VE1HANDELINGE -N,
1AAKENDE BEK
JSTATUURLYKEN en GE OPENBAARDEN
III TGEGEEYIN DOOI
GOBGELEEM GENOOTSCHAP, III. DUEL.
TE HAAB1E M
hj JOH o EISCIEDÉ en Zoon en en J. "Vjlk VAL1E,
MDCCLIX XIII.






DISCUSSIO QUAESTIONIS
QUA IN RE CONSISTIT MORALIS HOMINIS LIBERTAS, ET QUOMODO OMNIUM OPTIME DEMONSTRATUR NOS ESSE ENTIA LIBERE AGENTIA?
PER VIRUM DOCTISSIMUM
JOSEPHUM PAP DE FAGARAS,
PH. DR. ET EJUSDEM FACULT. AC MATH. PROF. IN ILLUSTI REFORMATORUM ATHENEO M. VASARHELYENSI IN TRANSYLVANIA.
QUI TULIT PRAEMIUM AUREUM A SOCIETATE THEOLOGICA TEYLERIANA.






Hl
DISCUSSIO QUAESTIONIS
DE LIBERTATIS HOMINIS MORALIS NATURA, ET OPTIMA DEMONSTRATIONE.
A.dmiratione profefto dignum eft libertatem Moralem continuis operationibus exerceri, in quotidianis vitae negotiis, diftis mortalium, et factis, manifeftisfimis indiciis deprehendi, ejus tarnen naturam, determinationis leges, et rationem, ü non vulgo, at plurimis certe philofophorum ignorari, imo hoe ipfum: hac mentis facultate homines gaudere, vel in dubium revocari, vel etiam negari. Quis autem non videt exiguos in perveftigatione naturae rerum fperandos effe progreffus, fi vel de iis, quae fenfu intimo, communiqué cognosci poflunt , seternum diflentiant inter fe philofophi? In controverfiam ecce adducitur: utrum homo fit inftructus nobiliffima hac facultate, cujus effecla aut quolibet momento , aut nunquam , aut ab omnibus, aut a nemine obfervari polTunt, ad quae cum libuerit lpeftanda, et inter fe conferenda nullo opus eft machinarum apparatu, non jundis plurium operis, non opportunitate temporis, fed folo noftri fcrutinio, et attentione ad operationes mentis nullis prajudiciis prsepedita. Ii ipfi qui aliquam homini adferibendam efle libertatem haud dubitant, certant inter fe de ejus natura, legibusque, de ratione et ordine operandi, juftisque finibus, qua; omnia ita nonnulli explicant,ut eam ipfam, cujus indolem perveftigare fibi videntur, mentis facultatem, tollant.
Cogitanti mihi de tantarum diffenfionum caufis, in re haud certe captum humani ingenii fuperante, hse prscipua; animo occurrerunt.^ Pauci funt qui initium philofophandi ab intimo fenfu ducant, fed opinionum fuarum probationes longius quam par eft petunt. Nee tam follicite expendunt quid natura doceat, quam quid cum fententiis, quibus toti ad■didi funt, quam optime conveniat. Sunt qui impietati afferta fatali ne-
* 2 ces-



iv' DISSERTATIO DE MORALI
ceffitate cónfulere volunt, nee defunt qui in natura libertatis explicanda refpechim ad.nonnullas controverfias Theolqgicas habent. . Taceo hinc et illinc copia probationum farpius quamfoliditate pugnari,vcra falfis, certa incértis permisceri, de impugnanda contraria fententia magis, quam de vcra perfpicue tradenda, et propugnanda laborari, pauca ad controverfe' momentum fpeétantia , plura a re aliena proferri, a mepte adverfariorum interdum turpiter aberran , quia etiam mda fidc cömm fen4ntiam proponi, viftoriam gloriamque a pluribus quam veritatem qiueii.
Quo autem majori cognitionis humanse detrimento factum eft, ut ïnfauftae de libertate lites nee dum fuerint compofme, eo diligentiorcm vers philofophi operam dare debent huk mentis facultati homini vindicanda, naturae ejus perfpicue explicanda:, et in Iucem e tenebris, quas nonnulli rebus clariffimis obducunt, revocandie. Laudabili proinde confilio 111*trfs Societas Harlemenfis viros doclos ad hax accuratius perficienda voluit excitare, hac publice quseftione propofita: Qua in re confiftit moralis hominis libertas, et quomodo omnium optime demonftratur nos efle entia libere agentia? (eo fcilicet fenfu quem involvit vera liujus facultatis definïtio) Cujus votis nos etiam pro virili fatisfadturi hanc nobis legem ponimus, ut dum in libertatis naturam e't p'robationes inquirimus, riullo ad alias opiniönes refpectu habito, folam de re controverfa mentis naturam, et fenfum intimum interogemus, refponfaque eorum fincere, qua poiïu-nuis brevitate, refcramus^'
Fruftra de libertate homini vindicanda laboramns niïï fciamus qüfd fit ca, quanam in re confiftat, quid involvat. Noftri itaque jam eft officii qüid nomine hiijus facultatis veniat examinare, ejus indolem, leges , operandi ordincm perfcrutari. Hxc autem id efficiendi ratio quam^ptima, et maxime naturalis videtur efle, ut ex cafuum in quibus omnium eorum' qui aliquam menti adferibunt libertatem, confenfione, libere agimus, colIatione, genninos libertatis charafteres colligamus.
Ut itaque de aétionibus naturalibus, aliisque motibus, in corpore noftroinfcia vel invita anima produelis, taceamus, nemo fane dieet captivuh* libere in carcere commorari, at homo cauponam in trans id libere faccreperhibetur. Difcrimen horum cafuum in his fitum eft. Hic facit quod vult, 111e quod non vnlt. Hic intrat quidem fed poffer non intrare, ilfö manet ubi non poteft non manere. Uterque autem fax voluntatis, ftatusqne claram ideam habere poteft.
Aut itaque dicemus liberum efiè qui poteft facere quod vult, non efle
qui



HOMINIS LIBERTATE.
v
qui impeditur quomiuus id faciat, vel ad hoe ut actio libera diei queat requiri cenfebimus, ut quis contrarium ejus, quod facit, facere eodein momento poffit, vel etiam utrosque hos charaóteres conjuugemus.
Primum requifitum videtur naturali libertatis fignifleatni fic fatis convcnire. Proprie enim ha;c fignificat abfentiam impedimentorum agendi externorum, quo fenfu liber eft homo dum nihil impedit quominus facultate fua motrice uuuur ad decreta voluntatis exequenda. At intelligitur haud dilliculter hoe nondum ad libertatem humanam abfolvendam fulhcere. Iufans enim parentem cedens confideratione aïtatis excufatur, haud vero adultus, nifi fit furiofus, quo in cafu mifericordia quam poena dignior judicatur. Quis non videt infantem et furiofum non minus ac adultum feciffe quod voluerunt, hujus tarnen aétionem pro libera haberi, nonillorum ? ut adeo aliud quidpiam ad hanc facultatem requiri videatur.
Hoe quidem incurrit in oculos adultum clara diftinctaque ejus quod facit cognitione effe prreditum, non autem infantem, et furiofum, quos nonnifi confufas habcre perceptiones nemo negat. Nee dubium eft hos ipfos contrarium fuilfe faéluros, fi voluiflcnt (facultate nimirum membra fua movendi inftructos) at veile contrarium non poterant, cum repcefentationibus fuis confufis determinati fuerint ad ita, nee aliter agendum, adultus autem fui in patrem officii poterat meminifle, et impium ejus cedendi confilium vel non capcre, vel capturn immutare, et abjicere, debebatque.
Aut itaque ad libertatem fuHkére cenfebimus ut quis clara et diftinéte ejus quod agit cognitione fit inftruclus, poflitque exequi decretum voluntatis, imo et ejus contrarium, vel diccmus hoe etiam requiri ut libera^ aélionis auctor potuerit noluiffe quod voluit, diverfaque confilia capere ^ et exequi.
Nee folam ejus quod quis facit cognitionem diftinchun, nee potentiam omittendi, aut contrarü faciendi, in quantum in potentia motrice haeret, abfolvere hominis libertatem facile obviis exemplis oftenditur. Fingamus duorum captivorum unum turri alée, alterum carceri ordinario inclufum effe, pofleque illum quidem per feneftram fe dejicere, hunc autem quocunque demum modo effugere, neutrum vero id facere, illum prsfentiffimo mortis metu deterritum, hunc honori fuo confulere volentem. Nemo forte dieet utrosque a:que libere in loco cuftodia; remanere. At haec illis funt communïa. Uterque vellet carcere eliberari, fed alio quopiam modo,, uterque medium elabendi quod folum fupereft pro malo habet, utriquecompetit facultias phyfica remanendi vel non remaiiendi, cligit uterque * 3 iu-



vi DISSERTATIO DE MORALI
inter oppofita quod minus displicet. Discrimen itaque inter eorum aftiones in hoe folo pofitum eft. Me eligit id cujus contrarium vix eligere poterat, hic autem libertatem praferre carceri facilius fane poterat.
Hoe itaque ex cafuum comparatione jam colligere pofte nobis videmur, communi hominum judicio tum demum aliquem libere egiffe cenferi, cum id quod eligit non eligere potuiffe putatur, eoque minorem alicui libertatem attribui, quo magis perlüaü fumus eum haud fere alitcr in circumftantiis, quibus conftitutus erat, fe determinare potuiffe. Haec eft fanc caufa curfi duo eandem aftionem foedam committant, v. g. religionem quam pro vera habent ejerent, at unus eorum id faciat vilis lucelli fpe, alter mem mortis, et cruciatuum, fuorumque precibus, et lacrymis induftus, ille quidem in bonorum omnium odium fuo merito incurrat, hic autem excufationem neceffitatis, et mifericordiam alïquam inveniat, quem minorilonge libertate, adeoque et crimine altero illo, cultui Dei et obfequio renunciaffe , perfuafum habemus. Nee eft quod quis dicat hujus rationem effe quod hic invitus, alter cum lubentia peccaverit. Quo enim major in alicujus aclione lubentia obfervatur, eocaeteris paribus ea minus fuiffe libera cenfetur. Ita fane qui graviffïmse tentationi fuccubuit, vehementi animi motu abreptus fuit, humanae imbecillitatis confideratione aliquo modo exculatur. Non itaque lubentia, fed poflibilitas ejus quod quis elegit non eligendi, et quidem ratione fuarum circumftantiarum habita, videtur eff& jufta menfura libertatis.
Hoe proinde jam reftat nobis discutiendum quomodo intelligi debcat hoe: potuiffe eum qui libere agit id quod vult noluiffe, quod elegit non elegiffe, quod ut eo accuratius praeftare valeamus videmus nobis effe ad fontem usque appetituum ascendendum.
Animantia omnia voluptatem appetere, dolorem et quamcunque molestam fenfationem averfari conftat inter omnes. Hasc eft prima lex cui fubjeftum eft naturaliter quidquid fenfu aliquo gaudet.
Hujus legis confeótarium videtur effe ut animal inter duas voluptates majorem minori praferat, atque adeo in comparatione voluptatum, dolorumque, convenienter motibus in organo fenforio excitatis fe determinet. Ipfa animantium attentio motibus majoribus determinatur, nee poteft non in eam fe vettere partem, verfus quam pradominio fenfationum, inftinctuumque fertur.
Acliones itaque animantium folum appetitum fenfitivum habentium fpontanea; determinantur per motus in cerebro excitatos, natasque ex iis perceptiones feu claras, feu obfeuras, ut motus libra perponderum oppofito-
rum



HOMINIS LIBERTATE. TH
rum magnitudinem, nee ullum aliud inter hsc discrimen eft, nifi quod alio modo repraefentationes fint in anima bruti, quam pondera in libra, at neceffitas determinationis eadem prorfus in utroque cafu eft. Ut magnes ferrum; ita voluptas animalia trahit.
Equidem haud plane negaverim bruta aliquid poteftatïs ad fuas vohtiones determinandas, haud a folis reprsefentationibus dependentis habere, Saltem fi effici poffit, de quo agemm infra, m reprasfentationes oppofitas jeque validas habeant, et nihilominus ad unum ex duobus a:qualibus eh<rendum fe determinent, videbitur hoe a tali facultate proficisci. Sed vero cum vis talis etiamfi brutis competat fit minor quam ut in noftros fenfus evidenter incurrat, nee de eorum nunc agamus operandi ratione, licebit cam absque omni erroris periculo pro nulla habere, fumereque bruta pra> valentibus appetitibus femper determinari ad agendum. Nee proinde eorum aftiones pro. liberis habebimus, cum non poffint non motibus cerebn fui fortioribus cedere. Quodfiquis autem ideo cum Bonneto libertatem iis adferibendam putet, quod decreta voluntatis fua; exequantur, de nomine folo controverfiam haud movebimus, contenti monuiffe, aliam prorfus effe eam in cujus naturam nunc inquirimus libertatem.
Homo eeque ac bruta habet appetitum fenfitivum, cujus ïex ea eft ut majori voluptati minor cedat. Inde certe eft quod infantibus , furiofis , folo fenfitivo. appetitu dutfis , haud majorem quam brutis attribuamus libertatem. . , Discrimen tarnen inter animantia, hommemque , m eo ie prodit , quod nobiliores hic habeat inftinéhis. Mature enim fatis in infantibus confpici«ntur variarum cupiditatum, laudis, fciendi, aliquid femper agendi, fenfusque moralis indicia.
In quantum tarnen folis adhue reguntur inftinftibus, et fenfitivo appetitu: infantes, libertas iis haud adferibitur. At mox ufu fermonis, et exercitio continuo facuïtates ali£e perficiuntur, attendendi, refleclendi, ratiocinandi vires firmantur, ide;eque morales menti imprimuntur. Non feit inftituti ratio ut modum, ordinemque quo omnes facuïtates evolvuntur explicemus, fed hominem potius jam adultum, rationisque compotem mente nobis concipimus , ut qualem habeat libertatem detegamus.
Prouti magis minusque funt evolutas facuïtates mentis, ita plures velpauciores habet homo fontes, exquibus voluptatem, aut etiam moleftiam haurire poffit. Incipit nimirum firmatis mentis viribusnonprafensfolum curare, fed et futuri temporis habere rationem, non folas fenfuum quaerere voluptates, fed et alias morales, vel in cognitione pofitas, laetatur perfeftio-
nura



fVTï DISSERTATIO DE MORALI
tan fuarum augmentis, craciatur fenfu cujuscunque imperfedHonis, fan borat non de iis folis quae immediate voluptatem excitant, fed et de eo'rum acquirendorum mediis. Huic tarnen femper legi eft fubjeftus : aptem bonum, averfatur malum.
Nascuntur itaque appetitus et averfationes in anima modo naturali, nee ab ejus arbitrio, vel elecïione dependente. Non eft in hominis poteftate poiitum fehcitatem non an^tere, moleftmm non fuSQ.-P, iul0 virtutem non venerari, generofitatem non amare, perfidiam non horrere, folitudinemnonfugere, confoitium non quarere. Primi itaque voluntatis motus vclkitates, aut voluntates incomplete, vel antecedentes, quia naturali modo' onuntur, nee a nobis immutari queunt, haud erunt liberi, li tune agamus libere, cum id quod eligimus poiïumus non eligere. (DominiumÖenim quod in ea competit indireeïum a libertate dependere oftendemus infra)
At non omnes ha* velleitates in aftum deducuntur. Opponitur enim hic appetitus illi, obfervatur in mente fape illud: 'Vcllem fi liceret, voluntasque incompleta- confideratione aliarum rerum fapifhme quo minus fe exerat impeditur. Quaritur itaque quid fit illud quod efficit ut mens inter plura fuorum appetituum, vel etiam averfationum objeeta, ad hoe potius quam illud eligendum fe determinet?
Equidem ex eo quod nihil appetamus nifi bonum, nihiique averfemur mfi malum, videretur fequi mentem plurium bonorum malorumque ideas habentem, ea inter fe conferre, et quod fibi majus videtur minori praferre vel ubi optio inter fola mala datur id quod pro minimo eorum habet femper eligere, hac tarnen aflertio experientiae contradicit.
Ut ut enim non negemus majus bonum minori ejusdem generis mentis judicio prevalere, mercatorem v. g. coeteris paribus lucrum majus minori praferre, rariflime tarnen homo in iis eft circumftantiis conftitutus , ut diverfa inter fe bona eodem modo conferre, et veluti ponderarc pofllt aut velit. *
Ci.) Ecce enim diverfis appetitibus ferimur in bona, qua videntur nobis effe prorfus heterogenea. Voluptates fenfuum appetimus, fed hic appetitus eft oppofitus glorie, habendique cupiditati, he fepe pugnantcum fenfu morali, confeientia, mem poenarum humanarum et divinarum fpe proemiorum. Quis hac ita inter fe comparari, ad eandemque menfuram revocari pofte dieet, ut lucrum hinc-indeque expectandum computatur?
(2.) Mala faepe cum bonis funt conferenda, fubcundsc molefta fenfationes ad procurandas gratas , vel ad avertendas ingratas alias, voluptatibus preientibus abftinendum, mem malorum.
(30 Bo-



HOMI NIS LIBERTATE. ix
(3.) Bonum minus, aut etiam malum boni alicujus confequendi medium plerumque eft prefens, majus autem remotum. Jam certum eft cgeteris paribus propioribusmagis duci mentem quam remotioribus, fed nulli legi clare cognitae fubeffe videtur haec major, minorque , mentis verfus praefentia et futura inclinatio. Magnitudines corporum apparentes polfunt ex diftantiis eorundem definiri, at quis determinabit qua lege aut proportione remotiorum bonorum , malorumque repraientatioiies decrescant in anima? quod decrementum eorum nulli, faltem nobis cognitae, fubeftlegi, pneterquam libertatis. Quo jure itaque animam praefentia bona malaque cum remotioribus conferre dices, cui ratio ea comparandi eft ignota?
(4.) Illud etiam hominum de bonis malisque judicia perturbat, quod eorum nonnulla ceito, alia nonnifi verofimiliter obtineri, vel evitari posfint. Sit enim bonum certum minus, aliud incertum longe majus, ad comparationem eorum faciendam deberet mens gradum verofimilitudinis hujus obtinendi multiplicare cum abfoluta quantitate, et ita demum judicare utrum bono minori, fed certo pravaleat, quis vero dicat poffe verofimilitudinis gradus definiri ? quod certe non fert natura negotiorum humanorum. Fingas hominem paupertare opprelfum de eo deliberare, utrum occafione furti oblata uti velit ad fibi familiaque confulendum, illique hinc egeftatis incommoda, illinc fufpendii poenam, moerorem fuorum, dedecusque fuccurrere. Vides eum inter bonum certum, malumque incertum fluctuare, putasne vero fi fe ad furtum committendum determinavit, id comparata inter fe boni malique quantitate, et gradibus verofimilitudinis computatis fecifie ?
(5.) Motiva virtutis fequendae, quee fenfus moralis, confeientia, recta ratio fuppeditant tam valida funt, ut nonnifi improprie, abufuque terminorum vix ferendo dici poffit ea brevi illa voluptate, quae eft in vitiis, fuperari, pauciffimi tarnen funt virtuti fincere dediti, ea certe ex caufa,quod plerique illecebris fenfuum, vique affeauum fe in transverfum agi patiuntur. Jam fi bona fenfuum fint illis rationis homogenca, profeéto futurae felicitatis repraefentatio aliquam ad vim prafentium fenfationum , quantumvis vividiffimarum proportionem habere debet, quod fi ita fit, nulla certe unquam ratio excogitaripoterit, cur multi cognitione religionis baud deftituti, tam fecure feelera cumulent fceleribus, ut nihil de eo laborare vidcantur utrum eternum felices, vel infelices futuri fmt, dum praefenti aliqua voluptate frui poffint. Sit fane major appetitus fenfitivi impetus, at motiva religionis, voluptatum tranfitoriarum fummam infinite fuperant, ita ut vel minima verofimilitudo in eeternas poenas incurrendi, fufficerc vi-
** de-



x DISSERTATIO DE MORALI.
deretur fceleratis ad virtutem revocandis, fi ad fola refpiciamus bona, et eorum aftimandorum rationem. Vel itaque dicendum appetitum rationalem femper prevalere fenfitivo, quod refellunt obfervationes, vel admittendum bona in qua feruntur effe inter fe heterogenea, communem menfuram non admittcntia. Nihil vero aliud per hanc heterogeneitatem intel-. ligimus prater hoe, ex ipfa bonorum eternorum et tranfitoriorum indole, et inter fe comparatione non pofte intelligi, cur homincs ratione haud deftituti hac illis tam audaélcr preferant, ut nullo felicitatis fuae defidcrioteneri videantur, ad illudque explicandum ad aliud quidpiam a folis bonorum reprefentationibus, et comparatione diverfum, recurrendum effe.
Vides non ferre naturam bonorum malorumque diveifi gencris, ut exacte inter fe conferri, et facia comparatione maximum eorum minimumque eligi dicamus. Nemo fane negat aftimationem bonorum his attemperari: intenfioni, feu imprefliones vividitati, foecunditati, feu judicio de eo quod plura etiam paritura funt commoda , diuturnitati fruendi, perfuafioni non fore poenitentie locum, verofnnilitudini obtinendi majori, minorique, quarum omnium circumftantiarum confiderationem in mente adefle ncgari licet nequeat, nee tarnen dici poteft his veluti momentis bona diverfa ponderari, cum nee eorum quantitas abfoluta, et relativa, nee modus communem iis menfuram'applicandi fit menti noftre cognitus, fine.quibus aut non intclligimus quid fit varias inter fe conferre quantitates, aut nulla poteft inftitui comparatio.
Haec bonorum diverfi generis natura heterogenea, fenfu explicato fumta, non fatis obfervata, videtur impedimento pktribus fuiffe quominus libertatis indolem perfpicereut. Ex eo enim quod homo nihil appetat nifi fub boni ratione, nihilque averfetur nifi fub mali, bonumque et malum minus fi cum majore comparentur induant naturam mali, aut boni, fua fponte profluere videbatur mentem inter plura bona eligere femper id quod fibi videtur maximum, eleclione tali qua minus bonum, quod in comparatione malum eft, majori praferretur, ejus naturae repugnante. Nobis autem diverfa fequutis tütima liberarum determinationum ratio aliunde derivandaeft, quod quidem jam exequi annitcmur.
Hominem tune cenferi libere agere cum videtur potuiffe non eligere quod elegit jam innuimus. Nihil autem poteft aut veile aut nolle nifi cognitum, cum nulla fit ignoti cupido, quo itaque plurium bonorum qua eligi poffunt, idee menti ejus funt praefentes, eo patenttorem libertas ejus in quo decurrai habet campum.
Re-



HOMINIS LI.BERTATE, xt
Reprnefentationem bonorum praefentium seque ac rcmotiorum validiorem reddi attcntione, eft certiflimum. In ea fane pracipua fita eft ratio cur bjj fola ducantur gloria, alii fenfuum blandimentis, aliisque rebus, cur hac bos, alia alios quam maxime afficiant.
Illud ipfum autem, cur Cajus attendat motivis quae virtus et ratio fuppeditant. Pamphylus folis fenfuum irritamentis, licet nativam indolem , educationem, aliasque circumftantias a noftro arbitrio haud depcndentes nmltum ad hxc conferre non negemus, haud tarnen his folis eft adfcribendum, fed fi non omnem homini velimus eripere libertatem, ftatuere debemus ineffe menti facultatem, haud per prafentes reprafentationes dctcrminatam, attentionem fuam ac hac bona dirigendij ab illis avocandi, ejusque ope reprafentationum harum vim augendi, illarum imminuendi, quod quidem evidentiffime probatum dabimus, hoe folo monito, nos in probationibus his fumpturos, competere aliquam homini libertatem.
(a.) Cur enim infantum, delirantium, noftambulonum, fomniantium •a&iones non pofte illis imputari dicimus, nifi quod videamus eorum attentionem , et voluntatem, determinari per motus cerebri, et natas inde reprafentationes. Libertas homini nulla competit nifi poffit ideas fuas cum opus eft revocare , fiftere, iis contemplandis immorari, actionum confequentias perpendere, id eft nifi attentionem fuam dirigendi facultatem, a repraefentationibus haud dependentem habeat, imo nifi poffit has reprafentationes vividiores, illas debiliores reddere, his refiftere, illis obfequi, quod quominus infantes, furiofi, fomniantesque faciant, impedimento eft ilis mollis nimis cerebri fubftantia , fibraque delicata, his motus nimis violenti, iftis nervi non fatis tenfi, fpiritusque quiefcentes.
(b.) Pugnent in' alicujus mente duo appetitus, quorum unus nitatur in virtutem, alter in vitium, cedatque homo huic, quem quia vicit dicas fi velis fuiffe fortiorem. Notum eft vires direftc fibi oppofitas, in quantum funt aquales, fe mutuo perimere. Jam fi ipfa hominis attentio non potuit non directioncm appetitus pravalentis fequi, ita prorfus frak compulfus ad agendum ac fifolum fenfitivum appetitum habuiffet, (rationali ejus appetitu per aqualem fenfitivi partem deftruclo , vel certe quo minus agat impedito) Cur itaque illi cenfes imputandas effe acliones, non autem in' fantibus, furiofis, brutis?
Multum accedet vi hujus argumenti fi perpendamus eos qui mentem reprafentationibus pravalentibus determinari cenfent, fateri rationalem appetitum inclinationibus, latentibus, propenfionibus, quarum anima confcia fibi non eft, fuperari. Dcterminabitur itaque homo folo obfeurarum
** 2 per-



xii DISSERTATIO DE MORALI
perceptionum, difpofitionumque fupra rationalem appetitum exceffu, ut libra folo movetur prapondio. Ita ergo aget ac fi folis duceretur reprafentationibus obfcuris, quarum claram ideam non habet. Cur itaque majorem illi attribuis libertatem quam dormienti?
At tali vi animae vindicatl facillime intelligitur cur pro libera malanim fuarum aclionum caufa habeatur. Nam penes eum erat attentione, reflexione melius uti, appetitum recti devium debiliorem, alterum valentiorem reddere.
In hac funt fententia omnes omnino homines. Qui adolescentem fe perditum euntem diftis caftigant, fumunt femper vim cupiditatis, qua abïïpitur haud tantam efle, qua; eum impediret vitiorum triftes fequelas perpendere, vim affeétuum noxiorum infringere, imo in ipfoeorundem aefiu, decretum agendi, confideratione eorum qua; ratio fuggerit, vel fufpendere, vel etiam immutare. Ipfa objurgandi formula ufitata: curjuflbrum Dei, meorum monitorum, dedecoris oblitus es, manifefte innuunt perfuafum hominibus efle potuiffe aliquem in ipfo momcntoinfelici, quoturpi affecïöi fuccubuit, faniora confilia capere, nifi fponte attentionem a perpendendis fuis olficiis deflcxiflet.
Ipfi haec nonnunquam concedere Heet cogantur adverfarii, quod tarnen una manu dant, fubtrahunt altera. Aut enim per praefentem cerebri alicujus conffitutionem, et conjun&as cum ea pcrccptioncs ipfius attentionis, reflexionisque direclionem determinari dicent, aut hoe negant, illud dicere non poffunt quïn talcro animae de quali agimus vim adferibant, fi autem hoe ut folent eligant, dicis tantum caufa culpam in ipfum hominem conjiciunt. Ipfa enim attentio et rcflcxio non poterunt non directionein appetitus fortioris fequi, ratioque cur his potius quain illis rebus attendamus, in cerebri conflitutione, haud certe a libertate noflra dependente, erit quaerenda.
(c.) Si folo appetitu fenfitivo, non rationalï duccremur, acliones noftne nonpoflent imputari, adeoque nee forent liberae , rationalis autem appetitus fertur femper in verum bonum. Unde ergo efl: mali moralis jure homini imputabilis origo derivanda? Inde procul dubio quod patitur fe homo abripi appetitu aliquo turpi, rationali fruffra repugnante. At fi homo careat tali facultate has reprafentationes ope attentionis vividiores reddendi, illas debilitandi, fed praevalentibus femper perceptionibus determinetur, non efl penes eum vi majore non duci, abripique. Illud enim quo adverfarii confugiunt, quod adfit indifl'erentia quacdam exercitii, feu facuttas contrarii eligendi, nihil ad rem facit, nuÜi enim ufui eft homini facaltas



HOMINIS LIBERTATE. xiiï
tas talis quam non poteft exercere, fi huic legi fit adftricïus, ut femper fequatur reprsefentationes praevalentes. Sane et Übra abftracïe confiderata, vel in fenfu divifo, poffet in eam fe movere partem verfus quam minus onerata eft, at in fenfu compofito quia praepondio aliter determinatur non poteft. Vanum etiam in eo quaeritur effugium mentem motivis inclinari, non neceffitari, falvamque illi femper manere aliquam indifferentiam, quae enim fuperefle dicitur nulla eft, cum non poüit exerceri, fi nee poftit homo fuas reprefentationcs immutare, nee etiam non cedere foitioribus. Indilferentia illa erit in conceptu folo, non in exercitio per inclinationes valentiores determinato, adeoque in natura rerum nou exiftet.
At in vita hominis anteafta culpam repcriri clices. Nifi enim ille manifeftifllme turpibus affe&ibus cuin detrimento meliorum faviftet, eosdem data opera foviiïet, haud fane tam valentes cvafiflent. Quo tarnen nifi noftrae fubferibas fententie, nihil fane proficis. Ex eo enim hoe faltein fequeretur hominem adultum, qui foedo aliquo affectu abreptus grave in fe deliétum admifit, eo tempore motibus animi refiftcre neutiquam potuiffe, quod fane communi humani generis confenfui repugnare oftendimus. Pra> terea quis non videt hoe commento id folum quaeri ut difficultas caute declinetur, non autem ut tollatur, culpa enim aólionis hujus conjiciturin aliam praeteritam, ejus iterum in antecedentem aliam, at ita progredieudo pervenictur tandem ad aftiones infantiae imputationi haud obnoxias, imo ad ipfam nafcendi conditioncm. A&iones fane illae anteacla;, hac anima; facultate erepta, eodem modo fuerunt determinatae per propenfiones pra> valentes, quo prafens quaelibet, nee olim faviftet homo affeclui turpi, nifi vi inclinationum fortiarum ad favendum illi compulfus fuiffet, quotiesque peccavit appetitus mali rationali fortiorfuit, adeoque hic utpote debilior valentiori rcfiftere non potuit, ut minus pondus alteri libra; lanci impofitum aflionem ponderis majoris impedire nequit.
(d.) Ascendamus cogitatione ad primum hominis deliclum , fitque ca mentis natura ut non poftit non in eam partem fe determinare, verfus quam repn-efentationc majoris boni ducitur Pvotoplaftis itaque melior vifa fuit violatio praecepti divini, quam obfervatio, fecus enim obediviflent, fed fi melior ea vifa fuit non potuerunt fane non peccare, ut enim ignis lu-it, ita homo naturae neceftitate eligit id quod fibi videtur optimum, nee poteft aliter fe determinare, nifi fuam naturam immutaverit, quod ficri nequit. Cur itaque illis Deus vitio dedit quod non obediverint? Ideo proculdubio quod debuiffent officii fui meminiftc, motivis rationis reétac attendere, nee nimio feu fciendi defiderio , feu ociüoriim.illecebris feducen-
j dos



xiv DISSER.TATIO DE MÖRALI
dos relinquere. Recle vero! at ipfa eorum attentio, reflexio, vel fuerunt •determiuata per circumftantias ÉrihH in fe peccati habentes, per verba intelleéta, appetitum fciendi naturalem, fruétum fenfibus placcntem, conflitutionem cerebri, aut non fuerunt, fi ita, non videtur illis vitio dari poffe quod haud aliter his mentis facultatibus ufi fuerint, ut enim aqua non poteft non ferri ex loco aitiori in humiliorem, ita eorum attentio eo ferebatur quo vi repraefentationum naturali fane modo excitatarum ducebatur, nee ullus reliélus erat iis rcfiftendi modus, quod haud aliter quam attentionis ope fieri potuifl'et, fi autem hae mentis facuïtates non fuerint per illas circumftantias determiuatae, eo ipfo probatur inefl'e animae facultatem a repraefentationibus haud dependentem, attentionem fuam dirigendi, huc illucquein determinatofuae libertatis campo transferendi, ejusque ope vim horum motivorum augendi, illorum imminuendi.
Ai dieet aliquis facultatem attendeudi, cum mera fit agendi poflibilitas, nifi determinetur haud agere, quam anima Heet determinet, rationem tarnen aliquam adefie opportere cur hoe potius quam illo modo determinet, quae nullibi alibi effe poteft quam in repraefentationibus fortioribus. Sed ultimam determinationis rationem in ipfa mente efle, feu eam libertatem fuam exercere cum attentionem, certo modo determinat, bis ipfis argumentis jam probatum dedimus. Agunt fane motiva varia in mentem, ejusque attentionem, reagit illa, at non eo modo quo corpora inertia, quorum reaclio per aétionem prorfus determinatur. Profedto fi aliquam animae adferibas libertatem eam exercendo aétive, non paffive fe habere eonfiteberis, caracter itaque aliquis adeffe debet quo illas animae actiones in quibus adtive fe habet, ab aliis in quibus fentit leges fibi datas efle, v. g. a fenfationibus diftinguamus, at torqueas quantumcunque ingenium, nullum alium praeter hunc invenies, eam paflive fe tune habere cum operandi modus, ratio, certis funt fubjecta legibus, effectusque determinantur per naturam animi, et objectorum actiones, ut vifus, auditus, active autem cum acliones haud funt per hac determinatae, fed anima ipfius arbitrio funt adferibendae. Ipfa quidem libertas incfi naturaliter homini, fed ejus indoles hac efl:, ut repugnet illi per aclionem objeclorum ipfamque mentis naturam ad hoe potius quam illud eligendum determinari, quod nifi ita effet, non poflet intelligi, cur magis paflivc in eo homo fe habeat quod fixae ftellae luna minores fibi videantur, quam in eo, quod cupiditatibus legi divinae repugnantibus fe ducendum tradat.
Lubet didta de animae in fuas facuïtates dominio exemplo non inconvenienti illuftrare. Veritas religionis folidioribus probationibus defenditur
quam



HOMINIS LIBERTATE. xv
quam impietas, at multi tarnen huic toti addiéti funt. Non de iis loquimur quos ignorantia, infantiae, et auctoritatis pnejudicia in errore detinent, fed qui examine inftituto abalienatos fe eiTe a feligione prafe ferunt. Haud fane eorum intelleétus aliter ac reliquorum mortalium efl: conftitutus. Cur itaque iis non persuadentur rationibus quibus alii, fagacitate certe haud inferiores? Ideo fane quod impietatem depravatis fuis cupiditatibllS convenire fentientes, vellenr religionem tollere, dicentes in corde non efle Deum, attentionem a folidis avertant argumcntis, et quidquid inpietatem vel tantillum firmare videtur magna cupiditate arripiant, eo tandem devenientes ut vi argumentorum firmiflimorum fcntiendae haud fint pares. Ita fere homo agit dum deferto virtutis tramite vitiis fe turpiter dedit. Majores illifi fcelus illeceb?as virtute habere videatur, hoe ipfum homini animum a fanis confilüs avertenti, vimque fuae confeientiae inferenti, adeoque peffimo libertatis ufui efl: adferibendum. Poterat enim effeétus vitiorum perpendere, monitis rationis aufcultare, nee mens ejus per reprafentationes haud a fe dependentes determinata fuerat ad male agendum. Hoe enim fenfu verum efl motiva inclinare, non necefiitare, adeoque nee determinare.
Intclligi ex his poffe putamus quo fenfu fit accipiendum illud quod fupra ex cafuum comparatione elicueramus, hominem tune cenferi libere egiffe , cum ejus quod fecit, elegitquc, contrarium videtur facere, et eligere potuiffe. Nimirum homo in varias partes diverfis oppofitisque motivis ducitur, quorum unumquodque fulliceret animae determinandae, fi folum ageret, at cum plura femper adlint in mente eaque fibi contraria, homo ipfe vim hujus motivi auget, Mus imminuït, attentionis diiectione a fuo arbitrio dependente, quod dum facit libertatem incipit exercere, effectus vero attentionis naturales magis funt quam liberi, cum bonis confideratis perpenfisque (iis feilicet quae eleclionis noflrae objecla funt) non pofl'unt non- aliquae volitioncs ineompletae faltem refpondere. At licet attentio mentis certo jam fit determinata modo, poteft tarnen ea direftio rurfus immutari, et antequam mens decretum fuum exequatur, fupereft illi femper faeultas ope idearum, quae revocari, fifti, comparari polfunt, velleitatein praevalere incipientem debiiitanti, decretum actionem aliquam committendi, quod formari attentionis ope incipit immutandi, motiva actioni in quam ferri fe feutit oppofita perpendendi (inter quae vel hoe efle poteft ut fui in actiones dominii experimentum capiat) eorumque confideratione aliter fe determinandi, vel faltem aélionem in praefens tempus
omit-



xvi DISSERTATIO DE MORALI
omittcndi, imo in ipfo deftinata quaelibet exequendi momento, habet adhuc homo facultatem, ope proculdubio cogitationum aliarum, decretum actionls committendae fufpendendi, differendi, immutandi, ut fane multa eorum excmpla proferri poffunt, qui in ipfo fceleris exequendi momento ad fanam mentem redierunt. Habet inquam horum omnium mens facultatem non abftracte generaliterque confideratam, fed talem, quam falvo fui cerebri ftatu praefente exercere vario modo poffit. Incipit itaque libertatis exercitium ratione alicujus aétionis ab idea quadam menti praefente, continuatur direétione attentionis usque ad decretum agendi, aut non agendi, et definit in ipfum exequendi aclum.
Non inutile erit omnia de natura libertatis ejusque operandi modo vel jam prolata, vel facile ex illis deducenda, uno veluti obtutu contemplanda exhibere.
Perceptionum alias funt gratae, ingratae aliae, naturale autem homini efl adeoque haud liberum voluptatem appetere, molefliam averfari. Hoe itaque fenfu voluntarium opponitur libero, vel potius non omne idquod voluntarium efl dici liberum poterit.
Sed plures funt in homine appetitus fibi oppofiti, divcrfis varia bona commendantur motivis, nihil commune inter fe habentibus, ea cum haud omnia obtineri poflint, cur anima haec illis praferat ejus ultima et fufficiens ratio fita efl in ejus libertate, dominioque quod in fuas habet facuïtates.
Intelligi ex hoe poteft quatenus voluntas fit libera, de quo abfurde quaeri putavit Lockius. Sane enim motus voluntatis naturali modo orti liberi dici nequeunt, at ipfa unius prae altero eleólio, voluntatis ad hoe potius quam illud agendum determinatio, libertatis effecla funt, quodcunque nomen his mentis decretis imponere velis. Naturaliter paupertatis incommoda averfatur latro, at libere decernit de viatore jugulando, eumque fpretis cenfeientiae monitis, interficit. Hoe fenfu voluntas eft libera.
Haud etiam difficulter perfpicitur vim malarum consuetudinum, habituumque, multum imminuere libertatem mentis. Non enim ea immediatum exercet in fuas volitiones imperium, fed mediatum, ope attentionis motiva revocantis, perpendentis, fit autem vi horum ut certae ideae longe facilius aliis redeant, affinesque multas excitent, quarum vi vehementi, unitaeque nonnifi magna refiftit difficultate, facile autem ccdit. Imo evenire poteft ut diuturna male agendi consuetudine nonnulli affeclus tam vehementcs fiant, ut vim animae, quam habet ad repraefentationibus refiftendum, fuperent, licet quamdiu homo fanae mentis eft, fuperfit illi femper
ali-



HOMINIS LIBERTATE xvir
aliqua facultas appetitibus praevalentibus fe opponendi, cujus exercitium fi ut par eft continuetur, reddetur fenfim feniimque facilius.
Inepte igitur quaefivit Baylius in refponfione ad Provinc. pag. 753, cur fi homo domi fuae imperet non fibi det erga affectus indifferentiam, nee fimul atque velit hic dolor, haec moeftitia evanescant? Mens enim Heet fit fuarum dumina aétionum, neque tarnen fuas volitiones ex nihilo producit, nee eas quas habet momento delere poteft, fed ad volitiones formandas, immutandas, repraefentationibus, motivisque indiget, qua posfunt tam violentae et vividae effe, ut iis tam cito ac intereffet perimendis, imo imminuendis vires ejus haud fufficiant, quas fane finitas effe, nee quidlibet fimul ac operari incipiunt producere poffe, fenfus intimus, reclaque ratio probant.
At Achilleum hoe nobis jam opponitur argumentum: Si vis animae qua operatura repraefentationibus fit independens, ad eas nullam proportionem habet, aut itaque nullis motibus cerebri et conjunétis cum iis repraefentationibus refiftere poterit anima, vi illa fua, aut fane refiftet eadem facilitate omnibus , quantumvis violentis. Eodem prorfus modo Magnus Lcibnitius probare voluit mentem vi fua corpus non movere , cum intelligi non poftit cur vis ejus, vi corporis haud analoga, fi hanc motus quantitatem imprimere membris poffit, non etiam majorem.quamcunque valeat, cur non v. g. corpus a terra ad lunam usque attollere, fi velit, poffit. At quis non videt gratis fumi mentem feu in corpore movendo, feu in repraefentationibus his firmandis, illis debilitandis, aut omnia efficere poffe , aut nihil? cum medium hic tenendum vis ejus limitata fuadeat. Mens fane uttoties jam dicTaim eft, imperium in fuas repraefentationes exercet ope attentionis, determinatos, non infinitos motus in cerebro producendo, motivorum, ad certum et definitum usque gradum firmatorum vi, oppofita motiva infringendo. Nolo equidem abfolutam motuum, quos anima hac fua vi producit quantitatem determinare, cum necpoffim, licebit tarnen obfervare , direéïione vis cjusdem ad certa objeftorum genera continuata , et veluti in eodem punfto concentrata, poffe mentem eo pervenire , ut libere producat, effedlus ftupendos prorfus, inconfuetos, et fidem tantum non fuperantes.
Evidenter etiam ex his perfpicitur libertatem hominis non fatis apte apellari indifferentiam, quam certe mens non habet erga bona, aut mala. Ut non poteft homo prope ignem non calere, at ab eodem recedere poteft, ita nequit bono, cujus idea menti praefens eft, non aliter affici ac * * * do-



xvin DISSERTATIO DE MORALI
dolore, fed ab eodem attentionem aliorfum defleótere poteft. Eft itaque hac libertas dicenda potius electionis, aut determinationis»
Nee proinde quaerendum cum Lockio ubinam indifferentia mentis fit collocanda? an ante reprafentationem intellectus, vel poft determinationem voluntatis? cum inconveniens videatur his eam interponi, fed dicendum fimpliciter mentem varias bonorum diveifi generis ideas habentem, fua vi fe determinare ad hoe potius quam illud eligendum, modo jam explicato.
Mcretur autem obfervari adtionem externam, qua mens decretum fuum exequitur, non conftitucre fonnalem rationem libertatis , licet finiat ejusdem cxercitium. Sunt enim- qui negant motus corporis fpontaneos vi mentis produci, neque tarnen ereptam volunt hanc homini facultatem. Sane qui decretum fceleris alicujus perficiendi praevia deliberatione anima concepifl'et, ejusque committendi caufa egreffurus fores occlufas invenisfet, vel in ipfo exequendi momento ufum membrorum perdidiffet, poenas tarnen divina obnoxius foret, quod graviffima fervatoris fententia confirmatur, Matthai Cap. V. com. 28. In mente itaque eft fe des libertatis, non in potentia motrice, ut nonnullis placet, in. qua fi ea fita effet, haud fane intelligi poffet cur quo magis deliberata eft aétio, co majori imputationi fit obnoxia, cum potentia motrix eodem modo fe femper habeat. Non fane indifferentia potentiae hujus motricis, fed electionis ipfius, determinationisque contingentia facit, ut acrio aliqua fit libera, licet haec ordinarie fint conjunéta.
Licebet itaque jam nobis libertatem hominis definire per facultatem ejus, expluribus bonis clare et cum confeientia cognitis, ad quorum neutrum per naturam, vel per repraefentationes fuas feu claras, feu obfeuras eligendum determinatus eft, unum prae reliquis eligendi, hocque potius quam illud decernendi, et concepto animi decreto convenienter agendi, quae ut moralis dici poffit, opus tantum eft ut homo ratione praeditus morales ideas habeat, eisque convenienter fe determinare, et agere valeat. Facile vero intelligitur inter aétiones hominis liberas non folos membrorum, fed et cerebri motus, vi animae produétos, effe referendos.
Sumitur in hac Definitione facultatem animae fe determinandi haud a repraefentationibus dependere. Eo quidem momento quo homo fe determinat, magis ejus quod eligit boni idea quam reliquorum afficitur, quo tarnen non obftante poffet fe aliter determinare, facultate vel vi fua, quae per conftitutionem cerebri non determinatur. Non eft itaque mens cum bilance conferenda, et motiva cum ponderibus, ut fecerunt Baylius,
Leib-



HOMINIS LIBERTATE. ***
Leibnitius, aliique, fed potius agnoscendum modumlibere agendi exempl ab operationibus inertie materiae petitis obfeuran, non illuftran, eum fibertas e diametro repugnet inertiae, haecque faeultas mentis quomodo fe habeat facilius fentiatur, quam comparationibus toto coelo a propofito aberrantibus exphcetur.
Discuffa jam quaeftione qua in re confiftat natura moralis libertatis, oüid involvat? Nihil reliquum eft quam ut eandem homini competere oflcndamus. Cum vero duo pracipua ad hoe, ut homo intelligentia Praeditus libere agere dici poffit, momenta requirantur, nimirum ut fe ipfum determinet, feu vi principii interni agat, utque fine neceffitate determinationis eligat, et agat, primum quidem fpontaneitatem dü adverfus nonnullos craffioris Fatalismi defenfores, vindicabimus.
Hominem vi interni Principii agere, fe ipfum ad agendum determinare, fpontaneitate gaudere , eodem redeunt. Non excludit fpontaneitas repraefentationes boni, non lubentiam, fed plus iis involvit, vim agendi mternam, inertiae oppofitam. Haud equidem negandum videtur ipfas perceptiones haud certe motuum ope in animam infundi, fed potius v. mentis, iis determiuatae produci; attamen fpontaneitas ad ipfas repraefentationes haud extenditur, fed adactiones boni obtinendi, mahque deelmand! caufa fufceptas reftringitur. Talem autem fpontaneitatem homini competere tam evidens eft, ut mirum fit fuiffe qui de eo dubitarent. .Exiftere ad minimum fubftantiam aliquam vi intrinfeci principii agentem , luce ipfa clarius eft. Effens enim quos continuo obfervamus vel ex interno onuntur principio, vel externo, fi illud, exiftet internum agendi principium, fi hoe, effeftus illi erunt paffiones, internoque aliquo principio, feu adbonc vera ut exiftere poffint indigebunt, cum paffionis idea involvat aéhoms notionem. Ut fruftra propofitio dubia per aliam haud magis certam probatur, nifi ultimo ad propofitiones fua luce claras ascendatur, ita vano conatu mutationum ratio fufficiens in externo quopiam prmcipio, ratioms non minus indigente quaeritur, nifi internum ad explicanda phoenomena advocetur. Ita a natura fumus faéti, ut haud queamus aliter judicare, nee poffimus nobis perfuadere vel catenam, licet ejusannuli fibi mutuo fintimplicati, in aëre fufpenfam harere pofte, nifi adfit aliquid, quod ejus pondus ferre valeat, vel feriem effectuum ex fe mutuo nafcentium exiftere pofte, fine operatione caufae alicujus, ultimam totius feriei rationem m le continente, adeoque vi interni principii agente.
At fi datur aüquod agendi, exiftet certe internum cogitandi pnndpium.
* * * a IJuae



xx DISSERTATIO DE MORALI.
Duae nobis funt cognitae mutationum fpecies, motus, et perceptie, motns autem talis effeftus eft quem haud moto corpori deberi perfuafum habemus, virture primae legis motus Newtonianae. Praeterea etiamfi existeret aliquid vi interna motum, nee tarnen eo ipfo negandum foret dari ahquod mtnnfecum cogitandi principium, cum nihil abfurdius effe poffit quam cogitationem oriri ex motu ejus experte, ordoque univerfi, legum motus contingentia, probent exiftere fubftantiam intelligentem y vique agendi interna prasditam.
Plaec praemittenda fpontaneitatis probationibus duximus ideo potiffimum, quod qui homini internum agendi principium eripere voluut hoe umce quaerunt ut omnem intelligentiam, actionesque cum ea conjundtas mter modificationes materiae bruta neceffitate agentis, vel potius patientis referant. At hoe commento, certe abfurdiffimo, confutato, quis fine im, pudeiiua de eo dubitare poffet hominem fponte agere, fe ipfum determinare ^ tx.ftere extra mentem perceptionum objecla ex eo optime demonftratur, quod fi revera exifterent, haud alio modo, ordineque deberent repne ientationes m mente exoriri, at eodem argumento probari etiam poteft hominem agere, non pati. Concedas enim tantifper, vel fingas hypothefcos caula eum ex interno agere principio, poffetne quaefo conftantiorem, vividioremque habere fpontaneitatis fuae fenfum quam revera habet? Utrum hngtiae, communium populi cujuscunque notionum promptuaria, ma-is confpieua difcnmmis inter activum, et paffivum indicia continerent? Majonve confenfu omnium, motus materie inertis a fpontaneis hominum, imo et brutorum aétionibus diftingui poffent? Num actionum paffionumque confhótus ,ubi homo externis motibus reluclatur, notabiiior effet? Atquaecunque cauüx non eft fifta, fed exiftit, omnibusque phrcnomenis exphcandis iufficit, fola eft vera eorundem caufa, non enim funt plures ad mittendae caiifae, quam qua, effeétibus explicandis fulïïciunt, vi regulae plnloiophandi Newtoniane, certe optimae.
Si homo cum agere nobis videtur pateretur, et quidem ab ignotis ut pretenditur eaufis, fuas ipfe volitiones, utpote a latentibus caufis infcio fe producendas, non magis praevidere poffet, quam praefcit aliquis iniuri, am fibi qnalemcunque illatum iri, quodfi ita fe habere nonnemo fibi peiuadeat, optionem illi damus alterutrum eligendi, nos hoe vel illud fiicluros, manum devaturos, aut mm, ;et quovis pignore eerfare audemus, id quod praedixerit haud eventurum, fed contrarium. Sit lufus noftri ea lex, ut fi nos id quod ille elegerit fecerimus mille collufor lucretur aureos fi vero contrarium nos unum folum, non audebit fi fapiet fortunam fuam
tali



HOMINIS LIBERTATE. xxi
taliludo periclitari, cum tarnen ejus leges plus nimio illi faverent, fi homo non effet fiiarum dominus actionum, fine quo non magis id femper facere poffet, quod refellendae colluforis praedicüoni lucrandoque nummo aureo opportunum effet, quam divinare absquc errore nullo non tempore, Utrum parem vel imparem globulorum numerum in manu alter ille habeat, cum caufae nos determinaturae aeque ignotae effent, licet lubentiam in mente producerent. Fruura exciperes cognitione conditionis ludi determinari hoe in cafu voluntatem, nunc enim de fola agimus fpontaneitate, ad quam probandam fuflicit hoe fenfus intimi teftimonium, poffe nos ea in nobis decreta voluntatis producere, quae quacunque ex caufa placent, idque toties efficere quoties videtur, quod certe de mutationibus haud vi animae produclis nullo pollet jure dici.
Utamur exemplo Bayliano quo fpontaneitatem intimo fenfu non cognosci probare voluit, in refponfione ad prov. cap. 140. tom.111. pag. 761. hunc in modum argumentatus: Si bracteas verfatili ventorum indici fimul et femper daretur motus verfus determinatum aliquod punótum horizontis, etdeliderium Uluc movendi, an non clare intelligis braéleolam fibi fponte, et a fe ipfa moveri vifum iri, praefertim fi ignoraret exiftere ventum, etcoetum, jam fi caufae nos impellcntes producant in nobis lubentiam, non magis quam braclea illa poffemus detegere nos non effe nöftrarum volitionum dominos, vel effe earundem mera paffiva fubjeclia, non acldva, fed facile fane fuo ipfe Baylius exemplo refellitur. Braétea enim illa 'motus quos habitura efl praedicere non poffet, ventos fe impellentes ignorans, nee fane motus. fui directionem ita immutare poffet ut tibi refellendo opportunum effet, a caufis externis agitata. At homo haec omnia nullo negotio perficit, necdum concepto hoe illudque faciendi decreto , praefcit tarnen non hoe fe facturum quod praedixeris, fed ejus contrarium. Vides 1 fenfu intimo non hoe folum doceri, nos cum lubentia agere, quod fumit in fuo paralogismo Baylius, fed hoe etiam nos fponte agere. Sol ipfe fi intelligentia in eum caderet, poffetne evidentius Baylio dubitanti probare fe effe qui luceat, fontem luminis, quam homo oftendcre valet. fè effe qui velit, feu volitionum fontem in fe ipfo effe.
Nifi haec fufficiant hominis fpontaneitati probandae, non video quid a mortalibus vel intelligi, vel demonftrari poffit. Quoties enim aliqnem de fenfus interni teflimonio dubitantem refellere volumus, omnes noflrae ideae ita conturbantur, ut qukl dicere debcamus haud fit in proclivi. Sane demonftrationes vel folidifïimae non alio modo effectum quem debent pras tant, quam fi fuerint intelleétac, non poffunt autem intelligi, nifi fenfu * * * 2^ in,—



HXli DI&SER.TATIO DE MORALI
intimo percipiatur conveiüentia idearum, cum ipfae demonftrationcs Geometricae defmant in axiomata^ poftulata, quorum verkas folo fenfu intimo nosci poteft. Ineft menti fenfus quidam veri, qui efficit ut homo fentiat non poffe fe ültrlus progredi in cognitione veritatis, cui qui reluctari velit fentiet aciem ingenii fui hebescere, et fe vertigine quadam puniri, quod fane non poteft non accidere omnibus fpontaneitatem negantibus. ■Quid enim funt praetcr fonos fine mente tales loqucndi formulae: Homo -eft paffivum volitionum fuarum fubjeétum, cum unum alteri praefert, dum paevia deliberatione aliquid decernit, hoe prae illo eligit, non magis agk, quam cum de turri praecipitatur, nee aliud intereft quam quod qui dejicit lubentiam in eo non producit. Quid vero nobiscum fieret fi quo padlo latentes illae caufae, quibus infeii impeilimur, fui offfcii oblitae, loco lubenüae moleftiam in mente producerent? dolorem praeferremus voluptati, eligeremus id quod displicet, non amore fed odio noftri duceremur. Naè ita indoles hominis quavis chimaera portentollor fóret. Scd defino abfurda cumulare abfurdis, ex eo folo natis quod fenfus intimi diclatis homiucs aufcultare nolint. Carteftus univerfali fuo dubio hanc fpeciem conciliare voluit, quod fieri forte poffit nos a caufa aliq'ua potentiffima in iis etiam; quae evidentiffime percipimus, in axiomatibus, veritatibusque geometricis admittendis falli. Sed rectius alii monucrunt talem dubitationcm, fi in homines cadere poffet, in fcepticismum eos conjecluram, nullis poftea rationibus animis evellendam. Quibus enim demonftrationibus a dubitatione reducetur ille, qui haud certus eft fe non in iis decipi, quae evidenter percipere fentit? quiserk veritatum lapis lydius, fi de fenfus intimi teftirnonio audeamus dubirare?
Licet autem cum iis qui fenfui interno obloquuntur vix videatur effe difputandum; juvabit tarnen quam ridicula fit Adverfariorum philofophandi ratio, contemplari. Solam illi fufpicionem rei alicujus, ut omnibus aliis videtur abfurdiffimae, ut fibi foli poffibilis, opponunt confenfui humani generis , nee ullam vel minimam verofimilitudincm habentemrationem proferre poffunt, cur caufae illae hominem impelientes effeclum fuae actioni tam contrarium producant, ut noftrae menti ideam non paffionis, fed aftionis, fuique in determinationes voluntatis dominii, imprimant. Quis enim non videt precario fingi, caufas illas, fuas homini volitiones infundentes, lubentiam femper producere? cum tot aliis fimus obnoxii paffionibus moleftillimis, v. g. famis, frigoris. Jam illud negari 11e quit paffionibus ingratis, doloribusque fapienter naturam noftrae confervationi prospexifle, cur itaque eadem fi patimur femper, nunquam agimus, caufas non ita ordina-
vit



HOMINIS LIBERTATE. xxni
vit ut quidquid noxinm, idem nobis et infipidum, moleftumque redderent? cur diflblutae vitae adolescens tanta cum lubentia fe it perditum.? cum'natura fuis deftinandis perficiendis haud. fit impar, eandemque nobis confulerevoluiiTeffimulinaturales, et omnia alia tam mamfefte probent. Vides aut dicendum tibi effe naturam fibi ipfi repugnare, hic iapienter ibi ftulte agere, aut ad animae eleffionem,imo libertatem recurrendum efle. Ouid pluribus opus eft? Audesne negare mentem propofitum fuum coniideratione aliarum rerum faepe immutare , novis confiliis locum dare, at ii caufae illae occultae, fuas illi volitiones infunderent, earum effectus non Boffènt deliberatione, monitis, officii cogitatione impediri, cum jufla naturae bis femper praevaleant. Vis exempla! Lun* in horizonte pofita major tibi videtur quam fi fit in meridiano, hoe non ita fe habere nofti , neque ramen hanc legem vifus immutare potes, ea enim ad quae natura nos detèrminat non poffunt a nobis immutari. Fallacias opticas detegere potes , at ne iis vifus decipiatur efficere nulla arte potes. Cur itaque fi natura ipfa per latentes caufas decreta mentis haud fecus producit, ac cffefta vifus' , ea toties fufpendere, immutare valemus, ad hocque efficiendum vel fola'dominü noftri experiundi cogitatio fufficit?
Non itaque eft homo mera machina, ut infelix la Metne, «toque ejusdem furfuris' homines libenterfibi perfuaderent, fed gaudet interno agendi principio, vera fpontaneitate. Taceo nunc de eo utrum ipfae etiam fcnLones, in quibus anima certis legibus eft iubjefta, vi ejus, objeAtfum Ueet aftione determinata, produeantur, at certe unius prae altero eleébo, decreta animi, eam a machina quantumvis artificiofe conflnufta, diverfiun. effe probant. Iners eft materia, impenetrabilis, divifibilis, non autem talis fenfus interni teftimonio anima. Imo etiamii materiahs ea effet, plus tarnen cognitis materiae proprietatibus in fe continerct, eleclioque volunatis determinatio , deliberatio , effent a motibus materiae diftinfta, imo contrariis prorfus proprietatibus praedita. Quis enim non fentit non effe kinnes mentis analogas motibus materiae inertis? Corpus a pluribus virn usnon in eandem plagam tendentibus impulfum neutrius direebonem • Wur fed mediam quandam, facile determinandam at cui opno datur eSendi inter bona decem, unum reliquis omnibus eodem modo praefert,. Sis folius reprsfentatio menti ejus praefens fuiflet. Corpus aequatZ viribus in contrarias plagas aélum quiescit neceffario, at quis dieet afmum Buridani cujus nota eft fabula , medias inter legetes eoden^modo hinc etillinc fenfibus placentes, fame potius periturum quam acqunibnZx caufarum vi fua turbaturnm, nifi pueris ipfis fe deridendum praebere



xxiv DISSERTATIO DE MORALI velit. Corporis in motu confHtuti celeritas imprefficme contraria imminuitur, aélione in aliam quampiam plagam direétio Temper mutatur, at homo ad aliquid agendum jam determinatus, confiliis contrariis fuggeftis nunc a propofito revocatur, mox acrius adhuc animatur nitens in vetitum, cupiensque negata. Impedimenta motum vel tollunt, vel immunuunt, at homo iis irritatus ad majora audenda, perficiendaque impellitur, opponit vi fua fe neceffitati externae, relu&atur Ons fatis, omnibus auxiliis deftitutus fpem non abjicit, in fe ipfo praefidium quaerit, invenitque. Eaedem vires, eidem corpori, eandem motus quantitatem imprimere femper pofïïmt, at homo aliter prorfus ejusdem boni idea antequam eo fruitur, quam poftea afficitur, novis rebus, licet minoris momenti, vehementer ducitur, veterum taedio capitur, iisdem litteris vifis, vel fonis auditis, nunc in furorem datur, mox in rifum effunditur, nuncingens, mox nulla prorfus illi mutatio infertur. Sed defino plura fpontaneitatis animae accumulare argumenta, finemque ei probandae facio, hoe folo mömto, omnes illos qui hominem in machinam , portentofa fane metamorphofi transmutare vellent, fibi ipfis turpiter contradicere, dum ex una parte ex eo, quod non omnes materiae proprietates nobis fint cognitae, colligere annituntur, non poffe demonftrari corporibus vim cogitandi repugnare, ex altera autem inde quod anima-materialis fit, probant, illi in. ternum agendi principium competere haud pofte,quod quid aliud fibi vult quam hoe: corpora, prouti hypothefeos fuae commoda exigunt, nunc poffidere multas proprietates ab inertia, et impenetrabilitate diftineïas mox nullas alias.
Pluribus oftendimus hominem earum mutationum quae ad libertatem referuntur,effe fubjectum non patiens, fed agens, quo quidem firmifiime ut putamus ftabilito reftat jamdemonftrandum, eundem, cum libertatem fuam excercet ita agere, ut decreta fuae voluntatis, elecïio, et omnes actus'ad eam exerendam requifiti, haud per ftatum cerebri, repraefentationesque cum eo connexas, claras, vel obfeuras, determinata fint, fed homo fe ipfum, fine omni neceffitate repraefentationibus accommodata, aliter aliterque determinare poffit, et certo modo determinet. Quod ut tanto accuFatras praeftare valeamus, pauca de diverfis neceffitatis fpeciebus praemittenda funt.
Non incommode ea dividitur in abfolutam, et hvpotheticam. Abfolute ncceffarium quod eft ejus oppofitum ne cogitando quidem concipi poteft ut circulus rotunditate carens, nullae enim funt impofibilium ideae. Depen-



HOMINIS LIBERTATE.
pendct haec neceffitatis fpecies ab elTentialibus rei cujuscunque determinationibus, in eoque confiftit, quod qui rem hanc cum oppofitis fuae naturae determinationibus concipcret, eo ipfo eandem rem cogitarct, et non cogitaret, cum quaelibct rcs fit haec, et non alia, per fuam eflentiam. Eft itaque haec neceffitas effentiae.
Alia neceffitatis fpecies eft ea quae dicitur hypothetica, non ab elTentialibus quidem determinationibus, at a conditione quapiam dependens, qua tarnen fi exiftat effectus etiam ab illa dependens non poterit non exiftere, pofita caufa non poni. Eft haec neceffitas exiftentiae, vel determinationis, habetque locum cum res aliqua ad neutram modorum fuorum per esfentiam determinata eft, ut materia ad motum et quietem vi naturae fuae eft indifferens, variasque formas recipere poteft.
Hae funt neceffitatis fpecies nullo ad intelligentiam refpectu habito, quae ft confideretur neceffitas cum intelligentia conjuncla dicetur moralis, fecus phyfica, vel geometrica. Obfervari autem meretur neceffitatem hypotlieticam ultimo ab intelligcntis alicujus caufae aclione efle derivandam, cum materia intelligentia deftituta hanc fuarum modificationum haud esfentialium, prae alia eligere non potuerit, v. g. certam fib indere quantitatem motus, directionem, et fimilia.
Quodfi jam Spinoza, vel quiscunque alius aftiones humanas abfolutae fubjiciat nccefiitati, ipfe certe quid fibi velit nesciet. Quae enim tali modo funt neceffaria eorum oppofitum ne cogitando quidem concipi poteft , ca nunquam immutantur, ut non alias nunc proprietates triangulum habet quam olim, fimul et femel rei infunt, ut circulo omnia quae de eo dici poffunt, quae non convenire humanis aétionibus vel ex eo patet, quod homo quid faéto opus fit deliberet, confilium mutet. Quis fenfu communi haud deftitutus dicat, eadem neceffitate Spinozam quidquid fecerit feciffe, qua bis duo funt quatuor ?
Sed raro eousque impudentiae ipfi religionis holtes progrediuntur, quin perfuafi funt fatis hoe effe ad tollendam de vita humana libertatem, fi oltendcre poffint cleétionem, decreta voluntatis, a conftitutione corporis, vel etiam a repraefentationibus mentis dependcre, imo ea ipfa quibus hominem paffivum volitionum fuarum fubjedtum, non aétivum efle, probare nonnulii volunt argumenta, eo omnia redire videntur, volitiones noftras determinari per motus cerebri, et conjunctas cum iis propenfiones praevalentes, easdem in attentionem, reflexionem, totumque hominem dominari,ut nihil ejus arbitrio determinandum relinquatur. Et profecto nulla inter oppofitas has fententias eft media. Vel dicendum cum Hobbefio, **** Col-



xxvi D I S S E R T A T I O DE M O R A L F.
Collino, Humio, homini non competere veram libertatem, vel admittendum cum aliis bujus facultatis vindieibus, omnem ab ejus determinationibus neceffitatem abelfe, quod qui ncgant, folis verbis non re ipfa ab illis dillentiunt, et per ambages licet circuitusque, eo quo alii directe tcndunt. Inde eft quod iisdem prorfus argumentis hi libertatem homini ineffe probent, quibus aUi eandem illi ereptam volunt, qui haud difficulter fane largientur, ut neceffitatem, cui hominem fubjicere annituntur moralem dicamus, dummodo fateamur effe veram. At non patiemur eos in tanto errore verfari, oftendemusque actiones humanas illas quae ad libertatem referuntur, non a fola coaétione, verum etiam a neceffitate determinationis> immunes effe, feu competere homini veram libertatem.
Efl quaeftio quam discutimus facti, adeoque teftimonio fenfus definicnda, et quidem cum ad operationcs animae fpeétet,. fenfus intimi, qui quidem tam clare docct libertatem dari, ut fupervacaneum videatur aliis argumentis hoe probare veile- Quis enim eft qui non fentiat fe non folumdeercta voluntatis exequi poffe, fed etiam ipfis decretis imperare, ea fuspendere, differre, immutare ? Quis negare pollet hominem, fi lubido ejus mentem fubeat experiendi an habeat talem Hbertatém, omnia ejus indicia in fe obfervare? Accingo me operi alicui, quia mihi bonum videtur, at iisdem rationibus falvis manentibus, opus vel folius libertatis probandae caufa intermitto, moxque iterum ad intermifium laborem redeundi decretum condo, redeoque, affectibns quibusdam violentioribus fere abreptus, confilium capio illis refiflendi, refiftoque. Quid vis amplius ad libertatem? iisdem manentibus mentis repraefentationibus poffum facere, omittere, quidquid illi probandae opportunum videbitur.
At fumi hic aliquid manifefte falfum hoe nempe: dccreta mutari reprafentationibus non mutatis, putant Adverfarii. Dum enim homo ad aliquid agendum determinatus actionem mutat, vel probandae libertatis caufa, vel ob rationes alias, tum illa libertatis probandae lubido, vel quaecunque alia ratio novi motivi loco erit, voluntatem alio modo determinantis. Nihil itaque hoe argumento, fe ipfum deftruente probari ajunt Humius,. aliique, quorum dkfis quid folidi infit jam dispiciendum erit.
Illud etiam primo patere videtur hac exceptione caufam feepticorum juvari. Quo enim medio eognoscemus num animae competat libertas a neceffitate immunis, fi non polïït hoe fenfus intimi teftimonio definiri? Repraefentatione optimi determinari femper animam, ne ipfi quidem- Adveriarii ex hoe fenfu probant, cum fateri débeant oblcuris inclinationibus, et propenfionibus quarum non.eft fibi confciafaepe eam determinari, (cum.
v.



HOMINIS LIBERTATE. xxvn
v. g. eligere debet tmum ex iis inter quae nullutn discrimen obfervat) Nos dum contrarium factis probare volumus, eo ipfo actiones noftras ad id demonftrandum ineptas reddidimus. Quod fi ita fe habeat, licebit provocare Adverfarios ut excogitent ipfi juftum id, de quo inter nos quaeritur, ope immediatarum obfervationum explorandi medium. Non enim eft verofimile controverfiam ad animae operationes fpectantem, non poffe intimi fenfus teftimonio definiri, quem cum de mente agitur non confulcre, fed alias rationes e longinquo petitas advocate, idem elt, ac regia philofophandi via derelicta fatuos ignes confectari. At nullum juftuin hoe explorandi modum proponent, quo non eadem facilitate probemus, talem nobis de qua quaeritur libertatem competere.
Facile autem probatu eftipfahac exceptioneconcedi id quod poftulamus. Admittitur enim ftudium probandae libertatis tam vehemens effe poffe, ut omnibus aliis motivis praevaleat, v. g. coelo, amicoque ad deambulandum invitantibus, vel folius dominii quod in actiones meas habeo experiundi caufa, domi manere poffum. A meo itaque dependet arbitrio utrum hoe moti vorum aliis fortius effe-velim, nee verendem mihi eft ne illud latentibus in anima obfeuris perceptionibus, propenfionibusque fuperetur. Quod fi ita non fit cur quaefo probandae libertatis caufa venenum non fumis? imo' cur diffolutae vitae adolescens, licet proponat animo, promittatque, fe ad' fanam mentem rediturum, tam cito fui in fe dominii, promifforum,.honoris, obliviscitnr ? Quis non videt illum naturalis quo in incolumitatem fuam fertur Itimuli vi, hunc malorum habitiium, affectuumque vehementiorum impediri, quo minus his fpeciminibus libertatem fuam probent? quod cum de aliis aftionibus, facile experiundi dominii caufa committeudis, dici nequeat, evidens fane eft fenfum intimum docere in rionhuflis1 rebus integram, in aliis reftriétiorem nos habere libertatem, eo femperpleniorem, quo a neceffitate determinationis eft remotior.
Equidem obfervationes docent homines ludicrarum fiepe rerum caufa vim naturae ipfi intbihlè, ob vanam v. g. laudem voluntariam fibi mortem con~ fciviffe, ut Gymnofopbifta Calanus, aliique. Sed hoe ipfum probat inesfe facultatem menti attentionem dirigendi, ejusque ope motivorum vim augendi. Quis enim negaret amorem vitae aliis cupiditatibus naturalitér' pracvalere, nifi debilior redderetur ope repraefentationum aliarum, continuata attentione firmatarum ? quae fola eft caufa cur nonnulli eo demenriae devenire tandem poflint, ut ludicrae res magis eos afficiant quam monita amicorum, preces neceffariorum , confeientiae vis , repraefentatio poenarum humanarum, divinarnmque, qualia paradoxa moraiia non pos**** 2 funt



xxviii DISSERTATIO DE MORALI.
funt fine tali vi animae explicari. Illud ipfum quod Galli caprice appellant,, pcrvicacia illa fingularis, quae in multis obfervatur, nonne probat hominem motivis ipfis reluclari, fuam agendi rationem praeferre omnibus aliis motivis , quia lubet ? Vides! probari obfervationibus immediatis penes hominem efle ftudium quodcunque animi tam validum attentione longius continuata reddere, ut tandem facile aliis propenfionibus , motivisque pracvaleat. Si itaque illecebris peccati te ab officio abduci paflus es, ejus caufa non tam erit in repraefentationibus ad malum fortius quam ad bonum ducentibus, fed in hoe, quod propofitum virtutis fequendae non fatis finnitcr, conflanterque perfequutus es, cujus nulla alia ratio reddi potefl practer determinationem libertatis. Bono itaque fnnus animo , contendamus ad fines honeftos, penes nos femper erit recto facultatum ufu efficere, ut hoe ftudium omnibus tandem aliis propenfionibus, motivisque , clare vel obfeure perceptis, pracvaleat. Hoe penes nos efle fenfu intimo perfiiademur, et hoe fufficit ad probandam veram hominis libertatem.
Infunt homini naturales quidam ftimuli, adeoque neceffarii. Quodfi jam tuum in eos dominium probare velis, experire num eosdem immutare valeas. Poposne efficere, omni licet conatu adhibito, ut te ipfum odio. profequaris, imo ut hominem virtuti deditum defpicias, ut perfidum, ingratum magis vencreris quam juftum, propofiti tcnacem. Sponte quidem. haec facis, cum intelligentia, contrarium eorum, abftracle rem, fine circumftantiis, confiderando, facere pofles, cum v. g. quem nunc colis despicere, at quia determinatus es ad ita agendum, nee aliter falvis repraefentationibus agere potes, libere haud facis. Putasne eodem modo fcelcratos ad perpetranda fua crimina ferri, et determinari? Nihil certe minus. Penes eos ftat viam virtutis defcrere, non autem eam non venerari, posr funt excellentis virtutis virum jugulare, non autem eum defpiccre, nouperafto fcelere non angi. Vides intimo fenfu probari ki quibusdam nos neccffario determinari, haud in aliis! Experire num idem tibi in judicia mentis dominium competat quod in decreta voluntatis. Perfuadcas tibi, fi potes , Ptolemaicum mundi fyftema Copernicano effe pracferendum. At decreta voluntatis fufpendis, mutas,.itaformas ut probandae libertati, a neceffitate immuni, videtur convenire. Nonne intelligis. eodem fenfu intimoprobari judicia mentis per repraefentationes determinari, haud decreta hoe *' vel illud agendi. At fi ibi fidem tuo iènfui adhibes, cur hic eidem dirfides ?
Quod obfervationibus immediatis oftendimus, idem etiam experimentis quibusdam moralibus probabimus, ad quae quidem commodius capienda:
opus,



HOMINIS LIBERTATE.
xxrx
opus tantum efl hominem in iis collocare circumflantiis, in quibus habeat quidem rationes eligendi potius quam non eligcndi, nullas autem hoe potius quam illud eligendi, a liberatis determinatione diverfas, quod fexcentis fane modis effici poteft. Fingas alicui optionem dari alterutrum ex duobus, vel pluribus horologiis, tam limilibus ut nullum inter ea discrimen obfervari poffit, eligendi, vel fi placet conjiciantur in arcam res variae, diverfis litteris notatac, deturque alicui facultas id cui haec vel illa litterainferipta eft eligendi,nemoproeul dubio dieet eum nihil horumelecturum, licet nulla adfit ratio a libertate diverfa cur hoe potius quam illud eligat. Nee obftat quod tales cafus rarius evemant. Praeterquam enim quod ob finitas mentis vires, non omnia discrimina cognoscentis, fiepius occurrant, fi yel uno folo in cafu oftendi poffit mentem, licet repraefentationibus non determinatam, poffe agere, eo ipfo probabitur competere nobis facultatem nos determinandi, a repraefentationibus haud dependentem.
Eft hoe argumentum a varlis diverfis modis propofitum. Clarkius eadem fere ratione contra Leibnitium probat tune cum duo agendi modi occurrunt aeque boni, a caufarum liberariun determinatione dependere quomodo agant, hoeque ipfi Dei libertati adplicat, in qua fola pofitam efle rationem ajit, cur variae materiae fimilis partes, in diverfis fpatii, haud minus fimilis partibus fuerint collocatae. At qui libertatem ncceflitati dcterminationis lubjiciunt cum inficiari non poffint hpminera agere cum babet agendi rationes, negant audacter cvenire unquam pofte ut pcrfecTurn fit in anima repraefentationum acquilibrium, cum licet nullae fint in ea clarae, adfint tarnen femper aliae obfeurae perceptiones, inclinationes, ad. hoe potius quam illud eligendum determinantes. Ita hunc nodum fecavit non folvit Magnus Leibnitius, quem fcquimtur multi alii, quorum commentum jam cxaminandum eft.
Et primo quidem ipfa fummi viri verba alia ocenfioue dicta cju$ affertioni opponimus. Ita ille in refponfione Papino data oper. Tom. III. Num.. 32. pag. 255. Mirarer fi Domino Papino nihil fubnatum effet fcrupuli, quod viderct vim mea; demonftrationis inevitabilem effe, nifi aliquid fine omni ratione poffïbile negetur, id efl nifi naturae rerum denegetur facultas elfieiendi aliquid vel immediate et direcle, vel mediate et per ambages. Profeclo fententia quae eo redufta eft ut ftare non poffit li hoe reperiatur poilibile, valde laborat, atque in periculo verfatur. Ut taceam non videri geueralcm naturae legem a tali conditionc debere fufpendi, et fufpeflum **** 3 es--



xxx DISSERTATIO DE M O R A L I
effe effügium quod nulla poftulata admittit nifi acïu procurata. Reéte hxc quidem dicta praefenti rei aprime conveniunt.
(b.) Exceptio haec cvanida prorfus erit nifi pro certo habeatur non tantum duas res perfecte fimiles non exiftere, adeoque nee fpatium, tempusque abfolutum dari, nee ulla materiae elémenta fibi prorfus fimilia esfe, fed hoe ipfum ne poffe quidem exiftere duas res perfecte fimiles, neque duos agendi modos aeque bonos, ut reéte Liberatus Faflbnius obfervavii. At hoe ipfum nee Leibnitius Wolffiusque tueri aufi funt, nee a quopiam demonftratum eft, quam enim in Actis Lipfienfibus ad annum 1760. pag. 600 et feq. Gottfchedius probationem dedit, ut Faffbnio refponderet, eft arbitrariis definitionibus, hoe ipfum de quo quaeritur involventibus fuperftructa.
(c.) Sit autem, ne poffe quidem exiftere duas res fimiles, aut duo agendi media aeque bona,cum tarnen nos non omnia rerum discrimina cognita habemus, erunt quacdam, vel efle poterunt noftri refpeétu perfecte fimilia, adeoque nee repugnabit dari omnium noftrarnm repraefentationum , et propenfionum aequilibrium, cum nihil impediat quomimus ipfae quo recurritur obfeurae perceptiones hinc et illinc evadant aeque fortes. Ubi enim efle poteft virium praepondium, cur non effe poffet earundem aequilibrium ? et quis demonflrabit fieri nunquam poffe ut vires contrarie agentes fibi mutuo fint sequales ?
(d.) Obfeurae illae inclinationes videnturhuc obtorto collo trahi, cum agamus de libertate, quae fane nulla eft nifi cum intelligentia et confeientia fit conjunéta. Si inclinationes qiiaruiïi confeii nobis non fumus nos determinent, mechanica agemus ratione, non libera.
(e.) Obfcurarum perceptionum in anima praefentiam nolim quidem ncgare, at quaerere tarnen lubct, cur tune femper agant cum hypothefis Adverfariorum poftulat, non agant cum eadem ut quiescant jubet ? Volo probare me repraefentationibus non determinari cum libere ago, facio itaque hoe illudque eo modo qui ad hoe probandum 'aptiflimus videtur, neque tune perceptionibus illis obfeuris impedior quominus motivo clare cognito determiner. At mox ubi motiva clare percepta hinc et illinc funt aequalia, mea tarnen intereffet hoe aut illud eligere, prefto funt obfeurae hae repraefentationes, magno fane commodo , cum fine iis non magis poffem agere, quam bilanx ex utraque parte equaliter onerata moveri. Cartefiani haud obfequentiorem fuis juffis habuerunt fuam materiam primielementi, quam obfeuras perceptiones Adverfarii.
Sed • nee deelt nobis alius etiam modus direétus idipfum de quo quaeritur
pro-



HOMINIS LIBERTATE. xxxi
probandi. Conftat nimirum varios efle in homine appetitus. Heterogeneos nos eos efle fumpfimus, id efl animam in bivio duorum oppofitorum eonflitutam, non vi praevalentis cupiditatis, velut navim impetu euripi, abripi, fed fe ipfam libere ad uni eorum fatisfaciendum, akeri refiftendum determinare. At dicas fi velis omnes animi appetitus inter fe efle homogeneos , in idem aequilibrium quod tantopere vitas incidis. Quid enim evidentius quam homogeneorum jequafium crescente uno, altero decrescente, ea tandem fieri aequalia, quid certius quam id quod altero minus fuit, non potuiffe eodem majus reddi, nifi et aequale fucrit. Fingas jam homini tam vanae gloriae, quam opum cupido, offerri cupitam occafionem ambitioni fuae litandi, haud tarnen gratis. Fieri fane poteft impenfas faciendas tam gravcs efle, ut fine omni deliberatione decernat tanti fe honorem non empturum, at nee repugnat tam leves faciendas efle, ut facile appetitus honoris ejus mentem determinet. Inter haec fane illinc avaritiae, hinc ambitionis praevalentis extrema, medius aliquis flatus effe debet, in quo honoris lucrum ratione eligentis habita, par fit jachirae pecuniae. Quid itaque fuiffet fafturus , fi quo paéto honor cupitus medio iÜÖ pretio venalis fuiffet? eum faue vel emiflet vel non emiffet, utroque autem in cafu determinationis ratio in fola ejus libertate, non in repraefentationibus foret. Negasne fimiles cafus in curfu rerum humanarum evenire poffe, et deberc? Voluptatem quam cupis nimio tarnen emere non vis, at parvo emeres lubentiflime. Nonne vides inter pretium nimis magnum , et parvum, debere effe aliquod medium, quod tuo judicio par videatur emendae voluptati. Imo medium illud pretium non in Mathematico puncto confiftit, fed in phyfico, quod extenfionem habet, augcri parumper imminuique poteft quin turbetur appetituum aequilibrium, non nifi mentis libertate tollendum, cum vis humana discernendi haud fit illimitata, fed plurima noftram obfervationem effugiant. Fruflra aliquis diccret interca dum homo quid faéto opus fit deliberat, repraefentationcs ejus mutari, et ita turban mentis aquilibrium, in tanta enim negotiorum humanorum varietate fieri non poteft quin occurrant circumftantiae ad aequilibrium requifitac, nifi miraculo praecaveri dicas ne cuiquam offeratur occafio etipitum bonum medio illo pretio, quod ratione ejus inclinationum habita,. tantum acres ipfa valct, obtinendi.
Oftendimus obfervationibus et experimentis immediate in ipfa mente captis competere homini facultatem fe determinandi, a repraefentationibus haud dependentem. Quia vero non fine atfq.ua difficultate fe directe in-
tu-



xxxn DISSERTATIO DE MORALI
tuctur anima, faciliusquc fuas faepe facuïtates ex aliis operationibus colligit, dabimus jam operam ut mentem fibi ipfi indirccbe, reflexorum veluti radiornm ope fiftamus contemplaudam, probemusque evidenter operationes ejus fere omnes cum vivido libertatis, ab omni necefiitate immunis, fenfu conjunclas efle. Cujus quidem demonflrandi tott ferme occurrunt argumcnta, quott funt in bomine affectus, quot judiciorum de alienarum ncTionum merito ferendorum fontes, quot humana inflituta, quod aliquott jam fpeciminibus probatum dabimus.
Poenitentiae affectus vel oritur ex fenfu talis libertatis, vel certe cum eo conjuncTus efl. Non enim confiftit in folo mali phyfici fenfu, fed in moleflia inde nata quod noflra in illud nos incidifle culpa confcii nobis fimus. Neminem poenitet eorum quae evitare non poterat, at vitae intemperanter aetae muitos, merito fi libere diflblutam vitam egerunt,immerito fi rationalis eorum appetitus fenfitivo refiflere non potuit. Qui autem potuiliet fi anima repraefentationibus fortioribus determinetur ad agendum ? Ubi effeétus neceflitati (morali licet) fubjeeti funt, ibi ex eo quod aliquid non fit faéhim recbe colligitur id fieri neutiquam potuifle. Vel enim omnes adfucre caufae ad effectum aliquem producendum requifitae, aut minus, fi ita effedtus non magis potuit abefle quam aer preffione ex una parte imminuta non moveri, fi non, haud magis oriri ille potuit quam gravia corpora fua fponte furfum ferri.
Confcientiae ingentem efle vim feu ad puuieudos fcelcratos , feu ad eos qui culpa vacant folandos, erigendos, fanioris hominum paftis cónfenfu comprobatur. Stupenda ejus eiTecla explicatione fane indjgent, quae fponte fe offert illi qui libertatem neceflitati baud fubjicit. Ita enim confeientia hominem traétat prouti ab eo traétata efl, quifi fibi confeius fit fe eam fpreviffe, froenum hoe a Deo fibi injectum contumaciter excuffiffe, non potelt faeva ejus verbera eflugere. IIoc enim in memoriam illi revocat, hoe non patitur oblivione delcri confeientia, penes eum fuifle manus nefario fcëlere abflinere, non defuilfe fibi motiva aciionis malae omittendae , quibus quod non fuerit a crimine revocatus non ea efl caufa quod illa nimis debilia fuiflent, fed ea quod obduratum ad fcclus animum ipfe a falubribus confilüs, a confcientiae, religionis monitis, data opera avocaverit, quae fine non neceffitatis fed libertatis funt indicia,fi problemaGeometricum ob levem circumflantiam non animadverfam folvere non potueris num ideo confcientiae poenas lubibis? Non opinor, fi tibi confeius fis omnem te operam impendiffe, fcis enim haud penes te fletifle ut illa circumflantia fuccurrtret, at deliftum te admififle doles, ipfa enim teflimonium perhibet
con-



HOMINIS LIBERTATE. xxxni
confeientia in tuo fuilfe arbitrio actionem turpem tam omittere, quam committere.
Facile autem intelligitur effeótus bonae confcientiae haud minus ac malae cum eodem libertatis fenfu conjunctos effe.
Judicia etiam quae de aliorum ferimus aétionibus cum talis libertatis fenfu conjuncta funt. Aliter bonis phyficis aliter moralibus afficimur, ea fane ex caufa quod illa operatione caufarum necelTariarum, has liberarum gencrofitate nobis obvenilfe fcimus. Laudes noftrae, amor gratitudinis, huic femper attemperantur libertatis fenfui.
At non fine veri fpecie objiciunt nonnulli eo caraéterem animi hominis alicujus laude videri digniorem, quo magis accedit ad moralem bene agendi neceffitatem, nee magis Catonem a Vellejo laudari potuiffe quam dicendo eum ideo recte feciffe quia aliter facere non poterat, eos vero qui fibi in bene rgendo minus conftant parum laudis ex nonnullis forte generofis aétionibus referre. Quae licet ita fe habeant nihil tarnen probationi noftrae obftant. Non enim de eo quaeritur an non talis animi caracter Catonianus optabilior fit indole hominis dubitanter et baefitanter bona faeientis? fed de hoe potius. Utrum non idem generofitatis fpecimen editum a homine rudi, cui nee educatio, nee aliae faverunt circumftantiae, majori laude dignum videatur, quam fi profeétum fuerit ab alio felicius nato, educato, docto, exemplis incitato ? Utrum non caeteris paribus eo majorem nobilis alicujus actionis auctori laudem tribuamus, quo minus eum per res quascunque a folo libertatis exercitio diverfas, determinatum fuiffe ad ita nee aliter agendum intelligimus? quod fane negari nequit. Illud autem fponte patet aétionem, ut laude digna habeatur, debere proficisci non ex levitate animi, vana oftentatione, aliisque caufis cum recto libertatis ufu nil commune habentibus, fed ex fïrmo et deliberato animi bene agere volentis judicio, cui fioriginem fuam debeat indicio erit auétorem bonae acbionis virtuti ftudere, ab eoque fimilia imo et nobiliora facinora expeétanda efte, cum habitus boni aeque ac mali ufu et confuetudine acquirantur, ac roborentur, ut non mirumfit conftans et perpetuum boni agendi ftudium eo majori laude dignum videri, quo difficiliori fincerarum virtutum exercitio animo infigitur.
Idem libertatis fenfus erumpit ex judiciis quae de malis aliorum ferimus aétionibus. Horrorem in nobis fceleratorum vel confpectus faepe excitat, immanium facinorum auétores odio, execratione dignos putamus, cum in biftoriis actiones crudeles, perfidas, barbaras tyrannorum legimus, üntimus in nobis motus dvtetationis, cupidatis pumendi exoriri, quae ***** phoe-



xxxiv DISSERTATIO DE MORALI
phcenomena moralia libertate negata nullum, admiffa facilem explicatum habent. Cur enim eorum nos miferet quorum virtus fibi aliisque calamitofa fuit, cum voluptate autem intelligimus noxia maleferiatorum crimina ipfis etiam fuifle exitio? nonne ideo quod fciamus illos non fuifle fommae et circumftantiarum dominos, hos fuifle fuarum acbionum. At fi homo fit fubjectus neceflitati in agendo, a cerebri corporisque conftitutione, ab educatione, aliisque circumftantiis ab ejus arbitrio haud dependentibus determinabuntur ejus aétiones , eruntque fcelerati mifericordia quam odio digniores. Fato discrimen inter virtutis hoftes amicosque debebitur non eleclioni, vel libertati. Nero aliquis in iisdem circumflantiis collocatus egiflet ut Titus, hicque illo nihilo melior fuiffet, cum pofitis rationibus determinantibus non poffit non poni determinatum.
Inefle omnibus libertatis a neceflitate immunis fenfum facile ex bumanis etiam probatur inflitutis. Societates custodiri legibus , leges muniri proemiis et poenis notum eft, quis autem ignorat legibus fubjici actiones liberas, non neceffarias, iisdem folis proemia attribui, et poenas irrogari? Non prohibemur legibus nosmet amare, non punimur ob ignorantiam invincibilem, nonob ea quae haud penes nos erat evitare, nee ulla poffumus expectare proemia ob aflenfum geometricae demonflrationi datum.
At neceflitatem humanarum actionum nee legum , nee proemiorum, poenarumque utilitatem tollere cenfent Hobbefms, Baylius, Collinius, aliique ejusdem defenfores, imo haud aliter ea finem fuum obtentura dicunt, quam fi voluntas hominis repraefentationibus boni malique certo detenninetur, cum fecus poffet homo libertate, ab iilis, haud dependente , nullam eorum habere rationem. Vidcndum itaque quanti hoe eorum commentum fit aeftimnndum.
Recte profecto dictum eft veritatem effe indicem fui et obliqui, eo enim "ipfo quo nonnulli probare annituntur proemia et poenas vel in hypothefi animae neceflario agentis locum habere, oflendemus eam necefl'ario haud agere. Ceite enim fi hominem motiva indispenfabili neceflitate determinarent,poenae et proemia effectus quorum caufa a fuperioribus adhibentur 'certo producerent, quod non fieri experientia docet. Rationem hujus non effe in levitate poenarum evidens eft,cum nee gravitati earum effectus attemperati effe inveniantur, nee ullae tam atroces conltitui poffïnt quae fufficiant omnibus fceleratis in officio continendis, quod ne aeternorum quidem malorum comminarione obtinetur. Efl fane hujus rei ratio iis qui hominem liberum efle fciunt fatis obvia. Spes enim proemiorum et metus poenarum haud aliter in mentem agunt-quam attentione illis appli-
ca-



HOMINIS LIBERTATE xxxv
cad, quam fi mens data opera aliorium deflectat, param valebunt ad commovendam voluntatem. Dant quidem operam Principes ut poenarum gravitate cives ad perpendenda fuorum criminum effeéta impellant, neque tarnen femper fcopum fimm affequimtur, cum direétio mentis facultatum ab ipfo homine dependcat. Vides non ita certo producere fuum effectum morales caufas ac naturales, feu in morali mundo oblèrvari libertatem, in phyfico neceffitatem. Ad motum globo direftioni gravitatis contrarium imprimendum opus tantum eft ut motus projeétionis fuperet nifum gravitatis , at nullae poenae divinae humanaeque tantae funt quae malorum libidini reprimendae femper fufficiant. At propenfio ad peccandum certam quantitatem habet, cur ergo non majori metu poenarum quantumvis auctarum certo certius fuperari poteft? nifi quod homo habeat libertatem.
Facile etiam oftendi poteft fumi ab iis cum quibus disputamus hoe ma nifefto falfum: in poenis irrogandis id folum fpeétari ut animos ad obediendum legibus permoveant, non hoe etiam ut promerita fcelerati patiantur mala. At vero nee Judex, nee populus de eo dubitant, eum qui poene fubjicitur jufto affici fupplicio, imo nee ipfi reo facile in mentem venietur fe immerito pleéti dicat, fuisque facinoribus neceffitatem praetexat. Cur quaefo fupplicia capitalia quibus nonnulli ob folos intelleétus errores affeéti funt, habentur pro inhumanis, iniquisque? cum negari nequeat eorum confideratione muitos a propagandis falfis opinionibus deterreri. Nonne ideo quod perfuafum fit cuique judicia mentis ex repraefentationibus oriri modo naturali, neceffario, non libero? At poene fcelerum caufa irrogatae cenfentur efle justiffimae. Quae hujus discriminis ratio efl? Intelleétui occurrunt argumenta, voluntati motiva, potuiffet ille qui in errore verfatur fi in aliis circumftantiis fuiffet collocatus veritatem fequi, non minus fceleratus crimine abftinere, at ille in hoe jam rerum fuarum ftatu errori renuntiare non poteft, (agimus enim de involuntariis erroribus) hic femper fe in officio continere poteft. Vides omnes hoinines de eo confentire intelleétus aétiones neceffario (licet hypotbetica neceflitate) determinari, haud autem liberas hominis, ideoque pro folis erroribus inique, pro criminibus puniri homines jultiffime.
Sunt et aliae rationes fortiffimae illi de neceffitatis cum legibus, proemiis, poenisque concordia, commento, contrariae. Sane enim fi iis folus horum effet ufus qui cum neceflitate (morali licet) agendi confiftere poteft, eo graviori cateris paribus reus afficiendus effet fupplicio, quo majore neceffitate ad crimen perpetrandum compulfus fuit, cum fortioribus motivis agendi validiora etiam opponenda effent motiva omitteudi. Qui itaque ***** 2 fa-



xxxvi DISSERTATIO "DE MORALI
fame extrema, numerofiffimae familiac egeftatc, ad rem alienam furripiendam adducitur, feverius puniendus effet fure opibus afïïuente, qui metu mortis legem violat atrociora expecbare deberet fupplicia, quam qui id facit fola peccandi lubidine, et malitia. At talem puniendi rationem repugnare humanitati, acquitati, quis non fentit? cum coeteris paribus eo majorem qui deliquit excufationem inveniat, quo graviori neceffitate fuccubuit, quae ubi fumma prorfus eft, tantum non ceffare multis videtur civilium legum obligatio , imminuitur certe plurimum imputatio, manifefto indicio eo majorem fenfus communis judicio agcntis cenferi libertatem, quo a neceffitate remotior, eo minorem quo illi propior. Quod fi ita fe habere negent Adverfarii, vellcm fcire, utrum illi majorem tribuant libertatem in cujus mente motiva, quibus determinatus fuit, multo praevalentiora fuerunt motivis oppofitis, aut illi, in cujus animo exceffus motivorum detêrminantium exiguus fuit, hoe fifibi conftare velint haud eligent, fi enim eo major eft libertas quo minus praevalent fibi invicem motiva, tune ea erit integra, et plena, cum prorfus non praevalebunt, quo in cafu determinatio non motivis, fed libertati erit adfcribenda, illud autem abfurdiftime diceretur, cum ex eo fequeretur eo magis aliquem libere agere, quo majori neceffitate ad ita agendum compellitur, tune enim certe motiva determinantia multo praevalentiora funt oppofitis. Fingamus duos homines eandem acbionem injuftam, iisdem ex caufis committere, viatorcm lucri caufa jugulare, fed unum eorum longe majora fcelere abftinendi motiva habere puta (quem interficit efle ejus neceffarium, Patronum) quam alterum , illius forte crimen majori dignum poena ccnfebis. Cur autem? quia easdem uterque habuit rationes agendi, non autem omittendï, eo autem magis fuam aliquem libertatem exercuifle fentis, (adeoque et majori imputationi obnoxium effe) quo gravioribus fcelus omittendi motivis reftiftit (v. g. uti pamcidam aliquem) id eft quo minus ad ita agendum determinatus fuit, prouti majori etiam femper proemio dignum ccnfebis illum, cujus aclioni nobili multa motiva validillima, téntationes graviffimae fuerunt oppofitae, qui omnia commoda et jueunditates vitae, amorem necesfariorum, aliaque,poftpofuit foli erga Deum pietati, et obedientiae, qualcm animi difpofitionem fervator a fhis discipulis exigit. Libertatis itaque exercitium feu bonum, feu malum, non in eo confiftit quod agens fequatur repraefentationes praevalentes, fed quod iis reluftatur, quae oppofitio, quo difficilior duriorque videtur, co ptures homo libertate fola effectus produxiffe cenfetur, majorique feu proemio, feu poena dignus judicatur. Simt fane gradus in imputatione, adeoque et in libertate, cui illa innititur,
ma-



HOMINIS LIBERTATE. xxxvir
major femper imputatio, et libertas, quo minor fuit id quod facbum eft faciendi, majorque omittendi neceffitas. At fi neceffario agat anima, nee id quidem video quid gradus illi imputationis fibi velint? Haec enim fola eft lex neceffitatis; fi caufae ad tollendum sequilibrium requifitae adfuerint tollitur illud, fin minus non tollitur, movebitur libra eadem neceffitate feu urn lancium imponas sequalia pondera decem , quinque alteri, feu huic nihil, quinque illi.
Fatemur equidem Recbores Civitatum in poenis definiendis, non tam libertatis qua acbio committitur gradus, quam utilitatem publicam fpecbare, quo tarnen non obftante veriffimum maiiet omnium judicio fceleratos non utiliter folum , fed et jufte puniri, coeterisque paribus majorem minoremque agendi neceffitatem, et tentationcm, intercircumftantias aggravantes vel alleviantcs referri. Maximus fane malitiae humanae gradus eft fcelus amarc fceleris caufa, ita ut talis animi caracber ad vefaniam accedere videatur, nifi tarnen morbo corporis debeaturhaud ad imminuendam ut nonnulliputant, fed augendam poenamvalet, cum non nifi diuturna male agendi confuetudine indoles animi tam enormitcr depravetur.
Unam adhuc folam huic Adverfariorum commento opponimus obïërvastionem : Notum eft acbionem eo majori imputationi effe obnoxiam quo magis deliberata eft, quod facilem ex noftra fententia expficatum habet. Quo enim majus aliquis ad deliberandum temporis fpatium habuit, eo facilius facultate fua effectus acbionum perpendeudi, inclinationes has augendi, illas debilitandi uti potuit, quod haud ita illis eft proclive qui repentino aliquo animi impetu abripiuntur. At fi anima neceffario determinetur ad agendum, deliberandi tempus longius breviusque haud ejus libertatem augebit. Vi enim naturae fuae tamdiu nihil aget donec neutra propenfionum fuarum rcliquis omnibus pracvaleat, una autem illarum reliquas fuperante non jam amplius quid facbo opus fit deliberabit, fed fequetur directioncm inclinationis fortioris. Eidem neceffitatis legi cui fubeft primo, fubjecba erit fecundo, tertioque momento, et fequentibus quotcunque.
Nihil itaque certius effe poteft quam feu affectus hominis naturales, et judicia quae movalibus bonis aut malis originem fuam debent, feu ea quae naturae fane accepta referenda funt inftituta, cum intimo libertatis fenfu eonjuncïa effe. Quis autem fana mente preditus afferere audeat aut illa fruftra mortalibus effe indita ? cum natura nihil nifi fapienter, et certo fine faciat, aut haec folo errore hominum communi niti, cum natura veritaös femper fit magiftra. Tantane in bonae et malae confcientiae, et affecbum moralium phenomenis conftantia, in judiciis de alienarum actionuin merito»



xxxvni DISSERTATIO DE MORALI
to, in legibus, proemiis, poenisque confenfio poffet obfervari, fi haec omnia fola niterentur opinionc, et vana perfuafione chimaerae alicujus, puta libertatis? Vulgine prasjudiciis fine impudentia accenferipoteft, quod tam claris fe manifeftat indiciis, fine omni locorum , temporumque discrimine, nee difficilius ab imperitis quam ab acutifiimis philofophorum obfeivandis?
Nifi patientia leétorum abuti vereremur, nullo negotio poffemus oftendere eundem libertatis, a neceffitate determinationis immunis fenfum,omnibus ferme vitae humanae negotiis implicatum effe, ex fermonibus, loquendi phrafibus ufitatis, ordinariisque aétionibus erumpere, a vulgo et philofophis, poetis, oratoribus facris, ac profanis, celebrari, confulique. At non videtur opus pluribus, cum ipfi libertatis hoftes quod negant verbis confiteantur faétis, nee poflint difiimulare ineffe fibi quoque vividum hujus facultatis fenfum. Queruntur enim haud minus ac aliide infidelitate conjugum, perfküa amicorum, irritantur inobedientia fervorum, ordinariisque vitae humanae eventibus eo vel inviti adducuntur, ut veritati teftimonium perhibeant. Loquuntur quidem ut fola agendi inftrumenta, agunt tarnen ut homines libertate praediti, oftenduntque fe non minus ac fcepticos fequi feétam mentientium. Quis itaque dubitare poffet veritatem hanc: Nos effe entia vera libertati morali gaudentia, omnibus primaevae veritatis caraéteribus refulgere, intimo et communi humani generis fenfu, naturaeque ipfius fuffragio confirmari?
Nihil autem verendum eft ne dum veritatem maximi momenti fenfus intimi teftimonio probamus, certitudinis fundamenta labefaétemus. Veritates enim primitivae, et originariae fentiuntur, non ex aliis notioribus deducuntur, naturaeque fimplicitati profeélo repugnaret hominem demonftrationibus longius petitis edocendum effe fe libere agere. Et fuerint licet nonnulliquifigmentorum fui ingenii portentis intimum veritatis eorundem fenfum praetexere voluerunt, nihil tarnen hoe noftris probationibus obftat. Facile enim opinionirm commenta a naturae judiciis diftinguuntur. Haec dies confirmat, illa delet. Haec confenfu faniorum omnium ftabiliuntur; illa pauciffimorum, eorumque feredelirantium. Haec qui negant verbis, confitentur faétis, ea refellunt ii ipfi, qui effingunt. Haec cum omnibus aliis phenomenis pulcerrime confentiunt, non autem illa. Haec lumini omnia colluftranti, illa fatuis ignibus funt fimillima. Qui negare audet quae fenfus intimus, communisque docet, eum nos majori fane jure inficiabimur efle hominem.
Li-



HOMINIS LIBERTATE. xxxix
Licet tot tamque evidentia fenfus intimi teftimonia fufficiant libertati verae extra omnem dubitationem ponendae, quia tarnen omnes inter fe veritates pulcre confentiunt, non inutile erit oftendere ea quae de hac mentis facultate a nobis prolata funt cum multis aliis veritatibus firmiter connexa elfe, nullique repugnare.
Libertatem nos neceflitati cuicunque oppofuimus, quod ipfum fane videtur ex ipfa notionum necefarli et contingenth comparatione pofl'e immcdiate deduci. Haec enim funt duo diverfa genera, imo fibi c diametro oppofita: lint jam duae vel quotcunque necejfarii fpecies, at certe contingens inter eas referri nequit, cum abfurdiffimum fit genus quodcunque pro fpecie generis fibi oppofiti haberi. Dari itaque debebit contingens aliquod necclfario in genere, adeoque et cuilibet ejus fpcciei oppofitum, illud autem quid aliud eft praeter id quod libere committitur? cum operationes materiae fint fubjecbae neceflitati determinationis, licet hypotheticae, atque adeo ab arbitrio Dei dependenti.
Dices diverfo refpeftu effe aliquid neceffarium et contingens, neceffarium fi cum caufis fuis confiderctur, contingens fi fine illis. At contingentia ita confiderata erit in abftracTo folo conceptu, non autem in natura, cum effectus fine caufis fuis exiftere nequeant, defmitiones autem neceffarii et contingentis referuntnr ad ipfum exiftendi modum, non ad lolum mentis conceptum. Vel itaque dicendum erit produci effecbus aliquos vere contingentes, tales qui citra omnem neceflitatem oriuntur, aut admittendum definitionem contingentis efle chimaericam, talem quae nulli eventui in natura rerum aplicari poffit. Quis autem non fentit non minus claram fe habere notionem contingentis quam neceflarii?
Perpendamus quomodo fe habeant ea quae neceflitati (hypotheticae licet) funt fubjecba. Ordo fyftematis planetarii vario poterat modo definiri, at ea jam determinatione pofita quam corpora mundi ipfo producbionis fuae initio acceperunt, phoenomena eorum oriuntur modo neceffario, ita ut in hac rerum ferie haud aliter poffmt evenire. At quis dicere cum ratione pofiit eodem modo per feriem rerum, primumque mundi ftatum determinari liberas hominum actiones? Eademne neceflitate determinationis Adamus peccavit, qua fol eodem momento in certo aliquo horizontis fpatio apparuit? quod fane admittendum foret fi liberae actiones neceflitati (morali licet) fubeil'ent. Ubicunque enim effecbus fibi inviccm implicantur, et a fe mutuo necefl'ario producuntur, ibi primo folo ftatu determinato determinantur omnes reliqui, ita ut nullus eventus eonfequens abefl'e valeat pofitis iisdem antecedentibus. Scio equidem non deeffe qui acbiones



xl DISSERTATIO DE MORALI
libcras perferiem rerum determinatas effe afferere non verentur, (aeque ut alios effectus naturales) at viderint illi ne praeter intentionem inevitabili fato res humanas fubjiciant. Quid enim evidentius eft quam ibi a fola caufarum determinatione prima dependere omnia, ubi effectus unus ex altero inevitabili neceflitate confequitur? et qualis quaefo homini potelt attribui libertas, fi ejus electio, actionesquc omnes determinatae fuerint per ipfam rerum productionem primam ? Cur fatum Aftrologicum libertati inimicum efle confentiunt omnes? Ideo fane quod fi a fiderum acbione impelleremur ad agendum, non effet penes nos actiones noftras moderari, fed prima nascendi hora univerfum vitae humanae curriculum temperaret. At talis fati affertor dicere poffet hominem libere agere, quia agit cum intelligentia, et lubentia, quia habet ideas morales, quibus convenienter fe determinare poffet, abflracte rem concipiendo, id eft nifi influxus fiderum in ejus animo praevaleret, quia habet etiam in ipfo agendi momento facultatem phyficam contrarii faciendi. Vides ad fatalem neceffitatem evitandam id praecife requiri, ne voluntatis decreta determinentur per operationes caufarum haud a noftro arbitrio dependentium , adeoque ut producantur vere contingenter, absque omni neceffitate.
At caufae ne notionem quidem formari poffe putat Humius, nifi in ejus definitionem ingrediatur conceptus neceffarise cum effectu connexionis , Operum Philof. Tom. I. Tentamine VIII. de libertate et neceflitate; qui vero mifere abutitur terminis, communiqué fenfui contradicit. Quid enim efl: notius quam caufas diftingui in neceffarias et liberas, eamque diflinctionem a veteribus non minus ae recentioribus efle admiflam ? Cur enim Epicurus motum declinationis fuis attomis gratis affinxit, nifi ut libertatem explicaret? Cur acutius Carneades, Cicerone tefte, in ipfa hominis anima motuum voluntariorum rationem inveniri docuit? Cur Chryfippus, eodem referentc in libro de fato Cap. XVII et feq. aliique Stoici multum de eo labörarunt ut neceffitatem a homiuum operationibus (fatum retinendo) removerent? nifi quod cognitum babucrint communi omnium confenfu flabilitum effe duo efle genera caufarum , neceffario et libere agentium. Élt itaque haec diftinctio antiqua, ab omnibus recepta, quaeritur an fit recta? At quid hominibus occafionem dediflet ad eam comminiscendam praeter intimum libertatis fenfum? Cur enim talem agendi contingentiam non adfcribimus corporibus inertibus , qualem nobis? Unde originem repeteret conltans illa hominum ad libertatem fibi arrogandam propenfio, nifi ea gauderent? Nonne potius eaedem caufae,quae nos neceffario exhypothefi Adverfariorum impellcrent, fenfum etiam neceffitatis nobis ingenerarent,
imo



HOMINIS LIBERTATE.
XLl
ïmo nonne facile mens ipfa fe neceflitati fubeife animadverteret ? Quas enim Humius horum explicationes profert nihil ad rem faciunt, cum nulla poffit dici verofimilitudine nos connexionem inter effectus naturales necesfariam animadvertcre, non inter motiva agendi et actiones, fideterminemur neceffario. Illud autem facile concedimus hominem non ante dici poffe effectus alicujus contingentis caufam liberam, quam eum produxerit.
Vano proinde molimine conatur idem auctor in eodem tentamine oftendere omnes omnino homines in eo coufentire non minori neceffitate determinari voluntatem per motiva, quam effectus naturales per fuas caufas. Quod enim homines nunc aeque ac olim fint ambitioni, avaritiae, voluptati obnoxii, quod de humana indole et aétionibus obfcrvationes utiliter capiantur, Politicaeque et Hiftoriae fit magnus ufus, et fimilia, nihil aliud probant quam quod homines appetant bona, averfentur mala, nee aliquid fine volendi rationibus velint, quod faepe affectibus, vi malae confuetudinis, habituumque perverforum fe abripi patiantur, et'rarius ita utantur libertate, uti poffent, deberentque, quae fane cum hac facultate confiftcre poffe facile intelligitur.
Hoe etiam noftrae de libertate fententiae fuffragatur, quod effectus naturales pulcerrime ordinati, legibusque fapicntilfimis attemperati elfe videantur, id autem non poffit de omnibus aétionibus moralibus dici, cujus discriminis nulla alia ratio efl quam quod caufae naturales fuis femper obtemperent legibus, haud autem morales, feu quod illae agant neceffario, hae libere. Leges enim quas homini natura pofuit, funt non minus ac illae quibus univerfitas rerum regitur fapientiflimae , nee proinde tanta quae in mundo morali obfervatur confufio (non nifi divina gubernatione tollenda) aliunde potell explicari, quam quod liberae actiones natura fua a neceffitate determinationis fint immunes, cui fi fubjeétae effent, haud minor certe in phoenomenis moralibus ac in illis phyficis fe proderet ordo, et cum generalibus legibus confenfio.
Duo reéte de fummo Numine, ejusque operationibus philofophari volentibus fcopuli, fibi e diametro oppofiti funt evitandi, ne malum morale a Deo optimo, aeque ac maximo, vel nimium dependere afferant, vel non fatis dependere. Non minus fane nobis Ejus fanétitati, et bonitati, quam fummo in res eventusque omnes imperio confulendum eft, quod haud aliter obtineri poteft quam vera libertate homini vindicata. Non funt admittenda duo rerum principia aeterna, et a fe mutuo haud dependentia , quo quid abfurdius effe poffet? fed cavendum etiam ne dum charybdin
vitamus in fcyllam incidamus ftatuendo, Deum optimum et fanctiflimum
****** }ta



xlii DISSERTATIO DE MORALI
ita creaffe hominem, in iis circumftantiis collocalTe, ut non potuerit non peccare. Medium fane hic ficubi accuratiffime tenendum eft, etagnoscendum hominem a Deo productum effe, ab eoque femper dependere, eidem tarnen verum in actiones fuas dominium competere.
OpinioD.es utilitate etiam commendari nemo dubitat. Quid avitem utilius effe poteft quam ut homines perfuafum habeant fe libertate gaudere, domique fuae imperare? quid noxius quam affertio fati, in focordiam ho» mines conjiciens , efiiciensque ut putent omnia jam neceffaria confecutione definita efle, nihil fibi faciendum reftare? Quam proni ad hoe fcelerati ut fe ad crimina fua majore aliqua vi ferri, reclamante licet confeientia fibi perfuadeant, fuisque et aliorum vitiis hoe modo blandiantur: Fruftrcs Medea repugnas, nescio quis Deus obftat. Etiamfi nulla nobis libertas competeret, ejus tarnen perfuafio falutares, Fatalismi opinio malos effectus produceret. Non eft autem putandum illos poffe obtineri, his autem praecaveri fi hominem, liberum effe generali quopiam fenfu tueamur,. dicamusque nihilominus eum ad hoe vel illud agendum a caufis Voluntatem determinantibus compelli. Ut ut enim non negemus bono animo nonnullos hanc tueri opinionem, at certe religionis holtes eorum erroribus et argumentis ad propugnandam fuamimpietatem abutuntur. Id enim hi volunt ut fe ipfos gratae peccandi neceflitati fubjiciant, quo neceflitati poenarum luendarum eximant, utque malorum moralium originem Deo fanctiflimo (contremisco referens) adferibant, mediate an immediate parum ad rem facit, cum caufa caufae neceffario agentis fit etiam caufa caufati. Intereft itaque verae religionis eas de libertatis natura opiniones confutari quae ad Fatalismurn per ambages licet ducunt, quas Ithacus velit, et magno mercentur Atriclae.
Rationis fufficientis principium verae de libertatis determinatione fententiae oppofuit jam olim magnus Leibnitius, quem fequuti funt ptoës alii, non pofle intelligi dicentes cur homo hoe prae illo eligat, nifi major?.ejus eligendi motiva habeat. Talem itaque clectionem quae foli libertatis determinationi effet accepta referenda fore merum purumque cafum, declinationi atomorum ab Epicuro effictae, meritoque a Tullio irrifae fimilem , voluntatcmque cui placet aliquid quia placet chimarieam effe magno verborum exponunt apparatu. At evanidas efle has rationes, nee fufficeread probandam agendi neceffitatem facile oftendi poteft. Nos enim libertatem neceflitati determinationis non fubelle fenfu interno probavimus, cujusteftimonium infringcre nihil poteft. Nee fane de co inter nos et Adverfa-
rios quaeritur: Utrum homo agat fine ullis agendi rationibus et voluntas
^ ejus



HOMINIS LIBERTATE.
XLIII
ejus fit facultas vaga, quae temere et fine delectu operetur? fed de hoe potius: Utrum animae compet&t facultas attentionem ad has res dirigendi, ab illis avocandi, verfus haec potius quam illa fe determinandi, decreta fuspendendi, immutandi, firmandi? quod num ita fe habeat ex obfervationibus discendum eft, non temere negandum. Sane eadem experientia quae principium rationis fufficientis confirmat, probat etiam non ita homi-" nem agere ut corpora inertia, quae nee motum fibi indere, nee ejus quem habent direcbionem et celeritatem immutare poffunt. Non itaque erit electio animae purus cafus, quae fane ipfi animae debetur, cujus ea eft natura ut habeat internum agendi principium, neceffitati non fubjectum. Nee ullo jure poteft dici decrera ejus libera ex nihilo prodire. Licet enim verum fit exercitio libertatis produci acbionem quae antea haud exiftebat, at inter novae fubftantiae producbionem, ejusdemque modificationem novam, ut ut vi intrinfeci agendi principii perfecbam profecto diftinguendum eft. Peftimeque fane exercitium libertatis confertur cum declinatione atomorum quam commentus eft Epicurus, non ideo certe irrifus quod humanarum acbionum libertatem et contingentiam agnoverit, fed potius quod eaudem ex motus atomorum mutatione, cujus nullam rationem proferre potuit explicare abfurdiftime fane voluerit. Majori autem longe jure nos dicimus Scholafticorum philofophandi rationem in hac parte noftros Adverfarios imitarL Illi enim dum aliquem effectum explicare non poterant, materiae proprietates rerum fenfu praeditarum, horrorem vacui, fympathiam, et fimilia affingebant, hi autem dum corporum inertium motus, direcbionem, celeritatemque ab aliis femper caufis determinari vident, eodem modo animae acbiones impreftionibus objecborum, etuatis ex iis propenfionibus produci, reclamante fenfu interno, ingeminant.
Multiplex agendi principium fimplicitati animae repugnare, tale autem a nobis admitti dum eandem nunc neceffario, mox contingenter agere ftatuimus, nonnulli objiciunt. At quis nescit variarum animae facultatum diftincbionem referri ad noftrum concipiendi modum, unam eandemque effe mentem quae intelligit, quae felicitatem naturaliter appttit, quae inter oppofitabona quandoque fiucbuat, hoe illoque fe modo determinat. > Exemplo Angelorum, animarumque humanarum coelefti beatitate fruentium multi probant fpontaneitatem, quae cum morali neceffitate confistere poteft ad veram libertatem fufficere. At vero a propofito aberraut. Non enim de eo quaeritur. Utrum morali bene agendi neceflitati cum felicitate optime conveniat? fed de hoe potius: Quali in hoe rerum noflrarum ftatu, qui militandi et laborandi ftatus eft gaudeamuslibertate! Sane ****** 2 com-



lxiv DISSERTATiO DE MORALI
communcm humani generis Parentem ad bonum haud fuiffe-neceffario determinatum eventus docuit, at nee patitur fancbitas Dei ut dicamus eum ' ad malum eligendum vi repraefentationum, a fuo arbitrio non dependentb urn, fuifle compulfum. Utrum vero perfecbionibus divinis non fuifl'et convenientius talem creare hominem qui morali neceffitate bonum malo conftanter praetuliflet, de eo agendnm haud putamus, cum Deus infinita intelligentia praeditus melius miferis homuncionibus cognitum babuerit quid fuis perfecbionibus conveniens, quid repugnans fuerit. Si tarnen in re captum humanae mentis fuperante conjecburis indulgere liceret, dici forte poffet mentes finitas non nifi per talem libertatis fuae ftatum poffe pervenire ad feliciorem non nifi bene agendi neceffitatem , fummamque qua hominibus frui datur voluptatem ex confeientia obedientiae libere Deo optimo maximo praeftitae poffe pereipi. Taceo haud proclive demonftratu efle mentes bcatas, licet peccatis haud obnoxias, neccsfario ad omnes acbiones fuas determinari, cum lieri forte poffit ut occurrant illis diverfi agendi modi vel aeque boni, vel certe tales ut fi quod inter eos discrimen eft,cognitionem eorum, quae finita femper erit, effugiat.
Fruftra etiam ex operationibus divinis, infinitis ejus perfecbionibus femper convenientilfimis conantur probare nonnulli moralem neceffitatem cum libertate confiftere poffe. Ut ut enim nemo fanus dubitare poflit Deum naturae fuae neceflitate, adeoque citra omnem contingentiam fapientem , fancbum, bonum efle, eumque modo fuis perfeébionibus contrario agere minquam poffe, nee tarnen ex eo confequitur hominem tali quam inefl'e illi probavimus libertate haud gaudere, cui fane discenda et virtus, et continuato bene agendi exercitio ad fimilitudinem divinarum perfecbionum adfpirandum. Praeterea illud etiam videtur audacius afleri quam verius^ Deum ad omnia quae fecit co prorfus modo, ordine., numero facienda, ita perfectionibus fuis fuifle determinatum, ut fi vel minimum eorum quae creavit non creaflet, aut alio quopiam modo ordinaflet fuae ipfe fapientiae renuntiaffet, adeoque (quod falva ejus gloria dictum eflo) nee Deus forct. Ego fane quoties quid firn, quidque fuerim cogito, cogor cum divino vate exclamare. Quid eft homo quod memores ipfius, et fiflus hominis quod vifitas ipfum! Scio equidem Deum modo fuis perfectionibus convenientisfimo femper agere, at vix etiam dubito non variis modis aeque bonispoffe Eum auguftos fuos fines obtinere. Et licet unum femper Deo occurreret inter" omnia poflibilia optimum, vi fiipicntiae infinitae certo certius eligendum , (qualem electionem moraliter neccffariam fi quis liberam dicere velit cum eo de folo noiniue haud disputabimus) nee tarnen ex eo fequeretur
ta-



HOMINIS LIBERTATE,
xlv
talem homini libertatem qualem ei vindicavimus non competere, cum potius vel ob folos intclligentiae ejus limites adfcribenda effet.
Nee eft quod ex praefcientiae divinae ad humananas etiam actiones fe extendentis certitudine probent Adverfarii fubeflc mortales indispenfabili in agendo neceflitati. Libertas enim fenfus intimi teftimonio confirmatur cui nulla major evidentia opponi poteft. Hanc nobis facultatem ineffe non poffumus non fentire, quod vero cum praefcientia Dei difliculter confiliari pofte videatur nullo negotio intelligitur ejus caufam effe quod finita noftra mens infinitae Dei intelligentiae capiendae haud fit par, repugnat autem fanis philofopbandi regulis ea quae vera effe manifefte cognoscimus ob nonnullarum rerum fupra nos pofitarum ignorationem negare. Nee fane minores in omnipraefentia Dei concipienda occurrunt difficultates , quam tarnen ideo nemo qui fapit negat. Si idiotis incredibile videatur diftantiam planetarum a terra posfe mortalium induftria definiri, miramurne nobis obfeurum videri modum quo Deus omnia videt, refpecbü admirandorum ejus operum plus quam idiotis? quis autem non intelÜgit hanc difficultatcm inde oriri quod Dei operationibus' aeque ac noftris fucceftionem adferibamus, nee poffnnus hoe cvitare , non magis ac motus noftros non ftellis affingerc. At fucceffione a Deo ut par eft remota perspiciemus Eum liberas actiones quasvis veluti praefentes intueri. Illud ipfum autem quod haec difficultas maximi femper momenti vifa fuit, probat perfuafum omnibus femper fuifle bumanas actiones neceflitati determinationis fubjeftas haud effe, cui fi fubeffent haec objectio fponte evanesceret. Et quae caufa fuit cur nonnulii praefcientiam liberarum actionum Deo potius denegarint. quam hanc homini facultatem eriperent? nifi q\iod hanc fibi ineffe fenferunt, cum praefcientia autem conciliari non pofl'e, fucceffione aeternitati adferipta, putaverunt.
S Y M B O L U M.
Si omnia antecedetitibus caufis fiunt, omnia naturali colligatione conferta contextaque fiunt, quod fi ita efi omnia neceffitas efficit. Id fi verum efl, nihil efl in noflra poteflate. Efl autem aliquid in noftra poteftate.
Cicero de Fato. Cap XIV.






Bladz. ï
VOORAFSPRAAK.
T er beantwoordinge van ons voorfiel, nopens *s Menfchen zedelyke vryheyd, zyn ons een aantal van verhandelingen ter hand gekomen; waar van het meerder gedeelte met eene oordeelkundige naauwkeurigheyd uitgewerkt is. Men heeft, gelyk we, (daar zo vroegere als laat ere IVysgeeren in dit fiuk wyd uyt eikanderen loopen,) verwagtten,dit onderwerp uyt verfchillende gezigtspunten befchouwd, en op onderfcheyden wyzen behandeld. Ieder daarin beweerd gevoelen had voorflanders, die hunne manier van denken over dit fiuk zo wel wijlen voor te draagen, en het hunne, ter fiaavinge hunner omhelsde ftellinge, met zo veel fchranderheyds wisten by te brengen, dat het ons, over Vgeheet genoegen gave, hunne verhandelingen met opmerkzaamheyd te overweegen. Ze konden egter allen zekerlyk niet op dezelfde waarde gefchat worden; en 7 viel juyst niet moeylyk, in de eerfte plaats eene uitfchietende keuze te doen; dan bezwaarlyker was het vervolgens eene nader bepaal ende keuze te maaken; niet zo zeer met opzigt tot de verhandeling , die boven anderen den gouden Eerprys waardig geoordeeld mogt worden, als wel met betrekking tot een accesfit, en verdere accedeerende (lukken. — De verfcheydenheid der gevoelens in aanmerking neemende, hebben wy, overeenkom/lig met ons vroeger plan in foortgelyke omftandigheden, niet getwyfeld dezelve bovenal in 't oog te houden; ons tot de merkwaardigfie gevoelens , daarin
f voor-



ii VOORAFSPRAAK.
voorgefiaan, te bepaalen, en don na te gaan , welke ver' handeling, in iedere foort, zig boven de anderen ter drukperfe aanprees. — Deeze fchifting en nadere keuze bragt ons eyndelyk eenpaarig tot het genomen befluyt, naar 't welke de vier verhandelingen, in dit deel vervat, thans door de drukpers gemeen gemaakt zyn. Ieder deezer verhandelingen flrekt ter verdeedinge van een byzonder denkbeeld , raakende V menfchen zedelyke vryheyd, en elk derzelver is, in haare foort, der leezinge waardig, Oefengraage Liefhebbers vinden derhalve hierin de merkwaar digfle verfcheydenheid van gevoelens, wegens dit onderwerp , en verkrygen daar door aanleyding, om in een kort beftek na te gaan, wat er voornaamlyk van de eene en andere zyde, nopens dit gewigtig fiuk, te berde gebragt worilet; ten eynde te beproeven, of ze, na eene onpartydigs overweeging van 't eene en'.andere, een genoegzaamen grond vinden, om hunne eygen ge dagten des wegens, met de vereyschte of gewenschte overtuyging, bepaaldlyk te vestigen. — Intujfchen mogen wy, deeze voor affpr aak zullende befluyien, niet afzyn van alle de zodanigen, die zig op het nafpooren van V menfchen zedelyke vryheyd toeleggen, te vermaanen , nooyt uit het oog te verliezen, dat, hoe men ook over dit ondenverp moge denken, dit altoos vast moet fiaan, "dat onze daad en weezenlyk onze eygen „ daaden, en wy voor dezelven aanfpraaklyk zyn; zo dat „ wy-> ten laatfteh dage, regtmaatig naar dezelven geoor„ deeld kunnen worden''.. Een gevoelen dat deezen grondflag, waarmede de zaak der Deugd, en die van een toekomend Oordeel, moet fiaan of vallen, over hoop werpt, kan, hoe fchrander ook uytgedagt, en hoe vernuftig bepleyt,
ze-



VOORAFSPRAAK. m
zekér met het gezonde verftand en de leer der Openbaaringe niet befiaan. Laaten wy, gevolglyk, hier tegen op onze hoede zyn; en dan ons gedrag, onder Gods genadige medewerking, naar die onbetwistbaare kundigheden regelen; in de hoope van, ten laatflen dage, door Gods genade in Jezus Chriftus, waardig geacht te zullen worden, om te ontvlieden den toekomenden toom, en te Jlaan voor den Zoon des Menfchen!
AAN-



AANWYZING
DER.
VERHANDELINGEN
IN DIT DERDE DEEL,
over
'S MENSCHEN ZEDELYKE VRYHEID.
I. Verhandeling van den Hoogleeraar JOSEPHUS PAP
de F AG AR AS, onder de Zinfpreuk, si omnia an-
tecedentibus causis fiunt, omnia naturali colligatione conserta contextaque fiunt , quod si ita est omnia necessitas eff1cit. id si verum est, nihil est in nostra potestate. est autem aliquid in nostra potestate.
CICERO de Fato Cap. XIV. Bladz. 3
II. Verhandeling van den Eerwaarden Heer ARCHIBALD
MACLAINE, onder de Zinfpreuk, causas
cognoscite rerum , quid sumus et quidnam vic-
turi gignimur. PERSIUS. lO?
III. Verhandeling van een ongeuoemden Schryver, onder de
Zinfpreuk, i$ ypiïv ü-TróXy^ig, ópi/M, opsfyq, ÏKKhms, kxi
fv) KÓycp, bak huerépx epyx. EPICTET. Enchirid. 161
IV. Verhandeling van den Heer KORNELIS van den
BOSCH te Rotterdam, onder de Zinfpreuk, the proper study of mankind is man. 235
By deezen is nog gevoegd de oorfpronglyke Latynfche verhandeling van den Hoogleeraar J. PAP de FAGARAS.
VER-



VERHANDELING
TER BEANTWOORDINGE DER
V R A A G E :
WAARIN BESTAAT 'S MENSCHEN ZEDELTKE VRT HEID , EN HOE WORDT, VOLGENS DIE BEPAALING, TEN BONDIGSTE BETOOGD, DAT WT MENSCHEN FR T- WE R KE ND E WEEZENS ZTN?
door den
HOOGGELEERDEN HEERE
JOSEPHUS PAP DE FAGARAS,
PH. DR. ET EJUSDEM FACULT. AC MATH. PROF. IN IL LUSTRI REFORM A TORUM A TH E NE O M. VAS ARHELTENSI IN TRANSTLFANIA.
Wien, daarop, de gouden eerprys, door TEYLERS GODGELEERD GENOOTSCHAP, is toegeweezen.






Bladz. 3
VERHANDELING
OVER. 'sMENSCHEN
ZEDELYKE VRYHEID.
5?
H et is in der daad eene verwonderenswaardige zaak dat, daar de zedelyke vryheid door geduurige werkzaamheden geoeffend wordt, daar zy by de dagelykfche bezigheden des levens, zo wel in de woorden als daaden der menfchen ten duidelykfte doorftraalt, derzelver aart, bepaalingswetten en beweegredenen , niet flegts by het gemeen , maar by de meeste Wysgeeren zelfs evenv/el onbekend zyn ; ja wat meer is, dat men 'er aan twyffelt of zelfs ontkent, dat de menfchen met dat zielsvermogen bevoorregt zyn. Wie toch ziet niet, dat men uit het nafpeuren van de werken der natuur weinige vorderingen te wagten heeft, zo lang de Wysgeeren onophoudelyk onder elkander verfchillen over die dingen, die door het inwendig bezef of algemeen verftand konnen gekend worden ? Men betwift hier , let wel, of de menfch met dit alleredelfl vermogen al of niet beA 2 deeld



4 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
deeld zy : of deszelfs uitwerkingen te allen tyde of nooit, van ieder een of van iemand konnen waargenomen worden. Tot welke befchouwing , zo iemand luft hebbe, hy geen grooten toeftel van werktuigen, geen aantal van medehelpers, of een juifl gepaft tydftip , maar flegts een onpartydig onderzoek van zich zelve, en eene volftrekt onbevooroordeelde oplettendheid op de werkzaamheden der ziel nodig heeft. Zy zeiven, die 'er niet aan twyffelen of men aan den menfch eenige vryheid toefchryven moet, zyn het met elkander niet eens over derzelver aart, en wetten; over de beweegreden en wyze van werken s en over de juifte einden; welk alles fommigen zo uitleggen, dat zy zelfs daar door dit zielsvermogen , welks aart en natuur zy zich verbeelden te doorgronden, geheel en at wegneemen of vernietigen.
Toen ik de redenen van zo groote verfchillen, over eene zaak die het gewoon menfchelyk begrip niet te boven ftreeft, naging , dagt my deze wel de voornaamfte te wezen. 'Er worden weinigen gevonden, die hunne redeneeringen aanvangen met het inwendig bezef of gevoel , maar de bewyzen voor hunne meeningen veel verder van daan haaien dan nodig is. Zy onderzoeken niet zo zeer wat ons de natuur hier omtrent leert, als wel, wat met de gevoelens die zy toegedaan zyn beft ftrookt. Anderen tragten , zo 't fchynt, de ondeugd te vergoelyken door een onweêrftaanbaar noodlot te dryven; terwyl het ook niet mangelt aan zodanigen , die in het verklaaren van de natuur der vryheid het flegts op eenige



ZEDELYKE VRYHEID. 5
ge Theologifche queftiën gemunt hebben. Ik zwyge hoe 'er dikwyls van hier en elders meer met een groot aantal dan met bondige bewyzen gefchermd; hoe waarheid en valfchheid, zekere en onzekere zaaken onder één verward worden: hoe men meer werks maakt van een tegenftrydig gevoelen te bevegten, dan om de waarheid duidelyk open te leggen of voor te ftaan: hoe luttel 'er doordeels voor den dag gebragt word, dat van eenig belang is, en hoe veel daar en tegen, dat geheel buiten de zaak omloopt: hoe veelen van den bedoelden zin hunner tegenpartyen afwyken , of derzelver gevoelens in een valfch licht voorftellen, toonende dat het hun meer om eigen glorie en overwinning dan om de waarheid te doen is.
Hoe meer men nu ziet dat, by gebrek van genoegzaame kennis onder de menfchen, de zo jammerlyke verfchillen over 's menfchen vryheid nog niet vereffend zyn, hoe meer het de poft is van alle waare Wysgeeren om alle vlyt aan te wenden , ten einde dat menfchelyk zielsvermogen gehandhaafd, "deszelfs aart en natuur duidelyk verklaard, en uit die duiftere fchuilhoeken, waarin fommige de klaarfte zaaken poogen te verbergen, opgedolven, en in eenen helderen dag gefteïd worde. Met een zeer pryswaardig oogmerk derhalven hebben de E. E. Leden van het Godgeleerd Genootfchap te Haarlem, den geleerden willen aanzetten om dit ftuk te voldingen door het opgeeven dezer prysvraage : Waarin beftaat 's menfchen zedelyke vryheid; en hoe kan men beft bewyzen, dat wy vry-werkende wezens zyn? (in dien zin naaielyk, welA 3 ke



6 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
ke 'er volgens de regte bepaaling van dit vermogen aan gehegt moet worden) Aan welke begeerte wy, zo veel in ons is, willende voldoen , in de behandeling van dit flük deze orde volgen zullen; dat wy in het onderzoeken van den aart en de bewyzen der vryheid, met afzien van alle andere verfchillende gevoelens, alleen wegens de zaak die in gefchil is, de natuur der ziel [Mentis'] zelve namelyk, en het inwendig bezef raad vraagen, en derzei ver uitfpraaken, zo kort mogelyk, onvervalfcht opgeeven zullen.
Dan, dewyl het nodeloos werk zyn zoude aan den menfch eenige vryheid toe te kennen, zonder vooraf te weeten wat dezelve zy, waarin zy befta, of wat zy in zich behelze , zo, zal het onze pligt zyn te onderzoeken, wat onder de benaaming van dit vermogen valle; en dan verder deszelfs aart, wetten, en wyze of orde van werken" na te gaan. Om hierin te beter te flaagen, oordeelen wy het gevoeglyk te wezen , dat wy uit de vergelyking van die gevallen, in welke allen, die flegts eenige vryheid aan de ziel toefchryven, eenpaarig toeftemmen, dat wy vry werken, de eigenaartige kenmerken der vryheid opmaaken.
Om hier van die natuurlyke werkzaamheden en andere beweegingen, die in het lighaam buiten weeten , of zelfs tegen wil en dank der ziele gefchieden, niet te fpreeken ; niemand zal zeggen dat een gevangen man zich vrywillig in de gevangenis ophoudt; maar een menfch, die in een herberg gaat wordt gehouden zulks vry te doen. Het eenig onderfcheid
tus-



ZEDELYKE VRYHEID. J
tusfchen deze twee gevallen beftaat hier in, dat de één doet het gene hy wil, en de andere het gene hy niet wil; de een gaat ter plaatfe, waar hy van daan blyven konde, terwyl de ander blyft waar hy niet van daan kan: doch met dit alles konnen zy beiden een duidelyk denkbeeld van hunnen wil en toeftand hebben.
Zo zal men ook zeggen dat iemand vry is die doen kan wat hy wil, en dat hy niet vry is, die hierin maar eenigzins belet wordt; of men zal oordeelen dat tot eene daad, die men vry zal noemen, behoore, dat iemand op het eigen ogenblik anders had konnen doen , dan hy doet; of, wy zullen ook deze beide kenmerken famen voegen.
Dus fchynt het eerfte vereifchte met de betekenis van vryheid zeer wel te ftrooken. Want deeze duidt eigenlyk aan eene volftrekte afwezigheid van uitwendige beletzels om te werken; in welken zin iemand vry is, wanneer hem niets wederhoudt van zyne beweegkragt gebruik te maaken, om de befluiten van zynen wil ter uitvoer te brengen. Dan, men begrypt ligtelyk dat dit nog niet volkomen voldoet om de menfchelyke vryheid op te losfen. Want een kind, 't welk zyne ouders flaat, wordt, uit aanmerking der jaaren, verfchoond : maar een volwasfene niet, ofhy moet krankzinnig zyn : in welk geval men denzei ven eerder medelyden dan ftraffe waardig keurt. Wie ziet niet intusfchen dat het kind en de krankzinnige zo wel gedaan hebben 't gene zy wilden, als de volwasfene, en dat inmiddels de daad des laatften
voor



8 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
eene vrye daad word gehouden, en niet die des eerfïen ? Des liet fchyne dat tot dit vermogen iets anders vereifcht wordt.
Het blykt klaar dat de volwasfene zeer wel en duidelyk weet wat hy doet, maar het kind of de krankzinnige niet, van welken niemand tegenfpreekt dat zy flegts verwarde denkbeelden hebben. Ook lydt het geen twyffel, dat zy het tegendeel gedaan zouden hebben, als zy gewild hadden: (mids hunne ledemaaten tot hun dienfr. hebbende) maar zy zouden het tegendeel niet hebben konnen willen, wanneer zy door hunne verwarde voorftellingen of verbeeldingen [reprafentatkmbus~\ bepaald waren om zo en niet anders te doen: doch de volwasfene had op zynen pligt jegens zyne ouders konnen en moeten denken, en het godloos opzet om dezelven te flaan niet behooren te neemen; of, genomen hebbende, te veranderen en te verwerpen.
Zo zullen wy ook oordeelen dat tot de vryheid genoegzaam zy, dat iemand eene volkomen en duidelyke kennis hebbe van het gene hy doet, en dat hy het befluit van zynen wil kan volbrengen of nalaaten; of men zal ook zeggen dat hier nog by vereifcht word dat de bedryver van eene vrye daad ook had konnen niet willen het gene hy gewild heeft, en verfcheiden andere maatregels neemen en ter uitvoer brengen.
Het valt ook niet gemaklyk door voorbeelden te bewyzen , dat alleen iemands duidelyk e bewuflheid van 't gene hy doet, of de magt om zulks te konnen
na-



ZEDELYKE VRYHEID. O
nalaaten, of anders te doen, in zo verre dit in zyne beweegkragt ligt opgefloten, 's menfchen vryheid volkomen oploft. Men verbeelde zich eens twee gevangenen, den eenen op eenen hoogen toren,den anderen in een gewoon gevangenhuis opgefloten; dat de eerfte door uit een venfter te fpringen , en de ander het op een andere wyze ontkomen kan , maar dat geen van beiden dit doet; de een doordien hy een ogenblikyken dood vreeit; terwyl de ander het uit eerzugt nalaat. Niemand evenwel zal zeggen, dat zy beiden even vrywillig in hunne gevangenis blyven. Intusfchen ftaan zy hier in gelyk: beiden zouden zy wel verlofl willen worden , maar op een onderfcheiden wyze : beiden houden zy het eenige middel, dat hun nog overig is, voor kwaad; beiden hebben zy in een natuurlyken \_phyfifchen\ zin het vermogen om te blyven of niet te blyven; en ieder verkiert, uit de tegenovergeftelde dat gene, 't welk hem minft mishaagt. Dus is het verfchil tusfchen beider werkzaamheden alleen hier in gelegen; de een verkiert alleen dat gene , tot welks tegenovergeftelde hy naauwlyks befluiten konde; terwyl de ander op een gemaklyker wyze de vryheid voor de gevangenis had konnen verkiezen.
Het komt ons derhalven voor dat men uit de vergelyking der gevallen mag befluiten, dat, volgens het algemeen gevoelen der menfchen, iemand dan gehouden worde vry gewerkt te hebben, wanneer hy onderfield wordt dat gene het welk hy verkoos te doen, niet verkozen te konnen hebben; en dat naar mate
B wy



IO VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
wy meer overtuigd zyn dat hy, door de omflandigheden, waar in hy gefield is, zich naauwlyks anders bepaalen konde, wy ook des te minder vryheid aan hem toefchryven. Dit is de reden waarom, indien twee menfchen eene even flegte daad begaan ; by voorbeeld het afzweeren van eenen godsdienfl, welken zy beiden voor egt erkennen j en de een dit doet uit laage uitzigten van eenig gering voordeel, maar de ander uit vreeze voor wreede folteringen en den dood, of door het bidden en fmeeken zyner naaftbeftaanden hier toe bewogen, de eerfle met recht van alle braaven gehaat wordt,en delaatfle eenig medelyden en verfchooning vindt uit aanmerking van den nooddwang; dewyl wy ons laaten voorflaan dat de laatfte, van zynen godsdienfl min vrywillig afgeflaan hebbende, ook minder misdaadig te houden zy. Het zeggen dat de reden hier van gezogt moet worden daarin, dat de een tegen wil en dank, en de ander met luft of graagte gezondigd heeft, doet hier niets af. Want door hoe flerker lufl of trek iemand tot eenige daad aangeprikkeld worde, hoe minder dezelve, voor 't overige alles gelyk ftaande, voor vrywillig gehouden wordt. Zo immers wordt hy, die voor de zwaarfle verzoekingen bezweeken, door de fterkfte aandoeningen weggefleept is , uit aanmerking der menfchelyke zwakheid eenigermate verfchoonbaar gerekend : Niet de lufl of 'trek derhaïven, maar de mogelykheid dat iemand anders had konnen kiezen, dan hy gedaan heeft, de omftandigheden, waar in hy gefield is, wel in acht genomen zynde, fchynt de regte
maat-



ZEDELYKE VRYHEID. II
maatflok te wezen, naar welken men zyne vryheid af te meeten hebbe.
Dus ftaat ons nu nog op te losfen, hoe men te. verftaan hebbe dat iemand, die vry werkt, ook had konnen niet willen het gene hy gewild, of niet verkiezen het gene hy gekozen heeft: om 't welk des te naauwkeuriger aan te toonen wy ons genoodzaakt zien tot den eerften bron of oorfprong der neigingen op te klimmen.
Dat alle dieren na vermaak haaken, en van alle gevoelige gewaarwording, die fmerte verwekt, afkeerig zyn, blykt alzins duidelyk. Dit is de grondwet, aan welke al wat eenig gevoelig bezef heeft, natuurlyker wyze onderworpen is.
Uit deze wet fchynt te volgen dat een dier uit tweeëiieie vermaaken het grooter boven het kleener verkiezen, en zich dus in de vergelyking van vermaaken en fmerten bepaalen zal na de beweegingen, die daar door in zyne gevoelige zintuigen ontdaan. Zelfs wordt de oplettendheid der dieren door de meerdere beweegingen bepaald , en kan niet anders dan na dien kant overhellen, tot welken zy door de overmagt der gevoelige gewaarwordingen en ingeevingen gedreeven wordt.
Dus worden de vrye werkzaamheden der dieren, daar zy alleen maar gevoelige of zinlyke neigingen hebben, bepaald door de beweegingen, die in de hersfens ontlïaan , en de daar uit voortkomende denkbeelden, 't zy duidelyke of verwarde, even als een balans in beweeging gebragt wordt door de daar aan
B 2 ge-



12 verhandeling over *s menschen
gehangene zwaarte; en het eenig onderfcheid, dat tusfchen deze twee gevonden wordt, beftaat alleen hier in, dat de voorltellingen in de ziel van het redenloos dier op eene andere wyze plaats hebben dan het gewigt in de fchaal: maar de noodzaaklykheid van bepaaling is in beide gevallen volmaakt dezelfde. Gelyk het yzer tot den zeilfteen, zo worden de dieren tot vermaak getrokken.
Dan, met dit alles wil ik niet ontkennen dat de dieren eenig vermogen hebben om hunne wils neigingen te bepaalen , 't welk van de voorftellingen alleen niet afhangt. Indien men ten minften bemerken kan , waar van wy vervolgens fpreeken zullen, dat zy net even fterke tegenovergeftelde yoorftellinngen hebben , en zy zich niet te min tot één van twee gelyk itaande dingen in hunne keuze bepaalen , zal zulks uit zodanig een vermogen fchynen voort te komen. Doch nadien dit vermogen, fchoon het den dieren niet betwift kan worden , te gering is om duidelyk van ons bezeft te worden, en wy over hunne wyze van werken hier niet handelen, zal het ons vryftaan het zelve hier als van geene waarde te rekenen, en te Hellen, dat het redenloos vee altoos door de meelt vermogende neigingen tot werken bepaald wordt. Des wy hunne werkzaamheden niet voor vrye daaden zullen houden, daar zy toch voor de fterker beweegingen hunner hersfenen zwigten moeten. Doch ingevalle iemand met den geleerden Bonnet van gevoelen ware , dat men hen de vryheid niet betwiften kan, om dat zy de befluiten van hunnen



ZEDELYKE VRYHEID. 13
nen wil opvolgen, zo willen wy ons hierom in geen woordenftryd inlaaten, ons voldaan houdende met reeds aangemerkt te hebben, dat het eene ganfch andere vryheid is, welker aart en natuur wy thans onderzoeken.
De menfch heeft zo wel als de dieren eene zinlyke of gevoelige lufl en trek, welker hoofdwet is dat het minder vermaak voor het meerder wyken moet: Hier van daan is het dat wy aan jonge kinderen of krankzinnigen, die alleen maar door die zinlyke neiging geleid worden, geen meerder vryheid toekennen dan aan de redenlooze dieren.
Het onderfcheid nogthans tusfchen het vee en den menfch doet zich hier in op, dat hy edeler natuurlyke neigingen of ingeevingen heeft. Men befpeurt toch al vroeg in de kinderen de kenmerken van verfcheidene begeerten, als om lof te behaalen, iets te weeten, of altoos bezig te zyn, en inzonderheid de blyken van zedelyk bezef of gevoel.
In zo verre echter de kinderen door die natuurlyke ingeevingen en zinlyken trek alleen maar beheerfcht worden, kan men hun nog geene vryheid toefchryven. Maar door het gebruik der reden, en door aanhoudende oeffening komen 'er wel dra andere bekwaamheden voor den dag; dan beginnen de vermogens om op te letten, te herdenken, en te redeneeren gevefligd , en eenige zedelyke denkbeelden aan de ziele ingedrukt te worden. 'Er wordt hier niet van ons gevorderd dat wy de wyze, op welke deze vermogens zich ontwikkelen, verklaaren,
B 3 maar



14 VERHANDELING OVER 'SMENSCHEN
maar wy hebben ons hier flegts een volwasfen menfch, die zyn volkomen verftand heeft, te verbeelden, om daar in te ontdekken hoedanig eene vryheid die bezitte.
Naar mate nu deze zielsvermogens meer of min ontwikkeld zyn, heeft de menfch meerder of minder bronnen om vermaak of verdriet uit te fcheppen. Want hy begint, deze vermogens fterk geworden zynde, niet alleen voor het tegenwoordige maar ook voor het toekomende, te zorgen; niet alleen zinlyke maar ook zedelyke vermaaken, en zulken die uit het verkrygen van kundigheden ontdaan, te zoeken: Nu verheugt hy zich over den aanwas zyner volmaaktheden, terwyl het bezef van ieder onvolmaaktheid hem fmerte veroorzaakt: hy bemoeit zich niet alleen met die dingen, die hem uit eigen aart vermaak verfchaffen, maar ook met de middelen om daar toe te geraaken. En met dit alles is en blyft hy altoos aan die wet gebonden, dat hy fteeds haakt na al wat goed of aangenaam is, en van al wat kwaad of onaangenaam is eenen afkeer heeft.
De trek en afkeer derhalven worden in 's menfchen ziel geboren op eene ganfch natuurlyke wyze, geheel en al onafhanglyk van zyn willekeur of verkiezing. Het Haat aan 's menfchen magt niet dat hy na geen geluk haken of het ongeluk niet ontvlieden; dat hy de deugd niet eerbieden , de edelmoedigheid niet beminnen, van ontrouw of verraad niet gruwen, de eenzaamheid niet ontvlugten, en het gezelfchap niet zoeken zoude. De eerfte beweegingen derhalven
van



ZEDELYKE VRYHEID. Ï5
van den wil, wils-neigingen, of onvolkomen voorafgaande willingen, om dat zy op een natuurlyke wyze ontdaan, en door ons niet veranderd konnen worden , zullen niet vry zyn , indien wy dan vry werken , als wy dat gene verkiezen, 't welk wy ook konden niet verkiezen (want dat de heerfchappy , die wy er, in zekeren zin, over hebben van de vryheid afhangt, zullen wy vervolgens nader aantoonen.)
Maar alle deze willingen worden niet daadelyk ter uitvoer gebragt; want tegen de eene ftaat weder eene andere over ; dikwyls komt deze bedenking in den geeft op : Ik zou wel willen, zo 't my maar vryftond; en die onvoldaane wil wordt menigmalen belet in haare werking, uit aanmerking van eenige andere zaaken. De vraag derhalven valt hier wat het zy, waar door de ziel zich onder veele voorwerpen van haaren trek of afkeer bepaalt om het een boven het ander te verkiezen.
Intusfchen zou hier uit, dat wy na niets anders dan na het goede haken, en nergens anders dan van het kwaade afkeerig zyn, wel fchynen te volgen, dat de ziel, denkbeelden van veelerlei goed en kwaad hebbende, het een tegen het ander vergelykt, en aan het grootfte den voorkeur boven het kleinfte geeft, of ingevalle van uit twee kwaaden één te moeten kiezen, zich in haare keuze dan tot het minft kwaade bepaald; welk gevolg volgens de ondervinding niet doorgaat.
Want fchoon wy niet ontkennen dat dat goed, 't welk de ziel het grootfte goed oordeelt te zyn, den
voor-



ï6 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
voorrang by haar hebbe; dat een koopman , (by voorb.) alles gelyk ftaande, de grootfte winft boven kleener verkieft: zeer zelden egter wordt een menfch in die omftandigheden gefteld, dat hy de onderling van elkander verfchillende goede zaaken op dezelfde wyze vergelyken, en dezelve tegen elkander als in een fchaal wikken en weegen kan, of wil.
(1) Want ziet wy worden door onderfcheiden neigingen gedreven tot goede dingen , die ons volftrekt ongelykfoortig toefchynen. Wy haaken na zinlyke vermaaken, maar tegen deze neiging ftaat over die na roem, of om fchatten te vergaderen; en deze laatften ftryden dikwyls met ons zedelyk gevoel, met het geweten, de vreeze van wereldlyke en godlyke ftraffen, en de hoop op belooninge. Wie nu zal zeggen dat hy deze dingen alle zo net vergelyken, en 'er zulk eene juifte maate op vinden kan, dat hy het voordeel 't welk uit het een en ander te wagten ftaat, net weet te berekenen?
(2) Men moet dikwyls het kwaad tegen het goed wikken en weegen, eenige moeijelyke gewaarwordingen ondergaan , om zich aangenaame te verzorgen, of andere onaangenaame af te weeren, en zich^van eenige voor handen zynde vermaaken fpeenen, uit vreeze voor kwaade gevolgen.
(3) Het gebeurt fomtyds dat een minder goed of zelfs kwaad middel om eenig goed te verkrygen by der hand, en het beter verder af gelegen is. Ondertusfchen is het zeker dat de ziel, alles voorts gelyk ftaande , meer door de digt by der hand zynde dan
door



ZEDELYKE VRYHEID. 17
door de verder afgelegene dingen geleid of getrokken wordt; terwyl deze meerder neiging der ziel tot de tegenwoordige dan tot de toekomende zaaken aan geene bekende wet onderworpen fchynt te wezen. De fchynbaare grootheden der lighaamen konnen na derzelver afftandcn afgemeten worden: maar wie zal bepaalen de wet of evenredigheid, naar welke de voortellingen van het afgelegene goed of kwaad in de ziel afneemen? welke vermindering aan geene andere, ten minften by ons bekende, wet onderworpen is, dan aan die der vryheid. Op wat grond zult gy derhalven zeggen dat de ziel het naby zynde goed of kwaad met het afgelegene vergelykt, daar haar de wyze om deze vergelyking te maaken onbekend is?
(4) Daar en boven worden de menfchen in hunne beoordeeling over het goed en kwaad hier door verbyfterd, dat zy een deel van het zelve zeker, een ander niet dan waarfchynlyk verkrygen of vermyden konnen. Stel eens dat eenig zeker goed veel kleener zy dan eenig ander onzeker goed, zo zou de ziel, om eene goede vergelyking tusfehen beiden te maaken, den trap van waarfchynlykheid ter verkryging van dat goed moeten vermenigvuldigen met de volftrekte hoeveelheid , en daar uit berekenen welk van beide zy het hoogft te waardeeren had : wie nu durft 'er voor uit komen dat de trappen van waarfchynlykheid zo net te bepaalen zyn? 't welk waarlyk de natuur der menfehlyke zaaken niet gehengt. Verbeeld u eens een armen man, die, in de gelegenheid ftaande van door diefftal zich en zyn huisgezin te verzorgen,
C by



l3 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
by zich zeiven overpeinfl of hy dit doen wil dan niet, daar hem aan den eenen kant de ongemakken der behoeftigheid, aan de andere zyde de ftraf van opgehangen te konnen worden, de droefheid van zyn huisgezin, en de fchande die hier op volgen zoude, voor den geeft komen; zo ziet gy hem tusfehen een zeker goed en een onzeker kwaad in twyfFel ftaan: maar meent gy dat, indien hy zich tot fteelen bepaald heeft, hy zulks gedaan hebbe naar de vergelyking der hoegrootheid tusfehen dat goed en kwaad, en na eene voorafgegaane berekening van de trappen der waarfchynlykheid?
(5) De beweegredenen tot het volgen der deugd, welken het zedelyk gevoel, het geweten, en de gezonde reden ons aan de hand geeven, zyn wel zo fterk, dat men 'er niet anders dan in een oneigenlyken zin , en door eene verdraaijing van uitdrukkingen die naauwlyks te dulden is, van zeggen kan, dat zy van het kortftondig vermaak, 't welk in de genieting der zonden is, overwonnen worden. Zeer weinigen ondertusfehen zyn der deugd opregtclyk toegedaan, zekerlyk uit dien hoofde, om dat de meesten zich door de zinlyke verlokzelen en door de kragt der driften maar al te lydelyk laaten vervoeren om verkeerdelyk te handelen. Indien hun de zinlyke vermaaken al eens gelykfoortig voorkomen met de redelyke, dan moet ook de verbeelding of vertooning van een toekomend geluk eenige gelykheid of evenredigheid hebben met de kragt der tegenwoordige gevoelige aandoeningen, hoe levendig en fterk zy ook
we-



ZEDELYKE VRYHEID. 19
wezen mogen: het welk zo zynde, 'er waarlyk geene reden kan uitgedagt worden , waarom veelen , van godsdienftige kennis niet ontbloot, zo geruft en zorgloos zonden op zonden ftapelen, dat zy 'er zich in 't geheel niet aan fchynen te kreunen, of zy in de eeuwigheid gelukkig of ongelukkig wezen zullen, zo zy flens eenig tydelyk vermaak mogen fmaaken. Laat de& aanval der zinlyke of gevoelige neiging al eens fterker wezen, dan gaan evenwel de beweegredenen van den godsdienfl: de fomme der voorbygaande vermaaken oneindig verre te boven , zo zelfs dat de minfte waarfchynlykheid van daarom voor eeuwig geftraft te zullen worden genoegzaam fchyne om de booswigten tot de deugd te doen wederkeeren, al zag men alleen maar op die goederen zelve, en op de reden die 'er is om dezelve hoog te fchatten. Men moet derhalven zeggen of dat de redelyke neiging altoos fterker is dan de zinlyke, het welk de algemeene waarnemingen tegenfprceken; of men moet tqeftaari dat de goede dingen, waar toe men gedreven wordt, in zich zelve ongelykfoortig zyn, en onder de gewoone afmeeting niet vallende. Door deze ongefykfoortigheid intusfehen komen wy niet anders te weten, dan dat het, uit den aart zelve der eeuwige en der zo haaft voorbygaande goederen, en uit derzelver vergelyking tegen elkander, ons onbegryplyk voorkomt, hoe menfchen, die nog eenig redenslicht hebben, zo ftoutclyk het laatfte boven het eerfte ft ellen konnen, dat zy door geen de minfte begeerte tot hun waar geluk wederhouden worden; en dat men,
C i om



10 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
om dit te verklaaren , zyn toevlugt tot geheel ietsanders dan de enkele verbeeldingen of vertooningen, der goederen, en derzelvcr vergelyking tegen elkander, neemen moet.
Men ziet hier uit dat de natuur van het goed en kwaad van onderfcheiden foort niet toelaat dat men 'er van zegge, dat het zelve naauwkeurig vergeleken, en na die gemaakte vergelyking het grootfte of kleenfte derzelven gekozen worden. Niemant zeker ontkent dat de waardcering van het goede by ons afgemeetcn wordt naar de meerder of minder kragt, of naar de levendigheid der indrukking die het zelve op ons maakt; naar deszelfs vrugtbaarheid of de voordeelen die wy oordeelen dat daar uit te wagten zyn; naaide langduurigheid van 't genot, en de overtuiging van 'er geen berouw over te zullen kunnen gevoelen; en naar de meerdere of mindere waarfchynlykheid van het te zullen verkrygen. Alle welke omflandigheden fchoon wy niet ontkennen konnen, dat by de ziel in aanmerking komen , zoo kan men evenwel niet zeggen dat in die tyditippen het een goed tegen het ander als gewikt en gewogen wordt, daar nog derzelver volftrekte of betreklyke hoegrootheid , nog de wyze om 'er een doorgaande maate op te vinden aan de ziel bekend zyn: zonder 't welke wy niet verftaan wat het zy, onderfcheiden grootheden met elkander te vergelyken, ja zelfs geene vergelyking gemaakt kan worden.
Dan deze ongelykfoortigheid der verfchillende goederen , opgevat in den voorgeftelden zin , doch niet
- ge-



ZEDELYKE VRYHEID. 21
genoegzaam in acht genomen, fchynt veelen ten hinderpaal geweeft te zyn , om de natuur der vryheid regt te doorzien. Want hier uit, dat niemand na eenig ding haakt, of van iets afkeerig is , dan om dat het hem goed of kwaad dunkt, en het minder goed of kwaad , indien het by een meerder wordt vergeleken, een aanzien van goed of kwaad krygt, fcheen als van zelve voort te vloei jen , dat de ziel uit v'eelerleie goed altoos dat gene uitkiefl, het welk haar het grootfte toefchynt; ftrydende zulk eene keuze , door welke zy het minder goed 't welk in de vergelyking dan een kwaad wordt, boven het meerdere verkiezen zoude, vlak tegen haaren aart en natuur. Dan wy, een geheel ander gevoelen koefterende oordeelen, dat men de uiterlte reden der vrye bepaalingen elders te zoeken hebbe; het welk wy ons thans zullen onderwinden te bewyzen.
Wy hebben- reeds aangemerkt dat een menfch dan gehouden wordt vry te werken, wanneer hy ons toefchynt anders te hebben konnen kiezen, dan hy gekozen heeft. Nogthans is 'er niets, dat hy willen of niet willen kan, ten zy het aan hem bekend zy: want tot het onbekende ftrekt zich nooit eenige begeerte uit. Hoe meer denkbeelden derhalven van verkiesbaare goederen zich aan zynen geeft vertegenwoordigen, hoe ruimer veld zyne vryheid heeft om daar in uit te weiden.
Het is onbetwiftbaar zeker dat de verbeelding zo wel der naby zynde dan der meer afgelegen goedeC 3 ren



«22 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
ren fterker wordt, naar mate men 'er meer op den* ke. Hier in ligt ongetwyffeld de voornaamfte reden , waarom fommigcn alleen door roem , andere door zinftreelende vermaaken, of andere dingen gedreven worden, waarom deze hier, gene daar door getroffen wordt.
Dat gene nu, waarom een Gajus acht geeft op de beweegredenen , welken deugd en reden hem aan de hand geeven, en een Pamphilus alleen maar op de aanprikkeling der zinnen; fchoon wy gaarne toeflaan dat de natuurlyke gefleltenisfe, opvoeding, en andere omftandighcden, die van onze keuze niet afhangen , hier veel toe doen; dat gene, zeg ik, moet aan deze dingen alleen niet tocgefchreven worden; maar men moet, zo wy den menfch niet van alle vryheid bcrooven willen, vaft ftellen, dat 'er in de ziel een vermogen is, door de dadelyk tegenwoordige verbeeldingen niet bepaald , het welk haar in ftaat fielt, om haaren aandagt na het eene goed te wenden, van het ander af te trekken, en hier door de kragt dier verbeeldingen te vermeerderen of te verminderen; het welk wy onwederfpreekelyk zullen tragten te bewyzen, na alleen vooraf gemeld te hebben, dat wy in de aanvoering van deze bewyzen voor toegeftaan znllen houden, dat aan den menfch eenige vryheid toekomt.
(fi) Waarom zeggen wy dat men aan de kinderen, krankzinnigen , nagtwandclaars en droomenden hunne daaden niet wyten kan : waarom anders, dan om dat wy zien, dat hunne oplettendheid en wil bepaald
wor-



ZEDELYKE VRYHEID. 23
worden door de beweegingen der hersfcnen, en de daar uit gebooren verbeeldingen? 'Er behoort geheel geene vryheid aan den menfch, ten zy hy zyne denkbeelden , als 't nodig is , weder voor zynen geelt haaien, ftand doen houden , op dcrzelver befchouwing blyven ftaan , en de gevolgen der werkingen overwegen konne; dat is ten zy hy een vermogen, van geene verbeeldingen afhangende, bezitte, om zyne oplettendheid te konnen beilieren,, en zelfs deze verbeeldingen te verlevendigen, of gene te verzwakken, deze tegen te ftaan, anderen wederom te volgen: hetwelk, dat kinderen, krankzinnigen, of droomenden niet doen, in de eerften verhinderd wordt, doordien de zelfftandigheid hunner hersfcnen te zagt en de vezelen te fyn en teder; in de tweeden , de fchokken te fterk; en in de laatften, de zenuwen te weinig gefpannen, en de geetten in ruft zyn.
(F) Laat eens twee neigingen , waar van de eene de deugd, de andere de ondeugd ten voorwerp heeft, in 's menfchen ziel tegen elkander ftryden ; laat de menfch voor de eene wyken of zwigten; welke, om dat zy de overwinning behaald heeft, gy, zo ge wilt, zeggen zult dat de fterkfte geweeft is. Ondertusfchen is het eene bekende zaak, dat twee gelyke, doch vlak tegen elkander overftaande , kragten elkander dood werken. Indien nu 's menfchen eigen oplettendheid niet heeft konnen nalaaten de leiding der bovendryvende neiging te volgen, dan is hy op geene andere wyze tot werken aangezet geworden, dan of hy alleen door eene gevoelige of zinlyke neiging bewogen ware,
(zy-



24 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
(zyne redelyke neiging namelyk door eene tegenoverftaande verwoed:, of ten minften haare werking belet zynde) Op wat grond nu zoudt gy oordeelen dat men de uitvoering zyner bedryven aan zodanigen menfch meerder toe te fchryven had, dan aan de kinderen, krankzinnigen, of droomenden?
Nog beter zal dit bewys klemmen, wanneer wy aanmerken , dat zy, die van gevoelen zyn, dat de redelyke geeft door de meeft vermogende verbeeldingen bepaald word , volkomen toeftaan , dat de redelyke neiging door zekere overhellingen of verborgene toekeerigheden, waarvan de ziel geene bewuftheid heeft, overmeefterd word. Op die wyze zal de menfch alleen bepaald worden door de overmaat van zekere duiftere begrippen, en gefteltenisfen, boven zyne redelyke neiging, even als een balans alleen door het overwigt wordt bewogen. Dus zal hy gevolglyk werken, als wierd hy alleen geleid door duiftere voorftellingen , waar van hy geen duidelyk denkbeeld heeft, 't Welk zo zynde, waarom zal men aan zodanig eenen meerder vryheid toekennen, dan aan iemand die flaapt?
Maar zodanig een vermogen in de ziel tocgeftaan zynde, dan valt het zeer gemaklyk te begrypen, waarom hy voor eene vrye oorzaak zyner kwaade daaden gehouden word. Want het ftond aan hem van zyne oplettendheid , of opmerking een beter gebruik te maaken, de verkeerde neiging te verzwakken, en de andere te verfterken.
Van dit gevoelen zyn alle menfchen. Die eenen
jon-



ZEDELYKE VRYHEID. 25
jongeling , in zyn verderf loopende , beftraffen, onderftellen altoos, dat de kragt der begeerlykheid, die hem wegfleept, niet zo groot is, dat zy hem belette de droevige gevolgen der ondeugd te overwegen ; de kragt der fchadelyke driften te verbreeken; ja in derzelver hevigfte woede , het befluit van zo voort te werken, door overweeging van het gene de reden opgeeft, op te fchorten, of zelfs geheel en al te veranderen. De gewoone uitdrukkingen zelfs der beftraffingen, waarom hebt gy Gods geboden, myne vermaaningen, en alle eer en fchaamte vergeten, toonen duidelyk aan , dat zich de menfchen verzekerd houden, dat iemand op het rampzalig ogenblik zelf, waarin hy voor eene fchandelyke drift bezweeken is, beter maatregels had konnen neemen , zo hy niet willens en wetens zyne oplettendheid van de overweeging, wat zyn pligt van hem vorderde, afgetrokken had.
Schoon nu party en fomtyds genoodzaakt worden dit toe te ftaan, neemen zy echter met de eene hand, het gene zy met de andere geeven. Want zy zullen zeggen, of dat door de daadelyk tegenwoordige gefteldheid van iemands hcrsfenen, en de daar mede verknogte gewaarwordingen, zyne oplettendheid en overweeging in haare rigting geleid en bepaald wordt, of zy zullen dat ontkennen: het laatfte konnen zy niet doen, of zy fchryven den menfch zodanig een vermogen toe, als waar van wy hier fpreeken : indien zy derhalven het eerfte, gelyk zy gewoon zyn, verkiezen , dan is het klaar, dat zy de fchuld welftaanshalven flegts op
D den



fl5 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
den menfch leggen. Want de oplettendheid en de overweeging zullen niet nalaaten konnen de leiding der fterklte neiging te volgen; en dus zal men de reden, waarom wy meer onzen aandagt op de eene dan op de andere zaak veitigen, in de gefteldheid onzer hersfenen, dre zeker van onze vryheid niet afhangt, zoeken moeten.
(V) Indien wy alleen door eene zinlyke en niet door eene redelyke neiging geleid wierden, dan zouden onze daaden ons niet toegerekend konnen worden, en uit dien hoofde ook niet vry zyn. De redelyke neiging ft rekt zich altoos uit tot het gene waarlyk goed is. Waaruit derhalven moet men den oorfprong van 't zedelyk kwaad, met regt aan den menfch toerekenbaar, afleiden? Ongetwyffeld hier uit, dat de menfch zich door deze of gene fchandelyke neiging, tegen welke zyne redelyke neiging te vergeeffch opkomt , al te lydelyk laat wegüeepen. Maar indien hy het vermogen niet heeft om , door middel zyner oplettendheid , fommige verbeeldingen te verlevendigen , anderen wederom te verzwakken , en hy door de meelt vermogende bevattingen altoos bepaald word, dan ftaat het aan hem niet, te beletten dat hy door een fterker magt geleid en vervoerd worde. Want dat gene , waartoe partyen hunnen toevlugt neemen, dat 'er namelyk eene zekere onverfchilligheid van werken is, of een vermogen om het tegenovergeftelde te verkiezen, doet hier niets te zaake : wat toch heeft iemand aan een vermogen , het welk hy niet oefFenen kan, indien hy, als door eene onfehendbaare wet gebon-



Z E D E L Y"K E VRYHEID. 1f
bonden is, om de meelt vermogende verbeeldingen altoos te moeten volgen. Zo zou een balans in eenen afgetrokkenen, of in eenen gedeelden zin befchouwd, na dien kant konnen overhellen , waar zy het minft belaaden was; maar in den zamengeftelden zin kan zy dit niet doen, om dat zy bepaald wordt door het overwigt. Dus is het ook eene ydele uitvlugt, dat de ziel door beweegredenen geneigd, maar niet genoodzaakt wordt, en dat voor haar, in allen gevalle nog eenige onverfchilligheid overblyft; want die onverfchilligheid, die hier gezegd wordt overig te zyn , betekend niets , byaldien een menfch zyne verbeeldingen niet veranderen , of nalaaten kan voor die, welke de fterklte zyn, te zwigten. Deze onverfchilligheid derhalven zal alleen in het denkbeeldige, geenszins in eene werkzaamheid die door fterker neigingen bepaald wordt, en dus in 't ware wezen der dingen niet beftaan.
Maar de fchuld, zult gy zeggen, word reeds in 's menfchen voorigen leevensloop gevonden. Want, had hy niet openlyk aan de fchandelykfte driften, met verzwakking der betere , gehoor verleend, en dezelve met opzet gekoefterd , nooit zouden zy tot die hoogte geftegen zyn. Doch hier mede zult gy, ten zy ons gevoelen omhelzende, niets vorderen. Want hier uit zou eeniglyk volgen , dat een volwasfen menfch, die, door de een of andere flordige drift vervoerd, een zwaare misdaad begaan heeft, op dien tyd zyne gemoedsbeweegingen in geenen deele heeft konnen wederftaan; het welk wy echter aangeD 2 toond



28 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
toond hebben dat tegen de algemeene overeenflemming- der menfchen aanloopt. Behalven dit, wie ziet niet dat men door deze vinding op een bedekte wyze alleen de zwarigheid poogt te verduiileren, maar niet weg te neemen? Want de fchuld van dit bedryf wordt flegts op een vorig, en die weder op een nog vroeger, gefchoven; dan, met dus voort te gaan zal men eindelyk tot de- bedryven der eerfle kindsheid, die men niet toerekenen kan , ja zelfs tot den toeftand der geboorte opklimmen. Met de wegneeming van dit zielsvermogen, zyn waarlyk alle die voorheen bedreven daaden op dezelfde wyze aan de bepaaling der fterker neigingen even onderworpen geweeft, als elke tegenwoordige daad; en een menfch zou voorheen geene fchandelyke drift begunftigd hebben, zo niet de kragt van fterker neigingen hem daar toe gedreven had; de neiging ten kwaaden is telkens, als hy gezondigd heeft, fterker geweeft dan de redelyke; zo dat deze, de zwakfte zynde, de andere niet heeft konnen wederftaan; even zo weinig als het minder gewigt in de eene fchaale gelegd, de werking van de meerder zwaarte in de andere tegenhouden of beletten konde.
00 Dan, laaten wy met onze gedagten tot 's menfchen eerfte overtreding eens opklimmen, en laat de natuur van zynen redelyken geeft of ziel eens zodanig zyn , dat hy zich niet anders dan na dien kant bepaalen kan, na welken hy door de verbeelding van 't hoogfte goed geleid wordt. Dan heeft aan het eerfte paar menfchen de fchending van het Godlyk bevel
be-



ZEDELYKE VRYHEID. 29
beter toegefcheenen dan deszelfs nakoming, anders zouden zy het zelve gehoorzaamd hebben: maar dagt hun het eerfte beter te zyn', dan konden zy ook niet nalaaten te zondigen: want gelyk de aart des vuurs is dat het zelve brande; zo kieffc ook de menfch door de noodzaakelykheid der natuur dat gene, 't welk hem beft dunkt: en hy kan zich niet anders bepaalen , ten zy hy zyne natuur verandere, 't welk onmogelyk is. Waarom derhalven heeft God het hun ten misdaad gerekend , dat zy niet gehoorzaamd hebben ? buiten twyffel hierom: dat zy op hunnen pligt hadden moeten denken , op de beweegredenen der zuivere reden acht geeven, en door te groote nieuwsgierigheid, of door de bekooringen der oogen , zich niet laaten verleiden. Te regt zeker! Maar hunne oplettendheid of overweeging zyn of bepaald geweeft door omftandigheden, niets zondigs in zich hebbende, door woorden, van hun gehoord, door natuurlyke weetluft, door een vrugt die aan de zinnen behaagde, of dooide gefteltenisfe hunner hersfenen; of zy zyn niet bepaald geweeft: zo ja, dan fchynt hun niet ten misdryf geduid te konnen worden, dat zy van deze zielsvermogens geen ander gebruik gemaakt hebben: want gelyk een ftroomend water niet nalaaten kan ncderwaards af te vloeijen, zo wierd hunne oplettendheid daar heenen gevoerd , werwaards de kragt der verbeeldingen, die op eene zeer natuurlyke wyze in hen opgekomen waren, dezelve leidde; en 'er was voor hun geen weg tot wederftand derzelven open , om dat dezelve niet anders dan door behulp hunner opD 3 let"



30 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
lettendheid zou konnen gefchied zyn. Maar ingevalIe deze zielsvermogens door die omftandigheden niet bepaald zyn geweeft, dan wordt hier door bewezen, dat 'er in de ziel zekerlyk een vermogen is, 't welk van geene verbeeldingen afhangende, den menfch in ftaat ftelt, om zyne oplettendheid en aandagt te beftieren, in het bepaalde veld zyner vryheid hier en elders over te voeren, en door deszelfs behulp de kragt der beweegredenen te vermeerderen of te verminderen.
Maar iemand zal zeggen dat de bekwaamheid van op te letten , daar zy flegts eene bloote mogelykheid van'werken is, niet werkt, ten zy zy bepaald worde, en dat fchoon de ziel haar bepaale, 'er evenwel een reden behoort by te komen, waarom zy haar liever op die dan op gene wyze bepaald, welke nergens anders in wezen kan dan in de fterker (a) vertooningen of voorftellingen. Maar wy hebben met de bygebragte redenen airede genoegzaam bewezen, dat de oorzaak der bepaaling in de ziel zelve zit, of wel dat zy haare vryheid blyken laat, wanneer zy de oplettendheid op zekere wyze bepaald. 'Er werken ongetwyffelt vericheiden beweegredenen op de ziel, waar op zy haare wederwerking doet; doch niet op die wyze gelyk de traage of werkelooze lighaamen , welker wederwerking door de eerfte beweeging of werking bepaald wordt. Waarlyk indien gy aan de ziel eenige vryheid toefchryft, zult gy bekennen, dat zy door dezelve te
oef*
O) Verbeeldingen fomtyds vertaald, zie bl. 4 enz.



ZEDELYKE V R Y HEID. 31
oeffenen zich meer in een ftaat van werkzaamheid dan van lydelykheid bevind; 'er moet derhalven eenig kenmerk, waar door wy die daaden der ziele, in welken zy werkzaam is, van anderen waar in zy gevoelt dat zy aan eenige wetten onderworpen is, by voorbeeld de zinlyke gewaarwordingen, onderfcheiden; pynig hier vry uw vernuft zoo veel gy kunt, gy zult geen ander kenmerk opfpeuren, dan dat zy zich lydelyk bevind wanneer de wyze van, en de beweegreden om te v/erken aan zekere wetten onderworpen zyn, en de uitwerkzels bepaald wordendoor den ftaat der ziele, en door de werkingen der voorwerpen, als 't gehoor, of gezigt; doch dat zy werkzaam is, wanneer haare werkingen door deze dingen niet bepaald , maar aan het goeddunken der ziel zelve toe te fchryven zyn. De vryheid is zelf natuurlyk in den menfch, maar haar aart is zodanig, dat het tegen dezelve ftrydt door de werking der voorwerpen en de gefteldheid der ziele bepaald te worden, om liever dit dan dat te kiezen; het welk zo niet zynde, men niet zou konnen begrypen , waarom zich de menfch hier in meer lydelyk bevind, dat de vafte fterren hem kleener voorkomen dan de maan, dan daar in, dat hy zich door begeerlykheden, die tegen de Godlyke wet ftryden, vervoeren en wegfleepen laate.
Het luft ons thans het gezegde wegens de heerfchappy, die'de ziel over haare vermogens heeft, met een gepaft voorbeeld op te helderen. De waarheid van den godsdienfl: wordt veel bondiger bewezen en verdedigd»



32 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
digd, dan de ongodsdienftigheid; intusfchen zyn veele der laatfte zeer toegedaan. Wy fpreeken hier niet van zulke menfchen, welke alleen uit onkunde, of door vooroordeelen, die zy in hunne jeugd ingezogen of op 't gezag van anderen overgenomen hebben, dooien; maar van zodanigen, die na gedaan onderzoek duidelyk van zich geeven dat zy van den godsdienfl: geheel en al vervreemd zyn. Hun verftandelyk vermogen zeker is niet erger of anders gefield, dan by anderen. Waarom worden deze door dezelve redenen niet overtuigd dan anderen , voor welke zy in bekwaamheid geheel niet behoeven te wyken? zekerlyk hierom, dat zy, gevoelende dat de godloosheid met hunne bedorve flordige begeerlykheden beft ftrookt, den godsdienfl gaarne geheel en- al den bodem zouden inflaan, zeggende in hunne harten, daar is geen God; dat zy hunne oplettendheid van alle bondige bewyzen aftrekkende, alles greefig aangrypen wat hun ter ftaving en veftiging der. ondeugd maar eenigzins dienftig lchynt; tot dat zy eindelyk het fpoor zo ver byfler zyn, dat de bondigfte bewyzen, hoe kragtig voorgedragen, geen de minfte vat meer op hun hebben. Op dusdanige wyze gaat iemand te werk, die, het pad der deugd verlaaten hebbende, zich aan de zonden fchandelyk overgeeft. Indien zyns bedunkens de boosheid grooter of fterker aanlokzelen heeft dan deugd, zo moet dat immers aan niets anders, - dan dat hy zyn harte van alle goede raadflagen afwendt, zyn geweten geweld-aandoet, en dus een allerflegtft gebruik van zyne vryheid maakt ., toege-
fchre-



ZEDELYKE VRYHEID. 33
fchreven worden. • Hy had immers de gevolgen der zonde in overweeging konnen neemen, aan de vermaaningen der reden gehoor geeven, en geene voorftellingen of verbeeldingen van zyne ziel onafhanglyk, bepaalden haar om kwaad te doen. Want in dien zin is het waar, dat beweegredenen neigen, maar niet noodzaaken, en gevolglyk door geenen dwang bepaalen.
Hier uit, meenen wy, kan genoegzaam begrepen worden , in welken zin men hebbe op te vatten het gene wy te voren uit vergelyking van eenige gevallen hebben afgeleid; ik wil zeggen, dat iemand gehouden wordt dan vry gewerkt te hebben, wanneer ons voorkomt, dat hy het tegendeel kon gedaan en gekozen hebben, van 't gene hy gedaan en gekozen heeft. Een menfch naamlyk wordt na verfcheiden kanten geleid, door onderfcheidene en tegen elkander overftaande beweegredenen, elk van welken, alleen werkende, genoegzaam zou zyn om zyne ziel te bepaalen; maar .dewyl 'er altoos meerdere en wel tegenftrydige beweegredenen in zynen geeft tegenwoordig zyn, zo vermeerdert hy de kragt der eene, en vermindert die der andere, door beftiering zyner oplettendheid, die van zyn goeddunken afhangt, het welk doende begint hy zyne vryheid te oefenen; de uitwerkzels echter zyner oplettendheid zyn meer natuurlyk dan vry; om dat eenige, alhtans onvolkomen, werkingen van den wil niet nalaaten konnen te beantwoorden aan de befchouwde en overdagte goederen (die namelyk onder nonze verkiezing vallen.) Dan fchoon de oplettendheid
E der



34' VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
ziele al eens op zekere wyze bepaald zy , zo kan evenwel die rigting wederom veranderd worden; en eer de ziel haar befluit volbrenge , blyfc haar altoos door middel der denkbeelden, welke herroepen, geveftigd en vergeleken kunnen worden, een vermogen, over om die wilsneiging, die de overhand begint te krygen , te verzwakken ; het befluit om eenige daad te verrigten, het welk met behulp der oplettendheid begint gemaakt te worden, te veranderen ; de tegenoverftaande beweegredenen tegen de daad, tot welke zy zich gedreven voelt, te over weegen; (onder welke ook zyn kan dat zy een proef wil neemen van de heerfchappy die zy heeft over haare bedryven) en uit aanmerking derzelven zich anders te bepaalen; of ten minften die daad voor tegenwoordig na te laaten, Ja op het eigen ©ogenblik dat de menfch iets wil doen, heeft hy het vermogen (ongetwyfelt door middel van andere bedenkingen) om de uitvoering van het genomen befluit op te fchorten, uit te ft ellen of te veranderen, gelyk wy hier omtrent veele voorbeelden zouden kunnen bybrengen van menfchen , die op het eigen oogeilblik, dat zy een fchelmftuk zouden bedryven, tot betere gedagten kwamen. Tot dit al-les zeg ik heeft de ziel geen vermogen in een afgetrokken en algemeenen zin, maar een vermogen, 't welk zy, mits haar verftand behoudende, op onderfcheiden wyzen kan bezigen.. De oefening derhalven der vryheid ten aanzien van eenige daad, neemt haar 'begin van zeker voor den geeft tegenwoordig denkbeeld „ wordt door het bellieren der oplettendheid
voort-



zedelyke vryheid. 35
voortgezet tot op het befluit om al, of niet, te werken , en eindigt in het ter uitvoer te brengen van het befluit zelve.
Het zal niet ondienftig zyn alles , wat van de natuur der vryheid, en derzelver wyze van werking tot hier toe gezegd is, of daar uit ligtelyk afgeleid zou konnen worden, nog eens ter loops te befchouwen. en in één punt famen te trekken.
Sommigen onzer bevattingen zyn aangenaam, anderen onaangenaam; dan, het is den menfch natuurlyk eigen, dus niet vry, na vermaak te haaken , en van moeijelykheid of verdriet afkeerig te zyn. In dien zin ftaat vrywillig over tegen vry; of liever, al wat •vrywillig is, zal niet gezegd konnen worden vry te wezen.
Maar 'er zyn in den menfch verfcheiden tegen elkander ftrydige neigingen: verfchillende goederen worden door onderfcheiden beweegredenen, die niets gemeens met elkander hebben, aangeprezen. Daar nu :deze allen niet verkregen konnen worden , is delaatfte en genoegzaame reden, waarom de ziel het een "boven het ander verkieft, gelegen in haare vryheid, en in de heerfchappy die zy heeft over haare vermogens.
Hier uit kan men begrypen in hoe verre de wil vry is, 't geen Locke meende dat dwaasheid was te onderzoeken. Want de beweegingen van den wil, die op eene natuurlyke wyze verwekt worden , konnen niet gezegd worden vry te zyn; maar de verkiezing van het een boven het ander, de bepaaling van
E 2 den



36 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
den wil om liever dit, dan dat, te doen, zyn uitwerkzels der vryheid, wat naam men ook aan deze befluiten van de ziel geeven wil. Een ftruikrover heeft natuurlyk eenen afkeer van de ongemakken der armoede; maar hy befluit vrywillig om eenen Reiziger op den weg te doorfleeken; en, de infpraaken van zyn geweten veragtende, vermoordt hy hem. In dien zin is de wil vry.
Niet onduidëlyk blykt ook dat de kragt van kwaade gewoonten en hebbelykheden op de vryheid der ziele eenen merkelyken inbreuk doen. Want de ziel oeffent op haare wilsneigingen geen onmiddelyk, maar een middelyk gezag, door de oplettendheid, die de beweegredenen te rug roept en overweegt; dan, door de kragt dezer hebbelykheden komen fbmmige denk beelden veel gemakkelyker, andere veel bezwaarlyker weder te voorfchyn, en wekken anderen, daar mede verbonden, op, welker geweldige en vereende kragt zy niet dan met veel moeite wederftaat, terwyl zy daar voor ligtelyk bezwykt. Het kan zelfs gebeuren, dat, door eene langduurige gewoonte van kwaad te doen, fommige hartstogten zo fterk worden , dat zy het vermogen, 't welk de ziel heeft om de voorirellingen tegen te ftaan, te boven flreeven , niet tegenftaande den menfch, zo lang hy by zyn verftand is, altoos eenige magt overblyft om tegen de fterkfte neigingen zich te verzetten; het welk,by aanhoudendheid en behoorlyk te werk gefield, hem van tyd tot tyd gemakkelyker vallen zal.
Ongerymdelyk derhalven heeft Bayle in zyn antwoord



zedelyke vryheid. 37
woord aan een Provinciaal Pag. 753. gevraagd, waarom een menfch, als hy meefler is in zyn eigen huis, zich zeiven niet onverfchillig maakt omtrent zyne hartstogten, en waarom dan fmert of droefheid niet op zynen wenk verdwynen? Want fchoon de ziel heerfchappy voere over haare daaden, zy kan evenwel de werkingen van haaren wil uit geen louter niets voortbrengen, noch die, welke reeds beftaan, oogenbliklyk doen verdvvynen, maar heeft tot het vormen of veranderen derzelven verbeeldingen of voorftellingen en beweegredenen nodig , welke zo fterk en levendig" zyn konnen, dat haare kragten te kort fehieten, om dezelven zo fpoedig als wel nodig zyn zoude te vernietigen , of zelfs te verminderen , aangezien het innerlyk bezef en de gezonde reden duidelyk bewyzen , dat haare vermogens eindig of beperkt, en niet in ftaat zyn alles voort te brengen, zo dra zy flegts beginnen te werken.
Maar hier tegen komt men nu met dit onwederlegbaar bewys op : indien de kragt der ziel , door welke zy werkt, van de voorftellingen of verbeeldingen niet afhangt, heeft zy ook geene evenredigheid tot dezelve; dus zal de ziel door deze haare kragt ?.an de beweegingen der hersfcnen, en de daar mede verknogte voorftellingen of geen den minften weerftand bieden konnen, of zy zal die allen, hoe fterk ook, even gemakkelyk wederftaan. Op even dezelfde wyze heeft de groote Leibnitz willen aantoonen, dat de ziel door haar eigen kragt het lighaam niet in beweeging brengt, dewyl het niet te begrypen is, E 3 waar-



38 V E Tv IIA N DE L ING OVER. 's MENSCHEN
waarom haare kragt, welke met die des lighaams dezelfde wetten niet volgt, als zy zekere hoeveelheid van beweeging aan de ledemaaten kan indrukken, niet grooter hoeveelheid daaraan geven kan, waarom zy , by voorbeeld, een lighaam , als 't haar gelieft, tot aan de ftarren niet kan opvoeren. Maar wie ziet niet dat men zonder grond aanneemt, dat de ziel, 't zy in het lighaam te beweegen , 't zy in zommige verbeeldingen te verfterken andere te verzwakken , alles, of in 't geheel niets door haar eigen kragt uitwerken kan; daar haar bepaald vermogen hier gebiedt den middel weg te houden ? De ziel, gelyk wy reeds zo dikwyls gezegd hebben , oeffent, door middel der oplettendheid , heerfchappye over haare verbeeldingen door bepaalde , geene oneindige, beweegingen in de hersfcnen voort te brengen , en met de kragt van beweegredenen , tot zekeren bepaalden trap verlterkt, de tegenoverftaande te verbreeken. Met dit alles wil ik echter de voHtrekte hoeveelheid der beweegingen , die de ziel door dit haar vermogen te wege brengt, niet bepaalen ; 't geen ik ook niet doen kan ; 't zal my evenwel vryflaan aan te merken, dat de ziel, door deze zelfde kragt naar zekere foorten van voorwerpen beltendig te rigten, en als in één punt te doen famenloopen , zo verre komen kan, dat zy verbaazende, ongewoone en het geloof byna te boven gaande uitwerkzels vryelyk voortbrenge.
Hier uit blykt ook ten klaarden, dat men 's menfchen vryheid ten onregte beitempeld met den naam
van



zedelyke vryheid. 39'
van onverfchilligheid, die de ziel zekerlyk niet bezit omtrent goed of kwaad. Want gelyk iemand, die digt by een vuur zit, warm moet worden, doch 'er van afwyken kan; zo moet ook de ziel door eenig goed, welks denkbeeld zy voor zig heeft, geheel anders aangedaan worden dan door imerte; nochtans kan zy haare oplettendheid elders henen wenden. Des men deeze vryheid beter zal noemen eene vryheid van keuze, of bepaaling..
'Er behoeft dus met Locke hier niet gevraagd te worden, waar men de onverfchilligheid der ziele plaatfen moet? Voor de vooritelling des verftands, of na de bepaaling van den wil? Daar het niet wel voeglyk gefchieden kan dezelve tusfehen beide te ftellen. Men heeft alleen te zeggen, dat de ziel, verfcheiden denkbeelden hebbende van verfchillende goederen, zich door haar eigen kragt bepaald om het een boven het ander te verkiezen, op zodanige wyze als wy reeds verklaard hebben.
Doch men dient hier wel in aanmerking te neemen,, dat eene uitwendige daad , door welke de ziel haar genomen befluit te werk ftelt, niet noodzaakelyk tot het wezen der vryheid behoort, fchoon zy de oefTening derzelve ten einde brenge. Want men vindt 'cr„ die ontkennen, dat de gewillige lighaamsbeweegingen door de kragt der ziele voortgebragt worden, en evenwel den menfch van dit vermogen niet willen beroofd hebben. Iemand, die zig tot het pleegen, van eenig; fchelmituk na voorafgaande overweeging bepaald» maar, daar toe zullende uitgaan, de deur voor zig



40 verhandeling over 's menschen
gefloten gevonden, of op het oogenblik der volvoering het gebruik zyner ledematen verlooren had, zou evenwel daar over der Godlyke flraffe onderworpen zyn, het welk door het allernadruklykft vonnis des Zaligmaakers beveiligd word, Matth. V. vs. 28. De zitplaats der vryheid derhalven is de ziel, niet de beweegkragt, gelyk fommigen willen ; want is de vryheid in de beweegkragt gelegen, dan wordt het eene onbegrypelyke zaak, dat eene daad, zo veel te meer toerekenbaar zy, als men 'er zig meer over beraaden heeft, daar de beweegkragt altoos in denzelven ftaat blyft. Niet zeker de onverfchilligheid dezer beweegkragt, maar de gebeurlykheid der verkiezing of bepaaling, maakt eene daad vry, hoewel zy gemeenlyk beiden plaats hebben. ;, .
Na dit alles mogen wy 's menfchen vryheid opgeeven als een vermogen, dat hy bezit, om uit veele bekende goederen, geen van welken hy, door de natuur, of door eenige, het zy klaare, het zy duiftere voorftellingen, genoodzaakt is, den voorrang te geeven, één boven de anderen te verkiezen, liever dit, dan dat, befluit te neemen, en volgens het genomen befluit te handelen; tot welk vermogen , op dat het zedelyk genoemd moge worden, niets meer nodig is, dan dat de menfch , met reden en verftand begaafd, zedelyke denkbeelden hebbe , en naar dezelve zich bepaelen en werken kan. Men begrypt inmiddels , dat hier onder de vrye daaden der menfchen niet alleen de beweegingen der ledemaaten, maar ook die
der



zedelyke vryheid. 41
der hersfenen, door de kragt dér ziele voortgebragt, moeten gerekend worden.
In deze bepaaling wordt voor toegedaan gehouden, dat het vermogen der ziel om zich te bepaalen van voorftellingen niet afhangt. Op het oogenblik zeker, waarin zich iemand bepaald, wordt hy meer door het denkbeeld van dat goed,, 't welk hy verkied, dan door dat der overige, getroffen; maar des niettegenftaande zou hy zich anders konnen bepaalen, door zyn eigen vermogen of kragt, die door de gedeltenis der hersfenen niet bepaald wordt. Men moet derhalven de ziel niet by een balans, of de beweegredenen by ge wigten, vergelyken, zo als Bayle, Leibnitz en anderen gedaan hebben, maar veel eer erkennen, dat de wyze van vry te werken, doorvoorbeelden uit den invloed der werkelooze doffe, veel meer verduiderd dan opgehelderd wordt; daar de vryheid uit zich zelve regelregt drydt tegen de werkeloosheid; en men veel beter voelen, dan door vergelykingen , die hemelsbreedte vanj 't bedoelde oogmerk afwykcn , verklaaren kan , hoe dit zielsvermogen gedeld zy.
'Thans op de vraag, waarin de natuur der Zedelyke 'Vryheid beda, en wat zy in zich behelze, geantwoord hebbende, daat ons nog maar te bewyzen, dat zy by den.menfch plaats heeft. Dewyl 'er nu twee voornaame zaaken vereifcht worden, om te konnen zeggen dat de verdandige menfch vry werke, te weten, dat hy zich zelve bepaale, of door een inwendige
F kragt



42 VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
kragt werke, en dat hy werke en kieze zonder daar toe noodzaakelyk bepaald te zyn; zo zullen wy eerfl zyne werking uit eigen neiging (Spontaneiias) tegen fbmmige voorftanders van eene groover noodlottigheid handhaven.
Dat een menfch uit kragt van een inwendig beginzel werkt, dat hy zich zeiven tot werken bepaalt, of dat hy eigen neiging bezit zyn fpreekwyzen, die alle op *t zelfde uitkomen. Eigen neiging fluit geene voorftellingen van goed, geen behaagen of trek uit, maar behelft meer dan deeze; eene inwendige werkkragt, tegen werkeloosheid overftaande. Het ièhynt in der daad geen tegenfpraak te lyden, dat dc denkbeelden niet door middel van beweegingen de ziele ingeftort, maar veel eer door de kragt der ziele, daartoe van dezelven bepaald, voortgebragt worden. De eigen neiging, egter, wordt tot de voorftellingen zei ven niet uitgeftrekt, maar bepaald tot de daaden, die ter verkryging van het goede , of ter afwending van het kwaade ondernomen worden. Dat nu zodanig eene eigen neiging by den menfch plaats heeft, is zo duidelyk, dat het te verwonderen is, dat 'er immer menfchen gevonden zyn, die daaraan twyffelden. Dat 'er ten minften zekere zelftandigheid beftaat, die uit kragt van een inwendig beginzel werkt, is zo klaar als bet daglicht. Want de uitwerkzels, die wy dagelyks zien, zyn hunnen oorfprong of aan een inwendig, of aan een uitwendig, beginzel verfchuldigd: indien aan het eerfte , dan zal 'er daadelyk een inwendig beginzel van werken beftaan; indien aan 't laatfte,
dan



ZEDELYKE VRYHEID- 43
dan zullen die uitwerkzels flegts lydingen zyn, en eenig innerlyk beginzel of wezenlyke werking nodig hebben, om te konnen bedaan , dewyl in het denkbeeld van lyding de kundigheid van werking ligt opgeflooten. Gelyk men een twyffelagtig voordel met geen ander even onzeker voordel bewyzen kan, 't en zy men eindelyk opklimme tot voordellen , die uit zigzelven klaar zyn; zo zyn ook alle poogingen ydcl om een voldoende reden van de voorvallende veranderingen te ontdekken in eenig uitwendig beginzel, hetwelk zoodanig eene reden niet minder nodig heeft, 't en zy men een inwendig beginzel te hulp roepe , om de verfchynzels te verklaaren. Wy, menfchen , zyn van de natuur zo gevormd, dat wy niet anders oordeelen konnen, noch ons immer laten overreeden van de mogelykheid, of dat een keeten, fchoon haar fchalmen onderling aan elkander vaft zyn, in de lucht blyve hangen, zo'er niet iets zy, 't welk haare zwaarte draagen kan ; of dat eene reeks van gewrogten, die onderling uit elkander geboren worden, befta , zonder bewerking van eenige oorzaak , die de uiterde reden van de geheele reeks in zich vervat, en gevolglyk uit een inwendig beginzel werkt.
Maar, word 'er een inwendig beginzel van werken gevonden, dan zal 'er ook zekerlyk een innerlyk beginzel van denken bedaan. Twee foorten van veranderingen kennen wy, beweeging, en bevatting; maar Jbeweeging is een uitwerkzel, 't geen wy verzekerd zyn, dat men niet verfchuldigd is aan het lighaam dat bewogen wordt, volgens de eerde wet der beweeging
F 2 van



44 verhandeling over 'smenschen
van Newton. Daarenboven , al beftond 'er iets, hetwelk door eene inwendige kragt bewogen wierd, hierdoor zou men geen regt erlangen, om te ontkennen , dat 'er zeker inwendig beginzel van denken gevonden word ; dewyl niets ongerymder kan wezen dan dat denking zou voortgebragt worden door eene bewecging, daarvan ontblootten dewyl de orde van het heelal, en de gebeurlykheid der beweegings wetten bewyzen , dat 'er zekere vérflandige en met een inwendig vermogen van werken begaafde zelfftandigheid beftaat.
Deeze 'aanmerkingen oordeelden wy de bewyzen der eigen neiging te moeten laaten voorafgaan, om dat zy, die den menfch geen inwendig beginzel van werken toeftaan willen, dit alleen doen met oogmerk, om alle verflandelykheid , en daar mede verknogte werkingen onder de wyzingen der {toffe , die flegts door blinde noodzaakïykheid werkt, of liever lydelyk is, te brengen. < Doch wie kan , na dat wy dit alterongerymdit verdigtfcl wederleid hebben, zonderde uiterfte fchaamteloosheid een oogenblik in twyffël trekken, dat de menfch uit zich zeiven werkt, zich zeiven bepaald? Dat de voorwerpen der bevattingen buiten de ziel beftaan wordt-hier uit beft beweezen, dat, zoo zy waarlyk beftaan, de voorftellingen juiit op die wyze en in die orde in de ziel moeten opkomen als zy doen; doch met het zelfde bewys kan ook aangetoond worden , dat de menfch werkt, niet lydelyk is. i Sta immers voor een oogenblik toe, of verbeeld u, onderftellender wyze, dat de menfch
uit



zedelyke vryheid. 45
uit een inwendig beginzel werkte, zou hy ooit, bid ik u, duidelyker en levendiger bezcf van zyne eigen neiging konnen hebben, dan hy in der daad heeft? Of zou men in de taaien, waardoor wy de begrippen van elk volk ontdekken , duidelyker blyken van het onderfeheid, tuflehen het daadelykc en lydelyke, befpeuren? Zouden de bewecgingen der werkelooze ftoffe , van de eigen werkingen der menfchen, of zelf der dieren, door algemeener famenftemming onderfcheiden konnen worden? Of zou 'er aanmerkelyker ftryd zyn tusfehen doen en lyden, wanneer de menfch uitwendige beweegingen tegen ftaat? Doch zulk eene oorzaak, die niet verdigt is, maar wezenlyk beftaat, en ter oplosfing van alle de verfchynzels voldoet, is de eenige waare oorzaak derzelvcn: want men mag geen meerder oorzaaken ftellen dan 'er nodig zyn om de gewrogten te verklaaren, volgens den regel van redenkavelen, door Newton opgegeeven, die zekerlyk zeer goed is.
Indien de menfch, als hy ons toefchynt te werken leedt, en wel gelyk men voorgeeft , door onbekende oorzaaken , zou hy de werkingen van zyn eigen wil, als door verborgen oorzaaken , buiten zyn weeten , voortgebragt moetende worden, niet .meer konnen voorzien, dan iemand voorweet, dat hem zeker ongelyk zal worden aangedaan. Doch is eenig menfch van dat gevoelen, dien willen wy wel laaten raaden , of wy dit, dan of wy dat, zullen doen , of wy onze hand opligten zullen, of niet; om al wat hy wil durven wy wedden , dat niet het gene hy voorF 3 zegt



46 verhandeling over 'smenschen
zegt heeft, maar juift het tegendeel zal gebeuren. Laat ons die voorwaarde maaken , dat party duizend dtikaaten zal hebben, als wy doen 't geen hy geraaden heeft, en wy, het tegendeel doende, flegts één dukaat; als hy wys is zal hy zyn geld aan zulken weddenfchap niet waagen durven , terwyl hy evenwel al te veel voor zou hebben , indien de menfch geen meefler zyner daaden ware, zonder het welke hy net zo min in ftaat zou zyn de voorzegging van zyn party te verydelen , en de voorgeftelde dukaat te winnen , als hy , ten allen tyde, zonder ooit mis te hebben, zou konnen raaden, of de ander een even of oneven getal knikkers in de hand hebbe, daar de oorzaaken , die ons zouden moeten bepaalen , in beide gevallen even onbekend zouden zyn, fchoon zy behaagen of trek in de ziel mogten voortbrengen. Gy zoudt hier eene vergeeffche uitzondering maaken door aan te merken, dat, in dit geval, de wil bepaald wordt door de kennis, die men nopens den ftaat van 't fpel heeft, want wy handelen hier alleen van de eigen neiging, om welke te bewyzen niets meer vercifcht wordt, dan dit getuigenis van het inwendig bezef, dat wy zulke befluiten van den wil in ons zeiven verwekken konnen, als ons, uit wat oorzaak ook, behaagen, en dit zo dikwyls doen als ons goed dunkt; het welk men van de veranderingen , die door het vermogen der ziele niet te wege gebragt worden, met geen het minfte recht zou kunnen zeggen.
Laat ons hier eens gebruik maaken van Bayle's voorbeeld, waar mede hy heeft willen bewyzen, in
; zyn



zedelyke vryheid. 4/
zyn antwoord aan een Provinciaal, hoofdft. 140, Deel III bladz. 76, dat men de eigen neiging uit het inwendig bezef niet kennen kan ; redeneerende ten dien einde in dezer voege : Indien aan een windwyzer eens vooral eene beweeging gegeeven wierd, na zeker bepaald punt van den gezigteinder, en tevens eene begeerte om zich derwaards te beweegen, begryptge dan niet duidelyk dat dit ftuk koper door zich zelve zou fchynen bewogen te worden , vooral indien het niet wilt, dat 'er iets zodanigs beftondt als wind enz., by aldien nu de oorzaaken , die ons aandryven, behaagen of trek in ons te wege brengen, dan zouden wy , zo min als zulk een ftuk koper , ontdekken konnen , dat wy geen' meefters over de werkingen van onzen wil, of enkel lydelyke geen daadelyke onderwerpen van dezelven waren. Dan, Bayle is door dit zyn voorbeeld zelve gemaklyk te wederleggen. Want dit ftuk koper zou de beweegingen , die het ftond te ontvangen , in 't minft niet voorzeggen konnen, als van winden, hetzelve aandryvende, onkundig, en het zou voorwaar zyne beweegingen derwyze niet konnen veranderen , als het noodig hadt, om u te wederleggen , als bewoogen door oorzaaken van buiten. Maar dit alles doet de menfch zonder moeite: fchoon hy geen befluit genomen hebbe , om dit of dat te doen, weet. hy, egtcr, dat hy net het tegendeel doen zal, van 't gene gy zult voorfpeld hebben. Gy ziet dus, dat ons door het inwendig bezef niet alleen word geleerd, dat wy met behaagen of trek werken, hetwelk Bayle in zyne



48 verhandeling over 's menschen
ne valfche fluitreden fielt, maar ook , dat wy door eigen neiging werken. Ja de Zon zelve , indien 'er verftandelykheid in haar vallen mogt, zou den twyffelenden Bayle niet klaarder bewyzen konnen dat zy het is , die fchynt, dat zy de oorfprong van 't licht is, dan de menfch kan aantoonen, dat hy het is, die wil, of dat de oorfprong der werkingen van zynen wil in hem zeiven te vinden is.
Indien deeze dingen niet voldoende zyn om 's menfchen eigen neiging te bewyzen, dan weetik niet wat 'er door ftervelingen begrepen of bewezen kan worden. Want zo dikwyls wy iemand , die aan het getuigenis van het inwendig bezef twyfFelt, wederleggen willen , worden alle onze denkbeelden zo verward , dat wy nauwlyks weten wat wy zeggen moeten. De allerbondigfte bewyzen brengen haare uitwerking alleen voort, in zo verre zy verftaan worden, maar zy konnen niet verftaan worden , ten zy men, door het inwendig bezef de overeenkomft der denkbeelden bevatte , gelyk de meetkundige bewyzen zelve van eerfte kundigheden en vereifchten, welker waarheid alleen door het inwendig bezef kan gekend worden, afhangen. 'Er is in de ziel een bezef van het waare, waardoor een menfch gevoelt, dat hy in de kennis der waarheid niet dieper indringen kan , en waar omtrent elk, die 'er zich tegen wil verzetten, zal gewaar worden , dat zyn verftand verftompt, en dat hy als met een foort van blindheid geflagen word ; hetwelk niet miffen kan allen te over te komen, die de eigen neiging lochencn. Wat toch anders, dan woorden zonder



zedelyke 'vryheid. 49
der betekenis zyn zulke voordellen, als de volgende: de menfch is een lydelyk onderwerp der werkingen van zynen wil, als hy het een boven 't ander waardeert; terwyl hy, na voorafgaande overweeging, iets befluit, of het een boven het ander verkieft, werkt hy niet meer dan als hy van een toren geworpen wordt; 't verfchil is alleen, dat die geen, welke hem van den toren werpt, geen behaagen of trek in hem voortbrengt. Wat toch zou 'er van ons worden, by aldien die verborgen oorzaaken, door welken wy onwetend aangedreven worden, haaren pligt op eenigerhande wyze vergeetende , in plaats van behaagen of trek, afkeer en verdriet in de ziel verwekten. Dan zouden wy fmert boven vermaak fchatten, het gene ons mishaagde verkiezen, en niet door liefde tot, maar door haat tegen ons zei ven, gedreven worden. Dus, voorwaar, zou 's menfchen aart en inborft het allervreemdft gedrogt in vreemdheid overtreffen. Dan het wordt tyd dat ik afftappe van de ongerymdheden, daar uit oorfprongkelyk, dat men naa de item van het inwendig bezef niet luifteren wil, te vermenigvuldigen. Descartes heeft deeze byzondere twyffeling onder zyne algemeene willen betrekken, dewyl het misfehien zou kunnen zyn, dat wy door zekere veel vermogende oorzaak omtrent zulke dingen zelve, die wy allerklaarft bcgrypen, eerfte kundigheden (by voorbeeld) en meetkundige waarheden, misleid wierden. Maar beter hebben anderen geleerd, dat zodanig eene twyffeling, als zy in den menfch vallen kon, hem tot t wy ffelary ,-<(Scepticjsmus) door geenerlei redenen na-
F * der.



5<3 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
derhand uit te rooijen, zou vervoeren. Want door welk foort van bewyzen zal iemand van zyne twyffeling geneezen worden, die by zich zeiven onzeker is, dat hy zig niet bedriegt in dingen, welke hy duidelyk befeft, dat zig voor hem vertoonen? welke zal de toetiteen zyn, waar door wy tusfehen waar en valfch onderfcheiden, zo wy op het getuigenis van ons eigen inwendig bezef niet durven afgaan?
Schoon zy, ondertusfehen, die het inwendig bezef tegenfpreeken, naauwlyks waardig fchynen, dat men tegen hen redenkavele , 't zal egter niet ondienftig zyn de belachelykheid van den redeneertrant onzer tegenltrevers eens te befchouwen. Zy dellen de bloote vermoedelykheid eener zaak, die allen buiten hen ten uiterden ongerymd, en zy alleen mogelyk agten, tegen de algemeene overeendemming des menfehdoms, en geene reden, die den minden zweem van waarfchynlykheid heeft, kunnen zy bybrengen, waarom die oorzaaken, welken den menfch aandryven, een gewrogt zo ftrydig tegen haare eigene werking voortbrengen , dat zy aan onze ziel het denkbeeld niet van lyding, maar van werking, en van heerfchappy over de bepaalingen van haaren wil, indrukken. Want wie ziet niet, hoe men zonder eenigen grond voorgeeft, dat die oorzaaken, welken den menfch het een of ander doen willen, altoos behaagen of trek voortbrengen? daar wy aan zo veele andere allermoeilykde lydingen onderhevig zyn, als by voorbeeld: honger, koude enz.. Het is zekerlyk niet te ontkennen, dat de natuur door onaangenaame lydingen en
fmer-



ZEDELYKE VRYHEID. $1
fmerten wysfelyk voor onzen welfland gezorgd heeft. Waarom heeft zy dan ook, indien wy altoos lydelyk, nooit werkzaam zyn, de oorzaaken niet zodanig geIchikt, dat zy al wat ons nadeelig is, te gelyk fmaakeloos en lastig voor ons maaken ? Waarom loopt dan een losbandig Jongeling met zo veel vermaak in zyn verdetf ? daar de natuur ter bereiking van haare oogmerken magts genoeg heeft, en haare aanprikkelingen, met zo veel andere dingen, onlochenbaar bewyzen, dat zy voor ons heeft willen zorgen. Gy ziet hier uit, dat gy of zeggen moet, dat de natuur zich zelve wederftreeft, en hier wysfelyk, daar dwaaslyk te werk gaat, of dat gy tot eene verkiezing der ziele, ja tot de vryheid toevlugt moet neemen. Wat behoeven wy meer by te brengen? Durft gy ontkennen, dat de ziel om andere zaaken, die by haar in aanmerking komen, dikwyls haar voorneemen verandert, en nieuwe raadflagen plaats geeft? Maarzo die verborgene oorzaaken haar deeden willen , het geen zy wil, dan konden de uitwcrkfelen niet verhinderd worden door overweeging, vermaaningen, of bezef van pligt, als die voor de geboden der natuur altoos zwigten moeten. Zyt ge op voorbeelden hier omtrent gefield : de maan fchynt u grooter aan den gezigteinder dan in den middaglyn; gy weet intusfehen dat het zo niet is, nogthans kunt gy u zeiven deeze wyze van zien niet kwyt maaken, want die dingen, tot welken de natuur ons bepaalt, konnen van ons niet veranderd worden. Hoe zeer het gezigt dikwerf misleid wordt, kunt gy zeer wel ontdekken, maar
F 2 geen



'52 verhandeling over 's menschen
geen middel hebt gy, om deeze misleiding voor te komen. Hoe toch komt het derhalven , indien de natuur zelve, door verborgen oorzaaken, de befluiten der ziel niet minder voortbrengt, dan de uitvverkzels van het gezigt, dat wy dezelven zo dikwyls opfchorten of veranderen konnen; en dat wy, om dit te doen, niets meer nodig hebben, dan de gedagte van omtrent onze heerfchappy , over dezelven, een proef te neemen.
De menfch is derhalven geen bloot werktuig, gelyk de ongelukkige laMetrie, en anderen van dien flrempel, zich zeiven poogden diets te maaken; maar hy geniet het voorregt van een inwendig-beginzel van werken, eene wezenlyke eigen neiging, te bezitten. Ik onderzoek hier niet, of zelfs die gewaarwordingen, in welke de ziel aan vafte wetten onderworpen is, door haare kragt, fchoon door de werking der voorwerpen bepaald, voortgebragt worde; maar zekerlyk bewyzen haare verkiezing van het een boven het ander, en haare befluiten, dat zy van een werktuig, hoe konftig ook zamcngefteld, wyd en breed verfchilt. De ftofïe is werkeloos, onindringbaar , deelbaar; maar geheel anders is het, volgens getuigenis van het inwendig bezef, met de ziel gelegen. Ja fchoon zy al flroflyk ware, zo zou zy nogthans meerder eigenfehappen in zich bevatten , dan ons van de flroffe bekend zyn , en de verkiezing, wilsbepaaling , overweeging , zouden fteeds van de beweeging der doffe onderfcheiden, en zelfs met geheel ftrydige eigenfehappen voorzien zyn. Wie toch
ge-



ZEDELYKE VRYHEID. 53
gevoelt niet dat de werkingen der ziele, met de beweegingen der werkelooze ftoffe geheel niet overeenftemmen. Een lighaam, door twee verfcheiden kragten, na verfchillendc kanten gedreven , volgt de rigting van geen van beiden, maar zekeren middelweg, die ligt te bepaalen is; maar hy, aan wien men uit tien foorten van goederen kiezen laat, kieft één dcrzelven boven alle de overige op geene andere wyze, dan of dat alleen maar voor zynen geelt tegenwoordig geweeft ware. Een lighaam , door gelyke kragten na tegen elkander oveTftaande ftreeken gedreven, blyft noodzaakelyk in ruft. Maar wie, die den kinderen zeiven niet ten fpot wil ftrekken, zal ftaande houden, dat de Ezel, in de bekende fabel van Buridan , tusfehen twee bosfen hooi, die hem even zeer behaagen, ftil zal blyven ftaan, en eerder van honger fterven, dan door zyn eigen vermogen het evenwigt der oorzaaken verbreekcn ? De fnelheid van een in bewecging gebragt lighaam wordt door eene tegengeftelde werking verminderd, en als het naar eenigen anderen kant gedreven wordt, veranderd altoos deszelfs rigting : maar een menfch , die zich tot eenige daad reeds bepaald heeft, wordt door ftrydige bedenkingen nu eens wederhouden, dan weder nog fterker aangezet, tragtende naar het verbodenc , en begeerende het geen hy niet hebben mag. Door hinderpaalen wordt de beweeging der lighaamen verminderd, of vernietigd. Maar de menfch, daar door getergd, wordt vervoerd om nog grooter dingen te beftaan en te verrigten. Door zyn inwendig vermogen kant hy zig te-
F 3 Sen



54 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
gen de uitwendige noodzaaklykheid, wederftreeft zyn noodlot, geeft, fchoon van alle hulpmiddelen verfteeken , de moed niet verlooren, zoekt hulp by zig zeiven, en vindtze. Dezelfde kragten konnen aan hetzelfde lighaam altoos dezelfde hoeveelheid van beweeging indrukken ; maar de menfch wordt door het denkbeeld van het zelfde- goed geheel anders, voor dan na deszelfs genieting, aangedaan; door zaaken die nieuw zyn, fchoon van minder belang, wordt hy fterk getrokken, terwyl hy van de oude een walg krygt; op 't leezen van dezelfde letteren, of't hooren van dezelfde klanken ftuift hy het ééne oogenblik op in toorn , en bard het andere uit in een fterk gelach; nu brengt iets groote, dan weder geheel geene, verandering in hem te wege. Maar, ik bedwing m'y van meer redenen voor de eigen neiging der ziele op te geeven, achtende dezelve klaar genoeg bewcezen te hebben. Alleen zal ik nog aanmerken, dat allen, die door eene gedrogtelyke herfchepping den menfch tot een louter werktuig tragten te maaken, zig zeiven op eene fchandelyke wyze tegcnfprecken, terwyl zy aan den eenen kant daaruit , dat alle de eigenfehappen der ftofle ons niet bekend zyn, pogen op te maaken, dat het vermogen van denken niet bewezen kan worden tegen den aart van een lighaam te ftryden; en aan de andere zyde, daar uit, dat de ziel ftoffelyk is, afleiden, dat zy geen inwendig beginzel van werken bezitten kan. Wat wil dit anders zeggen, dan dat de lighaamen, naa maate hunne onderftellingen zulks vereifchen, nu eens veele eigenfehappen hebben van
wer-



ZEDELYKE VRYHEID. 55
werkeloosheid en onindringbaarheid onderfcheiden , dan weder geheel geene.
Wy hebben thans in 't breede getoond, dat de menfch geen lydend , maar een werkend onderwerp is van die veranderingen, welke tot de vryheid betrokken worden. Dit derhalven, gelyk wy agten, onwrikbaar valt ftaande, blyft ons nu overig te bewyzen, dat hy, in het oeffenen zyner vryheid, zodanig te werke gaat, dat de befluiten van zynen wil, zyne verkiezing, en alle de daaden tot derzelver oeffening behoorende, niet bepaald zyn door de gefteldheid zyner hersfenen, en deklaare of duiftere voorftellingen, daar mede verbonden; maar dat de menfch zig zeiven , zonder van eenige noodzaaklykheid, met voorftellingen gepaard gaande, af te hangen, nu dus, dan weder anders, bepaalen kan, en dit ook buiten twyffel doet. Om 't welk des te naauwkeuriger te verrigten, wy eenige weinige aanmerkingen over de onderfcheiden foorten van noodzaakelykheid zullen laaten voorafgaan.
Niet oneigen wordt dezelve verdeeld in eene volftrekte noodzaaklykheid , en eene noodzaaklykheid volgens zekere onderftelling. Volftrekt noodzaakelyk is, waar van het tegengeftelde, in onze gedagten zeiven, niet kan begreepen worden, gelyk een cirkel zonder rondheid , want van dingen, die onmogelyk zyn, kan men geen denkbeelden hebben. Deze foort van noodzaaklykheid hangt af van de bepaalingen, tot het wezen eener zaak behoorende, en beftaat hier
in,



56 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
in,dat hy, die deeze zaak begreep met bepaalingen vlak ftrydig tegen haare natuure, hier door van dezelve een denkbeeld en geen denkbeeld zou vormen, om dat elke zaak die zaak is en geen andere. Deeze noodzaaklykheid raakt derhalven het weezen der dingen.
Met de andere foort is het zoo niet. De noodzaaklykheid volgens zekere onderftelling, hangt niet af van het weezen der dingen, maar van zekere voorwaarde. Doch als deeze beftaat, kan de uitwerking, daar van afhangende, niet nalaaten ook te beftaan. Het beftaan der oorzaak fluit hier insgelyks het beftaan der uitwerking in. Deeze noodzaakelykheid, die beftaan of bepaaling onderftelt, heeft plaats, wanneer het weezen eener zaake haar niet bepaalt, om te beftaan op deeze of die wyze, gelyk zoo de ftofTe uit eigen aart onverfchillig is, omtrent beweeging en ruft, en verfchillende gedaanten kan aanneemen.
Deeze zyn de onderfcheiden foorten van noodzaaklykheid als men op geen verftand agt geeft. Doch befchouwt men de noodzaaklykheid als met verftand vereenigd, dan word zy zedelyke, anders natuurlyke of meetkundige noodzaaklykheid genoemd. Hier ondertuflehen verdient aangemerkt te worden, dat alle noodzaaklykheid volgens zekere onderftelling, in het einde, nederkomt op de werking eener verftandige oorzaak, om dat ftoffe, van verftand ontbloot, uit verfchillende wyzingen, tot haar weezen niet behoorende, de eene boven de andere niet heeft konnen verkiezen; gelyk by voorbeeld zig in zekeren trap of naar zekeren
kant



ZEDELYKE VRYHEID. $?
kant te beweegen , en wat van dien aart meer is.
Indien nu Spinoza, of iemand anders, de daaden der menfchen aan eene volftrekte noodzaaklykheid onderwerpt, zal hy zekerlyk niet weeten, wat hy wil: Want al wat op die wyze noodzaaklyk is, daar van kan het tegengeftelde, in onze gedagten zeiven, geen plaats hebben. Iets van dien aart wordt nooit veranderd , gelyk een driehoek nu nog dezelfde eigenfehappen heeft als voorheen; zulke dingen zyn en blyven in eene zaak, gelyk in een cirkel alles, wat men van een cirkel zeggen kan ; maar dat het zo niet is met der menfchen daaden, blykt genoegzaam hier uit, dat de menfch overweegt wat hem te doen of te laaten ftaat, en zyn voorneemen verandert. Wie toch, die maar eenig gezond verftand bezit, zal ftaande houden, dat Spinoza, al wat hy deedt, zo noodzaaklyk deedt, als tweemaal twee vier is.
Zelden echter komen zelfs de vyanden van den Godsdienfl: tot die onbefchaamdheid; doorgaans houden zy zich verzekerd dat het genoeg is, om de vryheid uit het menfchelyk leeven weg te neemen, indien zy bewyzen konnen, dat de verkiezing en de befluiten van den wil afhangen van de gefteltenisfe des lighaams, of ook van de voorftellingen der ziel: zelfs fchynen ook die bewysredenen, waar mede fommigen toonen willen dat de menfch niet werkzaam maar lydelyk is in 't geen hy wil, daarop uit te komen, dat de werkingen van den wil bepaald worden door de beweegingen der hersfenen, en de daar mede
H ver-



53 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
verknbgte fterkfte neigingen, dat die over de oplettendheid , de overweeging , ja den geheelen menfch heerfchen , zo dat 'er niets ter bepaaling aan zyne keuze overgelaaten zy.
En waarlyk tusfehen deze twee ftrydige gevoelens is geen derde. Want men moet of met Hobbes, Collins en Hume zeggen, dat de menfch geen wezenlyke vryheid bezit, of met de voorftanders van dit vermogen toeflaan , dat alle noodzaaklykheid van zyne bepaalingen uitgefloten is , het welk men niet kan ontkennen , of men zal flegts in wóórden , niet in de zaak van de anderen verfchillen, en fchoon door omwegen en kronkelpaden naar het zelfde punt gaan daar zy regelrecht op aanloopen. Hier van daan is het, dat even dezelfde bewysredenen , waar door fommigen toonen willen dat 'er vryheid is. in den menfch, van anderen gebruikt worden om hem daar van te berooven. En zullen deze laatfren gaarne toeftaan, dat men die noodzaaklykheid, waaraan zy den • menfch pogen te onderwerpen, zedelyk noeme, zo men ze maar voor eene wezenlyke noodzaaklykheid erkend. Dan, wy zullen niet toelaaten dat zy in eene zo grove dooling blyven fteeken, en toonen, dat die bedryven der menfchen, welke tot de vryheid betrokken worden, niet alleen van dwang, maar ook van alle noodzaaklykheid van bepaaling vry zyn, en dat de menfch eene wezenlyke vryheid bezit.
Het gefchil, dat wy te vereffenen hebben, loopt over een ftuk van ondervinding, en moet dus beOift worden door het getuigenis onzer gewaarwording, en
wel



ZEDELYKE VRYHEID. 59
wel, daar het de werkingen der ziel raakt, door dat van ons inwendig befef, het welk ons de vryheid zo duidelyk leert, dat het bykants nodeloos is andere bewyzen hier te gebruiken. Wie toch is 'er, die niet gevoelt, dat hy de befluiten van zynen wil met alleen kan ter uitvoer brengen, maar daar over zelfs gebied voeren, en dezelve opfchorten, uitftellcn of veranderen? Wie kan tegenfpreeken, dat de menfch, wanneer het hem lufl een proef te neemen, om te ontdekken of hy zulk eene vryheid bezitte, alle de kenmerken daar van in zich ontdekt? Ik begeef my aan eenig werk, om dat my het zelve goeddunkt; maar fchoon ik.dezelfde redenen blyf hebben om het te doen ftap ik 'er voor een poos af, alleen om myne vryheid te bewyzen; befloten hebbende het geftaakte werk ftraks weder op te vatten, gelyk ik doe; door fommige fterker driften byna weggefleept, neem ik voor dezelven te wederftaan, en ik wederftaa ze. Wat eifchtge meer tot de vryheid? Ik kan, met dezelfde voorftellingen der ziele, doen of laaten alles wat my meeft gefchikt voorkomt om dezelve te bewyzen.
Doch onze tegenftrevers meenen, "dat wy iets aanneemen 't geen blykbaar valfch is, als wy ons laaten voorftaan, dat de befluiten veranderd worden zonder verandering in de voorftellingen. Want als iemand, die zich tot het doen van iets bepaald heeft, zyne werking veranderd, het zy om zyne vryheid te bewyzen of om eene andere reden, dan zal die lufl; om de vryheid te bewyzen of die andere reden de plaats inneemen van eene nieuwe beweegreden, die den wil
II 2 °P



6*0 verhandeling over 's menschen
op eene andere wyze bepaald. Door dit bewys, dat zich zelve omverwerpt, zeggen Hu me en anderen, wordt derhalven niets bewezen , van. welk zeggen ons nu te onderzoeken ftaat, in hoe verre het fteek houde.
Om te beginnen mogen wy aanmerken., dat deze uitzondering de zaak der twyffelaars fchynt tehegunftigen. Want door wat middel zullen wy ontdekken, of de ziel eene vryheid, aan geen noodzaaklykheid onderworpen , bezit, indien zulks door het getuigenis van 't inwendig bezef niet kan bepaald worden ? Onze tegenftreevers zeiven kunnen door dit bezef niet bewyzen, dat de ziel door de voorftelling van het befte altoos bepaald wordt, daar zy bekennen moeten, dat dezelve dikwyls door duiftere neigingen en begeerten , daar zy geene bewuftheid van heeft, word bepaald, (wanneer zy by v-oorb. uit dingen, waarin zy geen onderfcheid vindt, één verkiezen moet.) Terwyl wy het tegendeel uit de ondervinding willen bewyzen , hebben wy daar door zelve onze werkingen buiten ftaat gefteld, om tot dat einde te dienen. Is dat derhalven het geval, dan mogen wy partyen uitdaagen, om zeiven een gepaft middel, ter beflisfing van 't geen tusfehen ons in gefchil ftaat door onmiddelyke waarneemingen, uit te denken; want het is onwaarfchynlyk dat een gefchil nopens de werkzaamheden der ziel, door het getuigenis van het inwendig bezef niet zou konnen vereffend worden: immers, dat niet te raadplegen, als 'er over de ziel gehandeld word, maar bewysredenen van verre gehaald te hulp
te



ZEDELYKE VRYHEID. 6l
te roepen; is het zelfde als den koninglyken weg vangezonde redeneerkunde te verlaaten, om verleidende dwaallichten te volgen. Maar geen weg, om hier wel te oordeelen, zal men konnen aanwyzen, langs welken het ons niet even gemaklyk vallen zal te toonen, dat wy de vryheid, naar welke gevraagd wordt, bezitten.
't Is ondertusfchen ligt te bewyzen, dat door deze uitzondering zelve dat gene toegeflaan wordt, het welk wy vórderen. Want men geeft hier toe, dat de zugt om onze vryheid te bewyzen zo fterk kan wezen, dat zy alle andere beweegredenen te boven Itreeve. By voorb. een aangenaamen dag of een goed vriend my tot eene wandeling uitnodigende, kan ik, enkel en alleen om een bewys myner hcerfchappy over myne daaden te geeven, t'huis blyven. Het hangt derhalven van myne keuze af, welke dezer beweegredenen ik meelt wil laaten gelden, en ik behoef niet te vreezen, dat dezelve door duiftere bevattingen of neigingen zal overmeetterd wordeii. Want is dat zo niet, waarom, bid ik u, neemt gy dan geen vergif in, om te bewyzen dat gy vry zyt? Ja, waarom vergeet een ongebonden jongeling, in weerwil van zyne voorneemens en beloften van leevensverbetering, zyne heerfchappy over zich zelve, zyne beloften en zyne eer zo fehielyk? Wie ziet niet, dat de een door de kragt eener natuurlyke zugt tot zelfsbehoudenisfe, en de ander door die zyner kwaade heblykheden en geweldige driften'belet wordt, zulk een bewys van zyne vryheid te geeven? Het welk van andere daaden, H 3 die



6l VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
die ten bewyze "onzer heerfchappy ligtelyk te verrig* ten zyn, niet konnende gezegd worden, zo blykt duidelyk dat het inwendig bezef leert, dat wy in fommige dingen een volledige , in andere een meer be paalde vryheid hebben ; een vryheid die altoos zo veel volkomener is als zy van de noodzaaklykheid van bepaaling verder verwyderd is.
Sommige waarneemingen leeren zelfs dat 'er menfchen geweeft zyn, die om loutere beuzelingen hunne natuur geweld aangedaan, by voorb. zig vrywillig gedood hebben om lof te behaalen, gelyk de Gymnofophift Cal anus en anderen. Maar even dit 'zelfde beveftigt ook dat de ziel het vermogen heeft om haare oplettendheid te bellieren, en daar door de kragt der beweegredenen te vermeerderen. Want wie zal ontkennen dat de zugt tot het leeven alle andere begeerten te boven gaat, indien andere voorftellingen, door aanhoudende oplettendheid gefterkt, haar niet doen zwigten. Hier in ligt de eenige oorzaak, waarom fommigen eindelyk tot die dwaasheid konnen vervallen, dat loutere beuzclingen meer vat op hun hebben, dan de raadgeevingen van getrouwe vrienden, de gebeden van in hun lot deelende bloedverwanten, de infpraak van 't geweeten, en de voorftellingen van menfchlyke en Godlyke ftraffen; welke zedelyke wonderfpreuken, zonder erkentenis van zodanig een vermogen in de ziel, niet te verklaaren zyn. Die halftarrige zugt om byzonder te wezen, die men in veel menfchen befpeurt, en die de Franfchen Caprice noemen, bewyft die niet dat de menfch zich tegen de
be-



ZEDELYKE VRYHEID. 63
beweegredenen verzet, en zyne eigen handelwyze, in weerwil van alle redenen ten tegendeel, de voorkeur geeft, om dat het hem behaagd. Men ziet dus uit onmiddelyke waarneemingen dat het aan den menfch zeiven ftaat allerlei befluiten zyner ziele door aanhoudende oplettendheid dermaate te verfterken, dat zy eindelyk alle andere neigingen en beweegredenen te boven ftreeven. Indien gy u derhalven door de aanlokzelen der zonde van uwen pligt hebt laaten aftrekken, dan hebt gy de oorzaak hier van niet te zoeken in voorftellingen , die u fterker ten kwaade dan ten goede noopen, maar daarin, dat gy het voorneemen om deugdzaam te leeven niet beter en ftandvaftiger zyt nagekomen , waar van geene andere reden dan uwe vrye bepaaling te geeven is, dan de vryheid. Laat ons derhalven een goed hart in onzen boezem koesteren, en goede oogmerken bedoelen; het zal dan altoos aan ons zeiven ftaan door een goed gebruik van onze vermogens uit te werken, dat deze goede gezindheid eindelyk boven alle andere neigingen en beweegredenen, 't zy duidelyk of niet duidelyk van ons begreepen , de overhand hebbe. Dat dit in onze magt ftaat verzekert ons het inwendig bezef, en dit is genoeg om te bewyzen dat de menfch vry is.
'Er zyn in den menfch eenige natuurlyke en byge volg noodzaaklyke aanprikkelingen. Indien gy wilt weeten of gy daar over gezag hebt, onderzoek dan of gy dezelven veranderen kunt. Zoudt gy, fchoon alle pogingen daartoe aanwendende, zo verre kunnen komen, dat gy u zeiven haatte; ja dat gy een deugdzaam



04 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
zaam menfch verachtte; datgy voor een trouwloozen en ondankbaaren meer eerbied hadt dan voor een braaf en eerlyk man. Dit doet gy wel. uit u zeiven en met verftand; de zaak in 't afgetrokkene, zonder omftandigheden, befchouwd zynde, zoudt gy het tegendeel konnen doen; by voorb. den man, dien gy nu acht, verachten; maar nademaai gy bepaald zyt om zo te doen, en behoudens de voorftellingen niet anders doen kunt, zo doet gy het niet vry. Denkt gy dat boosdoeners op gelyke wyze tot het pleegen van fchelmftukken vervoerd en bepaald worden ? Niets minder zeker dan dat. Het ftaat in hunne magt den weg der deugd te verlaaten, maar geenszins dien niet te eerbiedigen; het is in hun vermogen een man van uitfteekende deugd te vermoorden, maar niet hem te verachten, of na de bedreven euveldaad geen wroe* ging te gevoelen. Gy ziet derhalven dat het inwendig bezef toont, dat wy in fommige dingen noodzaaklyfe bepaald worden, in anderen niet. Beproef eens of gy o ver de oordeelen des verftands dezelfde magt hebt, als over de befluiten van den wil. Overreed u zeiven, zo gy kunt, dat het wereldftelzel van Ptolomeus boven dat van Copernicus te fchatten zy. Maar de befluiten van den wil fchort'gy op, verandert ze , en fchiktze in diervoege, als gy dienftig acht om te bewyzen dat gy eene vryheid bezit die van geen noodzaaklykheid afhangt. Begrypt ge niet, dat het zelfde inwendig bezef ons verzekert, dat. door de voorftellingen wel de oordeelen des verftands, maar geenszins de befluiten van den wil o m het een
of



ZEDELYKE VRYHEID. 65
of ander te doep, bepaald worden. Indien gy dan in het eene geval op uw innerlyk bezef af durft, waarom dan ook niet in het andere?
Nu zullen wy dat gene, het welk wy door onmidlyke waarneemingen getoond hebben, ook door eenige zedelyke proeven bewyzen, om welken des te gemaklyker te bevatten wy flegts een menfch te plaatfen hebben in omftandigheden, waarin hy wel reden heeft om liever te verkiezen dan om niet te verkiezen, maar waarin hy tot het verkiezen van het een boven 't ander geene redenen heeft, dan die van de bepaaling zyner vryheid afhangen, het welk op ontelbaare manieren gedaan kan worden. Verbeeld u dat aan iemand voorgefteld wordt uit twee of meer elkander zo net gelykende uurwerken, dat hy geen onderfcheid in dezelven befpeurt, één te verkiezen; of laaten, zo gy wilt, verfcheidene dingen, met onderfcheidene letters gemerkt, onder elkander in één kift geworpen worden , en iemand vryheid gegeeven, om iets, waarop deze of gene letter gefchreven ftaat te verkiezen; niemand zeker zal zeggen dat hy uit dit alles niets verkiezen zal, fchoon 'er buiten zyne vryheid geene reden voor hem zy om liever dit, dan dat, te verkiezen. En ftrydt hier niet tegen dat zulke gevallen zelden voorkomen. Want omniet te zeggen dat zy, wegens de eindige vermogens der ziele, die alle verfcheidenheden niet kent, dikwyls voorkomen , zoo maar in een eenig geval kan aangetoond worden, dat de ziel, fchoon door geene voorftellingen bepaald, werken kan, zal daar door bewezen worden, dat wy
I een



66 verhandeling over *S menschen
een vermogen hebben om ons te konnen bepaalen 9 het welk van geene voorftellingen afhangt.
Dit bewys hebben verfcheiden geleerden op verfchillende wyzen voorgefteld. Clarke beweert omtrent op denzelfden trant tegen Leibnitz, dat, als 'ertwee wyzen van werken voorkomen, die even goed zyn, het dan van de bepaaling der vrye oorzaaken afhangt, hoe zy werken willen, en paft dit zelfs op de Godlyke vryheid toe, in welke alleen, zegt hy,. de reden te vinden is, waarom de verfcheiden deelen eener gelyke ftoffe in onderfcheiden deelen eener ruimte, die niet minder gelyk is, geplaatft zyn.. Maarzy* die de vryheid aan eene noodzaaklykheid van bepaaling onderwerpen, niet konnende lochenen , dat iemand, die werkt, redenen heeft om te werken, ontkennen ftyf en fterk,*dat 'er ooit een volmaakt evenwigt tusfehen de voorftellingen in de ziel plaats kan hebben , om dat *er altoos, fchoon geene klaare , nochtans duiftere bevattingen of neigingen in dezelve zyn, die haar bepaalen om liever dit, dan dat* te verkiezen. Dus is deeze knoop doorgehakt, niet los gemaakt, door den grooten Leibnitz, wien veeIe anderen daarin volgen , welker gedigtfelen ons nu te onderzoeken ftaan.
In de eerfte plaats fteïïen wy des grooten mans eigen woorden, by eene andere gelegenheid gefproken, tegen zyne aangehaalde verzekering over. Dus fpreekt • hy in zyn antwoord aan Papyn III Deel no. 32, bL 255. Het zou my- verwonderen indien het den Heer Papyw niet eenige zwaarigheid verwekt had te zien
dat



zedelyke vryheid. <~7
dat de kragt van myn bewys onvermydelyk is, ten zy men de mooglykheid van iets, dat ongetwyfeid mooglyk is, lochene, dat is, ten zy men aan de natuur der zaak het vermogen betwiste om iets of onmidlyk en regtftreeks, of midlyk en door omwegen uit te werken Waarlyk een gevoelen, 't welk zo verre gebragt is dat het niet ftaande kan blyven, zo dit mooglyk bevonden wordt, is zeer zwak, ja dood krank; om niet te zeggen dat men eene algemeene natuurwet van zulk eene voorwaarde niet ichynt te moeten doen afhangen; en dat het eene zeer verdagte uitvlugt is, die geene vereischten toelaat, dan welken daadelyk beftaan. Dit na waarheid gezegde past net op het tegenwoordig onderwerp.
(T) De opgegeeven uitzondering zal geheel en al verdwynen, ten zy men voor zeker houde, dat 'er niet alleen geen twee evengelyke dingen beftaan, en 'er dienvolgens geen volftrekte ruimte of tyd gevonden word, ja dat 'er zelfs geen twee evengelyke ftofdeeltjes zyn, maar dat het daarenboven onmogelyk is, dat 'er twee volkomen gelyke zaaken beftaan, of tweeërleie wyzen van werken, even goed, te vinden zyn, gelyk L. Tasso te regt aangemerkt heeft. Dan dit zelfde hebben ook noch Leibnitz noch Wolf f durven ftaande houden, en is tot nog toe van niemand bewezen: het bewys immers van Gottsched m de Leipziger verhandel, van den jaarc 1760, bl. 609 enz. opgegeeven, om Tasso te beantwoorden, rust op willekeurige bepaalingen, die 't geen in gefchil is
onderftellen. .
I 2 Toe-



68 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
(c) Toegeftaan zynde, dat 'er geen twee volkomen gelyke dingen of twee even goede wyzen van werken beftaan konnen , zo zullen of kunnen 'er evenwel, daar alle de verfcheidenheden der dingen ons niet bekend zyn, fommige dingen wezen, die ten onzen aanzien volkomen gelyk zyn, en zo zal het derhalven geen tegenftrydigheid behelzen, dat 'er een evenwigt tusfehen alle onze voorftellingen en neigingen gevonden worde, terwyl niets belet, dat die. duiftere bevattingen , tot welken men zyn toevlugt neemt, overal even fterk worden. Want kan 'er een overwigt van kragten plaats hebben, waarom zouden zy dan ook niet in evenwigt konnen zyn? En wie zal bewyzen, dat twee tegenftrydige kragten nooit met elkander konnen gelyk ftaan?
(jf) Die duiftere neigingen fchynen hier met de hairen by gefleept te worden, terwyl wy van vryheid handelen, die zeker op niets uitkomt als zy met geen verftand en bewustheid gepaard gaat. Ja indien wy door neigingen, van welke wy geene bewuftheid hebben , bepaald worden, zullen wy flegts werktuiglyk , geenszins vry werken.
(<?) Ik wil wel niet tegenfpreeken dat de ziel meermaalen duiftere bevattingen heeft, maarevenwel vraage ik, waarom dezelve juift altoos op dien tyd werken , als de onderftelling van partyen zulks vordert, en waarom zy niet werken als dezelve haar beveelt te ruften? Ik wil bewyzen dat ik door geene voorftellingen bepaald worde als ik vry werk; ik fla derhalven dien weg in, welke my de bekwaamfte dunkt
om



ZEDELYKE VRYHEID. 6p
om dit te toonen; en dan verhinderen geene duiftere bevattingen, dat ik bepaald worde door eene beweegreden waar van ik een klaar denkbeeld heb. Maar, wanneer de beweegredenen die ik duidelyk kenne aan beide zyden gelyk ftaan, en egter myn belang vorderen zou dat ik het een of ander verkoos, dan zyn deeze duiftere voorftellingen ftraks by de hand, een groot gemak zeiler, daar ik zonder dezelven niet meer zou konnen werken, dan een balans, aan beiden zyden even veel belaaden, kan bewogen worden. De Cartefiaanen waarlyk hebben geen grooter dienft gehad van hunne eerfte ftoffè, dan onze partyen van hunne duiftere bevattingen.
Doch wy hebben nog een ander middel, om regtftreeks te bewyzen, 't geen wy bewyzen willen, 't Is namelyk zeker dat 'er in den menfch verfcheiden begeerten of kiften zyn. Dezen hebben wy gefteld dat van ongelyken aart zyn , en dat de ziel, tusfehen twee van dezelven geplaatft , niet door de kragt der fterkfte begeerte , even als een fchip door den ftroom weggefleept word, maar zich zelve vrywillig bepaalt, om de eene op te volgen, en de andere te wederftaan. Doch wilt gy liever dat alle de begeerten der ziele van gelyken aart zyn, dan zult gy tot dat zelve evenwigt vervallen, het welk gy zo zeer poogt te vermyden. Want wat is blykbaarder, dan dat twee ongelyke dingen van denzelfden aart door het toeneemen van het een, en het afneemen van het ander , eindelyk gelyk worden; wat is zekerder, dan dat het kleenfte van twee dingen het grootfte niet kan
X 3 wor-



70 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
worden, zonder vooraf gelyk geweeft te zyn? Verbeeld u thans dat iemand, die zo zeer op ydele roem als op rykdom gefteld is, gelegenheid voorkomt ora zyne eerzugt te voldoen , doch niet zonder dat het hem iets kofte, 't zou zeer wel konnen gebeuren, dat hier de onkoften zo hoog liepen, dat hy, zondereenig beraad, weigerde de eer tot zo duuren prys te koopen: maar de onkoften kunnen ook zo gering zyn, dat de eerzugt zyne ziel gemaklyk bepaale. Tusfehen deze twee uiterften van fterker gierigheid aan den eenen kant en fterker eerzugt aan den anderen moet zeker midden zyn, waarin, volgens des verkiezers gefteltenis, de winft aan eer met het verlies aan geld gelyk ftaat. Wat zou hy derhalven doen, indien de begeerde eer voor dien middelprys te koop ware? Hy zou dezelve koopen, of niet koopen; doch in beide gevallen zou de reden zyner bepaaling alleen in zyne vryheid, niet in de voorftellingen te vinden zyn. Durft gy nu ontkennen dat foortgelyke voorvallen in den loop van 't menfchlyk leeven gebeuren konnen en moeten ? Een vermaak , daar gy naa haakt wilt gy evenwel niet te duur koopen, maar voor een klein prysje zoud gy het gaarne neemen. Ziet gyjnu niet dat 'er tusfehen dezen al te hoogen en geringen een middelprys wezen moet, die volgens uw oordeel gelyk ftaat met het vermaak dat gy wilt koopen? Deze middelprys beftaat zelfs niet in een mathematifch maar in een phyfifch punt, dat uitgebreidheid heeft, en vermeerderd of verminderd kan worden, zonder het evenwigt der begeerten te breeken, het welk niet
an-



ZEDELYKE VRYHEID. ?I
ders dan door de vryheid der ziel kan weggenomen worden,aangezien het menfchlyk vermogen van onderfcheiden niet onbepaald is, en zeer veele zaaken onze waarneemingen ontfnappen. Te vergeeffch zou men hier zeggen, dat, terwyl iemand overweegt wat hy doen zal, zyne voorftellingen veranderen, en dat dus het evenwigt in zyne ziel verbroken wordt, want in zo groot eene verfcheidenheid van menfchelyke bezigheden is het onmogelyk, of'er moeten omftandigheden voorkomen, die een evenwigt veroorzaaken, ten zy men door een wonderwerk wilde doen beletten dat iemand gelegenheid voorkwam om het begeerde goed tot dien middelprys te krygen, welke het zelve, volgens zyne neigingen berekend, waardig is.
Tot dus verre hebben wy, door onmidlyk op de ziel genomen proeven en waarneemingen, getoond, dat de menfch een vermogen heeft van zich te bepaalen , welk van geen voorftellingen afhangt. Doch nadien eene regtftreekfche befpiégeling van zich zelve geen gemaklyk werk is voor de ziel, en zy haare vermogens met minder moeite uit andere werkingen leert kennen, zullen wy nu ons beft doen om de ziel zich zelve minder regtftreeks en als in een fpiegel te doen befchouwen, en duidelyk te toonen, dat genoegzaam alle haare werkingen met een levendig bezef van vryheid, aan geen noodzaaklykheid onderworpen, gepaard gaan. Hier toe komen ons bykans zo veele bewyzen voor, als 'er aandoeningen en gemoedsbeweegingen in
den



72 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
den menfch, gronden om over de waarde van eens anders daaden te vonnisfen, en menfchlyke inzettingen gevonden worden, het welk wy thans met eenige voorbeelden zullen tragten te ftaaven.
De aandoening van berouw wordt uit het bezef van zodanig eene vryheid gebooren, of is 'er ten minften aan verknogt. Dezelve beftaat immers niet enkel in een bezef van eenig natuurlyk kwaad, maar in onruftigheid, oorfpronglyk uit bewuftheid dat wy 'er door onze eige fchuld in vervallen zyn. Niemand heeft berouw over het gene hy niet vermyden konde, maar veele over eene flordige levenswyze; en wel met reden, indien zy 'er zig vrywillig toe begeeven hebben, maar gantfch ten onregte indien hunne redelyke neiging de zinlyke of gevoelige niet heeft konnen tegenftaan. En hoe zou die dat hebben konnen doen, indien de ziel door de overheerfchende kragt der voorftellingen tot werken bepaald wordt? Overal waar de gewrogten aan noodzaaklykheid (fchoon zelfs eene zedelyke) onderworpen zyn, wordt daar uit, dat iets niet gefchied is, met regt beflooten, dat het op geenerhande wyze heeft konnen gefchieden. Want alle de oorzaaken tot het voortbrengen van een gewrogt noodig, zyn 'er geweeft, of niet geweeft. Indien zy 'er geweeft zyn, heeft het gewrogt even weinig konnen nalaaten voort te komen, als de lucht heeft konnen nalaaten, door vermindering der drukking aan een kant, bewogen te worden: indien zy 'er niet geweeft zyn heeft het even weinig konnen ontftaan, als zwaa re lighaamen uit zig zeiven na boven konnen ftygen.
Dat



ZEDELYKE VRYHEID. 7ö
Dat het geweeten, zo op den boosdoener als op denonfchuldigen,in den eerften te ftraffen en den laatften vry te fpreeken en te vertrooften, veel vermag, is uit de algemeene toeftemming van het verftandigfte gedeelte des menfchdoms blykbaar. Deszelfs verbaazende uitwerkfelen hebben verklaaring noodig; en die vertoont zig van zelve, daar men de vryheid aan geen noodzaaklykheid onderwerpt. Want het geweeten behandelt den menfch, even zo als het van hem behandeld is; des hy, die by zich zeiven overtuigd is, dat hy het veracht, en dezen breidel, hem van God gegeeven, baldaadig afgefchud heeft, deszelfs wreede en fnerpende Hagen niet ontgaan kan. Het geweeten immers herinnert hem telkens, en laat hem niet toe te vergeeten , dat het aan hem zeiven ftond zig van fchelmftukken te onthouden , dat het hem aan geene beweegredenen ontbrak om 't kwaade te vermyden, en dat de oorzaak, waarom hy door dezelven van 't misdryf niet terug gehouden is, niet gezogt moet worden in derzelver zwakheid, maar hier in, dathy, zyn hart in 't kwaade verhard hebbende, het zelve van alle heilzaame raadgeevingen en van de vermaaningen van zyn geweeten en den Godsdienfl: met kragt en geweld afgetrokken heeft; het welk inderdaad geen kenmerken van noodzaaklykheid maar van vryheid oplevert. Indien gy een meetkundig vraagltuk, om dat u eene geringe omftandigheid ontfnapt is, niet oplosfen kunt, zal het geweeten u daar over beftraffen? Ik denk neen, mids gy bewuft zyt van uw beft gedaan te hebben; gy weet immers dat het niet van u
K af-



74 verhandeling over *s menschen
afhing, of die omftandigheid u te binnen kwame ; maar gy gevoelt fmerte, als gy kwaad gedaan hebt; want uw geweeten geeft u getuigenis dat het aan uwe keuze fïond, de gepleegde fchandelyke daad na te laaten, of te doen.
Men begrypt ligtelyk dat de uitwerkzels van een goede, zo wel als van een kwaade confcientie, met het bezef van vryheid verbonden zyn.
De vonnisfen ook, die wy over de daaden van anderen vellen, zyn met zodanig een bezef van vryheid verknogt. Wy worden op eene geheel andere wyze door natuurlyk, dan door zedelyk goed getroffen, en wel uit dien hoofde, om dat wy weeten, dat het een door de werking van noodzaaklyke , en het ander door de goedheid van vrywerkende oorzaaken tot ons komt. Onze loffpraaken en agting voor dankbaarheid zyn altoos naar dit bezef van vryheid gefchikt.
Doch niet zonder fchyn van waarheid werpen fommigen ons tegen, dat iemands inwendig character zo veel te meer of minderpryzenswaardig gerekend wordt, als het de zedelyke noodzaaklykheid van wel te doen nader bykomt, en dat Cato nooit fterker van Vellejus geprezen konde worden dan door deszelfs zeggen, dat hy wel deed, om dat hy niet anders doen kon; maar dat zy in tegendeel, die zich zeiven minder gelyk blyven in wel te doen, uit fommige mogelyk zeer braave daaden weinig lofs wegdragen. Dit zy intusfchen zo,, onze bewysreden wordt daar door niet verzwakt. De vraag valt hier niet, of een gemoeds-characïer als dat van Cato wenfchlyker zy, dan dat van iemand die
het



ZEDELYKE VRYHEID. 75
het goede by vlaagen doet: maar veeleer, of dezelfde blyk van braafheid, betoond door een onbefchaafd menfch, die noch opvoeding, noch andere omftandigheden te baat gehad heeft, geen grooter lof verdiene, dan wanneer dezelve komt van iemand, die in gelukkiger ftaat gebooren, beter opgevoed, beter onderwezen en met beter gedrag voorgegaan is; of wy, alles voor 't overige gelyk ftaande, iemand, die eene braave daad uitvoert, niet zo veel meer pryzen zullen , als wy oordeelen, dat andere dingen, van de bloote oefening zyner vryheid onderfcheiden, minder toegebragt hebben, om hem, zo en niet anders te doen handelen ? Met welk zekerlyk niet ontkend kan worden, 't Spreekt fteeds van zelve, dat eene daad , om lof te behaalen, niet moet voortkomen van losheid, ydelen hoogmoed, en andere beweegredenen, die met een regt gebruik der vryheid niets gemeens hebben, maar uit een vaft en wel beraaden opzet om wel te doen. Is zy haaren oorfprong daaraan verfchuldigd, dan blykt het, dat hy, die dezelve doet, de deugd ter harte neemt, en dat men meer dergelyke, ja nog edeler daaden van hem te wagten heeft, daar hebbelykheden zo wel van goed als kwaad te doen door oefening en gewoonte verkregen en verfterkt worden; des het geen wonder zy, dat ftandvaftige en aanhoudende zugt om goed te doen te meer lof fchynt te verdienen, naar maate zy door moeijelyker betragting van opregte deugd in de ziel gevefligd wordt.
Het zelfde bezef van vryheid ftraalt ook door in het oordeel, dat wy over de kwaade daaden van anti 2 de-



j6 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
deren vellen. Op het bloot gezigt van een boosdoener worden wy met afgryzen bevangen; den genen die fchreeuwende misdaaden pleegt oordeelen wy onze haat en vervloekinge waardig. Wanneer wy de wreedheden , trouwloosheden en onmenfehlykheden van dwingelanden in de gefchiedenis leezen, voelen Avy beweegingen van verfoeijing, en lufl om hen te ftraffen, in ons opkomen; welke zedelyke verfchynzels, als men de vryheid ontkent geheel geene, als men ze toeftaat eene zeer gemakkelyke verklaaring lyden. Waarom toch hebben wy medelyden met hun, wier deugd voor hen zeiven en anderen heilloos geweeft is; en waarom hooren wy met vermaak dat de fchadelyke bedryven van een boosdoener hun zeiven ten bederve gebragt hebben? Is 't niet om dat wy weeten dat de eerden over het beloop en de omftandigheden der dingen geen magt hadden , terwyl de laatfle meefter was van zyne daaden? Doch is de menfch in zyn doen aan noodzaaklykheid onderworpen, dan zullen zyne daaden bepaald worden door de gefteltenisfe van zyn lighaam en hersfenen, door opvoeding en andere omftandigheden, die in 't geheel niet van zyne keuze afhangen, en dan moet een booswigt eerder medelyden dan haat in ons verwekken. Het onderfcheid tusfehen de vyanden en vrienden der deugd zal men aan een blind noodlot, niet aan verkiezing of vryheid hebben toe te fchryven. Een Ner.o , in dezelfde omftandigheden geplaatft, zou gehandeld hebben als een Titus, en deeze zou niet beter dan gene geweeft zyn, nadien de bepaalende oorzaaken gefteld zynde
het



ZEDELYKE VRYHEID. 77
het bepaalde ook niet nalaaten kan gefteld te worden.
Dat 'er in den menfch een bezef van vryheid, aan geene noodzaaklykheid onderworpen, huisveft, kan ook uit de menfchl'yke inzettingen en wetten ligtelyk getoond worden. Het is eene bekende zaak dat de Maatfchappyen door wetten in Hand gehouden, en de wetten door belooningen en ftralfen geftaafd worden. Wie nu weet niet dat alleen de vrye, niet de noodzaaklyke bedryven aan wetten onderworpen, en met belooningen of ftralfen vergolden worden? De wetten verbieden ons niet ons zeiven lief te hebben, en wy ondergaan geene ftraffe om eene onoverkomelyke onkunde, of om dingen, welke te vermyden buiten ons bereik was, even min als 'er belooning voor ons te verwagten is, om dat wy aan een meetkundig bewys onze toeftemming niet weigeren." " Maar Hobbes, Bayle, Collins en andere voorftanders van hetzelfde gevoelen, beweeren, dat de noodzaaklykheid der menfehlyke bedryven de nuttigheid der wetten, belooningen en ftraftën niet wegneemt; ja zy zeggen dat dezelven haare oogmerken niet zullen bereiken , ten zy 's menfchen wil door voorftellingen van goed en kwaad vaft bepaald worde, om dat in het tcgenoverftaande geval de menfch door zyne van dezelven niet afhangende vryheid, nalaaten kan op dezelven agt te geeven. Laat ons derhalven eens zien hoe hoog dit hun verdigtfel te fchatten zy.
Het is zekerlyk een waar fpreekwoord, dat de waarheid en zig zelve en het geen 'er tegen over ftaat aan den dag brengt. Want door dat zelfde, waar uit fom-
K 3 mi-



78 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
migen poogen te bewyzen dat belooningen en ftraffen plaats hebben, daar men onderftelt, dat de ziel noodzaaklyk werkt, zullen wy aantoonen dat zy vry werkt. Indien immers beweegredenen den menfch bepaalden door onvermydlyke noodzaaklykheid, moeiten de belooningen en Itraffen die uitwerkzels, welke de Overheden daar mede bedoelden onfeilbaar te wege brengen, het welk de ondervinding tegenfpreekt. Dat men de reden hier van in de ligtheid der Itraffen niet zoeken moet blykt duidelyk, om dat ook derzelver uitwerkingen niet evenredig met haare zwaarte bevonden worden, en men geene zo wreede ftrafkan oefenen, datdezelve toereikende zy, om alle boosdoeners in den band te houden; het welk zelfs de bedreiging van eeuwige Itraffen niet te wege brengt. De reden hier van is inderdaad, voor hun, die weeten dat de menfch vry is, niet duifter. De hoop toch op belooningen , en de vrees voor ftraffen werken eeniglyk op de ziel, door de aandagt die zy'er op veftigt, en weinig zullen dezelven ter overhaalinge van den wil uitregten, als zy 'er die van aftrekt. De Overheden doen wel hun beft, om het volk door de zwaarte der ftraffen ter overweeging van de gevolgen hunner misdaaden aan te fpooren, maar bereiken egter niet altyd het oogmerk dat zy hierin bedoelen, om dat de beftiering der zielsvermogens van den menfch zeiven afhangt. Gy ziet hier uit dat de zedelyke oorzaaken haar uitwerkzels niet zo zeker voortbrengen, als de natuurlyke; of dat men in de zedelyke wereld vryheid in de natuurlyke noodzaaklykheid ontdekt. Om
aan



ZEDELYKE VRYHEID. 79
aan een kloot eene beweeging te geeven, tegen de rigting zyner zwaarte ftrydende, is niets meer noodig, dan dat de beweeging , waar mede men hem voortwerpt, de neiging zyner zwaarte te boven gaa; maar geen godlyke of menfchelyke ftraffen, hoe groot ook, zyn in ftaat, om de luft der boosdoeners altoos te beteugelen. Daar nu de geneigdheid tot zondigen zekere bepaalde grootheid heeft, waarom kan zy dan niet door grooter vreeze voor ftraffen, die men zo veel verzwaaren kan als men wil, wiskonftig overtroffen worden ? Is 't niet uit hoofde van de vryheid, welke de menfch bezit.
Wyders valt het ook niet zwaar te toonen, dat die geenen, met welken wy hier redenkavelen, tegen alle waarheid aanneemen, dat het opleggen van ftraffen alleen gefchied om de gemoederen tot gehoorzaamheid aan de wetten te beweegen, niet om den misdaadigen tevens loon na werken te verfchaffen. Maar noch Rechters, noch volk, zullen in twyfel trekken, of hy, die ftraf ontvangt, ontvangt dezelve na verdienfte; ja de fchuldige zelf zal niet ligt in gedagten neemen om te zeggen , dat hy ten onregte geftraft wordt, veel minder om zyne fchelmftukken door voorwending eener onvermydelyke noodzaaklykheid te verglimpen. Waarom toch worden doodftraffen, die fommigen alleen om doolingen des verftands ondergaan hebben, voor onmenfchlyk en onrechtvaardig gehouden, terwyl men niet kan ontkennen dat veelen daar door afgefchrikt worden van valfche leeringen voort te planten? Waarom anders, dan om dat elk by zich zelve
over-



80 VERHANDELING OVER 'SMENSGHEN
overtuigd is, dat de oordeelen des verftands uit de voorftellingen op eene natuurlyke en noodzaaklyke, en niet op eene vrye, wyze voortkomen. Maar de ftraffen, om eenige misdaad iemand opgelegd, worden altoos gebillykt. Wat is de reden van dit verfchil? Aan het verftand komen bewys en aan den wil beweegredenen voor. Hy, die in dwaaling fteekt, had, ware hy in andere omftandigheden gefteld geweeft, de waarheid konnen volgen, en niet minder had de boosdoener zich van 't kwaad konnen afhouden. Maar de eerfte kan, zo als de zaaken nu ftaan, van zyne dwaaling geen afftand doen, (want wy fpreeken hier van onvrywillige doolingen) en de laatfte kan zich altoos binnen de paaien van zynen pligt houden. Gy ziet derhalven hoe alle menfchen hierin famenftemmen, dat de werkingen des verftands noodzaaklyk (fchoon door eene noodzaaklykheid volgens zekere onderftelling) bepaald worden, maar niet de vrye daaden , en dat de menfchen dienvolgens om enkele doolingen ten onrechte, om misdaaden met groot recht, geftraft worden.
Tegen dat zelfde verdigtfel van de evereenftemming der noodzaaklykheid met wetten, belooningen en ftraffen, kanten zig ook andere zeer gewigtige redenen. Want indien derzelver gebruik alleen zo verre gaat, als met de noodzaaklykheid van werken (fchoon zedelyke) beftaan kan, dan moet, voor't overige alles gelyk ftaande, een fchuldige'zo veel te zwaarder geftraft worden, als hy door grooter noodzaaklykheid tot het begaan van eenige misdaad gedreven is; om
dat,



ZEDELYKE VRYHEID. 8l
dat, hoe fterker de beweegredenen zyn, welken iemand heeft, om iets te doen, hoe fterker ook die moeten wezen, waar door men hem van hetzelve terug zal houden. Hy derhalven, die door grooten honger of het gebrek van een talryk huisgezin vervoerd, zynen naaften eenig goed ontvreemd, moet ftrenger geftraft worden, dan een dief, die overvloed heeft. Hy, die de wet overtreedt uit vreeze des doods, moet geweldiger lyden ondergaan dan een ander, die zulks alleen doet uit kwaadaardigheid of luft tot zondigen. Dan wie bezeft niet dat zulk eene wyze van ftraffen tegen alle billykheid en menfchlykheid aanloopt ? daar hy, die overtreden heeft, alles voor 't overige gelyk ftaande, te meerder verontfehuldiging vindt, naar maate van de grooter noodzaaklykheid , voor welke hy bezweken is: Ja, als de noodzaaklykheid ten hoogften top geftegen is, oordeelen veelen, dat de verpligting der burgerlyke wetten, zo niet geheel, egter op weinig na, vervalt. In allen gevalle brengt zy veel toe, om de fnoodheid van eenig misdryf te verminderen. Een duidelyk bewys, dat, volgens de rekening van het gezond verftand, de vryheid eens werkers zo veel grooter zy, als dezelve van de noodzaaklykheid verder af, en zo veel kleener, als zy 'er nader by is. Indien onze tegenftreevers ontkennen, dat het zo met de zaak ftaat, zou ik wel eens weeten willen, wien zy grooter vryheid toeëigenen zouden, of hem, in wiens geeft de beweegredenen, door welken hy bepaald is, veel fterker waren dan de tegenoverftaande, of een ander, by wien geene flegts
L wei-



82 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
nig boven deezen gingen. Den laatftgemelden , als zy zich willen gelyk blyven, zullen zy niet verkiezen: want indien de vryheid aanwaft naar maate de beweegredenen eikanderen minder overtreffen, dan zal zy allergrootft en geheel volkomen worden, als dezelven eikanderen volflrekt niet overtreffen, in welk geval de bepaaling niet aan de beweegredenen, maar aan de vryheid, zal toe te fchryven zyn. Den eerftgenoemden konnen zy niet verkiezen, zonder de uiterfte ongerymdheid. Want dan zou volgen, dat iemand te vry er werkt, naar maate hy door grooter noodzaaklykheid gedreven wordt, om te werken zoals hy doet, nademaal dan, zekerlyk, de bepaalende beweegredenen veel fterker zyn, dan die 'er tegen over ftaan. Verbeelden wy ons twee menfchen, die dezelfde flegte daad uit dezelfde oorzaaken begaan, die by voorbeeld iemand op weg om win ft vermoorden , maar dat de een veel fterker beweegredenen hebbe om zig van dit wanbedryf te onthouden dan de ander (ftel dat de man zyn vrind of begunftiger is) waarfchynlyk zult gy de misdaad des eerften zwaarder ftraffe waardig keuren. Doch waarom? om dat beiden wel dezelfde redenen tot het doen, maar niet tot het nalaaten van de daad gehad hebben, en om dat gy bezeft dat iemant zo veel te meer gebruik van zyne vryheid gemaakt heeft, (en dus ook zo veel te meer verdient, dat zyn gedrag hem toegerekend worde) als hy grooter beweegredenen tot het nalaaten van eene misdaad heeft tegengeftaan , (een vadermoorder by voorbeeld) met andere woorden als hy, tot begaan dezer
mis-



ZEDELYKE VRYHEID. 83
misdaad minder bepaald geweeft is. Op gelyke wyze zult gy ook altoos iemant grooter belooning waardig agten , wanneer hy eene goede daad gedaan heeft in weerwil van fterke drangredenen en groote verzoekingen , om dezelve na te laaten, wanneer hy, aan ongeveinsde liefde en gehoorzaamheid jegens God, alle aardfche voordeden en vermaaken, de liefde van vaderland en maagen, ja alles, wat een menfch dierbaar is, heeft opgeofferd ; hoedanig eene gefteltenis des gemoeds onze Zaligmaaker van zyne difcipelen vordert. Het gebruik der vryheid, zo ten goede, als ten kwaade, beftaat derhalven niet hier in, dat een werker de meeft vermogende voorftellingen volge, maar dat hy die wederftaa, en na maate deeze wederftand moeilyker en harder fchynt te vallen, wordt hy geoordeeld, door zyne vryheid alleen meer verrigt te hebben, en grooter belooning of ftraffe te verdienen. Er zyn zekerlyk trappen in de toerekening, en dus ook in de vryheid, waarop de toerekening gegrond is. De toerekening en vryheid zyn altoos zo veel grooter, als 'er minder noodzaaklykheid geweeft is, om het gedaane te doen, en meerder om het zelve na te laaten. Doch als de ziel noodzaaklyk werkt, dan zie ik zelfs niet, wat die trappen van toerekening betekenen? Want de wet der noodzaaklykheid is eenvoudig deze: indien de oorzaaken, die tot wegneeming van het evenwigt vereifcht worden , daar zyn, dan wordt het weggenomen, en zyn zy 'er niet, dan wordt het niet weggenomen. Een balans wordt even noodzaaklyk bewogen, het zy men in de eene fchaal L 2 tien



84 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
tien gelyke ponden legge, en in de andere vyf, of in de eene vyf en in de andere niets.
Wy bekennen gaarne dat Overheden in het bepaalen der ftraffen, niet zo zeer het oog veftigen op de trappen der vryheid, met welke eene daad verrigt wordt, als wel op het algemeen welzyn; maar desniettegenftaande blyft het evenwel volgens aller gevoelen waaragtig, dat booswigten niet alleen ten nutte, maar ook rechtvaardig, geftraft, en dat, voor het overige alles gelyk ftaande, de meerdere en mindere noodzaaklykheid van werken, en de verzoeking, onder de verligtende of verzwaarende omftandigheden gerekend worden. Het is ongetwyfeld de hoogfte trap van menfchelyke kwaadaardigheid, de boosheid te beminnen om haar's zelfs wille, zo dat zulk eene gemoedsgefteltenisfe de uitzinnigheid fchynt naby te komen, het welk nogthans, zo men het aan geene lighaamlyke ongefteldheid kan toefchryven, niet dient, om de ftraf te verminderen, gelyk fommigen willen, maar te vermeerderen, aangezien het gemoed niet dan door een dagelykfche en aanhoudende gewoonte van kwaad' doen tot zulk eene verregaande boosheid ontaarten kan.
Nog maar eene aanmerking hebben wy tegen het verdigtfel onzer tegenftreevers in te brengen. Het isbekend dat de toerekening eener daad grooter word,, naar mate dezelve met meerder overleg verrigt is; en dit laat zich, volgens ons gevoelen, gemaklyk verklaaren. Want hoe ruimer tyd van beraad iemand gehad heeft, hoe meer hy zich van zyn vermogen om de
ge-



ZEDELYKE VRYHEID. §5
gevolgen zyner daaden te overweegen, de eene neiging te verfterken, de andere te verzwakken, heeft konnen bedienen; het welk den geenen zo ligt niet valt, die door eenige fchielyk opwellende drift vervoerd worden. Maar indien de ziel tot werken noodzaaklyk bepaald word, zal een korter of langer tyd van beraad haare vryheid niet vermeerderen. Want uit kragt van haar natuur zal zy niets doen, zo lang geen van haare neigingen boven alle de andere de overhand krygt. Doch, een van allen zig boven de relt verheffende, zal zy niet meer overleggen wat haar te doen ftaat, maar de leiding van die boven dryvende neiging volgen. Aan die zelfde wet van noodzaaklykheid, daar zy eens aan gebonden is, zal zy het ten tweeden maale ook zyn, insgelyks ten derdenmaale, en zo verder by alle gelegenheden.
Niets kan derhalven zekerder zyn, dan dat en 's menfchen natuurlyke driften en zyne oordeelen omtrent zedelyk goed en kwaad, en die menfchelyke inzettingen, welken men ontwyfelbaar aan de natuur te danken heeft, met een inwendig bezef van vryheid verbonden zyn. Doch wie, die by zinnen is,zal beweeren durven, of, dat die driften en oordeelen te vergeeffch in den menfch gelegd zyn, daar de natuur niets dan met wysheid en tot zekere einden doet, of dat deeze inzettingen flegts op eene algemeene menfchelyke dwaaling- ruften, daar de natuur altyd eene leermeesteresfe der waarheid is? Zou 'er, in de verfchynzelen van een goed en kwaad geweeten, en van de zedelyke neigingen, zulk eene beftendigheid, in de oordeelen L % over



86 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
over de verdienden van eens anders daaden, in de wetten, belooningen en ftraffen, zulk eene doorgaande overeenftemming gevonden worden, indien dit alles op bloote meening, of op ongegronde overtuiging nopens zekere hersfenfchim, de vryheid namelyk geveftigd ware? En kan men, zonder zich e fchaamen, aan algemeene volks-vooroordeelen toefchryven 't geen zig vertoont door zulke duidelyke kenmerken, die zig, zonder eenig onderfcheid van tyd of plaats' en even gemaklyk door geringe verftanden, als door de fchranderfte wysgeeren, ontdekken laaten.
Zo ik niet vreesde het geduld myner leezeren te misbruiken, zou ik met weinig moeite konnen toonen, dat het zelfde bezef van eene vryheid, aan geen noodzaaklykheid van bepaaling onderworpen, met genoegzaam alle de bezigheden des menfchlyken levens vereenigd is, in alle redenen, aangenomen fpreekwyzen, en gewoone bedryven doorfteekt, en zo wel by het gemeen, als by wysgeeren, dichters, gewyde en ongewyde redenaars geroemd en geraadpleegd wordt Dan, wy oordeelen geene bewyzen meer nodig te' hebben, daar de vyanden der vryheid zeiven door hunne daaden belyden, het gene zy met woorden ontkennen , en daar zy niet konnen ontveinzen dat ook zy zeiven een levendig bezef van dit vermogen hebben. Zy beklaagen zich immers niet min dan anderen over de ontrouw hunner egtgenooten, en de verraaderyen hunner valfche vrienden; zy ftuiven eveneens op over de ongehoorzaamheid hunner dienftboden, en worden door de gewoone gebeurtenisfen des
menfch-



ZEDELYKE VRYHEID. 8?
menfchlyken levens, hoe zeer tegen wil en dank, bewogen, om der waarheid getuigenis te geeven. Zy fpreeken wel als loutere werktuigen, maar handelen als vrye menfchen, en toonen dat zy niet min dan de twyfelaars de fefte der leugenaaren volgen. "Wie derhalven kan nalaaten middagklaar te zien, dat in het voorftel: wy zyn inderdaad wezens met zedelyke vryheid begaafd, alle kenmerken van onveranderlyke waarheid uitblinken, en dat het zelve door het inwendig en gemeen bezef des ganfchen menfchdoms, en door de ftem der natuur zelve, beveiligd wordt?
Er is geen reden om te vreezen, dat wy, eene waarheid van het uiterft aanbelang door het getuigenis van het inwendig bezef Havende, de gronden van zekerheid ondermynen zullen. Want de eerfte en oorfpronglyke waarheden worden gevoeld, niet uit andere meer bekende waarheden afgeleid; en het zou voorzeker tegen de eenvoudigheid der natuur ftryden, indien de menfch door vergezogte bewyzen onderligt moeit worden, dat hy vry werkt. En fchoon 'er geweeft zyn, die zig op het inwendig bezef beroepen hebben, om de waarheid te bewyzen van dingen, die enkel beftonden in hunne verbeelding, dit echter doet onze bewyzen geen nadeel. Want het valt gemaklyk verdigte gevoelens van de uitfpraaken der natuur te onderfcheiden. De eerften vervallen door den tyd, terwyl de laatftcn daar door bekragtigd worden. Deezen begunftigt de overeenftemming der verftandigften, geenen die flegts van weinigen en bykants fuffende. Deezen erkennen door hunne daaden , die ze
met



88 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
woorden tegenlpreeken, genen wederleggen zy zeiven, die ze verzieren. Deezen ftrooken met alle andere verfchynfelen volmaakt wel, genen volltrekt niet. Deezen gelyken naar de alles verlichtende middagzon, genen naar een verleidend dwaallichtje. Hem, die ontkennen durft het geen het inwendig en algemeen befef leert, mogen wy met nog grooter regt den eernaam van menfch weigeren.
Schoon zo veele en zo duidelyke getuigenisfen van het inwendig bezef genoegzaam zyn, om de wezenlykheid der vryheid buiten allen twyfel te Hellen, zal het egter, daar alle waarheden onderling een fraaije overeenftemming hebben, niet ondienftig zyn nog te toonen, dat alles, wat wy van dit vermogen der ziele bygebragt hebben, met veele andere waarheden volkomen famenhangt, en tegen geene derzelven ftrydt.
Wy hebben de, vryheid tegen alle noodzaaklykheid, hoe genaamd, overgefteld, waar van de regtmaatigheid uit de vergelyking der begrippen, die wy van het noodzaaklyke en van het gebeurlyke hebben, onmidlyk fchynt te konnen afgeleid worden. Want dit zyn twee onderfcheiden , ja regelregt ftrydige geflagten. Stel nu twee of meerder foorten van noodzaaklykheid, het gebeurlyke nogthans zult gy nooit onder een van die kunnen brengen, daar het ten uiterften ongerymd is eenig geflagt voor een foort van het tegenoverftaande te neemen. Er moet dus iets gebeurlyks , dat tegen het noodzaaklyke in 't algemeen , en gevolglyk tegen alle deszelfs byzondere foorten over ftaat, gefteld worden.
En



ZEDELYKE VRYHEID. 89
En wat is dit anders dan het gene vry gedaan wordt, daar de .werkingen der ftoffe aan noodzaaklykheid van bepaaling, fchoon eene noodzaaklykheid volgens zekere onderftelling, en gevolglyk van Gods weibehaagen afhangende, onderworpen zyn.
Gy zult zeggen dat het zelfde ding in onderfcheiden opzigte noodzaaklyk en gebeurlyk is: noodzaaklyk , als men het met zyne oorzaaken, gebeurlyk, als men het zonder dezelven befchouwt. Maar de gebeurlykheid, dus aangemerkt, zal alleen in eene afgetrokken verbeelding, niet in de natuur beftaan, om dat geene gewrogten beftaan konnen zonder hunne oorzaaken, en het noodzaaklyke en gebeurlyke, volgens de bepaalingen, die men 'er van geeft, tot de daadelyke wyze van beftaan, niet tot de verbeeldingen, die de ziel 'er van maaken kan , behooren. Dus zal men of moeten zeggen dat 'er uitwerkfels voortgebragt worden, die metterdaad gebeurlyk zyn, indiervoege dat zy zonder eenige noodzaaklykheid ontftaan , of men zal moeten toeftaan , dat de bepaaling, die men van het gebeurlyke maakt, een loutere hcrsfenfchim is, zo dat zy op geenerlei gewrogt in de natuur kan toegepaft worden. Doch wie bezeft niet dat hy geen minder klaar denkbeeld heeft'van gebeurlykhcid. dan van noodzaaklykheid?
Laat ons eens zien hoe het gefteld is met die dingen , welke aan noodzaaklykheid (fchoon volgens zekere onderftelling) onderworpen zyn. De orde van het planeetgeftel had op verfcheiden wyze konnen bepaald worden, maar die bepaaling, welke de lighaa-
M men



90 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
men by het begin van de fchepping ontvangen hebben, gefteld zynde, worden derzelver verfchynfels op eene noodzaaklyke wyze verwekt, zo dat zy in deeze fchikking der dingen niet anders konden voortkomen. Maar wie kan, met eenigen grond, zeggen, dat op gelyke wyze de vrye daaden der menfchen, door de aaneenfchakeling der dingen en den eerften ftaat der wereld, bepaald worden? Heeft Adam door dezelfde noodzaaklykheid van bcpaaling gezondigd, als de zon, op het eigen oogenblik, in zekere bepaalde ruimte aan den horizont, opkwam? Men zou dit zekerlyk moeten toeftaan , indien de vrye daaden aan eenige noodzaaklykheid (zedelyke zelfs) onderworpen waren. Want overal, waar de gewrogten met eikanderen verbonden, en door eikanderen noodzaaklyk voortgebragt worden, worden , den eerften ftaat flegts bepaald zynde, alle de overige ook bepaald, zo dat geene volgende uitkomft kan agterblyven, wanneer de voorgaande plaats hebben. Ik weet wel dat 'er menfchen gevonden worden, die niet fchromen te beweeren, dat de vrye daaden door eene aaneenfchakeling van dingen (even aïs andere natuurlyke uitwerkfels) bepaald zyn; doch laat hen toezien, dat zy buiten hun oogmerk de menfchlyke zaaken aan geen blind noodlot onderwerpen. Want wat is baarblyklyker, dan dat alle dingen van de eerfte bepaaling der oorzaaken enkel en alleen afhangen, daar het een gewrogt uit het ander door eene onvermydlyke noodzaaklykheid volgt? En welk.eene vryheid, bidde ik u, kan 'er aan den menfch toegefchreeven worden,
I . in-



ZEDELYKE VRYHEID. 91
indien zyne verkiezing en alle zyne daaden door de eerfte voortbrenging der dingen bepaald zyn? Waarom erkent men allerwegen, dat het noodlot der ftarren-wichelaars tegen de vryheid ftrydt? Daarom buiten twyfel, dat het, indien wy door de werking der ftarren tot werken aangedreven wierden, niet aan ons zou ftaan over onze daaden te bcfchikken, en het uur onzer geboorte onzen geheelen levensloop zou regelen. Doch een begunftiger van dit noodlot zou konnen zeggen dat de menfch vry werkt, om dat hy met verftand en luft werkt, om dat hy zedelyke denkbeelden heeft, naar welke hy zich zou konnen bepaalen, volgens eene afgetrokken bevatting der zaak, dat is, zo de invloed der ftarren de overhand niet had in zyn herte, om dat hy op 't eigen oogenblik, waarin hy werkt, ook een natuurlyk vermogen heeft om anders te werken. Gy ziet derhalven, dat ter vermyding eener noodlottige noodzaaklykheid volftrekt noodig is, dat de befluiten van den wil niet bepaald worden door de- werking van oorzaaken die van onze verkiezing niet afhangen , en by gevolg, dat zy met 'er daad gebeurlyk, zonder eenige de minfte noodzaaklykheid, worden voortgebragt.
Doch Hu me meent, dat men zich geen denkbeeld zelfs van eene oorzaak vormen kan, ten zy men zig een noodzaaklyk verband tusfehen dezelve en haar gewrogt voorftelle, gelyk men zien kan uit de VIII proef, in het I Deel zyner wysgeerige werken, over de vryheid en de noodzaaklykheid; waarin hy zig egter aan een M 2 jam-



92 verhandeling over 's menschen
jammerlyk misbruik van woorden fchuldig maakt, en het gezond verftand wederfpreekt. Wat immers is bekender dan dat de oorzaaken onderfcheiden worden in vrye en noodzaaklyke; en dat deeze onderfcheiding zo wel van vroeger als laater wysgeeren goedgekeurd is. Waarom toch heeft Epicurus eene afwykende beweeging aan zyne ondeelen zonder grond toegedigt, dan om de vryheid te verklaaren ? Waarom heeft Carneades, volgens het getuigenis van Cicero, nog fcherpzinniger geleerd, dat de reden der vrywillige beweegingen in 's menfchen ziel gevonden word? En waarom heeft Chrysippus, volgens denzelfden getuigen , in zyn boek over 't Noodlot, hoofdft. XVII enz., en waarom andere Stoicynen, zich zo veel moeite gegeeven om , behoudens het noodlot, de noodzaaklykheid uit de werkingen der menfchen te weeren ? Waarom anders, dan om dat hun te over bekend was, ho.e alle menfchen daarin famenftemden, dat 'er tweeërlei oorzaaken zyn ; te weeten noodzaaklyk werkende, en vry werkende. Dus is deeze onderfcheiding reeds oud, en overal aangenomen; de vraag is maar of dezelve regtmaatig zy? Doch wat zou den menfch aanleiding gegeeven hebben om dezelve te verzinnen, zonder een inwendig bezef van vryheid ? Want waarom fchry ven wy zodanig eene gebeurlykheid van werken niet toe aan logge lighaamen als aan ons zeiven ? Waaruit zou die beftendige neiging der menfchen, om zig zelvcn vryheid toe te kennen, haaren oorfprong hebben, indien zy dezelve niet bezaten? Zouden die zelfde oorzaaken, die ons
vol-



ZEDELYKE VRYHEID. 93
volgens de onderftelling onzer tegenftreeveren noodzaaklyk aandryven, ons niet veeleer een bezef van noodzaaklykheid inboezemen. Ja, zou de ziel zelve niet bemerken, dat zy aan noodzaaklykheid onderworpen is? De verklaaringen, die Hu me van deeze dingen geeft, betekenen niets, om dat men met geene de minfte waarfchynlykheid zou kunnen zeggen, dat wy, noodzaaklyk bepaald wordende, een noodzaaklyk verband zouden ontdekken tusfehen natuurlyke ge^ wrogten, maar niet tusfehen beweegredenen tot werken en daaden. Zo veel, nogthans , erkennen wy gaarne, dat de menfch geen vrye oorzaak van eenig gebeurlyk gewrogt kan genoemd worden, voor en aleer hy hetzelve voortgebragt hebbe.
Vrugteloos derhalven, poogt dezelfde fchryver, in dezelfde proeve te toonen, dat alle menfchen eenpaarig erkennen, dat de wil met geen mindere noodzaaklykheid door beweegredenen, dan natuurlyke gewrogten door hunne oorzaaken, bepaald word. Want dat de menfchen, nu zo wel als eertyds, aan heerfchzugt, gierigheid, welluft onderworpen zyn, dat men 's menfchen aart en werkingen met nut kan waarneemen, en veel dienft kan hebben van ftaat- en gefchiedkunde, en dergelyke, bewyft niets meer, dan dat de menfchen na het goede haaken, van het kwaade afkeerig zyn, en niets willen zonder redenen om te willen; dat zy zich dikwyls door hunne driften, door de kragt van een kwaade gewoonte en verkeerde heblykheden laaten weg lleepen, en te zeldzaam van hunne vryheid zodanig een gebruik maaken, als zy konden en moesM 3 ten;



94 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
ten; alle welke dingen men zeer ligt begrypt dat met dit vermogen beftaaan konnen.
Nog ftrookt het met ons gevoelen wegens de vryheid , dat alle natuurlyke gewrogten zeer fraai gefchikt, en naa zeer wyze wetten geregeld fchynen, maar dat men dit van alle zedelyke bedryven niet zeggen kan, voor welk verfehil geen andere reden is, dan dat de natuurlyke oorzaaken altoos aan haare wetten gehoorzaamen, maar de zedelyke niet: of met andere woorden, dat de eerfte noodzaaklyk, maar de laatfte vry, werken. Want de wetten , welken de natuur den menfch gefteld heeft, zyn niet minder wys dan die, door welken het heelal geregeerd wordt; en kan dienvolgens zo groot eene verwarring, als in de zedelyke wereld zich voordoet, (en die niet dan door eene Godlyke beftiering weg te neemen is) nergens anders door verklaard worden, dan dat vrye werkingen uit haaren eigen aart van alle noodzaakende bepaaling volkomen vry zyn; aan welke, indien zy onderworpen waren, men geen minder orde in de zedelyke, als in de natuurlyke verfchynzelen, en dezelfde overeenftemming met de algemeene wetten alzins befpeuren zou.
Twee regelregt tegen elkander overftaande uiterfteil moeten zy, die over de Godheid en haare werkingen willen redenkavelen , zorgvuldig vermyden , om in hunne redeneeringen het zedelyk kwaad van hem, die zo wel het hoogfte als befte wezen is, niet te veel, of te weinig, te doen afhangen. Niet minder inderdaad moeten wy zyne heiligheid en goedheid, dan zyn opperbeftuur over alle zaaken en uitkomften
hand-



ZEDELYKE VRYHEID. 95
handhaaven. En dat kan alleen gefchieden daar men aan den menfch eene wezenlyke vryheid toefchryft. Men moet geen twee eeuwige beginzels, die niet onderling van elkander afhangen, ftellen, want dat is de ongerymdheid zelve. Doch men moet ook zorge dragen, dat men de eene zwaarigheid ontduikende in de andere niet vervalle , noch beweeren, dat de volmaakt goede, en volmaakt heilige God den menfch zo gefchapen en in zulke omftandigheden geplaatft heeft, dat hy niet heeft konnen nalaateirte zondigen. Wy moeten hier, gelyk overal, naauwkeurig den middelweg houden, en erkennen dat de menfch van God voortgebragt is, en altoos van hem afhangt, doch met dat alles eene wezenlyke heerfchappy heeft over zyne daaden.
Dat een gevoelen zich ook door zyne nuttigheid aanpryft trekt niemand in twyfel. Doch wat kan nuttiger wezen, dan dat de menfchen by zich zeiven verzekerd zyn, dat zy vryheid bezitten, en gezag hebben over zich zei ven? en wat in tegendeel nadeeliger, dan het beweeren van een noodlot, 't welk hen in vadfige werkeloosheid dompelt, en waanen doet, dat alles door noodzaaklykheid reeds bepaald, en 'er voor hun niets meer te doen is ? Hoe genegen zyn de boosdoeners, om, fchoon in weerwil van hun geweeten, te gelooven, dat zy tot hunne fchelmftukken door eenige overmagt gedreven worden, en hunne eigene en eens anders ondeugden te ftreelen, met eene taal, als deeze: "Een hooger magt te weder ftaan: Is noodloos „ werk gedaan" Al bezaten wy in 't geheel geene
vry-



06 verhandeling over 's menschen
vryheid, zo zou evenwel de overtuiging daarvan heilzaame, het denkbeeld integendeel van noodlottigheid verderfFelyke uitwerkzels voortbrengen. Doch niemand verbeelde zich dat de eerften te wege gebragt en de laatften afgewend konnen worden, daar men voor 's menfchen vryheid flegts opkomt, in eenen algemeenen zin, en niettemin zegt, dat hy tot het een of ander gedreven word door oorzaaken , die zynen wil bepaalen. Want fchoon wy niet ontkennen, dat fommige dit gevoelen in goeden gemoede voorftaan, *i is nogthans waar, dat de vyanden van den godsdienfl hunne dwaalingen en bewysredenen, ten behoeve der godloosheid, misbruiken. Want deezen zyn 'er op uit, om zig aan de aangenaame noodzaaklykheid van zondigen in zulker voege te onderwerpen, dat zy de noodzaaklykheid van ftraffe daar voor te lyden ontvlieden, en, om aan den allerheiligften God (ik beef terwyl ik het fchryf) den oorfprong van 't zedelyk kwaad toe te eigenen; midlyk of onmidlyk doet hier weinig ter zaake, daar de oorzaak van eene oorzaak, die noodzaaklyk werkt, ook de oorzaak is van het veroorzaakte. Het is derhalven voor den waaren godsdienfl van veel belang, dat men zodanige gevoelens over den waaren aart der vryheid wederlegge, die toch altoos, fchoon door eenige omwegen, op het dryven van een noodlot uitloopen, welk dryven de ondeugd graag voor gangbaare munt zag doorgaan.
De groote Leibnitz is voor lang reeds tegen het onlochenbaar gevoelen over de bepaaling der vryheid, met zyn beginzel der genoegzaame reden opgekomen,
en



ZEDELYKE VRYHEID. 9?
en van veelen hierin nagevolgd, die zeggen, dat het niet te begrypen is, waarom een menfch het een voor het ander verkiezen zoude, indien geen overwigt van beweegredenen hem daar toe noopte. Eene verkiezing derhalven, zeggen zy met grooten ophef, alleen door de bepaaling der vryheid gewrogt, zou louter gevallig wezen, aan de afwyking der ondeelen, door Epicurus verzierd, en door Cicero met reden befpot, gelyk; en een wil, aan welken iets behaagd, alleen om dat het behaagd , is een loutere hersfenfchim. Doch het valt niet moeijelyk te .toonen , dat deeze redenen beuzelachtig, en ongenoegzaam zyn, om de noodzaaklykheid van werken te bewyzen.' Want, dat de vryheid aan geen noodzaaklyk. heid van bepaaling onderworpen is, hebben wy reeds doen zien uit het inwendig bezef, welks getuigenis doqr geen ding ter wereld ontzenuwd kan worden. Ook valt hier tusfehen partyen en ons de vraag niet, of de menfch werke zonder eenige reden om te wer-r ken , en of de wil een onbeftierd vermogen zy, dat los en zonder keuze te werke gaat? maaralleen, of de ziel het vermogen hebbe , om haar aandagt op fbmmige zaaken te veltigen, van anderen af te wenden, zich liever tot deeze dan tot geene dingen te bepaalen, haare befluiten op te fchorten, te ver, anderen, of bellendig by dezelven te blyven? En of dit zo zy, moet men uit waarneemingen leeren, en niet maar op een losfen voet ontkennen. Dezelfde ondervinding althans, welke het beginzel der genoeg, zaame reden beveiligt, bewyll ook tevens dat de
N menfch



98 verhandeling over *s menschen
menfch niet werkt gelyk de logge lighaamen, die noch eenige beweeging aan zich zeiven indrukken, noch de richting of fnelheid hunner beweeging eenigermaate veranderen konnen. De verkiezing derhalven van de ziel zal niet louter toevallig zyn, als afkomftig van de ziel zelve, die in haar natuur een inwendig beginzel van werken heeft, aan geene noodzaaklykheid onderworpen. Met geen het minfte recht ook kan men zeggen, dat haare vrye befluiten uit niets voortkomen. Schoon het immers waar zy dat een daad, die voorheen niet beftond, door het oefenen der vryheid voortgebragt worde; zekerlyk nogthans moet men onderfcheid maaken tusfehen de voortbrenging eener nieuwe zelfftandigheid, en eene nieuwe wyziging derzelve , hoe ook door het vermogen van een innerlyk beginzel van werken veroorzaakt. En zeer ongerymdelyk, buiten twyfei, wordt de oefening der vryheid vergeleken by de afwyking der ondeelen, door Epicurus verzierd, wien men niet zo zeer befpot heeft, om dat hy de vryheid en gebeurlykheid der menfehlyke bedryven erkende, als wel om dat hy dezelven dwaasfelyk poogde te verklaaren door eene verandering in de beweeging der ondeelen , waar van hy geene de minfte reden wift te geeven. Met veel meer recht mogen wy van onzen kant zeggen, dat onze partyen den redeneertrant der Scholaftiken hier navolgen: want die, als zy eenig gewrogt niet verklaaren konden, verzierden in de ftofFe eigenfehappen van dingen met gewaarwording begaafd, afkeer van het ledige, medegevoel en dergelyke. En deeze, terwyl
zy



ZEDELYKE VRYHEID.
zy zien, dat de beweegingen der werkelooze lighaamen , zo wel als derzelver rigting en fnelheid, door andere oorzaaken altoos bepaald worden, fchreeuwen tegen de ftemme van het inwendig bezef aan, dat de werkingen der ziele door de indrukzels der voorwerpen , en de neigingen daar uit gebooren, op dezelfde wyze, voortgebragt worden.
Men vindt 'er die ons tegenwerpen, dat de Helling van een veelvuldig beginzel van werken tegen de enkelvoudigheid der ziele ftrydt, en van ons nogthans omhelsd wordt, als wy beweeren, dat dezelve nu eens noodzaaklyk, dan weder gebeurlyk, werkt. Maar wie weet niet dat de onderfcheiding van verfchillende ver- . mogens in de ziel haar oorfprong verfchuldigd is aan onze wyze van bevatten, en dat het eene en dezelfde ziel is, die verftaat, die van natuure na geluk haakt, die nu en dan in twyfel hangt tusfehen twee of mees tegen elkander geftelde goederen, en die zich op deeze of gene wyze bepaalt.
Veelen beroepen zich op het voorbeeld der Engelen, en der gezaligde menfehlyke zielen in den hemel, om te bewyzen, dat eigen neiging, die met zedelyke noodzaaklykheid kan beftaan, alles is, wat tot waare vryheid behoort. Doch zy dwaalen van 'tfpoor. Want de vraag is niet, of zedelyke noodzaaklykheid van wel te doen beft ftrooke met geluk? maar alleen met hoedanig eene vryheid wy in onzen tegenwoordigen ftaat, die een ftaat van arbeiden en ftryden is, begaafd zyn? De uitkomft althans heeft geleerd, dat N 2 de



'IOO VERHANDELING OVER 'SMENSGHEN
de eerfte ftamvader van het menfchlyk geflagt tot het "goede niet noodzaaklyk is bepaald geweeft. Maar éven zeer verbiedt ons Gods heiligheid te zeggen, dat hy tot het kwaad gedreven is geworden door de kragt van voorftellingen, daar hy geen magt over had. Of het ondertusfchen met Gods volmaaktheden niet beftaanbaarder zou geweeft zyn den menfch zo te fcheppen, dat hy door eene zedelyke noodzaaklykheid aan het goede altoos boven het kwaade de voorkeur moeft geeven, agten wy niet dat ons te onderzoeken ftaat, daar God' als een weezen met oneindig verftand begaafd , veel beter weet dan wy nietige fchepfelen, wat met zyne volmaaktheden al, of niet, overeenkome. Indien het evenwel vry ftond over eene zaak, die het verftand der menfchen te boven ftreeft, eenige gisfing te maaken, zou men misfchien mogen zeggen dat eindige wezens niet, dan door zodanig een ftaat van vryheid, tot een gelukkiger ftaat van noodzaaklykheid, om nooit anders dan wel te doen, kon* den geraaken; en dat het hoogfte vermaak, 't welk menfchen genieten, zyn oorfprong moet neemen uit inwendige bewuftheid, dat zy den grooten en algoe* den God vrywillig gehoorzaamd hebben. Ik zwyge, dat het niet gemakkelyk valt te bewyzen* dat de gelukzalige zielen, fchoon aan geen zondigen onderhevig, tot alle haare werkingen noodzaaklyk bepaald worden, daar aan dezelven misfchien verfcheidene wyzen van werken konnen voorkomen, die even goed zyn, of ten minften zodanig, dat, indien zy van elkanderen verfchillen, het onderfchcid binnen het bereik



ZEDELYKE VRYHEID. IOI
reik van haare kennis, die toch altoos eindig blyvenzal, niet valle.
Te vergeefsch ook poogen fommige uit de Godlyke werkingen, die met zyne oneindige volmaaktheden altyd overeenkomen, te bewyzen dat zedelyke noodzaaklykheid met vryheid beftaanbaar is. Want fchoon niemand van gezonde hersfens in twyfel kan trekken, of God door de noodzaaklykheid zyner natuur, en dus buiten alle gebeurlykheid, wys, heilig, goed zy, en by gevolg nooit ftrydig met. zyne volmaaktheden handele; hier uit evenwel volgt niet, dat de.menfch zodanig eene vryheid, als wy bewezen hebben dat in hem huis veil:, derve, daar hy de betragting der deugd leercn moet, en zig door volhardinge in goed doen benaarftigen, om God in zyne volmaaktheden, zo veel mooglyk, gelyk te worden. Daarenboven fchynt men ons ook, met meer ftoutheid, dan waarheid te beweeren, dat God door zyne volmaaktheden derwyze bepaald geweeft is, om alle zyne werkingen te verrigten, op die manier, in die order, en in die hoeveelheid, als hy ze verrigt heeft, dat hy, het minfte zelfs der gefchapene dingen niet gefchapen , of op eenige andere wyze gefchikt hebbende, zyn eigene wysheid verzaakt zou hebben, en dienvolgens ('t zy met eerbied gezegd) geen God zou zyn. Zoo dikwils inderdaad als ik by my zeiven overdenke wat ik ben, en wat ik geweeft ben, voele ik my gedrongen om met den heiligen Dichter uit te roepen: JVat is de menfch, 6 lieer e! dat gy hem gedenkt,, en des menfchen zoon, dat gy hem bezoekt! Ik weet wel dat God op eene wyze,
N 3 met



102 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
met zyne volmaaktheden overeenkomftig, werkt; maar ik twyfel ook naauwlyks of hy kan op verfcheiden, even goede, wyzen, zyne heerlyke einden bereiken. En fchoon onder alle de mogelyke dingen Gode altoos één, als het belle, voorkwame, zo dat hy het volgens zyne oneindige wysheid ontwyfelbaar zeker verkiezen moefl, (welke zedelyke noodzaaklyke verkiezing, indien iemand vry noemen wil, zal ik met hem over het woord niet twilten) zo zou evenwel daar uit niet volgen, dat by den menfch zulk eene vryheid, als wy getoond hebben dat hy bezit, niet huisvell; daar die veeleer, uit aanmerking van zyn bepaald verftand zelve, aan hem toegcfchreven zou moeten worden.
Insgelyks kunnen onze partyen daar uit, dat de zekerheid der Godlyke voorweetenfchap zich ook uitftrekt tot de daaden der menfchen , niet bewyzen , dat de ftervelingen, in hunne werkingen, aan eene onvermydelyke noodzaaklykheid onderworpen zyn. Want de vryheid wordt beveiligd door het getuigenis van het inwendig bezef, tegen welk geen grooter blykbaarheid gefield kan worden. Wy konnen niet nalaaten te gevoelen, dat dit vermogen wezenlyk in ons plaats heeft; en fchynt hetzelve bezwaarlyk overeengebragt te konnen worden met de Godlyke voorweetenfchap, de oorzaak hier van begrypt men ligtelyk, is geene andere, dan dat onze eindige ziel ter bevattinge van Gods oneindig verftand niet bekwaam is; terwyl het ondertusfchen tegen alle regelen van gezonde redeneerkunde ftrj'dt, dingen, van
wel-



ZEDELYKE VRYHEID. 10$
welker waarheid wy eene zekere kennis hebben, te lochenen, om dat fommige andere dingen onze kennis te boven gaan. In de bevatting van Gods alomtegenwoordigheid doen zich waarlyk geen mindere zwaarigheden op, en die egter zal niemand, die wys is, daarom verwerpen. Indien ongeoefende ongelooflyk agten, dat fterflyke menfchen door naarftigheid ver genoeg komen konnen, om den afftand der dwaalftarren van de aarde te bepaalen; zullen wy ons dan verwonderen, dat 'er in de wyze, op welke God alles ziet, duifterheden zyn voor ons, die meer dan ongeoefende zyn, ten aanzien van zyne verbaazende werken? Dan, wie begrypt niet, dat de zwaarigheid in' dit geval hier uit ontftaat, dat wy aan Gods werkingen, even als aan de onze, opvolging tocfchryven, en dit zo min vermyden konnen, als de bewegingen van onzen aardbol tot de ftarren over te brengen. Doch alle opvolging, gelyk betaamd, van God verwyderende, zullen wy duidelyk zien, dat hy onze vrye werkingen van allerlei flag als daadelyk tegenwoordig befchouwd. Het groot belang zelf, 't welk men in deeze zwarigheid altoos gefteld heeft, bewyft, dat elk fteeds by zich zeiven overtuigd geweeft is, dat de menfchlyke bedryven aan geene noodzaaklykheid van bepaaling onderworpen zyn; welke, zo zy daar aan onderworpen waren, deeze tegenwerping van zelve zou doen verdwynen. En wat toch is de oorzaak geweeft, waarom fommigen de voorweetenfchap der vrye daaden in het Godlyk wezen liever ontkenden, dan dit vermogen aan den menfch beneemen;
wat



104 verhandeling over 's men s c hen enz.
wat anders ? dan dat zy het in zig zeiven gevoelden, en opvolging aan de eeuwigheid toefchryvende, oordeelden, dat het met Gods voorweetenfchap niet was ""over een te brengen.
SPREUK.
Si omnia antecedentibus caufis fiunt, omnia naturali colligatione conferta contextaque fiunt, quod Ji ita eft omnia necesfttas efficit. Id fi verum efi, nihil eft in noftra poteftate. Eft autem aliquid in noftra poteftate.
Cicero de Fato. Cap. XIV.
VER-



VERHANDELING
ter beantwoordinge der
V R A A G E
VAN
TEYLERS GODGELEERD GENOOTSCHAP:
WAARIN BESTAAT 'S MENSCHEN ZEDELTKE VRTHEID, EN HOE WORDT, VOLGENS DIE BEPAALING, TEN BONDIGSTE BETOOGD, DAT WT MENSCHEN VR T~ WERKENDE WEE ZE NS ZTN?
door be n
EERWAARDEN HEERE
ARCHIBALD MACLAINE,
DOCTOR IN DE HEILIGE GODGELEERDHEID EN LEERAAR DER ENGELSCHE KERKE IN *'S G RAVE NHAGE.
"Wien daarop door Heeren Directeuren van TEYLERS NALAATENSCHAP een zilveren eerprys gefchonk.cnis.



SPREUK.
— — Gaufas Cognoscite rerum, Qiiid fumus et quidnam viiïuri gignimur,
Persius.



Bladz. iop
VERHANDELING
OVER 'sMENSCIIEN
ZEDELYKE VRYHEID.
D at wy voorwerpen, die op eenen verren afftand van ons zyn, alleen gedeeltelyk zien, is geen wonder. Men twiste over het befchouwelyke (f) der ftaartftarren, of over de natuur en het bedoeld einde der vafle ftarren. Dat is niet vreemd. Maar federt duizenden van jaaren twist men over iets, dat onophoudelyk binnen ons omgaat, dat met elk ontwerp , dat wy maaken, en eiken ftap, dien wy doen op het pad des leevens, een naauw verband heeft, en waarin wy, daarenboven, het hoogfte belang hebben, om gezette denkbeelden te vormen van ons onderfcheidend karakter en van het lot, dat ons verbeidt. Men twist, in een woord, over 's Menfchen Vryheid.
Zie daar eene waarheid van ondervinding, die ons, met den eerften opflag, verbaazend kan voorkomen.
O 2 Doch
G) La rheorie.



Ct) Pd
lalyfe.
108 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
Doch al het verbaazende, dat wy 'er in vinden moogen, zal verdwynen, als wy het weezen, daar het op aankomt, van wat nader by befchouwen. 't Geldt hier den menfch, wiens tegenwoordige kring bepaald, wiens toekomende wyd uitgebreid enaltoosduurend is,wiens vermoogens nog in eene foort van kindsheid zyn, de vereifchte hoogfels en diepfels nog niet hebbende, gefchetst veeleer, dan afgewerkt, en zig niet geheel zullende ontwikkelen, dan op verdere toneelen en in andere betrekkingen. Wy tasten nog maar in den blinde aan 't begin van eenen langen loopbaan. Ons gezigt is zwak; onze taal gebrekkig. Hoe, derhalven, zullen wy alle dwaaling en twist geheel vermyden?
Onze ftaat, inmiddels, fchoon bepaald, is, eigenaartig, tot vordering gefchikt. Men wagte zig, daarom, van met fommige Wysgeeren, te verklaaren, dat alles gezegd is, over het onderwerp der vryheid. 'Er is, mooglyk, nog eenig gezigtpunt, noch eenige lichtftraal, overig, waar door de omringende duisternis kan verdreeven worden. De ontleeding (f), 't is waar, van de vermoogens en werkingen der ziele heeft haare paaien, die zig niet overfchreeden laaten. Maar deeze paaien zyn niet altoos zoo duidelyk zigtbaar, of men kan daaromtrent mistasten. Mooglyk zien wy dezelven in onze nafpooringen van de vereeniging der ziele met het lighaam. Doch niet zoo merkbaar zyn zy in die, welken 's menfchen vryheid tot voorwerp hebben. Met minder klaarheid ontdekken wy, ten aanzien van deeze ftofFe, het punt van fcheiding, tusfehen die kundigheden, naar welken wy ftaan kunnen



zedelyke vryheid. 109
nen, en die, welken ons geweigerd zyn, — voor het tegenwoordige.
Wat hier van zy,wy zullen, over het voorgesteld onderwerp, onze kragten beproeven, of liever onze zwakke poogingen. Deszelfs duisterheid behoort ons omzigtig te maaken, op dat wy, zoo veel doenlyk, die verwarring van denkbeelden, die dubbelzinnigheid in het uitdrukken, die verbloemde taal, mogen vermyden, die zo veel toegebragt hebben, om ons daaromtrent te verbysteren. Gebeurt het ons, in dit onderzoek, nu of dan, dat wy de gewoone betekenis van verfcheiden in zwang gaande benaamingen veranderen, de reden hier van is, dat de wyzen van uitdrukken, in de t' zamenleeving, door 't gebruik, gewettigd, dubbelzinnig en dikwils oneigen worden, als men die in dë weetenfchappen overneemt. En 'tis, in allen gevalle, beter, de woorden te fchikken naa de ftoffen, dan de Itoffen naa de woorden. Zulke veranderingen, ondertusfchen, zullen wy nooit maaken, zonder vooraf te toonen, dat zy noodig zyn.
Indien wy de meening der uitdrukkingen, door Teylers agtbaar Godgeleerd Genootschap, in de voorftelling van het onderwerp, dat wy gaan verhandelen, gebruikt, wel vatten, is de zaak, daar het op aankomt,
Te omvouwen, waarin 's menfchen zedelyke vryheid eigenlyk beftaa, en voorts, overeenkom/lig met het opgegeeven denkbeeld, bondig te bewyzen, dat de menfchen, in de daad, vrye werkers zyn.
O3 "De



vair P/jyfique.
(a) 'sGravezande Inleiding tot de Wysbegeerte,
ÏIO VERHAN D-E L ï N G OVER. 's MENSCHEN
De vraag, dus voorgefteld, geeft aanleiding, öm deeze verhandeling in tweeën te verdeelen.
Eerste Afdeeling.
Over de natuur en de . kenmerken der zedelyke vryheid.
Vryheid heeft men genoemd het vermoogen van te doen V geen men wil, welke de oarzvak vau de bepaaling des wils mooge zyn (a). Dit berigt fchynt ons onvoldoende, voor zoo veel het de vryheid cenigiyk doet beftaan in natuurlyk vermoogen (t>tot het voortbrengen van werkingen. Het ftrekt zig niet uit tot alle gevallen , waarin de oefening der zedelyke- vryheid > fchoon meer of min bepaald, daadelyk plaats kan hebben. Want de vryheid, gelyk alle de vermoogens van ons weezen, heeft haare trappen. Zy kan zig uitbreiden en volmaaken. Het denkbeeld van natuurlyk vermoogen behoort ongetwyfeld tot dat van volkomen vryheid. Maar het denkbeeld van zedelyke vryheid is daarin alleen niet gelegen, vooral, wanneer men niet verder ziet, dan op uitwendige bedryven. De goede gevoelens,, die men aankweekt, de kwaade hebbelykheden, die men uitroeit, zyn zedelyke en vrye werkingen. De goede oogmerken zelfs van een menfch, die niet in ftaat is, om ze te volbrengen, worden hem
toe-



ZEDELYKE VRYHEID.
111
toegerekend, en maaken hem een voorwerp van goedkeuring. De menfch is verantwoordelyk voor de kwaade ontwerpen, door hem geimeed, ook dan, als hy de magt niet heeft, om ze naa zyne wenfehen te doen uitvallen. In beide gevallen heeft de toerekening plaats. Maar toerekening ouderftelt zekeren trap van vryheid. Natuurlyk vermoogen om naar buiten te werken, hebben wy noodig, om onze oogmerken en ontwerpen nuttig of fehaadelyk te doen zyn, en de wezenlykheid derzei ven te doen blyken aan hun, die in onze harten niet leezen kunnen. — In een ftaat, daarenboven , van krankzinnigheid, doet de menfch het geen hy wil, zonder daarom vry te zyn. Deszelfs beweegingen zyn werktuiglyk. En hy is in 't geval van Spinofa's fteen, die zonder tegenwerking (f) valt, fchoon hy in zyn val, bewoogen worde door 't be-, ginfel van zwaartekragt. — Natuurlyk vermoogen is, eindelyk, het beginfel van vryheid niet, 'ten zy men dit vermoogen voor een en het zelfde houde met de daad van willen , daar het uit voortvloeit. De zetel der vryheid, gelyk wy hoopen te toonen, is in den wil. En de onafhangelykheid van den wil, of deszelfs daaden, van allen natuurlyken invloed (*) en van alle overheerfchende uitwendige kragt, maakt den menfch tot een vry weezen, tot een zedelyk werker.
De uitdrukking van zedelyke vryheid, door het geeerde Genootfchap, in de voorgeftelde vraag, gebezigd, kan, mooglyk, opgevat worden in twee betekenisfen, die, fchoon in fommige punten eikanderen raakende, nogthans onderfcheiden zyn. Zedelyke
vry-
(t) Avec Spontaneté.
(*) Ivfln. ence l'byQque.



(t) Ir.telligence,Spontaneiié, activité et contingente.
(*) MouvementPbyfiques,
112 VERHANDELING- OVER 's MENSCHEN
vryheid kan betekenen die edele onafhangelykheid, waarin zig de ziel bevindt, als zy niet onderworpen is aan de grilligheid, de vooroordeelen, of, 't geen nog fchandelyker voor haar is, de dwingelandy van blinde driften en zinnelyke lusten. In dien zin gebruikt men het woord vryheid in de zedelyke wysbegeerte en in de werkdaadige godgeleerdheid, welke de godgeleerdheid is by iiitftek. Maar de woorden der vraage vertoonen ons ook de vryheid als dat vermoogen van willen en werken, 't geen den menfch tot een zedelyk weezen maakt, verantwoordelyk, een voorwerp van goedkeuring of veroordeeling, en loon of ftraffe waardig. — Zoo wil ongetwyfeld, het geeerde Genootfchap de uitdrukking van zedelyke vryheid verftaan hebben. In dien zin ook verftaan wy deeze uitdrukking. Geene andere bepaaling, in korte woorden, geeven wy van de zedelyke vryheid. En volgens deeze bepaaling gaan wy ze nu befchouwem Om een volkomen denkbeeld van de zedelyke vryheid te vormen, geloof ik, dat men zig vier zaaken moet vertegenwoordigen; te weeten verftand, eigenneiging (a), werkzaamheid en gebeur lykheid (f). De laatfte betreft de vrye werkingen, en de natuurlyke beweegingen (*), die daar toe medewerken, of liever^ die men daar toe doet medewerken. De drie eerften raaken den werker. Er is geen twyfel aan, of deeze
drie
(a) Mooglyk zal men deeze vertaaling van 't woord Spotitaneitê niet goed agten. En, ik beken, zy voldoet my zeiven niet. Doch ik weet geen beter. De woorden van zelfsbeid ea zelfiwerking, die ik by andereu aamrefie, fmaakea, my nog minder.



ZEDELYKE VRYHEID. 113
drie hoedanigheden maaken den menfch tot een vry weezen, in zoo verre vry te zyn wenfchelyk is, — een onderdaan van Gods zedelyke heerfchappy, — meefter van zyne daaden, — in een woord, een verantwoordelyk werker. — Laat ons, derhalven, deeze vier hoedanigheden eens van wat nader by befchouwen.
I. Het verftand is van de zedelyke vryheid onaffcheidelyk. Door verftand bedoelen wy het vermoogen van goed en kwaad te kennen, de voorwerpen, binnen ons bereik, die daartoe eene onmiddelyke of middelyke betrekking hebben, te onderzoeken , over deeze voorwerpen te oordeelen, en de eenen boven de anderen te verkiezen, 't Is onnoodig, in 't breede te toonen, dat een menfch, die niet weet, wat hy doet, noch vry, noch verantwoordelyk kan zyn. Niemant ontkent zulks. Verftand, egter, maakt het weezen der vryheid niet uit! 't Is flegts eene voorwaarde, zonder welke zy niet beftaan kan. Men kan, 't is waar, niet willen, of men moet denken. Doch men kan denken, zonder te willen, en meer nog, zonder in ftaat te zyn van te werken.
II. Eigen neiging wordt nog meer regtftreeks ver-' eifcht, om de vryheid te doen ftand grypen. Zy is onaffcheidelyk verbonden met de vryheid, om dat zy onaffcheidelyk verbonden is met den wil. Een menfch kan werken met verftand, zonder vry te zyn van dwang. Maar dwang, die de vryheid uitwifcht,
P is



114 VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
is met eigen neiging onbeftaanbaar (a). Eigen neiging-, inmiddels (zoo men daar door alleen'vevüaat bewustheid van 't geen ons gebeurt, gepaart met berusting, goedkeuring, en verkiezing) zou die het weezen der vryheid uitmaaken. Dat durven wy niet bevestigen. Een fteen, die van zynen val kennis hadt, en zelfs liever vallen wilde, dan zig in eenigen anderen ftaat bevinden, zou, uit dien hoofde, geen zier vry er vallen. Waarom? Om dat het beginfel van deszelfs beweeging even zeer buiten hem zou zyn. Spinofa heeft zig van dit voorbeeld bediend (vry kinderagtig, zeker, gelyk wy, te zyner plaatfe, toonen zullen) om te bewyzen, dat de menfch een noodzaaklyk werker is. *tls, ondertusfchen, een voorbeeld, waaruit
III. blykt, dat werkzaamheid tot het weezen der vryheid behoort. Wy kunnen ons, in de daad, eene overheerfchende kragt buiten ons verbeelden, die ons dryft tot daaden, waarin onze wil berust, maar zoo* dat deeze daaden even zeer verrigt zouden zyn, als onze wil daarin niet berust had. In dat geval is de vryheid, ten minften, zeer onvolmaakt. Zy reikt niet verder, dan tot het oogmerk. De uitwendige daaden zyn de onzen niet. Eene werkzaame en kragtdaadige beweeging van den wil behoort tot het denkbeeld van volkomen vryheid. t- Ik heb lust, om naar Amfterdam te gaan. Een voorval van denzelfden aart, als
men.
(a) Ik verftaa hier door dwang, eene kragt, die den menfch overheerfeht tegen zynen wil, en niet zulk eene, die ons zou kunnen oveiheeifchen met onzen wil, zoo dat wy haar niet zouden kunnen* tegenftaan., indien onz.e wil eeneandere rigting hadt.



ZEDELYKE VRYHEID* "5
men verhaalt, dat Rabelais gebeurd is, brengt my derwaait, door geweld. Indien ik dit voorval niet aangevoerd heb door een list, gelyk hy, is de daad, waarin geen t'zamenwerking plaats heeft tusfehen myn wil, en het beweegend beginfel, niet vry. En fchoon ik zelfs het voorval aangevoerd hadt, van 't oogenblik af dat de beweeging van het rytuig, en myn voortgan* op den weg , afhangen van den wil van myn geleider, en niet van den mynen , is myne vryheid verre van volkomen te zyn, hoe zeer het haar aan geen eigen neiging ontbreeke. Ik ben alleen vry, ten opzigte van het oogmerk. De uitwendige daad hoort my niet toe. — Zullen, derhalven, onze daaden vry zyn, dan moet de voortbrengende oorzaak derzelven in ons weezen. De zedelyke en verantwoordelyke werker moet het beginfel zyner werkzaamheid in zig
zeiven hebben.
Dus blykt dan, dat de zedelyke vryheid, voornaamlyk betrekking heeft tot den wil, als het beweegend en kragtdaadig beginfel onzer befluiten en werkingen. Door het woord wil verftaan wy noch de eindelyke uitfpraak des verftands, noch eene gedagte, waar door men aan iets de voorkeur geeftnoch het vermaak, dat men fchept in eenige gebeurtenis, maar dat werk-^ zaam en bepaalend beginfel 't geen de beweeging voortbrengt, die zig in alle zedelyke daaden openbaart. Naa maate het natuurlyk vermoogen (dat eigenlyk gefproken, den kring maakt, waarin de vryheid werkt, en de vryheid zelve niet is) aanwast, wint de vryheid in uitgebreidheid en volmaaktheid. Zoo dra, ondertus° P 2 fchen



II<5 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
fchen, als de menfch, waarlyk, werkt, — als het beginfel van zyne werking in hem is, — als hy, in zyne magt hebbende, om niet te werken, nogthans met eigen neiging en keuze werkt, — zeg ik, dat hy vry werkt, al waare het zelfs, dat hy geen natuurlyk vermoogen bezat, om, op eene andere wyze te kunnen werken. In dit laatïte geval is zyn natuurlyk vermoogen bepaald. Maar zyne vryheid, voor zoo veel het weezenlyke daarvan betreft, fchynt ons in haar geheel te blyven (a). Zy heeft haar beftaan in de vrywillige daad. Want alles in aanmerking genomen zynde, is deeze daad de zyne, als niet voortgebragt door eenige oorzaak, of overheerfchende kragt, buiten hem. Hy heeft ze verrigt met verftand, met volkomeu bepaaBqg van zynen wil, en al hadt hy het in zyn vermoogen gehad, om anders te doen, hy zou niet anders gedaan hebben. Ik zeg, derhalven, dat deeze daad, op die wyze, uit een inwendig beginfel, van werkzaamheid oorfprongelyk, eene vrye daad is. En hier uit volgt, dat werkzaamheid onaffcheidelyk tot de vryheid? behoort. Maar,
IV. Op dat er werkzaamheid plaats hebbe, moeter ook gebeurlykheid zyn, en in de daaden, en in de beweegingen der ftoffe, die daaraan beantwoorden Indien alle vrywillige bepaalingen , en alle natuurlyke beweegingen, die in 't heelal gefchieden, zonder uitzondering, noodzaaklyk waaren,. in diervoege, dat ftry-
di~
(a) Een rond van één voet middelen, is zoo wel een rord ak BnJ*r dat een middellyn heeft van twintig voeten. ' ■ *



ZEDELYKE VRYHEID. II?
dige of verfchillende bepaalingen en beweegingen voor tegenzeggelyk moesten gehouden worden, zou er geheel geen werkzaamheid by den menfch plaats hebben. Zyne zoogenaamde werkingen zouden niets meer zyn,. dan lydelyke beweegingen, al gingen zy zelfs met verftand en eigen neiging gepaard. Alle zyne beweegingen , als, in haar beginfel, van zyn wil onaf hangelyk, zouden flegts onwederftaanbaare uitwerkfels zyn van eene aaneenfchakeling, die alles t' zamen bindt. 'Hy zou lydelyk weezen, by elke treede, die hy, in zynen loopbaan, deedt. — In dat geval zou de menfch niet werken op de voorwerpen, die hem omringen.. En zelfs zouden deeze voorwerpen op hem niet werken (a). Want was er niets gebeurlyks, het zy in de handelingen der menfchen, of in de beweegingen der ftoffe, dan zou er geheel geen werking, en geheel geen werker zyn, noch in 't heelal, noch daar buiten. Want buiten alles is niets. Het gedrogtelyk ftelfel, dat van beweeging droomt zonder beweeger, en van werking zonder werker, is geen wederlegging waardig. Deszelfs wederlegging, daarenboven, komt hier niet te pas. Te zjmer plaatfe zullen wy er van fpreekcn ! 't Is hier genoeg, aan te merken, dat de menfch, zonder de gebeurlykheid zyner daaden en vrywillige beweegingen,
on-
(a) Ongelukkig voor de klaarheid onzer denkbeelden heeft men, fn alle taaien, werkwoorden gebruikt , ter uitdru.king van de verfcheiden beweegingen der lighaamen, die allen lydelyk gefchieden! 't Valt moeilyk, dit misbruik te verbeteren. Doch, ten minften behooren wy zorg te draagen, om er niet door misleid te worden, in onze wysgeerige nafpooringen. Men fpreekt de waarheid niet, als men zegt: De byl velt den boom. Want eenige hoeveelheid ftolfe, die zig zelve niet kan beweegen, hoe kan die eene andere beweegen?
P 3



Il8 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
ondanks alle zyne eige neiging, geen vry werker zou zyn, en zelfs geen werker in 't geheel. Bewerkingen, die men hem toefchryft, zouden alle denkbeeld van toerekenbaaarheid uitfluiten, om dat er geen werking zou weezen, die de zyne was. Ik zou, bykants, zeggen, dat alle denkbeeld van zedelykheid,in de natuur des menfchen, op die wyze, te niet moest gaan, — uitgenomen dat van de agting, die men zou kunnen verfchuldigd zyn aan zyne eige neiging, zoo deeze, in zulken gevalle, beftaan kon.
De leer, welke alles, wat tot hier toe gezegd is, oplevert, is deeze: Een weezen, 't geen weet, wat het doet, 't geen zulks doet met verkiezing, en welks werkingen voortkomen van een werkzaam beginfel, in het zelve, is een vry weezen, een zedelyk werker.— Is nu de menfch zoodanig een weezen? Ik antwoord ja. En om de bondigheid van dit antwoord te toonen, gaa ik deeze vraag, in de volgende afdeeling, o verweegen.
Tweede Afdeeling.
Gefchikt, om te toonen, dat de menfch, volgens, het opgegeeven denkbeeld van de vryheid, een vry zueezen, en, by gevolg, een zedelyk zverker is.
Hier vinden wy groote O vernatuurkundigen, wier aanvallen op de vryheid haare kragt ontleenen van
, eene



ZEDELYKE VRYHEID. Il£
eene reeks van onderftellingen, die tegen de bevinding ftryden, in onzen weg. Om de regelen eener goede orde te volgen, zouden wy, vooreerst, toonen moeten , dat de menfch, in waarheid, vry is, om dat alle de trekken, met welken wy de vryheid afgebeeld hebben, zig in hem vereenigen; en dan moesten wy verder onze tegenftreevers het hoofd bieden, door afweering van alle hunne aanvallen op onze reeds aangelegde fterkten. Maar onze tegenftreevers ontflaan ons gedeeltelyk van dien arbeid, door 't geen zy ons toegeeven. Zelfs vindt men er onder hen, wier voorkomen zoo twyffelagtig is, en die, op eene zoo vreemde wyze, in de eene hand, water, en, in de andere, vuur, draagen, dat men hen, het ééne oogenblik, als vrinden, het andere, als vyanden, moet aanzien, zeggende ons, bykants in denzelfden adem: de menfch is vry, en hy is niet vry. — Ik noem niemant. Raadt'gy, wien ik meen, geluk er mede.
Alk de tegenftreevers der vryheid erkennen in den menfch verftand en eigen neiging. Doch een deel hunner, als de Noodlot dryvers (|), verklaaren zig tegen de werkzaamheid in den menfch, en tegen de gebeurlykheid in alle voorwerpen en beweegingen des heelals. Het andere deel, zulk een harde taal niet voerende, maar listiger, en minder rondborftig, ftaat toe, dat de menfch alle de hoedanigheden bezit, die wy reeds, als kenmerken zyner vryheid , hebben opgegeeven. En wat doen zy verder. Zy onderwerpen het verftand, de eigen neigeng, en de werkzaamheid, aan wetten en beweegredenen. Zy verheffen,
voorts.
(f) Fataliftes.



120 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
voorts, deeze beweegredenen tot den rang van oorzaaken, welker uitwerkfelen, volgens hen, noodzaaklyk zyn. En ziet daar de vryheid, zoo niet voor de vuist overmeesterd, althans haare grondflagen ondermynd.
De eerften, dat is de Noodlotdryvers, betreffende, wy kunnen niet voorby een woord of eenigen met hun te wisfelen, dewyl zy regelregt op ons aanloopen. Doch zouden wy ons ontflaan kunnen van alle woordenwisfeling met de laatften, voor zoo veel hunne berusting in ons berigt van de vryheid fchynt aan te duiden, dat ons gefchil met hun op weinig meer dan een woordenftryd uitkomt, zoo dat de vraag, die wy eikanderen te doen hebben, naauwlyks meer zy, Of de menfch vry is ? Maar 's menfchen vryheid hoe' moet men die noemen? Vryheid of noodzaaklykheid? Er is ook eene foort van voorftanders der vryheid, die met ons berigt niet voldaan zyn. Zy fchynen de vryheid flegts te willen befchouwen, als een natuurlyk vermoogen, dat agter de fchermen bhyft, zelden te voorfchyn komt, en magt heeft, om de werkzaamheid, die zig in 't gewoon beloop der dingen vertoont, alle oogenblikken te dwarsboomen.
Terwyl nu deeze de ftaat der zaaken is, zullen wy met deeze verfcheiden foorten van wysgeeren in eenige onderhandeling treeden. Uit de" verwarring , in welke dit gefchil geraakt is, zullen wy het, ecni'germaate, tragten te redden. Dwaalingen hebben zig daar mede vermengd, niet zelden onder het masker van duisterheid. En, by ongeluk, vertoont zig de:
waar-



ZEDELYKE VRYHEID.
121
waarheid daarin met geen genoegzaamen glans, om deeze dwaalingen te doen zwigten.
Om te tooneu, dat de menfch vry is, moeten wy den Noodlotdryver onder 't oog brengen, dat de werkzaamheid in de ziel, en daar alleen, huisvest; en dat de voorwerpen, op welken zy werkt, in hunnen eigen aart, gebeurlyk zyn, en, door haaren wil, eenigermaate, kunnen gefchikt en geplooid worden.
Voorts moeten wy tegen de andere Wysgeeren, wier ftoicynsch gelaat wel zoo helder is, als het donker en droevig gezigt der Noodlotdry vers, bewyzen, dat de beweegredenen, aan welken zy beweeren, dat de wil, of de willende ziel onderworpen is, de zedelyke vryheid niet vernielen noch belemmeren. Onder het verhandelen van dit gewigtig deel onzes onderwerps zullen wy gelegenheid hebben, om, in 't voorbygaan, eenig onderzoek te doen op de vryheid van onverfchilligheid, gelyk zy geheten wordt, op het vermoogen, dat men gemeenlyk den bynaam van natuurlyk geeft, en andere punten, die duisterheid over deeze ftoffe verfpreiJcn.
Gelyk ik niet beter begryp, wat eene ftojfelyke ziel zy, dan ik begryp, hoe men eene gedagte by de el kan metten, gelyk ik, daarenboven, nooit begrypen zal, hoe de ftoffe, waarvan de werkeloosheid (f) onaf fcheidbaar is, kan werken uit zig zelve, of werken in 't geheel; zoo durf ik beweeren, dat alle denkbeeld van werkzaam vermoogen, tot aan deszelfs eerfte beginfel en nagegaan, op dat van een geest, als eerften beweeger, uitkomt. Wat een geest, met betrekking tot deszelfs - Q zelf-
rf) her'ie.



122 VERHANDELING OVER 'SMENSCHEN
zelfflandigheid zy, weet ik niet, even weinig als ik weet, waarin de zelfflandigheid van een lighaam beftaa. Maar den eenen word ik zoo wel gewaar, als het andere. En (onder welneemen van zekere groote lichten der hedendaagfche wysbegeerte, die het gezigt meer verblinden , dan ophelderen) deeze inwendige gewaarwording, deeze bewustheid van een ondeelbaar/£, zal het, eindelyk, tegen alle hunne ftrikredenen uithouden. Ik zeg, dan, dat alle werkzaamheid, en alle beweeging, ook in de lighaamen, als wy ze volgen tot aan haar eerfte beginfel, ons leidt tot gewillige werking van een denkend weezen.
De werking van den wil op de harsfenen, en verfcheiden andere deelen des menfehelyken lighaams, is eene waarheid van ondervinding , aan welke de bekwaamfte ontleedkundigen hun zegel hangen. Voor het grootfte gedeelte hangen onze beweegingen daar van af. En is er in deeze werking dieper verborgenheid, dan in de mededeeling van beweeging, door het eene lighaam aan het andere. Men geeft zelfs voorbeelden van menfeheu, die de leevenswerkingen doen ophouden, en het flaan des harten, naa welgevallen, fluiten kunnen.
Te vergeefs zal men hier tegen inbrengen, dat wy, by onze gewillige werkingen, geene andere bewustheid hebben, dan van zeker voorgelteld einde te willen, en dat onze aandagt zig luttel vestigt op de t'zamengeftelde beweegingen der vogten en fpieren, welken het willen, ter bereiking van dit einde, veroorzaakt, zonder dat wy er van weeten. Het ding zeifis waar.
Dee-



ZEDELYKE VRYHEID. 123
Deeze tusfchenkomen.de beweegingen zyn onbekend, fchoon onontbeerlyk. Dan hieruit volgt niet, dat de wil het beweegend beginfel niet is, in de werking, die alle deeze beweegingen vervat, 't Geen de ondervinding hier leert bewyst niets tegen de werkzaamheid van den wil. Al wat het bewyst raakt de uitgebreidheid onzer kennis. Een boer weet niet hoe een hefboom werkt. Evenwel hy deelt er beweeging aan mede, en doet er gewigtige uitwerkfels van voortkomen.
Alles ontdekt, in den menfch, een oorfprongelyk " beginfel van werkzaamheid, reeds in den dageraat van zyn beftaan zeiven. De nieuwsgierigheid (die er niet naa uitziet, om een vezel of fpier te zyn) ontwikkelt by het kind, in zynen bedaardften ftaat, eene beweegende kragt, die beweegingen voortbrengt, daar de grootfte yerfcheidenheid zig in vertoont, 't Is geenszins , de werking der voorwerpen op de lighaamswerktuigen van het kind, die deszelfs kleine beweegingen veroorzaakt. Want zulk eene werking zou eenpaarig en aityd dezelfde zyn. Zy zou het lighaam, zonder verandering, bepaalen tot de eerfte voorwerpen, waardoor deszelfs werktuigen aangedaan wierden. En het kind zou zyne beweegingen niet onophoudelyk van het eene voorwerp naar het andere wenden.
Laat ons een nog meer beflisfend voorbeeld gebruiken: Een Colonel gebiedt zyn Regiment beweeging te maaken, door het woord marcheer. De Soldaaten gehoorzaamen. — Laat ons nu eens zien, waar het beginfel hunner beweeging zig onthoudt. Niet, ze-
Q 2 ker,



Ct) her. tie.
124 verhandeling over 's menschen
ker, in het woord marcheer, aangemerkt als een geluid', dat zekeren indruk maakt op de lighaamswerkingen of harsfenen der menfchen. Want hadden zy de taal van hem, die fprak, niet verftaan, zy zouden onbewoogen gebleeven zyn. Het woord brengt hunne beweeging niet voort, dan voor zoo veel het den ml uitdrukt van hem, die gebiedt. Maar een geest alleen kan in fpraakgeluiden de uitdrukking van iemants wil bemerken. Zal, derhalven, de beweeging op het woord volgen, dan moet er een verftandig beginfel tusfehen beiden komen: Maar dat is 't niet al: Want de kennis van den wil des gebieders brengt de beweeging niet voort van hun, die gehoorzaamen; — 'tls, eigenlyk , gefproken , de wil van deeze laatften, die ze voortbrengt. Zy zouden niet gehoorzaamd hebben , hadden zy van den gebieder niets te vreezen gehad, of waaren zy, in andere woorden, onafhangelyk geweest. Hier eindigt de ontwikkeling. En dat beginfel, volgens welk de menfch zyn welzyn zoekt, is de waare oorzaak van alle zyne beweegingen, die men vrywillig noemt.
Al dit vloeit baarblykelyk voort uit de bekende werkeloosheid (f) der ftoffe. De wil, of om beter te zeggen, het denkend weezen, dat wil, is een werkzaam beginfel; — 't is in zyn eigen aart, en oorfprongelyk, zoodanig. Ik wil myn arm opligten; — de daad volgt terftond. De loop der dierlyke geesten , die men gemeenlyk als het tusfehenbeidenkomend middel tot deeze beweeging aanziet, volgt den wil, en gaat dien niet voor. Wanneer zelfs de dierlyke
ge es-



ZEDELYKE VRYHEID. I25
geesten in beweeging zyn, ftuit een nieuwe daad van den wil deeze beweeging, of verandert haare rigting. Dus zyn de dierlyke geesten flegts werktuigen, daar de wil zig van bedient, om de daad voort te brengen, geenszins de uitwerkende oorzaak van de daad , en nog minder van de bepaaling des wils, die de eerfte beweeger is. Ik ken de betrekking niet , die er is tusfehen de bepaaling des wils , en de beweeging der dierlyke geesten, welken de wil tot zyne werking doet tusfehen beiden komen, als ik myn arm opligt. Doch ik weet, dat hier eene betrekking is, om dat anders de daad van den wil haare uitwerking niet zou voortbrengen. Indien men uit ondervinding of waarneeming toonen kon, dat de bepaaling des wils het voortbrengfel is van eene voorafgaande beweeging der dierlyke geesten, zou de vryheid van den wil in duigen vallen, en de ziel, die thans voor eerfte werker gaat, zou in 't geval zyn van een Mufikant, wiens Clavecimbaal hem noodzaakte een Symphonie te fpeelen, of liever die zelf fpeelde met zyn handen. — Hoe! De dierlyke geesten , welker beftaan men in gefchil getrokken heeft, die, zoo men zegt, hunnen oorfprong neemen uit onze vogtcn en ons vocdfel, zoo dat zy behooren tot de ftoffe, die voor werkeloos en lydelyk bekend ftaat. — de dierlyke geesten zyn zoo kunftig, dat zy daaden van den wil kunnen voortbrengen. Volgens de onderftelling der Nootlotdryvers hebben zy het, zeker, vry drok. Zy gaan den wil voor, zy baaren den wil, zy volgen hem, zy veranderen hem, zy maaken zyne bepaalingen, en voeren, wyders,uit
Q 3 het



126 verhandeling over 'smensghen
het geen. hy bepaald heeft. Men kan niet lochenen, dat de wil, onder hunne handen, eene onnozele vertooning maakt. Die dierlyke geesten, wat moeten zy draaven en rondloopen! 't Is, voor 't overige, al een wonderlyk ding, dat de fynfte deelen, uit kool en vleefch getrokken, oordeel, daaden van den wil, en zedelykheid voortbrengen. Rifum teneatis (a).
Doch, om ernftig te zyn, hoe weet men, dat de dierlyke geesten zoo veel zelfs doen, dat zy de bevattingen en denkbeelden veroorzaaken, die geagt worden, den wil te bepaalen? Is het daaruit, dat de bévattingen en denkbeelden hunne beweeging volgen ? Maar daaruit blykt niet, dat de bevattingen en denkbeelden van deeze beweeging, als eene uitwerkende oorzaak, hun beftaan ontvangen. Men heeft nooit eenige onmiddelyke betrekking gevonden tusfehen de beweeging eener lighaamlyke vloeiftolfe, en die bevattingen , welken eene onveranderlyke en onwederftaanbaare inwendige gewaarwording ons voorllelt als eeniglyk toe te fchryven aan het eenvoudig weezen, dat denkt, — aan het ik. Het post hoe, ergo propter hoe (b) is eene averegtfche redeneering, en in dit geval nog meer, dan in eenig ander, 't Is de beweeging niet der fnaaren van een Clavecimbaal, die, eigenlyk gefproken, de geluiden vormt. In de gewoone fpraak , noemt men 't zoo. Eene regtfehapen wysbegeerte leert ons, dat de fnaaren'flegts eene tril-
len-
(a) Onthoud u van lachen , zoo gy kunt.
(b) Op een ding volgende; derhalven daar door veroorzaakt.



ZEDELYKE VRYHEID. 11?
lende beweeging hebben, terwyl geluiden gewaarwordingen zyn, die geheel tot de ziel behooren. In die gewaarwordingen zeiven, en in haare eenvoudige bevattingen, is, misfchien, de ziel zoo lydelyk niet, als men gemeenlyk denkt. Wie weet, of deeze bevattingen geene kragtoeffeningen (f) zyn, waar door zy op de dierlyke geesten werkt, gelyk een Mufikant, door het flaan op de fnaaren, geluiden uit den Clavecimbaal haalt. Ik kom 'er niet voor uit; en de verhandeling deezer ftoffe behoort niet weezenlyk tot myn onderwerp. Het voornaame ftuk dat hier te befchouwen ftaat, is de wil. Om my, nogthans, tot de nafpooringen, dit gewigtig vermoogen betreffende, te beter weg te baanen, wilde ik, in 't voorbygaan, doen opmerken, tot welke misvattingen, en de gewoone en de verbloemde taal, gelegenheid gegeeven hebben, met aan de ftoffe een beginfel van werkzaamheid, dat zy niet heeft, toe te fchryven, door het oneigenlyk of dubbelzinnig gebruik van de woorden werking, lyding, oorzaak en vermoogen. 't Is zeer mooglyk, dat de ziel werkzaam zy, in meenigte van gevallen, daar zy flegts lydelyk fchynt te weezen. Weezenlyke kragtoeffeningen kunnen een lydelyk aanzien kiygen, wanneer wy met dezelven, als zoodanig, door geftadige herhaaling , gemeenzaam geworden zyn. Ik ken ten minften geen befpiegelend ftelfel, dat ons klaare en vaste gronden aan de hand geeft voor de waarheid der leere, dat de ziel geheel lydelyk is, zelfs in haare eenvoudige bevattingen. Zy ontvangt deeze bevattingen niet van buiten. Het woord ontvangt is louter
on-
(f) Energies.



128 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
onderftellende en zelfs oneigenLyk. 't Is in gemeen gebruik. Doch het zou goed zyn, dat men de kundigheden , die men er aan hegt, wat naauwer bepaalde. Indien de ziel haare bevattingen van de voorwerpen ontving, zouden zy alvoorens in de voorwerpen moeten zyn. En dat is ongerymd. De werktuigen, daar zy zig van bedient (ik weet niet hoe, maar dat zy 'er zig van bedient is zeker) ontvangen wel indrukfels van de voorwerpen buiten haar. Maar deeze indrukfels zyn volftrekt niets anders, dan ftoffe in beweeging. En tusfehen ftoffe in beweeging, en bevatting, is een afftand, die zig niet meeten laat. Men zegt er te weinig van, als men ze twee ongelykflagtige dingen noemt, van welker een de regelregte overgang tot het ander onmooglyk fchynt. 't Is waar, ingevolge der indrukfelen, die op de zintuigen gemaakt worden, heeft de ziel denkbeelden. Maar 't zyn noch de voorwerpen, noch de indrukfelen, waar van zy die ontvangen heeft, om dat noch de voorwerpen noch de indrukfelen die hadden. De voorwerpen worden bemerkt. Maar 't is de ziel alleen, die ze bemerkt. — De werking der ftoffe (welker beweegingen allen lydelyk zyn) op het denkend weezen, is, zoo ik my niet bedriege, eene tegenftrydigheid; ten minften rust zy op eene bloote onderftelling, die geen anderen grond heeft, dan de reeds aangehaalden valfchen ftëlregel, post hoe, ergo propt er hoe; terwyl de werking van den geest op de ftoffe, hoe verborgen het hoe daarvan ook zy, uit de ondervinding zeker is. Doch verbeeld u de ziel, in haare eenvoudige bevat-



ZEDELYKE VRYHEID. I29
vattingen, zoo lydelyk, als gy wilt, zy is het, ongetwyffeld, niet in 't vermoogen, dat zy heeft, van haare bevattingen, met meer of minder aandagt te befpiegelen, dezelve onderling te verbinden, met eikanderen te vergelyken, en er oordeel over te vellen. Als de ziel, in 'het vormen van denkbeelden, volftrekt lydelyk was, onder den indruk der voorwerpen, en niet werkte, dan door middel van dezelven, zou zy alle voorwerpen, die voor haar verfchynen, bykants eveneens en verward zien. Doch zoo is 't niet. Wy zien en onderzoeken beurtelings alle de perfoonen, die een gezelfchap, en alle de deelen, die eene fchildery uitmaaken. Wy wenden onze aandagt af van deezen, om ze te vestigen op die, welken ons, met uitfluiting der overigen, bezig houden, 't Is dan de ziel zelve, waarin de werkzaamheid huisvest, die haare aandagt vestigt op haare eigen bevattingen, en die dezelve naa haar welgevallen, beurtelings doet gaan over de verfcheiden voorwerpen, die de werktuigen van haar lighaam aandoen! 't Is ook de ziel, waarin het werkzaam vermoogen huisvest van de bevattingen, welken zy, door middel der voorwerpen buiten haar, ontvangt, te verwerpen, by eikanderen te brengen, en op deeze of die wyze te fchikken, welke bevattingen in 't geheugen opgehoopt worden , zonder andere orde, dan die dezelven ontvangen van een verband , 't geen zy naa haar goeddunken breekt. Verbeeld u een Schilder, die, in zyn tafereel voorwerpen vereenigt, welken de natuur nooit vereenigd heeft, en oordeel dan , van waar de betrekkingen komen, welken hy
R dus



otypes.
I30 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
dus vormt, of van de werking der voorwerpen op zyne zintuigen, of van de eigen werking der ziele op haare bevattingen.
Het vermoogen van oordeelen bewyst eene weezenlyke kragtoefening der ziele. Om dat vermoogen als lydelyk te doen voorkomen heeft Collim het zelve, op eene flinkfche wyze, verward met de beflisfmgen en waarheden die het te voorfchyn brengt. Op dat de ziel, in haare oordeelen werkzaam zy, behoeft zy niet te kunnen oordeelen tegen de gedaante, waar onder de dingen zig voor haar vertoonen, of tegen de baar- , blykelykheid, aan. 't Is genoeg, dat zy door eene kragt, waar van zy zelve het beginfel is, over onderfcheiden zyden der voorwerpen haare aandagt kandoen gaan. Het vermoogen van oordeelen heeft de Atheisten en Materialisten deerlyk in 't naauw gebragt. Want fchoon zy gewaand hebben in de uiterlyke voorwerpen modellen (f) te vinden van onze bevattingen, nooit egter hebben zy voorgewend, daarin iets te ontdekken, dat naa de daad yan oordeelen zweemde, en nog minder eenige oorzaak, die deeze daad kon voortbrengen.
Voor 't overige is de daad van oordeelen verknogt aan eene bepaaling van den wil. Hieruit blykt (om dit in 't voorbygaan te zeggen) dat de wil de laatlte uitfpraak des verftands niet anders volgt, dan een Generaal den weg, hem aangeweezen door die geenen, welken hy uitgezonden heeft, om kennis van 't land te neemen. De ziel, inderdaad, als zy oordeelt, toont duidelyke kenmerken van oorlprongelyke en onaf-
han-



ZEDELYKE VRYHEID. 131
gelyke werkzaamheid. Zy vergelykt de denkbeelden; zy wikt en weegt de beweegredenen, die men fomwylen bekleedt met eene volurekte oppermagt, welke wy, daar 't pas geeft, in aanmerking zullen neemen. Zy oordeelt losfelyk, of na eene aandagtige befchouwing, zoo als haar goeddunkt. Met een woord, zy oordeelt, en is, bygevolg, werkzaam. Alles toch wel ingezien zyn het noch de zaaken, noch denkbeelden, die oordeelen. Integendeel zy worden geoordeeld. En niet alleen worden zy geoordeeld, maar door het oordeel, dat de ziel er over velt, fchept zy, om zo te fpreeken, een nieuw llag van weezens of bevattingen, die zy, oogenfchynelyk, uit haar eigen boezem te voorfchyn brengt. Ik meen de betrekkingen (f), die, in waarheid, fchepfelen der ziele zyn, en ons niets buiten haar voorftellén. De denkbeelden, om kort te gaan, die wy hebben van betrekkingen, zyn geen denkbeelden, die ons uiterlyke voorwerpen vertegenwoordigen, gelyk de denkbeelden van een boom, een huis, enz. De ziel ontvangt het betrekkelyk of vergelykend denkbeeld noch van het een, noch van het ander, der vergeleeken voorwerpen, noch van beiden. De indrukfels, welken deeze voorwerpen op de zintuigen maaken, zyn onderfcheiden, en ftaan op zig zeiven. Het betrekkelyk denkbeeld, dat voorkomt van derzelver vereeniging, is eene zuivere en eenvoudige daad der ziele. Want waar is de werker, die haar, in dat geval, lyden doet?
Laat ons overgaan tot den wil, die, onder welneemen van Lockës navolgeren .de zetel der zedelyke R 2 vry-
Ct) Re/a'iom.



lition.
(*) Tnfluence Pbjfique.
132 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
vryheid is, het hoogfte beginfel in den menfch, waaraan alle de daaden ondergefchikt zyn (gelyk ik hoop te toonen) met een woord, het werkzaam beginfel by - uitftek. Het willen (f)', indien het de eenige begryp* baare werking niet is, is, ten minften, de zuiverfte en meest oorfprongelyke werking, die men begrypen kan. 't Is alleen oneigenlyk, dat ftoffelyke beweeging voor werking gaat. Aan oorfprongelyke, doorniets van buiten voortgebragte , beweeging, hebben wy geen kennis. En de werkeloosheid der ftoffe verbiedt ons te denken, dat zy ooit, uit zig zelve, beginnen kan,, zig te beweegen. — Na 'tgeen wy reeds gezegd hebben van de ftoffe in 't gemeen, en de dierlyke geesten in. 't byzonder, zullen weinig woorden genoeg zyn, om, tegen de Nootlotdryvers, te bewyzen, dat de wil niet onderworpen is aan hunnen natuurlyken invloed (*). Ik wil opryzen, om te gaan. Die eenvoudige daad,, (zal een Spinofist my zeggen) wordt voortgebragt. door zekere ftaat of rigting van den loop der dierlyke geesten, waardoor het zitten eene ongemakkelyke aandoening van meer of minder fterkte, verwekte. Maar (op uwe onderftelling zelve) is deeze ongemakkelyke aandoening, uit eigen aart, geheel lydelyk; en zoo dewil, als hy my bepaalt, om te gaan, ook lydelyk is, waar is dan de oorzaak of werker, die deszelfs bepaaling voortbrengt. Gy vindt die oorzaak in den loop der dierlyke geesten. Maar kunt gy (na 't geen aireede gezegd is, van deeze verborgenweezens, die . zelfs niets anders zyn, dan het voortbrengfel van 't geen wy gegeeten,. gedronken en verteerd hebben) in
waar-



ZEDELYKE VRYHEID. 133
waarheid, gelooven, dat zy de gaaf bezitten , van, als* uitwerkende oorzaaken, voorbedagte daaden van den wil voort te brengen ? Hebt gy reeds vergeeten, dat de loop der dierlyke geesten niets anders is, dan lydelyke ftoffe en lydelyke beweeging?
Al ftond ik 11, ondertusfchen toe, dat deeze lydelykeftoffe, door middel van eene even lydelyke beweeging■,. de daad van myn wil hadt voortgebragt (vergeef my deeze wartaal, zy komt niet voor myn rekening) dan zou er nog een zwaarigheid overblyven : Om u te toonen, dat ik vry ben, zet ik my, in plaats van te gaan, weder op myn ftoel: Ziet daar eene nieuwe daad van myn wil, ftrydig met de voorige. Wat is er dan gebeurd? Een van beiden, of de dierlyke geesten , die te viervoet aankwamen, om te maaken, dat ik wilde gaan, zyn van befluit veranderd, toen ik op het punt ftond van hun te gehoorzaam en, en, eensklaps als lammeren ftilftaande, hebben zy daardoor een nieuwe daad van den wil voortgebragt, — of myn wil heeft ze in hunnen loop gefluit, en hunne beweeging derwyze gerigt, dat er eene verfchillende daad van voortgekomen is: Het eerfte te zeggen is eene belachclyke ongerymdheid, waar tegen reden en ondervinding even zeer opkomen, voor den dag te brengen. Het laatfte toe te Hemmen (want een derde is er niet) is, in overeenkomst met het getuigenis eener beftendige ondervinding, werkzaamheid te erkennen inden wil, en de dierlyke geesten flegts aan te zien als werktuigen, in alle gewillige daaden aan de bepaalingen der ziele onderworpen..
R 3 Doch



134 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
Doch op welk eene wyze de wil ook werke, door middel van de dierlyke geesten en de werktuigen des lighaams (eene werking, door de ondervinding geftaafd, hoe zeer ook het hoe daar van voor ons Verborgen zy) de voorwerpen, op welken de wil werkt, moeten gebeurlyk zyn. In 't vervolg zullen wy toonen, in hoe verre deszelfs daaden het ook zyn.
Ik zeg, dat de voorwerpen gebeurlyk moeten zyn. Deeze voorwerpen zyn de loop der dierlyke geesten, de beweeging van zekere leden des lighaams, de indrukfels, die gemaakt worden op zekere weezens buiten den werker, maar binnen zyn bereik. Alle deeze voorwerpen zyn ftoffelyk, en ondervinding en waarneeming toonen, dat de ftoffe bekwaam is, om eene oneindige verfcheidenheid van veranderingen te ondergaan. Dit zoo zynde is 't klaar, dat elke byzondere verandering deezer zelfflandigheid zou kunnen verfchillen van 't geen zy is, zonder dat zulks eenige tegenftrydigheid behelsde. — By gevolg zyn de voorwerpen , daar de wil op werkt,?/// eigen aart,gebeurlyk.
II. Tegen de Nootlotdry vers getoond hebbende, dat de menfch een weezenlyk werker, en bygevolg, vry is, moeten wy thans het gezigt wenden naar een ander flag van Wysgeeren, die meer agting verdienen, zoo ter zaake van hunne kundigheden, als van hunne oogmerken, fchoon zy niet allen met eikanderen gelyk ftaan. 't Geen wy te doen hebben is te toonen , aan den eenen kant, dat de invloed der beweegredenen, in haare waare gedaante befchouwd, de vryheid niet wegneemt, en, aan den anderen, dat haar waare grondflag
niet



ZEDELYKE VRYHEID. 135
niet ligt in het ftelfel van onverfchilligheid, al kon zelfs dit ftelfel verdeedigd worden.
De menfch, als vry, doet daaden, waarvan de eigenlyk zoo genoemde oorzaaken te zoeken zyn in de werkingen van zynen wil, en dus in hem zeiven. Ziet daar 't geen wy moeten ophelderen ter wegneeming van de zwaarigheden, welken eene verwarde voorftelling van den invloed der beweegredenen, die, zegt men, onzen wil bepaalen, omtrent deeze ftoffe verwekt heeft, 't Schynt hier minder aan te komen, op het beftryden van tegenftreevers , dan op het ontwarren en verbeteren onzer denkbeelden.
De menfch begeert het goede, in 't algemeen. Deeze algemeene neiging is vast, onveranderlyk, en noopt hem beftendig, om te zoeken 'tgeen tot zyn beftaan en geluk noodig is. Doch behalven deeze algemeene neiging ontdekt men ook in hem veranderlyke en beredeneerde daaden van den wil, welker voorwerpen byzondere goederen zyn, die tot zyn geluk dienen kunnen, maar welker ontbeering hem zyn beftaan niet ondraaglyk noch haatlyk maakt. Ten opzigte van deezen laat zyne zedelyke vryheid zig op het allerduidelykst onderfcheiden; om dat die uit eigen aart werkzaame en veranderlyke daaden van den wil met overweeging, vergelyking en keuze gepaard gaan. Hier werkt de ziel, indedaad, en toont zigtbaarder kragtoeffeningen, dan in haare algemeene begeerte tot geluk, welke zy, in meenigte van gevallen, en met betrekking tot eene groote verfcheidenheid van voorwerpen, plooit en regelt.. Hier, zeg ik, derhalven,
open-



4
Ct) Automate.
136 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
openbaart zig de vryheid in werkingen, voortgebragt door daaden van den wil, die byzondere goederen ten voorwerp hebben, en welker werkzaamheid het zig zelve beweegend beginfel, dat het weezen der vryheid is, nitmaakt of aanwyst.
Maar dit beginfel, by mangel van welk de beweeging, in der menfchen zedelyke daaden, niet zou begonnen zyn, is, zegt men, werkzaam, ingevolge van redenen of beweegredenen. OngetwyfFeld. Want anders zou deszelfs werking blind en dwaas zyn. Was de menfch omtrent de beweegredenen onverfchillig, hy zou, of geheel niet werken, of als een zot, ja als een werktuig, met een inwendig beginfel van beweeging (f). Gelyk uiterften dikwerf eikanderen naby komen, zou het ftelfel van onverfchilligheid, indien dezelve weezenlyk plaats hadt, met dat van noodlottigheid naauw vermaagfchapt zyn. Maar deszelfs voorn-anders keeren deeze maagfchap af, door het onder den mantel van natuurlyk vermoogen zoo wel te verbergen , dat het maar zelden te voorfchyn komt, en hun, die het te voorfchyn brengen, weinig eer doet.
De beweegredenen hebben, dan, in de zedelyke daaden, haar rol. Maar die rol is vergroot, en, volgens de taal van zekere overnatuurkundigen, zou men zeggen, dat, in 't huis der vryheid, de knegts meesters geworden zyn. Om ronduit te fprccken, deeze beweegredenen zyn geen werkers, dat ik weet. Ik zie er noch perfoonlykheid, noch beweegend beginfel in. Ik verneem hier niets anders, dan eene daad der willende ziel, die eene werking verrigt, na dat zy zig
be-



ZEDELYKE VRYHEID. I37
beweegredenen voorgefteld, of die, welken haar voorgefteld zyn, gewikt en gewoogen heeft, en die, in allen gevalle, de genoegzaame reden van haare bepaaling in zig zelve bezit. — Ik ben gewend langs zekeren weg naar huis te gaan. Het gezigt ontdekt my een anderen, die beter is. Ik gaa dien nieuwen weg. Maar noch het gezigt, noch het betrekkelyk denkbeeld (beter') beweegt myne voeten. Myn wil alleen is de uitwerkende oorzaak van de daad. Bat beter, ondertusfchen, is de beweegreden. Doch het is volgens de beweegreden, dat de wil zig hier tot werken bepaalt, niet door de beweegreden, indiert het woord door het denkbeeld hier moet verwekken van eene oorzaak, of, dat op één uitkomt, van een werkend vermoogen. De beweegreden is eene voorwaarde, zonder welke de ziel zig niet bepaalt. Maar 't is de werkzaamheid der ziele , die , als oorzaak , de bepaaling voortbrengt. Was niet de ziel alvoorcns werkzaam, de beweegreden , die haar uitlokt, zou gcenerlei bepaaling te wege brengen. Met een woord, de beweegreden, volgens welke de ziel zig bepaalt, aan te merken als de oorzaak van haare bepaaling, is voorwaarden en oorzaaken met eikanderen te verwarren, daar men die nogthans wel onderfcheiden moet.
Gy zult zeggen, dat de ziel zonder beweegredenen niet kan werken. Doch ik zeg, dat de ziel zonder beweegredenen niet wil werken. En laat my al eens toef/taan, dat, zonder beweegredenen, de ziel niet kan werken. Zal zulks bewyzen, dat de beweegredenen werken of haare werkingen voortbrengen? Niets min-
S der.



I38 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
der. Myne oogen kunnen den ring van Saturnus niet zien , zonder teleskoop. Volgt daaruit, dat het de teleskoop is , die den ring ziet, en niet myne oogen? De teleskoop is de voorwaarde, zonder welke het gezigt geen plaats zou hebben. Maar de oorzaak van 't gezigt is zy niet.
Door de menfchelyke daaden, en de wyze, op welke zy ontftaan, wonderlyk fyn uit te pluizen, is men, eindelyk, ongevoelig, zoo verre gekomen, dat men de beweegredenen aangemerkt heeft als onzigtbaare werkertjes , die den menfch prikkelen, en, naa haar believen, in de ziel eigen neiging, en in het lighaam beweeging, verwekken. Onder zulk eene gedaante bykants worden de beweegredenen befchouwd door den Ezel, in la Fontaine's fabel:
Op het aandryven van den honger, de gelegenheid, de malschheid van het gras, en, denk ik, den eenen of anderen Duivel, heb ik deeze weide, myn tong dik, afgefchoren. En wat zyn, na dit alles, beweegredenen ? En waar zyn ze? 't Zyn bevattingen, redenen, verlangens, die zekere flaaten in de ziel doen gebooren worden, welken men, in 't algemeen, voor lydelyk houdt. Ten min Hen zyn het bevattingen, redenen en verlangens, welken de ziel onderzoekt, wikt en weekt, en over welken zy een beflisfend oordeel velt, om naa dat rigtfnoer te werken, door het kiezen van den kant, dien zy den voorrang geeft, en het voortbrengen der werking, door eene bloote daad van den wit — Uit deeze verklaaring ziet men, dat niet alleen het uitwerkend



ZEDELYKE VRYHEID. Ï39
kend beginfel der werking in de ziel is, maar dat de beweegredenen daar ook zyn. Men ziet, dat de beweegredenen flegts inzigten zyn van het denkend weezen, dat het beste zoekt (a), en dat in zig zelve een beginfel heeft van overweeging, keuze, en werking, waar door het, uit eigen beweeging, naar dat beste ftreeft.
• Vergelyk de beweegredenen, volgens welken de wil of de willende ziel zig tot werken bepaalt, niet langer met ItofTelyke gewigten, die de balans overhaalen. 't Geen de balans overhaalt is, vooreerst, eene uitwendige oorzaak, terwyl de beweegredenen, volgens welken de ziel zig bepaalt, in haar zyn , en het beginfel van haare bepaaling, uit eigen aart, werkzaam is. Voorts, Heeren, is de ziel geen balans, en beweegredenen en inzigten zyn geen Hukken lood en koper, noch werken, als deezen. Met evenveel regt zoudt gy kunnen zeggen, dat de Difcipelen van Jefus Christus aan hem verknogt zyn door een groejend beginfel, om dat hy zig zeiven den waaren wynjlok noemt, en hen de ranken, 't Is myn oogmerk niet, den invloed der beweegredenen in 't minst te verkorten. Zonder
haar
00 De oorfprongelyke bepaaling der ziele, om liet beste te zoeken, behoort, zekerlyk, tot het denkbeeld van vryheid, om dat, zonder deeze bepaaling, overweeging, het fchatten van een ding boven een ander, en keuze, die de oeffening der vryheid vergezellen en aanwyzen, in eindige en onvolmaakte weezens geen plaats zouden hebben. Befluit evenwel hier niet uit, dat de vryheid van het hoogfte weezen niet van dezelfde natuur is, als die der engelen en menfchen. Zy verfchilt er alleen van in volmaaktheid, en de middelen , die zy aan de hand heeft, als ik my zoo mag uitdrukken. God overweegt niet. Hy weet. Hy kiest niet, voor zoo veel keuze onderzoek onderftelt; maar, door eene eenvoudige, befchouwende en van alle opvolging vrye daad, geeft hy, in alle weezenlyke en mooglyke gevallen, het waare, fchoone, en goede, den voorrang.
S 2



I40 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
haar zou de waare zedelyke vryheid niet beftaan. Werken, zonder inzigten, zonder redenen, is geen zedelyk werken. Doch men verklaart de beweegredenen niet voor nutteloos, als men ontkent, dat zy ons aandoen gelyk gewigten en dryfveeren,
Een Officier beklimt de bres; zie daar de werking: om dat hy den roem bemint, zie daar de beweegree den. Doch kwam er tusfehen de beweegreden en de werking geen daad van den wil ('t geen mooglyk is> dan zou hy den roem beminnen zonder de bres te beklimmen; en dat gefchiedt dikwils. In allen gevalle heeft hy de bres beklommen: En gy zegt, dat r'oemzugt den wil bepaald, of het willen, en het willen de werking, voortgebragt heeft. In deeze uitfpraak vermoed ik onnaauwkeurigheid , indien geen wartaal. Laat ons eens zien. — Roemzugt, eene drift zynde, is lydelyk. Het willen is, uit eigen aart, werkzaam, en mooglyk het eenige in 't heelal, dat onbetwistbaar zoodanig is. Volgens u, derhalven, werkt eene lydelyke gewaarwording op een onbetwistbaar werk* zaam vermoogen , endit werkzaam vermoogen , door de werking eener lydelyke gewaarwording op het zelve lydelyk geworden, wordt voorts op nieuw werkzaam, en brengt eene werking voort.
Vergeeft my Heeren, zoo deeze verklaaring uwer onderftellinge, raaken.de de beweegredenen, naa gekfcheeren zweemt, 't Is myn fchuld niet. 't Is de fchuld van eene al te fyn gefponnen overnatuurkunde, die ons, door haare fpitsvindigheden, duizelig maakt, en zig zelve verliest in tegenftrydigheden. Hier aan
ftelt



zedelyke vryheid.
Helt men zig bloot door liet fmeeden van zulke harsfenichimmen, als eene aaneenfehakeling vm. oorzaaken (die uitwerkfels zyn, en evenwel oorzaaken blyven) en uitwerkfelen (die oorzaaken zyn, en evenwel uitwerkfels blyven) verderffelyke taal, die alle onze denkbeelden in de war helpt, en onze duisternis vermeerdert , niet flegts in de zeer middelmaatige fchriften van een Collins, maar ook in de onfterffelyke werken der Lockes, 's Gravezandes en Bonnetten (a).
Doch laat ons dit fyn en duister verband van oorzaaken, die zeiven lydelyk, en uitwerkfelen, die, onbedagtelyk, in oorzaaken herfchapen zyn, ter zyde Hellen. Hooren wy liever de ondervinding en 't gezond verftand. Beiden zullen ons zeggen, dat beweegredenen den arm niet opligten, noch de voeten beweegen, maar dat het willen, of de willende ziel, het een
en
fY) De laatfte deezer groote mannen, de agtbaare en deugdzaame Wysgeer van Geneve , heeft eene zonderlinge neiging ter aaneenfehakeling der weezens, die, indedaad, eene voortreffelyke agtereenvolging maaken in 't ontwerp der voorzienigheid. Maar, bedrieg ik my niet, dan beeft die uitmuntende man niet genoeg in aanmerking genomen, dat eene agtereenvolging niet altoos eene aaneenfehakeling is van oorzaaken en uitwerkfelen, die beurtelings het een en ander zyn. Weezens, beweegingen , en zedelyke daaden , kunnen , in 't ontwerp der voorzienigheid, op eikanderen volgen, zonder eikanderen, door eene uitwerkende kragt, beurtelings, voort te brengen. Niet alteen is het denkbeeld, dat, in eene agrereenvolging of rei van dingen, elke fchakel oorzaaken uitwerkfel is, eene bloote onderftelling, maar valfch en tegenftrydig. Dat denkbeeld is de duistere toevlugt van den Atheist,die eene groote keten wil hebben, nergens aan hangende, en van de fchakels geen reden weet te geeven, zonder de eene van de andere te doen voortkomen, door eene foort van voortteeling. Die niet alleen gelooft in een eerften beweeger van het groote geheel, maar ook in een Schepper, die alle de weezens, daar het uit beftaat, gefchapen heeft, en wel zoo, dat fommigen werkzaam en vry, anderen werkeloos en lydelyk zyn, behoeft tot deeze willekeurige onderftelling geen toevlugt te neemen. — lier denkbeeld, derhalven, van eene algemeene aaneenfehakeling, dat flegts eene bloote onderftelling is, kan de zekerheid der vryheid niet vernietigen, als welke rust op de ondervinding, gelyk wy terftond zien zullen.
S 3
141



Ï42 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
en ander doet. Zy zullen ons zeggen, dat alle de uitwerkende kragt der beweegredenen beflooten is binnen de paaien van het regtsgebied des verftands en des wils, en dat de zedelykheid der daaden (dat is, haare verdienfle of wanverdienfte) eeniglyk daarin beftaat, dat men werkt, met keuze, en door een beginfel van zelfs beweeging, volgens redelyke of onredelyke beweegredenen.
't Komt hier te pas, dat wy een weinig ftilflaan by de leer der Noodzaaklykheid, waar van zekere Wysgeeren eene nieuwe foort van aanval op 's menfchen vryheid ontleend hebben. De wil, beweert men, zig niet kunnende (eene oneigenlyke fpreekmanier) bepaalen zonder beweegredenen, zoo is de bepaaling van den wil, en de werking, daar van voortkomende, noodzaaklyk.
Om de juistheid van dit befluit te toonen, redeneert gy dus : Indien de bepaaling van den wil niet voortgebragt wordt door beweegredenen, is zy een uitwerkfel, zonder oorzaak : Doch er is geen uitwerkfel, zonder oorzaak: Bygevolg heeft de bepaaling van den wil haare oorzaak in de beweegredenen. Wyders;
Gelyk alle eigenlyk zoo genoemde oorzaak haar uitwerkfel noodzaaklyk voortbrengt, zoo brengen de beweegredenen , als oorzaaken , de bepaaling van den wil, op die wyze, voort. Bygevolg is de bepaaling van den wil noodzaaklyk.
't Geen ik reeds over de beweegredenen gezegd heb zou misfchien genoeg zyn, om deeze fluitredenen te doen in duigen fpatten. Dan voor zoo ver
dit



zedelyke vryheid. 143
dit punt teder en van het uiterfte gewigt is, zullen wy het nog wat nader overweegen.
Het eerfte lid (f) der eerfte fluitreden is niet aanneemelyk. Het houdt voor toegeftaan dat beweezen moet worden, onderftellende, dat het willen een uitwerkfel is. En daarvan heb ik het tegendeel reeds getoond. Laat my er evenwel nog eenige aanmerkingen byvoegen. — Indien het willen geen werkzaam beginfel en eigenlyk gezegde oorzaak is, zal het vast zyn aan eene keten van ftaaten, buiten de ziel opgehangen , en die geen eerfte fchakel noeh genoegzaame reden van haar beftaan heeft. Men moet de opklimming tot in 't oneindige vervolgen, of ftil houden by eene oorfprongelyke daad van den wil, door geene beweegredenen voortgebragt. Ten opzigte van de beweegredenen wordt de ziel doorgaans befchouwd als lydelyk. Ten opzigte van het willen is zy onbetwistbaar werkzaam. Bygevolg kunnen beweegredenen de oorzaak van het willen niet zyn. — Nog eens. Elke beweegreden is bepaald, om zoodanig te zyn, door voorafgaande en lydelyke ftaaten der ziele. Maar het willen bepaalt, zonder bepaald te worden. In eene lydelyke agtereenvolging kan men 't niet brengen. Het is de werking van een zig zelve beweegend beginfel. Het beginfel van werken, dat in my is (zegt een uitmuntend Wysgeer) is niets anders, dan ik zelf, bekwaam, om te werken, of niet te werken, onder voorwaarde, dat ik het een en ander voor my heb, of, in andere woorden, onder voorwaarde van beweegredenen. Zoo men, derhalven, al hardnekkig aan-
hieldt
Ct) La Wajeure.



144 verhandeling over 'smensghen
hieldt, de bepaaling of daad van myn wil een uitwerkfel te noemen, zou zy, nogthans, het uitwerkfel zyn van de eenige oorzaak, die haar kan voortbrengen,
van my zelve n.
Wy kunnen niet te veel op onze hoede zyn tegen de gevolgen van het ftelfel, dat wy onderzoeken. Want het leidt ons gelyk ik reeds aangeduid heb, niet tot eene aaneenfehakeling van oorzaaken en uitwerkfelen, in 't oneindige, maar tot eene aaneenfehakeling van uitwerkfelen, zondei' oorzaak, hoe genaamd. Laat ons dit nog klaarder maaken , door tot de voorgeftelde redeneering te rug te keeren. Indien het willen een uitwerkfel is, dat een andere oorzaak moet hebben, dan de willende ziel (gelyk het eerfte lid der eerfte fluitreden onderftelt) zie hier dan, wat er volgen moet. De willende ziel is, vooreerst, lydelyk in haare bepaalingen. De beweegredenen , vervolgens, niets anders zynde, dan inzigten, bevattingen, en driften of lydingen, kunnen noch oorzaaken, noch werkers zyn. 't Zyn flegts lydelyke ftaaten der ziele , van voorgaande ftaaten afhangende. In dit ftelfel, dei halven, is alles, indedaad, uitwerkfel, tot dat gy komt aan de opperfte oorzaak van 't heelal. Doch, als gy daar zyt, hebt gy nog het einde niet. Want , in allen gevalle, heeft het willen van dit eerfte weezen geen ander beginfel, dan hem zelven, even als myn willen geen ander beginfel heeft dan my zelven, wien God, in dit opzigt, naa zyn beeld gemaakt heeft. Zult gy, derhalven, zeggen, dat het willen van God een uitwerkfel is zonder oorzaak? Als gy het zegt is
uw



ZEDELYKE VRYHEID. I45
uw keten eene aaneenfehakeling van uitwerkfelen, die nergens vast is, of gy moet eene oorzaak van het Goddelyk willen zoeken buiten God, en doen, gelyk Homerus , die de keten der weezens vast maakte aan den throon van Jupiter, en voorts Jupiter zeiven aan de befehikking van het Noodlot. Maar als gy niet zegt, dat het Goddelyk willen een uitwerkfel is , zonder oorzaak, verbiedt u de overeenkomst tusfehen het eene en het andere te zeggen, dat het myne zoodanig is.
Dus bewyst de ongerymdheid der gevolgen, uit het eerfte lid der eerfte fluitreden regelregt vloejende, de zwakheid derzelve genoegzaam. Zy leidt ons tot de dikfte duisternis, en zelfs tot de aanftootelykfte tegenftrydigheden. — Laat ons licht zoeken. Zie hier, ten minften, eenige ftraalen, die wy, in de plaats van het befchouwde donker ftelfel kunnen gebruiken.
De eerfte oorzaak is, van natuure , verftandig en werkzaam. Buiten dat zou er niets beftaan hebben. Verftandig en werkzaam zynde is deeze oorzaak vry. Zy kon werkzaame en vrye weezens fcheppen, en heeft ze gefchapen. Deeze weezens hebben het beginfel hunner zedelyke werkingen in zig zeiven, en dit beginfel is de wil, die werkt, ingevolge van inzigten en beweegredenen. Te vraagen, of de wil vry is, is te vraagen, of de vryheid vry is. De groote keten (zoo men de fchikkingen der voorzienigheid dien naam mag geeven) is t'zamengefteld van werkzaame en lydelyke weezens, van vrywillige kragtoeffeningen, en blinde aandryvingen. Het werkzaame en vrywillige behoort, uit hoofde
T van



I46 VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
van deszelfs natuur, tot het denkend weezen. Het lydelyke en blinde tot de werkelooze ftoffe. Deeze keten, derhalven, waar van de fe hak els op eikanderen volgen, uit hoofde van haare plaatfmg, maar niet altyd uit hoofde van haaren kragtdaadigen invloed op eikanderen, belet niet, dat myn wil een werkzaam beginfel» en deszelfs werking de myne zy.
Met den val der eerfte fluitreden valt ook de tweede , die er van afhangt. Om, ondertusfchen, het ftelfel, dat wy, omtrent 's menfchen vryheid aanneemen, nog wat meer op te helderen, zal 't niet ondienftig zyn, de leer der noodzaaklykheid nog een weinig nader te onderzoeken.
't Is jammer, dat men dit woord ook gepast heeft op de bepaalingen van den wil, en de werkingen, die daar van voortkomen. Doch 't is wel te zien, hoe dat bygekomen zy. Zoo dra groote Wysgeeren de beweegredenen aanmerken, als oorzaaken van het willen, en van de daaden, daarop volgende, waaren zy (uit hoofde van den regel, dat elke oorzaak haar uitwerkfel noodzaaklvk voortbrengt) verpligt, het willen en de daaden der menfchen als noodzaaklyk te befchouwen. Doch zy merkten wel, dat eigenlyk zoo genoemde, of met andere woorden, voljlrekte en natuurlyke noodzaaklykheid alle werking en alle vryheid vernietigt. Zy zagen, hoe Spinofa de leer der noodzaaklykheid hadt doen gelden , ten behoeve van een ftelfel, dat alle gronden van godsdienst en zedelykheid ondermynt. Zy merkten, eindelyk, dat de bepaalingen van den wil, de daaden der menfchen, en de ge-
beur-



ZEDELYKE VRYHEID. I47
beurtenisfen, volgens de orde der voorzienigheid voorvallende, van natuure gebeurlyk zyn, ondanks de zekerheid van haar beftaan. Wat hebben zy daarop gedaan ? Om het woord noodzaaklykheid uit de handen te fcheuren der Atheisten, die het zoo grof misbruikten , hebben zy er de woorden zedelyk en onderftellende (f) bjrgevoegd. Dit byvoegfel heeft de hardheid van het woord noodzaaklykheid verzagt, maar ook niet weinig gedaan, om de denkbeelden der menfchen te verwarren. Het heilloos woord heeft, onder de hand, zyne oorfprongelyke regten behouden, en die heeft men ongevoelig doen gelden by onderwerpen, daar het niets mee te fchafFen heeft. Er is flegts eene eigenlyk gezegde noodzaaklykheid. En die heeft noch tot de vryheid, noch tot het zedelyke, eenige betrekking. Het woord noodzaaklykheid behoort van regtswege alleen tot eeuwige waarheden, en het beftaan des opperften weezens. Gebeurlykheid, het tegengeftelde van noodzaaklykheid, is het onderfcheidend kenmerk van alles, wat het heelal verder bevat.
Ik heb reeds gezegd, dat de zedelyke noodzaaklykheid gegrond is op de onderftelling van de kragtdaadigheid der beweegredenen. Als deeze kragtdaadigheid zoodanig is, dat de daaden, uit kragt van een regelregt en onbreekbaar verband, daarop volgen moeten, dan wordt de zedelyke noodzaaklykheid natuurlyke noodzaaklykheid, en is de ziel niets meer, dan eene bloote befchouwfter van de daaden, die men verkeerdelyk de haaren noemt. Is daarentegen het verband tusfehen de beweegredenen en daaden flegts voorwaarT 2 de-
'betique.



(t) Occafionelle.
I48 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
delyk en afhangende van de gelegenheden (f), fchoon, wat de uitkomst betreft, zeker, dan is het woord noodzaaklykheid belemmerend en misleidend in den zin, dien men er aan hegt.
Indien men het woord noodzaaklykheid', in 't geheel, bezigen mag, in uitgebreider betekenis, dan wy er hier voor aangegeeven hebben, kan het alleen zyn, daar men de beweegingen, aan de ftoffe medegedeeld, wil uitdrukken. By de uitdrukking deezer beweegingen heeft men het, indedaad, gebezigd. Doch van dat oogenblik af hadt men het moeten verwyderen van alle onderzoek omtrent de beredeneerde en vrywillige daaden van redelyke weezens; aangezien de beweegingen der ftoffe, en de werkzaamheid van den wil, ten eenemaale verfchillen, in natuur en begin felen, zoo dat het woord noodzaaklykheid, indien het past op de eenen, juist om dezelfde reden niet past op de andere. — Maar het kwaad is er, en de menfchen hebben zoo veel op met fyn gefponnen befchouwende ftelfels, op dubbelzinnige en duistere woorden gevestigd, dat er geen verbeteren aan is.
Dit zoo zynde blyft er niets anders voor ons over, dan met de voorflanders der zedelyke noodzaaklykheid in onderhandeling te treeden, om te beproeven, of wy ons gefchil ook kunnen byleggen. Ik vrees van neen. Laat ons nogthans eens zien.
Vooreerst ftaan wy hun gaarne toe, dat de wil, in welken wy den zetel der zedelyke vryheid plaatfen, zig niet bepaalt zonder beweegredenen, noch tegen de beweegreden, die overweegt, of tegen 't geen de
zie!



ZEDELYKE VRYHEID. I49
ziel het beste keurt. Insgelyks ftaan wy hun gaarne toe, dat het willen, als oorzaak werkende, zyne uitwerkfels voortbrengt met de grootfte zekerheid. — Zoo gy aan deeze zekerheid den naam van noodzaaklykheid wilt blyven geeven, zal ik u dat niet betwisten, — mits1 de zekerheid of noodzaaklykheid eener daad by u niet gaa voor zoodanig, dat het niet beftaan deezer daad onmooglyk zy: want er zyn mooglyke dingen, die zekerlyk nooit gebeuren zullen.
Na dit een en ander toegeftaan te hebben, beweeren wy, even zeer, als te vooren, dat de gewillige bepaalingen, en de daaden van een verftandig weezen, hoe zeker dezelven moogen zyn, haar beginfel, haare uitwerkende oorzaak alleen in dat weezen hebben,— dat, als ik met verftand en keuze werk, de daad myne is, en fchoon, ten opzigte van de uitkomst, zeker, in haar natuur, gebeurlyk, — dat ik, met een woord, zulk eene daad kan doen of nalaaten.
Spaart hier, myne Heeren uw gefchreeuw tegen wonderfprcuken. Al den omflag van bewyzen, het een bedrieglyker dan het ander, waar door gy het onbreekbaar verband tusfehen de beweegreden en de daad meent te toonen, ken ik zeer wel: Maar al dien omflag haalt gy uit het denkbeeld van oorzaaklykheid(f) in de beweegredenen; en deeze oorzaaklykheid heb' ik reeds getoond, dat niet beftaat. In 't ftuk van befchouwing , derhalven, zyt gy zulke groote baazen niet, als gy veelligt denkt. En wat de ondervinding betreft, in plaats van hulp hebt gy daar van alleen tegenftand te wagten. Ik weet, dat ik, u in een geT 3 gee-
ralité.



(f) ConHence.
I50 VERHANDELING OVER. 's MENSCHEN
geeven geval, anders zou kunnen handelen, dan ik zal handelen, al ftond ik u zelfs toe, dat het zeker is, dat ik niet anders zal handelen. En hoe weet ik dat? Gy gelooft niet dat het met de zaak zoo ftaat, ingevolgen van afgetrokken befpiegelingen omtrent oorzaaken en uitwerkfels, daar gy even zoo weinig klaare denkbeelden van heht, als ik. En ik weet dat het zoo is, langs denzelfden weg, als ik weet, dat ik denk. Deeze weg is eene inwendige gewaarwording, die onveranderlyk is, en aan welke de Wysgeeren den naam geeven van bewustheid (f). Deeze weg is de zekerfte van beiden. Eer zal ik ophouden myne oogen te gelooven, dan een getuigenis verwerpen, welks baarblykelykheid, uit onmiddelyke befchouwing oorfprongelyk, eenvoudig en zig zelve altoos gelyk is. Dit inwendig gevoel, 't geen my toont, dat ik denk, overtuigt my even fterk, dat ik naar de kerk kan gaan, of t' huis blyven , myn naasten befteelen, of hem het zyne behouden laaten. Het denkbeeld van mooglykheid, dat ik, by zulke dingen, niet kwyt kan worden, laat aan deeze myne overtuiging niets ontbreeken. Al, wat ik weet en gevoel, is, dat ik het een en ander niet verrigten kan met dezelfde daad. En dat is de eenige reden, die gy aan de hand hebt, om te bewyzen, dat ik niet anders kon doen, dan ik gedaan heb, of gy moet toevlugt neemen tot uwe duistere keten. Ik weet, dat gy hier zwaarigheden tegen my kunt aanvoeren, waarop het my moeilyk zal vallen een antwoord te geeven, dat dezelven geheel uit den weg ruimt. Maar, gelyk onbeantwoorde-



ZEDELYKE VRYHEID. J$l
delyke tegenwerpingen, die men kan maaken tegen het befchouwelyke der .gezigtkunde, myne overtuiging niet kunnen vernietigen; dat ik zie, zoo laat ik u oordeelen, of ik, om uwe zwaarigheden, het getuigenis moet verwerpen van dat inwendig gevoel, het welk my, elk oogenblik myns leevens, zegt, dat ik vry ben. Indien wy aan het inwendig gevoel geen leidsman hadden, dien wy betrouwen konden, zouden wy geduurig bedroogen worden in zaaken, daar wy het weezenlykst en grootst belang in hebben. De verwyten, die ik my zeiven doe, als ik my zeiven de kwaade gevolgen toereken van eene daad, welke ik, door geenerlei overheerfchende kragt buiten my vervoerd, gedaan heb, waaruit ontftaan die? Alleen uit eene inwendige gewaarwording der mooglykheid van het tegendeel, en eene daarop gegronde overtuiging, dat ik anders hadt kunnen handelen. En, ondertusfchen, zou dit gevoel bedrieglyk zyn. En wy zouden elendige fpeeltuigen weezen van eene dwaaling, die wy, op geenerlei wyze, kunnen ontgaan. Hoet dat inwendig gevoel, volgens welk de volmaakfte wysheid en regtvaardigheid my veroordeelen of vryfpreeken voor de regtbanken der menfchen, en voor de vierfchaar van dat weezen, welks oordeel, in den verhevenften zin, regt en onfeilbaar is, dat gevoel zou niets anders, dan harsfenfchimmen opleeverenl en overnatuurkundige fpitsvindigheden,. die wy niet dan ftamelende kunnen uitbrengen, en die wy fomtyds zelfs niet verftaan, zouden my beletten te gelooven, dat ik een verantwoordelyk weezen ben, fchoon
dit



152 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
dit denkbeeld my overal volge! Neen, Heeren, neen. Dat is te veel geeischt. Eene betoverend fraaje redenkunde, maar die niets heeft, om ons voor te lichten of te geleiden, zal die bewustheid, dat inwendig gevoel onzer vryheid, nooit verdooven, dat van de menfchelyke natuur onaffcheidbaar is, en de wroeging verzwaart, zelfs van hun, die, in hunne afgetrokken befpiegelingen, de vryheid als een harsfenfehim aanzien. — Met een woord, te verdeedigen, dat men, meenende te denken, niet denkt, is geen hair ongerymder, dan te beweeren, dat men, meenende vry te zyn, niet vry is.
Na dit alles, dunkt ons, hebben wy regt, om te befluiten, dat de menfchelyke daaden gebeurlyk zyn, en dat zy anders hadden kunnen weezen, dan zy indedaad geweest zyn, in alle gevallen, naamlyk, daar geene overheerfchende kragt buiten den mensch heeft plaats gehad. Wy vestigen 's menfchen vryheid niet op eenen ftaat der ziele, waar door zy voor beweegredenen onverfchillig is; en wy hebben reeds gezegd, dat de wil zig niet bepaalt, zonder of tegen beweegredenen; want in dat geval zou de wil zyn weezen verliezen, het welk beftaat in het goede na te jaagen; en dezelve zou zig bepaalen zonder oogmerk, dat ongerymd is. Indien er ooit onverfchilligheid beftaat, zullen wy met Descartes zeggen, "dat zy de laagfte „ trap der vryheid is, en veeleer gebrek van kennis, ,, dan volmaaktheid in den wil doet zien. Want Q:er„ volgt die groote man) indien ik altoos eene klaare „ kennis had van 't geen waar en 't geen goed is, zou
„ ik



zedelyke vryhêid. 153
„ ik nooit de moeite behoeven te neemen van te „ overweegen, welk een oordeel ik vellen, en welk „ eene keuze ik doen moest, en dus zou ik volko„ men vry zyn, zonder ooit onverfchillig te weezen.'* Ik weet wel, dat de verftandigfte voorftanders der vryheid van onverfchilligheid dit woord verklaaren op eene wyze, waar door zy het ftelfel, dat wy omhelzen, vry naby komen. Zy verftaan door onverfchilligheid niets anders, dan de magt, of het vermoogen, dat de ziel heeft, om te werken of niet te werken, welke ook de beweegreden zy, die haar uitlokt; maar zy beweeren niet, dat de ziel ooit in een ftaat van onverfchilligheid is, uitgenomen dan (indien zulk een geval ooit kan beftaan, 't geen zy verdeedigen, maar ik niet aanneem) wanneer de beweegredenen voor en tegen in evenwigt hangen. Doch met dat al mishaagt ons het woord onverfchilligheid, dat baarblykelyk eene onvolmaaktheid aanduidt, even zeer als het woord noodzaaklykheid.
Mooglyk zouden wy, door onzen fpreektrant te zuiveren, zoo verre kunnen komen, dat wy onze denkbeelden van 's menfchen vryheid verbeterden, en zelfs onze gefchillen noopens dit gewigtig punt byleiden. Indien de voorftanders der zedelyke noodzaaklykheid eenvoudiger taal gebruikten, zouden wy het met eikanderen vinden kunnen > fluitende nogthans de Nootlotdryvers voor altoos buiten. By voorbeeld, in plaats van te zeggen: Ik heb niet anders kunnen doen, dan ik gedaan heb, zoo zegt liever: Ik heb niet anders willen doen.
V Dit



154 verhandeling over 's menschen
Dit laatfte zeggen is waar, en klaarder dan het andere. Maar gy, Heeren, uit de fchool van Leibnitz, gy trekt de zedelyke noodzaaklykheid zoo verre, dat gy zegt, clat ik niet anders heb kunnen willen. Hier vcrftaa ik u niet. Indien het woord kunnen een natuurlyk vermoogen betekent, gelyk dat, het welk de ziel openbaart, als zy de leden des lighaams beweegt, ken ik de minfte betrekking niet tusfehen zulk een vermoogen, en de bepaaling van den wil, by welke redenen en beweegredenen alles zyn, daar het op aankomt. Zoo gy door kunnen willen eene zedelyke magt verftaat, betekent die magt niets anders, dan de werkzaamheid van het willen, of het willen zelve. En als gy dan zegt, dat ik niet anders heb kunnen willen, zal zulks alleen beduiden, dat ik niet anders heb willen willen. Indien gy èr vermaak in vindt zal ik het woord willen drie en viermaal herhaalen, maar in het ontvouwen der zaake buiten dit perk nooit gaan, uit vreeze van tot duistere uitdrukkingen en wartaal te vervallen. Kunnen, toch, heeft, zeker, geen betrekking altoos tot willen, en willen heeft alleen betrekking tot my zelven, het eenvoudig weezen, dat denkt en wil. De Peripatetifche Wysgeeren zouden wel doen als zy deeze taal aannamen, en hunne onverfchilligheid daar lieten.
De uitkomst van al het gezegde zal thans zyn, — dat het willen eene werking is by uitftekendheid, — dat de willende ziel de eenige werker is in zedelyke daaden, en bygevolg een vry werker; — dat omftandigheden, redenen,, beweegredenen en ftoffelyke werk-
tui-



ZEDELYKE VRYHEID. 155
tuigen flegts middelen zyn, die zy gebruikt, om tot het beoogde goed te komen, — dat haare vrywillige bepaaling zeker is, dat de uitwerking het ook is, maar dat nogthans de bepaaling altoos de haare, en zy daar voor verantwoordelyk is.
Dit leidt ons tot een zeer eenvoudig antwoord op de tegenwerping tegen 's menfchen vryheid, die men ontleent van de Goddelyke voorweetenfchap. Verwarde denkbeelden en ongepaste uitdrukkingen (a) heeft men op eene vreemde wyze, vermeenigvuldigd, en om deeze tegenwerping te doen gelden, en om ze te wederleggen, daar zy, ondertusfchen, flegts gedugt is in fchyn. Al konden wy ze zelfs niet oplosfen, dat zou niet bewyzen, dat de mensch niet vry is, maar alleen, dat, met betrekking tot de wyze, op welke God toekomende en gebeurlyke daaden voorziet, of liever ziet, onze kennis bepaald is. Indien onze daaden vrywillig en gebeurlyk zyn, maakt Gods voorweetenfchap die niet noodzaaklyk, om dat God dezelven alleen ziet, gelyk zy zyn, en alleen voorziet, gelyk zy weezen zullen. Duizendmaal heeft men gezegd, dat er geen oorzaaklykheid is in bloote voorweetenfchap. En hierin heeft men de waarheid gezegd. Wy gevoelen onze vryheid niet te minder, om dat wy voorzien, wat wy, in zekere omftandigheden, doen zullen, en wy hebben geen bewustheid
ter
(z) Voorweetenfcliap zelve is een ongepast woord. God -voorziet niet. Hy ziet. En het zou vreemd zyn, dat de mensch ophieldt vry te weezen, om dat God ziet het geen hy doet.
V 2



I5Ö* VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
ter wereld van eenigen invloed der voorweetenfchap van het hoogfte weezen dp onze bepaalingen.
Maar dat, zegt men, is niet genoeg. Want zyn de daaden voorzien, als zullende gefchieden, dan zou de mooglykheid van het tegendeel de voorweetenfchap feilbaar en'onzeker maaken. 'cis derhalven, onmooglyk, dat zy niet gefchieden, en bygevolg zyn zy noodzaaklyk. In deeze redeneering is dubbelzinnigheid. De mooglykheid van het tegendeel ftaat niet over tegen de zekerheid van eene gebeurlyke daad , of van een toekomend geval, maar tegen de volftrekte noodzaaklykheid van dit geval, en de volftrekte onmooglykheid van deszelfs toekomend niet beftaan. 't Is genoeg , dat de toekomende daad zeker zy, op dat dezelve een voorwerp van voorweetenfchap mooge weezen. En eene toekomende daad kan zeker zyn, al is het tegendeel niet volftrekt omnooglyk, of al behelst het geen tegenftrydigheid. Maar de zekerheid, dat eene daad verrigt zal worden, doet noch dat verftand, noch die keuze, noch die werkzaamheid van den wil, vervallen, daar de waare vryheid in beftaat, en door welken de mensch een verantwoordelyk weezen is. Gelyk God eene foort van weezens gefchapen heeft, die het beginfel hunner bepaalingen in zig zeiven hebben, en eene andere, welker noodzaaklyke beweegingen door oorzaaken buiten dezelven voortgebragt worden, zoo voorziet of ziet hy het noodzaaklyke als noodzaaklyk, en het gebeurlyke als gebeurlyk. Daar, voor 't overige, de vryheid door bondige bewyzen geftaafd is, heeft zy niets te dugten van de
om-



ZEDELYKE VRYHEID. I57
omftandigheden, in welken de Goddelyke voorweetenfchap haaren grondflag heeft. Men kan zelfs zeg-, gen, dat voorweetenfchap geene eigenfchap van het Goddelyk weezen zyn zou, wat aangaat de vrye daaden, indien het vast ging, dat vrye daaden van dien aart zyn, dat zy niet voorzien kunnen worden. Doch, ik ben zeer verre van te gelooven, dat vrye daaden geene voorwerpen van de Goddelyke voorweetenfchap kunnen zyn. En 't geen ik reeds gezegd heb toont, dunkt my, dat zy voorzien kunnen worden,: en evenwel vry blyven. Myn wil bepaalt zig volgens/ beweegredenen. Hy, die my gemaakt heeft, kent alle deeze beweegredenen ; Hy kent myne werkzaame vermoogens, en de omftandigheden, waarin ik my bevinden zal door alle de tydperken van myn beftaan; Hy weet, derhalven, wat ik kan doen, en wat ik zal doen: ziende, te gelyk het mooglyke en het daadelyke, 't geen gefchieden kan en gefchieden zal, zoo voorziet hy als God, zonder dat ik ophoude te werken als mensch: Hy ziet, hoe ik zal werken, in alle voorkomende gevallen, en, egter, zal ik niet minder vry werken, zoo lang ik met verftand en keuze werk.
BESLUIT.
De vryheid is dat vermoogen, het welk de mensch bezit, van uit zig zeiven te willen, en door daaden van zynen wil te werken op de werktuigen van zyn lighaam, en de voorwerpen buiten hem, die onder zyn bereik zyn.
V 3 De



I58 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
De mensch een weezen zynde, dat kent, oordeelt, kiest, en wil, bezit dit vermoogen indedaad, en de gewaarwording der vryheid, poogingen baarende, die de ziel verhevenheid en weezenlyke kragt byzetten, is dienftig ter beteugeling der driften, die ons geluk en 't geluk der Maatfchappye wederftreeven.
Reden, eindelyk, en ondervinding toonen het beftaan der zedelyke vryheid. De Goddelyke openbaaring leert dezelve allerwege, en op een volgend tooneel, daar wy niet meer ten deele zullen zien, zal zy voor ons verfchynen in al haar luister.
VER-



VERHANDELING
TER BEANTWOORD INGE DER
V R A A G E
VAN
TEYLERS GODGELEERD GENOOTSCHAP:
WAARIN BESTAAT '8 MENSCHEN ZEDELTKE VRYHEID, EN HOE WORDT, VOLGENS DIE BEPAALING, TEN BONDIGSTE BETOOGD, DAT WT MENSCHEN VRT-WERKENDE WEEZENS ZTN?
DOOR EENEN ONGENOEMDEN
S C H R Y V E R.



SPREUK:
Epictet. Enchirid.



Bladz. i6ï
VERHANDELING
over. 's menschen
zedelyke vryheid.
D e vraag, door de Leden van 't Godgeleerd Genootfchap opgegeeven, is zo moeijelyk en van zulken aart, dat veele en wel de voornaamfte Wysgeeren te vergeefsch dien knoop hebben zoeken los te maaken; en zelfs anderen 'er voor uitkwamen, dat deeze onderneemingen vrugteloos waren. Uit dien hoofde vlei ik my des te gereeder verfchooning te zullen vinden, indien ik niet al te juist gefchreven , of my vergist hebbe, met te denken, dat ik iets weetenswaardigs, of dat nog niet genoeg overpeinsd was, zou kunnen voor den dag brengen. Dat hieromtrent dingen, die volftrekt nieuw zyn, dewyl over dit onderwerp reeds zo veele eeuwen door de beroemdfte geleerden getwist is, te zoeken zyn, of zo 'er al na gezogt wierd, te vinden zouden wezen, durve ik naauwlyks gelooven. Weshalven ik al myn verftand
X eenig-



IÓ2 VERHANDELING OVER 'SMENSCHEN
eeniglyk flypen zal, om het gene anderen gevonden of uitgedagt hebben, zodanig te fchikken en te fcheiden, dat zy elkander eenig licht toebrengen, en de deur openen, door welke men uit het allerkronkeligst doolhof, dat mogelyk ergens te vinden is, geraaken moge. Indien wyders op de eene of andere plaats hier iets aan den ftyl haperen mogte, zal zulks, hoop ik, door die mannen, welken het meer om de zaak dan om de cierlykheid van woorden te doen is, uit hoofde van de natuur des onderwerps, verfchooning erlangen; dewyl hier fommige kundigheden voorkomen, welken den Ouden niet genoegzaam bekend geweest zyn, en de Wysgeeren van laater dagen om die reden ook wel eens nieuwe woorden en fpreekwyzen van hun eigen maakzel ingevoerd hebben, die met ons taal eigen, en een keurigen ftyl juist niet altoos even goed ftrooken.
Het Genootfchap vordert in deezen twee zaaken: eerst., te bepaalen welke de natuur van 's menfchen Zedelyke Vryheid zy; en dan, volgens die bepaaling, ten bondigjle te betoogen, dat wy menfchen vry werkende wezens zyn.
Onze verhandeling verdeelt zig derhalven in twee deelen; behelzende het eerfte een onderzoek na de natuur der vryheid, en het andere een bewys dat dezelve aan 's menfchen daaden toekomen.
Zo veel hoofden zo veel zinnen, en zo veele wysgeeren zo veele bepaalingen ook van de vryheid. Dan, daar deeze allen te onderzoeken een langdraadig en verveelend werk zou zyn, zal het opgeeven
van



ZEDELYKE VRYHEID. l6$
van eene, zo 't mogelyk zy, algemeene regel, ter beoordeeling van dezelven, de kortfte en veiligfte weg wezen om de waarheid te ontdekken. In alle twistgedingen over 't geen men eene vrye daad noemt, is de groote vraag, of die van den werker zeiven voortkome; zo dat geene kragt van buiten, hoe genaamd, of geene noodzaaklykheid uit de natuur of toeftand des werkers, hem tot werken gebragt hebbe; maar zo dat de werker, door zyn eigen aandryven, of uit zich zelve, gewillig, die daad bedreeven hebbe. Wanneer iets door eene kragt, die daar toe van elders ontleend of door een ander verwekt is, verrigt wordt, gelyk als iemand eens anders arm optilt, of een kloot door een flinger wegwerpt, dan zal elk gereedlyk toeftaan, dat dit niet vry gefchiedt. Ook beftaat de vryheid niet hier in, dat iets alleen door zyne eigen kragt werke; daar het die zelfde eigen kragt nogthans niet wederhouden, vermeerderen, of opwekken kan: even als het water, dat in een vat befloten is, 'er uitberst door een gat, het welk een ander daar in geboord heeft, of zelf voor zich den uitgang opent. Zelfs werkt ook iemand daarom niet vry, om dat hy zich van te werken wederhouden kan. Want, ftel eens dat een mensch zo ftomp of zo gedwee zy, dat hy volkomen alles doe wat hem van een ander belast wordt, maar buiten dat ook niets doe ; en dus geheel van zynen gebieder af hange ; zodanig een zal niet gezegd kunnen worden vry te werken. En even min is zodanig een vry te noemen, die alleen door de zaaken zeiven 'er toe gebragt wordt, om zich van
X 2 wer-



164 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
ken te wederhouden; op gelyke wyze als een hond, die, uit vreeze voor een opgeheven ftok, het hem toegeftoken ftuk broods niet aangrypt. Indien eindelyk fommige menfchen in dien ftaat geboren zyn, dat zy altyd tot het kwaade gedreeven worden, dan zyn zy in het kwaad doen niet vry te noemen. Het voornaame derhalven en 't wezenlyke der vryheid beftaat hier in, dat de werker zelve de bedryver zyner daad zy; dat hy die daad, alleen door zyne eigen inwendige kragt, door zyne eigen befluit en voorneemen vast ftelle ter uitvoeringe te brengen.
Er worden des tot eene daad, zal dezelve vry genoemd worden, inzonderheid vier zaaken vereischt: De werker moet uit zyne eigen kragt werken: hy moet ten zelfden tyde ook niet kunnen werken: hy moet zig van 't werken kunnen wederhouden: en eindelyk de beftiering der kragten om te werken moet zyn eigen bedryf wezen, zonder aan eenige lydelykheid onderworpen te zyn. Indien eens-iemand, door ondervinding geleerd hebbende, dat gy hem altoos dermaate ten beste raadt, dat hy zelf zyn eigen welzyn niet beter kan behartigen, zynen wil aan uwen raad onderwerpt, die zou evenwel moeten geoordeeld worden vry te werken, want hy wordt door uwe bevelen niet tot werken gebragt, hy wordt van u niet geregeerd, maar regeert zich zeiven op uwe beveelen. Eene daad is derhalven vry, welke, terwyl zy ook had kunnen niet beftaan, voortkomt uit eigen kragt des werkers, gewillig, en uit zyn eigen voorneemen. En dus is de vryheid zelve het vermogen
van



ZEDELYKE VRYHEID. 165
van door eigen kragt gewillig vast te ftellen om iets te doen; of, zo als later wysgeeren liever zeggen, zich tot werken te bepaalen.
Niemand, die in de twistredenen der wysgeeren, over het gene in onze magt ftaat, eenigzins ervaren is, kan 't onbekend zyn, dat hier eenige dubbelzinnigheid in de woorden is. In de'eerfte plaats is men gewoon te vraagen van wat kragt het woord {fponte) gewillig zy ? Ik heb zo even gezegd, dat iemand, die gewillig werkt, zich" ook van te werken wederhouden, en ten zelfden tyde iets anders doen kan. Maar dat kunnen moet dit betekenen, dat het ons vry fta op dat tydftip, als wy werken, ook iets anders te werken, of niet te werken; (eene naastby zynde magt) of moet het beduiden, dat wy wel kragten hebben om op eene andere wyze te werken, maar dat wy dezelven op dat oogenblik niet meer kunnen bezigen; (eene afgelegen magt) hier over denkt men verfchillend. De voorftanders der vryheid van onverfchilligheid, zo als zy dezelve noemen, beweeren het eerfte: anderen, en wel de meeften, houden het laatfte ftaande. Er fchynt eenige noodzaaklykheid ingevoerd, en het gene in ons vermogen is fchynt verminderd te worden, indien wy vast ftellen dat wy, op het tydftip als wy werken, ook niet anders werken kunnen.
Dan dit belet desniettegenftaande niet, dat wy minder vry werken. Want byaldien wy, zo lang wy ons beraaden, begaafd zyn met een vermogen van ons van werken te wederhouden, of van op eene andere wyze te werken: indien wy kragten genoeg hebben X 3 om



l66 VERHANDELING OVER *S MENSGHEN
om dat te wege te brengen; indien wy zeiven eindelyk die kragten, door dat gene het welk ons behaagt, het welk wy oordeelen goed te zyn, zo te zamentrekken, dat wy op dien tyd flegts één .ding doen kunnen, dan mag men beweeren, dat er niets van onze vryheid afgetrokken wordt. Het vermogen van anders te doen, 't welk wy te vooren gehad hebben j hebben wy zeiven niet willen aanwenden; wy hebben niet beflooten onze kragten aan eene andere zaak te koste te leggen; en dus zyn wy zeiven de veroorzaakers van 't gene aldus uitgevoerd wordt. Daarenboven zyn met eikanderen onbeftaanbaar een vermogen om te werken, en een vermogen om niet te werken; als in eene gelyke maate, aan denzelfden werker, op hetzelfde tydftip, toekomende; want hieruit zou volgen, dat dezelfde kragten om te werken en om niet te werken, om dit of iets anders te doen, in eene gelyke maate gebezigd worden.
Hy derhalven werkt (fponte) gewillig, die zich van te werken wederhouden, of anders doen kan, eer hy zich tot het een of ander bepaald heeft; fchoon hy, na dat zyne kragten reeds gaande gemaakt zyn, en hy op het punt van te werken is, zich niet meer wederhouden kan, ten zy er iets nieuws gebeure, het welk eenige verandering in zyn ziel te wege brengt.
Maar de voorftanders der vryheid van onverfchilligheid eifchen dat hun iets meerder toegeftaan worde. Want zy meenen dat er om te vry te werken, noodzaaklyk vereischt worde, dat wy, voor dat wy werken, volftrekt noch na de eene noch de andere zyde
over-



ZEDELYKE VRYHEID. IÖ7
overhellen. Ter verklaaringe hier van moet men de natuur van het voorneemen en befluit des werkers naipeuren. Er zyn veele zaaken tot welke wy tegen wil en dank, en gedwongen befluiten. Wanneer iemand door overmaat van zeer hevige pynen des lighaams wordt aangevallen, kan hy niet nalaaten te befluiten, om de pyn te ftillen, fchoon de reden hem anders raade. Dat dit niet in onze magt ftaat gevoelen wy, daar wy, ons welwezen dit vorderende, niet kunnen te wege brengen dat wy anders gevoelen. Deze befluiten der ziele worden door zekere kragt deinatuur doorgezet, en wy bevinden te gelyk dat wy in derzelver uitvoering niet daadelyk maar alleen lydelyk zyn. Dat wy, terwyl wy pyn gevoelen, of door wellust geftreeld worden, terwyl het eene ons zeer doet, en het ander ons vermaakt, geheel lydelyk zyn, wordt van rondfom beleed en. En even zo gereedlyk ftaat men toe, dat dusdanige befluiten niet in onze magt zyn; en dat de vryheid gevolglyk geen plaats heeft.
Doch er zyn ook - andere befluiten, in welke wy ondervinden, dat wy werkzaam zyn, en onze eigen kragt oeffenen. Die uit twee aan hem voorgelegde gelvke boeken het één boven het ander ftelt, die uit tweederleie goed één verkiest, die werkt door zyne eigen kragt, en dit befluit wordt door de zaaken zelve in geenerleie manieren afgeperst Juist zodanig een nu wordt geacht vry te werken; en diensvolgens ftaat het vast dat dit befluit eene daad der ziele of des verftands zy. Eene benaaming, die wy dan eerst aan het
be-



163 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
befluit kunnen geeven, als wy bewust zyn, dat wy ten zelfden tyde meer dingen kunnen doen, als wy onderzoeken welk van die dingen het beste is; als wy, na de redenen van wederzyde gewikt te hebben, ons voorftellen één van die dingen te doen. Hy, die zyne rede niet gebruikt, eer hy te werke gaat, die wordt alleen weggefleept door de dingen, welken hy ziet of door zyne uiterlyke zinnen gewaar wordt; en is diensvolgens in zyne werkzaamheid meer lydelyk dan daadelyk.
Tot dus verre zyn de voorftanders voor de onverfchilligheid, zo wy hoopen, het met ons eens; maar in het juister bepaalen van de natuur dier werkzaamheid zullen wy verfchillen. Want zy zullen niet van zich verkrygen kunnen, om toe te ftaan, dat de natuur van hem die werkt eenige daad, of befluit tot werken bepaale. En wy zyn van oordeel, dat deeze natuur, naar maate dezelve verklaard worde, al of niet met de vryheid ftryde. Indien namelyk de natuur des werkers zodanig zy, dat elke byzondere daad door dezelve bepaald worde , en hy diens volgens door de noodzaaklykheid der natuur niet anders werken kan, dan ziet men ligtelyk dat hier in volftrekt geene vry* heid te vinden is. Maar indien de werker van natuure zo gefleld zy, dat hy wel eenige wetten en regels van werken in hetalgemeen volge, maar dat de byzondere bedryven evenwel door dezelven niet bepaald worden; en dat 'er"in het toepasfen van de natuurwetten op het werken, iets voor den werker overblyve, dan is het zeker, dat hy hier in zyne vryheid kan uitoefenen.
Stel



ZEDELYKE VRYHEID. 169
Stel eens dat de wet der natuur zy, dat wy alles volgen wat de zinnen ftreelt; maar dat ons te gelyk veele vermaaken, en voor meer dan eenen zin vermaaklyke dingen voorgefteld worden: niemand zal ontkennen dat wy dan door aandryven der natuur hier uit iets verkiezen, maar dat wy geheel en al vry zyn in te bepaalen, welk van die vermaaken wy boven de anderen verkiezen.
Hier uit wordt ook verklaard, 't geen veelen gelegenheid tot twyfelen heeft gegeeven, of de opperfte Godheid, daar zy het beste te verkiezen niet kon nalaaten, noch onkundig wezen van 't geen best is, wel vry werkt? Er is zekerlyk in haare werkzaamheden eene noodzaaklykheid, geene blinde nogthans, maar eene noodzaaklykheid van reden; en diensvolgens worden haare befluiten om te werken door haare eigen kragt, vastgefleld. God kan niet nalaaten te doen wat best is; zyne kragten ftrekken zich dus nog verder uit, daar zy niet door de dingen zelve, maar door 't geen hy volmaakt verftaat dat best is, opgewekt worden. Hier heeft derhalve in dit opzigt geen blinde of meetkundige noodzaaklykheid plaats. Dewyl daarenboven zyne natuur zodanig is, dat hy altoos doet wat best is, zo doet hy ook wat hem gelust, wat hem behaagt; en hy werkt dus uit eene inwendige oorzaak. Eindelyk, hy leidt door de reden af wat uit veelen het beste is; bepaalt dit door zyn verftand; zoekt het uit veelen uit; het welk eene loutere inwendige werkzaamheid is, die van zyne kragt afhangt: Waarom hy naar zyn welgevallen, uit zyne kun-
Y dig-



170 VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
dighedén van zaaken, volgens zyne eigen beredeneering, alleen door zig zeiven, zonder bykoming van eenige kragt van buiten , befluit wat hem te doen ftaat, en dus vry werkt.
Maar wy. oordeelen gewoonlyk, dat er by hem, die, daar hy ook kwaad zou kunnen doen, zich met vlyt en moeite heeft toegelegd om alleen goed te doen , meer vryheid plaats heeft. Wy zyn van natuure zo gefteld, dat wy hem, die, veele en groote tegenkantingen te boven gekomen zynde, zich ter deugd gevormd heeft, veel meer pryzen dan iemand, die van natuure goed is. Dat ondertuflchen in waarheid deze, wat de natuur aangaat, boven genen te fchatten zy, is ligtelyk te begrypen. Want iemand die kwaad doen kan, kan zulks of uit een dwaalend begrip, of uit zwakheid van den wil, of om dat hy de oorzaaken, die hem ten kwaade aanzetten, niet weêrftaan kan, of eindelyk uit eene inwendige boosheid doen, en diensvolgens hinkt zyne natuur aan zeer veele gebreken. Wy pryzen derhalven in de zodanigen de natuur niet, maar zyne vlyt; en deze lof ftrekt ten bewyze van de verkeerdheid der natuur. Er kan derhalven met geen recht ter wereld gezegd worden, dat God, om dat hy niets doen kan dan 't geen goed is, onvolmaakter en minder vry zyn zoude dan wy; Want zyne kragten, op zich zei ven befchouwd, zyn oneindig grooter en voortreffelyker dan de onze. Dat hy geen kwaad doen kan, ontftaat niet uit gebrek aan kragten, maar uit de goedheid van zyne natuur en wil; door welken zy van kwaad te bedryven, volgens zyn
ei-



ZEDELYKE VRYHEID. 171
eigen welgevallen, en volgens de befluiten van zyn verftand, 't welk aan geene dwaalingen onderhevig is, wederhouden worden.
Behalven die dingen , welke uit de natuur zelve voortkomen, kunnen 'er ook nog andere zaaken wezen, die ons tot werken, en wel om dus of zo te werken, uitlokken. Het kan immers gebeuren, dat de gewoonte, zekere lighaamsgefteldheid, de eene of andere gemoedsneiging, of eene aandrift (inftinci) den werker meer doe overhellen tot eene zekere bepaalde wyze van werken, dan tot eene andere. Nu valt de vraag, of het gene zo gefchiedt, vry verrigt worde? Om in de beantwoording hier van niet mis te tasten, moeten deze voorafgaande gefteltenisfen wel onderfcheiden worden. Indien fommigen van dien aart zyn, dat daar door het gebruik der reden, of het vermogen van te overwegen en wel te verftaan, weggenomen of verminderd worden, dan fpreekt het van zelve, dat die daad niet vry is. Hierom zyn dronkaarts, krankzinnigen, en buitenfpoorig verliefden niet vry. Maar hy, die door de eene of andere reden zo tot werken overgehaald wordt, dat hy overweege , of overweegen kunne, of hy voor die neiging wyken moet dan niet, die werkt volkomen vry; want hy bedient zich van zyn eigen reden, en van zyn eigen befluiten in 't gene hy verrigt. Stel dat een Wysgeer door de gefteltenis der denkbeelden, die zich aan hem voordoen, en door de kragt der ziele zelve tot overdenken aangedreeven worde: Stel dat hy dit bezelfe, en best oordeele die aandrift in te volgen, zo zal een ieder zegY 2 gen,



172 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
gen, hy werkt vry. Zo zal ook hy, die zich tot wellust geneigd vindt, die met zich zelve te rade gaat, of hy die neiging involgen wil, en eindelyk aan zynen lust toegeeft, gezegd moeten worden vry te werken. Maar ingevalle iemand, eer hy deze aandrift gevoelt, door dezelve tot werken aangezet wordt, dan gebruikt hy geene vryheid; want hy heeft reeds gewerkt, eer hy wist dat hy werken zou; eer dat hy gevolglyk met reden vast ftellen konde, wat hy doen zoude.
Het blykt dus dat de neigingen, of om zo te fpreeken, de voorafgaande geflreltenisfen, die wy, voor dat wy werken, gevoelen, en welken wy, na voorafgaande overlegging, befluiten te volgen, ons geenszins beletten vry te werken. Hier uit is ook ligt te begrypen dat hy, die zich zeiven eenmaal zekeren regel of wet van werken gefteld heeft, zelfs ook dan vry werkt, wanneer hy dien regel zonder voorafgaande overweeging volgt. Dat wyders ook hy, die deze of gene flegte gewoonte, welke hy wist dat flegt en af te leggen was, en die hy had kunnen afleggen, involgt, vry werkt. Alle daaden derhalven, die uit foortgelyke oorzaaken, welke in onze magt zyn, voortkomen, fchoon zy op het tydftip der volbrenging al eens niet vry waren, zyn, daar de oorzaaken door den werker zeiven hadden kunnen veranderd worden, met opzigt tot haaren oorfprong evenwel voor vrye daaden te houden. Zo is een dronkaart, wien het vry ftond geen wyn, of maatig, te drinken, fchukiig aan alles wat hy in zynen dronk misdaan heeft, fchoon hy in dien tusfehentyd geene vryheid geniete. En dus beeft iemand ,



ZEDELYKE VRYHEID. 173
mand, die door foortgelyke oorzaaken tot werken aangezet wordt, welken hy had kunnen veranderen, zich' zelve alles te wyten, en gevolglyk te bekennen dat hy vry gewerkt heeft. "
Eindelyk het tot hier toe gezegde , fielt ook ten grooten deele buiten twyfel,dat het niet met eikanderen flryde, dat eene daad, uit voorafgaande oorzaaken voortfpruite, en te gelyk vry zy. Wy onderzoeken hier niet, of elke daad haare oorzaak hebbe; maar alleen, of dezelve, zo zy die hebbe, vry bedreeven zy? Door oorzaak verftaan wy hier eene inwendige oorzaak, die uit de kundigheden, denkbeelden, de natuur en de werkdaadige beginzelen des bedryvers ontftaat. Hy, die door zodanige oorzaaken aan 't werken gebragt wordt, werkt alles uit zyn eigen kragt; door zyn eigen kragt en eigen gemoedsneiging verltaat, redenkavelt en befluit hy wat hem te doen ftaat; hy werkt des uit zich zelve,en wordt door niets anders tot werken gedwongen. De gewoone fpreektrant brengt hieromtrent eenige duisterheid te wege; dewyl wy gewoonlyk zeggen dat de oorzaaken ons beweegen, zo fchynen wy daar door aan te duiden, dat wy ten haaren opzigte lydelyk zyn, en door dezelve beheerscht of beftierd worden. Doch dit is flegts een mis verftand in de woorden, maar geenszins in de zaak; de armoede der taal dwingt ons dus te fprceken: doch er is waarlyk in de oorzaak geen kragt om te werken, dan die wy zeiven er aan geeven. Deze oorzaaken zyn onze eigene denkbeelden, onze eigene werkzaamheden, maar geene dingen, van een eigen Y 3 na-



174 VERHANDELING OVER 'SMENSCHEN
natuurlyk beftaan; om welke reden zy ook eigenlyk niet werken kunnen. De oorzaaken derhalven dryven ons niet tot werken; maar wy zetten er ons zeiven toe door de oorzaaken: terwyl wy overweegen, verfcheiden , en tegen elkander ftrydende dingen ons voor den geest brengen, en uit de eene beweegingeonzes gemoeds, weder eene andere doen voortkomen. Want hy, die by zich zei ven overweegt of, en hoedanig hy werken wil, vergelykt zyne denkbeelden zo lang met eikanderen, tot dat er eindelyk die gemoedsbeweeging uit voortkome, welke wy het werkdaadig oordeel of befluit noemen. Laat eene verftandelyke beftaanlykheid met veele kundigheden verrykt zyn; laat zy tevens of van zaaken, die buiten haar zyn, volftrekt niets te lyden hebben, of laat ons ftellen, dat die zaaken er in 't geheel niet zyn; dan zal zich, denk ik, niemand opdoen, die ontkennen zal, dat zodanig een weezen, 't welk van zyne kundigheden, redenkavelingen en befluiten gebruik maakt, volkomen vry werkt.
Tot dus verre meenen wy ons uit de zwaarigheden, die uit de natuur der werkzaamheden zelve voortkomen, genoeg gered te hebben. Dan, daar wy ook door dingen, die buiten ons zyn, tot werken aangezet worden, ftaat ons nu nog te onderzoeken, of deze ook tegen de vryheid ftryden. Doch hier in doen zich veel meerder en grooter zwaarigheden op; en indien wy dezelve kunnen ontwarren, dan zal, zo wy ons laaten voorftaan, al het overige wel te verklaaren wezen.
El-



ZEDELYKE VRYHEID. 17$
Elke daad, die altoos de leiding eener uitwendige oorzaak volgt, zonder het befluit der reden, is niet vry. Want hierin is niets, 't welk in onze magt ftaat; niets, 't welk wy beletten of veranderen kunnen. Hier van daan dat de dieren, van natuure zodanig gefield zynde, dat zy, honger hebbende, niet nalaaten kunnen zich tot hunne fpyze, die hunne zintuigen gewaar worden, te keeren; dat zy, gegeeten hebbende, niet kunnen nalaaten te flaapen, en hierin niet dan door het zien van hunnen vyand te wederhouden zyn, niet vry werken. Hy derhalven, die door de uitwendige dingen, welken hy ziet, derwyze geregeerd wordt, dat hy dezelven altoos volge; en die niets anders te volgen heeft, zulk een werkt geheel niet vry.
Maar ingevalle eene uitwendige oorzaak iemand tot werken noope, en eenige neiging om te werken verwekkc, zo dat uit die zelfde oorzaak altoos dezelfde neiging ontftaa, dan zou men er over kunnen twisten , of zulk eene daad vry zy. Intusfchen twyfFel ik aan derzelver vryheid in 't geheel niet, indien men flegts, om dit wel te verftaan, eenige dingen hier byvoege. Byaldien het in de magt des werkers ftaat die neigingen te wederhouden; indien hy, ten tyde als hy dezelve bemerkt, ook bezeft, dat hy ze wederftaan kan; indien het eindelyk van de voorafgaande overweeging en 't befluit zyner reden afhangt, of hy dezelve zal inwilligen, dan fchynt men te moeten bekennen, dat deeze daad vry is. Want dezelve hangt geheel af van de inwendige oorzaaken; de uitwendige hebben er flegts eene levendigheid aan gegeeven, den
wer~



1/6 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
werker aangekondigd dat hy nu aan den gang kan komen, en hem daar toe geneigd, maar geenszins gedwongen. Het is derhalven niet noodig, dat de zaaken van buiten geheel geene aandoening op den werker, en op geenerleie wyze eenigen invloed op zyne natuur hebben. Een liefhebber van den wyn ontkent niet, dat dezelve hem lekker fmaakt; en dat hy op het zien van wyn er daarom trek toe gevoelt: nogthans zal hy met groot recht beweeren, dat hy dien vrywillig gedronken heeft; en dat hy alleen daarom beflooten heeft te drinken, om dat hy oordeelde dat dit aangenaam en nuttig voor hem was. Alle dingen derhalven, die zich zodanig aan de zinnen voordoen, dat de neiging om te werken, welke zy uitlokken, aan het gezag der reden onderworpen is, en door dezelve eerst moet bekragtigd worden , eer de daad daar uit voortkome, neemen de vryheid op geencrlei wyze weg.
Uit het tot dus ver gezegde, dunkt my, is ook zeer wel te begrypen, het geen veelen heeft doen twyfelen, of ontkennen, dat er iets in onze magt is. Zy meenen namelyk dat iets, om vry te zyn, zo toevallig moet wezen, dat het in 't geheel niet kan voorzien worden; en dat diensvolgens alles wat voorzien wordt niet in onze magt is. Leibnitz heeft reeds getoond, dat, of fchoon een ander van te vooren wcete wat gy doen zult, u dit niet belet, vry te werken; aangezien daarin geene kragt legt, die u dwingt of uwen wil buigt. Maar ziet hier eene andere en wel grooter zwaarigheid. Al wat voorzien wordt, zegt nien, hangt af van voorgaande oorzaaken, en is daarom



ZEDELYKE VRYHEID. 177
om niet volkomen vry. Doch die oorzaaken neemen, zo als ik reeds gezegd hebbe, de vryheid niet weg; vermits "zy in onze magt zyn, haare kragt van ons zeiven ontfangen, en het aan ons te danken hebben, dat zy oorzaaken zyn. Weshalven hy, die de natuur des werkers, de regels welken hy in acht neemt, de denkbeelden, welken hem ten dien tyde voor den geest komen; en eindelyk de uitwendige zaaken, die hem aandoen, welken zyn harte herwaards of derwaards neigen, kent; die kan ook alle dingen voorzien, welke zodanig een verrigten zal. Want hy kent en weet alle wegen en wyzen, langs en door welke zodanig een zyne kragt van werken, in alles wat hem te doen ftaat, zal aanleggen.
Hier uit blykt dan, dat eene daad vry en tevens zeker kan zyn, mits dat die zekerheid niet alleen op uitwendige oorzaaken gegrond zy. Al wat van uitwendige oorzaaken alleen afhangt, is niet in onze magt; maar alles wat zo door in-als uitwendige oorzaaken zeker wordt, ftrydt niet met de vryheid. Stel eens dat het zeker zy, dat gy morgen in eene boekery gaan zult: dit is zeker, zo om dat gy morgen van het boek, dat daar is, en gy nog niet gezien hebt, hooren zult; als wel voornaamelyk om dat gy zult befluiten het dan in te zien. Gy zult wyders daar toe befluiten om dat gy er agter gekomen zult zyn, om dat gy door redenen opgemaakt zult hebben dat daar fchriften zyn, welker kennis u zeer nuttig is, en die gy hoe eerder hoe liever zien moet. Deze zekerheid hangt dus niet alleen van uitwendige zaaken
Z af,



Ï78 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
af, maar ten grooten deele van de beweegingen uwes harten; die uit inwendige oorzaaken, uit uwe kundigheden, gevoelens, en dergelyke dingen meer, voortkomen. Dat alles, wat wy, na de redenen voor- en tegen gewikt en gewogen te hebben, befluiten, vry is, ontkent niemand. Want tot nog toe heeft niemand beweezen, dat hy, die door eens anders raad overtuigd, of volgens regelen uit de natuur der zaaken ontleend, te werk gaat, niet vry werkt; Die befluiten toch worden afgeleid uit onze kundigheden, welken wy tot de natuur der zaaken, zo als die aan ieder een voorkomt, overbrengen. De natuur derhalven eens vryen werkers, als mede de gevoelens en denkbeelden die voor zynen geest zweeven, bepaald zynde, zo worden ook tevens de befluiten om te werken vast gefield. Hy derhalven, die alles weet, dien de natuur van alle vrye werkers, en alle derzeiver byzondere ftaaten of omftandigheden insgelyks bekend zyn, die kan ook voorzien , wat dezelven vrylyk befluiten of doen zullen. Gevolglyk is de zekerheid der daaden, gemerkt die niet belet dat zy uit inwendige befluiten voortkomen, en, ook om de eigenfte reden, derzelver voorkennis geenzins onbeftaanbaar met de vryheid.
Hier uit begrypt men nu ook, dat het niet onderling ftryde, dat eene daad te vooren bepaald, (door een anderen vastgefteld) en te gelyk vry is. Die iets door een ander te doen zodanig bepaalt, dat hy geen acht geeve op op de oorzaaken, die neemt de vryheid geheel weg: want het is hem onverfchillig of gy
wilt



ZEDELYKE VRYHEID. 179
wilt of niet wilt, of gy oordeelen zult, dat het u voor- of nadeelig , nuttig of verderliyk zy; weshalven er niets voor uwe eigen werkzaamheid overblyve. Maar er is ook nog eene andere manier van 't bepaalen der daaden, welke uit de natuur en befluiten der werkers getrokken wordt; en deeze, daar zy op de vryheid gegrond is, kan dezelve in 't geheel niet wegneemen. Ik heb reeds gezegd dat alles, wat een vry werker, in welke omftandigheden ook, verrigten zal, voorzien kan worden; hy dan, die te wege brengt, dat een vrywerkend wezen daar ter plaatfe gefteld worde, waar het 't een of ander zal doen, bepaalt deszelfs werkzaamheid, en laat het nogthans vry. Wanneer iemand, by voorbeeld op eenig gefchenk hoopt, maar weet, dat de man, van wien hy 't verwagt, het milddaadigst is, als hy lekker te gast geweest en op een goed glas wyn onthaald is, denzelven eerst wel traóteert, en daarna aanfpreekt, dan heeft hy zyne werkzaamheid of daad wel bepaald, maar hem niet van zyne vryheid beroofd. Op gelyke wyze heeft God, als hy, voorziende dat iemand, onder ftruikroovers opgevoed, een ftruikroover worden zal, alles zo gefchikt heeft, dat dezelve onder ftruikroovers opgevoed worde; hem echter tot het ftruikrooven niet gedwongen, noch belet dat hy hier toe vrywillig overging. God zag wel, dat hy zich van zeiven tot ftruikroovery zetten, en vrywillig befluiten zoude, om dezelve te pleegen.
Zy derhalven, die deze orde in 't geheelal vast ftellen , dat ^namelyk alle dingen door hunne eerfte beZ 2 , gin-



I8ö VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
ginzels zo bepaald zyn, dat alles, wat 'er gebeurt, juist gebeuren, en wel op die wyze, gebeuren, moet, neemen de vryheid niet weg, indien zy erbyvoegen, dat in deze bepaaling hierop acht gegeeven is, wat vrye natuuren, onder zekere gcftelde voorwaarde, doen zullen. Men kan dit ook in diervoege verftaan. Verbeeld u eens iemand, die zich in eene gevangenis, welker deuren wel gefloten zyn, bevindt, doch die niet weet, dat hy er niet uit kan; ftel tevens dat hy befloten hebbe daar te blyven om het een of ander te doen; dan zal elk gereedlyk toeftaan, dat hy daar vrywillig blyft. Plier uit blykt dat iets te gelyk noodzaaklyk en vry kan wezen : noodzaaklyk, voor zo verre het niet anders wezen kan; vry, in zo verre de werker zelve dit, op het geleide zyner eigen reden, befluit te doen.
Die in eene gevangenis blyft, om dat hy er niet uit kan, die werkt zekerlyk niet vry; maar indien hy, onkundig dat hy opgefloten is, om andere redenen er echter blyft, dan werkt hy in tegendeel vry. Byaldien derhalven alle dingen in dit geheelal door derzelver oorzaaken, en het onderling verband der dingen zo noodzaaklyk zyn, dat er niets kan veranderd worden, dan zal er egter nog plaats voor de vryheid overblyven. Want terwyl wy niet bemerken, dat wy niet anders kunnen doen; en terwyl, behalvcn die noodzaaklykheid, andere oorzaaken ons aanleiding geeven, om dat zelfde te doen, 't welk noodzaaklyk was,, zo verrigten wy, naar onze befluiten en redenen, daar geene kragt van buiten ons dwingt, juist
dat



ZEDELYKE VRYHEID. l8l
dat gene vry, het welk wy niet nalaaten kunnen te doen. Van de noodzaaklykheid onkundig, houden wy ons verzekerd, dat wy anders kunnen doen; wy gevoelen, dat wy onze kragten van te werken wederhouden, of op eene andere wyze bezigen kunnen; wy werken derhalven eveneens, als of er niets van te vooren bepaald ware, en geene de minfte noodzaaklykheid door het algemeen verband der dingen plaats hadde. •
Maar iemand, die alles noodzaaklyk ftelt, kan zich hier van op geenerleie wyze overtuigen! — Kan hy niet? Wat dan, indien hy gedwongen worde hier van overtuigd te zyn? Want niemand hunner, die beweeren, dat alles noodzaaklyk is, zal durven ftaande houden dathy weet, wat op ieder tydftip noodzaaklyk is. Twee dingen worden u voorgeftcld om te doen; gy ftelt vast dat één van beiden noodzaaklyk is; maar welk van die twee noodzaaklyk zy, kunt gy niet beoordeeld!, dan na dat gy de zaak verrigt hebt; om dat gy de noodzaaklykheid daar van nergens anders uit leert kennen, dan om dat het gedaan is. Gy moet derhalven voor dat de zaak voltrokken wordt, dezelve eveneens overwcegen, onderzoeken, cn volgens uwe vryheid daar over befluiten, als of geen van beiden noodzaaklyk geweest ware.
Hier mede afgehandelt hebbende het geen betrekking heeft tot het gene vry is in 't algemeen, komen wy nu nader tot den mensch zeiven, om te bewyzen dat hy vry werke. Dit bewys komt inzonderheid op deze vier hoofdzaaken uit. Eerst, dat wy door onze
z a ei-



182 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
eigen kragt werken: verder, dat wy ook anders werken kunnen: ten derden, dat het befluit om te werken uit ons zeiven voortkomt: en eindelyk, dat dit befluit in onze magt ftaat. Want dat alle deze dingen in eene vrye werkzaamheid plaats hebben is reeds te vooren door ons aangeweezen.
I. Wanneer wy zeggen, dat wy door onze eigen kragt werken, dan willen wy daar mede te kennen geeven, zo wel, dat wy die kragt om te werken van geene zaaken, die buiten ons zyn , ontvangen, als ook dat wy door dezelven niet tot werken gedreeven worden. Want een kogel, die van het gefchut de kragt ontfangt, om door een ftuk houts te dringen, of het zelve te verbreeken, en een rol, door een ftok voortgeftuuwd, werken niet vry. Het eerfte laat zich gemaklyk door het inwendig bezef bevestigen. Want, dat de zaaken van buiten, door zich zeiven, aan ons geen kragt om te werken mededeelen , begrypen wy duidelyk; daar wy, als dezelfde zaaken ons voorgefteld worden, nu eens werken , dan weder niet werken. De kogel wordt door dezelfde kragt van 't gefchut altoos op dezelfde wyze voortgedreeven: maar wy, dezelfde fpyze ziende, hebben nu eens trek tot dezelve, dan weder niet. Het andere is aan meer duisterheid onderhevig. Want de zaaken die wy zien, en de denkbeelden fchynen ons, te gelyk met onze werkdaadige regels, tot werken aan te dry ven. Iemand die honger heeft, krygt op 't zien der fpyze trek om te eeten; en gevoelt, naar maate de honger grooter zy, denzelven toeneemen; zo zelfs dat hy dien trek,
als



ZEDELYKE VRYHEID. 183
als hy door grooten honger gedrongen wordt, niet wederftaan kan. Dezelfde reden fehynt ook in andere regels van werken door te gaan. Een mensch, die oordeelt dat het best voor hem is dat hy fterve, zo dat er niets beters op zitte, die wordt weggefleept om zich zei ven geweld aan te doen, en is niet gefchikt om gehoor te geeven aan alles wat hier ook tegen gezegd wordt.
Maar, heeft het zien der fpyze den honger verwekt? Dit fpreekt de ondervinding tegen, daar zy ons leert, dat de bloote befchouwing van dergelyke dingen niemand beweegt, indien hy niet reeds van te vooren eenige begeerte gekoesterd heeft. Zo beweegt het zien van wyn of water niemand, dan hem, die een liefhebber van den wyn is, of grooten dorst heeft. Het zien der dingen op zich zeiven genomen, is het derhalven niet, dat ons dezelven doet begeeren; maar wel dat, als wy reeds begeerte hebben, wy dan ook die zaak begeeren, welke wy zien: de kragt van te werken moet voor het zien daadelyk by de hand, tot werken gereed, en ingefpanncn zyn: de enkele befchouwing verfchaft alleen maar de gelegenheid tot werken. Er zyn wel eenige zaaken, welker befchouwing die kragt eenigermaate fchynen op te wekken; by voorbeeld, wanneer een gierigaart, die met iets anders ieverig bezig is, en dus thans op het vermeerderen van zynen rykdom niet denkt, onverwagt een grooten hoop gelds ziet, welken hy vry zeker ftelt na zich te kunnen haaien, zo wendt hy daarop alle moeite en vlyt aan om het zelve magtig te worden.
Schoon



184 VERHANDELING OVER 'SMENSCHEN
Schoon in dit geval het befchouwde iets meer uitwerke, en de als toen flaapende gierigheid wakker maake, dryft het echter de kragt om te werken zelve niet aan. Want de gierigaart was voorheen reeds op het geld gezet, fchoon hy op dat tydftip er niet op dagte; de geldzugt niettemin bezielde hem altoos, en was fteeds gereed om zich te laaten zien, zo haast zich de gelegenheid daar toe flegts aanbood. De dingen derhalven, die buiten ons zyn, geeven ons de kragt van werken zelve niet; ze dry ven die niet aan, noch verwekken dezelven; neen, die kragt is geheel en al inwendig, fteeds vaardig en gereed, alleen maar wagtende, wanneer zy zich vertoonen kan. Water, in een vat beflooten, poogt aan alle kanten daar uit te berften; die derhalven eene opening in het vat maakt, zet aan het water geen de minfte kragt by, of dryft dezelve aan, maar neemt alleen de beletzels weg, en geeft daar door aan het zelve gelegenheid om te werken. Deze zelfde reden geldt ook ten opzigte van alle dingen, die men ziet, en van alle inwendige oorzaaken van werken. Gy zult niemand beweegen, om voor zich zeiven ecnigen lof, by voorbeeld door eenig hiftoriefchryver, tebchaalen; of om zich eenige deugd, als de maatigheid of dergelyke, eigen te maaken; ten zy hy zelve de voordeden van geprcezen te worden, of de voortreffélykheid en het nut dier deugd alvoorens begreepen en omhelsd hebbe. Al de kragt derhalven, die de oorzaaken ocflénen, ontleenen zy van ons zelvcn, en van de inwendige grondbeginzelen.
II. Dat



ZEDELYKE VRYHEID. 185
IL Dat wy andere dingen doen kunnen, dan wy doen, kan tweezins opgevat worden. Of, dat wy alleen maar kragten hebben om op eene andere wyze te werken; of, dat wy op het eigen oogenblik, waar in wy werken, van die kragten ook een ander gebruik zouden kunnen maaken. Dat het eerfte in ons valt bewyst de ondervinding zeer gemaklyk. Terwyl ik ftil zit, en zo lang ik zitte, heb ik buiten twyfel ook kragten om te ftaan of te wandelen. Indien iemand dit ontkent, of ik zelf hier aan twyffele, dan bewys ik dit daadelyk proefkundig zonder eenige moeite. Ondertusfchen kan dit bezef van kragten ons bedriegen, 't Gebeurt dikwyls dat menfchen, die zeer ziek zyn, zich verzekerd houden, dat zy gaan en ftaan kunnen; daar, als zy van 't bed geflapt zyn leert hen de bevinding, dat zy geen voet kunnen verzetten. Indien men iemand buiten zyn weeten eenige opium ingeeft, zal hy, daar hy reeds flaperig wordt, zich als zeker voorftellen dat hy wel waaken kan, fchoon het hem onmogelyk zy. Dat evenwel dit bezef ons altyd en in alles bedriegt, is nog nooit door iemand beweezen, en kan ook niet waar zyn; daar de ondervinding ons duizendmaalen leert, dat wy doen kunnen, het gene wy meenen te vermogen, fchoon wy het niet altyd te werk ftellen. Ik fchryf, maar zo dra gy zegt, dat ik dit niet nalaaten kan, leg ik myne pen neder, ga met u om eene wandeling, en bewyze u dus, dat myn bezef my hier in niet bedroogen heeft. En fchoon ik hier in fomtyds eens miste, ben ik evenwel verzekerd dat ik er niet altoos in dwaale; en ge-
A a volg-



j86 VERHANDELING OVER 'SMENSGHEN
volglyk zal dit my niet overhaalen om in 't geheel aan de waarheid van dit myn bezef te twyfTelen; even min als het u, die, wanneer gy met de geelzugt behebt zyt, alles wankleurig ziet, zal doen gelooven, dat gy die ziekte altoos hebt, en daarom by gezondheid op uw gezigt nimmer af kunt.
Dan het ander, of wy namelyk op 't zelfde oogenblik , waar in wy werken , onze kragten anders bezigen kunnen, is aan meer duisterheids en twyffelings onderhevig, om door de dubbelzinnigheid der woorden niet misleid te worden, zullen wy de verfchillende betekenisfen, die men er aan zoude kunnen geeven, wat nauwkeuriger moeten onderfcheiden. Het ftaat ons vry onze kragten ten zelfden tyde anders te gebruiken, indien wy, de uitwendige zaaken dezelfde blyvende, ten zelfden tyde anders werken kunnen; of ook, indien dit, de uitwendige zo wel als de inwendige zaaken dezelfde blyvende, in onze magt is. Dat de uitwendige dingen ons het vermogen om anders te werken behouden laaten, leert de ondervinding. Dat ik op het zelfde oogenblik, als ik,, uit twee gelyke boeken, die my aangeboden worden, een uitkieze, ook het ander zou kunnen verkiezen, gevoel ik by my zeiven. Zoo haast gy dit ontkent, leere ik u met de daad zelve, dat gy waarlyk dwaalt. Myn inwendig bezef zelve overtuigt my dat, terwyl ik nu na dezen dan na genen kan helle, ik van die beide boeken neemen kan, welk ik wil. Indien gy ©p het zien van eenige fpyze, welk gy gaarne lust, aangezet wordt om er iets van te neemen, zo kunt
gy



ZEDELYKE VRYHEID. l8?
gy ook ten zelfden tyde er niets van neemen; fchoon de fpys nogthans dezelfde blyft, en gy ze met uwe oogen ziet; zo haast u maar in den zin kome, dat het niet welvoeglyk is er nu iets van te gebruiken, dat het nog geen eetenstyd is, of dergelyke, dan zult gy er u van onthouden. Dit blykt ook hier uit om dat dezelfde dingen, van ons gezien, ons harte niet altoos op dezelfde wyze aandoen: weshalven zy, op zich zeiven alleen genomen, ons vermogen om anders te werken, of volltrekt niet te werken, niet verminderen.
Doch of wy, de uit- en inwendige zaaken beiden dezelfde blyvende, ten zelfden tyde anders werken kunnen, is eene andere en moeilyker vraag. De ondervinding fchynt ons te keren, dat wy 't niet kunnen doen. Wy zien tog dagelyks, dat er zekere algemeene regels van werken zyn; dat alle gierigaarts, wellustigen, of eergierigen zekeren vasten regel, hun alleen eigen, volgen. Stel eens, dat zy, alle de omftandigheden in 't werken bepaald zynde, anders werkten : ftel, dat er diensvolgens niets zy, 't welk dat vermogen vermindert of wegneemt, zo zult gy ligtelyk begrypen, dat iets dergelyks geen plaats hebben kan. Daar niets hunne wyze van werken bepaalt, moet dezelve zeer veranderlyk en onbeftendig zyn; en gevolglyk niets zekers, of't gene aan veelen gemeen is, hebben. Wyders gevoelen wy allen, wanneer wy honger hebben, ons eene fmaakelyke fpyze voorgezet wordt, en niets ons wederhoudt om dezelve te gebruiken, dat wy er ons dan in geenen deele Aa 2 van



I0O VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
in denzelfden toeftand, ook niet had kunnen uitwerken, is geene oorzaak. Daarenboven ondervinden wy, dat fommige dingen dermaate door hunne oorzaaken voortkomen, dat wy niet kunnen nalaaten dezelven te doen; zo kan een hongerige niet nalaaten door eene wel toebereide fpyze vermaakt te worden; en terwyl hy daar door vermaakt wordt, na dezelve te haaken. Men zou dan moeten zeggen , dat wy flegts fomtyds zonder oorzaak werken kunnen. En is dit zo; dan is er eene oorzaak, waarom wy fomtyds kunnen, en fomtyds niet kunnen; of, zy is er niet. Indien zy er niet is, dan kunnen wy altyd zonder oorzaak werken; doch hier van is de ongerymdheid reeds gebleeken. Indien zy er al is, dan is zy de oorzaak, waarom wy zonder oorzaak werken. Maar nu, wy werken nooit enkelvoudig; wy doen altoos dit, of dat, op deze, of gene wyze; des er eene oorzaak wezen moet, waarom wy nu, deze zaak, op die wyze, zonder oorzaak verrigten. Van deze oorzaak derhalven hangt de ganfche werking af, en diensvolgens is zy de waare oorzaak van werken. Dus volgt hier uit, dat wy nooit zónder oorzaak werken.
Eindelyk hy, die vry werkt, befluit iets te doen; die befluit, oordeelt; die oordeelt, oordeelt uit zekere oorzaak; des alle vrye werkzaamheden noodwendig eene oorzaak hebben.
Sommigen, de ongerymdheid van zonder oorzaak iets te werken begrypende, hebben beweerd , dat er wel altyd eene oorzaak is; en dat die hier in ligt, dat
het



ZEDELYKE VRYHEID, 191
het ons behaagt; maar dat juist dat gene, het welk ons behaagt, door ons naar welgevallen bepaald wordt. Dat wy namelyk, om iets voor ons behaaglyk te maaken , het flegts als hebben te gebieden; en dat het aan ons ftaat, te maaken, dat iets ons behaagt, het welk ons te vooren minder aangenaam was.
Dan zy bemerken niet, dat zy dus de eene klip willende vermyden, zich op de andere verzeilen. Want terwyl zy ontkennen dat dit behagen eene oorzaak heeft, fchynen zy niet begreepen te hebben, dat zy dan inderdaad zonder oorzaak werken; en dat zy zich op die wyze in de ftrikken, welken zy meenden te ontworftelen, verwarren. Want wy weeten door onze algemeene leermeesteresfe, de ondervinding, dat wy niet enkel naar ons welgevallen, en als op ons bevel, kunnen te wege brengen, dat die dingen, welke zoet zyn, ons niet zoet voorkomen; of, als zy zulks doen, ons niet behaagen: dat ons de rykdommen, wanneer wy gierig zyn, niet goed, dat de vermaaken der wellust, als wy wellustig zyn, ons niet bekoorlyk toefchynen: en dat wy eindelyk in al zulk foort van dingen geene de minfte verandering naar ons goeddunken maaken kunnen. Die zelfde ondervinding leert ons wyders, dat er groote moeite en veel vlyts toe vereischt wordt, om die dingen, welke wy als gebreeken in onze gewoone leevenswyze ontdekt hebben, af te leggen: en dat wy met dit alles niet kunnen bewerken, dat die zaaken, die ons te vooren genoegtyk toefcheenen , door ons niet langer in zulk een licht befchouwd. worden.
In-



192 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
Indien er derhalven altyd oorzaaken of genoegzaame redenen zyn om te werken, byaldien er met het ftellen van de oorzaak en de overige omftandigheden, zonder welken het gene gefchieden moet, niet kost gefchieden, ook tevens het gewrogt daar gefteld wordt; dan moet men befluiten, dat er zo dikwyls dezelfde oorzaaken alle daar zyn, het zelfde gedaan worde: en dat derhalve de zelfde werker, in denzelfden toeftand zo van de uit- als inwendige zaaken, het zelfde doe. Hier uit volgt dat wy, de uitwendige zo wel als de inwendige dingen ééns gefteld zynde, niet anders kunnen doen, dan wy doen.
En hier zit die Gordiaanfche knoop , ter welks ontknoopinge de wysgeeren van alle tyden zich zo veel moeite gegeeven hebben: want dit fchynt zo wel tegen de ondervinding als tegen de natuur der vryheid aan te loopen. De ondervinding, immers verzekert ons, dat wy op dien tyd als wy zitten, ook ftaan, en dikwyls, het gene wy doen, ook nalaaten kunnen. Edog daar die zelfde ondervinding ons ook leert, dat wy uit oorzaaken werken; en daar het vreemd luiden zou dat zy met zich zelve ftreed, zo is het duidelyk, dat hier, in een van beiden, een wanbegrip plaats hebbe. Een ieder die dit met een nauwkeuriger oog befchouwt, zal wel dra bemerken, dat dit wanbegrip huisvest aan die zyde, welke ons poogt diets te maaken dat wy, den ftaat der dingen dezelfde blyvende, anders werken kunnen. Ik zit, zegt men, om te fchryven, en, zo lang 't my lust, te fchryven, zo lang geen andere oorzaak my beweegt, ben ik verzekerd



ZEDELYKE VRYHEID. I93
kerd dat ik van myne plaats niet opltaan zal. — Maar komt er iemand die zegt, dat ik niet kan nalaaten te zitten, dan fta ik op, en bewys hem dat hy dwaalt: of indien iemand beweert dat ik, nu 't my lust op te ftaan, niet kan nalaaten op te ftaan ; dan verklaar ik hem, door te blyven zitten, dat ik dat ook doen kan. — Zy zeiven, die dit zeggen, bemerken niet, dat er ondertusfchen eenige verandering voorgevallen is. Want terwyl zy, om een ander tegen tefpreeken, van hunnen ftoel opreizen, of iets anders doen, fchynen zy niet op te merken, dat er eene nieuwe oorzaak by gekomen is; dat er eene nieuwe verandering in hun gemoed is ontftaan; terwyl zy nu denken 't gene zy te vooren niet dagten. Hy, die iets foortgelyks verrigtende, in zich zeiven treedt, zal my, denk ik, gaarne toeftaan, dat hy van zyn werk en plaats niet opgeftaan zoude zyn, zo hem de lust om my tegen te fpreeken niet bevangen had; en dat hy diensvolgens , alleen door het veranderen van den ftaat zyner ziele nu anders gewerkt heeft, dan hy voor dien tyd deed.
Maar wy gevoelen immers, vervolgt men, dat wy, voor dat wy werken, of vastgefteld hebben te werken, zulks kunnen ftaaken, of iets anders doen.— Ik wil dit in 't geheel niet tegenfpreeken.— Zo lang wy twyfelen. Zo lang wy onderzoeken wat best te doen zy, kunnen wy geheel anders doen; om dat wy geduurende dien tyd de oorzaaken, fchoon zy daadelyk daar zyn, echter dan nog niet gewaar worden, en dat diensvolgens onze kragten dan nog tot geenen kant overhellen. Maar
Bb zo



194 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
zo haast als wy, de zaaken wel overwoogen hebbende, verftaan wat best is, of ons meest behaagt, en wy dus het geen er in opgcflootcn lag ontdekt hebben , dan kunnen wy niet anders doen. Want om dat te kunnen doen, zouden wy moeten oordeelen dat het zelfde ding te gelyk behaagde en niet behaagde, te gelyk best en niet best ware; het welk op geenerlei wyze plaats grypen kan. Te zeggen, dat wy iets, het geen wy befloten hebben te doen, dat wy. begreepen hebben het beste, te zyn om te doen, niet doen, of te gelyk doen en niet doen, is wartaal, en zulks kan onmogelyk gefchieden.
Maar, iets anders te befluiten, zal men zeggen, ftaat evenwel aan ons! — Wy befluiten tot iets, om dat wy het inzien als iets, 't welk gedaan moet worden, om dat wy gevoelen dat het ons meest behaagt; en begrypen, dat het met onze natuur en omftandigheden best ftrookt. Dan het is volftrekt onmogelyk dat wy, de zaak en de denkbeelden daarvan dezelfde blyvende, gevoelen, dat die zaak re gelyk behaage en niet behaage; meer en niet meer behaagt'; of dat wy oordeelen dat, iets te doen en niet te doen, best en niet best zy. Het is gevolglyk niec in onze magt tot iets anders te befluiten, zo lang wy in denzelfden toeftand zyn.
Indien iemand hier uit zou willen afleiden, dat er dan niets in onze magt is, die zou daar van wederhouden moeten worden, door 't geen wy op verfcheiden plaatzen alvoorens gezegd hebben. Om dit te bevorderen, zullen wy het nogmaals herinneren,
en



ZEDELYKE VRYHEID. I95
en tevens tragten te bewyzen, dat eene daad desniettegenftaande vry zy.
Ik heb reeds gezegd dat wy, de uitwendige zaaken dezelfde blyvende, anders en anders kunnen doen; gevolglyk begrypt men , dat onze werkzaamheden door de uitwendige oorzaaken niet geregeerd worden. Dit blykt ook zelfs hier uit, om dat de geheele oorzaak van werken, of de genoegzaame reden eener vrye werking, te zamengefteld wordt uit het zigtbaar befchouwen en het verftandig beoordeelen der dingen. Indien iets, dat wy zien, ons tot werken zal ovérhaalen, dan moet het door onze ziel goedgekeurd worden ; des is de voornaame oorzaak van werken in onze ziel te vinden. Ik zie eene voor my zeer fmaakelyke fpyze, en word daar door aangezet om dezelve te begeeren: maar, eer ik er toe overga, overweeg ik, of ik eerst nog iets anders te' doen hebbe, of't my wel vry ftaa dezelve te gebruiken; of het al tyd zy om te eeten , en dergelyke meer. Vinde ik hier in eenigen tegenftand, dan onthoude ik my; maar zo niet, dan treede ik toe en neem er iets van. Het zien geeft dus wel gelegenheid tot overweeging; maar dwingt my niet om dus of zo te doen: dit hangt geheel en al af van inwendige redenen; zo dat wy door de uitwendige dingen niet gedwongen worden. Maar als wy door inwendige redenen werken; als wy op een nauwkeurig onderzoek verkiezen het gene best is om te doen, en tot dat doen daadelyk befluiten; dan werken wy door onze'eigen kragt; door onze eigen (JnftincT) aandrift; en gevolglyk vry. Want dat ieBb 2 mand,



196 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
mand, die zich in 't werken van inwendige oorzaaken bedient, die de befluiten der reden volgt, vry werkt, hebben wy reeds te vooren beweezen.
Maar het befluit om te werken komt evenwel, vervolgt men, uit inwendige oorzaaken voort, en ftaat dus, daar het niet kan veranderd worden, niet in onze magt. Iemand, derhalven die misdoet, kan altoos ter zyner verfchooning inbrengen : ik heb alle vlyt aangewend om, zo veel mogelyk, te onderzoeken wat best ware; maar dewyl ik uit myne inwendige zielsgefteltenisfe , uit de ondervinding, en volgens myne denkbeelden, niet anders konde oordeelen, of dat gene, 't welk ik gedaan heb, was best; zo ligt de fchuld in 't geheel niet by my; maar de noodzaaklykheid der natuur heeft my tot die misdaaden gedwongen.
Om deze bedenking uit den weg te ruimen, zullen wy ten III. toonen, dat het befluit om te werken uit ons zeiven voortkomt, of onze eigen daad is.
Dat hy, die zich, zonder eenige voorafgaande overweeging, tot werken begeeft, niet vry werkt, maar door uitwendige dingen gedreeven wordt, hebben wy reeds te vooren gezegd; waar uit dan blykt, dat er by een befluit, het welk voor een vrye daad gaat, overweeging plaats moet hebben. Deze overweeging kan niet volbragt worden, ten zy wy weeten, dat wy iets kunnen nalaaten te doen, of iets anders kunnen doen, ten zy wy de belangen van wederzyde, en wat nuttigst of genoeglykst zy, wikken en weegen ; en daar uit die oorzaak om te werken haaien, die ons
de



ZEDELYKE VRYHEID. IQ?
de gewigtigfte is. Het eerfte van het hier opgemelde is eene werkzaamheid onzer ziele; want om te weeten, dat wy op eene andere wyze kunnen werken, daar toe wordt vereischt, dat wy ons zeiven, alvoorens, wanneer wy iets bedreeven, en wel met oordeel befchouwd hebben. Dit ons oordeel nu, en ook die daadelyke werkzaamheid van te oordeelen komt alleen voort uit een uitwendig beginzel; zo dat, by mangel hier van, geene uitwendige dingen, geene gelegenheid, hoe gunftig ook, immer kunnen veroorzaaken, dat wy eenig oordeel uitbrengen. Alle wysgeeren zyn het hier in eens, dat wy, als wy oordeelen, werkzaam zyn; en wel zo, dat de geziene dingen; de denkbeelden, de kundigheden, flegts de ftoffe voor het oordeel, maar geenszins het oordeel zelve, of deszelfs daadelykheid influiten. Het oordeelen derhalven, en wel het dus of zo oordeelen, hangt geheel en al van ons af, maar geenzins van de dingen zelve; want anders zou moeten volgen dat, de zaaken dezelfde blyvende, alle menfchen daar over op dezelfde wyze oordeelden; en dan zou er in hunne beoordeelingen geene verfcheidenheid of tweefpalt kunnen zyn. Daarenboven ftaat ons een ieder gereedelyk toe, dat de gefteldheid van elks oordeel, ten aanzien van waarheid of dwaaling, afhangt van de aangewende omzigtigheid in het beoordeelen , de voorafgaande gemoedsgefteltenisfe, de gefchiktheid, en meer andere dingen, die in onze magt zyn.
Ja maar, zegt men, in 't oordeelen zelve is eene noodzaaklykheid; want zo als de denkbeelden zyn, Bb 3 zo



ïqÖ verhandeling over 'smenschen
zo moet ook het oordeel wezen! — Dit is zo; maar dit fpreekt de vryheid der daaden of werkzaamheden niet tegen. Want het oordeel is onze daad; het wordt ons door de zaaken van buiten niet opgedrongen, noch daar door voortgebragt: wy worden door dezelven niet gedwongen om te oordeelen, om dus of zo te oordeelen. Het gaat derhalven met ons oordeel niet als met een fpiegel, die de beeldtenisfen der zaaken flegts vertoont, zo als zy zyn, zonder daar iets af- of toe te doen: maar wy vergelyken de dingen, die wy zien, met elkander; brengen die tot on*zen toelland over, en leiden dan daar uit af, wat er omtrent dezelve te bepaalen zy. Van daar hangt de aart van alle byzondere beoordeelingen niet zo zeer af van de zaaken zelve, als wel van de omzigtigheid der ziel in het beoordeelen, mitsgaders van derzelver aart en toelland. De noodzaaklykheid van 't oordeel ontltaat dus niet uit de inwendige zaaken, maar grootlyks uit de gefchiktheid der ziele. Het is noodzaaklyk dat ik oordeele dat tweemaal vier agt is: maar op het enkele zien van tweemaal vier is dit niet noodzaaklyk; om dat het mogelyk is dat ik, door zekere dwaaling of uit voorbaarigheid, zegge, dat hetzeven is; of dat ik, op het zelve te zien, volllrekt niet oordeele. Maar dan eerst is dit noodzaaklyk, als ik my duidelyke denkbeelden gemaakt, myn verftand gefcherpt, en ten laatflen in myn hart befloten hebbe die denkbeelden met elkander te vergelyken. Dan deze dingen vallen in God niet: diensvolgens is de noodzaaklykheid van te oordeelen in hem veel grooter;
maar



ZEDELYKE VRYHEID. 199
maar die noodzaaklykheid komt niet voort uit de zaaken van buiten, maar uit zyne kundigheden, uit zyne denkbeelden van die zaaken afgeleid, en uit de volmaakte natuur van zyn verftand: en uit dien hoofde is het geheele oordeel een inwendige daad der ziele, die door uitwendige oorzaaken niet ten vollen bepaald wordt.
Aan het ander, of namelyk, te onderzoeken wat best is, onze daad zy, zal waarfchynlyk niemand twyfelen. Want die bezigheid der ziele, waar door wy redenkavelen, twyfelen, onderzoeken, is geheel inwendig, en aan de ziel geheel eigen. In het redenkavelen bedienen wy ons van onze denkbeelden, onze regelen en grondbeginzelen; en fchoon, de dingen, die wy zien, ftoffe opleveren, zo ontvangen wy die niet geheel en al van dezelven; en, die wy er van ontvangen, fchikken of vormen wy naar onze wyze, door onze kragt, en door onze eigene inwendige werkzaamheden. Gelyk hy, die een koperen ftandbeeld maakt, niet nalaaten kan te bclyden , dat de fouten, die er aan te vinden zyn, door hem zyn begaan, dat hy alleen daar van de oorzaak is, en dus de fchuld op zich zeiven legt; zo wordt ook iemand, die in zyne befluiten om te werken mistast, gedwongen, zo hy opregt handelt, dit aan zich zei ven te wyten. Dit zelfde doen ook zy allen, die flegts het gemeen e menschlyke verftand volgen, zonder zich .hier op eenigzins te bedenken, als zy zich zeiven betichten, en de fchuld hunner dwaalingen of wanbedryven aan zich zeiven toefchryven. Indien iemand
meen-



200 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
meende dat tweemaal vier vyf was, wien zou hy oordeelen te moeten befchuldigen over deze dwaaling? wien anders, dan zich zeiven ? wien zelfs zou hy kunnen verdenken? Niemand is tot nog ooit zo ftomp of hartnekkig gevonden, die de dwaalingen, welken hy in zyne beoordeelingen begaan had, niet aan zich zeiven toefchreef; of die niet bekende dat het zyne eigen fchuld was, dat hy gedwaald had. Het inwendig bezef zelf, en het gemeene menschlyke verftand fpreeken hier in zo klaar en zo duidelyk, dat er, zo wy flegts aan die ftem gehoor geeven, geene de minfte twyfeling overblyve, of wy zyn zelve de oorzaak onzer dwaalingen; en moeten diensvolgens al wat wy door onze befluiten tot werken misdoen , aan ons zeiven te last leggen.
Van de andere zyde nogthans worden wy, aan de reden en wysgeerte gehoor geevende, ik weet niet hoe geflingerd; dan overvalt ons eene zo dikke duisternis , dat wy nu eens meenen dat er geheel by ons geen fchuld is; dan weder dat zy er al, dan weder dat zy er niet is. Want byaldien wy niet anders doen, en diensvolgens niet anders oordeelen kunnen, dan wy doen of oordeelen ; zo fchynt het klaar te wezen, dat zo wel het oordeel als de daaden, fchoon zy van ons zeiven voortkomen, niet in onze magt, en wy derhalven onfchuldig zyn. Dan ter oplosfinge dezer zwaarigheid hebben wy ons, ten laatften nog voorgefteld te bewyzen.
IV. Dat onze daaden, befluiten om te werken, en oordeelen in onze magt zyn; wel juist niet allen, maar
dat



zedelyke vryheid. 201
dat zy allen het kunnen zyn, die vrye werkzaamheden mogen genoemd worden. Dit ftuk laat zich weder in twee deelen onderfcheiden: eerftelyk, dat de uitwendige oorzaaken niet noodzaaken: ten anderen, dat ook niet alle onze inwendige werkzaamheden uit eene noodzaaklykheid der natuur doorgezet worden.
Van de uitwendige oorzaaken hebben wy reeds gezegd, dat zy door zich zeiven niets, maar dan eerst iets, uitwerken, wanneer er eene zekere gefteldheid van ons gemoed of onze kragten bykomt. Derhalven valt hier de vraage, zyn, onder die voorwaarde, deze uitwerkzels altyd noodzaaklyk, of wordt er op dien voet iets aan ons overgelaaten ? Zy die pyn lyden, kunnen niet nalaaten te begeeren, dat zy daar van ontheven worden, en ten dien einde alles aan te wenden wat hun mogelyk is. Zy, die door wellust geftreeld worden, kunnen niet afzyn van te wenfchen, dat dezelve zo duurzaam en zo prikkelend zy als mogelyk is, en het er op toe te leggen, dat zy zodanig worde. In al .dit foort van dingen zyn de eerfte gemoedsbeweegingen niet in onze magt. Want fchoon wy van het gene ons vermaakt een afkeer hebben kunnen, en met Antisthenes zeggen , dat wy liever van ons verftand wilden beroofd zyn, dan in wellust leeven; zo kunnen wy echter op dat tydftip, dat wy wellustige aandoeningen gevoelen, niet beletten dat zy ons genoeglyk toefchyne; en dat wy dat genoegen wenfchen te genieten. Deze beweegingen zyn derhalven niet vry. Maar wy kunnen dikwyls verhoeden, dat wy voor dezelve zwigten; en derge-
Cc ly-



202 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
lyke opkomende aanprikkelingen involgen. Dus kan iemand niet nalaaten op het zien eener fchoone vrouwe getroffen te worden; maar zeer dikwyls kan hy verhoeden dat hy haar niet nadere, en zyne begeerte involge. Iemand, die volflagen minziek is, kan zich even weinig wederhouden, als een gansch uitgehongerde op het zien van de hem voorgeffcelde fpyze. Nadien evenwel de begeerlykheden van dien aart zelden tot zulk eene hoogte fteigen, zo blykt het duidelyk , dat de uitwendige oorzaaken, fchoon er al eene zeer fterke gemoedsgefchiktheid medewerke, niet altoos eene noodzaaklykheid van werken met zich brengen; maar dat ook dan zelfs de daaden in onze magt zyn.
Dat men even dit van de inwendige oorzaaken der werkzaamheden te ftellen hebbe, zal de zaak zelve leeren. Wy weeten, door de ondervinding, dat wy onze befluiten, oordeelen, werkdaadige beginzels, en alle die dingen, die ons tot werken overhaalen, veranderen kunnen. Iemand, die in zyne oordeelen feilt, weet wel dat hy zich door eene langer opmerking, door een nauwkeuriger onderzoek, en door zich van den raad zyner vrienden te bedienen, uit zyne dwaaling redden kan. Hy, die gebruik maakt van eenig (legt werkdaadig beginzel, wellust, gierigheid, nyd of andere ziekten des gemoeds, is wel overtuigd, dat het in zyne magt ftaat, om dezelven of geheel en al uit te rooijen, of derzelver kragt te verbreeken. Indien hy hier van niet overtuigd is, gelyk fommigen beweeren dat zy hunne begeerlykheden niet overwinnen



zedelyke vryheid. 203
nen kunnen, zo zal hy, indien hy oplettend zy, met weinig moeite kunnen begrypen dat hy zich zeiven bedriegt. Want, laaten wy hem vermaanen, dat hy in zyn eigen boezem treede, en zyne voorige leevenswyze nauwkeurig onderzoeke; dan zal hy duidelyk bemerken, dat hy dikwyls, op zyn eigen raad en reden afgaande, van beweegreden tot werken, van werkdaadige beginzels, en heblykheden veranderd is. Vervolgens zullen hun ook de voorbeelden van anderen leeren, dat dit door ons verrigt kan worden. Van Socrates weeten wy, dat hy, van natuure der wellust zeer toegedaan, dit gebrek zo verre te ondergebragt heeft, dat er in zyn ganfche leven geen fpoor meer van te vinden ware. Polemon, een groot voorftander van Bacchus en Venus, wierd door de redenen van Xenocrates derwyze getroffen", dat hy van de wellusten geheel afftapte, en zich met water geneerde. Behalven deze. vindt men nog veele andere voorbeelden , ons in de fchriften der Ouden nagelaaten; en waarfchynlyk zyn er nog veel meer in getal en veel fterker geweest, welker nagedagtenisfereeds geheel en al verftorven is. Want de menfchen zyn gewoonlyk in dit flag van zaaken niet zeer nauwkeurig, en flaan in hunne levensbefchryvingen van voornaame mannen dezelve over 't hoofd; of, zo zy er al onderzoek na doen, dan tragten zy, zo veel mogelyk, de zwakheden en de te boven gekomen gebreken hunner helden te bedekken.
Hier uit ziet men dan ligtelyk, dat de noodzaaklykheid niet ftrydt met de vryheid, en hem, die Cc 2 kwaad



204 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
kwaad doet, niet vryfpreekt. Want wy verftaan hier door noodzaaklykheid, gene meetkundige, of volftrekte , maar eene natuurlyke QPhyfica) noodzaaklykheid, dat is zodanig eene, welke niet verhindert, dat dezelve zaaken gebeurlyk zyn. Zo is het noodzaaklyk, dat een dronkaart na den wyn, dien hy zietr getrokken of gedreeven worde; maar het is in zich. zelve niet noodzaaklyk: want het kan gebeuren, dat hy op dat zelfde oogenblik, als hem de wyn wordt aangeboden , denzelven weigere , om' dat hem de gevolgen der dronkenfehap, als nadeelig voor zyn lighaam, zyn goeden naam, en zyn huisgezin, voor den geest komen. Er moet derhalven, zal eene daad volvoerd worden , bykomen, dat dien man niets op het harte ligge , 't welk hem verhindert, en dat hy dus. door geene inwendige redenen wederhouden worde. Daarenboven is het niet noodzaaklyk dat, die nu een dronkaart is, het altyd zy. Indien alle de omftandigheden om te werken daadelyk daar zyn, clan is het noodzaaklyk dat de daad volge: maar die omftandigheden zyn ten grooten deele inwendig: des het daar zyn of niet zyn derzelven van den werker zelve afhange. Zo is het noodzaaklyk dat iemand., die op geld te winnen gefteld is, zich daar van bediene, als het hem aangeboden wordt; maar het is eigenlyk dan eerst noodzaaklyk, wanneer er niets in zyne ziel omgaat, dat hem wederhoudt. Op dat er nu niets van die natuur in hem opkome, dat is, dat hy reeds gierig zy, en oordeele dit geld te moeten begeeren; dit is niet noodzaaklyk; gemerkt hy, uit eigen welgevallen
niet



ZEDELYKE VRYHEID. 205
niet beflooten heeft de gierigheid af te leggen; en hy zich niet bevlytigd heeft, om zich die redenen eigen te maaken, welken hem beter geraaden zouden hebben.
Laat ons, ter nadere ophelderinge hier van, een zeker bedryf in deszelfs verband ter toetze brengen. Men neeme ten dien einde den veldtogt van Caesar , toen hy, ter onderdrukkinge der vryheid, over den Rubicon trok. Ik heb, (dus mag men hem in dit geval fpreekende invoeren) wel onrechtvaardig gehandeld, maar ik heb niet anders kunnen doen, des moet de fchuld niet aan my, maar geheel en al aan den toelland myner zaaken toegefchreeven worden. Veracht te zyn hield ik voor het grootfte kwaad, en de eerfte te zyn niet alleen voor een zeker goed, maar zelfs voor zulk een goed, dat ik liever aan een ander gering oord der wereld de eerfte, dan te Romen de tweede' in rang zoude willen zyn. Daar myne vyanden nu hun uiterfte best deeden om my te onderdrukken , mynen roem te verminderen , en my tot den ftand van een gemeen burger te verlaagen, moest ik of omkomen, of alles t' onderst boven werpen. Daar benevens wierd ik aangeprikkeld door gramfchap, wraaklust, verongelykingen, fmaadheden, den raad van vrienden, de zugt voor de party, aan welke ik van kindsbeen af verknogt was, en meer andere dingen, te veel om hier alle te noemen. Hy, die dit alles oplettend nagaat, zal my gaarne toeflaan, dat ik niet anders heb kunnen doen.
Wy ftaan u (mogen wy hem hier op antwoorden)gereedlyk toe, dat gy alle deze omftandigheden zo Cc 3 ge-



206 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
gefteld zynde, en dus op dat tydftip, niet anders hebt kunnen doen. Maar dat het in uwe magt niet geweest zy om anders te kunnen doen, dit ftaan wy u niet toe. Zeer gemaklyk toch zult gy, die van zulk een doordringend verftand zyt, begrypen, dat, indien gy u zeiven in deze noodzaaklykheid gebragt hebt, gy dan niet onfchuldig zyt, en zeer vry gewerkt hebt. Wy vraagen u derhalven in de eerfte plaats, of gy, daar gy zodanig waart, fchoon u buiten de heerfchappy oneindig meer en andere dingen voorgefteld waren, of gy die alle verworpen, en de heerfchappy zoudt omhelsd hebben? Gy waart te Romen tot den hoogften trap van alle ecrampten verheven. Men had u Opperpriester, met had u Burgemeester gemaakt, gy had een wingewest verkregen, waarin gy roem behaalde ; en het ftond te meermaalen aan u meerder te verkrygen. Ondertusfchen konden u alle deze dingen nog niet voldoen: weshalven er voor u geen ontkennen op zy, dat gy uwe ziel gewillig en volkomen vry de dwinglandye hebt toegewyd: daar gy toch de alleenheerfching boven alles waardeerde. En hieruit kunt gy nagaan, dat gy niet geheel onfchuldig zyt.
Maar byaldien ik, (zal hy ligtelyk vervolgen,) vrienden gehad had, die my geraaden, die my weerhouden hadden, dan zou ik myn vaderland niet onderdrukt hebben! —
Om u (zouden wy dan hervatten) te doen zien, hoe weinig dit om 't lyf hebbe, vraagen wy u wederom, of gy, toen gy uw vaderland met de wapenen
zoudt



zedelyke vryheid. 207
zoudt aanvallen, de gevolgen daar van by u zeiven niet dikwyls overwogen hebt? Dit gelove ik niet dat gy zult ontkennen : maar , ontkent gy het, dan belydt gy reeds fchuld. Door reden en door ondervinding geleerd , wist gy wel dat men de zaaken, eer men aan 't werken gaat, moet onderzoeken: behalven dit had gy u, door geduurige oeffening, altoos kunnen te binnen brengen, dat ge u door elke opkomende drift niet telkens moest laaten wegfleepen. Indien u dit niet te binnen kwam, dan moet gy toeftaan, dat de fchuld in uwe onachtzaamheid en eigen moedwillige verwaarloozing te vinden is. Maar ingevalle het u al te binnen kwam, dan kunt gy niet lochenen, dat gy dit vrywillig verkozen hebt.
Wyders vraagen wy u, of gy niet zeker wist, dat het onderdrukken van een vryen Staat, en wel van uw eigen vaderland, zonder daar toe gegronde of billyke reden te hebben, eene alleruiterfte onrechtvaardigheid is? Dit zult gy, die het zeggen van Euripides, dat, indien men het recht ooit fchenden moge, het dan ter zaake der heerfchappy zou moeten zyn , geduurig in den mond had , niet ontkennen. Dan, byaldien gy hier tegen inbrengt, dat gy wel op die zaak, doch flegts ter loops, gedagt hebt, ja, dat gy er die groote onrechtvaardigheid niet in gezien hebt, zo zult gy wel dra bemerken, dat dit uwe zaak weinig beter maakt. Want, daar gy op andere dirK gen, en zelfs van minder belang, met ernst hebt kunnen denken; daar het in uwe magt ftond uwen geest in te fpannen of te ontfpannen, en daar gy zeer wel
wist



208 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
"wist dat gy deze zaak naauwkeurig behoorde te onderzoeken; daar zult gy niet kunnen tegenfpreeken, dat deze uwe onachtzaamheid vrywillig was.
Zegt gy, ik heb dit wel onderzog't, doch ik was niet magtig myne heerschzugt te overwinnen! — Ik ftaa u toe, de heerschzugt te overwinnen, toen gy over den Ruhicon trokt, dat was u op dit tydftip'onmogelyk. Maar hier van waart gy zelf de oorzaak. Gy had uwe heerschzugt, door ze telkens te koesteren, door ze nimmer weerftand te bieden, zo fterk gemaakt, dat er toen geen overwinnen op zate. Het kan niet anders, zyn, of gy moet te vooren reeds dikwyls gevoeld hebben, dat er veel kwaads mede verzeld ging, als angstvallige wroeging, gramftoorigheid, nyd, en meer andere dingen, die den geest in wanorde brengen. Daarenboven hadt gy, als een beleezen man, in de boeken der Wysgeeren of Hiftoriefchryveren wel gezien, hoe groote onheilen hier uit ontftaan; des gy, indien ge opregt handelen wilt, niet zult durven ftaande houden, dat gy dit niet geweeten hebt.
Byaldien gy voortvaart en betuigt, dat gy dit. wel onderzogt hebt, maar dat het u billyk toegefcheenen heeft het vaderland te onderdrukken, zo zal dit uwe; zaak nog erger maaken. Want het ftaat by ons vast, dat gy op dien tyd, toen gy met 25 wonden doorboord wierdt, uwe dwaa.ling begreept; en diensvolgens moet gy ons toeftaan, dat gy alvoorens geen behoorlyk onderzoek op de zaak gedaan hebt. Gefteld zynde, dat gy door u zeiyen niet genoegzaam kost
na-



ZEDELYKE VRYHEID. 2C>9
nagaan, ofgy mis tastte; er waren te Romen nog wel geleerde mannen, en boeken van Griekfche Wysgeeren, die tegen de eerzugt gefchreeven hebben, voor handen, die gy hadt kunnen raadpleegen, om de zaak wel te beoordeelen. En dit zo zynde, zult gy niet kunnen nalaaten te bekennen, dat het aan u geftaan heeft, om anders te doen, en het diensvolgens uwe eigen fchuld is.
Wanneer wy alles, wat wy tot hier toe gezegd hebben, by een trekken, komt de zaak hier op uit: Zo dikwyls wy eene byzondere daad verrigten, is alles, wat voor dezelve voorafgaat, zo in de uitwendige dingen, als ook in den toelland onzes gemoeds, bepaald: en alles dus gefield zynde, kunnen wy ook niet anders doen. Maar juist dit, dat die dingen zo zyn, is ten grootflen deele in ons zeiven te vinden. Want dat wy op dat zelfde oogenblik wel of kwalyk oordeelen: dat wy in het neemen van beraad meer of min omzigtig zyn : dat wy eene zekere begeerte involgen of tegenftaan: dat wy ons van ons werkdaadig oordeelen, van onze heblykheden, van deze of gene lusten bedienen, dit alles hangt van ons zeiven af. Alle byzondere werkzaamheden of daaden derhalven, voor zo verre zy door de bovengemelde oorzaaken niet noodzaaklyk zyn; dat is , dat ze niet voortkomen uit eene bovenmaatige hartstocht, welke uit natuurlyke (Phyfifche) oorzaaken voortfpruit, flaan in onze magt; en wy draagen met recht de fchuld van alle die bedryven.
Eene reden van twyfeling, en wel eene zeer gewigD d tige



2IO VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
tige, is er nu nog óverig; indien wy dezelve zullen kunnen wegneemen, zullen wy oordeelen onze taak volbragt, en alles, wat tot hier toe met elkander ftrydig fcheen, vereffend te hebben. De rede van twyfeling is deze : Elke oorzaak hangt af van eene andere oorzaak. Schoon wy diens volgens een vermogen hebben om anders te doen, is er altoos eene oorzaak, waarom wy het niet doen. Daar deze nu noodzaakt, zo dat wy ons, zy gefield zynde, van onze kragten niet kunnen bedienen, zo ftaat het aan ons niet om anders te doen; en gevolglyk is de fchuld der misdaaden by ons niet. Want de oorzaak, waarom ik op dit tydftip zo werke, is in de denkbeelden, heblykheden, lusten, werkdaadige beginzelen, en eindelyk in den geheelen ftaat der ziele. Die gefteldheden nu hebben weder eene voorafgaande oorzaak; en terwyl dit van eiken ftaat gezegd moet worden, zo blyft er voor ons geene ruimte over om anders te kunnen doen, dan wy gedaan hebben.
Dat deze gevolgtrekking niet zo wel doorgaat, als ze fchynt te doen, fpruit hier uit voort, om dat het in onze magt ftaat, hoe de gemoedsgefteldheid zyn zal. Want al wat er vereischt wordt om vry te werken is in ons vermogen, en het valt niet moeijelyk dit van ieder vereischte in 't byzonder te bewyzen. In de eerfte plaats behoort iemand, die zich van de vryheid zal bedienen, aan de eerfte gemoedsbeweegingen niet terftond te gehoorzaamen, maar eenigen tyd van beraad voor zich te houden. Nu meen ik dat er niemand is, die niet dikwyls ondervonden heeft,
dat



ZEDELYKE VRYHEID. 211
dat hy, wanneer hy aan eenige zaak wilde gedenken, zich dit heeft voorgefteld te doen; en dat hier uit gevolgd is, dat dezelve hem, zo dikwyls het nodig ware, te binnen kwame. En zo komen wy er toe, om aan de eerfte aanprikkelingen niet terftond te gehoorzaamen, door het befluit, en deszelfs herinnering van zulks niet te moeten doen. In de tweede, plaats behoort iemand, die vry zal werken, de redenen van wederzyde te weegen, en voorts op te maaken welke de gewigtigfte zy. Dan aangezien deze redenen door oeffening, en door de werkzaamheid van den geest opgedolven worden; en er niemand is, die niet by ondervinding weet, dat hy, mids behoorlyke moeite aanwendende, het gene hy begeerde te weeten, ook heeft kunnen weeten, zo kan ook dit door elk een verkreegen worden. Hier by komt, dat deze redenen zo diep verholen en verborgen niet zyn, dat er meer dan een middelmaatig menschlyk verftand toe vereischt worde, om ze op te fpeuren. Tenderden behoort iemand die vry zal werken, door geene fierke gemoedsbeweegingen en lusten weggefleept te worden; en niet te dulden, dat hy daar door als in eene dikke duisternis wandele, of dat zyn oordeel bedorve worde. En dit te beletten ftaat mede in onze magt. Weinige menfchen toch zyn er, die niet ondervonden hebben, dat zy door tyd en vlyt fommige driften getemd, en fommige gebreken des gemoeds geneezen hebben. De oploopenden weeten, zo dikwyls zy iemand voor hebben, dien zy vreezen, of dien zy eerbied toedraagen, hunnen toorn zeer wel te bedwinDd 2 gen.



212 VERHANDELING OVER 'SMENSGHEN
gen. Niemand is aan de dronkenfchap zodanig verflaafd, of hy onthoudt zich wel van de lekkerlte dranken, wanneer hy voor zynen Vorst of Overheid, welker beftraffing hy vreest, moet verfchynen. In 't al* gemeen wordt er om vry te werken vereischt, dat wy onze reden gebruiken en oeffenen; want hoe meer iemand, onder het werken, de natuur en oinftandigheid der dingen zelve gadeflaa; hoe minder iemand zich door een onbefuisd geweld der driften, of duistere opvattingen der zinnen, leiden laate; des te meer zal hy, door zyne eigen kragt, uit zyne eigen gewilligheid, naar zyn eigen befluiten; dat is, des te vryer zal hy werken. Dit nu te doen, zyne reden te befchaaven; zyn gemoed met waare en goede beginzelen van werken te verryken; den aart der dingen, die tot ons behooren, na te fpeuren; het geleide des verftands te volgen; dit alles ftaat in de magt van elk een, die niet verftandeloos van natuure is. Doch zy, die zonder eenig verftandelyk vermogen geboren zyn, of door eenig gebrek in het zintüiglyk geftel het gemeene menfchelyke verftand derven; zy, zegge ik, kunnen niet vry werken; maar zyn ook de voorwerpen niet, welken wy hier bedoelen.
Misfchien zal iemand hierop nog zeggen, dat is wel in onze magt. Doch nadien alle dingen eene oorzaak hebben, dan is er ook eene oorzaak geweest waarom wy ons van deze magt niet bedienden; en derhalven heeft het aan ons niet geftaan om anders te doen!
Maar hoe dan, indien deze oorzaak uw eigen wil
ge-



ZED-ELYKE VRYHEID. 213
geweest zy? Indien gy, toen het aan u ftond, niet anders wilde werken? Indien gy zelve befloten hebt die magt niet te bezigen? Indien u dit bevveezen kan worden, dan zult gy moeten bekennen, dat het uw eigen fchuld is, en dat gy zeer vry gewerkt hebt.
Elk heeft zyn byzondere neiging ; en gelyk de deugden behaagen, zo doen het ook de gebreken; en niet dan zeer zeldzaam houdt men delaatften, als ze ons behaagen, voor 't geen ze zyn. Vraag, bid ik u, eenen dronkaart, die nog geen kwaad gevolg der dronkenfchap gevoelt, ofhy, indien iemand hem aanbood te wegen te brengen, dat hem de wyn niet meer fmaakte, zulks wel zoude aanneemen? Hy zal, buiten twyfel, neen antwoorden, en zeggen, ik wil by den wyn fterven. Vraag aan een wellustigen, of hy van die vermaaken afftaan, en voortaan zo leeven wil, dat hy geheel geen gemeenfchap met vrouwen houde? Hy zal zeggen, dat hy liever fterven wil, dan zo laf een leeven leiden, 't welk voor hem eigenlyk geen leeven is. Dezelfde reden is er ook voor alle de overige gebreken der ziele; de rede waarom zy niet geneezen worden zit in ons zeiven; 't is om dat wy ze niet geneezen willen hebben.
Ja maar, zegt ge, daar was geen oorzaak, die er my na haaken deed, om van die gebreken verlost te worden! — Dan, nu zult gy begrypen, dat gy tot het uiterfte gebragt zyt. Gy hebt namelyk gezien, dat anderen op eene andere wyze leeven : gy hebt gezien dat zy uw gedrag berispen: gy hebt dikwyls de onheilen gezien, die uit uwe leevenswyze ontdaan: Dd 3 gy



i T 214 verhandeling over 'smenschen
gy kunt eindelyk, ten zy gy een verfraaid voorhoofd hebt, of bekent dat gy, evenals de beesten, zonder eenig gebruik van uwe reden te maaken, daar heenen geleefd hebt, niet lochenen, dat u menigmaalen bedenkingen voor den geest gekomen zyn, die u anders aanrieden; dat gy dikwyls over uw doen berouw gevoeld hebt, en door de reden beftraft zyt geworden, Geen mensch immers is er, die niet menigmaalen voor de zonden gewaarfchouwd wordt; die niet overal, en bykans ten allen tyden tyde, betere gedagten en invallen kan hebben; maar hy heeft er geen gehoor aan willen geeven, en zich liever aangewend mét Medea uit te roepen : "Ik zie 't goede, en keur het goed, „ maar 'k volg het kwaade."
Zegt gy, er is evenwel eene oorzaak, waarom ik het kwaade volg! — Zo is myn antwoord: jazeker; maar die ligt geheel in u, en in uwe befluiten. Een dronkaart, by voorbeeld zal, terwyl hy de hoofdpyn en andere ongemakken, die uit de dronkenfchap volgen , als 't verval van zyn huisgezin, van zyn goeden naam, en meer diergelyken, overpeinst, voorneemen, zich van den wyn te onthouden; maar, terwyl hem aan den anderen kant de aangenaame geur en fmaak van den wyn, de zoete boerteryen zyner medgezellen, en de genoeglyke verheuging die hem de wyn aanbrengt, voor den geest komen, zo gaat hy met agterftellinge van de eerstgemelde redenen, in het wynhuis. Zulk een dronkaart nu, moet ons onvermydelyk toeftaan, dat hy niet door de oorzaaken gedwongen wordt; maar dat hy vrywillig befluit zyn glas te
gaan



ZEDELYKE VRYHEID. 2,1$
gaan drinken; en dat hy liever een kort vermaak, dan de voordeden van een maatiger leeven genieten wil. Uit dien hoofde zien wy dikwyls dat menfchen van dien ftempel alle geregelde manier van leeven verachten, en na beteren raad niet luisteren, óf dien met een fpottenden lach zoeken te ontwyken. Zelfs trekken zy, op dat dergelyke redeneeringen hun geene moeilykheid baaren, of hun vermaak verbitteren zouden, er hunnen geest, zo veel mogelyk , van af; ze willen ze niet verdraagen, en wagten zig met alle zorgvuldigheid, van er toch niet door ontrust te worden.
Byaldien zy ons niettemin tegenwerpen, dat er eene oorzaak geweest is, waarom zy niet anders konden willen, en dat zy diensvolgens niet vry geweest zyn; dan zullen zy ons echter moeten toeftaan, dat die oorzaak inwendig, en geene andere was, dan dat het hun zo behaagde, en dat zy beflooten hadden zo te werken.
De ganfche zaak komt gevolglyk hier op uit. Zo dikwyls ons iets te doen wordt voorgefteld, zyn er denkbeelden, kundigheden, heblykheden, lusten; er is wyders eene zekere gemoedsgefteltenisfe; kortom alles is ten eenemaale bepaald. Uit dit alles volgt wat wy doen zullen, hier door wordt eene daad bepaald, en hier van heeft zy haare zekerheid. Doch de oorzaak, waarom onze heblykheden, ons oordeel, onze denk wyze en onze lusten zodanig zyn , is in ons. Want fchoon de denkwyzen eenige ftoffe van buiten hebben, de voorwerpen namelyk welken wy zien of
be-



2l6 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
bezeffen, zo hebben die nogthans haare geheele hoedanigheid en gefteltenisfe alleen van ons. Want door onze eigen werkzaamheid, door onze eigen lust, wordt bepaald hoedanig zy zyn zullen: hoe nauwkeuriger iemand onderzoeke, des te juister oordeelt hy; en het dus of zo oordeelen hangt geheel en al van die werkzaamheid af. Wy worden derhalven niet geregeerd door de uitwendige oorzaaken ; we zyn van derzelver aandryving vry. Eindelyk ftaat het ook aan ons, hoedanig alle die dingen zyn. Want ons oordeel, onze heblykheden en lusten blyven, zo lang wy ze goed keuren, dezelfde; maar veranderen als zy ons mishaagen. Indien het oordeel valsch, de heblykheden kwaad, en de lusten verkeerd zyn, dan waarfchouwen reden en ondervinding ons hieromtrent geftadig. Weshalven het door ons eigen befluit gefchiedt, als wy er niet van afgaan; ingevolge van welk befluit het ons meer behaagt dezelven niet te verlaaten. En dit behaagt ons, om dat wy na de tegenoverftaande redenen niet hooren willen; om dat ons tegenwoordige leeven ons vermaaklyker is, en wy de daar uit volgende nadeelen liever verdraagen willen, dan ons de moeite getroosten, om ons te verbeteren. Gemerkt nu deze oorzaaken baarblyklyk in ons zyn, en wy zeiven befluiten daar aan te gehoorzaamcn; zo zal niemand zekerlyk ontkennen, dat wy hier in vry zyn.
Om dit nog duidelyker te doen verftaan, zullen wy den oorfprong onzer vryheid eens wat hooger opnaaien. Dat wy met geene denkwyzen over, of kennis
van



ZEDELYKE VRYHEID. 217
van zaaken, waar van wy eenige bewustheid hebben, gebooren worden, leert de ondervinding. Zy , die voor de ingefchapen denkbeelden zyn , leeren ons, dat dezelve door behulp der zinnen ontwikkeld worden , of dat de zinnen de gelegenheid tot die ontwikkeling aan de hand geeven; dus, dat zy uit zich zeiven niet klaar zyn, en wy daar van geene bewustheid hebben. Wy worden dan alleen van de zinnen geregeerd, haaken na die dingen, welke voor dezelven aangenaam zyn, en volgen het geleide van honger, dorst, fmert enz.
De vryheid heeft des nog geen plaats, als de gemoedsbeweegingen en lusten de opvattingen der zinnen volgen; zo dat wy zelfs van te vooren niet voorzien hoedanig zy wezen zullen; maar dan eerst gevoelen wy dat wy begeeren, wanneer wy door het geleiden der zinnen reeds begeerd hebben.
Naderhand komt de herinnering der dingen, of het geheugen, er by, en daar uit ontltaan lusten, die niet vry zyn. Want of, op het zien eener zaak, welken wy reeds te vooren als aangenaam bevonden hebben, wordt de lust tot dezelve geboren, door de aaneenfehakeling der denkbeelden , zonder eenig toedoen van reden of vryheid; of, die lust reeds ontltaan zynde, komt ons honger, dorst, of pyn gevoelende, die zaak weder te binnen, waar door wy dezelven geftild hebben, en doet ze ons nu weder begeeren. Na dat dan het geheugen eenige kragt verkreegen heeft, en er in onzen geest reeds veele denkbeelden van zaaken zyn ingedrukt, volgen wy het gene wy zien, bewaa-
Ee ren



2l8 VÉRHANDELING OVER 's MENSCHEN
ren het geen wy gehoord hebben in onze ziel, verkiezen uit de dingen, die wy gewaar geworden zyn, eenigen uit, om ze boven de overigen den voorrang te geeven, en byzonderlyk in onze werkzaamheden te volgen. Hier uit ontfbaan de heblykheden, hier uit neemen de lusten, nu veelal driften genoemd, haar beginzel. Tot hier aan toe worden wy meer door uitwendige zaaken, dan door onze denkbeelden en Ons oordeel geregeerd.
Nu, by het toeneemen der jaaren, als we Jongelingen geworden zyn , begint zich de reden te laaten zien; en dan beginnen wy, na dat wy veele en dikwyls tegen elkander ftrydende kundigheden, zo by ondervinding, als uit het oordeel van anderen, verkreegen hebben, dit alles te onderzoeken, en door ons zeiven te oordeelen. Dan gevoelen wy onze fterkte, en willen liever, zo in ons oordeelen als in ons doen, onzen eigen zin, dan die van anderen opvolgen. Nu bezelfen wy de nadeelen van die dingen, waarin wy te vooren door onkunde of onvoorzigtigheid in ons oordeelen of werkdaadige beginzelen misgetast hebben. Nu geeven wy aan tegenoverftaande redenen gehoor; en befluiten , door te leezen, door het leven van anderen op te merken, door de gevolgen onzer daaden te bezeffen, en door eindelyk alles te beredeneeren wat best, wat genoeglykst voor ons zy. En hier uit wordt dan de vryheid van werken eerst gebooren ; wanneer de zinnen ons eenige zaak aanpryzen} levert het geheugen tegengeftelde oorzaaken van werken op. Want zo dra de dingen
die



ZEDELYKE VRYHEID. . 219
die wy gevoelen, ftryden met die, welken wy te vooren als goed hielden; zo haast eene daadelyk opwellende lust ons tot het een, de gewoonte, of de lesfen van anderen ontvangen, ons tot het ander aanraaden, moeten wy ons oordeel gebruiken , en na genomen befluit een van beiden verkiezen. Byaldien wy geen geheugen van zaaken hadden; en er geene tegenftrydigheid ware tusfehen die dingen, die thans genoeglyk fchynen , en die wy alvoorens gemeend hadden te moeten doen; indien wy eindelyk geen oordeel bezaten, om dezen twist te beflisfen, dan zou er ook geene vryheid van werken kunnen beftaan.
In dezen ftryd van denkbeelden vormen wy ons oordeel over de zaaken, die ons te doen ftaan, over het goed en kwaad; en fchikken de vroegere ruwe en ongeordende ftoffe tot ons gebruik. Deze geheele vorming is diensvolgens ons eigen werk; het ftaat aan ons, of wy de dingen wel of kwalyk beoordeelen; en dit weder hangt geheel af van de nauwkeurigheid, vlyt en ftandvastigheid, die wy in het onderzoeken en waarneemen van iedere zaak aangewend hebben. Want dikwyls worden ons, als wy misdoen, of de misdryven van anderen zien, en ook hunne redenen hooren, de belangen van wederzyden voorgefteld; waaruit wy behoorlyk kunnen onderzoeken en zien wat billyk, wat waar zy. Nu hebben wy noodwendig niet flegts eenige byzondere daaden, maar onze geheele levenswyze te beoordeelen. Wy moeten nu niet alleen vast ftellen wat wy tegenwoordig te doen hebben, maar zeer dikwyls ook op het toekomende beEe 2 dagt



220 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
dagt zyn; dewyl thans dat allergewigtigst tydftip nadert, waarin men die groote vraage: "welk levenspad „ zal ik inflaan?" moet beflisfen.
Geduurende onze ganfche jeugd en jongelingfchap worden wy na twee kanten heen en weder geflingerd; en zyn niet ongelyk aan Hercules, welken Socrates uit Prodicus invoert, daar hy op een tweefprong ftond om den volgenden ftaat zynes levens te bepaalen. Want aan den eenen kant zetten alle die dingen , die aan de zinnen behaagen, de kwaade voorbeelden, de flegte gewoonten der opvoeding en eener bedorven jeugd ons tot de ondeugd aan; terwyl wy aan dé andere zyde door onze eigene waarneemingen, door onze eigene misflagen, door de voorbeelden en aartmoedigingen van braave lieden , op het nadruklykfte ter navolginge der deugd aangefpoord worden. Daar benevens heeft de jeugd-ook dit voordeel, dat zy van oordeel ligt verandert; dat de lusten en heblykheden des gemoeds nog niet diep geworteld zyn, en zich des gemaklyk laaten uitrooijen of hervormen. Dit alles zo zynde, vervalt ook die verontfchuldiging, dat de natuur ons hinderlyk geweest zou zyn, in het verbeteren van het gene wy leerden kwaad te zyn; of dat het ons aan gelegenheid en middelen ter verbeteringe zoude gehaperd hebben. Het gene wy befluiten te doen, en de levenswyze welke wy verkiezen, hangt immers geheel af van ons eigen oordeel; en wy hebben niets te volgen dan wat ons meest behaagt, en wy zelve oordeelen best te zyn.
Maar dat behaagen, dat best fchynen; dit hangt,
zegt



ZEDELYKE VRYHEID. 221
zegt men, weder van voorgaande oorzaaken af! — Dan, alle deze oorzaaken zyn in, of ftaan aan u. Het een behaagt u, om dat gy niet ondervonden hebt of het ander" gènoeglyker ware: gyliebt het niet ondervonden, om dat gy niet gewild hebt: gy hebt niet gewild, om dat gy oordeelde hier by te moeten blyven; om dat gy u niet hebt willen laaten overtuigen, dat u het andere aangenaamer konde zyn. Het komt tl best voor, om dat gy volgens de denkbeelden, die u voor den geest komen, zo oordeelt: deze denkbeelden komen u voor den geest, om dat gy niet getragt hebt anderen te verkrygen; of, dezelven, zo gy ze al verkreegen hebt, u te vertegenwoordigen. Zy zyn zo als ze voorkomen, om dat gy geene moeite gedaan hebt om ze te verbeteren; en om dat gy uwen geest niet genoeg op de zaaken zeiven hebt ingefpannen. Hoe gy u derhalven keert of wendt, gy zult niet kunnen ontkennen, dat de oorzaak, waarom de tegenwoordige ftaat uwer ziele thans zo gefteld is, dat u, uit kragte hier van, het een of het ander meer behaagt, en gy er daarom op die wyze over oordeelt, inwendig is, en in uwe magt ftaat.
In zo verre dan, als wy op ieder tydftip zekere gefchiktheid des gemoeds hebben; in zo verre als er op ieder tydftip zekere beoordeelingen, zekere denkbeelden en gemoedsneigingen in ons zyn, waaruit het befluit der reden volgt; in zo verre zyn ook onze daaden, eer zy volvoerd worden, zeker en bepaald. Maar in zo verre die gefchiktheden, en die beoordeelingen, onze eigene daaden zyn, komen ze ook Ee 3 uit



222 verhandeling over *s menschen
uit inwendige oorzaaken voort: en in zo ver-re z,y van ons goedgekeurd, en boven alle anderen gefield worden, zo dat wy, als 't ons in onze keuze gegeeven wierde, niet anders zouden willen; in zo verre zyn ook onze daaden vry; en derzei ver lof of fchandelykheid komt geheel op onze rekening.
Intusfchen hooren wy de menfchen dikwyls zeggen, ware ik onder andere menfchen geboren en opgevoed, ik zoude ook anders en beter- geweest zyn. Ook fchynt ons de ondervinding zelve te leeren, dat der menfchen deugden en gebreken afhangen van. hun, onder welken zy geleefd, en wier voetflappen zy gevolgd hebben; 't welk dan bewyst, dat onze wil gevormd en gefatfoeneerd wordt, door de dingen die buiten ons zyn. Ware C^sar opgevoed onder Wysgeeren, nimmer zoude hy zyn vaderland onderdrukt hebben: had Sardanapalus te midden onder de Monniken leeren leeven, hy zou een flreng en van allen wellust vervreemd leven geleid hebben.
Om te verhoeden, dat hier door niet twyfrelachtig gemaakt worde, 't geen wy zo duidelyk voorgefleld hebben, zo merke men in de eerfle piaatze aan, dat, wel is waar, de uitwendige dingen het hunne toebrengen , tot het vormen der zeden; doch dat zy het alleen niet doen; maar wel zo, dat de gefleldheid deiziele, 's menfchen aart en inborst, daar by komen moeten. Want het gene wy op dezer aanraadirig meest goed keuren, best oordeelen en verkiezen, dat verkiezen en beoordeelen wy door -onze eigen kragt; bedienende ons daarin van ons eigen welgevallen, en
van



ZEDELYKE VRYHEID. 223
van onze eigene zielswerkzaamheid. Hierom zien wy dat kinderen , van dezelfde ouders geboren, die in: het zelfde huis zyn opgevoed; die het zelfde gezien, gehoord, en- begreepen hebben; en van dezelfde leermeesters onderwezen zyn, dat die echter niet eveneens opgroeijen, maar wyd en breed van elkander verfchillen. Dit ware geheel onmogelyk, zo niet elk het gene hy begrypt op zyne eigen wyze beoordeelde, daaruit door zyne eigen kragt begon te.werken, en zich daar na gedroeg.
Ten anderen hebbe men hier ook in acht te neemen, dat iemand, die in andere omftandigheden anders is, daarom niet beter zy. Ingevalle Caesar onder Wysgeeren opgevoed ware,, zou hy zekerlyk niet bedagt geweest zyn om zyn vaderland te onderdrukken. Maar, dewyl hy evenwel zeer roemzugtig was, en na den hoogften rang dong, zon hy wel zyn best gedaan hebben, om die ook onder de Wysgeeren te verkrygen. Ten dien einde zou hy den lof van anderen bezwalkt, en het er op toegelegd hebben, om hen te onderdrukken en gehaat te maaken: in één woord, hy zou inderdaad dezelfde mensch geworden zyn; en, fchoon onder andere menfchen, en op eene andere wyze, het zelfde gedaan hebben. Nooit zou hy zich die roemzugt hebben laaten beneemen; daar hy dezelve, van der jeugd af, als zyn hoogfte goed rekende: daar hy, door niets uitwendigs gedwongen, dezelve boven alles gefteld, en ten gevalle daar van geene levensgevaaren ontzien, en allen arbeid én moeite doorgeftaan zoude hebben.
Van



224" VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
Van dit alles ondertusfchen kan men Gode niets te laste leggen. Elk die geboren wordt, wordt geen mensch in 't algemeen , maar een mensch op zich zelve geboren; en bezit dus eene zekere lichaamsgefteldheid. Ieder heeft ook zyne byzondere gemoedsgaven, by den een is het verftand ftomp of loom, en by den ander fcherp of vlug: of zulks by de natuur der ziele, of by zekere lighaamsgefteltenisfe toekome ftaat ons-hier ter plaatze niet te behandelen. Van hier komen vervolgens de lusten, dewyl, wat ons meer of minder behaage, en eindelyk ieders hoogfte goed, hier uit zynen oorfprong ontleent. Want hy, aan wien een geestig, verftand te beurt gevallen is, die eene bevalligheid van fpreeken heeft, die zal'ter in 't vervolg ook op toeleggen, om daar door uit te munten. Hy, die werkzaam van geest en ftout van onderneeming zynde , daarenboven met een fneedig verftand door de natuur bedeeld is, die zal ook met allen yver na het behaalen van roem ftaan. Daar nu alle deze byzondere gemoedsgaven op zich zeiven goed, en het beginzel en de oorzaak van al het goede dezes levens zyn, zo blykt het, dat God niets aan ons gefchonken heeft, dan 't gene ons nuttig en noodzaaklyk was. Maar welk een gebruik wy hier van maaken, of in hoe verre wy dat involgen willen, dit alles is aan ons overgelaaten; en hierin worden wy door de dingen, die buiten ons zyn, niet bepaald.
Maar God heeft echter, zegt gy, alle dingen derwyze gefchikt, dat zy by mogelykheid niet anders konden gebeuren, dan zy nu gebeuren! -—Ja, hy
heeft



zedelyke vryheid. 11$
heeft het zo gefchikt: maar wat zwaarigheid, als Hy het, onze vryheid in acht neemende , zo gefchikt hebbe? Daar Hy toch volkomen wist hoe elks natuur wezen zoude; en Hem daar uit bekend was, hoe ieder, in welke omftandigheden hy ook gefteld ware, werken zoude; zo heeft Ply diensvolgens alles zodanig kunnen fchikken, dat alleen de oorzaaken dier dingen beftonden, welken Hy voorzien had dat iemand gewillig, en buiten die fchikking van zaaken, zou gedaan hebben. Zo heeft Hy, weetende dat deze na lof dingen, gene tot wellust of eenige andere ondeugd neigen zouden, te wege gebragt, dat er zodanige dingen waren, die hun daar toe zouden aanprikkelen.
Om eindelyk deze verhandeling te befluiten, en tevens de duisterheden of twyffelingen, die er nog in mogten wezen op te helderen, zullen wy het leven van den berugten G. Dodd, die voor weinige jaaren by de Engelfchen, als fchuldig aan valfche handtekening enz. gevonnisd is', en 't welk de beroemde George Forster omftandig befchreevcn heeft, hier eens ter toetze brengén.
Laat ons vooronderftellcn, dat hy, zyn gerechtelyk vonnis gehoord hebbende, ter zyner verfchooninge dus by zich zeiven gedagt hebbe. Ik heb wel grootlyks gezondigd, maar ik kon niet anders doen. Want toen myne fchuldeifchers my vervolgden, had ik geen geld; en zag geen kans om het te bekomen. Wat zat er dus anders voor my op, dan toevlugt te neemen tot bedriegery? Ik kon myne boekenverzameling, die F f zeer



226 VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
zeer groot was, wel verkoopen; maar ik kon niet van my zeiven verkrygen om daar van afftand te doen: behalven dat ik bevreesd ware, dat daar door myne ganfche levens wyze ontdekt, en ik het voorwerp der befpottinge myner vyanden, die veelen in getal waren, worden zou. Ik kon mynen begunltiger wel om geld vraagen; maar iemand, die zo luisterryk geleefd heeft, en zo groot van ziel is, kan tot zulke laagheden niet befluiten. Doch byaldien iemand beweere, dat ik zuiniger en zediger moest geleefd hebben , die gelieve te weeten, dat dit niet aan my ftond. Want daar ik van myne jeugd af aan bemerkte , dat ik, door myne fchoone lighaamsleest en door myn fheedig verfland, de harten der menfchen innam, kon ik niet anders oordeelen of een lighaamlyke opfchik en fchitterende leevenswyze waren my zeer dienftig.. Behalven dat bragt myne lighaamsgefteltenis mede,, dat ik zeer tot het wellustige genegen, en een liefhebber der vrouwen was. Eh dit alles, gellerkt door de aanmoedigingen, myner vrienden, en de geneugten eener fchitterende lcvenswyze, moest noodzaaklyk ten gevolge hebben, dat ik weeldriger en verkwistender leefde, dan myne middelen toelieten. Byaldien ik in myne vroege jeugd eenen opziener had gehad, die my tot de letteroeffeningen , en het behaalen van wezenlyken lof aangezet had; die my met raad en gezag van kwaad gezelfchap had afgehouden; nimmer zeker zoude ik zulk een deugniet, maar eerder een geheel ander mensch. geworden zyn. Ik houde my verzekerd, dat elk een, die zo geboren wierd als ik, en
met



ZEDELYKE VRYHEID. 227
met dezelfde menfchen moest omgaan, dezelfde misdaaden bedryven zoude. Ik ben des by my zeiven wel overtuigd, dat ik door zekere noodzaaklykheid van myn lot gezondigd hebbe.
In deze gedagten geftorven zynde, verfchynt zyne ziel ten jongften dage voor den volmaakt rechtvaardigen Rechter aller menfchen, die haar in dezer voege aanfpreekt. Ik weet, dat gy de fchuld uwer misdaaden op my gefchooven ; dat gy derzelver noodzaaklykheid tot uwen dekmantel genomen hebt; en ik vraage u deswegen , of dit u nog zo toefchyne? By uwe geboorte heb ik u met de uitfteekendfte gaven des verftands, en daar benevens met eene lighaamlyke fchoonheid, die ftrekte om dezelve aan te pryzen, bedeeld. Rykdommen heb ik u geweigerd, eensdeels, om dat allen niet alles hebben kunnen; andersdeels, om dat armoede de beste prikkel tot het onderneemen en uitvoeren van braave daaden is. Ik vraage u derhalven, zoudt gy liever willen, dat gy ryk, doch met een ftomp verftand of minder bevallige lighaamsgeftalte, gebooren waart. — De befchuldigde zou naauwlyks eenig ander geboortelot hebben kunnen wenfchen.
De Rechter vervolgt derhalven: Het is onmogelyk dat iemand, die met de edelfte gaven des geestes be^ deeld is, dezelven niet bemerke. Dat hier uit de begeerte om lof te behaalen ontftaat, weet gy by u zeiven. Daarenboven verwekt lighaamlyke fchoonheid, daar ze van elk geprezen en bemind wordt, de zugt om zich beminlyk te maaken. Gy zult niet ontkenFf 2 nen,



228 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
nen, dat deze uwe natuurlyke gemoedsneigingen, op zich zeiven aangemerkt, niet kwaad waren: en 't is niet wel te gelooven dat gy, indien het aan u ftond, anderen in derzelver plaats zóudt gekoozen hebben.
Gy wierdt door uwen vader na de hooge fchoolen gezonden, en vernaamt dat ge door uwen vlyt de koft winnen moest; toen gy yverig ftudeerde, behaalde gy door uwe verzen en andere fchriften lof. Dat alle deze dingen gefchenken zyn, welke ik u gegeeven hebbe, om een eerlyk leven te kunnen leiden, zult gy zekerlyk weeten. Behalven dat heeft ook uw vader niet nagelaaten u ter deugd aan te fpooren. Dus vraage ik u, of gy liever van een anderen voortgefprooten,ofin een ander huis opgevoed geweest zoudt willen zyn?
De gedaagde antwoordt: neen. — Dat u toen gy op de Academie waart, vervolgt de Rechter, twee wegen voorgefteld zyn, zult gy, zo gy dit al niet vroeger behoorlyk opgemerkt hadt, nu wel weeten. Ook zult gy niet ontkennen dat, daar gy gaarne gepreezen "wierdt, het aan u ftond, om, op eene regtmaatige wyze, door een goed gedrag en uitmuntend verftand, of langs flinkfche wegen, door toejuiching der vrouwen, en de dwaaze goedkeuring van fommige vrienden, na lof te dingen. Somwylen waart gy uitneemend vlytig in uwe ftudien, en deedt zeer uw best om uwe mede leerlingen voorby te ftreeven: daarenboven blykt het uit uwe fchriften, dat gy het vermaak der letteroeffeningen zeer wel bezefte, en diens volgens duidelyk zaagt, wat best, ja noodzaaklyk



ZEDELYKE VRYHEID. 229
lyk voor ii ware. Door het leezen veeier boeken, welker onderrigtingen gy begreept, wist gy langs welken weg de waare roem te verkrygen is. Gy moet derhalven bekennen, dat u niets, van het gene de menfchen ter deugd opleidt, ontbroken hebbe. Doch aan de andere zyde wierdt gy aangeprikkeld door de liefkoozingen van flegte vrouwen, en de geneugten eener kostbaare levenswyze, waar toe ook uwe vrienden u aanporden. Stond het toen, vraag ik u, niet aan u zei ven, om de deugd of de ondeugd te verkiezen ?
De befchuldigde een weinig bedremmeld, antwoordt eindelyk hier op, dat de gefteldheid zyner ziele toen zodanig was, dat hy niet konde nalaaten de ondeugd boven de deugd te fchatten.
Hier op zegt de Rechter: ik vraage u dan , of gy niet dikwyls getwyffeld hebt, welken van beiden gy hooger zoudt fchatten ? Want daar gy dikmaals u een geruimen tyd aan de letteren overgaaft, en daar van tot uwe gewoone vermaaken wederkeerdet, zo blykt het, dat gy uwen tyd tusfehen de ftudien en tusfehen de vermaaken verdeelt hebt. Daar ge u wyders in fchulden geftoken hadt, welken gy nauwlyks kost betaalen; daar was u niet onbekend, welke onheilen uit uw gedrag moesten voortvloeijen. De gefteldheid uwer ziele was gevolglyk niet van zodanigen aart, dat gy tegen wil en dank tot het kwaade vervoerd wierdt, maar u is ruimte genoeg verleend, om te befluiten, wat best voor u ware. Ach! had ik, roept hier op de befchuldigde uit, - Ff 3 my-



230 verhandeling over 'ö menschen
myne voeten nooit weder in Londen gezet; want daar in ligt de ganfche oorzaak van 't kwaad: maar dit was my onmögelyk. Myne welfpreekendheid had my veel lofs verworven, en ten platten lande had ik geen gelegenheid om dien uit te breiden.
Indien gy, zegt de Reehter, in u zeiven gaat, dan zult gy bevinden , dat gy hier toe niet gedwongen wierdt. Gy hadt vooraf moeten overweegen, dat te Londen u veele zaaken tot een ongebondener leven aanleiding zouden geeven. Indien gy dit gedaan, en echter beflooten hebt derwaards te gaan, dan blykt het, dat gy vrywillig beflooten hebt, wat gy doen zoudt. Indien gy dit niet hebt overwoogen, of niet hebt willen overweegen, dan is ook dit uwe fchuld: want gy waart toen geen jongeling meer, en 't ontbrak u niet aan wereldkennis; gy wist wel, wat hier op ftond te volgen. Doch, om u alle uitvlugten af te fnyden, zo vraage ik u alleen maar of gy, zolang alles nog wel ging, en zelfs op dien tyd, toen gy u aan eene valfche handtekening fchuldig gemaakt had, maar dit nog niet bekend was, geneigd waart om van de wellusten afftand te doen? Of gy, indien u de keuze gegeeven wierd, liever met eene waarde en wettige Echtgenoote en kinderen, zonder wellust of overdaad, u alleen tot het vermaak der letteren bepaalende; dan onder een grooten toevloed van allerhande vermaaken , kostbaare maaltyden , en fchoone vrouwen, zoudt hebt willen leeven? De gedaagde antwoordt hier op, dat hy delosban-
di-



ZEDELYKE VRYHEID. 23I
dige vermaaken verkoos; doch dat hy daar toe door de aaneenfehakeling der oorzaaken gebragt was.
Uit het gezegde, vervolgt de Rechter ten befluite, begrypt gy tevens, dat er ook genoegzaame oorzaaken, zo in getal als gewigt, geweest zyn, om u de losbandige vermaaken niet te doen verkiezen. Gy moet des bekennen, dat gy zodanig een mensch geweest zyt, dat gy u, welke oorzaaken u ook mogten beweegen, echter der welluste zoudt overgegeeven hebben. En nademaal ik dit wist, heb ik alles derwyze gefchikt, dat u de oorzaaken alleen aanprikkelden tot dat gene, het welk gy gewillig doen zoudt. Ik zelf heb tl, ten zy met kragt en geweld, niet beter kunnen maaken. En indien ik my daar van bediend had, zoudt gy geklaagd hebben, dat u ongelyk aangedaan, en gy in uwe vryheid benadeeld wierdt. Ook gehengen, buiten dat, myne goedheid en de natuur der dingen het niet, dat ik iemand, tegen wil en dank, goed of kwaad zoude maaken. Vertrek des,, en lydt het gene gy verdiend hebt.






VERHANDELING
TER BEANTWOORDINGE DER
VRAAGE
VAN
TEYLERS GODGELEERD GENOOTSCHAP:
WAARIN BESTAAT 'S MENSCHEN ZEDELTKE VRYHEID, EN HOE WORDT, VOLGENS DIE BEPAALING, TEN BONDIGSTE BETOOGD, DAT WY MENSCHEN VRY-WERKENDE WEEZENS ZYNr
i
DOOR DEN HEERE
KORNELIS van den BOSCH, te Rotterdam.
Gg
ANT-






Bladz. 235
VOORREDE.
enschen zedelyke vryheid WOS 9
reeds voorlang, een onderwerp myner naarfpoorïnge en overJenkinge. Het ftuk bleef my, ondertusfchen, duister. Ik begreep dat er zeer veel te zeggen is voor 't gevoelen der genen, die meenen dat de wil, door de beweegredenen, noodzaaklyk bepaald wordt: doch ik was echter van 4e waarheid deezer ftellinge niet overtuigd, en kon er inzonderheid myne toeftemming niet aan geeven, om dat ik die met 's menfchen verantwoordelykheid voor zyne daaden, en met 4e. aandoeningen der Confcientie, niet wist overeen te brengen. Deeze bedenking hield, my terug, en deed my, met eene foort van ingewikkeld geloof, der menfchen vryheid erkennen. Eenen geruimen tyd over dit onderwerp weinig gedagt hebbende, is het wederom leevendig by my geworden, door het leezen der gefchriften, die onlangs in Engeland daar over zyn uitgekomen: waarin de uitmuntende Priestley, met eene vérwonderlyke fchranderheid', de zedelyke, of, gelyk hy ze noemt, de wysgeerige noodzaaklykheid , beweerd, en tegen de bekwaame Heer en Price en Palmer, die hem wederiegd hebben, verdedigd heeft. Weinig lichts , nogthans , bekwam ik uit deezen befcheiden en vriendlyken penneftryd. Dr. Priest-
Gg 2 ley



236 VOORREDE.
ley fcheen my wel doorgaans, of dikwyls ten minfte, het veld te winnen: maar 's mans rondborftigheid, en loflyke gewoonte om door te redeneeren, doet hem gevolgen zyner ftellingen erkennen , voor my te hard om te verduuwen. ■Middelerwyl kwam my het berigt van Teylers Godgeleerd Genootfchap ter hand, waarin dit moeijelyk onderwerp tot eene prysvraag wordt opgegeeven; en fchoon ik, in den beginne, my zelf onmagtig hield, om dat vraagftuk, naar behoor en, te beantwoorden, bekroop my echter vervolgens de lust, om te beproeven, in hoe verre ik 'er in flaagen konde. Ik vond my dus "genoopt, om mynen „ geest, met meerder ingefpannenheid, te vestigen op dit y, onderwerp, door 't Genootfchap ter onderzoekinge voorgefteld", ten bewyze der gegrondheid van de aanmerking des Genootfchaps, in deszelfs eerfte berigt, oyer het nut, dat zulke in ftellingen konnen te wege brengen. Ik heb deeze ftof dieper doorgedagt; denkbeelden, die ik te vooren reeds ecnigermaate had, doch die verwardlyk voor mynen geest waren, nader befchaafd en gezuiverd; en er anderen, die ik, ter deezer geleegenheid, heb gekreegen, by~ gevoegd: langs welken weg ik (hoe zeer erkennende dat er eenige zwaarigheden overig blyven) meer doorzigts in dit ftuk bekomen heb. Myne bedenkingen, waar onder men er vinden zal, zo ik denke, die nieuw zyn, heb ik in de volgende verhandeling , uitvoeriglyk , en zo duidelyk als in myn vermogen was, voorgedragen. Over de gegrondheid
der-



VOORREDE. 2.37
derzelven ftaat hen te oordeelen, die daartoe de vereischte bekwaamheid hebben. Nadien ik ten deele, eenen ongebaanden weg bewandeld heb, zou 't inderdaad niet te verwonderen wezen, dat ik, hier en daar, het regte fpoor gemist had. Men toetfe myn gefchrift met opregte waarheidsliefde; en daar men befpeurt dat ik dooie , fchryve men zulks toe, niet aan mangel van oplettendheid en zorgvuldigheid, om er my voor tegoeden; maar aan de moeilykheid der ftoffe, en aan de feilbaarheid, die ons menfchen altoos aankleeft.
Cg 3
IN-



238
INHOUD.
EERSTE AFDEELING.
Befchryving van vryheid in 't algemeen. Verdeeling der vryheid, in wettelyke, natuurlyke, en zedelyke. Bepa aling en onderfcheiden aart deezer drie foor ten van vryheid. Het onderfcheid, in 't byzonder, tusfehen natuurlyke en zedelyke vryheid, in eenige gevallen aangeweezen. Toepasjing van 't charakterizeerende der vryheid in 't algemeen, op ieder der befchreeven foorten.s
TWEEDE AFDEELING.
Bewys dat de zedelyke vryheid, zo als dezelve in de voorgaande afdeeling is bepaald, die vryheid zy, uit hoofde van welke hy, die dezelve bezit, een vry werkend wezen is.
DERDE AFDEELING.
Overgang tot het onderzoek, of wy menfchen inderdaad vrywerkënde wezens zyn. Aanwyzing dat dit niet in eenen onbepaalden zin waar is, dewyl wy niet in alle gevallen zedelyke vryheid hebben. Aanmerkingen over de natuur van het bewys voor 's menfchen zedelyke vryheid, dat hier gevorderd wordt.
VIERDE AFDEELING. De zedelyke vryheid der menfchen beweezen.
Be-



INHOUD. 239 VYFDE AFDEELING.
Bedenkingen over de uitgejlrektheid van 's menfchen zedelyke vryheid, of onderzoek in welke gevallen wy zedelyke vryheid hebben, en in welken niet.
ZESDE AFDEELING.
Verdere bedenkingen en ophelderingen, betreffende de uitgeftrektheid van 's menfchen zedelyke vryheid.
ZEVENDE AFDEELING.
Oplosfwg van verfcheiden tegenwerpingen,
ANT-



„ De meeste gefchillen over de mènschlyke vry„ heid zyn, naar myne gedachten, ontdaan, om dat „ men niet genoeg opgemerkt heeft dat de vryheid „ der ziele, even als alle onze vermogens, eindigen „ bepaald is. Dus moesten de Wysgeeren onderzoe„ ken waar door onze vryheid bepaald is, en waar 99 door wy altoos gedeeltelyk als vrye en onvrye wee„ zens handelen moeten. Maar om dat de vryheid „ bepaald is, volgt niet dat wy geene vryheid hebben.
Profesfor Hennert.



Bladz. 241 VERHANDELING
OVER 's MENSCHEN
ZEDELYKE VRYHEID.
EERSTE AFDEELING.
Befchryving van Vryheid in 't algemeen. Verdeeling der Vryheid, in wettelyke, natuurlyke , en zedelyke. Bepaaling en onderfcheiden aart deezer drie foorten van vryheid. Het onder fcheid, in V by zonder, tusfehen natuurlyke en zedelyke vryheid, in eenige gevallen aangezi eezen. Toepasfing van V characlerizeerende der vryheid in 't algemeen, op ieder der befchreeven foorten.
-Bezwaarlyk, indien niet onmogelyk, is het, eene bepaaling te geeven van vryheid, zo ruim dat 'er allerlei vryheid in begreepen is, en tevens duidelyker dan het woord zelf. Ik agt het genoeg, ter aanwyH h zin-



242 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
zinge van de natuur der vryheid in 't algemeen, twee dingen aantemerken. Vryheid, voor eerji, ftaat over tegen bepaaling, dwang, en noodzaaklykheid, en fluit deezen uit in zo verre de vryheid gaat. Men kan niet, in denzelfden zin, in het zelfde opzfgt, vry zyn, en bepaald, gedwongen, of genoodzaakt. Vryheid, ten anderen, fluit in dat men keus, regt, of magt heeft van doen of nalaaten, of van dus of zo te handelen. Die vryheid heeft van doen, heeft ook vryheid van nalaaten : want die geene vryheid heeft van nalaaten, heeft ook geene vryheid van doen, maar is tot doen verpligt of genoodzaakt. Die vryheid heeft van iets eerst te doen, heeft ook vryheid van het laatst of laater te doen : want die geene vryheid heeft om iets laatst, of laater dan iets anders, te doen, heeft ook geene vryheid om het eerst te doen, maar is tot het zelve eerst te doen verpligt of genoodzaakt. Die vryheid heeft om iets op zekere manier te doen, heeft ook vryheid om het op eene andere manier te verrigten: want zo hy tot dit laatfte geene vryheid heeft, heeft hy ook tot het eerfte geene vryheid, maar vindt zig daar toe verpligt of genoodzaakt. By voorbeeld : iemant die vryheid heeft om uit te gaan, heeft ook vryheid om thuis te blyven : want die geene vryheid heeft om thuis te blyven , heeft ook geene vryheid om uit te gaan, maar is verpligt of genoodzaakt uit te gaan. Heeft iemant vryheid van fpreeken , dan heeft hy ook vryheid van zwygen: want zo hy geene vryheid van zwygen heeft, heeft hy ook geene vryheid van fpreeken, maar is verpligt of genoodzaakt terpree-



ZEDELYKE VRYHEID. 243
fpreeken. Een Advocaat, die vryheid heeft om te pleiten met gedekten hoofde, heeft ook vryheid om, wanneer hy pleit, zig ongedekt te houden: want zo hy geene vryheid had om met ongedekten hoofde te pleiten, zou hy ook geene vryheid hebben om 't met gedekten hoofde te doen, maar hy zou tot dit laatfte verpligt of genoodzaakt zyn. Keus , tegt, of magt, dierhalve, van doen of nalaaten, of van dus of zo te handelen, is altoos ingeflooten in het denkbeeld van vryheid. Dit is 't gene dezelve charakterizeert. Dit heeft in allerlei vryheid plaats, gelyk nader blyken zal.
Ik verdeel de vryheid in drie foorten: wettelyke, natuurlyke en zedelyke vryheid. Wettelyke vryheid beftaat in iets te mogen doen of nalaaten, of iets op deeze of gene wys te mogen doen. Natuurlyke vryheid beftaat in iets te konnen doen of nalaaten, of iets op deeze of gene wys te konnen doen. Zedelyke vryheid beftaat in te konnen befluiten om iets te doen of natelaaten, of om iets op deeze of gene wys te doen: met andere woorden, in te konnen willen iets doen of nalaaten, of te konnen willen iets op deeze of gene wys verrigten Qi).
Iets te mogen doen of nalaaten, of iets op deeze of gene wys te mogen doen, noem ik wettelyke vryheid, om dat deeze vryheid opzigt heeft op eene wet, eenen
re-
(V) Bcfuiten en tmllên zyn, by my, woorden van dezelfde betekenis. Men gebruikt het woord Befluiten wel meest in gevallen, daar men iets niet terftond, maar in vervolg van tyd, doen of nalaaten wil, en dan betekent het hetzelfde als voomeemen. Doch wanneer men iets aanftonds wil doen of nalaaten, befluit men er zo wel toe, als wanneer men 't eerst naderhand doen of nalaaten wil; 't Onderfchcid beftaat alleen in 't verloop van tyd, tusfehen 't befluit en de uitvoering, dat fomtyds een onmerkbaar oogenblik, fomtyds vry lang is.
Hh 2



Z44 VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
re:; el van gedrag, naar welke men verpligt is, of verpligt zou konnen zyn, te handelen. Zy onderftelt dat er weiten zyn, of zyn konnen, waar door de vryheid bepaald of weggenomen worde Zy fpruit uit het niet in wezen zyn, of het fbilzwygen, of het uitdrukkelyk verlof der wetten, 't zy Godlyke of menschlyke. Zy beftaat dus in geöorlofdheid, en men geeft te kennen dat deeze foort van vryheid plaats heeft, wanneer men zegt: het ftaat vry, het mag gefchieden* het is geöorlofi, het is niet verhooden, daar is geen wet tegen; gelyk men aan den anderen kant, ontkent dat deeze foort van vryheid plaats heeft, door te zeggen: het ftaat niet vry , het mag niet gefchieden , het is onge~ oor lofd, het is verhooden, daar is een wet tegen.
Iets te konnen doen of nalaaten, of iets-op deeze of gene wys te konnen verrigten, noem ik natuurlyke vryheid, om dat deeze vryheid afhangt van onze natuurlyke vermogens van ligchaam of geest, en van de natuur en gefteldheid der dingen buiten ons. In zo verre als deeze onze natuurlyke kragten van ligchaam en geest (waar onder ik ook vervat aangeleerde of verkreegen vermogens, die door de gewoonte ons natuurlyk geworden zyn) zig uitftrekken, in zo verre als ons die in ftaat ftellen om te handelen naar ons welgevallen, en de natuur der dingen buiten ons onze werking toelaat, bezitten wy natuurlyke vryheid, die gelegen is in te konnen doen of nalaaten, of in op deeze of gene wys te konnen handelen. Zy beftaat dus in vermogen; en men geeft te kennen, dat deeze foort van vryheid plaats heeft, wanneer men zegt: daar is
men



ZEDELYKE VRYHEID. 245
men wel in ftaat toe, dat kan wel gefchieden, dat kan wel gedaan worden, dat is niet onmogelyk, daar weet men wel raad toe; gelyk men, daarentegen ontkent dat er deeze foort van vryheid gevonden wordt, door te zeggen: daar is men niet in ftaat toe, dat kan niet gefchieden, dat kan niet gedaan worden, dat is onmogelyh, daar weet men geen raad toe.
Te konnen befluiten om iets te doen of natelaaten, of om iets op deeze of gene wys te doen; met andere woorden te konnen willen iets doen of nalaaten, of iets op deeze of gene wys verrigten , noem ik zedelyke vryheid, om dat de zedelykheid, de zedelyke goedheid of kwaadheid onzer daaden, naar myn begrip , deeze vryheid onderdek , en zonder dezelve niet beftaan kan. In zo verre als wy ons in ftaat bevinden om te befluiten tot doen of tot nalaaten, tot dus of tot zo te handelen; in zo verre als wy niet genoodzaakt zyn om zo en niet anders te willen, bezitten wy zedelyke vryheid, die gelegen is in te konnen willen iets doen of nalaaten, of iets op deeze of gene wys verrigten. Zy beftaat dus ook in vermogen, gelyk de natuurlyke vryheid, doch niet in vermogen van werken, maar van willen, niet in de magt om iets ter uitvoeringe te brengen, maar in die van tot iets te befluiten. Zy beftaat in een vermogen van willen of befluiten, behelzende niet alleen de magt om zeker befluit te neemen, maar tevens de magt om zulk een befluit niet, of Avel een tegengefteld befluit te neemen: want indien men genoodzaakt is tot het neemen of niet neemen van zeker befluit, is er geene vryHh 3 hekL



246 VERHANDELING OVER 'SMENSGHEN
heid. Dan is er bepaaling, noodzaaklykheid, dus het tegengeftelde van vryheid. Men drukt deeze foort van vryheid ook uit, met de woorden konnen, en tot iets in ftaat of bekwaam zyn. Zo zegt men van eenen ryken doch^zeer vasthoudenden : "hy is in ftaat om ie„ mant die hem iets verzoekt voor den behoeftigen, „ met eene beuzeling aftezetten;" en daarentegen van eenen by uitfleekendheid weldaadigen; "hy kan op „ eene reis, als hy denkt dat het wel befteed is, een pi hand vol ducaaten geeven." Zo zegt men ook van een oploopend en onbefcheiden mensch, die in zynen toorn niets ontziet: "die man is in ftaat om als hy „ boos wordt, iemant een klap in 't aangezigt te gee„ ven." Te konnen, in ftaat te wezen, betekent in die gevallen , niet het vermogen van werken, maar van willen' of befluiten. Immers ten opzigte van het natuur lyk vermogen om geld weg te fchenken, ftaat de gierige met den milddaadigen man gelyk, die wy onderftellen in dezelfde ruime omftandigheden te zyn. Beiden hebben zy gelyklyk natuurlyke vryheid om de hand in den zak te ftceken, of geld uit hun lesfenaar te haaien, en dat aan of voor den behoeftigen te geeven, of ook zulks natelaaten. Beiden hebben zy natuurlyk vermogen om weinig, en om veel te geeven. Maar men wil zeggen in het eerfte geval, dat zodanig een vasthoudend mensch in ftaat is om te befluiten, hoe dringend en groot de nood ook zy, eene kleinigheid te geeven; en in het andere geval, dat zulk een weldaadige kan befluiten, by voorkomende gelegenheden, zeer ryklyk in de beurs te tasten. Zo bedoelt



ZEDELYKE VRYHEID. Ü47
doelt men ook, met te zeggen dat een zeker oploopend en onbefcheiden mensch in ftaat is, om, in zynen toorn, iemant een' llag te geeven, niet dat hy hier toe natuurlyk vermogen heeft: want dat heeft de allerbedaardfte en zagtmoedigfte mensch ook : maar dat hy 't kan willen doen , dat hy er toe befluiten kan. 't Gemis van zedelyke vryheid, aan den anderen kant, geeven wy ook te kennen, door te zeggen dat men er onbekwaam, of niet in ftaat toe is. Wanneer iemant ons, by voorbeeld, wil wys maaken dat een man, van wiens braafheid wy ons verzekerd houden, zeker flegt ftuk heeft uitgevoerd, zeggen wy, "daar „ is die man onbekwaam, of niet in ftaat toe". Dit betekent niet dat het dien mensch aan verftand of natuurlyke kragten ontbreekt, om zulk eene daad te doen, maar dat hy te deugdzaam is om daar toe te befluiten, om dat te willen doen; dat hy, uit hoofde zyner deugdzaame gefteldheid , zulk eene daad niet kan willen, daar toe niet kan befluiten. Zo zegt men ook van iemant die fterk aan iets verflaafd is, by voorbeeld aan 't fnuiven, en wel te kennen gegeeven heeft dat hy er gaarne af wilde wezen: "dat kan die man niet nalaaten: waar mede men niet wil aanduiden dat hy er geene natuurlyke vryheid toe heeft, dat zyne hand , zyns ondanks, en tegen zynen wil, naar de fnuifdoos en vervolgens naar zyn neus gevoerd wordt rmaar dat hy niet kan befluiten van het fnuiven af te ftappen. Ik bepaal hier niet of men, door in zulke gevallen te zeggen dat iemant iets niet kan doen of nalaaten, tot iets niet. in ftaat is, eene volftrekte on-
mo-



248 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
mogelykheid wil te kennen geeven. Misfchien wil men er maar eene groote bezwaarlykheid door uitdrukken. Somtyds althans, gelyk in 't laatst bygebragte voorbeeld, is dit, de meening. Doch men is zelden gewoon dit zo naauw uittepluizen. Klaar is het; en dit voldoet aan myn tegenwoordig oogmerk; dat men daar door aan iemant eene zekere foort of eene zekere maat van zedelyk onvermogen toefchryft, om te befluiten tot het doen of nalaaten van zekere daaden.
Wettelyke vryheid begrypt men ligtelyk dat van natuurlyke en van zedelyke vryheid geheellyk onderfcheiden is. Qeöorlofdheid en magt of vermogen zyn zeer verfchillende denkbeelden ; en elk ziet dat het iets anders is te mogen, iets anders te konnen. Maar meer gevaar loopt men om natuurlyke en zedelyke vryheid met eikanderen te verwarren, en dit gefchiedt zelfs dikwyls. Deezen hebben meer overeenkomst en verband met eikanderen, dan de wettelyke vryheid met een van beiden heeft. Zy beftaan beiden in vermogen, en er behoort naauwkeurige oplettendheid toe, om het ééne vermogen van het andere altoos wel te onderfcheiden. Deeze onderfcheiding is nogthans van veel gewigt, in de behandeling van ons onderwerp. Ik zal hierom, by 't gene ik reeds ter aanwyzinge van dit onderfcheid heb aangemerkt, nog eenige gevallen opgeeven, dienftig om ons den byzonderen aart der natuurlyke en zedelyke vryheid duidelyk te doen kennen.
Daar zyn gevallen, waar in natuurlyke en zedelyke vryheid beiden plaats hebben. Daar zyn er, waar in
noch



ZEDELYKE VRYHEID. 249
noch de eene noch de andere gevonden wordt. Daar zyn er, waar in wel natuurlyke, maar geene zedelyke yryheidvbm heeft. Eindelyk zyn er ook gevallen, waar in geene natuurlyke, maar wel zedelyke vryheid wordt gevonden. Natuurlyke en zedelyke vryheid hebben beiden plaats ten aanzien van zaaken, die wy en konnen doen, en tot het doen van welken wy konnen befluiten; die noch onze natuurlyke kragten te boven gaan, noch. van dien aart zyn dat wy er niet toe befluiten konnen. By voorbeeld, een mensch die een welgeftcld ligchaam heeft, en niet opgeflooten zit, kan gaan wandelen, en veeltyds ten minfte kan hy befluiten te gaan wandelen. Noch natuurlyke noch zedeiyke vryheid- is er, wanneer men iets niet kan doen, en ook niet befluiten kan om het te doen. Dit gebeurt zeer menigvuldig, en is altyd het geval, wanneer men met zekerheid weet dat men iets niet doen kan. Want niemant, die gezond van hersfenen is, kan in goeden -ernst befluiten om iets te doen, dat hy vast weet z\n vermogen te boven te gaan. 't Gemis van natuurlyke vryheid gaat hierom, in zeer veele gevallen, verzeld van 't gemis van zedelyke vryheid. Ik kan even min bejluiten om naar de maan te vliegen, als ik die daad zelve verrigten kan. En 't is my even onmogelyk een befluit te neemen om uit Holland, te lande, naar Engeland te reizen, als 't my is die daad ter uitvoeringe U brengen. Natuurlyke vryheid is 'er, maar geene zedelyke, ten opzigte van zaaken, waar toe wy wel natuurlyke vermogens en gelegenheid hebben, maar welken wy niet konnen willen doen, tot het doen van
li wel-



25O VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
welken wy niet konnen befluiten. Ik kan my zelf wel verhangen ; maar ik kan 't niet willen doen. Ik kan mynen besten vriend wel, onverhoeds, met een mes in het ligchaam fleeken: maar ik kan daar toe met geene mogelykheid befluiten. Tot het één en ander heb ik de natuurlyke vermogens, en dikwyls de gelegenheid; ik heb er dus natuurlyke vryheid toe: maar zedelyke vryheid heb ik er niet toe; ik kan 't niet willen doen. Eindelyk is er zedelyke vryheid, maar geene natuurlyke, wanneer wy een zeker befluit wel neemen konnen, maar ons onmagtig vinden om het ter uitvoeringe te brengen. In gevallen, daar wy onze onmagt tot zekere verrigtingen kennen, en duidelyk befeffen, is het onmogelyk tot het doen derzelven te befluiten, gelyk wy hebben aangemerkt: maar 't gebeurt fomtyds dat wy van de natuurlyke onmogelykheid, in welke wy ons bevinden, of, eer wy ons voorneemen uitgevoerd hebben, geraaken zullen, om metdefdaad te doen het gene wy ons voordellen, onkundig zyn. En dan konnen wy wel befluiten, maar niet ter uitvoeringe brengen. Wanneer ik my in een toegeflooten vertrek bevind, doch onkundig ben dat men er my in heeft opgeflooten, kan ik wel befluiten daar uittegaan; maar ik kan dat befluit niet werkltellig maaken. Ik kan, op myne kamer zittende, befluiten my aantekleeden, en een' goed' vriend te gaan bezoeken: maar indien ik, afkomende, ongelukkiglyk van de trappen val, en een been breek, kan ik myn befluit niet ter uitvoeringe brengen. In die gevallen kan men willen, maar niet doen. Men heeft dus zedelyke, maar geene natuurlyke vryheid, Wy-



ZEDELYKE VRYHEID. 251
Wyders ftaat aan te merken dat, ten aanzien van allen de drie befchreeven foorten van vryheid, de regel geldt, dien wy in den beginne hebben opgegeeven, namelyk, dat vryheid altoos keus, regt, of magt, van doen of nalaaten, of van dus of zo te handelen, influit. Dit moet ik nog wat nader aanwyzen.
Iemant die wettelyke vryheid heeft om iets te doen, mag het zo wel nalaaten als hy het doen mag; en die wettelyke vryheid heeft om iets natelaaten, mag het zo wel doen als hy het nalaaten mag: want zo dra men geene keus heeft van doen of laaten: zo dra men tot het één of ander van beiden verpligt is, vervalt het denkbeeld van vryheid, en maakt plaats voor dat van bepaaling. Wanneer ik mynen knegt vryheid geef, om voor eenige dagen uit de ftad te gaan, mag hy dat reisje doen, maar hy mag ook thuis blyven. Zulks ftaat in zyne vryheid. Wanneer ik hem verlof geef om heden zeker werk natelaaten, dat hy gewoon is dagelyks te verrigten, mag hy het egter weldoen. Ik verbied het hem niet. Hy mag het dus doen of nalaaten, naar zyn welgevallen. Indien 't my geöorlofd is in den Schouwburg te gaan, is 't my ook geöorlofd er van daan te blyven. Indien 't my vry ftaat uit de kerk te blyven, ftaat het my ook vry er in te gaan. 't Zelfde heeft ook plaats, ten aanzien van iets op deeze of gene wys, of iets eerst of laatst te verrigten. Wanneer ik verpligt ben aan iemant, op zekeren tyd, duizend guldens te betaalen, heb ik geene vryheid om dat natelaaten: maar indien de fpecie niet bepaald is, mag ik hem zulk geld geeven als my beIi 2 haagt.



252 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
haagt. Wanneer ik mynen dienaar twee boodfchappen belast, ééne ten zuiden en eene ten noorden van myne woonplaats, zonder te bepaalen welke hy eerst moet doen, en zonder dat de natuur der zaake hieromtrent bepaaling maakt, mag hy wel niet nalaaten die boodfchappen te doen, maar hy mag eerst ten zuiden of eerst ten noorden gaan, zo als 't hem behaagt.
Iemant die natuurlyke vryheid heeft om iets te doen, heeft ook natuurlyke vryheid om het natelaaten; en die natuurlyke vryheid heeft om iets natelaaten, heeft ook natuurlyke vryheid om het te doen: dat is, die iets doen kan, kan 't ook nalaaten, en die iets nalaaten kan, kan 't ook doen. Want indien men alleen doen kan, en niet nalaaten, of alleen nalaaten, en niet doen, is er geene vryheid maar noodzaaklykheid. Ik kan- my beweegen, maar ik kan ook, voor eene poos, nalaaten eenige de minfte merkbaare beweeging te maaken, en geheellyk ftil zitten. Dus heb ik zo wel vryheid van nalaaten als van doen, en even zeer van doen als van nalaaten. Doch dit is het geval niet, wanneer ik, door een ligchaamlyk ongemak , genoodzaakt word om eene onvrywillige beweeging te maaken; wanneer ik niet kan nalaaten te beeven. Dan heb ik geene natuurlyke vryheid om ftil te zitten. Daarentegen heb ik geene natuurlyke vryheid om my te beweegen, wanneer ik zo ftyf gebonden ben, of door iemant, die fterker is dan ik, vastgehouden word, dat ik my niet verroeren kan.
Iemant die zedelyke vryheid heeft om iets te doen, heeft ook zedelyke vryheid om het zelve natelaaten: en
die



ZEDELYKE VRYHEID. 253
die zedelyke vryheid heeft om iets natelaaten, heeft ook zedelyke vryheid om het te doen: want die alleen b'èM fluiten kan tot doen, en niet tot nalaaten, of alleen tot nalaaten, maar niet tot doen, heeft geene vryheid, maar is genoodzaakt zulk een befluit te neemen als hy neemt. Indien ik zedelyke vryheid heb, dat is vryheid om te befluiten, tot het geeven van een aalmoes, dan heb ik ook zedelyke vryheid, dat is vryheid om te befluiten dezelve niet te geeven. Ik kan dan willen een aalmoes geeven, en ik kan ook willen zulks nalaaten. Indien ik zedelyke vryheid heb, dat is indien ik vryheid heb van te befluiten, om niet in een bordeel te gaan, dan heb ik ook zedelyke vryheid, dat is vryheid van te befluiten, om er in te gaan. Ik kan dan willen in een bordeel gaan, en ik kan willen er uitblyven. Dus is het ook gelegen ten opzigte van de keuze tusfehen twee of meer zaaken. Indien een Jongman zedelyke vryheid heeft om in de Regten of in de Medicynen te gaan ftudecren, dan kan hy befluiten tot het één, en hy kan ook befluiten tot het ander. Hy heeft dan niet alleen wettelyke vryheid om te kiezen; de keus wordt niet alleen, door zyne Ouders of Voogden, aan hem overgelaten: maar hy heeft dan ook het vermogen om zig te bepaalen tot de Regten, en ook het vermogen om zig te bepaalen tot de Medicynen. V/ant indien men onderflelt dat de jonge Heer zulk een' fterken lust heeft in de ééne deezer ftudien, en zulk een' grooten afkeer van de andere, dat hy, nu 't hem in zyne keus gegeven wordt, niet kan nalaaten zyne beminde weetenfehap te verkiezen, li 3 dan



254 VERHANDELING OVER *S MEN S C HEN
dan heeft hy, in dit geval, geene zedelyke vryheid, maar wordt genoodzaakt te kiezen zo als hy kiest.
Wettelyke, natuurlyke en zedelyke vryheid, dierhalve, hebben allen deeze charakterizeerende eigenfehap der vryheid, dat er bepaaling, dwang, en noodzaaklykheid, door wordt uitgeflooten, en den mensch keus, regt, of magt, van doen of nalaaten, of van dus of zo te handelen, door gelaaten wordt. Wettelyke vryheid veröorloft zekere daaden, maar verpligt er niet toe. Natuurlyke vryheid geeft vermogen tot zekere verrigtingen, maar noodzaakt er niet toe. Zedelyke vryheid ftelt in ftaat tot het neemen van zekere befluiten, maar dwingt er niet toe.
TWEEDE AFDEELING.
Bewys dat de zedelyke vryheid, zo als dezelve in de voorgaande afdeeling is bepaald, die vryheid zy, uit hoofde van welke hy, die dezelve bezit, een vrywerkend wezen is.
^^anneer, in het voorgeflrelde vraagftuk, eerstlyk, gevorderd wordt, dat men bepaale, waar in 's menfchen zedelyke vryheid befta, ziet het Genootfchap op die vryheid der menfchen, uit hoofde van welke zy vrywerkende wezens zyn. Dit blykt, om dat het bondig betoog
dat



ZEDELYKE VRYHEID. 255
dat wy menfchen inderdaad, vrywerkende wezens zyn, 't gene, in de tweede plaatfe, begeerd wordt, volgens die bepaaling gefchieden moet. Zal dierhalve de bepaaling van zedelyke vryheid aan het oogmerk voldoen, moet dezelve die gefteldheid, of dat vermogen, uitdrukken^ welke ons tot vrywerkende wezens maakt. Ik ben hierom verpligt te toonen dat myne bepaaling van zedelyke vryheid dat vereischte heeft. Ik moet bewyzen dat er die gefteldheid, of dat vermogen, door wordt uitgedrukt, uit hoofde van welke wy vrywerkende wezens zyn; of liever (want dat wy menfchen, inderdaad, vrywerkende wezens zyn, moet eerst naderhand beweezen worden) uit hoofde van welke hy, die dezelve bezit, een vrywerkend wezen is. Om dit te doen blyken, is 't noodig aantewyzen wat eigenlyk een vrywerkend wezen zy. Laat ons dit onderzoeken. Bedrieg ik my niet, zal de uitflag van dat onderzoek toonen, dat de zedelyke vryheid, zo als ik dezelve bepaald heb, die vryheid zy, uit hoofde van welke hy, die dezelve bezit, een vrywerkend wezen is.
Wat is, valt dan hier de vraag, een vrywerkend wezen? Het is een wezen, welk vry werkt, een wezen, in welks werkingen vryheid plaats heeft. Dewyl er nu drieërlei vryheid is, wettelyke, natuurlyke en zedelyke, fchynt men ook drieërlei vrywerkende wezens, of in wezens drieërlei vrye werking te konnen ftellen. Men kan aan een wezen vrye werking toefchryven, uit hoofde van wettelyke vryheid, uit hoofde van natuurlyke vryheid, en uit hoofde van zedelyke vryheid. Men kan, in den eerften zin, zeggen dat iemant vry werkt, die
door



256 VERHANDELING OVER 5S MENSCHEN
door geene wetten gebonden, die zyn eigen meester is, dien het vry ftaat zyne verkiezing te volgen, die handelen mag naar zyn welgevallen. In den tweeden zin kan men zeggen dat iemant vry werkt, die doen kan 't gene hy wil, daar tri noch door natuurlyk onvermogen van ligchaam of geest, noch door beletfels van buiten verhinderd wordende. Eindelyk, men kan, in den derden zin, zeggen dat iemant vry werkt, die het vermogen heeft van een befluit te neemen, en ook ten zelfden tyde van het niet te neemen, of tot iets anders, en zelfs tot het tegenovergeftelde te befluiten, zonder door eenige beweegredenen genoodzaakt te zyn tot befluiten of niet befluiten, of tot zulk of zulk een befluit. Ziet hier drieërlei vrye werkers , of vrywerkende wezens. Maar niet allen deeze betekenisfen van vry werken komen hier in aanmerking Door een vrywerkend wezen, is men nooit gewoon te verftaan, een wezen dat vrylyk werken mag, maar altyd zulk een dat vrylyk werkend». Men verftaat er door een wezen, dat niet genoodzaakt is tot werken of niet werken, of tot zo te werken als het werkt, in tegenftellinge van een werktuig, van zodanig een wezen, welks beweegingen en werkingen niet van hem zeiven afhangen; en dit is ook, klaarblykelyk, de meening des Genootfchaps, in de voorgcftelde vraag, wanneer daar in van vrywerkende wezens gewaagd wordt. Met den eerften zin, die betrekking heeft tot de wettelyke vryheid, tot de geöorlofdheid, hebben wy ons dan hier in 't geheel niet optehouden. Niet zo gemaklyk valt het te bepaalen, of de tweede betekenis
hier



ZEDELYKE VRYHEID. 257
in aanmerking komt, dat is, of men, door een vrywerkend wezen, te verftaan hebbe een wezen, dat doen kan het gene het wil, en daar in noch door natuurlyk onvermogen, noch door beletfels van buiten verhinderd wordt, 't Is klaar dat zodanig een wezen, in een zekeren zin, vrylyk werken kan, en dus een vrywerkend wezen genoemd zou konnen worden. De werkingen van zulk een wezen, namelyk, hangen in zo verre van hem zeiven af, dat zy gevolgen zyn van zynen eigen wil en verkiezing. En 't ontbreekt niet aan fchrandere Wysgeeren, die de menfchen in geene andere betekenis voor vrywerkende wezens houden, dan in die dat zy, in veele gevallen, doen konnen wat hun behaagt: welk vermogen ik natuurlyke vryheid genoemd heb. Doch fchoon een wezen , dat doen kan wat het wil, in zekeren bepaalden zin , een vrywerkend wezen zou konnen "genoemd worden, meen ik egter te konnen toonen, dat, wanneer men door redeneert, en de dingen wil noemen zo als ze inderdaad zyn, zodanig een wezen, eigenlyk en ftrikt gefproken, geen vrywerkend wezen is, ten zy het vryheid van befluiten zo wel als van uitvoeren, zedelyke zo wel als natuurlyke vryheid hebbe. Om hier van overtuigd te worden, moet men voorafin aanmerking neemen:
Eerstlyk, dat tot het doen van eene daad vereischt wordt dat wy die willen doen, en tot het voorbedagtlyk nalaaten van iets, dat wy het zelve willen nalaaten. Zonder den wil kan het doen of voorbedagtlyk nalaaten geen plaats hebben. En
Kk Ten



258 VERHANDELING OVER 'SMENSCHEN
Ten anderen, dat wanneer wy iets willen doen, en in dien wil volharden, die daad noodwendiglyk volgt, en niet kan agterblyven; en wanneer wy iets willen nalaaten, het doen van het zelve noodwendiglyk agterblyft, en niet kan gefchieden: mits dat in 't eerfte geval het doen, en in 't laatfte geval het nalaaten, in onze magt zy, en wy daar toe natuurlyk vermogen hebben.
Elk die op zig zelf acht geeft, zal aan 't gene ik hier gefteld heb, gereedlyk, zyne toeftemming geeven. Ik beroep my hier op iders ondervinding. Nooit doen wy iets, dat eene daad genoemd kan worden, iets waar in wy zeiven werkzaam zyn, of wy willen doen 't gene wy doen. Nooit laaten wy iets voorbedagtlyk na, of wy willen het nalaaten. Wy doen wel dikwyls iets, of laaten iets na, zeer tegen onzen zin, maar nooit tegen onzen wil. Een kwaaddoener gaat naar de gevangenis, en naar de ftrafplaats, zyns ondanks, zeer tegen zyne verkiezing, maar hy wil egter derwaarts gaan. Anders zou hy geen voet voortzetten, maar zig laaten fleepen. 't Befef dat hem zulks niets baaten, en flegts meer ongemaks veroorzaaken zou, haalt zynen wil over, om, in weerwil van zyne verkiezing, voorttegaan. Een Zeebevelhebber, die, in den uiterften nood, de vlag ftrykt voor den vyand, doet dit met den grootften tegenzin, maar niet tegen zynen wil. Hy wil, hy befluit, te ftryken : anders zou hy de vlag laaten ftaan. Die Held, gevangen, en vervolgens, op zyn woord .van eer, geflaakt zynde, laat na, geduurende dien kryg, te dienen, met grooten



ZEDELYKE VRYHEID. 259
ten weerzin, maar niet tegen zynen wil. Hy wil niet dienen, om dat hy aan zyn woord gehouden is. Aan den anderen kant, wanneer wy iets volftrektlyk doen willen, dan doen wy 'l ook; en als wy iets willen nalaaten, dan laaten wy 't ook na, zo zulks in onze magt is. Daar de wil is, volgt ook de daad, wanneer wy er vermogen toe hebben, 't zy terftond, 't zy na verloop van eenigen tyd, indien men iets eerst naderhand wil doen; mits men, in 't laatfte geval, voor dat de tyd der uitvoeringe gekomen is, niet veranderd zy
van befluit (a).
Dit vooraf hebbende laaten gaan, zal ik nu toonen, dat natuurlyke vryheid, zonder zedelyke, iemant niet tot een vrywerkend wezen maakt.
Wanneer men tot eene daad natuurlyke vryheid heeft maar geene zedelyke, dan is een van beiden waar: of tot die daad kan niet door ons beflooten, en dezelve kan dus door ons ook niet ter uitvoeringe gebragt worden; of wy konnen niet nalaaten tot die daad te befluiten, en dus ook niet nalaaten dezelve te doen. In geen van beide gevallen, is er eene vrye werking. Niet in het eerfte; dewyl wy, in dat geval, niet befluiten, en daarom ook niet ter uitvoeringe brengen konnen. Niet in het laatfte; dewyl wy, in dat geval, niet nalaaten konnen te befluiten, en daarom ook niet
na-
<V> Men moet wel in 't oog houden, dat ik het Woord willen ini eeneni ei«nWken en Tikten zin gebrufk, en er lolftrektlyk befluiten door verfta. Want £"men erLfchen, begeeren, of iets diergelyks, door te kennen geeft dan kan men wel niet doen * gene men wil, en doen V gene men met mf, gelyk de Apostel P au lus zig uitdrukt, Rom. VII. vs. 15, 19.
Kk 2



20O VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
nalaaten konnen ter uitvoeringe te brengen. Dierhalve, daar geene zedelyke vryheid is, heeft geene vrye werking plaats. Ik zal dit met een voorbeeld ophelderen. Men ftclle dat ik een pakje met twintig gouden ryders in my burau of lesfenaar heb leggen, en dat my, terwyl ik my aankleed om naar de kerk te gaan, invalt, dat ik die ryders in het armzakje zou konnen fteeken, terwyl ik dezelven zeer wel misfen kan, en ik daar een goed werk aan zou doen. Hier heb ik natuurtykel vryheid. Ik heb de ryders. Ik kan er over befehikken, naar myn welgevallen. Ik heb het natuurlyk vermogen, om die mede te neemen naar de kerk, en, als men met het zakje omgaat, dezelven daar in te fteeken. Maar de vraag is, heb ik er zedelyke vryheid toe: dat is, heb ik het vermogen om tot dat liefdewerk te befluiten, en tevens het vermogen om er niet toe te befluiten, of wel om te befluiten het geld te behouden? Indien ja, dan is 't klaar dat ik hier in vrylyk werk, 't zy welk befluit ik neeme. Doch zo neen, dan is 't, aan den anderen kant, duidelyk, dat ik hier in niet vrylyk werk: want dan is één van beiden waar; of ik kan er niet toe befluiten, of ik kan niet nalaaten er toe te befluiten. Indien ik er niet toe kan befluiten, fpreekt het van zelf dat ik, in dit geval, geen vrye werker ben: want ik bevind my buiten ftaat om tot het geeven dier gifte te befluiten; ik ben genoodzaakt om zulk een befluit niet te neemen, en ik ben dus ook genoodzaakt die daad natelaaten, niettegenftaande ik er natuurlyke vryheid toe heb, dewyl de daad niet gefchieden kan, zonder dat ik die wildoen,
en



ZEDELYKE VRYHEID* 20*1
en ik dien wil niet in my kan voortbrengen. Indien ik, daarentegen, niet kan nalaaten er toe te befluiten, dan ben ik, in dit geval, ook geen vrye werker: want ik ben genoodzaakt dat befluit te neemen, en ik ben dus ook genoodzaakt die gift te geeven, vermits ik niet kan nalaaten dat te willen doen, en het willen het doen noodwendiglyk ten gevolge heeft. Dierhalve, 't zy men ftelie dat ik tot het doen van zulk eene ruime gift niet befluiten kan, of dat ik niet kan nalaaten er toe te befluiten , 't is klaar dat ik , geene zedelyke vryheid hebbende, niet vry werk, fchoon ik natuurlyke vryheid heb.
Wy hebben nu, meen ik, beweezen, dat natuurlyke vryheid, zonder zedelyke, iemant niet tot een vrywerkend wezen maakt, en dat er dienvolgens noodwendiglyk zedelyke vryheid gevonden moet worden, daar vrye werking plaats zal hebben. Nu komt vervolgens in bedenking, of' zedelyke vryheid alleen, en zonder natuurlyke vryheid, iemant een vrywerkend wezen doet zyn, dan of die beide foorten van vryheid plaats moeten hebben, om iemant een vrye werker te maaken. 't Is klaar dat indien men, door vry te werken, verftaaf niet alleen vry te willen, maar ook vry uittevoeren, natuurlyke vryheid, zo wel als zedelyke, vereischt wordt in een vrywerkend wezenr want iemant, die, in zeker geval, zedelyke vryheidheeft, maar geene natuurlyke-, kan wel befluiten, maar niet ter uitvoeringe brengen, en werkt dus, in dien uitgeftrekten zin, dan niet vry. Doch iemant werkt ook vry, die vrylyk zeker befluit Kk 3 neemt,



262 VERHANDELING OVER 'SMENSCHEN
neemt, en, ingevolge van dat befluit, zo dra hy daar toe gelegenheid heeft, poogingen aanwendt, om het ter uitvoeringe te brengen, fchoon hy daar in kwalyk flaage. Willen, befluiten, is ook werken: 't is werken van den geest. Die dan vrylyk wil of befluit, werkt ook Vry. Die, ingevolge van zyn vrylyk genomen befluit, poogingen aanwendt om het beflooten ter uitvoeringe te brengen, is een vrye werker, fchoon hy, door onverwagte beletfels, genoodzaakt wordt van zyn oogmerk af te zien. Dus is een mensch, die, buiten zyn weeten, in een kamer geflooten is, een vrye werker, wanneer hy vrylyk befluit er uit te gaan, en, ingevolge van dat befluit, zig naar de deur van 't vertrek begeeft, fchoon hy, dezelve geflooten vindende, genoodzaakt zy in de kamer te blyven. Zo is ook hy, die vrylyk befluit een' vriend te gaan bezoeken, een vrywerkend wezen, niettegenflaande hy, door in 'tafgaan der trappen zyn been te breeken, daar in verhinderd wordt: dewyl hy vrylyk wilde, en, ingevolge dien wil, poogingen aanwendde om zyn oogmerk te volvoeren, 't Blykt dan, naar myne gcdagten, dat er niet altyd natuurlyke vryheid vereischt wordt, om iemant vry te doen werken. Alleen moet men hier in aanmerking neemen, dat wy in gevallen, waar in wy geene natuurlyke vryheid hebben, daar van onkundig moeten zyn, zullen wy vrylyk werken: want, gelyk wy te vooren hebben aangemerkt, wy konnen niet befluiten tot het gene wy met zekerheid weeten dat niet in onze magt ftaat. Dus in die gevallen geene zedelyke vryheid hebbende, welke volftrektlyk tot het
vry-



ZEDELYKE VRYHEID. 263
vrywerken vereischt wordt, heeft er ook geene vrye werking plaats. En hier uit blykt tevens, dat, fchoon, in ieder byzonder geval, natuurlyke vryheid niet gevorderd wordt tot eene vrye werking, een vrywerkend wezen egter, ten miniton in fommige gevallen, na®ur* Me vryheid hebben moet: dewyl 't onmogelyk zyn zou, indien men by ondervinding wist zyne befluiten nimmer te konnen uitvoeren, eenig befluit te neemen.
Ik agt nu getoond te hebben dat de zedelyke vryheid, zo als ik dezelve bepaald heb, die vryheid zy , uit hoofde van welke hy, die dezelve bezit, een vrywerkend wezen is. 't Blykt, dierhalve, dat myne bepaaling van zedelyke vryheid niet willekeurig is, veel mm ongegrond 't Blykt dat zy voldoet aan het oogmerk der ïeëerde opftelleren van de voorgcftèlde vraag, in welke zedelyke vryheid te Hebben, en een vrywerkend wezen te zyn hetzelfde betekent. Ook komt zy overeen met de natuur der zaakc: want zy plaatst de zedelyke vryheid in iets, welk in het denkbeeld van zedelykheid, van zedelyke goedheid of kwaadheid onzer daaden, onderfteld wordt. Dit zal in 't vervolg deezer verhandelinge nader worden aangetoond.
DER-



264 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
DERDE AFDEELING.
Overgang tot het onderzoek, of zvy menfchen inderdaad vrywerkende wezens zyn. Aanwyzing dat dit niet in eenen onbepaalden zin waar is, dewyl wy niet in alle gevallen zedelyke vryheid hebben. Aanmerkingen over de natuur van het bewys voor 's menfchen zedelyke vryheid, dat hier gevorderd wordt.
;T y nebben, ter beantwoordinge van het eerfte lid der vraage, aangeweezen, waar in de zedelyke vryheid befta (a), en dezelve, met zo veele duidelykheid en naauwkeurigheid als ons mogelyk was, onderfcheiden , niet alleen van wettelyke maar ook van natuurlyke vryheid, met welke laatfte zy dikwyls verward wordt. Laat ons nu beproeven, of wy ook het tweede lid der vraage. beantwoorden konnen; of wy namelyk bondiglyk konnen betoogen, dat wy menfchen, volgens de gegeven bepaaling, vrywerkende wezens zyn. Men gelieve
wel
00 Eigenlyk is het eerfte lid van de vraag: waar in beftaat 's menfchen zedelyke vryheid? Doch dat die vryheid in den mensch plaats heeft, zal gevoe-elykst getoond konnen worden by de overweeging van het tweede lid der vraage: en hoe wordt, volgens die bepaaling, ten bondigfte betoogd, dat wy menfchen vrywerkende wezens zyn? waar toe wy nu overgaan.



2EÜELYKÉ VRYHEID. $6$
wel optemerken, dat wy, ten deezen aanzien, nog niets beweezen hebben. Wy hebben, in de eerfte afdeeling, wel eenige gevallen bygcbragt, waar in zedelyke vryheid plaats heeft, en ook anderen waar in dezelve geene plaats heeft. Doch dit is alleen gefchied, by wyze van onderftelling, en met geen ander oogmerk, dan om den leezer, door gemeenzaame voorbeelden, de denkbeelden van natuurlyke en zedelyke vryheid behoorlyk te leeren onderfcheiden. Ook hebben wy vervolgens wel getoond, dat de zedelyke vryheid, zo als wy dezelve bepaald hebben, dat gene is welk iemant tot een vrywerkend wezen maakt: maar wy hebben niet beweezen, dat wy menfchen inderdaad zedelyke vryheid bezitten, en dus waarlyk vrywerkende wezens zyn. Het voornaamfte en moeilykfte gedeelte van onze taak is dus nog voor handen. Laat ons zien, hoe ver wy in 't afwerken van dezelve flaagen konnen.
Daar moet beweezen worden dat wy menfchen vrywerkende wezens zyn. In hoe verre? Moet er getoond worden dat wy zodanig zyn in alle gevallen, of alleen in fommigen, of in veelen ? Indien een vrywerkend wezen te zyn zo uitgeflrekt begreepen 'moet worden, dat het influite nooit tot het-neemen of niet neemen van eenig befluit genoodzaakt te wezen, maar altoos anders te konnen willen dan men wil, zal ik niet onderneemen te bewyzen dat wy menfchen vrywerkende wezens zyn. Want dan zon de (telling-, niet alleen onbewysbaar, maar zelfs valsch wezen. Ik geloof dat wy menfchen niet in alle gevallen zedelyke
L1 vry-



266 verhandeling over *s menschen
vryheid hebben, en dus ook niet in alle gevallen vry werken. Dit myn begrip rust op 't gene ider in zig zeiven duidelyk ondervinden of gewaar worden kan. Er zyn veele gevallen, waar in wy klaarlyk in ons zeiven 't gemis van zedelyke vryheid bevinden. Dikwyls zyn wy onmagtig om zeker befluit te neemen, en dus genoodzaakt om het niet te neemen. Menfchen, die noch zinneloos, noch verregaande droefgeestig zyn, konnen niet befluiten zig zeiven van kant te maaken. Eene eerlyke vrouw en liefhebbende moeder kan niet befluiten haare zuigeling omtebrengen. Men kan niet befluiten zynen vinger, een half kwartier uurs, in de vlam van eene kaars te houden. Men kan niet befluiten eenen onbekenden Heer, die ons op flrraat ontmoet, in 't aangezigt te fpuuwen, of een' flag te geeven. Een Predikant kan niet befluiten in zyn nagtgewaad voor de gemeente te prediken, noch een Koopman daar in op de beurs te verfchynen. Men kan niet befluiten Obligatien, of andere papieren van veel gewigt, in 't vuur te werpen. Ik kan zelfs niet befluiten dit gefchrift, daar ik veel tyd en moeite aan heb te koste gelegd, met oogmerk om het aan Teyler's Godgeleerd Genootfchap toetezenden, aan flarden te fcheuren. Diergelyke voorbeelden zyn er in menigte te bedenken. Somtyds ook zyn wy onmagtig om natelaaten zeker befluit te neemen, en zyn dus tot het neemen van zodanig een befluit genoodzaakt. Wanneer een Struikroover eenen Reiziger, op een' eenzaamen weg, de piltool voor de borst houdt, en dreigt hem te zullen doorfchieten,
zo



ZEDELYKE VRYHEID. 20?
zo hy zyn goudbeurs niet terftond overgeeft, kan hy (indien hy zyn leeven, gelyk natuurlyk is, liever heeft dan zyne beurs) niet nalaaten tot de overgaaf der beurfe te befluiten. Wanneer myn huis in den brand ftaat, en ik heb gelegenheid om my zelf, en hen, die my dierbaarst zyn, voor verbranden te bewaaren, kan ik niet nalaaten dat te willen doen. Zie ik, in zulk een geval, de kans fchoon, om eenige goederen van groote waarde, gemaklyk en veilig, te redden, dan is 't my onmogelyk zulks niet te willen doen. Wanneer ik in 't water leg, en myn leeven niet moede ben, kan ik niet nalaaten te befluiten tot het aangrypen van een' ftok of touw , welke my toegeftoken of toegeworpen wordt. Er konnen ook gevallen wezen, waarin wy, wanneer ons twee dingen worden aangebooden, en wy volftrektlyk één van beiden verkiezen moeten, niet konnen nalaaten tot het eene te befluiten, en tot het andere niet befluiten konnen. Indien ons'twee glazen, het één gevuld met goeden wyn, het ander met vergif, wierden aangebooden, en wy wierden genoodzaakt er één van uittedrinken, zouden wy, weetende wat het één en wat het ander ware, niet anders konnen befluiten dan tot het neemen van den wyn. Men voelt, men wordt ten allerduidelykfte gewaar, dat men, in die gevallen, niet anders kan willen dan men wil. Dit zal elk klaarlyk blyken, die er de proef van neemt. Gevallen, waar in wy genoodzaakt zyn zeker befluit te neemen, komen ons niet dagelyks voor; maar in die, waar in wy genoodzaakt zyn natelaaten, tot iets te befluiten, bevinden wy ons LI 2 ge-



268 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
geduurig. Men toetfe de waarheid van myne Hellingin deezen, aan de ondervinding. Men beproeve of men kan befluiten, zonder eenige reden, zig zeiven eene zwaare wond toetebrengen ; of men befluiten kan een allerbest en kostbaar ftuk huisraad tot brandhout te laaten hakken of in ftukken te fmyten; en of men van zig zei ven verkrygen kan zig in 't openbaar als een zot te gedraagen. Ik vertrouw dat elk, die onpartydig is, en de zedelyke vryheid van de natuurlyke wel weet te onderfcheiden, van myn begrip zal wezen. Het niet wel onderfcheiden van deze twee foorten van vryheid, kan hier dooling baaren, .en doet het dikwyls. In alle de gemelde gevallen, namelyk, heeft men natuurlyke vryheid, natuurlyk vermogen van doen of laaten. Dit kan iemant ligtlyk doen waanen, dat in dezelven geheel geene noodzaaklykheid plaats heeft; dat men er volkomen vry in is. Doch de zedelyke vryheid, het vermogen van dus of zo te willen, ontbreekt er. En men werkt dus, in die gevallen, even noodzaaklyk, of liever wordt even noodzaaklyk bewerkt, als of er natuurlyke vryheid ontbrak.
Wy hebben dan in alle gevallen geene zedelyke vryheid. Wy werken niet altyd vry. Maar desniettegenftaande konnen wy vrywerkende wezens zyn, en zyn het, myns gedagtens, inderdaad. Iemant kan een vrywerkend wezen zyn , fchoon hy niet altyd vry werke, fchoon in alle zyne werkingen geene vryheid plaats hebbe. Zo is 't immers ook gelegen met betrekking tot wettelyke en natuurlyke vryheid. Iemant is een vry mensch, die geen flaaf is; een volk is vry, dat niet wille^



ZEDELYKE VRYHEID. 169
lekeurig overheerscht wordt; een Vorst is vry, die nicmant op aarde boven zig heeft: niettegenftaande deeze allen aan de Burgerlyke, of ten minfte aan de Godlyke wetten verbonden zyn, en dus geene onbepaalde wettelyke vryheid hebben. Een mensch heeft natuurlyke vryheid,dat is vermogen om te doen wat hy wil,fchoon er veele dingen zyn die zyne magt te boven gaan, en fchoon hy zig niet zelden te loor gefteld zie, in 't gene hy wilde en befloot ter uitvoeringe te brengen. Niets belet ons, insgelyks, om den menfchen zedelyke vryheid toetefchryven, en te ftellen dat wy vrywerkende wezens zyn, fchoon er gevallen gevonden worden, waar in wy die vryheid niet bezitten, maar genoodzaakt zyn zo te willen als wy willen, 't Zy my dan <reöorlofd 't gene hier beweezen moet worden met deeze bepaalinge op te vatten, en er door te verftaan dat wy menfchen inderdaad die gefteldheid of dat vermogen, welk ik zedelyke vryheid genoemd heb, en 't gene ons tot vrywerkende wezens maakt, bezitten, en dat wy dus vrywerkende wezens zyn, hoewel wy die gefteldheid of dat vermogen in alle gevallen niet hebben, of, zo men wil, in alle gevallen niet gebruiken konnen.
Gezien hebbende wat er te bewyzen zy, ten minfte wat ik alleen als bewysbaar aanmerk, en dus ook alleen onderneemen zal te bewyzen, moet ik nu nog iets zeggen over de natuur van het bewys, dat hier gevorderd wordt. Men begeert een bondig betoog dat wy menfchen vrywerkende wezens zyn. Betoogen weet men, is eigenlyk uit baarblyklyk zekere, of te vooren onbetwistbaar beweezen waarheden, eene andere waarLl 3 heid,



2?0 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
heid, met eene volmaakte of wiskonftige zekerheid, afleiden. Doch 't woord betoogen wordt ook wel, in wat ruimer zin, voor bewyzen genomen. Vermoedelyk hebben de kundige en bekwaame opftellers van het vraagltuk, welk wy overweegen (hoe zeer ook gewoon, in het opgeeven der vraagen, zig juist en naauwkeurig uittedrukken) niet bedoeld dat men hier het woord betoogen in zynen ftrikften zin zou opvatten, en door een bondig betoog meer niet dan een goed en voldoend bewys verftaan. Ik zal de vryheid neemen van dit te onderftellen, dewyl 't my voorkomt dat het onderwerp voor een ftrikt betoog niet vatbaar is. Men moet hier, namelyk, in aanmerking neemen, dat het niet genoeg zy zig een zeker wel famenhangend begrip te vormen, en, uit zekere gegeven bepaaling van zedelyke vryheid, de vrye werking der menfchen afteleiden. Dit zou louter denkbeeldig, eene bloote hersfenfchim wezen konnen. Maar er moet getoond worden dat wy menfchen de zedelyke vryheid, die vryheid, welke ons tot vrywerkende wezens maakt, inderdaad bezitten; dat wy dus inderdaad vrywerkende wezens zyn. Hierom wordt ook niet gevorderd, dat het betoog gegrond zy op de gegeven bepaaling; dat, in het zelve, het vrywerken der menfchen afgeleid worde uit het denkbeeld, dat men aan 's menfchen zedelyke vryheid gehegt heeft: maar er wordt, met reden, gevorderd, dat het betoog gefchiede volgens de gegeven bepaaling; dat, namelyk, in overeenkomst met de gegeven bepaaling, het daadlyk beftaan dier vryheid, in ons menfchen, beweezen worde. Dit nu fchynt eene
zaak



ZEDELYKE VRYHEID. 271
zaak te wezen, die men eigenlyk niet betoogen kan. Ondervinding, opmerking, op de bedryven der menfchen, en derzelver beginfels, en boven al op't gene omgaat in onzen eigen geest, fchynt hier de eenige weg te zyn, die ons tot de. waarheid geleiden kan. Doch 't blykt dat zy, die over dit onderwerp gedagt en gefchreeven hebben, 't niet eens zyn, ten aanzien van 't gene de ondervinding en opmerking, in deezen, leeren. Een. zeker gevoel of inwendige bewustheid van vryheid, waar op fommigen zig beroepen , en waar van wy vervolgens nader handelen zullen, wordt door anderen ontkend: waaromtrent, daarenboven, aantemerken valt, dat, langs deezen weg, de zekerheid dat wy vrywerkende wezens zyn, niet door betooging, maar door onmiddelyke gewaarwording, of inftemlyke klaarblyklykheid, zou verkreegen worden. Indien 's menfchen zedelyke vryheid te betoogen is, zou 't moeten zyn door een zydelings betoog (demonftratio indire&a) door te toonen, namelyk, dat het tegengefteld gevoelen ongerymde gevolgen heeft. Maar wanneer de voorftanders der zedelyke noodzaaklykheid die gevolgen, hoe ongerymd, hoe hard en vreemd zy ook mogen voorkomen', erkennen en voor waarheid houden, gelyk inderdaad met fommigen het geval is, kan men ook hier mede niet vorderen. Inderdaad, indien het ftriktlyk betoogd kan worden, dat wy menfchen vrywerkende wezens zyn , zou dit, mag: men denken, reeds voorlang zo duidelyk en onwederfpreekelyk gefchied zyn, dat er niemant meer aan twyfelen zou. De verfcheidenheid van gevoelens,
die



272 VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
die er nog over dit ftuk plaats heeft, tusfehen luiden van oordeel en fchranderheid, en welken men niet verdenken kan van tegen hunne eigen overtuiging te fpreeken, geeft veel reden om te gelooven dat de zedelyke vryheid der menfchen niet betoogbaar is (a). Laat het my dan vry ftaan van eene onderneeming aftezien, die myn vermogen, en ik zou fchier durven zeggen, dat van alle menfchen te boven gaat. Laat het voldoen mogen dat ik eenige goede redenen bybrenge om voor waarheid te houden dat de mensch een vrywerkend wezen is. Meer, vertrouw ik, zal het loflyk Genootfchap niet vergen. Meer heeft het ook, waarfchynelyk, niet bedoeld te vorderen.
00 Sommige voorftanders der zedelyke vryheid houden deeze voor eene der klaarlte en zekerfte waarheden. Doch men vindt er daarentegen onder hen die de zedelyke noodzaaklykheid beweeren, welken het zelfde denken van hun begrip over dit ftuk. Ongemeen fterk drukt zig de beroemde Priestley hier over uit. "I really think it [the Doctrine of Necesfity] the clearest of all quefti'„ ons, &c." dat is, "Ik houd inderdaad de leer der noodzaaklykheid voor de „ klaarde van alle vraagftukken, de waarheid van welke zo ontwyfelbaar is, „ als dat drie hoeken van een' regtlynigen driehoek gelyk zyn aan twee regte „ hoeken, of dat twee en twee vier maaken; en daarom durf ik, in de verde„ diging daar van, de geheele weereld uitdaagen, zonder gevoel van vrees of „ van vermetelheid. Dit ftuk vergelyk ik by zulk een' grond als één man te„ gen een leger kan verdedigen." Joseph Priestley's Letter to theRev. Mr. John Palmer, in defence of the Illuftrations of Philofopbical Necesfity, pag. 92,93. Men ziet dat Dr. Priestley de zedelyke noodzaaklykheid voor" betoogbaar of wiskonftig zeker houdt. Schoon ik denk dat die uitmunten.de man hier in mistast, mag men er, dunkt my, egter wel uit befluiten, dat het tegenovergefteld gevoelen niet betoogbaar is.
VIER-



ZEDELYKE VRYHEID.
VIERDE AFDEELING.
De zedelyke vryheid der menfchen beweezen:
Het gene ons te bewyzen ftaat, is, dat er gevallen zyn, waar in wy menfchen 't vermogen hebben van een zeker befluit te neemen, en tevens van 't zelve niet te neemen, of wel tot iets anders of het tegen* geftelde te befluiten: als mede dat die gevallen van dien aart en zo menigvuldig zyn, dat wy menfchen, uit dien hoofde, te regt vrywerkende wezens heeten mogen. Naar myne gedagten is het blykbaar dat wy zulk een vermogen bezitten , wanneer ons het één en ander volftrekt onverfchillig is, om dat er of voor ons geen merkbaar onderfcheid in gevonden wordt, of, zo er dat al in plaats heeft, wy , noch door eenige neiging, noch door eenige andere beweegreden, het één boven het ander ftellen of verkiezen. Ditlaatftc, namelyk dat wy onverfchillig zyn, fchoon wy onderfcheid gewaar worden, heeft wel niet dikwyls, in den volftrektften zin, plaats; maar egter fomtyds. De menfchen zyn onverfchillig omtrent zaaken, daar zy niets mede ophebben, die hun niet aandoen, gelyk men er dus vindt, dien 't volftrekt evenveel is hoe zy gekleed zyn. De menfchen zyn ook onverfchillig omtrent .dingen, waar van het één hun niet aangenaamer Mm , aan-



274 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
aandoet of voorkomt dan het ander. Zo ontmoet men er, die, ten aanzien van fommige fpyzen, geene verkiezing ter weereld maaken ; die , by voorbeeld, fchoon zy weeten. dat groene erten anders fmaaken dan boereboonen, ze beiden even graag lusten, en met waarheid zeggen konnen, als men hun vraagt, welk van beiden zy verkiezen te gebruiken, dat het hun evenveel is. Doch is men fomtyds onverfchillig ten aanzien van zaaken, daar men onderfcheid in weet, men is het inzonderheid, en ten blykbaarfte, in zulken die ons volmaakt eveneens voorkomen, daar men geen onderfcheid in gewaar wordt. Schoon 't zo wezen mogt, gelyk fommigen beweerd hebben, dat er geene twee dingen in de natuur gevonden worden, die volmaaktlyk gelyk zyn Qi); zeker is 't dat veele dingen ons zo toefchynen; dat wy er geen onderfcheid in bemerken; en dat dierhalve het verfchil, zo 't er in plaats heeft, geenen invloed kan hebben op onze befluiten. Somtyds is het niet mogelyk met het bloote oog het verfchil, dat er tusfehen twee voorwerpen gevonden wordt, te ontdekken; en fomtyds, wanneer dit mogelyk is, befpeuren wy't evenwel niet, om dat wy er geene acht op geeven. Die zaaken zyn, ten onzen aanzien, en met betrekkinge tot onze verkiezing, volmaakt eveneens. Zo komen ons, by voorbeeld, twee Haarlemfche couranten van denzelfden dag , twee oningenaaide exemplaaren van
het
(a) See a Collcftion of Papers, wich pas fed betiveen Mr. Leibnitz and Dr. Clarke, in the founh Paper of Mr. Leibnitz, p. jn. 94, 95.



ZEDELYKE VRYHEID. 275
het zelfde boek, twee roorakoleurde Borden van 't zelfde maakfel, twee gemeene houten doosjes van dezelfde grootte, twee pypjes lak van dezelfde foort en prys, eveneens voor. Wy befpeuren er geen onderfcheid ter weereld in. Nu beweer ik, dat wy, in gevallen van deeze natuur, gelyk ook in die waar in wy onverfchillig zyn, hoewel wy onderfcheid gewaar worden, zedelyke vryheid hebben; dat wy ons vrylyk tot het één of tot het ander bepaalen konnen. Wy konnen, uit twee of meer zaaken, die ons eveneens voorkomen of onverfchillig zyn, ééne verkiezen, tot ééne befluiten, terwyl wy, op denzelfden tyd, tot de andere, of tot eene der anderen, zo er meer dan twee 'zyn, zouden hebben konnen befluiten. Wanneer ik erten en boonen even graag lust, en ze beiden op tafel ftaan, kan ik befluiten erten te eeten, en ik kan ook befluiten boonen te eeten: immers indien geene redenen van welvoegelykheid, of iets anders, invloed hebben op myne keus. Ook kan ik befluiten van beide die fpyzen te nuttigen; en in dat geval, kan ik befluiten eerst boonen te gebruiken en daarna erten; en ik kan ook befluiten eerst erten te gebruiken en daar na boonen. Wanneer my twee dingen van dezelfde foort worden aangebooden, by voorbeeld, twee exemplaaren van het zelfde boek, waar in ik geen onderfcheid bemerk, kan ik befluiten tot het ééne te neemen, en ik kan befluiten tot het andere te neemen. De ondervinding leert dat wy, in zulke gevallen,niet werkeloos behoeven te blyven, en tot geen van beiden befluiten konnen, by mangel van eene overhaaMra 2 len-



276 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
lende reden: gelyk de Ezel, die zig tusfehen twee gelyke hoopen hooi, of maaten haver, bevindende, van honger moest fterven, zo die voorwerpen, terwederzyde eveneens op hem werkten (a). 't Is dus klaar, myns oordeels, dat wy in die gevallen vrylyk befluiten , en noch tot het één noch tot het ander bepaald worden. En hier tegen is niets intebrengen, dan alleen te beweeren, gelyk de voorftanders der zedelyke noodzaaklykheid doen, dat zulke gevallen niet beftaan, nooit gebeuren; dat er altyd eene overhelling tot het één of tot het ander wordt te wege gebragt, door zekere kleine omftandigheden van plaatfing of iets anders, waar door de geest meer op het één dan het ander gevestigd wordt, of tot het één, meer dan tot het ander, zekere neiging of ftrekking verkrygt. Doch immers is dit eene bloote onderftelling, zonder bewys. Wy worden in de gevallen, waar van wy nu fpreeken, geheel geene overhelling tot het één, meer dan tot het ander, gewaar: Niets dat er naar gelykt, befpeuren wy. Wat grond dan, om zulk eene heimelyke overhelling te ftellen? Wat grond toch om te beweeren, dat, daar wy ons volmaakt onverfchillig bevinden, wy egter, door ik weet niet welke verborgen oorzaaken, volftrektlyk genoodzaakt worden tot dat gene te befluiten? Wat grond, om te ftellen, dat ik van twee voorwerpen, A en B, die my eveneens voorkomen, A verkiezende, met geene mogelykheid
B
(a) Voyez Bayle Dictionaire, Art. Buridan, v. Leibnitz Theodicee. f.m, 161.



ZEDELYKE VRYHEID. 277
B zou hebben konnen verkiezen (a)? Mieris niets in de verfchynfelen, noch in de ondervinding, dat die onderftelling begunftigt; maar veeleer alles wat dezelve tegenfpreekt. En 't komt my zelfs voor, dat men, in zulke gevallen, zyne vryheid duidelyk voelen kan. Doch van dit gevoel, dit inwendig befef van vryheid, zullen wy ftraks nader handelen. Wy mogen dan, naar myne gedagten, als eene waarheid aanneemen, dat wy, in deeze gevallen, zedelyke vryheid hebben.
Dus hebben wy nu bevonden, dat er gevallen zyn, waar in wy menfchen zedelyke vryheid bezitten, waar in wy vrywerkende wezens zyn. Het vermogen om vrylyk , om, zonder door eenige beweegreden genoodzaakt zynde, te willen of te befluiten, behoort dus onder de vermogens van den mensch. Maar 't zou zeer vreemd zyn, en 't moet zeer onwaarfchynlyk voorkomen, dat wy menfchen dit vermogen, alleen zouden bezitten, of alleen zouden konnen gebruiken, in de gevallen waar van wy gefproken hebben. Is het gelooflyk, dat de wyze en goede Schepper ons zulk een vermogen alleen zou gefchonken hebben, in zaaken van geene aangelegenheid ter weereld,- in gevallen , waar in 't gemis van het zelve ons geen het geringfte nadeel zou toebrengen, en het ons zou hebben
Ca) \ Is waar, voor reden van die vreemde flelling wordt gegeven, dat indien men, tot A befluitende, tot B zou hebben konnen befluiten, er mets *s welk de keus tot A bepaalt; en dat dus het verkiezen van A, met verwerpinge of vooibygang van B, een gewrogt zou zyn zonder oorzaak. Het fta my vry hier te onderflellen dat deeze reden van geen gewigt is. In myne laatfte afdeeling zal ik dit tragten te bewyzen. -
Mm 3



278 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
ben onthouden in gevallen van gewigt, daar van onze keuze ons belang, ons tydelyk of eeuwig geluk, of beiden, afhangen? Wie kan 't denken? Het is, dierhalve , ten minfte zeer vermoedelyk, dat wy menfchen, ook in andere gevallen, buiten de gemelden, zedelyke vryheid bezitten, en wel in zulken, waar in onze befluiten invloed hebben op ons waar belang. En dat dit inderdaad zo is, zal ik nu poogen te bewyzen.
Wy menfchen hebben verfcheiden denkbeelden en bevattingen, die duidelyk onderftellen dat wy, in veele gewigtige gevallen , zedelyke vryheid hebben. De denkbeelden van zedelyk goed en kwaad, pligt en zonde, fchuld en onfchuld, lof en blaam, belooning en ftraf, onderftellen dat wy menfchen vrywerkende wezens zyn. Zy onderftellen dat wy 't vermogen hebben om 't goede te doen, en 't kwaade natelaaten, als mede om 't kwaade te doen, en 't goede natelaaten: waar in opgeflooten ligt het vermogen om het ééne te willen doen, en het andere te willen nalaaten. Want indien wy 't goede niet konnen willen doen, dan konnen wy 't ook niet doen; en indien wy 't kwaade niet konnen willen nalaaten, dan konnen wy 't ook niet nalaaten. Insgelyks, indien wy 't kwaade niet konnen willen doen, dan konnen wy 't ook niet doen; en indien wy 't goede niet konnen willen nalaaten, dan konnen wy 't ook niet nalaaten. Dierhalve, indien wy geene zedelyke vryheid hebben, dat is, indien wy geen meester zyn over onzen wil, waaruit onze daaden noodwendiglyk voortvloeijen, konnen wy niet anders handelen dan wy handelen, en zyn dus niet
ver-



ZEDELYKE VRYHEID. 270
verantwoordelyk voor ons gedrag. Wanneer er geen vermogen van dus of zo te willen is, dan is er geene zedelykheid, geen zedelyk goed en kwaad in onze daaden ; om welke reden ik in den beginne zeide dat ik dit vermogen den naam van zedelyke vryheid geeve. Het tegendeel, evenwel, wordt, door de gemelde denkbeelden van pligt en zonde, lof en blaam enz. ten duidelykfte onderfteld : gelyk inzonderheid blykbaar is ten aanzien van 't voorleedene. Ten dien opzigte, onderftellen die denkbeelden, ten allerklaarfte, niet alleen dat wy anders konden gehandeld hebben dan wy handelden, indien wy gewild hadden, maar ook, daar 't hier op aankomt, dat wy anders hadden konnen willen. Want indien wy niet anders konden willen, konden wy ook niet anders doen; en dierhalve zyn wy er niet over te pryzen noch te laaken, te ontfchuldigen noch te befchuldigen, en verdienen er belooning noch ftraf over. Hier uit volgt, dat, zo wy geene zedelyke vryheid hebben, in dien zin als ik die benaaming gebruik, de meergemelde denkbeelden ongegrond en valsch, loutere hersfenfchimmen zyn, die in de natuur der dingen niet beftaan. Zo vervallen dan geheellyk de denkbeelden van deugd en ondeugd, pligt en zonde, fchuld en onfchuld, lof en blaam, belooning en ftraf Dit gevolg wordt door de bekwaamfte en rondborftigfte voorftanders der zedelyke noodzaaklykheid, volmondiglyk, erkend. Zy ftaan, namelyk, ten vollen toe, dat het gene men gewoon is door die woorden te verftaan, geenen grond in de natuur der zaaken heeft, fchoon zy de woorden blyven gebruiken



C'iO VERHANDELING" OVER 'a MENSCHEN
ken in eenen anderen zin, die niet gemaklyk te befchryven i>, doch waar van men in 't kort zezzen kan, dat alles uitloopt op geluk en ongeluk, gehegt aan, óf volgende uit, zekere verrigtingen, waar in wy lydelyk zyn O). Nu is de vraag, of wy de denkbeelden, die men gewoonlyk aan de gemelde woorden hegt, die er alle menfchen, eenige weinige Wysgeeren uitgezonderd, aan hegten, mogen en konnen opgeeven. Mogen wy gelooyen, als wy de waarheid zoeken en volgen willen, dat die denkbeelden loutere hersferifchimmen zyn*? Konnen wy ?t gelooven, in* dien wy door geene vooroordeelen, ten voordeele van eenig ftelfel zyn ingenomen ? Zou 't waar konnen wezen, dat er eigenlyk noch lofwaardigheid noch fchuld
in
■Sp ?y cr toe, _«a dkigelyks woerden, iis men &
• _~~v~ ~". .-- "~.'' • • ^ r-~* z.izzz
tvfrhitt' i m »•» '' r r - -■-"CK-.^la piïSU ÏS!3 ;g zz^ges: zyk .. ■ ■ i Z zi '-ZZ Z l ■ c - ~ -
l rsSaa r3c 'm icbt beéwctf, c om :e iz-zT^n^oteTrm ** y, or <i UL'etüiur «Her venen. nMraiiJg ulf»*% w — vS. „
._: . .. _-. - ■ - ~\ - V ------ :r ~>
- —" izz:: Zi'zizii.i ::" fj 'zz'r'zzz f . - ^ -"-; ' "'.
r> 3ëg:~i'S, 2-5 es" —zZiCZ gè'.-'zk:; iz Z:Z Zz'.tZZ. -- r.- - - ---L-■-'
~Z2\zZ: Z'/ li zlzZZ'-'z zzZ Z z'- .iZz Z V 5-=-- -.-- - - '. 7 '
,. -C_:ï: zzz Zz\i~z~z:- Zz~izzz :ï ~zzzzz: es:";, 'z- - - - " ■'- " -- -
.. azz ~zzzzzz z. :z 'zi~ ïz-z'xkiz —zi-nz." Iz - v- .,'
ns*.: .*r-ë/T;-~j^'i!> .-■—- -. .•" --- "- ""r"~."
mhsM-fkl irir of Ti KoOi^j . „_ , ,' , ^ **?««- waiaai heeft „,gEni«M raj, oris bestierd door kjraade begiiilêlï, of ■ z-zelzïiig iz zz zz ■ zz . ... ,-/-; ----- - • -
.. zz.Ti e;n |;- ;-ri;:v> -...--t. ;r? - Lfl^^-."-- ~ ; V ~"~
~" 7t" "- — ~ * ': 'z'~^z'~~.'"? '-- ~ '-'-i-Z II. ^
Pïizstlzf, ; .o_ 15I. /r—c^ ^e.» Fï.,r & Ds.



ZEDELYKE VRYHEID. 28l
in de weereld gevonden wordt; dat niemant beloonbaar noch ftrafwaardig is? 't Is my niet mogelyk te gelooven; en ik durf zeggen dat dit verre de meeste menfchen onmogelyk is.
Doch zulke vraagen, en zulk een antwoord, zullen hen die anders denken niet voldoen. Zy zullen bewyzen vorderen, dat de gemelde denkbeelden gegrond zyn en niet onder de volksdwaalingen geteld moeten worden. Ik zal beproeven of ik dit ftuk nog eenig meerder licht kan byzetten.
De denkbeelden, waar van wy fpreeken, en die te eenemaal wegvallen, zo er geene zedelyke vryheid is, onderftellen, of fluiten in, dat men verantwoordelyk is voor zyne daaden, dat dezelven den daader konnen worden toegerekend, dat men er , met reden, over gepreezen of gelaakt, voor beloond of geftraft kan worden. Dit befef is zeer algemeen. Elk heeft het, ten opzigte der bedryven van anderen, en ook van' zig zeiven. Onkundigen en eenvoudigen, geleerden en fchranderen, allen hebben dit begrip, dit befef, of deeze gewaarwording, zo als men 't noemen wil.' Van waar dit zo algemeen begrip? Heeft men 't door redeneering verkreegen? Neen, gewisfelyk. Zeer veele menfchen hebben het, die naauwlyks weeten wat redeneeren is. En wanneer men onderneemt door redenen er de gegrondheid van te bewyzen, vindt men zig verlegen: want hoe men het beginne, men is genoodzaakt iets te onderftellen, als een grondflag van redeneering, dat in gefchil ftaat. Nogthans, men kan 't niet nalaaten te gelooven. Men kan er met aan Nn twy-



£82 VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
twyfelen, fchoon men wilde. Immers zo is 't met my gelegen, en, buiten twyfel, met verre de meeste menfchen. Deeze bedenking doet my fterk neigen tot de gedagten, dat het begrip, waar van wy thans fpreeken, zyne blykbaarheid in zig zeiven heeft, en zyne waarheid wel gevoelen maar niet bewyzen laat. Men weet dat er verfcheiden zekere waarheden zyn, die niet beweezen konnen worden. Van die natuur zyn de Axïomata der wiskonst, het befef dat wy in wezen zyn, dat wy gewaar worden, en diergelyken. Deeze dingen zyn blykbaar in zig zeiven, behoeven noch gedoogen eenig bewys, en laaten ondertusfchen niet toe dat men er een oogenblik aan twyfele. Wanneer wy, in onze redenkavelingen, tot aan die eerfte en in zig zeiven blykbaare waarheden gekomen zyn, houdt alle redeneering op, en 't zou dwaasheid zyn verder bewys te vorderen. Indien ik, bewyzen moetende dat A kleiner is dan B, getoond heb dat A een gedeelte is van B, zou 't buitenfpoorig zyn bewys te eifchen, dat een gedeelte niet zo groot is als het geheel, waar van het een gedeelte is. Even onredelyk zou het zyn, dat men my vergde te bewyzen dat ik in wezen ben, en dat ik, wakker zynde, denk.
Sommige fchryvers hebben, federt eenigen tyd, beweerd, dat men, door te willen bewyzen 't gene geen bewys noodig heeft, en niet te bewyzen is, de waarheid grootlyks benadeeld, en voet tot twyfel en ongeloof gegeven heeft; en men heeft dit in 't byzonder toegepast op verfcheiden gewigtige waarheden, die tot den Godsdienst en de Zedekunde betrekking
heb-



ZEDELYKE VRYHEID. 283
hebben (V). Die fchryvers maaken, in veel meer gevallen dan men gewoonlyk doet, the common fenfe, fenfus communis, 'f algemeen gezond verf and of natuurlek befef, in onderfcheidinge van redekaveling, tot een' toets der waarheid, 't Komt my voor, dat zy hier in wat te ver gegaan zyn, doch ten deele gelyk hebben. In 't byzonder fchynt het my toe, dat onze verantwoordelykheid (laat ik my van dat woord alleen, beknoptheidshalve, bedienen mogen) tot die dingen behoort, die noch bewys behoeven noch toelaaten: want ik vind my genoodzaakt die te gelooven, en nogthans kan ik die, door redenkaveling, niet bewyzen. De Schepper heeft dit befef in ons gelegd; ons het zelve ingedrukt; op zekere wys, die ik niet bepaalen kan, te wege gebragt dat het in ons plaats heeft.
Laat ons, ter verdere ophelderinge en bevestiginge van deeze {telling, wat nader acht geeven op 't gene er omgaat in onzen geest, na dat wy iets goeds of kwaads verrigt hebben, op de werkingen, namelyk, van onze confcientie. Zelfvoldoening volgt op eene goede, zelfbefchuldiging en wroeging op eene kwaade daad. In 't laatlle geval, wordt die onaangenaame gefteldheid van geest, dikwyls, in ons opgewekt of gevoed, door de nadeelige gevolgen, welken ons wan-
ge-
(V) See Oswald's Appcal to Common Senfe, in hehalf'of' Religion ,-Reid's Inquiry into the Human Mind, on the Principles of Common Senfe, and Beattie's Esfay on the Nature and Immutability ofTruth. Dr. Beattie, efpecially, applies this principle to the matter in hand. Part. Hi Chap. IL Sed. 3 , of Liberty and Necesfity, pag. 319—397: the fecond Editiou, 1771.
Nn 2



284 VERHANDELING OVER 'SMENSCHEN
gedrag ons op den hals gehaald heeft. Wy merken dan ons zeiven aan, als de bewerkers van ons eigen ongeluk. Wy wyten het ons zeiven 5 en dit verzwaart onze ramp. Maar fchoon zekere onheilen gevolgen zyn van onze eigen daaden; wanneer er in die daaden niets gevonden wordt, dat wy zeiven afkeuren; wanneer wy er die ongelukkige gevolgen niet van hebben konnen voorzien; wanneer wy naar ons beste inzien gehandeld hebben; fpyt het ons wel dat wy maatregels hebben genomen , die wy nu nadeelig voor ons bevinden: maar wy gevoelen geene wroeging, geene zelf hefchuldiging. Wanneer wy wroeging gevoelen , begrypen wy dat wy anders hadden behooren te handelen, dan wy gedaan hebben; en dierhalve dat wy anders hadden konnen handelen, (want tot het onmogelyke is niemant verpligt) en dierhalve dat wy anders, hadden konnen willen handelen: want indien wy niet anders konden willen , konden wy ook niet anders doen. In dit geval, dienvolgens , gelooven wy onze zedelyke vryheid. Dit is zo klaar dat de fterklte voorftanders der zedelyke noodzaaklykheid 't niet konnen nalaaten te erkennen , en geen' anderen raad wceten, om de kragt van dit bewys te ontwyken, dan te beweeren dat wy ons, in zodanige gevallen, bedriegen, ons verbeeldende dat wy anders hadden konnen handelen , 't gene nogthans zo niet is. "Onze gefteldheid „ van geest (zegt men) is veranderd, nu wy berouw „ gekreegen hebben. Wy zien de zaaken geheel an„ ders in, en zouden zekerlyk ons anders hebben „ gedraagen, indien wy toen zo gefteld waren geweest
5, als



ZEDELYKE VRYHEID. 285
, als wy nu zyn. Deeze verandering niet in aanmer" king neemende, ons niet plaatfende, met onze ge„ dagten, in onze voorgaande omftandigheden en gefteldheid, meenen wy dat wy toen anders hadden konnen handelen: maar dit is eene ongegronde ver„ beelding." (a) Ik heb hier op niets anders te antwoorden, dan dat, indien 't inderdaad zo met de zaak gelegen zy, wy, omtrent dit gewigtig ftuk, niet konnen nalaaten te dooien. God heeft ons dan zo gevormd, zulk een befef, zulke aandoeningen, ons gegeven , die ons noodzaaken 't gene valsch is voor waarheid te houden. Dit is dan, ten minfte, het geval van verre de meeste, byna van alle menfchen. Met hun, die dit ter goede trouwe gelooven konnen, weet ik het niet verder te brengen. My komt het voor, dat de werkingen en aandoeningen der confeientie een duidelyk blyk opleveren, dat wy menfchen zedelyke vryheid hebben, en dus vrywerkende wezens zyn.
Er is nog een bewys, of liever blyk, voor 's menfchen zedelyke vryheid, merkelyke overeenkomst hebbende met het befef onzer verantwoordelykheid, doch er echter van verfchillende; een bewys, dat, zo het
ge-
(V) In deezervoege beantwoordt Dr. Priestley de tegenwerping van den Heer Pa lm er, uit de wroeging der contcientie ontleend. See Joseph Puestlfy's Letter to the Kcv. Mr.John Palmer, in defence of the Il/uftrattons ofPhilofophicalNecesfity, pag. 62 , 63. Zeer vreemde aanmerkingen maakt dezelfde Schryver over de natuur van de wroeging des gewetens, en van t bidden om vergeeving van zonden, volgens de leer der noodzaaklykheid, m zyne mu/tratuMs of flme Particulars in the Difquifitions on Matter and Spirit, pag. 296—317 , te vinden in a Free Difcus/ïoh of the Doctrines of Materialist, and Philofopbical Necesftty, in a Corrcfpondetice between Dr. Price and Dr. Priestley,
Nn 3,



286 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
gegrond is, zeer veel afdoet. Het beftaat daar in, dat wy onze zedelyke vryheid voelen. Ik voel dat ik vry hen, is niet zelden de taal der voorftanderen van de zedelyke vryheid, wanneer zy, door redeneering,hunne party niet overwinnen konnen. Wat mag hier van wezen? Laat ons eerst zien wat de meening zy van dit gezeg: ik voel dat ik vry hen. Het geeft te kennen, begryp ik, dat men, zullende verkiezen, voelt dat men befluiten kan tot het ééne, en ook tot het andere; voelt dat men, fchoon in 't geval zynde van tot één van beiden te moeten befluiten, zig niet bepaald, niet genoodzaakt vindt, om juist het ééne, en niet het andere, te verkiezen. Dit.verfchilt dus nog van onze voorgaande ftelling. Die behelst dat wy een befef van verantwoordelykheid hebben, welk door den Schepper in ons is gelegd: waar uit men, by wettigen gevolge, befluit dat wy vrywerkende wezens zyn. Maar hier wordt nu beweerd , dat wy de zedelyke vryheid zelve voelen , die zelve onmiddelyk gewaar worden; dat wy die voelen, als wy er gebruik van zullen maaken, of terwyl wy er gebruik van maaken. 't Komt er op aan, of wy dat onmiddelyk gevoel, inderdaad, hebben. De voorftanders der zedelyke noodzaaklykheid ontkennen dit. Zy beweeren, dat het gene wy, ten deezen aanzien, gevoelen, waar van wy ons bewust zyn, alleen hier in beftaat, dat onze daaden afhangen van onzen wil, dat wy konnen doen 't gene wy willen; dat wy dus, voelende dat wy vry zyn, alleen natuurlyke geene zedelyke vryheid (volgens den zin, welken ik aan die benaamingen hegt) in ons gewaar



ZEDELYKE VRYHEID. 28?
waar worden (a). Dit gefchil is niet te beflisfen. Daar de ééne mensch verklaart iets anders, iets meer te gevoelen, dan de andere, moet of de ééne anders gefteld wezen, andere gewaarwordingen hebben, dan de andere; of één van beiden moet, door gebrek aan naauwkeurige opmerking op 't gene er omgaat in zynen geest, of door vooringenomenheid, mistasten. Het eerfte kan, in dit geval, niet onderfteld worden. Dus moet het laatfte waar zyn. Doch hoe kan men dan beflisfen , wie hier het naauwkeurigfte gevoel heeft; wie, met de meeste oplettendheid, en de minfte vooringenomenheid, acht geeft op 't gene, ten deezen aanzien, in hem omgaat? Men zou, ten voordeele der genen die zeggen hunne zedelyke vryheid te voelen, konnen aanmerken, dat zy de meesten in geta¬
rt "Bedenk eens een weinig," fchryft Dr. Priestley, fri zynen tweeden brief aan den Heer Palmer, over dit onderwerp, "wat het is, waar van , wy bewust konnen zyn: want bewustheid heeft haare paaien, zo wel als an" dere dingen. Het is niet dat, met dezelfde gefteldheid van geest, en in dc" zelfde omftandigheden, dit befluit verfchillend had konnen zyn. Dit is eene " blykbaare misvatting. Alles, waar van wy, ïn de natuur der dingen, bewust ', konnen zyn, is, dat, waren wy anders gefteld geweest, wy' anders konden " gehandeld hebben; dat niets dan onze eigen wil of genoegen ons verhinderde " anders te handelen: 't welk gy weet dat in 't geheel niet ftrydt tegen iets, „ dat de voorftanders der noodzaaklykheid beweeren." En wat verder: "Ge" lief eenig regtftreeks bewys bytebrengen van het beftaan van bet zelfbepaalend
vermogen, daar gy zo op boogt. Ik meen een bewys, ontleend uit daaden " (from facT) en niet uit een enkel ingebeeld gevoel of bewustheid daar van , het „ welk de ééne mensch kan ftellen, en de andere, die zekerlyk dezelfde ge„ fteldheid heeft, kan ontkennen, 't Gene ik beweer, is, dat alles wat wy
gevoelen, of waar van wy bewustheid hebben konnen, in dit geval, is, dat onze 11 daaden, ligchaamlyke of verftandlyke, afhangen van onzen wil of genoegen." T. Priestley's fecond Letter to the Rev. Mr. J. Palmer, in defence of the Dedtrine ofPhilof. Necesfity, pag. 18 , 19; & pag. 41. Men vindt ook aanmerkingen van deezen beroemden Man over dit ftuk, in zyne Illuftrations of fom? Pariiculars, &c. pag. 286—288.



288 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
tale zyn; dat dit, of iets diergelyks, het algemeen begrip is van het gros des menschdoms, welk, zig nimmer met wysgeerige befchouwingen het hoofd gebroken hebbende, voor minder bevooroordeeld moet gehouden worden. Maai; hier tegen kan, van den anderen kant, worden ingebragt, dat de minfte menfchen naauwkeurig letten op de werkingen van hunnen geest, en zig veelal met duistere en verwarde denkbeelden vergenoegen : 't gene hier oorzaak zou konnen zyn dat zy zig verbeeldden iets te gevoelen, welk zy inderdaad niet gewaar werden. Zeker is 't dat veelen, wanneer men met hun over de vryheid fpreekt, toonen de zedelyke vryheid'.met de natuurlyke te verwarren; en 't zou dus niet vreemd wezen, dat die zelfde verwarring, in 't gene zy zeggen ten deezen aanzien te gevoelen, plaats had. Men kan, hierom, van het bewys voor 's menfchen zedelyke vryheid', uit het inwendig gevoel en de bewustheid ontleend, geen ander gebruik maaken, dan elk aantepryzen, dat hy, met alle mogelyke naauwkeurigheid, acht geeve op 't gene er, ten deezen opzigte, omgaat in zynen geest. Hy die, dit doende, zyne zedelyke vryheid niet voelen kan, is door dit bewys niet te overtuigen. Hy, daarentegen, die meent dezelve duidelyk gewaar te worden, in onderfcheidinge van zyne natuurlyke vryheid, vindt zig, hier door, kragtiglyk overtuigd, dat hy een vrywerkend wezen is.
Wat my betreft; ik zou niet durven beweeren dat wy in alle gevallen, waar in wy waarlyk zedelyke vryheid bezitten, die klaarlyk voelen konnen. Misfchien
zyn



ZEDËLYKÉ VRYHEID. 289
zyn de omftandigheden, fomtyds, van dien aart, dat dit gevoel daar door belemmerd wordt. Doch 't komt my voor, dat er gevallen zyn, waar in wy onze zedelyke vryheid, wanneer wy er wel op letten, duidelyk konnen voelen, bemerkert of gewaar worden. Wanneer ons de zaaken eveneens voorkomen, of, fchoon verfcheiden, volmaakt onverfchillig zyn, en wy geene reden weeten, waarom wy 't één boven 't ander zouden ftellen of verkiezen, dan konnen wy, naar 't my toefchynt, onze zedelyke vryheid voelen. Wanneer my, by voorbeeld, twee glazen, even zeer gevuld met het zelfde vogt, worden aangebooden, om er één van te kiezen, gevoel ik, als ik er acht op geef, niet alleen dat ik dat gene van beiden neemen kan wat ik wil, dat is myne natuurlyke vryheid, maar ook dat ik zo wel het ééne kan willen neemen als het andere, dat is myne zedelyke vryheid. Het zelfde heeft, naar 't my •voorkomt, dikwyls plaats, in gevallen van aangelegenheid , in gevallen daar belang en neiging, of pligt en lust, tegen elkander overftaan. Wanneer wy, in zulke gevallen, bedaard, en niet door drift vervoerd zyn; wanneer wy aan den éénen kant op ons belang of onzen pligt, en aan den anderen kant op onze genegenheid, acht geeven, voelen wy, zo my dunkt, als wy er op letten, onze zedelyke vryheid. Wy voelen niet alleen dat wy natuurlyke vryheid hebben van doen of nalaaten, van dus of zo te handelen, op de onderftelling dat wy willen doen of nalaaten, dus of zo handelen: maar wy voelen ook, zo ik my niet bedriege, dat wy meester zyn over onzen wil; dat wy konnen
O o wil-



290 VER.HANDELING OVER *S MENSCHEN
willen doen, en ook konnen willen nalaaten; dat wy konnen willen dus, en ook konnen willen zo handelen : dat is, dat wy zedelyke vryheid hebben. Indien dit zo niet ware, moesten wy, naar myne gedagten, het tegengeftelde van zedelyke vryheid in ons gewaar worden. Wy moesten zekeren band, zeker dwingend beletfel, in ons befpeurén, waar door wy verhinderd werden het ééne te kiezen, en dus genoodzaakt tot het andere te befluiten. Zodanig een beletfel worden wy, inderdaad, fomtyds gewaar; en wanneer wy dat befpeurén, misfen wy de zedelyke vryheid. Doch in de gevallen, waar van ik nu fpreek, befpeurén wy het niet. Wanneer de zaaken ons eveneens voorkomen, is het klaar dat wy zulk 'een beletfel niet bemerken; en wat die gevallen aangaat, waar in belang of pligt tegen neiging overftaat, daar in kan 't wel moeilyk vallen onze neiging te overwinnen: maar wiedurft zeggen dat hy 't volftrekt niet doen kan, dat. het hem onmogelyk is? In de meeste en gewóonfle gevallen, ten minfte, en daar geene fterke drift of verflaafdheid gevonden wordt, gevoelt men geene onmagt, geene bepaaling, geen onverwinnelyk beletfel. Maar komt het, ten aanzien van zedelyke vryheid' (a),
niet
(a) Ik zeg ten aanzien van zedelyke vryheid: want ten aanzien van natuurlyke vryheid, is 't niet gewaar worden van eenig beletfel geen bewys dat het er niet is. Die, buiten zyn weeten, in eene kamer geflooten is, meent dat hy natuurlyke vryheid heeft om er uit te gaan; en hy heeft ze niet. Maar in 't geval van natuurlyke vryheid is 't beletfel buiten ons; en wy befpeurén 't eerst, wanneer wy onderneemen 't genomen befluit ter uitvoeringe te. brengen. In 't geval van zedelyke vryheid, daarentegen, is 't beletfel, wanneer 't er is, in ons. 'Schoon 't door omftandigheden buiten ons veroorzaakt moge worden, het beletfel zelf is m ons. Dierhalve moesten wy 't immers gewaar worden, zo 't er was..



ZEDELYKE VRYHEID. 201
niet op het zelfde uit, geene onmagt, geen beletfel gewaar te worden, en gewaar te worden dat men vry is, dat is gewaar te worden dat er geen beletfel gevonden wordt? Ik kan niet anders zien. Om.gelyke reden, dierhalve, om welke ik Hel dat wy, in fommige gevallen, geene zedelyke vryheid hebben; om dat wy, namelyk, voelen dat wy zeker befluit niet konnen neemen, of niet konnen nalaaten te neemen; ffcel ik dat wy, in de gevallen waar van wy nu gefproken hebben, inderdaad zedelyke vryheid bezitten; om datwy, namelyk , niet voelen dat ons iets belet tot het ééne te befluiten, en ook niet dat ons iets het tegenovergeftelde befluit onmogelyk maakt: en was er zo iets volftrekt belettends, dat zouden wy gewaar konnen worden.
VYFDE AFDEELING.
Bedenkingen over de uitgejlrektheid van 's menfchen zedelyke vryheid, of onderzoek in welke gevallen wy zedelyke vryheid hebben, en in welken niet.
Ik denk nu getoond te hebben, dat wy menfchen
zedelyke vryheid bezitten, en dus vrywerkende wezens zyn. Doch dewyl ik meen ook te hebben aangeweeOo 2 . zen,



292 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
zen, dat wy die vryheid niet altyd hebben, dat wy niet altyd vry werken, ryst hier natuurlyk de vraag, tot hoe verre zig der menfchen zedelyke vryheid uitftrekt, en waar, in 't menfchelyk geitel, de paaien tusfehen de zedelyke vryheid en de zedelyke noodzaaklykheid worden gevonden; met andere woorden, in welke gevallen wy zedelyke vryheid hebben, en in welken niet. Deeze vraag is moeilyk te beantwoorden. Dat er gevallen zyn, waar in wy zedelyke vryheid hebben, en ook anderen, waar in wy die misfen, is by my klaar genoeg. Ook meen ik wel in ftaat te zyn om gevallen van de ééne en andere foort te noemen, gelyk uit het voorgaande gebleeken, is. Maar byzonderlyk en naauwkeuriglyk aantewyzen waar, by den mensch, de fcheiding zy, tusfehen de zedelyke vryheid en de zedelyke noodzaaklykheid; alle de gevallen juist te fchiften, en te bepaalen of zy tot de ééne of tot de andere foort gebragt moeten worden, is bezwaarlyk. Het gevoel, 't is waar, van welk wy op het flot der voorgaande afdeelinge gefproken hebben, kan ons hier ten toets verftrekken. Doch dit gevoel is, in alle gevallen, niet even duidelyk; en er behoort, indien ik my zo mag uitdrukken, eene byzondere handeling toe, om met dien toetfteen wel omtegaan , wanneer men de gevallen, waar in wy vry, en waarin wy niet vry zyn, naauwkeurig onderfcheiden, en, als 't ware, forteeren zal. Ik vermeet my niet hier toe volkomenlyk in ftaat te wezen: zo dat er niets op aantemerken zou vallen. Egter zal ik waagen eenige bedenkingen hier over ter proeve voorteftellen,
Ze-



ZEDELYKE VRYHEID. 193
Zeker is 't dat de eigenliefde, ons door den wyzen Schepper ingedrukt, aan onze zedelyke vryheid paaien zet. Zugt tot geluk, afkeer van fmert en verdriet, zyn onaffcheidelyk eigen aan het menschlyk geitel. En hier uit volgt, dat wy nimmer eenig befluit neemen, of konnen neemen, dan waar in wy ons een einde voorltellen, dat, in één of ander opzigt, in minder of meerder maate, ons aangenaam voorkomt, of behaagt. Niemant ftelt zig ramp en leed tot een einde voor, dat hy bedoelt, dat hy poogt te bereiken. Zulks is volftrekt onmogelyk. Wanneer wy tot iets onaangenaams befluiten, is het altoos als een middel, ter bereikinge van eenig aangenaam einde: maar het onaangenaame is nooit het einde, welk wy ons voorltellen. Dus, wanneer wy befluiten tot eenen lastigen arbeid, tot onthouding van vermaakelyke genietingen, of zelfs tot het ondergaan van zwaare pyn (welk laatfte het geval is van menfchen, die, om hun leeven te behouden , zig aan zeer fmertelyke heelkundige bewerkingen overgeeven) is die moeite, dat gemis van vermaak, die fmert, het einde niet welk wy ons voorftellen, maar het middel, welk wy gebruiken ter vermydinge van grooter onheil, ter verkryginge van voordeel , ter beveiliginge van gezondheid en leeven. Deeze opmerking leert ons reden geeven van de zedelyke noodzaaklykheid, in welke wy ons bevinden, in verfcheiden gevallen, te vooren door my gemeld (a), om zekere befluiten niet te neemen. Wanneer wy ons, in
't nee-
(a) Bladz. 166.
O o 3



294 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
't neemen van eenig befluit, geen einde voorftellen konnen, dat ons in 't één of ander opzigt behaagt is 't onmogelyk zulk een befluit te neemen. Maar hier uit is het zo blykbaar niet, in welke gevallen wy tot het daadlyk neemen van zekere befluiten genoodzaakt worden: want wy konnen wel nooit befluiten tot iets onaangenaams, als een einde dat wy bedoelen ; doch wy zyn niet genoodzaakt te befluiten tot het bereiken of bevorderen van alle einden die ons aangenaam zyn. Dikwyls ook zyn wy in't geval, dat wy van twee of meer zaaken, die ons behaagen' ééne te verkiezen hebben, terwyl wy die beiden, of allen, niet te gelyk konnen verkrygen of genieten. Daarenboven is er, niet zelden, keus van middelen\ ter bereikinge van een zelfde aangenaam einde. 'tKomt er, dierhalve, op aan, in welke gevallen, wy vryheid bezitten om te befluiten tot één van twee of meer aangenaame einden, die wy ons konnen voorftellen, of ook om van twee of meer, 't zy aangenaams of onaangenaame middelen, ter bereikinge van zeker aangenaam einde, één te verkiezen. Dit konnen wy, myns gedagtens, uit het beginfel der eigenliefde, niet beflisfen : alzo ons die wel belet ons onaangenaame einden voorteftellen , maar voor 't overige onze keus niet, immers niet altyd, bepaalt. Wy zullen het ftuk van eenen anderen kant opvatten. Myne bedenkingen zullen op 't verkiezen van einden en van middelen beiden toepasfelyk zyn, zonder dat wy die onderfcheiding verder in aanmerking zullen behoeven te neemen.
Wan-



ZEDELYKE VRYHEID. 295
, Wanneer wy iets willen, tot iets befluiten, ftaat er altoos iets tegen over, waar toe wy, in gevallen daar zedelyke vryheid is, zouden hebben konnen befluiten, doch in zulken daar geene zedelyke vryheid is, niet. Dus 't zy men begrypt dat er zedelyke vryheid, in zeker geval, plaats heeft, of het tegendeel ftelt, altyd is er iets tegenoverftaande. Tegen doen ftaat nalaaten over; tegen het één te doen, ftaat over het ander te doen; tegen iets op deeze wys te verrigten, ftaat over het op gene wys te verrigten; tegen iets eerst te doen ftaat over het laatst of laater te doen. Dierhalve zyn er, in alle gevallen, ten minfte twee tegen elkander overftaande zyden (0). Men vergunne my deeze uitdrukking.
Wyders , de beweegredenen , om welken wy iets willen, om welken wy zeker befluit neemen of nalaaten te neemen, konnen in twee opzigten van eikanderen onderfcheiden zyn; namelyk of in natuur, of in fterkte. Alle beweegredenen zyn niet van gelyke natuur. Zy komen allen daar in wel overeen, dat er iets, welk ons, in één of ander opzigt, aangenaam is of behaagt, in gevonden wordt, gelyk wy getoond hebben: maar zy verfchillen, niettemin, aanmerkelyk in natuur. Somtyds befluiten wy tot iets, om dat wy in zulk eene daad of genieting op zig zelve vermaak vinden of verwagten; fomtyds om dat wy begrypen dat wy er ons belang, dat is ons wezenlyk en beften-
dig'
(V) Ik zeg ten minfte: want fomtyds, als wy uit drie of meer zaaken ééne te' verkiezen hebben, zyn er ook drie of meer zyden. Van die gevallen zal ifo. vervolgens nog iets zeggen.



SQö' VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
dig geluk, door bevorderen, fchoon het gene waar toe wy, als een middel ter bereikinge van dat einde, befluiten, ons op zig zelf niet aangenaam of wel onaangenaam zy. Somtyds befluiten wy tot iets, uit befef van pligt, waar mede wel ons waar belang verbonden is, doch uit welk beginfel men egter werken kan, zonder, op dien tyd, het denkbeeld van eigenbelang voor den geest te hebben, en daar door bewoogen te worden. Dankbaarheid, edelmoedigheid, en diergelyke beginfels, konnen ons ook tot zekere befluiten brengen, zonder dat belang, of ook het befef van eigenlyke verpligting , op ons werkt. Wyders, wanneer alleen vermaak onze beweegreden is, kan dat zinnelyk of verftandig vermaak zyn: Wanneer wy door belang bewoogen worden, kan dat belang tydlyk of eeuwig zyn; op het tegenwoordige, of op het toekomende leeven opzigt hebben. Tydlyk belang bedoelende, kan dat in eer, in voordeel, of in ligchaamswelftand beftaan. De beweegredenen , om welken wy zekere befluiten neemen, of nalaaten te neemen, konnen dus in natuur van elkanderen onderfcheiden zyn. De ééne beweegreden kan van eenen anderen aart wezen, dan de andere. Zo zyn, by voorbeeld, eene natuurlyke neiging of drift, en begeerte om Gode te behaagen, beweegredenen van ongelyke natuur. Ten anderen konnen de beweegredenen van eikanderen onderfcheiden zyn in fterkte: dat is te zeggen, van twee beweegredenen van dezelfde natuur, kan de ééne fterker, kragtiger, gewigtiger, zyn dan de andere. Zo is, by voorbeeld, een aanbod van duizend guldens eene fterker beweeg-
re-



ZEDELYKE VRYHEID. 20?
reden, dan een aanbod van honderd guldens; alle overige omftandigheden gelyk ftaande.
Deeze aanmerkingen vooraf hebbende laaten gaan, als noodig, om het volgende wel te doen begrypen, treed ik nu ter zaake, tot het aanwyzen, namelyk, in welke gevallen wy , naar 't my voorkomt, zedelyke vryheid hebben, en in welken niet.
Alle de gevallen, waar in van twee dingen één te kiezen valt, 't zy doen of nalaaten, 't zy dus of zo handelen, konnen, agt ik, tot de vier volgenden gebragt worden.
Er zyn, vooreerst, gevallen, waar in aan beide zyden geene, of, en in natuur en in fterkte, gelyke beweegredenen zyn;
Ten tweeden, zulken, waar in ééne of meer beweegredenen zyn aan de ééne zyde, en geheel geene aan de andere;
In de derde plaats, zulken, waar in aan beide zyden beweegredenen zyn van gelyke natuur, doch van ongelyke fterkte;
Eindelyk ten vierden, zulken, waar in aan beide zyden beweegredenen zyn van ongelyke natuur.
Laat ons onderzoeken, hoe het, ten aanzien van zedelyke vryheid, in ider deezer foorten van gevallen, gelegen zy.
i. Voor eerst dan, zyn er gevallen, waar in aan beide zyden geene, of, en in natuur en in fterkte, gelyke beweegredenen zyn. Het komt op één uit, en is, wel befchouwd, volmaakt het zelfde , aan beide zyden geene, of, en in natuur en in fterkte, gelyke beweeg-
Pp re-



298 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
redenen te hebben. Want, wanneer er geen meer reden is, om ons tot de ééne zyde te doen overhellen dan tot de andere, is er aan geene van de beide zyden eene overweegende reden: zo dat, fchoon er beweegredenen mogen zyn, om van twee ons voorgefielde zaaken, ééne te kiezen, er geheel geene beweegreden gevonden wordt, om de ééne boven de andere te Hellen. Gevallen van dien aart zyn zulken, waar in wy, of geheel geen onderfcheid tusfehen de dingen befpeurén, of waar in wy, ten minfte, volftrekt onverfchillig zyn. Wy hebben daar van te vooren gehandeld, en getragt te toonen, dat wy in die gevallen zedelyke vryheid bezitten (V). 't Zou overtollig wezen het zelve hier wederom te herhaalen.
2. De tweede foort van gevallen, door my gemeld, is die, waar in ééne of meer beweegredenen aan den éénen kant zyn, en geheel geene aan dert anderen. In deeze gevallen geloof ik dat wy geene zedelyke vryheid hebben, en niet anders konnen willen dan wy willen. Wy konnen wel befluiten zonder beweegredenen, maar niet wanneer er beweegredenen tegen en geene voor zyn. Beweegredenen noodzaaken ons, gewisfelyk, niet altyd. Wy konnen er ons fomtyds tegen verzetten, en een befluit neemen in weerwil van zekere beweegredenen. Maar dan moet er iets zyn, van de andere zyde, dat ons tot die tegenkanting beweegt. Zo er dat niet is, kan 't niet gefchieden. Men heeft, fomtyds, zeer moeilyke verrigtin-
gen
(a) In 't begin der vierde afdeelinge, bl. 273—277.



ZEDELYKE VRYHEID. 299
gen, onthoudingen, en zelfkwellingen gezien in menfchen, waar over men zig verwonderen moet: maar die luiden hadden nogthans hunne beweegredenen. Bygeloovige Godsdienftige begrippen, en eerzugt, waren veelal hunne dryfveeren. Ik geloof dat niemant eenig geval zal konnen bybrengen, waar in alleen beweegredenen aan de ééne zyde waren, daar men die zyde niet verkoozen heeft, boven de tegenovergeftelde, aan welken geene beweegredenen gevonden werden. Wy konnen niet alleen geen befluit neemen om ons zeiven te dooden of te verminken, zonder eenige beweegreden; maar zelfs niet om ons zeiven eene geringe wond, al was 't zelfs maar een fteek met een fpeld, toetebrengen, of eenig verdriet te berokkenen, zonder dat er ons iets toe beweegt. Zo konnen wy ook niet befluiten tot het nalaaten van iets dat ons aangenaam is, of daar wy begeerte toe hebben, zonder eenige beweegreden. Wanneer wy er wel op letten, zullen wy bevinden, dat er in gevallen, waar in wy iets doen, dat ons onaangenaam is, of iets voorbedagtlyk nalaaten, daar wy trek toe hebben, altoos eene beweegreden is, waarom wy dat doen of nalaaten; 't zy pligt, belang, voorzigtigheid, veiligheid, welvoegelykheid, traagheid, of wat het ook zyn moge, al was het alleen zugt om onze vryheid te toonen. Inderdaad, indien men, ten daadlyken bewyze van zyn vermogen om zyne neiging tegen te gaan, zonder eenige beweegreden, enkel om dat men wil, iets doet of nalaat, dat men anders niet gedaan of nagelaaten zou hebben, vernietigt men zyn eigen Pp 2 be-



300 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
bewys: want de begeerte om te toonen dat men vry is, is dan de beweegreden, 't Staat dan by my vast dat wy, in gevallen, waar in ééne of meer beweegredenen aan de ééne zyde zyn, en geheel geene aan de andere, geene zedelyke vryheid hebben, maar genoodzaakt zyn zo te willen als wy willen. De voorbeelden, te vooren door my bygebragt, van gevallen waar in wy geene zedelyke vryheid bezitten, zo wel die waar in wy genoodzaakt zyn zeker befluit te neemen, als die waar in ons zulks onmogelyk is, behooren tot deeze klasfe (a). De beweegredenen zyn daar, geheellyk, aan den éénen kant f>). Ik betrek hier die gevallen mede toe, in welken men onmagtig is om zeker befluit te neemen, uit hoofde dat men weet het niet te konnen uitvoeren. Elk ziet dat er dan gewigtige reden is om zulk een befluit niet te neemen; en daarentegen is er niets, dat ons tot het neemen van zodanig een befluit beweegen kan. 't Is waar, men kan begeerte hebben tot het onmogelyke. Maar hoe fterk die begeerte ook zy, nimmer kan dezelve eene beweegreden worden om er toe te befluiten: dewyl men zeker weet, dat dit befluit niets baaten zou, ter verkryginge van het begeerde. Er zyn dus ook, in zulke gevallen, aan de eene zyde geheel geene beweeg-
re-
fV) Zie bi. 249, 250, 265—267.
O) Misfchien zal iemant denken, dat er in 't geval van den Reiziger, die door den Strmkroover, met de piftool op de borst, tot de overgaaf van zyne goudbeurs gedwongen wordt, ter wederzyden beweegredenen gevonden worden; namelyk 't behouden van 't leeven, en 't behouden van de beurs. Doch dat dit zo niet is, zal ik in 't vervolg toonen.



ZEDELYKE VRYHEID. 30I
redenen. En overal waar dit plaats heeft, ontbeert men zedelyke vryheid (a),
3. De derde foort van gevallen, welken ik heb opgegeven, is die, waar in aan beide zyden beweegredenen zyn van gelyke natuur , doch van ongelyke fterkte. Bedrieg ik my niet, dan heeft men, ook in deeze gevallen, geene zedelyke vryheid. Wanneer ter wederzyden beweegredenen zyn van gelyke natuur en van gelyke fterkte, 't gene zo veel is als dat er ter wederzyden geene beweegredenen gevonden worden, dan heeft er zedelyke vryheid plaats, gelyk wy gezien hebben. Maar als de beweegredenen ter wederzyden wel van gelyke natuur, doch van ongelyke fterkte zyn, is het, naar myne gedagten, er anders mede gelegen, 't Komt my voor dat wy, in zodanige gevallen, niet konnen nalaaten ons door de fterkfte beweegredenen te laaten overhaalen. Dit vloeit, vry natuurlyk, uit myne voorgaande ftelling, dat wy namelyk geene zedelyke vryheid hebben, wanneer de beweegredenen alleen aan den éénen kant zyn. Want fchoon hier aan beide zyden beweegredenen gevonden worden, verliezen die aan den éénen kant haar vermogen, door de meerder fterkte der genen die aan de andere zyde werken; en de fterkfte beweegredenen
(a) Men kan van 't gemis der zedelyke vryheid, in zulke gevallen, ook reden geeven, gelyk ik aangemerkt heb, uit de noodzaaklykheid, in welke wy ons bevinden, om ons altyd een min of meer aangenaam einde voorteftellen.doch dit komt op het zelfde uit met den regel dien wy hier opgeeven. Want eene beweegreden behelst altyd iets aangenaams, iets in één of ander opzigt behaagelyks. Daar dan geheel geene beweegreden gevonden wordt, is geen aangenaam einde,
PP 3



302 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
nen buigen den wil met eene kragt, evenredig aan het gene zy, in fterkte de beweegredenen aan de andere zyde overtreffen. Hier kan ik niet voorby, ter ophelderinge van myne meening, de bekende gelykenis van eene weegfchaal te pas te brengen. Die vergelyking deugt niet (ik erken het) daar zedelyke vryheid plaats heeft: maar daar dezelve niet gevonden wordt, is zy, myns oordeels, zeer goed. In de gevallen van de tweede foort, daar de beweegredenen alleen aan den éénen kant zyn, ftaat het gewigt alleen in de ééne fchaal: in deeze derde foort van gevallen ftaat het gewigt in beide de fchaalen. Wanneer men zig nu verbeeldt dat er, in een geval van de tweede foort, honderd pond in de ééne fchaal, en niets in de andere ftaat, en in een geval van deeze derde foort, tweehonderd pond in de eene fchaal, en éénhonderd in de andere, begrypt men dat het gevolg, in beide die gevallen volkomen hetzelfde zyn moet; en dierhalve, dat, zo er in 't eerfte geval geene zedelyke vryheid is, die ook in 't laatfte geval geene plaats heeft. Doch men moet wel in 'toog houden, dat de beweegredenen, volgens de onderftelling, van gelyke natuur zyn. Hier komt het zeer op aan, gelyk ik vervolgens toonen zal. Dit dan in 't oog hou'dende, bevestigt de ondervinding 't gene ik hier beweer.
Men Helle dat ik my, door eene uitfpanning, wil verkwikken; dat vermaak, zinnelyk vermaak, te genieten, myne eenige bedoeling is. Men Helle, tevens, dat er tweeërlei verlustigingen voor mynen geest zyn,
tot



ZEDELYKE VRYHEID. 303
tot welken beiden ik gelegenheid heb, die ik even veilig, en met gelyke uitgaaven van penningen, geDieten kan; of ten minfte dat er zulk een gering verfchil tusfehen beiden, ten aanzien van veiligheid en kostbaarheid, gevonden wordt, dat, myne geaartheid en omftandigheden, in aanmerking genomen zynde, zulks geen' invloed op my heeft. Men ftelle wyders dat de ééne verlustiging my of altyd, of althans tegenwoordig, meer behaagt dan de andere; dat ik,by voorbeeld, meer zin heb in ryden dan in vaaren. Kan ik dan wel anders dan tot ryden befluiten? De vraag is niet (dit moet men wel opmerken) of ik niet zou konnen befluiten ryden en vaaren beiden natelaaten, en ftil thuis te blyven. 't Vervolg zal doen zien, dat ik dit, in verfcheiden gevallen, niet voor onmogelyk houde. Doch ik onderftel hier, dat één dier beide vermaaken te genieten reeds by my is vastgefteld; en dat er alleen nog te kiezen is tusfehen ryden en vaaren. Indien myne begeerte dan fterker is tot ryden, komt het my voor dat ik alleen daar toe befluiten kan: mits er, namelyk, niets anders in aanmerking komt, dat my het vaaren, voor deeze reize, den voorrang doet geeven; 't zy eenen vriend plaizier te doen, of iets anders. Maar dan verandert het geval. Dan zyn de beweegredenen van ongelyke natuur. My zelf te vermaaken, en eenen vriend plaizier te doen, zyn ongelyke beweegredenen. Wy moeten 't geval zo ftellen, dat de beweegredenen, ter wederzyden, van gelyken aart zyn; en dit is zo wanneer alleen eigen zinnelyk vermaak in aanmerking komt. Zulk vermaak
heeft



304 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
heeft men hier aan beide de zyden: want ik onderftel dat het ryden en vaaren beiden my vermaaklyk zyn. Doch fchoon de beweegredenen van gelyke natuur zyn, zy zyn van ongelyke fterkte. Ik heb meer trek om te ryden dan om te vaaren: wat zou my dan toch beweegen om tot vaaren te befluiten? Niets. Het volgt, dunkt my, uit de gefteldheid en omftandigheden, in welken ik my bevind, noodzaaklyk, dat ik het ryden den voorrang geeve. Ik kan niet anders dan daar toe befluiten.
Het zelfde heeft plaats, naar myne gedagten, in alle gevallen, daar alleen lust of vermaak in aanmerking komt. Wy verkiezen altyd 't gene ons het best behaagt, daar wy 't meest genoegen in vinden, daar wy den meesten zin in hebben; en wy konnen niet anders kiezen, ten zy er eene beweegreden van eene verfchillende natuur tegen over ftaat; wie , die verhuizen moet, zal niet van twee huizen, welken hy koopen of huuren kan, dat gene verkiezen welk hem best gevalt, indien de prys dezelfde is, en geene redenen van eenen anderen aart invloed op zyne keus hebben ? Wie, die niet geheel onverfchiilig is omtrent zyne kleeding, zal niet zulk eene ftof verkiezen, welke hem meest behaagt, wanneer dezelve even duur en even fterk is als eene andere, daar hy minder zin in heeft, en er geene reden van eene andere natuur is, die hem beweegen kan van zynen zin afteftaan? Wie kan anders handelen? Niemant, denk ik.
't Is eveneens gelegen, wanneer alleen tydlyk voordeel beoogd wordt. Een Speculant, iemant namelyk
die



ZEDELYKE VR.YHEID. 305
die gewoon is verfcheiden foorten van goederen, op [peculatïe, gelyk men 't noemt, te koopen, om dezelven , wanneer er de prys van gereezen is, wederom te verkoopen, bedoelt daar mede voordeel te doen. Men verbeelde zig dat zulk een man, op denzelfden tyd, twee Makelaars, A en B, by zig krygt, die hem tweeërlei goederen aanbieden; dat zyn voorraad van penningen niet toelaat het één en ander te koopen; dat hy voor het ééne goed, zo wel als voor het andere, eene bekwaame bergplaats heeft of bekomen kan; dat hy geene reden heeft om den éénen Makelaar , boven den anderen, courtagïe te laaten verdienen; in 't kort dat er alleen by hem in aanmerking komt, op welken van beide de foorten van goederen hy waarfchynlyk 't meest zal konnen winnen. Men verbeelde zig, vervolgens, dat de Koopman van het goed, hem door den Makelaar A aangeboden, de beste verwagting heeft; dat hy daar op meer voordeel te gemoet ziet, dan op het goed welk B hem aanbiedt. Dan, beweer ik, kan hy niet nalaaten tot het eerfte te befluiten. Hy zou, misfchien, noch 't één noch 't ander konnen koopen. Dat is eene tweede vraag. Maar als hy één van beiden koopen zal, gelyk ik hier onderftel, dan heeft hy geene vryheid om te befluiten tot het gene hem minst voordeelig voorkomt. Dit leert, meen ik, de ondervinding, en komt overeen met onze ftelling, ten aanzien deezer derde foort van gevallen. Hier, namelyk, heeft men beweegredenen aan beide zyden : want ik onderftel dat aan beide de zyden uitzigt van voordeel is. De beweegredenen
Q q zyn,



3C6 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
zyn , ter wederzyden van gelyke natuur, namelyk winst te doen. Maar zy zyn van ongelyke fterkte, dewyl er meer voordeel aan de ééne zyde verwagt wordt dan aan de andere. En daarom is er, in dit geval, geene zedelyke vryheid. Doch 't zou er anders mede gelegen zyn, indien er op het ééne goed een klein, maar tamelyk zeker voordeel te vervvagten was, en op het ander veel gewonnen, maar ook veel verlooren kon worden. Dan zouden de beweegredenen niet van gelyke natuur wezen. Mogelykheid van grooter winst zou aan den éénen, veiligheid aan den anderen kant zyn. En dus zou het geval dan niet onder deeze derde foort, maar onder de vierde behooren, waar toe wy nu overgaan.
4. De vierde foort van gevallen , namelyk, door my gemeld, is die, waar in aan beide zyden beweegredenen zyn van ongelyke natuur. In die gevallen is er, denk ik, zedelyke vryheid. Men ziet dat ik, ten aanzien deezer gevallen, niets bepaal wegens de fterkte der beweegredenen. De reden hier van is, dat, naar 't my toefchynt, wanneer de beweegredenen van ongelyke natuur zyn, het eigenlyk niet te pas komt van derzelver meer of minder fterkte, met betrekkinge tót elkander te fpreeken. Ik zal dit met een voorbeeld ophelderen. Een Koopman of Winkelier wordt verzogt tot het deel neemen aan eene plaizierparty. Hy heeft grooten lust om aan het verzoek te voldoen: maar hy begrypt dat hy 't niet doen kan, zonder zyn belang te verwaarloozen; alzo zyne tegenwoordigheid, ten dien tyde, op zyn comptoir, of in zynen winkel,
ver-



ZEDELYKE VRYHEID. 30?
vereischt worde. Hier heeft men beweegredenen van ongelyke natuur; vermaak aan den éénen, belang aan den anderen kant. Men kan niet zeggen, welke van beide beweegredenen de fterkfte is. Indien men in aanmerking neemt, welke beweegreden het fterkst behoort te werken, dat is het belang, neemt men in aanmerking, welke beweegreden de overhand heeft, dat is of het vermaak, of het belang, naar het befluit van den man valt. Doch 't zy tot welke zyde hy ook befluite, dit is, naar myne gedagten, niet toetefchryven aan de fterkte der beweegredenen op zig zelve, maar aan het gewigt dat hy zelf vrywillig aan die beweegreden, door welke hy zig laat overhaalen, geeft; aan zyne eigen vrye keuze, met andere woorden, aan den man zeiven. Hy zelf doet de fchaal overflaan, indien men deeze vergelyking wil gebruiken: maar dezelve heldert hier de zaak niet op. Zy is eer gefchikt om ons in verwarring te brengen, om dat hier geene lyding, maar werking van den mensch zeiven plaats heeft. Immers, te zeggen dat die beweegreden de fterkfte is, waar door, by de uitkomst, blykt dat men zig heeft laaten beweegen, is te onderftellen dat altoos de beweegredenen, als gewigten op^ eene fchaal, werken; en dat men dus niet anders kan verkiezen dan men,doet: 't gene juist in gefchil ftaat. Ik erken dit wel in gevallen van de tweede en derde foort: maar in die van deeze vierde foort blykt het my niet. En dewyl wy te vooren gezien hebben, dat er reden is om te gelooven, dat wy menfchen vrywerkende wezens zyn, en in fommige gevallen, inderdaad zeQq 2 de-



308 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
delyke vryheid hebben, zie ik niet, waarom men niet zal ftellen dat zulks in de gevallen, waar van wy nu fpreeken, plaats heeft: zo dat, in het bygebragte voorbeeld, de Koopman of Winkelier, als hy de zyde des vermaaks verkiest, door te befluiten de plaizierparty bytewoonen, ook de zyde des belangs kon verkoozen hebben, door te befluiten thuis te blyven; en indien hy de zyde des belangs verkiest, door voor de party te bedanken, de zyde des vermaaks kon verkoozen hebben, door de noodiging aanteneemen. Ik kan hier geene reden vinden om de zedelyke vryheid te ontkennen : ja ik vind integendeel reden om te gelooven dat zy hier plaats heeft, uit hoofde van de zelfvoldoening, of zelfbefchuldiging, welke de man in zig gewaar zal worden, wanneer de ondervinding hem doet zien, dat hy, of door thuis te blyven, zyn belang behartigd, of door uittegaan, zig merkelyk benadeeld heeft. Ook zal hy, zo 't my toefchynt, in 't geval zelf, zyne zedelyke vryheid konnen voelen, als hy er naauwkeurig acht op geeft.
Men moet opmerken dat het in de gevallen, waar van wy nu handelen , anders gelegen is dan in de tweede en derde foort van gevallen. In de tweede foort zyn de beweegredenen alleen aan den éénen kant; en men zou dus, indien men die beweegredenen niet wilde opvolgen, zonder beweegredenen moeten befluiten tegen beweegredenen aantegaan: 't welk my voorkomt onmogelyk te zyn. In de derde foort zyn wel beweegredenen ter wederzyden: maar dewyl zy van dezelfde natuur zyn, werken zy ook op den
wil;



ZEDELYKE VRYHEID. 309
als ik my zo mag uitdrukken, op gelyke wyze. Het minfte moet dus voor het meeste, het zwakfte voor het fterkfte wyken. In die gevallen is, blykbaar, eene fterker en eene zwakker beweegreden. Meer vermaak beweegt, zekerlyk, fterker dan minder vermaak; meer voordeel dan minder voordeel. Doch in deeze vierde foort van gevallen, heeft men aan beide zyden beweegredenen, die, van ongelyke natuur zynde, op ongelyke wyzen werken op den wil. Men heeft hier aan geene der beide zyden eene fterker beweegreden, een zwaarer gewigt; en daarom komt hier de vergelyking van de weegfchaal niet te pas: want voor het één is eene beweegreden van eene gantsch andere natuur dan voor het ander. Het is zeer moeilyk zig hier over klaar uittedrukken: maar men kan het wezenlyk onderfcheid tusfehen de derde en vierde foort van gevallen, zig op de volgende wys, vry duidelyk voor den geest brengen. Een Speculant worden tweeërlei goederen aangebooden door de Makelaars A en B. Hy verkiest het goed van A. Men vraagt hem de reden. Hy antwoord "om dat ik in het goed, my „ door A aangebooden , het meeste voordeel zie." Dit laat zig begrypen. Maar ftcl, voor een oogenblik, dat, niettegenftaande hy meer voordeel in 't goed van A zag, hy egter dat van B verkoos, zonder eenige bykomende reden van eene andere natuur; dan zou hy op de vraag, waarom hy dat verkooren had, immers niets konnen antwoorden. En egter moet hy iets antwoorden konnen; hy moet eenige reden hebben, om tegen de beweegreden van 't meeste voordeel Qq 3 aan-



310 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
aantegaan. Dus is dit geval niet mogelyk: waar uit blykt dat er in gevallen van dien aart geene zedelyke vryheid is. Doch in 't geval van den Koopman of Winkelier, dien eene plaizierparty voorgemeld wordt, is het anders gelegen, 't Zy waar toe die man befluit, hy kan eene beweegreden opgeeven. Befluit hy thuis te blyven, en vraagt men hem de reden, hy kan zeggen : ik had geen' tyd, ik moest op myne zaaken pas„ fen." Befluit hy van de party te wezen, hy kan zeggen, als men hem vraagt waarom hy niet thuis was toen zyne tegenwoordigheid vereischt werd: "ik „ kon, of liever ik wilde, zulk eene aangenaame par,, ty niet afflaan." In 't eerfte geval was belang, in het tweede vermaak zyne beweegreden. Dus ziet men, dunkt my, dat er in zodanige gevallen zedelyke vryheid is, of ten minfte zyn kan; en, als men maar toeftemt dat ze er zyn kan, is er, agt ik, genoegzaanie grond om te ftellen dat zy er inderdaad plaats heeft, uit het gene wy te vooren, ten bewyze dat wy menfchen vrywerkende wezens zyn, hebben bygebragt.
Hetzelfde, dat wy hier voorgefteld hebben, ten opzigte van vermaak en belang, is ook toepasfelyk op gevallen, waar in tydlyk en eeuwig belang, of neiging en pligt, tegen elkander overftaan. Daar zyn beweegredenen van ongelyke natuur; en 't zy welke zyde men verkiest, men heeft er eene reden voor. Men kan zig dus door de eene beweegreden, en men kan zig door de andere tegenovergeftelde beweegreden laaten overhaalen. Hier in is men vry. Niets noodzaakt ons onze zondige genegenheden in te volgen.
Niets



ZEDELYKE VRYHEID. 311
Niets ook noodzaakt ons onzen pligt te betragten, in weerwil onzer neigingen. Deeze ongelykheid in de natuur der beweegredenen, fchynt, door de voorftanders der zedelyke noodzaaklykheid, niet genoeg in aanmerking genomen te worden. Zy beweeren , by voorbeeld, dat wy niet konnen nalaaten te verkiezen 't gene ons best voorkomt. Maar een bekwaam fchryver over dit onderwerp heeft te regt aangemerkt, dat, fchoon men dit toeftond, de vryheid egter beftaan kan. Hy wyst aan dat er tweeërlei best is, redelyk best en vermaaklyk best. 't Gene meest met de reden overeenkomt, 't gene betaamelykst en billykst is, is redelyk best: 't gene vermaaklykst is , ons het grootfte vermaak verfchaft, is vermaaklyk best. Zie daar, wederom, beweegredenen van ongelyke natuur. Zie daar ook zedelyke vryheid, volgens de gedagten van dien fchryver. "Deeze dan, (vervolgt hy) twee zo verfchil„ lende betekenisfen van 't woord best zynde, zo is „ noodig te weeten, wat de genen, die ftellen dat men „ altyd genoodzaakt is 't gene ons voorkomt het bes„ te te wezen, te willen, door dat woord verftaan. „ Neemen ze 't woord best op in eenen algemeenen „ zin, en willen ze alleen zeggen dat men altyd ge,, noodzaakt is, of 't gene redclykst of't gene vermaak„ lykst is, te willen, zo zeg ik, dat al was dat waar„ agtig in alle gevallen, daar 't verftand eene onder„ fcheiding tusfehen best en jlegtst meent te vinden, „ het egter niets tegen de vryheid, in onze zedelyke „ daaden, doet. Want dit wil dan alleen zeggen, dat „ men altyd of zyne reden aan zyn vermaak, of zyn
„ ver-



312 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
„ vermaak aan zyne reden , als ze beiden te gelyk „ niet voldaan konnen worden, opoffert. Dit kan be„ ftaan met de uitgeftrektfte vryheid, die wy zouden
„ konnen begeeren. Als men dan het woord
„ best in 't algemeen voor redelyk best of vermaaklyk „ best opneemt, kan het met de vryheid beftaan, al „ was men altyd genoóclzaakt het beste te willen. „ Maar als men het tot ééne van beide betekenisfen „ alleen bepaalt, kan ik het niet toeftemmen. In den „ eerften zin van redelyk best zal niemant het opnee„ men, om dat de ondervinding maar al te wel leert, „ dat de mensch niet genoodzaakt is altyd, het gene „ hem voorkomt redelyk best te wezen, te willen. „ Maar in den laatften zin , voor vermaaklyk best, „ moeten al de zulken het neemen, die beweeren dat ,, de eigenliefde ons noodzaakt het beste te kiezen. „ Het tegendeel hoop ik in 't vervolg aantetoonen." (/) Deeze bedenkingen toonen, naar 't my voorkomt, dat men door ongelyke beweegredenen met den zelfden naam te noemen, en als gelyken aantemerken, zig ten onregte verbeeld heeft dat er geene zedelyke vryheid is, daar dezelve inderdaad gevonden wordt. Er blykt dus uit, van hoe veel gewigt het zy, in de behandeling van ons onderwerp, de ongelykheid van de natuur der beweegredenen in aanmerking te neemen.
(a) Kort onderzoek over der menfchen vryheid, en de daar uit volgende verantwoordelykheid voor hunne daaden, § XXX en XXXII, te vinden in de Godgeleerde, Hiftorifche, Philofophifche, Natuur- Genees-en Aardryks-kundige, Poëtifche en Regtsgeleerde vermaaklykheden, 1740, eerfte en tweede (tukje, bl. 65— 90, en 259—304. De geheele verhandeling is zeer waardig gelezen te worden.
ZES-



ZEDELYKE VRYHEID.
313
ZE.SDE AFDEELING.
Verdere bedenkingen en ophelderingen, betreffende de uitgeftrektheid van 's menfchen zedelyke vryheid.
't Is my eenigzins bedenkelyk voorgekomen, of het altoos doorgaat, dat daar de beweegredenen van ongelyke natuur zyn, zedelyke vryheid gevonden wordt, dan of deeze regel zyne uitzonderingen heeft. Doch hoe meer ik dit ftuk overweege, hoe meer ik bevestigd word in de gedagten, dat men geene uitzonderingen behoeft toeteftaan. In 't geval van eenen Reiziger, die, door een' Struikroover, met de piftool op de borst, gedwongen wordt zyne goudbeurs overtegeeven, fchynen, 't is waar, beweegredenen van ongelyke natuur gevonden te worden, 't behouden van 't leeven, namelyk, en 't behouden van de beurs: terwyl ik egter beweerd heb dat daar geene zedelyke vryheid plaats heeft. Zo zou 't ook wezen, indien de Reiziger eenige kans zag, om 't zy door de vlugt, 't zy door zig te weer te ftellen , leeven en beurs beiden te behouden. Dan zou er, aan den éénen kant, zyn, de zugt om het geld te behouden; en aande andere zyde, de zugt tot lyfsveiligheid. De eerfte R r zou



314 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
zou hem noopen tot vlugten of vegten: de laatfte, dewyl 't onzeker zou wezen, of hy, door de vlugt of Zelfverdediging, zyn leeven wel zou konnen beWaaren, tot het overgeeven van de goudbeurs. En dan zou hy ook zedelyke vryheid hebben: hy zou tot de vlugt of geweldigen wederftand; hy zou ook tot de gewillige overgaaf befluiten konnen. Maar ik heb het geval zo niet voorgefteld. Ik heb den Reiziger vertoond in zulk eene omftandigheid, dat hy volftrekt één van beiden moet kiezen, te fterven, of zyne beurs over te geeven. De geladen piftool wordt hem voor de borst gehouden. Hy is zelf ongewapend; of kan, nadien hem het vegten ongewoon, of om dat hy te zeer ontfteld is, van zyne wapenen geen behoorlyk gebruik maaken. Vlugten is ook geen" kans toe. In dat geval beweer ik dat hy geene zedelyke vryheid heeft; dat hy niet kan nalaaten te befluiten tot het overgeeven van zyne goudbeurs. Maar dan zyn er, ter wederzyden, geene beweegredenen van ongelyke natuur. Dan zyn er aan de ééne zyde geheel geene beweegredenen. De beweegredenen zyn alleen aan éénen kant; en dus behoort dit geval onder de tweede foort, waar in wy gefteld hebben dat geene zedelyke vryheid plaats heeft. Aan den éénen kant, namelyk, is de behoudenis van 't leeven: maar wat is er aan de andere zyde? Het behouden van de beurs? Neen: want hy kan die niet behouden, fchoon hy de overgaaf weigere. Dit zal hem zyn leeven kosten: Dood zynde, heeft hy niets aan het geld. Zyne erfgenaamen krygen 't ook niet: want de Roo-
ver



ZEDELYKE VRYHEID. 3^5
ver zal het gewisfelyk wegneemen, na hem doorfchooten te hebben. Hy behoudt het dan evenmin als wanneer hy 't overgeeft; en hy is er zyn leeven by kwyt Er is dus geheel geene beweegreden, aan de zyde van de weigering der overgaave. En, uit dien hoofde, is er in dit geval geene zedelyke vryheid.
Men kan zig verfcheiden andere gevallen verbeelden, in welken, ter wederzyden, beweegredenen van ongelyke natuur fchynen gevonden te worden, en waar in nogthans geene zedelyke vryheid plaats heeft. Doch, die gevallen wel overweegende, zal men bevinden dat de beweegreden , die aan de ééne zyde fchynt te zyn, er eigenlyk niet is, nadien men dezelve of in 't geheel niet voor den geest heeft, wanneer 't befluit genomen wordt, of die niet als ééne beweegreden befchouwt. Immers men moet wel begrypen, dat, wanneer ik zeg dat, aan de ééne of andere zyde , beweegredenen zyn of niet zyn, ik daar door niet bedoel dat er, in de natuur der zaaken, reden of geene reden is om dus of zo te handelen: maar de meening is, baarblyklyk, dat er in onze befchouwing van de zaak, aan den éénen of anderen kant, iets gevonden wordt of niet gevonden wordt, dat ons tot dus of zo te handelen beweegen kan. Ik fpreek dus van beweegredenen die wy kennen, die wy als beweegredenen befchouwen , en als zodanig voor den geest hebben. Beweegredenen, die wy niet kennen, of waar aan wy niet denken; die wy dus geheel niet voor den geest hebben, konnen van geen invloed zyn op onze befluiten. Bedenkingen ook, die wy wel voor den geest Rr 2 heb-



316 VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
hebben, maar die wy niet befchouwen in 't licht van beweegreden, die by ons als zodanig niets betekenen, konnen ook op onze befluiten geen' invloed hebben, 't Gebeurt dikwyls dat wy onkundig zyn van zekere zaaken en omftandigheden, welken, zo wy ze wisten, ons anders zouden doen handelen dan wy doen; of ten minfte op onze overleggingen invloed hebben zouden. Ook gebeurt het dat wy iets vergeeten in aanmerking te neemen, 't welk, indien wy 't bedagten, ons tot een ander befluit zou brengen. Wanneer nu 't gene onbekend is, of het gene men vergeet, het eenige is dat aan de ééne zyde gevonden wordt, zyn de beweegredenen geheel aan de tegenoverftaande zyde; en dus is er geene zedelyke vryheid. Zo is 't geval insgelyks , wanneer 't gene aan de ééne zyde is, niet als beweegreden aangemerkt, niet in dat licht befchouwd wordt. Eenen Winkelier, by voorbeeld, wordt een' zeer laagen prys gebooden voor eenig goed. Indien 't niet al te veel beneden de waarde is, zo dat het, uit hoofde zyner neeringgierigheid, by hem eenigzins in aanmerking komt, heeft hy zedelyke vryheid, in 't geval. Hy kan befluiten om het goed voor den aangebooden prys te geeven; en ook om het aanbod van de hand te wyzen. Dit zelfde heeft plaats, wanneer hy verlegen is om geld, en daarom voor gereede penningen, wel winstderving, of zelfs eenig verlies kan willen lyden. Maar het bod zou zo fchandelyk laag konnen zyn, dat het by hem in geene de minfte bedenking komt, voor dien prys van zyn goed afteftaan. 't Aangebooden geld kan, in
dit



ZEDELYKE VRYHEID. 317
dit opzigt, by hem gelyk ftaan met niets, 't Kan van even weinig invloed öp den man wezen, om hem te beweegen tot het afftaan zyner waaren, als of men er hem niets voor bood. In dat geval heeft hy, naar myne gedagten, geene zedelyke vryheid. Hy kan dan niet befluiten het goed, voor 't gene men hem biedt, te geeven. Maar dan , ziet men, zyn de beweegredenen ook, geheellyk, aan den éénen kant: want het gene aan de andere zyde is, ftaat gelyk met niets.
Ondertusfchen moet men wel in 't oog houden, dat uit het ontbeeren van zedelyke vryheid, op zekeren tyd, niet altyd volgt dat de mensch buiten fchuld, en niet verantwoordelyk is. Strikt gefproken, 't is waar, is men op dien tyd, wanneer men geene zedelyke vryheid heeft, niet verantwoordelyk. Maar men kan verantwoordelyk zyn, voor 't gene men te vooren verzuimd, of kwalyk gedaan heeft. Beweegredenen, die wy niet kennen, zouden wy, dikwyls, hebben konnen kennen, indien wy van de gelegenheid daar toe gebruik hadden willen maaken. Beweegredenen, die wy vergeten zyn, zouden wy hebben konnen onthouden, indien wy ons dezelven dieper in den geest geprent hadden. Ook zouden wy fomtyds zaaken, die ons nu geheel niet aandoen, geheel niet in 't licht van beweegredenen aan ons voorkomen, wel degelyk als zodanig hebben konnen befchouwen, indien wy meer onpartydigheid, of meer oplettendheid en ernst toegebragt hadden, om alles te waardeeren naar behooren; of indien wy ons niet, door kwaade driften, hadden laaten verblinden en overheerRr 3 fchen,



318 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
fchen. Beginfels van Godsdienst en deugd konnen , by fommige menfchen, die hunne eigen confcientie als met een brandyzer toegefchroeid hebben, zo zeer verdoofd zyn, dat ze by hen in 't geheel niet als beweegredenen befchouwd worden. Wanneer dan tydlyk voordeel, eer, of vermaak, aan de ééne zyde is, en niets dan Godsdienst aan de andere, zyn er, voor zulke verftokte menfchen, alleen beweegredenen aan den éénen kant. Eene Godsdienftige beweegreden is, by hen, geene beweegreden. Zy hebben dus geene zedelyke vryheid. Misfchien is niemant zo volftrekt verhard, of nu en dan komen er eenige goede beweegingen, eenige aandoeningen van 't geweten by hem op. Op zulke tyden zyn er, by hem, beweegredenen, ter wederzyden, van ongelyke natuur, en heeft hy dus zedelyke vryheid. Men kan aan die waarfchuwingen der confcientie dan gehoor geeven; men kan er zig ook tegen'aankanten, en vrywillig voortgaan in de zonde. Maar in andere gevallen, daar 't geweten geheel zwygt, en er dus, aan de zyde van Godsdienst en deugd, niet is dat beweegen kan, fchynt het my toe dat er voor zulke menfchen, die aan 't zondigen gewoon zyn, geene zedelyke vryheid is; dat zy niet konnen nalaaten het kwaade te verkiezen. Ondertusfchen zyn zy te befchuldigen over hun voorgaand wangedrag, welk hen zo ongevoelig voor alle Godsdienftige beweegredenen gemaakt heeft; en uit dien hoofde zyn zy ftraf baar. By tegeno verft elling, denk ik dat er deugdzaame menfchen gevonden worden, die, in veele gevallen, geene zedelyke vryheid hebben



ZEDELYKE VRYHEID» $1?
ben om kwaad te doen, om dat de beweegredenen, by hen, alleen aan de zyde van deugd en Godsdienst zyn, en 't gene er tegen over ftaat, waar door anderen zig tot de zonde laaten overhaalen, voor hun geene beweegreden is. Uit deeze laatst voorgeftelde aanmerkingen blykt, dat gewoonten, hebbelykheden, en driften, zeer veel invloed hebben op de zedelyke vryheid. Wy mogen er nog byvoegen, dat, fchoon die invloed zo fterk niet zy, in fommige gevallen, dat er de zedelyke vryheid, geheellyk, door weggenomen wordt, dezelve er nogthans, merkelyk, door verminderen of verzwakken kan: welke toelland van een geheel gemis dier vryheid wel moet onderfcheiden worden. Gelyk het, ten aanzien van natuurlyke yryheid, wat anders is, iets niet dan met veel moeite te konnen uitvoeren, en iets geheel niet te konnen doen, is het, ten opzigte van zedelyke vryheid, wat anders, iets bezwaarlyk, en iets volftrekt niet te konnen willen.
Alles dan wel ingezien zynde, komt het my tot nog toe voor, dat in alle gevallen der vierde foort, in die, namelyk, waar in beweegredenen, ter wederzyden , van ongelyke natuur gevonden worden, zedelyke vryheid is. En dewyl die gevallen , in het menschlyk leeven, zeer dikwyls voorkomen, volgt hier uit dat wy menfchen menigmaal, en fchier geduuriglyk, ons in omftandigheden bevinden, waar in wy zedelyke vryheid hebben: zo dat wy te regt vrywerkende wezens genoemd mogen worden, fchoon er gevallen zyn, waar in wy die vryheid niet bezitten, of niet gebruiken.



320 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
ken konnen. In 't byzonder volgt hier uit, dat wy, daar vermaak, en belang, daar tydlyk en eeuwig belang, daar neiging en pligt, tegen elkander o verftaan, zedelyke vryheid hebben, en zo tot het één als tot het ander befluiten konnen; ten zy wy, door ons eigen toedoen, die vryheid misfen.
Van belang is het, wyders, ten opzigte van de uit-geftrektheid der zedelyke vryheid, aantemerken, dat wy, veeltyds, het vermogen hebben, om onze befluiten optefchorten, en ons, eer wy het één of het ander kiezen, ryplyk te beraaden. Door zulk eene overweeging gebeurt het, fomtyds, dat er beweegredenen in onzen geest opkomen, die wy te vooren niet bedagten, of dat wy iets als eene beweegreden leeren aanmerken, welk wy te vooren in dat licht niet befchouwden; en dat er, gcvolgelyk, na het beraad, beweegredenen van ongelyke natuur, ter wederzyden, gevonden worden, daar te vooren de beweegredenen alleen aan den éénen kant waren (a). Ook kan daar uit fpruiten, dat men een volkomener begrip, een leevendiger befef verkrygt vandebetaamelykheid,pligtmaatigheid, en voordeeligheid eeniger handelwyze, dan men te vooren had, fchoon .men toen reeds begreep dat er beweegredenen van dien aart, voor zulk eene handelwyze, waren: in welk laatfte geval men, door een ryp beraad, wel geenè zedelyke vryheid verkrygt,
_ (» Wanneer de beweegredenen alleen aan den éénen kant zyn, konnen wy niet tot de andere zyde befluiten; maar in fommigen dier gevallen, konnen Wy egter ons befluit opi'chorten, om eorst te onderzoeken, of er aan de andere zyde ook beweegredenen gevonden worden, waar van wy nog onkundig zyn.



ZEDELYKE VRYHEID. 321
lu'ygt, maar meer aanleiding bekomt om van die vryheid het regte gebruik te maaken. Dit vermogen, om het neemen van een befluit, eenigen tyd, uitteflrcllen, en alvorens het gene er voor en tegen is, bedaardlyk, te overweegen, hebben wy dikwyls, maar niet altyd. Er moet, vooreerst, tyd en gelegenheid toe wezen. Wy hebben dus dat vermogen niet, wanneer een booswigt ons, met de piffcool op de borst, de goudbeurs afperst; noch wanneer ons huis in den brand ftaande, er geen oogenblik te verliezen is, zo men vrouw en kinderen uit de vlammen zal redden. Ten anderen, moeten wy, meer of min befef hebben, van de noodzaaklykheid of nuttigheid om de zaak in beraad te neemen. Indien iemant aan eenen Predikant, tegen kerktyd, voorfloeg om met hem eene wandeling te doen, in plaats van naar den predikftoel te gaan, en dus de gemeente vergeefs te laaten vergaderen, zou de Leeraar zulks niet in overweeging neemen konnen. Aan de andere zyde, kan iets zo onbetwistbaar voordeelig en nuttig voor ons zyn, dat het verwerpen daar van in geene de minfte bedenking kan komen: gelyk, by voorbeeld, wanneer iemant, die geene kostwinning heeft, eene bediening wordt aangebooden, daar hy lang naar heeft gewenscht, en die hem, in alle opzigten, zeer wel voegt. Doch wanneer er tyd en gelegenheid is tot beraad, en wanneer men begrypt dat de zaak eenig overleg verdient of vereischt, dan heeft men 't vermogen om zig te beraaden Dan, namelyk, is er zedelyke vryheid om zig te beraaden, of om terftond te befluiten: want, fchoon men 't ver-
S s mo-



322 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
mogen hebbe om de zaak vooraf te overleggen, men is er niet toe genoodzaakt, ten zy in gevallen, waar in men een leevendig befef heeft van de noodzaaklykheid des beraads, en geheel geene neiging om terHond een befluit te neemen; wanneer dus de beweegredenen geheellyk aan den éénen kant zyn, namelyk aan dien van de voorafgaande overweeging. Daar men nu vryheid heeft om zig te beraaden of het natelaaten, is men te befchuldigen, als men, te fchielyk befluitende, daar door gebragt wordt tot het overtreeden van zynen pligt.
Tot dus verre hebben wy alleen die gevallen overwoogen, waar in van twee dingen één te kiezen valt, 't zy doen of nalaaten, of dus of zo handelen. Maar 't gebeurt ook dat er drie of meer zaaken voor onzen geest zyn, uit welken wy ééne te verkiezen hebben. Hoe het, in die gevallen, ten aanzien der zedelyke vryheid, naar myne gcdagten, gelegen zy, zal ik, ten befluite deezer afdeelinge, kortlyk voorftellen. Ik zal my egter, om verwarring en te groote uitvoerigheid te vermyden, tot gevallen, waar in wy, uit drie, één verkiezen moeten, bepaalen. Dat er meer dan drie by ons in aanmerking komen, zal zelden gebeuren; en daar dit voorvalt, zullen dezelfde regels, met de noodige veranderinge en byvoeginge, daarop konnen toegepast worden.
Wanneer er, uit drie zaaken, ééne te kiezen valt* zyn er, volgens onze manier van dit ftuk te befchouwen, drie zyden. Ik zal dezelven A, B, en C noemen.



ZEDELYKE VRYHEID. 323
Vooreerst dan, indien er aan geene der drie zyden eenige beweegreden is, om ééne boven de twee anderen den voorrang te geeven, of, 't gene op 't zelfde uitkomt, indien, aan alle de drie zyden, beweegredenen gevonden worden van gelyke natuur en van gelyke fterkte, is er zedelyke vryheid: men kan of tot A, of tot B, of tot C befluiten.
Ten tweeden; indien de beweegredenen alleen aan den éénen kant zyn, kan men niet befluiten tot ééne der twee andere zyden. Indien er, by voorbeeld alleen beweegredenen zyn voor A, is men genoodzaakt die zyde te kiezen. Men kan dan niet befluiten tot B, en ook niet tot C. Dus is er dan geene zedelyke vryheid. Of zyn er jbeweegredenen aan twee zyden, dan is 't niet mogelyk de derde te kiezen. Zyn er, by voorbeeld, beweegredenen voor A, en ook voor B, maar niet voor C, dan kan men tot C niet befluiten. Indien, in dit geval, A en B beweegredenen hebben van gelyke natuur, doch van ongelyke fterkte, is men genoodzaakt die zyde te kiezen, waar voor de fterkfte beweegreden is: maar hebben A en B beweegredenen van gelyke natuur en van gelyke fterkte; of hebben A en B beweegredenen van ongelyke natuur, dan is er vryheid om of tot A of tot B te befluiten.
Ten derden: indien er aan de drie zyden beweegredenen zyn, allen van gelyke natuur, doch ook allen van ongelyke fterkte, is men genoodzaakt tot die zyde te befluiten, waar voor de fterkfte beweegreden is. Hebben twee zyden, by voorbeeld A en B, gelyke fterkte van beweegredenen, doch ider minder dan C, Ss 2 kan



324 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
kan men niet anders dan C kiezen. Maar heeft ider der, in fterkte, met eikanderen gelyk ftaande A en B meer fterkte van beweegredenen dan C, in dat geval heeft er vryheid plaats, om of A of B te kiezen.
Ten vierden: Indien er voor alle de drie zyden beweegredenen zyn van ongelyke natuur, is er zedelyke vryheid: zo dat men of tot A, of tot B, of tot C befluiten kan. Indien twee derzelven, by voorbeeld A en B, van gelyke natuur zyn , en alleen één, by voorbeeld C, ongelyk van natuur, komt het er op. aan of A en B van gelyke of ongelyke fterkte zyn. Hebben deezen gelyke fterkte, dan is er ook zedelyke vryheid om A, of B, of C te verkiezen. Maar zyn A en B ongelyk van fterkte, zo dat A, by voorbeeld fterker is van beweegredenen dan B, is er alleen vryheid om of A of C te verkiezen.
Dit alles volgt, natuurlyk, uit het gene wy te vooren, ten aanzien van gevallen, daar alleen uit twee zaaken ééne te kiezen is, beweerd hebben, 't Zal dus geene verdere opheldering, noch nader bewys, behoeven.
ZE-



zedelyke vryheid.
3*5
ZEVENDE AFDEELING.
Oplosjing van verfcheiden tegenwerpingen,
D e Heeren Leden van Teyler's Godgeleerd Genootfchap hebben hunne begeerte te kennen gegeven, „ dat men de verhandelingen over dit onderwerp in„ rigtte, niet by manier van twistfchriften, maar by „ wyze van proeven: zo dat men zig inzonderheid „ toeleide op het duidelyk voorftellen, en bondig be„ toogen, of bewyzen, van zyn eigen gevoelen, zon„ der zig, buiten nood, opzetlyk te verledigen tot „ het wederleggen van hun die 't ftuk anders begry„ pen." Aan deeze begeerte van het Genootfchap heb ik gepoogd te voldoen. Ik heb getragt myn eigen begrip klaarlyk voorteftellen, en door goede redenen te ftaaven; er niet dan fpaarzaam, en daar ik 't niet wel vermyden kon, iets inmengende, tot wederlegging der genen die van my verfchillen. Maar ïk oordeel het egter noodig iets te zeggen ter oplosfinge van eenige tegenwerpingen, die tegen myn ge* voelen konnen worden ingebragt. Ik zou my zeiven niet voldoen, indien ik zwaarigheden tegen myn begrip onaangeroerd liet, die ik denk te konnen wegneemen, of merkelyk verminderen, 't Zal dan, hoop ik, aan het loflyk Genootfchap niet mishaagen, dat Ss 3 ik



$26 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
ik, met het oplosfen van tegenwerpingen, nog eenige bladzyden vuile.
Myn gevoelen heeft dit in zyn nadeel, dat het met tegenwerpingen, van den kant beiden der voorftanderen van de zedelyke vryheid en van de zedelyke noodzaaklykheid, te worftelen heeft. Myn geval is dat der meesten, die eenen middenweg kiezen: zy behaagen , doorgaans aan geenen der beide partyen. Dit zy zo: ik zoek alleen de waarheid, en volg die waar zy my geleidt. Wordt myn begrip van beide zyden aangevallen, 't heeft wederom dit voordeel, dat de aanvallen ter wederzyde minder flerk zyn , dewyl ik de ééne en de andere party eenige haarer wapenen uit de hand genomen heb. Aan beide zyden vallen tegenwerpingen weg, die men te beftryden heeft, wanneer men eene onbepaalde zedelyke vryheid of zedelyke noodzaaklykheid ftelt. De gewigtige, en myns oordeels, onoplosbaare tegenwerping van de voorftanders der zedelyke vryheid, dat het tegenoverftaand gevoelen onbeftaanbaar is met der menfchen verantwoordelykheid, en met de aandoeningen der confcientie; dat er deugd .en ondeugd, onfchuld en fchuld, bclooning en ftraf, door weggenomen worden, drukt myn gevoelen niet; dewyl ik, in 't geval van deugd en pligt; zedelyke vryheid erken. Van de andere zyde, heb ik my niet te verdedigen tegen de zeer kragtige tegenwerping der voorftanderen van de zedelyke noodzaaklykheid, dat men, volgens het ftrydige begrip, in gevallen daar het ten uiterfte klaar is, dat men niet anders willen kan dan men wil, zedelyke
vry-



zedelyke vryheid. 32^
heid ftelt, en beweert dat een mensch tegen alle beweegredenen aan kan handelen, enkel om dat hy wil; 't welk de ondervinding duidelyk tegenfpreekt. Middelerwyl zal ik nog genoeg te doen vinden, aan 't oplosfen der tegenwerpingen, die er overig blyven. Laat ons ter zaake treeden.
Ik weet maar ééne tegenwerping, die, van de zyde der voorftanderen eener onbepaalde, zedelyke vryheid, tegen myn begrip kan worden ingebragt. Beweegredenen, zegt men, zyn geene werkers. Zy zyn geene wezens, maar betrekkingen, denkbeelden, die niets veroorzaaken konnen. 't Is dan ongerymd te ftellen,. dat zy, in eenig geval, den wil bepaalen, een befluit in ons voortbrengen, en ons noodzaaken tot doen of nalaaten. "Wat denkbeeld kan iemand vormen ('t zyn „ de woorden van den uitmuntenden Samuel Clar„ ke) hoe vermaak of fmert, welke alleen lydelyke „ gewaarwordingen zyn, of hoe redenen, beweegmid„ delen en bewyzen, welke zuiver afgetrokken denk„ beelden zyn, de natuurlyke, noodzaaklyke, en uit„ werkende oorzaak van daaden wezen konnen ? Kan „ niet een afgetrokken denkbeeld zo wel een bal „ voortflaan, als de uitwerkende oorzaak zyn van be„ weging in een 'smenfchen ligchaam? Gelegenheden, „ inderdaad, konnen ze zyn, en zyn ze, by welken „ die zelfflandigheid in den mensch, waar in het zelf„ beweegend beginfel huisvest, deszelfs daadlyk ver„ mogen oefent. Maar 't is het zelfbeweegend be„ ginfel, en geheel niet de reden of het beweegmiddel „ dat de natuurlyke en uitwerkende oorzaak is der
„ daa-



328 VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
„ daaden, wanneer wy, in de gewoone taaie, zeggen „ dat redenen of beweegmiddelen een mensch bepaa„ len, is zulks alleen eene figuurlyke of overdragtly„ ke manier van fpreeken. 't Is de mensch, die zig „ zelf vrylyk bepaalt tot werken. Redenen of bevat„ tingen van het verftand konnen, om eigenlyk en '„ naauwkeuriglyk te fpreeken, eene daad niet meer „ bepaalen, dan een afgetrokken denkbeeld eene zelf„ Handigheid of werker zyn, of eene hoeveelheid ., ftofs beweegen kan." (a) De Schryver van het kort onderzoek over der menfchen vryheid, te vooren door my bygebragt, die met my van gevoelen is, dat er gevallen zyn, waar in onze wil noodzaaklyk bepaald wordt Qi), heeft op deeze tegenwerping het volgende geantwoord: "Dewyl de ondervinding leert dat de ei„ genliefde ons in fommige gevallen noodzaaklyk be„ paalt, konnen wy daar in berusten, fchoon wy het „ hoe daar van niet begrypen. . Wy ondervinden dat „ wy ons zeiven niet konnen haaten, en wenfchen „ volmaakt ellendig te zyn. Wy ondervinden dat, zo „ dra wy het denkbeeld ontvangen van een fchielyk „ overkomend gevaar, wy noodzaaklyk fchrikken. „ By voorbeeld, als wy de balken van een huis hoo-
„ ren
Ca) Samuel Clarke's Remarks ttpon a Book, entituled A Philofophhal Enquiry concernittg Hitman Liberty. London 1717. pag. 10, 11.
(b~) Die Schryver is het, daar in, met my eens. Doch hy brengt die gevallen alleen tot zulken, waar in wy, door anders te befluiten dan wy doen, ons zeiven volftrekt ongelukkig zouden maaken, dat is, in een' toeftand brengen; in welken wy het niet zyn boven het zyn verkiezen zouden. Ik denk dat er ook andere gevallen voorkomen, waar in wy geene zedelyke vryheid hebben, gelyk uit het voorgaande gebleeken is.



ZEDELYKE VRYHEID. 329
„ ren kraaken, en vreezen dat het huis zal inftorten, „ fchrikken wy aanftonds, en zo 't mogelyk is, loo„ pen er uit. Wat is de oorzaak van die beweeging, „ en van dat wegloopen? De mensch, zullen ze zeg„ gen beweegt zig zelf: maar wat is de oorzaak dat „ de mensch zig zelf beweegt ? Immers het denkbeeld „ van 't gevaar: want zonder die vrees van 't inllor„ ten van 't huis, was hy in het zelve gebleeven. „ Zegt men, dat de vrees alleen een denkbeeld is, „ en dat een denkbeeld geen lighaam in beweeging „ kan brengen; ik antwoord dat het denkbeeld van „ vrees eene lyding van de ziel is, die de ziel aan„ zet om het lighaam in beweeging te brengen. Doch „ wy hebben even weinig denkbeeld, hoe eene ziel, „ of onftoflyk wezen, een lighaam in beweeging kan „ brengen, als hoe het denkbeeld van vrees eene „ noodzaaklyke werking (a) in de ziel kan veroor„ zaaken. De beweeging van een lighaam is zo min „ een wezen of zelfflandigheid, als een denkbeeld in „ de ziel: egter is het zeker dat de kragt van een „ beweegend lighaam, om een ander lighaam in be„ weeging te brengen, vermeerdert naar maate van „ de fnelheid dier beweeging. De denkbeelden van „ geluk of ongeluk hebben altyd eenigen invloed op. „ de ziel, om die in haare vrye en onverfchillige „ werking te beletten. Egter belet ze de werking niet „ noodzaaklyk, dan wanneer het doen of laaten van
„ iets
O) Hier wyst de Schryver zynen Leezer tot eene te vooren gegeven opheldering , wegens den zin, in welken hy van noodzaaklyke werking fpreekt.
Tt



330 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
„ iets de ingefchapen eigenliefde zodanig zou tegen„ gaan, dat men liever zou willen niet zyn dan in „ dien ftaat wezen." (a) Indien iemant deeze oplosfiog niet voldoende mogt voorkomen (ik kan niet zeggen dat ze my volkomenlyk voldoet) zie hier eene andere. Ik fta toe dat beweegredenen, eigenlyk, niets veroorzaaken konnen; en nogthans beweer ik dat de wil, door beweegredenen, in fommige gevallen, noodzaaklyk bepaald wordt. Hier in is geene ftrydigheid, mits men de beweegredenen alleen aanmerke als middelen, waar door iets te wege wordt gebragt; en dan konnen egter, in zekeren zin, de beweegredenen als oorzaaken, als middel-oorzaak en namelyk, befchouwd worden. Een touw, waar mede iemant gebonden is, beneemt hem zyne natuurlyke vryheid. Een touw is, zo mirt als eene beweegreden, een werker. Kan dan een touw de natuurlyke vryheid bepaalen of beneemen, waarom zou eene beweegreden de zedelyke vryheid niet bepaalen of beneemen konnen? Ja maar, zal men zeggen , 't is niet het touw , maar hy die den gevangen daar mede gebonden heeft, welk voor de oorzaak der beroovinge van natuurlyke vryheid, in dat geval, gehouden moet worden. Goed. Zo is ook niet de beweegreden, wanneer men naauwkeurig wil fpreeken, maar hy die de beweegreden in ons voortbrengt, opwekt, of te wege brengt dat ze by ons plaats heeft, die voor de oorzaak der beroovinge
van
(a) Kort onderzoek over der menfchen vryheid enz. § LXV, in het tweede Plukje der vermaaklykheden 17-40.



ZEDELYKE VRYHEID. 331
van zedelyke vryheid, in de gevallen waar in onze wil bepaald wordt, moet gehouden worden. By voorbeeld, in 't geval van den Reiziger, is de beweegreden, 't vooruitzigt van een' gewisfen dood, by weigering van de overgaave der goudbeurs, wel de naaste of middel-oorzaak van het befluit om de beurs overtegeeven; maar de Struikroover, die ik onderftel een vrye werker te zyn, is de eerfte en eigenlyke oorzaak. Deeze is even zeer de veroorzaaker van den overgang der beurfe, uit de zak des Reizigers inde zyne, als of hy, met geweld, de beurs uit des Reizigers zak had weggenomen. En zo is 't in alle gevallen gelegen, daar noodzaaklyk bepaalende beweegredenen in ons, 't zy meer of min regtftreeks, verwekt worden, door iemant onzer vrywerkende medemenfchen (d). Die mensch is eigenlyk de oorzaak, de beweegreden is het middel, het touw, om zo te fpreeken, waar mede men ons bindt. Somtyds zyn de eigenlyke oorzaaken vry afgelegen, en doen zig niet gereedlyk aan ons voor. Somtyds hebben de veroorzaakers de uitwerkfels in 't geheel niet bedoeld voorttebrengen \ en egter zyn zy niet minder voor de wezenlyke oorzaaken derzelven te houden. Een man, wiens huis in den brand ftaat, en die niet kan nalaaten daar uit te vlugten , wordt eigenlyk daar uit gedreeven , door dien perfoon, door wiens onvoorzigtigheid de brand ont-
ftaan
Ca) Wanneer hy, die eene beweegreden , waar door wy noodzaaklyk bepaald worden, in ons verwekt, niet vry werkt in dat geval, maar, op zyne beurt, ook genoodzaakt is zo te handelen als hy doet, is hy ook een middel-oorzaak; en men moet de eigenlyke oorzaak weder hooger zoeken.
Tt 2



332 VERHANDELING OVER 'S MENSCHEN .
ftaan is. Deeze is de oorzaak dat de man genoodzaakt is zig uit zyn huis te begeeven, fchoon hy niets minder bedoeld had, dan dit uitwerkfel voorttebrengen. In gevallen, daar de beweegredenen, door welken wy bepaald worden, by ons plaats grypen, zonder toedoen van eenig mensch buiten ons, hebben wy ze fomtyds, aan ons zeiven toetefchryven; nadien wy te vooren iets gedaan of nagelaaten hebben, waar door te wege gebragt wordt, dat nu zekere beweegreden ons noodzaaklyk bepaalt. Een jonge baldaadige knaap ligt in 't water, en kan niet nalaaten poogingen aan te wenden om er uittekomen. Doch 't is zyn eigen fchuld. Hy ftelde zig, fchoon meermaalen gewaarfchuwd, vrywillig, aan 't oogenfchynlykst gevaar bloot. Hy is dus zelf de eigenlyke oorzaak dat de beweegreden van zelf behoudenis, thans, zo onwederftaanbaar in hem werkt. Daar geen mensch als de oorzaak kan aangemerkt worden, zal men moeten opklimmen tot het Opperwezen zelf, die, door de wetten der natuure, en de omftandigheden, waar in hy ons geplaatst heeft, gevoegd by de gefteldheid, die hy ons heeft gegeven, de ons bepaalende beweegreden by ons doet plaats hebben. Ik kan niet anders zien, of, op deeze wys, wordt de tegenwerping, dat beweegredenen geene werkers zyn, volkomenlyk opgelost, in zo verre dezelve gemaakt kan worden tegen hen, die met my eene zedelyke vryheid erkennen , en alleen in eenige gevallen loochenen. Maar de voorftanders eener onbepaalde zedelyke noodzaaklykheid, ten allen tyde, in alle menlchen, in alle wezens,
en



zedelyke vryheid. 333
en in God zeiven, konnen zig van deeze oplosling niet bedienen; en hierom fchynt het my toe, dat Dr. Clarke de tegenwerping te regt aandringt tegen hen, met welken hy te doen had (a).
Ik ga over tot de tegenwerpingen welken door de laatstgemelden, door hen, namelyk, die voor eene volftrekte en onbepaalde zedelyke noodzaaklykheid zyn, en geene zedelyke vryheid, in den zin waar in ik die woorden neeme, in eenig geval erkennen, tegen myn gevoelen konnen ingebragt worden.
Eene der voornaamften van deezen, en die, inderdaad, niet gemaklyk te beantwoorden is, wordt ontleend uit de bekende en' van elk toegeftemde waarheid , dat er geen uitwerkfel is zonder oorzaak. D. Priestley heeft deeze tegenwerping ten fterkfte
aan-
(a) De Schryvers der Monthly Review hebben, ter gelegenheid van 't recenseren der wederzydfche gefchriften, over ons onderwerp, in Engeland, tus^ fchen D Priestley en zyne tegenfchryvers gewisfeld, eene aanmerking gemaakt die vry wat overeenkomst heeft met myne nu gegeven op osfmg der voorgèftelde tegenwerping*. "Thougli it has been faidL (zeggen zy) that afovity
and pasfivenefi are incorapatible in the fame fubjeét" &c. dat is: fchoon men
cézesd heeft dat werkeenheid en lyddykheld in het zelfde onderwerp met be" ftaan konnen, vinden wy egter geene tegenftrydighcid, in iets te bevatten als
een werker, of ais werkende op de ééne zelf Handigheid, op de eene byzon-
dere wvz" terwyl het zü\ï bewerkt wordt door eene andere zelfstandigheid , * op eene andere wyze. Zo is het hert een werker, in het bloed door alle de
flLaderen te (touwen, en 't wordt daarom gemeenlyk aangemerkt als de oor." fpronglyke oorzaak van alle de leevensbeweegingen: terwyl het, ten zelfden
tvde lydelyk is, in het opvolgen van den invloedder zenuwen (nervous tnfluenceji " waar'van het, inderdaad, zy:,e wèrkelykheid verkrygü" Tbe Mor.tbly Review , November 1780, pag 3.49- Op zulke of diergelyke manier begryp .k het ooky ten aanzien van noodzaaklyk bepaalende beweegredenen. Zulk eene beweegreden is in zekeren zin eene oorzaak, en in zekeren zin een uitwerkfel. Zyis de naaste oorzaak van de daad, maar het uitwerkfel van hem die haar voortbrengt,, of doet werken; en die is, gevolglyk, de eigenlyke oorzaak.
Tt 3



334 VERHANDELING OVER *S MENSCHEN
aangedrongen in zyne gefchriften over dit ftuk f». Hy tragt te toonen dat het niet voldoet het zelfbepaalend vermogen, of 's menfchen geest zejf, voor de oorzaak te houden van een genomen befluit: om dat er eene byzondere oorzaak moet zyn, waar door te wege gebragt wordt dat men tot het één befluit, en niet tot het ander, en dat dus zig te beroepen op het zelf bepaalend vermogen van den mensch zo min reden geeft van eene byzondere bepaaling des wils, als de vraag, waarom de wind heden noord en niet zuid is, zou beantwoord worden, door te zeggen, dat de wind veroorzaakt wordt door eene beweeging der lugt, en deeze door derzelver gedeeltelyke verdunning, enz. De kragt der tegenwerpinge komt dus hier op uit: "Wanneer men, uit A en B „ één zal verkiezen, en men verkiest A, dan moet „ er eene oorzaak zyn, die te wege brengt dat men „ A en niet B verkiest; en deeze oorzaak kan het „ vermogen van kiezen, of 's menfchen geest zelf, „ niet zyn, dewyl die oorzaak zo wel de keus van „ A'als van B had konnen voortbrengen. Dat uit„ werkfel dan, die byzondere daad, dat men A ver„ kiest en B verwerpt, heeft geene oorzaak, ten zy „ er in de gefteldheid van den mensch; of in de om„ Handigheden, op dien tyd iets is dat dit byzonder
- „ uit-
O) See J. Priestley, The Doéïritie of Philofophical Necesfity illuflrated, Seót. II. pag. o—19, Illuftratiom of fome particulars &c. pag. 288—296". Letter to Mr. Palmer Seft. I. pag. 6—11. Mucb itrefs lays alfo uponit J. Edwards. in his Inquiry in to the modem prevailing Notiom of the Freedom ofvsilL Part II. Seft. III en IV.



ZEDELYKE VRYHEID. 335
„ uitwerkfel noodzaaklyk voortbrengt: en dan is er geene zedelyke vryheid. Zo er die ware, zou er „ eene uitwerking zonder oorzaaken gevonden wor„ den."
Ik merk hier op, vooreerst, aan, dat eene zwaarigheid van denzelfden aart tegen het gevoelen eener algemeene en onbepaalde zedelyke noodzaaklykheid kan ingebragt worden. Indien er, namelyk, in geen wezen zedelyke vryheid plaats heeft; indien alle wezens, altyd, noodzaaklyk bepaald worden, om zo te willen als zy willen; indien 't met het opperfte wezen zeiven zo gelegen is "dan moet er (volgens D. Clarke) „ in ider uitwerkfel, (by voorbeeld in de beweeging) „ een voortgang van oorzaaken tot in 1t oneindige ge„ weest zyn, zonder eenige de minfte oorfpronglyke „ oorzaak. Want, indien er nergens vryheid is, dan „ is er geen werker, geene oorzaak, beweeger, of grond„ beginfel van beweeging, ergens te vinden. Alles moet „ dan in 't geheelal lydelyk, en niets werkelyk zyn. Al„ les moet bewoogen worden, en daar is geen beweeger" "Alles is uitwerkfel, en niets oorzaak." Qi) Deeze aanmerking ftrekt om te toonen dat het gevoelen van de voorftanders der zedelyke noodzaaklykheid met gelyke zwaarigheid te worftelen heeft, als door hen tegen de zedelyke vryheid wordt ingebragt; en dat deeze tegenwerping dus niet zeer voegt in hunnen mond. De tegenwerping zelve, ondertusfchen, wordt er niet
door
O) S. Clarke's Difcoiirfe, concerning the Being and dttrihutes of God&c. Propof. IX. p. ra. 69. Seventh Edit. 1728.



336 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
door opgelost. Ik zal beproeven, of ik, in 't regtftreeks oplosfen derzelve, flaagen kan.
Vast gaat het dat er geen uitwerkfel zonder oorzaak is. 't Gaat ook vast dat ider daad van den mensch, ider befluit welk hy neemt, een uitwerkfel is. Ieder daad, ider befluit, heeft dus eene oorzaak. Maar zyn de woorden oorzaak en beweegreden van dezelfde betekenis? Neen, gewisfelyk. "God-is de oorzaak van „ alles wat buiten hem is": dit is verftaanbaar en waar. Doch "God is de beweegreden van alles wat buiten hem „ is" zou onzin wezen, 't Is iets anders te vraagen: "wie heeft dat gedaan ?" Iets anders te onderzoeken: "waarom heeft men dat gedaan!" 't Eerfte ftrekt ter naarvorfchinge van de oorzaak, 't laatfte van de beweegreden der daad. Beweegreden is dan niet het zelfde met oorzaak; ja dit is er zo verre van daan, dat beweegredenen, in de natuur der zaaken, geene eigenlyke oorzaaken zyn konnen, maar wel middelen, waar door de oorzaaken op ons werken , gelyk wy te vooren zagen. Dierhalve, fchoon 't eene zekere waarheid zy, dat er geen uitwerkfel, en dus ook geene daad noch befluit, zyn kan, zonder oorzaak, volgt daar niet uit dat er geene daad noch befluit, zyn kan, zonder beweegreden. In gevallen , daar geene zedelyke vryheid is, wordt de wil noodzaaklyk overgehaald door beweegredenen : maar dan zelfs zyn de beweegredenen de oorzaaken niet van de daad. Dat wezen, welk te wege brcrigt dat die redenen by ons plaats hebben en werken, is er de oorzaak van.
Doch



ZEDELYKE VRYHEID. 337
Doch in gevallen van zedelyke vryheid, is hy die iets doet, die iets befluit, de oorzaak van die daad of dat befluit. En dan zyn er of geheel geene beweegredenen, wanneer ons, namelyk, de zaaken eveneens voorkomen, of de beweegredenen van ongelyke natuur hebben geen vermogen om ons of tot de ééne of tot de andere zyde te bepaalen. In 't laatfte geval zyn er aan beide zyden beweegredenen. Dus hebben wy, 't zy welke zyde wy kiezen, eene beweegreden, voor 't gene wy doen. Kiezen wy, by voorbeeld, wanneer vermaak en belang tegen elkander overftaan, de zyde van 't vermaak, wy doen dat om onzen lust te boeten; en kiezen wy de zyde van 't belang, wy doen dat om ons beftendig geluk te bevorderen. Maar de keus, die wy doen, 't zy welke die ook zy, wordt door de reden, waarom wy dezelve doen, niet in ons veroorzaakt, dat is, niet noodzaaklyk voortgebragt. Zo zyn er dan gevallen , die, namelyk, waar in ons de zaaken eveneens voorkomen, in welken men verkiest zonder beweegreden; en er zyn gevallen, namelyk die waar in beweegredenen ter wederzyde van ongelyke natuur gevonden worden, in welken men wel niet zonder beweegreden verkiest, maar waar in die beweegreden de keus, die men doet, niet veroorzaakt. In beiderlei gevallen zyn de beweegredenen niet alleen geene eigenlyke oorzaaken, dat ze nooit zyn, maar zelfs geene middel-oorzaaken, door welken men noodzaaklyk bewerkt wordt. De oorzaak is de mensch zelf, die de verkiezing vrylyk doet, het befluit vrylyk neemt. Wy ftellen dus wel uitwerkfels zonder be-
V v weeg-



338 verhandeling over *s menschen
Weegredenen, en ook uitwerkfels zonder veroorzaakende, den mensch noodzaaklyk bewerkende, beweegredenen; maar geene uitwerkfels zonder oorzaaken. • Eene andere tegenwerping der voorflanderen van de zedelyke noodzaaklykheid, is dat het begrip van zedelyke vryheid onbegaanbaar is met de Godlyke voorweetenfchap. Hier mede hebben Godgeleerden beiden en Wysgeeren, de leer der zedelyke vryheid, dikwyls beftreeden. " 't Gene afhangt van eene vrye „ keuze, 't gene dus gedaan of niet gedaan, op dee„ ze of gene wys verrigt kan worden, kan (zegt men) „ niet met zekerheid worden voorweeten. Zo dra „ het voorweeten is, is het bepaald, en kan niet an„ ders gefchieden: 't welk de vryheid wegneemt. In„ dien *t dan blykt dat de befluiten en daaden der „ menfchen door 't Opperwezen voorweeten worden, „ is het zeker dat er geene zedelyke vryheid in de„ zeiven plaats heeft. Ondertusfchen, behalve 'tge„ ne men uit de reden, ter ftaavinge van de Godlyke „ voorweetenfchap kan bybrengen, blykt het onbe„ twistbaar uit de H. S. dat God de toekomende be„ dry ven der menfchen voorweet, nadien hy dezel„ ven dikwyls voorzegd heeft." (^) Met het oplosfen deezer tegenwerpinge zal ik my niet lang bezig houden; zo om dat men by D. Clarke (f) en anderen,
O) See Among feveral others, J. Priestley, the Doclrine of Pbilofophical Necesfity illuftrated, Seft. III. pag. 19—24. and j. Edwards Inquiry in to the modern prevailing Notions of the Freedom of' will, part. II. Seft. XII. -
Qb~) On the Being and Attributen of God, Part. 1. Prop. X. p. m. 100—104. and Remarks apon a Book, entituled a Philof. Enquiry conceruitig Uuman Liberty, pag- 37—'4Q-



ZEDELYKE VRYHEID. 330
ren, veele goede en gewigtige bedenkingen, ten bewyze dat de Godlyke voorweetenfchap der menfchen vryheid niet uitfluit, leezen kan, als wel inzonderheid, dewyl men dit ftuk, naar 't my voorkomt, met weinige" woorden kan afdoen. Ik houd het daar voor dat niets by God onmogelyk is. Volflagen tegenftrydighedeh , 't is waar , konnen niet gedaan worden , en zyn dus ook geene onderwerpen der Almagt. Maar tegenftrydigheden zyn eigenlyk niets. Wanneer men eene tegenftrydigheid met woorden uitdrukt, vernietigt het ééne gedeelte van het voorftel het andere; en dus zegt zulk een voorftel niets. Een ronde driehoek is een ding dat geene hoeken en tevens hoeken heeft. Een deel^ dat zo groot is als het geheel, is éen deel dat geen deel is. Een ligchaam, dat op verfcheiden plaatfen te gelyk geheel tegenwoordig is, is een ligchaam, dat op ider plaats is, en te gelyk niet is: want, door te ftellen dat het geheel hier is, ontkent men dat het elders is, 't gene egter te gelyk gefteld wordt waar te zyn. Dit is alles onzin, 't Is geen onderwerp van Gods magt: maar 't is ook geheel geen onderwerp: 't is niets. Wanneer men nu met grond beweeren zal, dat God iets niet doen kan, moet het voorftel, waar in de zaak, daar men van fpreekt, vervat is, naar myne gedagten, zulk eene volftrekte tegenftrydigheid, in de bewoordingen zeiven, behelzen. Anders is 't by God niet onmogelyk, of ten minfte, anders kan men niet bewyzen dat het by God onmogelyk is: "God voor„ ziet, wat de menfchen vrylyk doen of nalaaten zul„ len — God voorweet naar welken kant hunne vrye Vv 2 „ keus



340 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
„ keus zig zal bepaalen," zyn voorftellen, die geene tegenftrydigheid, in de bewoordingen, behelzen. Het ééne gedeelte van zulk een voorftel ftoot het andere niet om. 't Is geen onzin; 't is verftaanbaare taal. Men heeft dus geen' grond, myns oordeels, om te ftellen dat zulks voor God onmogelyk is. Dat wy zulk eene zekere .voorweetenfchap van vrye daaden niet bezitten; dat wy niet begrypen konnen, hoe het voorweeten van zulke daaden gefchieden kan, is geen bewys dat er, in de natuure der zaake, eene onmogelykheid in gelegen is. Een onkundige Boer, dien men zegt dat er menfchen zyn , die de grootheid en afftanden van de zon, maan, en planeeten, bepaalen konnen, zou , naar 't my voorkomt, op denzelfden grond konnen beweeren dat geen mensch dit weetèn kan, als wy beweeren konnen dat het Opperwezen niet zou konnen weeten, welk een gebruik een vrywerkend wezen, in zeker geval, van zyne vryheid zal maaken.
"Den mensch zedelyke vryheid toetefchryven, is „ hem onafhangelyk te ftellen van zynen Schepper." Zie hier eene derde tegenwerping van de voorftanders der zedelyke noodzaaklykheid, 't zy men die als Godgeleerde of als Wysgcer aankleeve. Men verbeeldt zig, dat, zo de mensch een vrywerkend wezen was, in dien zin als wy beweerd hebben , hy de oogmerken van zynen maaker zou konnen dwarsboomen en te loor ftellen. Hier op merk ik, vooreerst, aan, dat God, behoudens der menfchen zedelyke vryheid, hen beletten kan, ftrydig met zyne oogmerken te bande-



ZEDELYKE VRYHEID. 34I
delen, door hunne natuurlyke vryheid paaien te zetten; door hen te verhinderen hunne befluiten ter uitvoeringe te brengen. Zy behouden dan de vryheid van befluiten, dat is hunne zedelyke vryheid; maarmisfen, in zekere gevallen, de vryheid van uitvoering, dat is hunne natuurlyke vryheid: zo dat hunne verantwoordedelykheid blyft. Ten anderen, kan het Opperwezen werken op den wil der menfchen, zonder hunne zedelyke vryheid wegteneemen. Hy kan hen in omftandigheden plaatfen, in welken hy voorziet dat zy zulke befluiten neemen zullen, als met zyne oogmerken overeenkomen, en welken zy niet zouden genomen hebben, indien hy hen niet in die omftandigheden gëplaatst had. Zy blyven egter vry. Zy konnen anders handelen dan zy doen: maar God voorweet dat zy, in die omftandigheden, niet anders zullen handelen; en dus bereikt Hy zyne inzigten, door hen in die omftandigheden te ftellen, zonder hen te berooven van hunne zedelyke vryheid. Voeg hier by, dat de Allerhoogfte, onmiddelyk, op 's menfchen geest kan werken, en daar in zekere indrukken verwekken, die hem niet noodzaaken, maar neigen tot zekere befluiten en daaden, overeenkomftig met de Godlyke oogmerken, en die God voorziet dat hem, inderdaad, tot die befluiten en daaden beweegen zullen, fchoon hy vry blyve. Eindelyk, is er ook misfchien geene zwaarigheid in te denken, dat God, in fommige gevallen, 't zy door fchikking van omftandigheden, 't zy door regtftreekfche werking op 's menfchen geest, te wege brengt dat er alleen aan den éénen kant beweeg-
Vv 3 re~



342 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
redenen zyn, of zig aan hem voordoen, en hy dus, op dien tyd, geene zedelyke vryheid heeft. Wy hebben gezien, dat 's menfchen zedelyke vryheid niet geheel onbepaald is; dat hy niet alles kan willen doen, noch kan willen nalaaten. Waarom zou de Allerhoogfte niet, nu en dan, wanneer Hy zulks, ter bereikinge zyner oogmerken goedvond, dit zedelyk onvermogen konnen vermeerderen, en 's menfchen zedelyke vryheid, in zekere gevallen, wegneemen; mits Hy den mensch zyn gedrag dan niet toerekende ? Doch 't zy men deeze laatfte bedenking toefta of niet, het blykt genoegzaam uit de twee voorgaanden, vergeleeken met het gene ik over de Godlyke voorweetenfchap gezegd heb, dat men den mensch niet onaf hangelyk ftelt van het Opperwezen, fchoon men hem zedelyke vryheid toefchryve.
Ik kan niet voorby, ten befluite, nog van eene tegenwerping te gewaagen, die, van den kant der voorftanderen van de zedelyke noodzaaklykheid, tegen myn begrip kan ingebragt worden; fchoon ik daarvan wel gaarne ontflagen was geweest. Zy betreft de zedelyke vryheid van God. Volgens myne manier van denken over dit ftuk, fchynt men, in het Opperwezen, eene volmaakte, eene onbelemmerde zedelyke vryheid te moeten ftellen; en hier in ligt, volgens myne bepaaling van zedelyke vry,heid, opgeflooten, dat de Allerhoogfte, ftrikt gefproken, ook het kwaade kan willen. Maar ftrydt dit niet met de gezonde reden, en met de H. &? Loopt het niet aan tegen de Godlyke Heiligheid? En berooft het ons niet van allen



zedelyke vryheid. 343
len grond des vertrouwens, op zyne waarheid, regtvaardigheid, en goedheid? Ik beken hier niet volkomen door te zien. Inderdaad, hoe meer ik de beginfels van werking, in het Opperwezen, tragt te doorgronden, hoe meer ik befpeure dat myn verftand daar toe te klein is; en dat de Dichter Pope het wel begreep, toen hy fchreef: Know then Thyfelf, prefume not God to fcan, The proper ftudy of Mankind is Man. (cl) 's menfchen zedelyke vryheid, fchoon een moeilyk ftuk, heb ik niet gefchroomd, in deeze verhandeling, uitvoeriglyk, te overweegen: maar van Gods zedelyke vryheid durf ik naauwlyks iets zeggen. Men kan de zwaarigheid, waar van wy fpreeken, beantwoord vinden by Dr. Clarke (£). Doch 't komt my voor, dat die fchrandere man, wanneer hy 't volftrekt onmogelyk houdt voor God, niet te doen 't gene zyne zedelyke eigenfehappen Hem afvorderen , of iets te doen dat daar tegen ftrydt; beweerende dat Hy niet anders kan dan altyd doen 't gene over 't geheel het beste en wyste is, en dat Hy onmogelyk iets dat kwaad is doen kan; daar door inderdaad , de zedelyke vryheid in God wegneemt, hoe zeer hy het tegendeel ftaande houde. Want die niet anders kan, dan op zekere wys te werk gaan, en het tegengeftelde niet kan doen,
is
(V) A. Pope's Esfay on Man. Epiftle II. De zin is "ken dan uzelf, vermeet „ u niet God te doorgronden; de eigenlyke, of de regte de best voegende , „ ftudie van het menschdom is de mensch.'''
(b) On the Being and Attrihates of God, Prop. XII. p. m. 115—1 ip. Seventh Edit. 1728.



344 verhandeling over 's menschen
is niet vry, maar bepaald of genoodzaakt. Beter bevallen my de aanmerkingen, tot oplosfing deezer tegenwerpinge, van den Heer Merian. Dewyl ik niets beter, niets zelfs zo goed hier over te zeggen weet, zal ik 's mans woorden hier ter neder ftellen (a). "Ik voorzie dat men my hier zal tegenwerpen, „ dat, niettegenftaande dit alles, een volkomen vry„ werkend Opperwezen het tegendeel kan doen van „ 't gene het weet dat het beste is, en dat .bygevolg ,, ons niets kan gerust ftellen, dat het zyne keuze „ altyd overeenkomftig de reden bepaalt. Het is waar, „ dat, indien God vry is, Hy ook door zyn natuur „ vermag het ergfte te kiezen; en er is geen volftrekt „ bewys, dat Hy dit fomtyds ook niet doet; om dat, „ wanneer men iets met volftrekte bewyzen ftaaft, ,, men tevens de volftrekte onmogelykheid aantoont, „ dat het tegendeel kan plaats hebben. Ondertusfchen ,, komen alle verftandige mannen hier in overeen, „ dat er een zedelyke zekerheid is, welke, ten op„ zigte van de kragt die ze op 's menfchen geest „ oefent, aan zodanige bewyzen gelyk ftaat, en naar „ welke wy altoos, zonder eenig mistrouwen, onze „ handelingen konnen inrigten. De fterkfte verzeke„ ring, nogthans, welke wy, by mogelykheid, hier „ van konnen hebben, is ongetwyfeld die, welke ons
„ de
(V) Volgens de Nederduitfche vertaaling, namelyk, van de oplosfing eener vraage, betrekkelyk de vryheid, door den Heere Merian, onder de nitgeleezene verhandelingen over de IVysgeerte en fraaije Letteren, getrokken uit de IVerken der Koninglyke Akademie der IVeefcnfchappen te Berlyn; met byvoegfels vermeel'' tlerd door J. F. IIennert, II Deel, b!. 366—370.



ZEDELYKE VRYHEID. 345
„ de befchouwing van een oneindig wys Opperwezen „ oplevert; dat het zig, namelyk: in alle zyne daa„ den, fteeds als oneindig regtvaardig, en ten hoog„ ften goed, vertoonen zal. Indien een eerlyk man „ gerust leeft, onder het gebied van een' verftandig „ Vorst, niettegenftaande zyn wil de wet zyner On„ derdaanen, en hy ook volkomen in ftaat is, om „ zig te doen gelden, ja zo veel te geruster zelfs „ leeft, hoe verftandiger de Vorst is, en hoe meer„ hy zig zelf met de Staatszaaken bemoeit: met hoe „ veel meer reden mag zig dan een goed Burger dee„ zer weereld te vreden ftellen', en zig veilig verlaa„ ten op de voorzienigheid van dien God, wiens „ wysheid. ondoorgrondelyk , en wiens alvermogen „ onbeperkt is.
„ Er zyn Wysgeeren, die zeggen dat een wezen, „ 't welk ten eenemaale vry is, naar een vastgefteld „ plan niet zoude konnen werken : dat het fomtyds „ tegen de reden zoude moeten handelen, om te too„ nen dat het vry werkte. Dit is, zo 't my toefchynt, „ eene zeer grove misvatting. Hoe! is het dan noo„ dig, om dat men het vermogen heeft van altyd goed „ te doen, dat men genoodzaakt zoude wezen fom,, tyds kwaad te doen? En indien het Opperwezen „ van niemant afhangt, en volkomen vry is; waar „ door zal het genoodzaakt worden? Zou een braaf „ man, in dit geval, niet konnen gezegd worden vry „ te handelen, zo hy zig niet nu en dan, aan buiten„ fpoorigheden fchuldig maakte? Zou men minder „ vry handelen, wanneer men altyd zynen pligt beXx „ trag-



34-6 VERHANDELING OVER 's MENSCHEN
„ tragtede, dan wanneer men daar in faalde? Byal„ dien een wrevelmoedig en onredelyk gedrag bewy„ zen zyn der vryheid, dan begryp ik waarlyk niet, „ hoe men ooit heeft konnen vraagen, of wy vry„ werkende wezens zyn.
„ Dan, men zoekt het kenmerk der vryheid in eene „ verfchillende handelwyze , en meent dat byaldien „ hetzelfde geval, laat ik eens zeggen duizendmaalen „ wederkomt, en wy ons altyd daar in op dezelfde „ wyze gedraagen, men als dan, met alle verzekerd„ heid, zoude konnen befluiten dat wy geenszins vry
handelen.
„ Of ik my bedriege, weet ik niet: maar my dunkt „ dat dit een zeer onbezonnen befluit is. Het ver„ mogen, dat my in ftaat ftelt om voor de eerftemaal „ vry te werken, beftaat het zelfde op de d izendfte „ keer: myne vryheid integendeel vermindert, zo dra ,, er iets is dat dezelve belemmert. Naar maate die „ vryheid meerder is, ben ik ook bekwaam om groot„ fche ontwerpen te vormen, en dezelven in eene „ zekere orde uittevoeren: maar in het oneindig wys 99 en oneindig vrywerkend wezen alleen is het, waar j, in men altyd een oneindig eenvormig, en tevens „ een oneindig volmaakt gedrag kan opmerken.
„ Om kort te gaan ; het beste te kiezen is niets „ anders, dan een goed gebruik te maaken van het „ vermogen om te verkiezen. Wanneer dus God al„ tyd het beste kiest, dan maakt hy een goed ge„ bruik van zyne vryheid; en ik zie niet dat men „ hier uit iets meer befluiten kan."
Zo



ZEDELYKE VRYHEID. 347
Zo heb ik dan nu, ter beantwoordinge van de voorgemelde vraag, myne gedagten over 's menfchen zedelyke vryheid voorgedragen. Ik heb, zo ik meene, op goede gronden aangewezen, waar in de zedelyke vryheid befta, door er eene duidelyke bepaaling van te geeven, en de gegrondheid dier bepaalinge daar uit te toonen, dat die vryheid haare bezitters tot vrywerkende wezens maakt. Vervolgens heb ik getragt te bewyzen, dat wy menfchen die zedelyke vryheid, hoewel niet onbepaald, inderdaad bezitten, en dus vrywerkende wezens zyn. Ik heb daarna de uitgeftrektheid van 's menfchen zedelyke vryheid onderzogt, aanwyzende in welke gevallen wy, naar 't my voorkomt, die vryheid hebben, en in welken niet. Eindelyk heb ik gepoogd myn gevoelen te verdedigen tegen verfcheiden tegenwerpingen, die er tegen gemaakt konnen worden. Indien ik, ten aanzien der voornaamfte en gewigtigfte deelen deezer verhandelinge, de waarheid getroffen heb, dan blykt het dat, fchoon de zedelyke vryheid der menfchen haare paaien heeft, wy egter vrywerkende wezens zyn; en dat wy, uit dien hoofde, verantwoordelyk zyn voor ons gedrag, en gefchikte voorwerpen van lof en blaam, van belooningen en ftraffen.
The proper ftudy of Mankind is Man.
EINDE.



I