in eenig geval te kunnen toonen , dat het niet blootelyk van zulke oorzaaken ware voortgebragt. Indien ons alle de kragten der dingen en alle de gemeene regelen van Gods regeering ten vollen bekend waren, dan zouden we daarin eenig middel hebben, om de byzondere Voorzienigheid, voor een gedeelte althans, te kunnen nagaan. Wy zouden daardoor in veele gevallen kunnen weten, waar de werking van natuurlyke oorzaaken
Fff op-
Geeneken'
merken.
I.
Om dat onze kennis van de algemeene Voorzienigheid en van de betrekkingen der ilngen tot Hkandern onvolkomen is.



4IO VERHANDELING OVER GODS
ophieldt, en eene byzondere werkzaamheid begon; maar nu valt zulks niet onder ons bereik.
Zoo wy niet begrypen, van waar iets voortkomt, zulks is geheel geen kenmerk, dat hetzelve van God onmiddelyk voortkoome; het kan door eene natuurlyke oorzaak, die ons geheel of ten deele onbekend is, voorgebragt zyn geworden. Wy hebben ten minften geen recht, hoe vreemd hetzelve ook zyn moge, om zulks te ontkennen, zoo lang wy bekennen moeten, dat wy van de natuur en haare werking nog maar zeer weinig weten. Wanneer wy niet weten, dat eenig ding, dat gefchied, van bloote natuurlyke oorzaaken niet kan voortkomen, is 't door zichzelven klaar, dat wy in dat ding geen kenmerken kunnen hebben, dat het niet uit zulke oorzaaken is ontdaan. De zeldzaamheid en onoplosbaarheid van eenig geval, hoe groot die zyn moge, is dan nimmer zulk een kenmerk als hier gezogt wordt, zoo lang wy zoo onkundig zyn van de natuur.
En een volkomener kennis van de natuur en haare wetten , fchoon in veele , zou ons in alle gevallen op Verre na nog niet tot zekerheid kunnen brengen. Want ook de gewoonheid en oplosbaarheid van veele gevallen , is geen kenmerk, dat 'er geene byzondere Voorzienigheid in dezelve heeft plaats gehad. Het is, gelyk wy reeds getoond hebben, niet nodig, dat de byzondere Voorzienigheid inbreuk maake op de eigenfchappen der dingen, of op de wetten der natuur. Een zelfswcrkend wezen kan door zyne tulTchenkomft zyn oogmerken bereiken, behoudens dat alles, voor ons oog ten minften, loopt naar de gewoone wetten. Hoe natuur-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 411
tuurlyk dan zekere uitkomft ook moge toefchynen, hoe zeer wy meenen in ftaat te zyn om alle byzondere oorzaaken naauwkeurig te kunnen aanwyzen, kan dezelve nochtans inderdaad een werk zyn der byzondere Voorzienigheid, fchoon hetzelfde ding ook op andere tyden mogelyk duizendmaalen gebeurd zy, alleen dooide algemeene.
't Geen nog verder gaat. Een geval kan blootelyk een uitwerkzel zyn van natuurlyke oorzaaken, zonder dat God in dat geval op zichzelven byzonder werkzaam is geweeft, en nochtans kan dat geval de vrucht zyn van zyn byzondere Voorzienigheid, zoo die maar van verre omtrent hetzelve werkzaam is geweeft in toevallen voor te komen, die anderzins verhindering zouden toegebragt hebben. Stel eens, veele arme deugdzaame lieden,in deuitterftebehoefte,ontmoeten eenen man van een even deugdzaam karakter, die de magt heeft,en wiens hart weldaadig genoeg is om hun te helpen, en die ook zulks doet. Is de weldaad voor deeze armen nu een gaaf door de byzondere Voorzienigheid hun toegebragt ? hun weldoender bezat reeds de middelen en goedheids genoeg om hun te helpen;in dit geval,op zichzelven befchouwd, was hier dan geen tuffchenkomft des Allerhoogften nodig, en had 'er ook geen plaats. Maar die man kan door een byzondere befchikking van God zo ryk zyn geworden; door die zelfde befchikking kan hy bewaard zyn geweeft voor roovers, voor ongemakken en beletfelen, die hem anders verhinderd zouden hebben op dien tyd op deeze plaats te zyn, en die weldaad te doen. En dan wordt Fff 2 dee-



2.
Het zou met Gods hoogheid niet overeenkomenons kenmerkenzyner byzondereVoorzienigheid te geven.
412 VERHANDELING OVER GODS
deeze weldaad, hoe zeer door natuurlyke oorzaaken voortgekomen, toch eenigzins een werk van de byzondere Voorzienigheid. Zoodat,behalven een volmaakte kennis van alle natuurlyke oorzaaken, ook nog een volmaakte kennis van alle de betrekkingen,die alle gevallen in de waereld, tegenwoordige en voorleedene, op eikanderen hebben, zou vereifcht worden, eer dat wy in ftaat zouden kunnen zyn, om de byzondere Voorzienigheid na te gaan, en te onderfcheiden, waar dezelve plaats of geen plaats heeft. Daar ons nu die kennis ook ontbreekt en altoos ontbreeken zal,fchynt men te moeten ftellen , dat het geheel buiten 't bereik der menfehen is,Gods byzondere Voorzienigheid naar te gaan, en dat zy geen kenmerken van dezelve kunnen hebben.
Ten tweede. Het zou ook met Gods hoogheid niet overeenkomen, ons de geheimen zynes raads en zyne byzondere oogmerken te openbaaren, door ons in alles te doen zien, wat hy doet, en waar hy byzonderlyk werkt. Een vorft, die volftrekt niets bedoelt dan het grootfte geluk zyner Onderdaanen, zal hun toch niet alle zyne voorneemens en oogmerken openleggen, en hun doen zien alles wat hy doet. Zy zyn te verre beneden hem, en hebben geen recht, om zulks te verwachten : in veele gevallen zou het hun onverfchillig zyn, en niets baaten, dan dat hunne nieuwsgierigheid voldaan wierde: in veele gevallen zou dit hun gelegenheden geven, om hunne eigene laage wyze van denken te openbaaren, en de goede oogmerken en bedryven van hunnen vorft te laaken : eindelyk zou in veele gevallen hunne boosheid voor den dag komen 9 en
on-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. .4-13
onophoudelyke tegenkantingen veroorzaaken; zo dat de vorft dubbelde moeite zou verkrygen , om zyne oogmerken uit te voeren > en altoos zou moeten bezig zyn, met zyne raadflagen te verdeedigen , en zyne uitzichten te rechtvaardigen.
Zoo Gods byzondere Voorzienigheid nu voor ons niet bedekt, maar zichtbaar ware, dan zouden zyne raadflagen en byzondere oogmerken, welke hy met deeze en geene perfoonen of gevallen heeft, tevens ook voor ons zichtbaarder worden, dan dezelve thans zyn. De dwaaze fterveling zou zich verftouten om oordeel over dezelve te vellen;den boozen zouden door deeze zichtbaarheid van Gods hand, in veele gevallen, de handen gebonden, en de vryheid benomen worden, om hunne eigene oogmerken werkftellig te maaken; ofzy zouden zich tegen God regelrecht aankanten, daardoor hun eigen oordeel nog veel verzwaaren, en hem noodzaaken om wonderen te doen, hun kragtdaadig te keer te gaan, en dubbel werk te verrichten, ter bereiking van 't geen hy anderzins volgens den gewoonen loop der dingen bereikt zou hebben, 't Geen nu dikwyls gebeurd, dat de boozen,om zoo te fpreeken, Gode in de hand werken,dat zy, buiten hun weeten, veel doen ter bereiking van zyne oogmerken, in tegenftelling van het geen zy zelf bedoelen, zou dan niet verwacht kunnen worden. Offchoon het dan den Allerhoogften evenwel nooit aan de magt zou kunnenontbreeken, om eindelyk zyn welbehaagen te volvoeren; kan men hier toch lichtelyk begrypen, dat het met zyne hoogheid niet zou overeenkomen, de werking zyner byzondere Fff 3 Voor-



3-
Kenmer ken zouden voor ons nutte loos zyn.
414 . VERHANDELING OVER GODS
Voorzienigheid open te leggen, en dat hy integendeel, in dit opzicht, om wyze redenen, een God is, die zich verborgen houdt.
Ten derde vereifcht het weinig moeite om te zien, 'dat de kenmerken eener byzondere Voorzienigheid voor ons geheel nutteloos zouden zyn. Wy hebben 'er nooit eenig belang by, om te weeten, of eenig geval een uitwerkfel zy der algemeene, of der byzondere Voorzienigheid. Zommigen verbeelden zich wel, dat dit voor de vroomen van uitneemend veel aanbelang zou kunnen zyn, dat dit hun veel meerder, dan anderzins, zou aan zetten, om God te looven, te danken, lief te hebben en te gehoorzaamen. Doch dit gevoelen fteunt op oppervlakkige denkbeelden. Onze verplichting en de reden tot Godsvrucht blyft volmaakt dezelfde, het zy wy weeten, of niet weeten, waar God byzonderlyk werkt, want het gefchil betreft hier niet de Voorzienigheid, maar blootelyk de wyze van dezelve. De befchikking, en niet de byzonderheid der befchikking is 't, die onze dankbaarheid vordert; de grootheid der weldaaden, en niet de wyze,waarop zy tot ons komen,maakt onze verplichting uit; en voor die dingen, welke wy langs zeer gewoone wegen, en door onzen eigen arbeid machtig worden, moeten wy Gode even vuurig danken als voor die, welke ons op ^ene meer zeldzaame wyze ten deel vallen, en door toevallen, waarvan wy niet weeten, hoe zy ontflaan, geboren worden. Gods Voorzienigheid gaat toch over üle dingen, niets uitgezonderd; alle goede dingen, die yy genieten, zyn gaaven, die ons wezenlyk door hem
ge-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 415
gegeven worden, die ons ten deel vallen door zyne goedheid, en door zyne befchikking. Op welk een manier hy die befchikt hebbe, doet hier niets ter zaak, of hy ons die onmiddelyk, of langs natuurlyke- wegen geeft,is voor ons hetzelfde, onze dankbaarheid en liefde moeten daarom even groot zyn.
Een voordeel, dat ons op eene byzondere wyze wierdt gegeven , zou ook geheel geen bewys zyn, dat God naauwer zorgde voor ons, en dat wy beter in zyne gunft Stonden dan anderen, welke een gelyk voordeel ter zeiver tyde, maar langs geheel natuurlyke en gewoone wegen, te beurt viele : Want God werkt niet byzonderlyk, daar zulks niet nodig is. Een menfch, die in de allergunftigfte omftandigheden zich bevindt, en buiten wezenlyk gevaar, kan een der grootfte gunftelingen des Allerhoogften zyn, offchoon hy op dien tyd geene byzondere hulp van hem behoeve of geniete. Terwyl een ander in zeer ongunftige omftandigheden, van alle hulp verfteeken, en door groote gevaaren omringt, op een zeer byzondere wyze van hem geholpen wordt, zonder dat hy nochtans beter, ofvan God meer bemind is dan de eerftgenoemde.
Men moet de algemeene en byzondere Voorzienigheid maar niet aanmerken,als twee, van eikanderen geheel afgefcheiden, zaaken; maar integendeel als met elkanderen verbonden en vereenigd, en te zaamen een geheel, een enkelde regeering uitmaakende; een regeering, die nu volmaakt is, en alle de oogmerken der Opperfte Wysheid beantwoordt; maar welke die volmaaktheid niet zou hebben , zoo God Hechts op een
dier



4-
Kenmerken zouden fcbade/yk zyn.
i
' J i
] 1
416 VERHANDELING OVER GODS
dierwyzen werkte. Dus de zaak befchouwd zynde, kan men gemakkelyk begrypen, dat wy nooit behoeven te weeten, wat door de eene, of andere bepaaldelyk gefchiede. Onze verplichting aan den Allerhoogften is dan volmaakt even groot, van waar ons het goede kome; of uit de oorfpronkelyke inrichting en het gewoon beloop der dingen, of door eene buitengewoone fchikking. Het is geheel hetzelfde voor ons, of wy door menfehen hulp, of door die der Engelen gered en befchermd worden; of wy aan medicynen, of aan de ontniddelyke werking des Allerhoogften onze genezing moeten toefchryven : wy zyn toch in alle gevallen Gode onze redding, bewaaring, herftelling en al ons genot, en al ons geluk geheel verfchuldigd.
Eindelyk en ten vierde moeten we hier byvoegen, dat, zoo verre ons de natuur der menfehen bekend is, de kenmerken, van welke wy hier handelen, niet wenfchelyk, en zekerlyk nadeelig zouden zyn. Zulke kennerken zouden ons beletten in onze eigen werkzaamleden. Schoon God alles beftiert, doet hy op verre ia niet alles onmiddelyk, maar zeer veel middelyk door mdere werkende wezens. Wy zelf hebben in zyn ryk :>ok een merkelyke plaats ontvangen, öm werkzaam te lyn ; maar wy zouden veel minder vorderen, minder bekwaamheid verkrygen om hem te dienen, en minder ioen dan tegenwoordig , indien wy de hand, die ons eidt en beftierdt, altoos duidelyk zien en gevoelen vonden : wy moeten onze eigene werkzaamheid, welke Zekerlyk onder de algemeene Voorzienigheid moet berokken worden, van de byzondere werkzaamheid des
Al-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 4 ï t>
Allerhoogften niet kunnen onderfcheiden : wy moeten niet weeten, waar zyne byzondere hulp begint, of wy zouden op deeze laatfte wachten, en fteunen, en van deeze kennis allerlei misbruik maaken.
Indien de menfehen in 't gemeen wys en goed waren, zou dit misbruik zekerlyk zoo groot niet warden, maar gemeenlyk zyn zy zorgeloos en onvoorzichtig; en dikwyls zyn zy dwaas en kwaad. Een vader, die allernaauwkeurigft zorgt voor zynen zoon, om hem tot veele dingen bekwaam, en hem gelukkig te maaken;zal nochtans in veele opzichten zyne zorgen voor den jongen bedekken, en hem niet laaten zien alles, wat hy voor hem doet. Hy zal hem zomtyds met voordacht aan arbeid, moeijelykheden en gevaaren bloot ftellen (hoe zeer hy bezorgd is voor zyn geluk) omhein voorzigtigheid te leeren, om hem aan te zetten tot het zorgen voor zichzelven, en het gebruiken van zyne eigene vermogens. En zoo de vader die omzichtigheid niet hebbe, van zyne eigene zorgen eenigzins te bedekken, is het zeker,dat de zoon niet omzichtig, en laat wys en bekwaam zal worden. Zoo hy te duidelyk ziet,dat de vader alles in acht neemt, alles voor hem overdenkt, en let op alle zyne belangen,zal hy voor zichzelven niet denken of zorgen, en geen acht flaan op zyne eigene zaaken. De menfehen nu blyven meeft altoos eenigzins aan dit kinderlyk gebrek onderhevig, en zouden zoortgelyk een misbruik van hunne kennis maaken, zoo Gods zorg zichtbaarder ware. Zy zouden dan veel minder voorzorge veel minder-arbeid uit zichzelven aanwenden.
Ggg Ook



418 VERHANDELING OVER GODS
Ook zou deeze ftaat dan op verre na zoo goed niet gefchikt zyn, als tegenwoordig, tot een ftaat van beproeving en een oeffenfchool van deugd. De kwaaden zouden dan veel minder ruimte hebben ; en het zou veel meer door dwang, dan uit verkiezing zyn , zoo de menfehen niet zondigden. Kinderen, die nimmer van onder het oog des vaders kunnen gaan, die zich nooit kunnen verbeelden, alleen en vry te zyn, zyn in geen proefftaat; offchoon zy geen kwaaddoen, zy hebben 'er geen gelegenheid toe, en dit is daarom geen deugd in hun. Zoo het den vader ernft is zyne kinderen deugdzaam te maaken, moet hy hun eenige meerdere ruimte geven, en bezien, hoe zy dan handelen, wanneer zy meenen, dat hy hun hoort nog ziet, dat hy geen acht op hun flaat, of hun niet ftraffen zal. Wanneer wy dit nu overbrengen op de regeering van God, 't geen gemakkelyk gaat, om dat de menfehen in het algemeen toch maar weinig boven kinderen zyn verheven, en veelen hun geheele leven aan kinderlyke gebreeken vaft blyven en kinderachtig handelen, dan is hier uit licht op te maaken; dat, zal deeze ftaat voor hun een eigenlyke ftaat van beproeving zyn, en gefchikt, om hun in zedelyke volmaaktheden te doen vorderen, dat dan de byzondere beftiering van God niet zichtbaar zyn moet, of dat dit oogmerk anderzins geheel zou verydeld worden. Men ftelle eens, dat het Opperwezen ons op alle plaatfen zoo zichtbaare blyken van zyne tegenwoordigheid gave, als men geloofd, dat hy zulks doet aan de bewoonders des Hemels; dat wy in alles tot de kleinfte dingen toe, zyn hand zoo
dui-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 419
duidelyk gewaar wierden , dat niemand in ftaat ware, een enkel oogenblik aan zyne tegenwoordigheid en beftiering te kunnen twyffelen, of 'er de gedagten ooit van te kunnen aftrekken; wat zou het gevolg hiervan zyn ? Dat een merkelyken inbreuk op de vryheid des menfehen zou gemaakt zyn; de menfehen zouden wederhouden worden van het kwaad, maar zy zouden zichzelven niet wederhouden ; en hunne gehoorzaamheid zou niet uit deugdzaame beginfelen , maar uit bloote flaaffche vreefe voortkomen.
Maar indien Gods regeering zoo zichtbaar, en niet zichtbaarder zy, dat menfehen, die de waarheid zoeken, genoegzaame bewyzen vinden kunnen, bewyzen, die wel niet onvermydelyk aller toeftemming afperffen; maar die echter voor hun, die dezelve zonder vooroordeelen befchouwen, toereikende zyn, om hun te overtuigen, en hun te doen gelooven, dat God alles regeert en beftiert, terwyl echter de mogelykheid van allen twyffel niet is weggenomen ; terwyl voor het gros des menfehen zelfs veel mogelykheid, veel gelegenheid zich opdoet om te kunnen twyffelen aan Gods tegenwoordigheid, aan zyne beftiering, aan zyne eigenfchappen en deugden, aan zyn oordeel, aan het waare einde van deezen ftaat, en aan de zekerheid van eenen toekomenden: indien de inrichting deezer waereld, en Gods handelwys met de menfehen in dezelve, zodanig is, dat de flechtfte menfehen, fchoon zy fchrander en geleerd zyn, nochtans aan Gods beftaan zelfs kunnen twyffelen, en in de verbeelding kunnen komen, dat 'er geen hooger wezen is dan de natuur, dat 'er geen anGgg 2 der



420 VERHANDELING OVER GODS
der leven is dan het tegenwoordige, en geen hooger recht dan het menfchelyke: dan kunnen we begrypen, dat deeze ftaat een rechte proefftaat is voor de menfehen ; een ftaat, waarin zy volkomene blyken van eiken graad van deugd of boosheid, die zy bezitten of verkrygen, kunnen geven : waarin de menfehen, zoo zy goed willen zyn, geduurig gelegenheid vinden, om beter te worden, om hun geloof te verfterken, om hun hart en genegenheden te heiligen; waarin de kwaaden altoos ruimte en vryheid vinden, om van kwaad tot erger voort te gaan, tot dat zy dé maat hunner zonden vol gemeeten hebben.
Het is niet ftrydig met Gods Heiligheid en zyne Liefde tot zedelyke rechtheid en deugd zyne fchepzelen te ftellen in eenen ftaat,zoo vol van mogelykheid voor twyffeling en dwaaling, en dus van ruimte tot zondigen; integendeel moet Gods.Heiligheid voor dereden hier van gehouden werden: want zonder dit zoudenonze daaden niet beloonbaar kunnen zyn. Zoo der menfehen deugden edel, volkomen vry, en niet afgeperft zouden zyn, dan moeft in deezen ftaat ruimte zyn beide voor ongeloof en voor ondeugd; en zo dra deeze weggenoomen worden, zal geloof en deugd noodzaakelyk moeten zyn; en voor elke gelegenhaid om te kunnen zondigen, die uit deezen ftaat weggenomen wierde, zou men tevens eene gelegenheid tot deugd verliezen : zoo het dan onmogelyk ware voor den menfch, om tot een ftaat van twyffeling en ongeloof aan Gods Voorzienigheid te -kunnen vervallen, dit zou de waarde van geloof en gehoorzaamheid zeer veel verminderen



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 421
ren of geheel wegneemen, en dus zou het menfchdom over 't geheel by die verandering veel verliezen. Een knegtby voorbeeld, die zynen Heeronophoudelyk voor zich ziet, zoo dat hy nooit de gedagten van hem kan aftrekken , heeft geen gelegenheid om ongehoorzaam te zyn, maar om dezelfde reden ook niet, om een zuivere deugdzaame gehoorzaamheid te betoonen; hy werkt enkel uit flaaffche vrees en niet uit de beginfelen van trouwe, verpligting, eerbied of dankbaarheid : op die wyze nu zou de ftaat van dit leven voor alle menfehen zyn, indien Gods hand niet bedektelyk werkte, maar in alles zoo duidelyk te zien ware , dat 'er voor den menfch nooit mogelykheid van twyffeling plaats konde grypen.
De befte menfehen gelooven nu op goede gronden, dat Gods Voorzienigheid alles beftierdt , zy vertrouwen hierop en richten hunne daaden in, overeenkomftig dat geloof en vertrouwen. De Allerhoogfte neemt dit aan als een beloonbaar werk , om dat het ongedwongen gefchied, om dat zy ook anders zouden hebben kunnen doen : zy kunnen tot eene genoegzaame zekerheid en tot overtuiging komen aangaande Gods beftaan en Voorzienigheid, wanneer zy daarna zoeken; maar de bewyzen zyn niet van dien aart, dat zy hun onvermydelyk de toeftemming afdwingen, en dat zy hun ongezocht van zelfs overal voorkomen : nu wordt het geloof edel, nu hebben zy 'er zelfs deel aan, nu is het geloof te gelyk een gaaf van God, en een werk van den menfch; nu is 'er iets zedelyks en beloonbaars in, 't welk 'er niet in zyn zou zoo het op wiskunftige beGgg 3 wy-



422 VERHANDELING OVER GODS
wyzen, of op zulke, die dezelfde omvederftandelyke klaarheid hadden, fteunde. 'Er legt geheel geen deugd in te gelooven , dat een geheel meerder is dan een gedeelte; of, dat de drie hoeken van eenen driehoek gelyk zyn aan twee rechte hoeken ; want wanneer ons deeze dingen eenmaal getoond zyn , moeten we dezelve gelooven, 'er kan dan geen ongeloof plaats grypen: zoo ook, indien Gods beftaan en werkzaamheid zoo duidelyk voor ons ware, als ons eigen beftaan en werk,, zou 'er geen zedelykheid in het geloof zyn, maar hetzelve zou noodzaakelyk wezen.
Het vertrouwen op Gods hulp en befcherming, en op zyne eeuwige gunft wordt nu desgelyks iets voortreffelyks, daar de Allerhoogfte zich thans verborgen houdt, en daar den goeden en kwaaden hier dikwyls naar 't uitwendige eenerlei wedervaart; nu is het mogelyk voor den menfch in vermoeden te vallen, dat 'er geen beftierder der dingen is, of dat God de waereld aan zichzelven overlaat en zich des menfehen bedryven en lotgevallen niet aantrekt.
Voor dit verval nu zichzelven te behoeden (waarvoor wy ons , gelyk getoond is, zeer wel behoeden kunnen) en door naarftig onderzoek der waarheid tot een zedelyke zekerheid, tot een vaft geloof.te komen; een onwankelbaar vertrouwen op den onzienelyken te ftellen, en hier aan overeenkomftig alle zyne daaden in te richten ; is de zedelyke rechtheid en volmaaktheid , om welke te verkrygen wy voornaamelyk in deezen ftaat gefteld zyn.
III. AF-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID.
423
DERDE AFDEELING.
Onderzoek, of het ook eenige zwaarigheid kan maaken in het begrip der byzondere Voorzienigheid, wanneer geene kenmerken, om dezelve van de algemeene te kunnen onderfcheiden, kunnen worden toegeftaan.
Ik heb reeds op verfcheidene plaatfen in het beloop deezer verhandeling veele dingen moeten zeggen tot verklaaring van de leer en het begrip der byzondere Voorzienigheid, en daar toen, zo het my toefchynt, de zaak reeds zoo in het licht gefield, dat aan dit laatfte gedeelte der vraage nu met weinige woorden kan voldaan worden.
't Geen wy beweerd hebben in onze tweede Afdeeling, kan aan het geloof in de byzondere Voorzienigheid, by zommige menfehen, gewiffelyk nadeel doen. Indien deeze leer niet verder dan tot hooge waarfchynlykheid, tot zedelyke zekerheid toe bewysbaar is, en niet tot volflrekte zekerheid gebragt kan worden, en geene byzondere kenmerken der zaak zich opdoen, zullen zommigen ongezind zyn deeze leere aan te neemen. Hun gedrag echter is daarin niet billyk, niet verftandig : in de meefte zaaken die ons waerelds belang en bedryf betreffen, hebben wy niets meer dan zulke bewyzen; in zeer veele gevallen gaan wy op dezelfde zekerheid af, en zouden 't niet ontgaan kunnen, van by het menfchdom in het gemeen voor ongefteld van herfenen aangezien te worden, wanneer wy op dezelven
niet



4-24 VERHANDELING OVER GODS
niet wilden afgaan. Met zeer veele andere leerftukken van den Godsdienft is 't ook volmaakt op dezelfde wyze gefteld , om dat God den menfch niet tot zynen dienft heeft willen dwingen ; doch welke leerftukken uit dien hoofde geenzins verworpen mogen worden, en by het befte deel des menfchdoms altoos aanneemelyk geacht zyn.
Maar fchoon dit gebrek van kenmerken aan het geloof by zommigen eenig nadeel moge toebrengen, dit is onvermydelyk, en kan den Godsdienft weinig fchaaden; dewyl, zoo deezen het geloof niet kan gegeven worden, zonder hun de zaak te doen zien en gevoelen, dit hun afgedwongen geloof toch geheel geen zedelyke waarde zou hebben; en bepaaldelyk met betrekking tot het begrip der zaake, maakt het ontkennen van byzondere kenmerken geen de minfte zwaarigheid. De byzondere Voorzienigheid kan zeer wel begrepen worden , als onzichtbaar voor de menfehen, en het denkbeeld van kenmerken is geheel niet ingeflooten in het denkbeeld deezer zaak.
Zoo lang men dit onderwerp alleen oppervlakkig befchouwt, zou men zich wel kunnen verbeelden, dat het begrip der zaake niet volledig zou kunnen zyn,ten zy men toeftonde, dat de byzondere Voorzienigheid overal haar merk zou laaten zien: doch dit is flegts een verward denkbeeld, gelyk men vormt van een voorwerp, dat men voor 't eerft van verre ziet; hetwelk dikwyls veel verandering lydt, wanneer men vervolgens zulk een voorwerp van naby befchouwt. Wanneer men dit onderwerp maar tot een matige diepte toe
door



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 425
gedagt heeft, zal ook dit denkbeeld moeten veranderen, en het duidelyk worden, dat het denkbeeld van kenmerken geenzins ingeflooten is in het begrip deezer zaake. Ik zie zelfs geene mogelykheid, om een begrip te vormen van eene byzondere Voorzienigheid, dat eenigzins den naam van klaar, en onderfcheiden, zou verdienen, wanneer men kenmerken toeftaat. Zoo lang wy onkundig zyn van de uitgeftrektheid der algemeene Voorzienigheid, van veele regelen derzelve , van de kragten der natuur, en voor een groot gedeelte ook van de werking onzer medefchepzelen, fchynt het onmogelyk , zich een begrip te vormen van eene byzondere Voorzienigheid, die voor ons bloot en kenbaar zyn zou.
Maar zeer gemakkelyk integendeel is zulks, wanneer geene kenmerken worden toegeftaan , en , om hierin allen twylfel weg te neemen, heeft men maar wederom den aandacht te veftigen op de bedryven van andere verftandige wezens, die onder ons oog gefchieden, op de bedryven van ons en onze medemenfchen. Wy kunnen veele natuurlyke oorzaaken fcheiden, of zamenvoegen, na ons welgevallen, en daardoor over veele uitkomften befchikken , zonder dat andere menfehen kunnen zien, of bemerken, hoe veel in die gevallen aan het natuurlyk beloop der dingen, en hoe veel aan ons byzonder beftier moet worden toegefchreeven: het is in de meefte gevallen onmogelyk het werk van een ander naauwkeurig te waardeeren. Zoo men een kunftftuk wel beoordeelen zal,is 't nodig,dat men den kunftenaar volkomen gelyk zy, wat dc theorie der kunft Hhh aan-



42Ö VERHANDELING OVER GODS
aanbelangt, en buiten dit is 't onvermydelyk,dat men dikwyls miftafte : in de meefte bedryven die onder ons oog gefehieden, kunnen we niet naauwkeurig bepaalen , hoeveel van een goeden uitflag aan toeval en geluk , hoeveel aan verdienfte, en hoeveel van een kwaaden uitflag aan ongeluk of verzuim is te wyten : die fchranderheids genoegbezit, kan een ander van merkelyk minder bekwaamheid leiden en beftieren, zonder dat veele anderen zulks bemerken niet alleen, maar zonder dat hy zelf dit gewaar wordt en terwyl hy zich verbeeldt, zichzelven te beftieren, en al den roem van zyne bedryven te verdienen : die fchrander genoeg is kan dit doen, door bedektelyk die dryfveeren, welke hy in den ander wil doen werken, maar even aan te zetten, door met beleid, tyd en plaats in acht neemende, zich te bedienen van de denkwyze, vooroordeelen, neigingen en zwakheden,die hem eigen zyn : dezelve zal dan naar zyn wil en oogmerk bewogen worden, en nochtans zyn eigen verkiezing volgen, en denken dat hy alleen zich zeiven beweegt.
Dit is geheel geen zeldzaam verfchynfel, alle dagen komen ons zulke en zoortgelyke voor oogen. Braave en fchrandere menfehen zelf kunnen nooit naauwkeurig weten , hoe veel zy van hunne bekwaamheid en geluk aan hunne vrienden, en hoe veel aan zichzelven te danken hebbenden deflechtenkunnen nietbepaaldelykzeggen, hoe groot een gedeelte van de fchuld en ftraf hunner wanbedryven op hun zeiven, en hoe groot een deel op hunne verleidende metgezellen moet gelegd worden. Een feilbaar menfehen oordeel is tot dat einde niet toerei-



BYZONDERE VOORZIENIGHEID. 42?
reikende, het onfeilbaar oordeel des Alvvetenden kan zulks alleen onderfcheiden.
Zoo wy nu ons eigen werk met zoo weinig naauwkeurigheid kennen , zoo de bedryven der menfehen, die onder ons oog gefchieden, voor ons zoo duifter en in veele gevallen zoo onkenbaar zyn, is het geheel niet moeijelykte begrypen, dat de werking des onzienelyken Opperwezens voor ons bedekt kan zyn, en dat boven al die byzondere werkzaamheid, waarvan wy gefprooken hebben, daadelyk plaats heeft zonder dat wy in ftaat zyn, om die van zyne gewoone werking te onderfcheiden. God is oneindig hoog boven ons verheven , zyne wegen zyn veel hooger dan onze wegen, en zyne gedagten dan onze gedagten;en van zyne allerminfte byzondere werken kunnen wy het duizendfte gedeelte niet doorgronden. Het kan dan geheel niet fchaaden aan onze bevatting eener byzondere Voorzienigheid, zoo geene kenmerken van dezelve gevonden worden, maar ftrookt ongemeen wel met zulk een begrip der zaake, als waar aan men den naam van grondig en duidelyk niet kan weigeren, en dat gelyk ftaat met zeer veelen onzer befte denkbeelden betreffende andere dingen. Want veele dingen heeft men ons door omfchryvingen en afbeeldingen wel doen kennen, en bewyzen voor hun beftaan gegeven, welke wy niet wantrouwen kunnen , offchoon dat wy die dingen nooit gezien hebben of zullen zien, en dus geene kenmerken van hun aanwezen kunnen verkrygen. Wy hebben een duidelyk begrip van de mogelykheid van veele dingen, die wy niet weten of beftaan, van welke althans voor Hhh 2 ons



424 VERHANDELING OVER GODS
ons geen kenmerken zyn, maar dit heeft geen invloed op onze bevatting. Een geneeskundige kan de kragt van zommige kruiden zoo wel kennen, dat hy een duidelyk begrip heeft van de uitwerking, die dezelve hebben zullen in eenige ziekte, in dewelke hy echter niet weet die ooit gebruikt te zyn ; dit kan hy hebben, eer hy het waage die eenig lyder toe te dienen. Hy doet zulks en de uitkoomft beantwoordt volkomen aan zyne verwagting, dan verkrygt hy een kenmerk, maar dit brengt geen verandering in zyn begrip, het beveiligt alleen hetzelve. En eindelyk wy hebben een duidelyk denkbeeld van de onlterlfelykheid der zielen, en eenen toekomenden ftaat, maar wy hebben nooit geen proefondervindelyke bewyzen, nooit geene kenmerken van deeze dingen gezien, dit oordeelen wy echter geene zwaarigheid te maaken in het begrip, jaa zelfs niet in het geloof deezer zaaken.
EINDE.
LABORANTEM ADIUVAT DEUS.