DISPUTATIO de QUAESTIONE, QUAE FUER.IT VETERUM PHILOSOPHORUM, INDE A THALETE ET PYTHAGORA, USQUE AD SENECAM, SENTENTIA DE VITA ET STATU ANIMORUM POST MüRTEM CORPORIS. J^iilla facile eft res, quae mentem humanam aut propius attingat aut vehementius commoveat, quam cogitatio de ipfius poft hanc vitam conditionc et ftatu. Nam, et praecipuum ac proprium hominis cft, non brutorum in flat praefentibus moveri, fed in futurum profpicere ac res abfentes mentis cogitatione repraefentare: et habet rerum poft hanc vitam obfcuritas eam vim, ut mentem incerta rerum exfpectatione follicitet ac fuspenfam teneat. Igitur reperiemus, inde ab incunabulis ftudii Philofophici, Ita quemque Philofophum plus operae in hoe loco tractando pofuisfe, ut quisque ipfe aut humanae naturac aut Philofophiae majorem excellentiam tribuisfet. Ergo fint fortasfe, qui putent, ab innumerabilibus Philofophis, qui poft hominum memoriam fuerunt, hunc locum tandem vel pertractatum vel ita tractatum esfe, ut operae pretium factum fit. Immo vcro, moverunt multum, promoverunt parum. Nam in eam quidem partem profeccrunt, ut rationibus aut certis aut verifimilibus efficerent, esfe aliquid poft hanc vitam, neque cum corpore Animum exftingui: hoe tarnen aliquid quale esfet, quae vita et actio Animi a corpore foluti ac vcluti nudi, nuM etiamnum humani ingenii acie perveftigari potuit. Neque tamen hoe eo valere debet, ut totam hanc quaeftionem tamquam inexplicabilem relinquamus: contra, magis etiam ftudia noftra incitari pareft, ut, nifi perveniamus ad ejus exitum, faltem aliquot gradus proferamus. In primis vcro utile et jucundum eft cognoscere, qiumtum in hoe fpatio profecerint Vetcres, qui plurimos in Philofophia progresfus habuerunt. Nam, aut aliquantum promovebimus erroribus illorum cavendis, verisque inven- * 2 tis,  Sect. I. I o n i c i. Anaxa- CORAS. Summa fententiae Anax. ut putemus, voccm o-ü^aTog, quae mox fequitur, a librario vetere omisfanr esfe, ac fcriptorem ita reliquisfe, ehxiTs xoti tov ÓJcvxtov ^uxw lixxcopio-pov xx) o-a[^XTOc'\.&. et vero mortem esfe folutionem animaea corpore. lam ergo, confutatis dubitationibus iftis, videamus ex certïoribus monumentis, quae fiierit Anaxagorae fententia. Ariftoteles, idem gravisfimus et antiquisfimus auctor, Libro I. cap. II. de Anima, haec ejus placita memorat, quae nos Latine referamus: "Anaxagoras (inquit § 9) "animam dixit esfe ilïud quod mweat; et alii pmüiter ftatuunt, quibus- quidem placuit Univerfum moveri a mente. Porro (§ 10) "Anaxagoras non magnopere mentem ab anima diflinguit : multis enim locis mentem appellat causfam Boni et Recti: aliis vero locis perhibet mentem idem esfe atque animam; mentem enim in omnibus animalibus inesfe, et magnis et parvis, et vilioribus et honeflioribus. Deinde (§ 32) "Unus Anaxagoras mentem dicit esfe exper tem patiendi, et nihil commune habere cum reliquis elementis" Conjungatur alia Anaxagorae mentio eodem capite § 21. et Lib. III. cap. V. § 4. et 12. Denique Stobaeus Eclog. Pbyf. pag. 93. eum in iis ponit, qui ftatuunt "mentem extrinfecus in corpus inferi." Notandum vero eft, •mentem et animam, voüv et \puxiv a Graecis Philofophis ita diftingui, ut haec fit pars deterior animi, illa pars praeftantior; haec animalis, ilkt rationalis habeatur. Notandum etiam, abjudicandam esfe Anaxagorae a Pfeudo-Plutarcho et Stobaeo tributam opinionem, animam esfe xepoeièn a'érei generis'. quippe gravior eft Ariftotelis auctoritas , qua conftat Anaxagoram ftatuisfe , animam nihil commune habere cum reliquis elementis. Et illa opinio de animae a'èred natura falfo ad eum relata eft ab aliis, qui in hunc errorem inducti funt prava conclufione, quum cogitarent Anaximenem ftatuisfe Deum esfe infinitum aérem, Anaxagoram autem ejus discipulum animas dixisfe partes Divinae mentis esfe. Verum quidem utrümque: fed perperam inde collegerunt, Anaxagorae, ut Anaximeni, placuisfe , Deum esfe infinitum aërem, et animas proinde aërii generis esfe.. Quod fi ergo ex iis, quae protulimus, conclufionem ducamus: quod ft etiam reputemus, nil monitum esfe a Veteribus de disfenfu Anaxagorae a ïhaletc in fententia de Animorum immortalitate: hoe omnino videtur ejus plaeitum fuisfe "animas et hominum et reliquorum anïmantium partes esfe mentis illius fummae et creatricis, feu Dei; igitur non cum corpore exftingui. Posfit quis huc revocare dictum ejus quod eft apud Diog. Laërt. II. 7. Interrogatus a quodam, "nulla ne tibi cura patriae eft? mihi vero, inquit, etmaxima quidem: monftrans digito coelum." Sedapophtbcgmatum incerta eft fides, et plerumque ad vulgi captum, non ex doetriha, feu VETER. PHTLOS. SENT. DE VITA ET STATU x  - ANIMORUM POST MORTEM GORPORIS. xi feu fyftemate, pronunciantur. Quare malim, fi quid praeterea opus fit auctoritate, discipulum ejus Euripidem, de fcena Philoibphum, adhibere; apud quem frequentes funt fententiae de anima poft corporis mortem vigente et cogitante. De quo quidem argumento nobis non dicendum eft poft egregiam disputationem Valckenarii, viri fummi, inDiatribe ad Euripidis Fragmenta cap. VI. p. 54 et fequ. Alter fuit Anaximenis discipulus Diogenes Apolloniates, qui, magiftri exemplo, aërem pro rerum principio ac Deo habuit. Itaque et Animam aërem esfe ftatuit: ut diferte testatur Ariftotelcs de Anima Lib.I. cap. II. § 23. "Diogenes, ut alii quidam, ftatuit animam esfe aërem; quippe qui putaret, aërem esfe cum omnium fubtilisfimum, tum principium: et propterea animam praeditum esfe cognitione et motu: cognitione quidem, quia aër omnium primum esfet: motu autem, quia aër fubtilisfima esjet omnium rerum." Hunc locum non memoravit Bruckerus Hift. Crit. Phil. T. I. p. 517. ubi de Diogenis placitis agit: contra ex Scriptore de Placitis Phil. IV. 5. et V. 15. refert Diogenem ftatuisfe "Animam habitare in arteriofd cordis caved, quae ftt fpiritualis: et animalia nasci inanimata, atque infttum calorem, fimul atque na tum ftt animal, animam in pulmones attrahere." Horum igitur pofterius perperam re.dditum eft; nam nee in Graecis hoe eft verbis, et ea ex Pfeudo-Galeno corrigenda esfe, recte monuit Corfinus, ita ut fenfus fit, non animam tv,v ■■pvxw, quod nee in Plutarcho legitur, fed frigidum to 4>u%pov in pulmonem attrahi. Et cum Pfeudo-Plutarchus non fignificet, cujus Diogenis hae fint opiniones, eaedemque minime abhorreant a Stoicorum doctrina, contra quam putavit Bruckerus, ut infra videbimus: haec igitur cum ita fint, arbitror has opiniones potius Diogenis Babylonii Stoici, quam hujus Apolloniatae fuisfe. Ergo et ex reliqua Diogenis doctrina et loco Ariftotelis colligitur, hanc fuisfe illius fententiam, "animam, quia movendi et cogitandi vim habeat, partem esfe aëris illius, qui principium rerum ac Deus esfet; igitur non cum corpore exftingui." Ultimus in hac Ionicorum fuccesfione fuit Socratis magifter Archelaus, qui quid peculiariter de hoe argumento fenferit, a certis quidem auctoribus non traditum eft. Nee tarnen repugnem Bruckero, qui ex Pfeudo-Origene hanc ei tribuit opinionem, mentem omnibus innatam esfe animalibus; nam et corpora omnia uti mente, alia citius alia tardius: vid. Origen. Philofophumen. cap. IX. p. 890. Convenit enim hoe cum reliquorum Ionicorum doctrina. De Animae vero poft hanc vitam ftatu, non disfenfisfe videtur a magiftro Anaxagora; quippe nee reliqua ipfius placita ** a - eum Sect. I. I onici. E uripi-. des. diogenes apoll. Summa fententiae Diog. Arche- laus.  Sect. r. Io NIC i. Arche- laus. Summa fententiae Ionicor.. Sect. II. PïTHAGOR AS. xii VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU eum disfentire cogebant, necVeteres hujus disfenfus mentionem fecerunt.. Itaque, fi ex iis, quae hactenus disputavimus, certa conclufione Ionicorum de Animae poft mortem ftatu opinionem eolligere veli'mus, reperiemus eam huc redire. "Animam hominum ej/'e partem mentis ittius divinae,. quae omnia permearet atque animaret; igitur Animam poft corporis mortem fuperefte propterea quia pars- fit illius mentis divinae." De ipfa vero< conditione vitae poft liane mortem, aut nil prodiderunt, aut-ml proditunv ad noftram memoriam venit. Illud tarnen, quamquam non diferte pronunciatum eft ab illis, tarnen et confequitur et intelligiturex iis quae pronunciata funt, Animabus confcientiam [ui et quafi perfonam conftituram, neemm abfumtum iri'reditu earum ad divinam naturam. Ceterum Ionici non,, prouti poftea Pythagoriei et Platonici, Animae immortalitatem tanquanv fundamentum doctrinae fuae celebrarunt. Sed tarnen eam tenuerunt, quippe quae confequeretur ex ipforum doctrina de Principiis naturae, in quapotisfimum elaborabant. Atque haec quidem, deperditis omnibus Ionicorum feriptis, ex pofterioribus auctoribus collecta, et, quoad ejus fieri potuit, ad probabilenii fidem adducta funt. SECTIO IE De Pythagoficfo Philofophis. Sequitur ut videamus de Pvthagora, qui doctrinam de Anifnornnti immortalitate ad fummam auctoritatem celebravit. Et quandoquidemvetuftisfimorum Pythagoreorum de hoe argumeuta fcripta perierunt, et, quae de ipforum et magiftri placitis feruntur, ita turbata funt a pofterioribus fcriptoribus, ut fabulis quam vero fimiliora videantur; operam dabimus, ut ea, quae ad immortalitatem Animorum pertinent, critica ratione dclecta, breviter exhibeamus. Primum omnium fectae hujus confilium fignificandum eft ex ipfius origine. Habuit Pythagoras magiftros duplicis generis in Philofophia; alios, Theologos, Pherecydcm etforte Epimenidem: alios, Jonicos Philofophos, vel Thaletem vel Anaximandrum. Atque ex his duabus disciplinis eum fuam disciplinam conftituisfe, haud difhcile eft ad anim-advertendüm. Videamus quird inter Theologos et lonicos interecsferit, atque hoe discrimen patefaciamus ex Plutarcho, prudentisümo auctore , qui ita pronunciat in libro de Oraculbrum Defectu, Tonu  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xv eft, fed deteriori, quae crasfior eft et fub fenfus corporis cadit. Ceterum opinionera, de Anima corporis figuram retinente, quae jam antiquisfimis temporibus in vulgi fuperftitione valebat, Pythagoras non ita fimpliciter et dtpiAco-éQui; accipiebat, fed cum doctrina fua conciliabat. Nam primum, hanc Animae partem ex materia volebat propterea conftare, ut ejus interventu pars melior cum corporibus agere posfet. Deinde, haec ipfa deterior et irrationalis atque adco materialis pars per totum corpus erat distenta, atque ita ejus figuram asfumebat: quale poftea Democritus, magnus «pro illa aetate phyficus, ftatuit; et ad Philofophiae rationem explicare tentarunt Veteres, quos de hac opinione memorat Editor Libelli Plutarchci de Serd Numinis Vindictd pag. 97. et fequ. Sed videamus reliqua Alexandri dicta apud Diog. Laërtium "anima ex corpore expulfa (hic enim eft fenfus verbi ixpiCpöiïa-a., de quo fluctuarunt Aldobrandinus et Bruckerus T. I. pag. 1091) in terra per a'èrem vagatur, figuram corporis retinens: Mercurium autem cufiodem esfe animarum, et pro-> pterea vocari Ductorem, Ianitorem, et Terrenum: quod is adducit animas a corporibus terra marique. Et puras quidem in locum altisfimum deduci: impuras autem nee puris nee invicem appropinquare, fed a Furiis adftringi vinculis, quae nullo modo perfringi posfent" Ita vertendus hic locus, quem nonnullis partibus male cepit Interpres. Neque vero hic unus eft flatus impurarum Animarum , nam migrandum iis eft per varia deinceps corpora vel hominum vel animalium, donec temporis conftitutum circuitum expleverint. Haec eft celebrata illa Metempfychofeos nomine Pythagorae opinio, quam frequenter memorant Veteres. Refert ipfius cum Leonte Phliafio colloquium Cicero Tusc. V. 3. quod habet locum qui ad hanc opinionem peitineat, quum ait "mt quafi in mercatüs quandam celebritatem ex urbe aliqud, fic in hanc vitam ex alia vitd profectos esfe.'''' Quisporro adeo a literis remotus eft, ut ignoret nobilcm illum (Jvidii locum, Metam. XV. 152. quo Pythagoras addiscipulos dicens inducitur. O genus attonitum gelidae formidine mortis! Quid Styga, quid tenebras, quid nomina vana timetis y Materiem vatum , falfiquepiacula mundi? Corpora fire rogus flammd, feu tabe vetufias' Abftulerit, mala posfe pati non ulla putetisl Morte carent animae: femperque, priore relictd Sede, novis halitant domibus , vivuntque receptae. . Ipfe ego, nam memini, Trojani tempore belli Pan- Sect.IL Pytha* gor.as.,  Seft. II. PïTHAgorei. Alcmaeon. ïIippasus. empedocles. xx VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU fententiam pervertit, ut folet, Véllejus Epicureus apud Ciceronem Nat». Deor. I. ii : et reprehendit- Clemens Alexandrinus in Protrepticop. 43. D. Haec de Alcmaeone. Nam qualem ftatum Animae poft hanc vitam informaverit, non proditum reperimus; ut haud vana. fit conjectura, eums non a Pythagora disfenfisfë. Nee video, quare non eandem conjecturam fequar de PIippaso, Metapontino, qui ipfe quoque Pythagoram audivit. Ceterum ejus doctrinamagnopere confenfit cum Heraclkea-, quae fuit patrona immortalitatis.. Videatur Bruckerus T. I. p. 113(5. Magnum eft nomen Empedoclis , qui Pythagoream doctrinam earminibus illuftravit et ad plurimorum notitiam celebravit. Sunt, qui eum auctorem esfe velint aureorum Carminum , quae ipfius Pythagorae nomine feruntur: de quo non ftatuimus. Sed, ut reliqua ejus Opera perierunt, ita fatis fragmentorum fupereft, undeVirifententia cognos-catur. Huncfortequis putet Animum mortalcm ftatuisfe, inductus loco Ciceronis Tusc. 1.9. "Empedocles animum esfe cenfet cordi fuffufum fanguinem" At hoe non de ipfó Animo , fed de ejus fede, accipiendum esfe, erudite oftendit Davifius ad illum locum. Et vero cum ipfius reliqua doctrina tum fuperftites Canninispartes evincunt, eum in primis vindicem immortalitatis fuisfe. Nam primum quidem in eo confenfit cum Pytbagora, Animam noftram esfepartem divinae fubftantiae. Audiamus Sextum Empiricum Adverfus Math. L. IX. § 127. "Pythagoras, Empedocles, et reliqua multitudo Itaïïcorum, dicunt, non folum esfe nabis int er nos allquam et cum Diis conjun&ionem, fed etiam cum brutis animantibus; Esfe enim unum fpiritum, qui animae inflar tctum Mundum pervadatet nos cum iis conjungat." Ad quem locum confulcndus eft doctisfimus- Interpres. Hine fequebatur, Animos et anten fuisfe, et poftea futuros: nee-quidquam interire, tantummodo mutari res-, congregatione vel fegregationepartium: quod diferte teftatus eft verfibus iis, quos fervavit Plutarchus in Libro Adverfus Colotem T. II. p* 1111. F. et 1113. D. Sed, ut Anima., quum - apud Deos degeret, ab iis in generaiionem et corpus veniat, causfa eft peccatum, cujus luendi causfd ex coeh in exilium Terrae ejicitur, ibique per multa corpora migrans, diuturno aevi [patio in coelum tamquam in patriam redit: Atque ita ipfe prodebat Empedocles, fe exulem in Terra deger-e. Locus exftat apud Plutarchum in Libro de Exilio T. II. p. 607. "Es-; txvdyxyg %p>j[tix öscóv ipyQurpcc irxXxiov EüVi Tig tf/owrAasx/jjo-/ (póvco tpiXa ywx pa^vy,. Azllicvsg o'ks ^oxpx'weg tehiyxxo-i @'iqiq,  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xxi Tp)g [aiv pivp'ixg copxq X7TQ pixxxpuv xXxX^xC Tf? xx) èyk vïiv s]pu (puyxi êeóótv xx) xhyrys' L e.':'Eft hoe Necesfitatis Fatum, D-eorum antiquum decretum: ut, ft quis Daemonum, qui longam vitae aeternitatem fortiti funt, fe ipfe peccato, caede, inquinaverit, is triginta miïïia annorum, exul beatorum concilio, oberret. Ita et ego nunc a Diis exul oberro." Quae proxima funt Plutarchi verba explicationem habent hujus opinionis ductam ex ipfius Empedoclis aliis locis; quod vulgo non attenderuntlnterpret.es. Quare adferamus ea: "Non fe ipfum modo, fed ab ipfo omnes reliquos homines, hic peregrinoi et exules esfe pronunciat. Nam dicit: Non fanguis vobis, o homines, non fpiritus admixtus, fubftantiam ortumque Animae praebuit: fed ex his corpus concretum eft. terrenum. Nativitatem autem Animae, quae aliundt huc venit, leniore nomine peregrinationem vocat: re verd autem exulat ei oberrat, Divinis Decretis Legibusque agitata." Alium excitemus locum Empedoclis ex eodem Plutarcho de Ifide et Ofiride T. II. pag. 361. C. 'EpwfSsxAife Ts xx) oixxq (pytr) liïivxi roug Ixlpovxc uv s^xpixpruo-i xx).7rM[^ 'Aiöspiov (lèv yxp j\X SV XUOVI XVX7TXV£t7Óxi 1vVX[i£V0l, 'Aóxvarotg xKkoiuiv ópiévioi' ïv re rpxtré^xig 'Eóvreg xvlpelccv xxéav xTtoxkypoi xtrtfpsïg' $ CpiXÓtroCpog 'EftTreloxhéovg xèyst ■xotvfTtxvi' i. e. "Quod fi vero etiam fancte jufteque vitam peregerimus, erimus cum hic beati, tum illic beatiores poft mortem, participes beatitudinis, non tempore fed aeternitate , quiescentes, convivae reliquorum Deorum menfts accumbentes, liberati et immunes ab humanis calamitatibus: ut eft in philofophico Empedoclis carmine"  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xxnr Ex his igitur apparet, Empedoclem Pythagorae quidem placita tenuisfc, in explicanda vero conditione et ratione vitae futurae et Metempfychofeos nil magnopere novi attulisfe, magis poëtam quam philofophum egisfe, et veluti in loco poeticae licentiae accommodato exultasfe ; ut probemus docti fcriptoris, Simplicii, judicium, qui in Comment. ad Ariftot. de Coelo p. 129. dixit, Empedoclem docuhfe pjöixuTepov ug mr^g, fabulofius ut poëtam, Philolaus, Crotoniates, cui tribuitur inventio fyftematis, quod a Copernico celebratum eft, magnus fuit in omni doctrinae genere vir, multaque fcripta reliquit, quae poftea Plato coëmisfe dicitur. Haec quamquam ad unum omnia perierunt, non tarnen eft, quod dubitemus , quin de Animae immortalitate et migratione prodiderit. Nam et ipfa res verifimilis eft, et conjecturam confirmat ejus mentio, quae exftat apud Clementefn Alex. Str. III. p. 433 A. x^wv Ts xx) rvig QiXcXxou Ks^eug pLvyftoveiïirxi: js.èysi yxp '0 Tlvöxycpeiog cols' MxprvpéovTXi Te xx) ol vrxXxio) koKoym rs xxi (txvTsig, dg lix nvxg Tipoapixg x \pv%x rep trupixTi o-jvsQuxtxi , xx) xxöx7rep êv v&pcm tovtu TéêxTTTxr i.e. "Operae vero pretlum eft memorare fententiam Philolai. Ita enim pronunciat Pythagoreus ille: Teftantur autem veteres quoque Theologi et Vates, animam luendaepoenae causfa conjunctam esfe cum corpore, et in corpore veluti fepulchro fepultam esfe" Ex ejus libro de Anima fragmentum egregium fervavit Stobaeus Eclog. Phyf. Lib..I. p. 44. fed minus illud ad noftram disputationem accommodatum , quippe eft de Animi mundi, non de Anima hominis. Ocellus, Lucanus, quoque in hac fchola excelluit; cujus an fit libellus de Natura Univerft, qui hodieque ejus nomine fertur, funt qui dubitent. Mihi quidem nil in eo esfe videtur, quod ab illa aetate et perfona Ocelli alienum fit, excepta Dialecto: quam fi a recentiore quodam homilie ex Dorica in communem verfam esfe dicamus, nil profecto dicamus, quod a verifimilitudine abhorreat. Cetcrum de Animae immortalitate nulla magnopere cll in libello mentio; nifi forte quis Caput fecundum cum loco Philolai de Mundi Anima comparare et ad hoe argumentum torquere velit. Minus quidem obfeura, nee tarnen fatis manifefta, hujus fententiae vestigia exftant in loco non integro ejusdem Ocelli ex Libro deperdito de Lege: quem locum fervavit Stobaeus in Eclog. Phyf. L. I. p. 3a. Argumentum eo redit. "Animam, quia femper moveatur, Divinitatis esfeparticipem, et propterea Causfae et Gubernatricis auctoritatem obtinere." Timaeus quoque, Locrus, nobilitatus eft cum fuit doctrina,. tum Platonis ftudio, qui illius libello, de Anima Mundi, fuiun ipfe de hocargu- meii- Sect. II. pythagorei. Empedocles.Summa fententiae Empeds Philolaus. Ocellus^ Timaeus,  xxvi VETER. PHILOS. SENT. DE VTTA ET STATU Seft. II. Pythago- rei. Efichar- mus. Pindarus. tes, quae quafi feneftrae fint (mimi": ad quem locum confulendus eft Dfevifius. Reprehendit illam opinionem Lucretius, III. n,6. D'tcereporro oculos nullam rem cernereposfe, Sed per eos Animum ut foribus fpectare reclufis, Defipere eft. Huic igitur placito confequens er at, ut Animus advivendum-adeo noncor* pore opus haberet, ut poft illius mortem in Aetherem abir 'et ibique vigeret. Verba Poëtae, quibus haec fententia continetur, fervavit Plutarchus int Confolatione ad Apollonium T. II. p. 110. A. K#Aw? cvv b 'Eirlxxppis?,. 'S.vvsxplöyi xx) liexplêy, xx) xir/ptjev cóev vjvis txXiv' yx 'ftèv eU yxv, 7rvsü^» Vhu' rl rwvèe %xK£7rh, ovTs IV ita enim bene hunc locum conftituit Tte Gatakerus ad M. Anton. p. 225. qui plura aliorum in eandem fententiam collegit. Addamus aliud frmile dïctum fervatum a Clemente Alexandrino, Stromat. L. IV. p. 541. C. ayxpixi tcv 'Eiri%xppviv, o-xtpiïs yjycvrxr' Euas(P/IS va TreCpvxue ov irxóoic y" oiïTsv xxxbv xxTêxvccv' xva rb ftveuftx lixpcévei xxt' ovpxvov' i. e. "Placet mihi Epicharmus dicens: Si fueris anima pius, nil mali patieris mortuus, nam fpiritus fupra in coelo permanet."' Pindarum quoque Pythagoricam philofophiam fécutum esfe, conftat cum ex ipfius fcriptis tum aliorum teftimoniis, in quibus funt nbi dlferte Pythagoreus vocatur: veluti apud Clementcm Alexandr. Strom. L. V. p. 598. B. Quare non posfumus facere, quin de eo dicamus, uti de Euripide quoque diximus: quamquam neutri vulgo in Philofophis locusdatur. Ejus fuit in primis unum Carminis genus ad confolandos defunctorum amicos compofitum, Qp-jvci dictum , in quo plurimas de Immortalitate fententias prodidit. Atque hoe eft genus, de quo Horatius in divina. illa; Ode II. Libri IV. canit • Flebili fponfae juvenemve raptum Plorat, et vires animumque moresque- Aureos educit in aftra, m'groque Im idet orco. Sed ipfum Pindari in hoe genere opus quum pe'rierit, colligamus quaedam ejus fragmenta, quae ad hanc feiitentiam pertinent. Et primo quidem, hominum ac Deorum genus ex eadem origineprognutum, ait in loco, quem fervavit Clemens Alex., fupra notato: *Ev atiïpW, £?■ ®eSiv yévog' Se [èi&e 5> Wrpbs mèopt,tv xy.Cp:c tks uXvfi'i. e. "Unum eft, et hominum et Deorum,. genus; et ex und materia, tamquam matre, utrique fpiritum ducimus. Deinde Animae migrationem celebravit, ut teflis eft Plato, qui ejus verha excitavit in Menone p. 16: quem nos locum Latine referamus: "Profluit-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xxvit rtunciant po'étae , qui quidem divini funt, et in iis quoque Pindarus, Animam hominis esfe immortalem, et modo abire ex hac terra, quod vulgo MORlvocamus, modo iterum redire in ter ram, quod n asci appellamus, numquam vero interire: et propterea fancte jufteque vitam esfe degendam. Nam, ut ah Pindarus, a quibus Proferpina poenas exegerit antiqui pec■cati, poft novem annos animos eorum denuo in vitae reftituit lucem: inde nascuntur reges praeclari, fortes viri atque fapientes, quosque mortalis turba veneratur, Genii et magnanimi hero'ès." Maïri exftant alii Poëtae loei, ubi piorum felicitatem impiorumque fupplicia, poetico more, defcribit: quos locos non referamus , fed notemus. Videatur igitur Ode Olympicall: Fragmentum apud Plutarchum T. II. p. 120: et apud Clementem Alexandr. Strom. L. III. p. 433. B. L. IV. p. 541. D. Quae fere imitando expresfit Virgilius in libro fexto Aeneidis. Dicitur etiam Pythagoreus fuisfe Aesciiylus, Tragicus, ut ef apud Ciceronem Tusc. II. 9: de quo non eft quod dicamus; quandoqui dem, magis etiam quam Pindarus, in hoe argumento vulgarem opinionen et Poëtarum morem fecutus eft. Conftat Pythagoreos in primis fuisfe Orphei ftudiofos, ad ejusque au ctoritatem multa ex luis placitis retulisfe. Atque in hoe genere fuit C er cops, qui fub Orphei nomine carmen conferiplit, de ejus Descenfu a< Inferos: quo in carmine poëticae fabulae cum Pythagorea doctrina con junctae fuisfe videntur. Conferatur Cicero de Nat. Deor. I. 38. Clemen Alexand. Strom. L. I. p. 333. A. Fabricius Bibl. Graec. T. I. p. 119.120 Itaque fi ex fententiis dictisque Pythagoreorum, hactenus commemora tis, univerfae illius fectae placitum de Animarum Immortalitate conftituer velimus; reperiemus illud fluxisfc ex iisdem principiorum fontibus, quibu lonici utebantur, a quibus Pythagorei in aliis quidem partibus disfenfe runt, in hac fere cum iis confeuferunt: Deum esfe causfam et efficiënter, et materialem Animarum, igitur et Animas permanere poft mortem, qui, originis esfent praeftantioris quam corpora et Divinae, et quia ipfae J moverent actionumque principium in fe haberent: Totam rerum naturai, esfe animatam et permeari a fubftantid Divind; cujus quaft partes esfen Animae noftrae. Ceterum de ftatu et conditione futurae viuie, nil fer lonici, multa Pythagorei prodiderunt; transmigrationem quippe Anima rum per varia corpora animalium, reditumque ad Divinum fontem ftatue runt: eique fententiae Poëtarum de Inferis fabulas accommodarunt. Porro rationem illam antiquisftmam, et a Providenlid Divind ductam, huk pk Seft. II. Pythaco» rei. Pindarus. ; Aescky- 1 lus. i ^ Cercops. Summa 2 fententiae 5 Pythagoreorum. y | t  Seft. H. Pythagorei. sea. ra. Eleatici. Xenopiia- nes. parmenides. xxvin VETER. PHILÖS. SENT. DE VTTA ET STATU cito adhibebant, bene maleque factorum praemia poenasque poft hanc vitam ftatutas esfe. Credibile eft haec placita fubtilius explicita confirmataque fuisfe a Pythagoreis: fed rationum notitiam, cum ipfis eorum fcriptis, temporum nobis injuria praeripuit. SECTIO II % De Eleaticis Philofophis. Ex Pythagorae disciplina quacdam quafi propago exftitit fecta Eleaticaj: cui nomen inditum eft ab Elea, Graeca Italiae urbe, quam Latini Veliam» dixerunt. Auctor ejus fectae fuit Xenop hanes, ex Ioniae urbe Colophone in Siciliam ac Pythagorae disciplinam delatus, quum antea Anaximandrum audivisfet; ut quidem hand fine veiïfimilitudine perhibetur. Nam ex ufcriusque fectae placitis novam ipfe doctrinam confecisfe videtur,. quae paulatim deinceps ab ejus fuccesforibus ad Ionieam et Phyficam rationem traducta eft. In primis in eo placito confirmando elaboravit, Omnia esfe unum; in quo eum ftudio Parmenides ac Zeno fecuti funt. De Anima quid fenferit, non fatis conftat. Unam reperio brevisfimam Irujus rei mentionem apudDiogenem Laërtium IX. 19. "Animam esfeTrvevftx": quaevox non accipienda eft ex ufu Alexandrinorum et Chriftianorum, qui poftea invaluit. Neque etiam apertum eft, nee monuit Diogenes, quid Xenophanes voce ttvsv^oi. fignificaverit. Ceterum, quum cogito de convenientiaXenophanis cum Ionicis, et cum Heraclito ac Stoieis, qui Animam fimi(iter definiverunt; videtur mihi wvsuyMTog nomine fignificasfe, motum aëris, feu naturam ex Univerfi Anima decerptam, movendi faeultate praeditam: ut adeo huic placito confequens fuerit Animam non cum corpore interire. Diferta quidem de Immortalitate fententia Xenophanis non exftat, et ex multis ejus de Philofophia carminibus non nifi paucisfima fragmenta* lervata funt.. Hujus discipulus Parmenides acceptam a magiftro doctrinam paucis locis in.MUtavit, ceterum ipfius exemplo carminibus illuftravit: quorum nulla pars integra ad noftra-m venit aetatem. Sed nos, omisfis reliquis Viri placitis, videamus de iis, quae ad noftram disputationcm pertinent. Diogenes Laërtius IX. aï. 22. refert eum ftatuisfe "Duo esfe Elementa, Ignem ac Terram: Jgnem opificis, feu , causfae efficientis. Ter*  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS xxix Terram materiae locum obtinere". Hactenus omnia plana: etconfentit cum hoe Igne Opifice definitio Dei, quae eft apud Ciceronem de Nat. Deor.I. 11. continens ardore lucis orbis, qui cingit coelum. Quae fequuntur apud Laëitium funt obfeura et eorrupta: yévetrlv ts xvópÜTruv £§. faiov nptarov ysvbQxi 'xutov lè V7rup%eiv to öeppibv xx) to tyv%pbv , è% kv tx ttxvtx auvssxvxi' xx) tw ^uxw xx) tov vovv txuto ejvxt' i- e. "Generationem hominum ex Sole primum esfe ortam. Solem ipfum calidum esfe atque frigidum, ex quibus conftant omnia. Animam ac Mentem idem esfe" Ita eft in Latina verfione. Sed primum quidem asfentiendura eft viris doetis pro falov legentibus iXvo?, luto. Deinde, Solem ipfum et calidum et frigidum esfe, cum per fe mirum eft, tum connexionem loei turbat; quare pro xvtov legam xvrüv, ut referatur ad xvöpcinruv' Ita fenfus loei hic erit, "Hominesprimum ex luto esfe ortos: eorumque partes esfe Calorem et Frigus, ex quibus omnia conftent: Animam et Animum unum idemque esfe." Mericus Cafaubonus non animadvertit differentiam Animi et Animae, multaque ad hunc locum argutatur. Atqui ex pervulgata apud Philofophos loquendi confuetudine, vwc, eft Animus, pars intelligens ac praeftantior: tyuxM vero e^ Pars deterior , qua vita animalis eontinetur* Utramque pro una eademque a Parmenide habitam esfe, certum eft:nam Theophraftus, ex quo haecParmenidis placita protulit Diogenes Laërtius, ipfos verfus Philofophi fervavit atque ita explicuit, cogitationem et fenfum eandem esfe rem, ea.mque oriri ex jufto temperamento Caloris et Frigoris. Locum. Theophrafti exhibuh tl. Stephanus in Poëfi Philofophica p. 46. Cui adjungendi funt Ariftoteles Metaphyf. IV. 5. et qui memorantur ab Aldobrandino ad Diogenem Laërtium. Ceterum ex his omnibus hanc fuisfe colligo Parmenidis opinionem: "Animam conftare non ex duabus partibus peculiaribus, prouti Pythagorei volebant, fed ex duabus partibus inter fe commixtis, Calore et Frigore: quorum, Calor ab elemento venit eo, quod Causfa Efficiens ac Deus eft. Frigus vero, feu Terra, ab elemento venit eo,quod materia et Causfa Patiem eft. Itaque in cogitando idem eft munus part is melior is ,quae a Deo eft, ei partis deterioris, quae a materia eft; atque adeo- vóxiq et \pux*l ■> feu Animw. et Anima, idem funt. Facultas haec cogitandi fentiendique, quae una eademque eft, ita melior deteriorque fit, prouti in hac mixturd vel Calor ve, Frigus abundaverit: melior quidem fi Calor, deterior verafi F; igus abun(Javerit." Quae vcro fit Principal is pars, quam in pectore habitare dixit. ut refertPlutarchus aut fcriptor de Placitis Phil. IV. hand facile eft ad ani madvertendum. Sed quum de ipfa Animae Immortalitate nullum ad n< ■ ftram aetatem proditum fit Parmenidis dictumj ex his quae expoiita funt * ^ * ^ 3 fi Seft. III. Eleatici.. Parmenides. Summa. ■ fententiae Pannen». I  xxxu VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU Seft.III. Eleatici. Democritus. rationalem: illam in pectore habitare, hanc per totam corporis compagem difperfam esfe. Nam primo, ipfe fibi repugnat, quum proximi capitis initio dicit., "Plato et Democritus principem Animae partem in toto capite pofuerunt." Deinde fuit quidem Epicuri haec opinio, Animam per totum corpus diffufam esfe, fed principem ejus partem in pectore habitare; Ut conftat ex Lucretio III. 136. At ab hac opinione alienum fuisfe Democritnm, conftat ex eodem Lucretio ib. v. 371. Illud in his rebus nequaquam fumere pos/is, Democriti quod fancta viri fententia ponit, Corporis atque Animi primordia fingula primis Appoftta alternis variare ac nectere membra. Porro Epicurus Animum, f. vovv, et Animam, iiux^v, non unameandemque rem esfe voluit, fed conjunctas inter fe partes, ut unam rem conftituant: vid. Lucretius ibid. v. 397—440. Sed, ut de hoe non adeo laborandum eft, utrum idem fenferit Democritus atque Epicurus, nee ne; ita hoe in primis quacrere convenit, quae fuerit ejus opinio de Animae poft hauc vitam conditione. Atqui ex iis ejus placitis, quae hactenus expofuimus, efficiebatur Animam morte Corporis extingui. Quod eum ftatuisfe, non eft quod dubitemus. Scriptor de Placitis Philof. IV. 7. a^cVto?, 'EotV-gu/w? , Cpöxprnv, tü o-ópxTi <ïuvhx(póeipo(iévY,v'i. e. "Democritus et Epicurus Animam ftatuerunt corrumpi et fimul cum Corpore interire." Hoe uno teftimonio fretus hanc opinionem Democrito tribuit Bruckerus Hift. Grit. Phil. T. I. p. 1195. Verum, ut mox videbimus, funt quacdam, falfae illae quidem,fed tameir,rationes, quibus quis in eam opinionem induci posfit, remanere aliquem fenfum poft mortem placuisfe Democrito. Quare Pfeudo-Plutarchi teftimonium confirmandum eft confenfu aliorum Auctorum. Itaque Cicero Tusc. I. 11. ubi Veterum opiniones de Anima ejusque immortalitate recenfet, ita de Democrito loquitur, ut nullum in eo praelidium immortalitatis ponat: "Nifi quae me fort e fugiunt, hae funt fere omnium de Animo fententiae. Democritum enim, magnum quidem illum virum,fed levibus et rotundis corpusculis ejficientem Animum concurfu quodam fortuito, omittamus. Nihil enim apud iftoseft, quod non atomorum turba conficiat." Huic addatur Lucianus in Philopfeude, § 32. T. III. p. 59. "Firmiter credebat Democritus, Animas nihil amplius esfe, posteaquam a corpore discesfisfent." Quod autem dixi, rationes esfe, quibus quis in eam inducatur opinionem, Democrito placuisfe fenfum in animo remanere poft mortem, hoe ejusmodi eft. Cicero Tusc. I. 34. talem Deaiocriti facit nientionem. "Fac enim, ficAnimum interire ut Corpus. Num igitur ali- quis  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xxxv quorum aliud ex alio fit: quod ex Orphco fumtum esfe monet Clemcns Alexandrinus Strom. VI. p. 624. C. "üpxxxeirog êx tovtuv vwisxpcsvog rolg hoyovg, wt>£ wug ypxCpsi' Yu^ijcr; óxvxrog ulcop yeviaSxi' vIxti Sè öxvxTog, yijv yevêutant, Animam, non quidem Immortalem, fed tarnen Divinam esfe" Conftntit Mc in parte Sextus Empiricus Adverf.. Ma-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. LXI ■Mathem. IX. 20. ubi dicit. "Homines Dei notionem per Somnia quoque accepisfe, atque eo inductos esfe, ut putarent, Deos Animae noftrae fimiles esfe." Mortalem Animan ex Ariftotelis fententid esfe, diferte prodidit Alexïinder Aphrodifienfis, eujas auctoritatcm pofteriores plerique fecuti funt, ut reete monent Moshemius et Bruckerus locis memoratis. lam Iuftinus Martyr. Cohort, ad Gentes p. 7. E. in notanda Platonis et Ariftotelis difcrepantia ait: Et Plato quidem diferte pronunciat, omnem Animam esfe Immortalem. Ariftoteles vero, Entelechiam eam vocans , non immortalem , fed mortalem esfe vult. Plato eam femper moveri dicit: Ariftoteles immobilem, fed omni mot ui praeire vult." Huic adjungendus eft Atticus, doctisfimus Platonicus, cujus locum fervavit Eufebius in Praepar. Evang» XV. 9: qui non quidem affirmat, Ariftotelem diferte pronunciasfe Animam esfe mortalem; fed tarnen contendit, hoe ex reliquis Philofophi placitis confequï. Ceterum haec quaeftfo, de verdfententia Ariftotelis, Ciceronis quidem; aetate nondum agitata fuisfe videtur. Plic enim ita illius fententiam de naturd Animae memorat, ut non dubitet eam in confirmationein Immortalitatis asftunere. Tusc. I. 10. "Ariftoteles longe omnibus, Platonem femper excipio, praeftans et ingenio et diligentid, cum quatuor nota illa genera principiorum esfet complexus , e quibus omnia orirentur, quintam quandam naturam cenfet esfe e qud ftt mens. Cogitare enim et providere, et difcere, et docere, et invenire aliquid, et tam multa alia, meminisfe, amare, odisfe, cupere, timere, angi, laetari; haec et ftmilia eorum in horum quatuor generum inesfe nullo putat. Quintum genus adhibet vacant nomine, et ftc ipfum Animum appellat, èvTeXÉfteixv, novo nomine, quaft quandam continuatam motionem et perennem." Porro eodem libro Cap. 27. hinc concludit, eandem esfe Deorum et Animorum naturam; ubi ait 1 "fin autem eft quinta quaedam natura, ab Ariftotele inducta primum , haec et Deorum eft et Animorum" Deinde, Ariftoxeni opinionem reprehendens, qui Animum' Harmoniam et proinde mortalem volebat esfe, haec addit: "Sed hic quidem, quamvis eruditus ftt, peut eft, haec magiftro concedat Ariftoteli: canere ipfe doceat. Conf. Fragm. Ed. Ern» p. 1097. Ex his profecto apparet, Ciceroncm judicasfe, Ariftotelis fententiam valere ad Animorum Immortalitatem ftabiliendam. Longa et fuit et etiamnunc eft quaeftio, quid proprie Ariftoteles fignifteaverit voce illd hT£\e%dxc: eaque conjuncta eft cum reliqud Viri doctïind, ita quidem, ut, fi ea explananda fit, magna pars totius Ariftotelicae Philofophiae explicari debeat. Quod quum longius fit quam pro hu*00 3 jus; Seft. VL Arbto- TELTSSV  LXII VETER. PBILOS. SENT. DE VITA ET STATU Seft. VI. Aristo- TELES. jus difputationis finibus; illud agam, quod propius ad noftrum confilium pertinet, ut oftendere ftudeam, quae fuerit fententia Ariftotelis de viti et ftatu Animae poft Corporis mortem. Et primum quidem, quum fcripta Philofophi haud pauca ad noftram aetatem veneriut, ex his potius quam aliunde ipfius fententiam indagemus. Fuit autem duplex genus librorum Ariftotelis, Efotericum et Exotericum. Ex Efoterico genere funt plerique omnes ii, qui hodieque exftant; certe ii, in quibus de Animae natura et qualitatibus proditum eft. Exotericus fuit Eudemus, Dialogus de Anima, qui periit. Et perierunt omnes fere Exoterici libri, magno literarum damno; quod hic error vulgo invaluisfet, in folis Efotericis veram Ariftotelis fententiam confignatam esfe. De hac differentia fi cogitasfent ii, qui de Philofophi fententia in argumento Immortalitatis difputarunt, certiorem difputationis exitum invenisfent. lam vero in Opere de Anima, et in aliis, qui fuperfunt, libris , fere nullam facit mentionem Immortalitatis Animorum; fed in Dialogis perditis hoe peculiariter egerat. Luculentum eft teftimonium Procli, cujus aetate Dialogi Ariftotelis nondum perierant. Sic igitur ille in Commentario in Tim. Plat. Lib. V. p. 338: nam fatis eft locum Latine reddidisfe: "Ariftoteles in opere de Anima, phyftce, (Jd eft, ex naturae obfervatione,*) hoe argumentum tractans, nil dixit de Animae in Corpus defcenfu, nee de ejus forte ac ftatu : nam de hac parte praeparationis causfd difputaverat in Dialogis." Eudemum Dialogum Veteres bene multi memorarunt: ut monet Fabricius Bibl. Gr. T. II. p. 190. Ex eoque elegantisfnnum locum fervavit Plutarchus T. II. p. 115: ubi graviter pronunciatur, Mortuos divind quadam forte frui ac felices beatosque esfe. Sequitur ut videamus, an forte in Efotericis, iis quae ad noftram aetatem venerunt, ejusmodi prodiderit principia, ex quibus Immortalitas Animorum confequatur. Voluit igitur Animam tribus facultatibus conftare, vegetabili, fentiente, intelligente. Hanc poftremam New, Mentem feu Animum, appellat, et fi quid, ex Ariftotelis fententia, in homilie eft lmmortale, hoe in Mente fola esfe poteft. Atqui Noüy in folis hominibus iuesfe dicit, et fi quae forte fint Animalia homine praeftantiora, de Anim. Lib. II. Cap. III. Porro NaDv non cum Corpore permixtum esfe aflirmat Lib. III. Cap. V. Mox Cap. VI. NaDv agentem a Nw patiënte diftinguit: dicit quoque "Eum fegregabilem esfe a Corpore, Pi.rum, ejusque esfentiam pofitam esfe in actione: fegregatum vero a Corpcre, eum folum esfe illud quod eft, et folum esfe adhourov n») oi'ibwv, immortalem et aeternum: non autem recordari nos, propterea quod recordatio in folum patientem voïiv ca-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. Lxm tadat, quiperit, et fine hoe nil cogitat." Hic locus, ut verbis mculentus, ita re obfcurus eft; unde non fatis ad eum attendernnt ii, qui de Ariftotelis fententia fcripferunt. Ego non video quare non fequar doccisfimos interpretes, Themiftiump. 88—92, et Simplicium p. 69. feq. quorum huc redit fententia: "unam Animae humanae partem, voüv ëfrettfftifoi esfe aeternam et Immortalem: nee tarnen illam reminisci earum rerum, quae ei obtigerint in priori vita; quippe folutam a vÜTxSjrrtx^, in quo folo verfetur recordatio, quia eft pasfio. Simplicius quidem non male Ariftotelicurn hoe argumentum c Platonico de Animi propria movendi facultate repetit: ceterum voüv rpaxrixbv non interire, fed cum y<5 txó^tix^ conjungi in eumque abire, contendit; credo, ut ita magis Ariftotelem cum Platone conciliet. Themiftius vero hunc locum cum alio ex eodem opere Lib. 1.4. confert, unde efficit, voüv 7rpxxnxov folum relictum vacare ab omni pasfione, memoria, voluptate, dolore, et omnino cogitatione ea, quae pofita fit in patiendo. Videatur etiam Ammonius in Arift. de Interpret, haud proeul ab initio. Accedunt ex aliis Ariftotelis libris alia teftimonia. DeAnimal. Generatione Lib. III. Cap. IIL quum de ortu partium Animae expofuisfet, addit :• "Ergo patet, folum Noüv extrinfeeus in hominem ingredi, eumque folumesfe divinum." Hunc locum non reprehendere debebat Moshemius adfe-* renda parte proxima, ubi dicit Ariftoteles, "omnem Animae facultatem praeftantioris esfe naturae, quam naturam quatuor elementorum: et fpiritum vitalem, qui in femine latet, esfe fimilem elemento afirorum." Hoe enim cum dicit Ariftoteles, nil dicit quod Animi Immortalitatem tollat. Nam primo quidem:, quamquam omnem Animae facultatem ex illa quinto elemento esfe vult, tarnen, ut vidimus, folum Now, praeftantioris etiam naturae, Divinum et Immortalem esfe ftatuit. Et Aftrorum natura, fecundum Peripateticos, praeftans ac Divina eft. Denique in aliis libris ejusmodi exftant fententiae, quae Immortalitatem confirmare videantur: Metaphyf. Lib. XIL Cap. IX. in difputatione valde obfeura, illudi tarnen perfpicue dieitur "mentem hominis, (yaóüv~) non dividiposfe nee materiam habere:" Phyfic. Aufcult. Lib. VI. Cap. III. "omne quod mutatur^ dividi poteft." Ibid. Lib. VII. Cap. IV. § 14. "Mutatio non fit nifi infentiente parte Animae." Haec igitur dicta, fi ad juftam interpretationens exigantur , efficiunt ejusmodi conclufionem, qua ftatuatur Animus lmmortalis esfe; ut, etiamfi non diferte dictum esfet ab Ariftotele, tarnen haec inde fententia confequatur.. Ut omnis Efoterica Ariftotelis doctrina obfeurius tradita eft, ita mag» et*» Seft. VI. Aristo- TELES.  SeéhVI. Aristo- lELEj. Summa' fententiae Ariftotelis. Theo- phrast. Strato. l xiv VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU etiam loei de Anima ac Deo. Itaque jam antiquitus causfam reprehenfioni praebuit, ac fi de Deo, Providentie, et Animorum Immortalitate, non fatis magnifice fenfisfet. Sed tarnen acerrimi etiam reprehenfores non eum hoe nomine accufarunt, quafi omniuo negasfet illarum rernm veritatem, fed quod obfeurius ac levius de iis pronunciasfet. Itaque Atticus apud Eufebium Praep. Evang. XV. 9. hoe quidem concedit, "Ariftotelem Noüv Immortalem ftatuisfe: fed addit, haec Immortalitas , quomodo menti. (va) tribui posfit, quis etiam ejus ftt poft mortem ftatus, omnino ab Ariftotele non explicitum esfe" Ergo Ariftoteles, ut obfeure, fed tarnen ftatuit Animum esfe Immortalem, ita de conditione vitae futurae nil diferte dixit: ceterum, ut videtur, Animo vitam quidem Immortalem tribuit, fed eam vacuam a rerum fingularium cogitatione, memoria, appetitu, voluptate, dolore. Ariftoteli fuccesfit Theophrastus, cujus ex multis fcriptis quaedam fervata funt, nee tarnen ea, in quibus de Anima prodiderat, veluti 0i«? nep) tyuxm, quam memorat Diogenes Laërtius V. 26. Eum vero in loco de Anima non disfenfisfe ab Ariftotele, colligitur cum inde, quod nulla apud Antiquos hujus disfenfionis mentio facta eft,tum quod nonnulli etiam diferte produnt, eum magiftri fententiam fecutum esfe eamque adeo explicuisfe: veluti Themiftius in Paraphrafi Ariftot. de Anima L. III. p. 91. a. et Stobaeus Eclog. Phyf. L. I. p. 108. fin. Theophrafti fuccesfor fuit Strato, qui magiftri doctrinam multis partibus innovavit, et fere fola Phyfica tractavit, unde Phyficus cognominatus eft. Hic,quum Democritum fequeretur, omnemque in natura ac-' tionem ex Corporum affectionibus, gravitate, pondere, ac motu, repeteret, de Animae Immortalitate non magnifice fenfisfe videtur. Scripta quidem ejus, ut reliquorum omnium, qui a Theophrafto ad Ciceronem fuerunt, omnia perierunt. Exftant tarnen quaedam apud Veteres indicia, unde fententia ejus colligatur. Sextus Empiricus Adv. Mathem. VII. 350. 0\ (AÈv hxcpêpeiv avTY,v Tav xfoêyvéuv, êq o'i TXdovq' oï xvTyv ehxt rag xhMr rreiq, xxöxïrep lix Tivav oirav tüv xloSyTViplav 7rpoxv7TTOUomxv' vtq qxaeuq yjp^e XTpxruv ts è (pua-iy.o? xx) Khta-'ihviiJ.oq' i. e. "Alii quidem putant, ut plerique, Animam dijferre a fenfibus: alii autem ftatuunt, ipfam Animam esfe fenfus, et per fenfuum inftrumenta, tamquam per foramina, fe proferre. Cujus fectae auctor fuit Strato Phyficus et Aeneftdemus." Locum deferipfi, quo magis de verd ejus fignificatione exiftimari posfet. Et patet, eum nullo modo aliter accipiposfe, nifi ut haec fuerit Stratonis opinio , Animam nil aliud esfe quam fenfus. Atqui doctisfimus Bruckerus T.I.  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. l xv T. I. p. 850, Sexti Empirici verba in eam fententiam perverterc voluit, ut Strato Animam a fenfibus diltinxerit. In quem crrorem, nifi me omnia fallunt, potisfime inductus eft duobus locis, quos a Fabricio allatos viderat. Alter eft Lucretii, reprebendentis cos, qui ftatuunt, oculos nil videre, fed Animam per oculos videre: quae quidem reprehenfio non pcrtinet ad Stratonem, fed potius ad Epicbarmum et fimiles, ut fupra obfervavimus. Alter eft Tertulliani de Anima, ubi Strato iis opponitur, qui cum Dicaearcbo et aliis ita ahftulerunt principale, dum in Animo ipfo voluerunt esfe fenfus. Sed primo quidem, major in referendis Philofophorum fententiis eft auctoritas Sexti quam Tertulliani. Deinde vcro, posfuut Stratonis et Dicaearchi opiniones ita fibi inviccm opponi, ut ille dixerit, Animam nil aliud esfe quam ipfos fenfus, hic putaverit, non fenfus fed Animam esfe eam partem quae in nobis fentiat. Sed de hoe, utcumque accipiatur, non magnopere laboramus. Illud in primis animadvertendum, Sexti, cujus haud contemnenda eft auctoritas, verba nullam aliam admittere fignificationcm nifi hanc, Animam ipfam esfe fenfus. Huc accedit, quod Strato in primis Democritum fecutus eft, qui Animam mortalem ftatuebat, cujusque difcipulus Protagoras, ut fupra vidimus, hoe ipfum volebat, Animam nil aliud esfe nifi fenfus. Pertinet quoque ad Stratonis opinionem quod tradit Plutarchus ille, ut habetur, Scriptorde Placitis Philof. IV. 5: "eum Animae domicilium pofuisfe èv psToQcjy, ideft, ed capitis parte interiore, quae fuperciliis interjecta eft" Atque ex his omnibus mihi probabile videtur, Immortalitatem Animorum a Stratone negatam fuisfe. lam, qui deinceps in hac Lycei fuccesfione floruerunt, Lycon, Arifton, Critolaus, Diodorus, propius denuo ad Ariftotelis ac Theophrafti doctrinam accesferunt; ut, quoad quidem in tanta Veterum monumeutorum jactunt conjicere licet, non videantur in doctrina etiam de Animorum Immortalitate difcrepasfe ab auctoribus hujus fcholae. Fuerunt praeter hos alii, non quidem in Lyceo fuccesfores, fed tamen Ariftotelicae Philofophiae magiftri, celebres ingenii doctrinaeque laude. Primus eft Heraclides, Politicus, doctus profecto vir, fed idem valde fuperftitiofus, qui primum Platonem, poftea Ariftotelem audivit. Vitam ejus, more fuo, prodidit Diogenes Laërtius V. 86, et fcquentibus: qui eum Pythagoricis quoque operam dedisfe perhibet. Hujus quoque fcripta, quae multa fuerunt, omnia perierunt. Nam libellus de Allegoriis Homeri, qui Heraclidis Pontici nomine fertur, alium habet auctore •. Enimvero,quum reputo,eum et Pythagoreos et Platonem audivisfe, haud *(o) du- Sefh VI. Aristo- tf.l1ci. Stuato. Heraclides.  Seft. VI. Aristo- TEUCI. DlCAEARchüs. Hujus fuit aequalis et amicus Aristoxenus, qui Animam non peculiarem fubftantiam, fed Corporis qualitatem et harmoniam esfe ftatuit. Cicero Tusc. I. 10. inquit: "Ariftoxenus Muftcus, idemque Philofophus, ipfius Corporis 'intentionem quandam, Animam esfe dixit, velut in cantu et fidibus, quae harmonia dicitur: fic ex Corporis totius naturd et figurd , varios motus cïeri, tamquam in cantu fonos." Conferatur idem Cap. iS.. Hanc tarnen opinionem non modo confutaverat Plato in Phaedone, fed ipfe Ariftoxeni magifter Ariftoteles de Anim. L. I. Cap. IV. Hinc vero cprifequi, ut Anima cum Corpore moriatur, et fpontc intelligitur, et monuit Cicero, libro memorato Tusc. I. n. De reliquis Peripateticis, qui floruerunt usque ad Ciceronem, veluti Clearcho, Demetrio Phalereo, Hieronymo Rhodio, Phauia Erefio, Andronico Rhodio, Boëtho Sidoiiio, Cratippo, quid de Immortalitate quisque ftatuerit, non proditum eft in iis, quae fuperfunt, Veterum libris. Ergo Ariftoteles quum in Efotericis libris, in quibus doctrinae Phi- io- Artsto- xenus. l x v i VETER. PHTLOS. SENT. DE VITA ET STATU dubitem, quin uberius etiam quam Ariftoteles de Animorum Immortalitate prodiderit. Scripfit duo opera de Anima, ut refert Diogenes Laërt. V. 87. Denique, ne quis de noftra conjectura dubitet, ftatuit etiam de Animarum poft mortem migratione, quas, antequam in Corpora redeant, in Via" Lactca coeli habitarc dixit: ut refert Iamblichus in deperdito libro de Anim.1, unde partes quasdam protulit Stobaeus Eclog. Phyf. L. I. p. 113. Ab Ileraclide multu'm disfenfit Dicaearchus, cujus fuit fingularis quaedam doctrinae copia et elegantia, ut eum Cicero delicias fuas appèllaret. Hic vero diferte etiam Immortalitatem Animorum impugnavit.. Audiamus Ciceronem Tusc. I. 31. "Acerrime autem, deüciae meae, Dicaearchus contra hanc Immortalitatem disferuit. Is enim tres libros fcripfit, qui Lesbiaci vocantur, quod Mitylenis fermo habetur, in quibusvult efficere Animos esfe mortaks." Idem ib. Cap. n. "Qtdd de Dicaearcho dicam, qui nihil omnino Animum die at esfe? Idem ib. Cap. 18. inquit "Dicaearchum ne condoluisfe quidem umquam videri, qui Animum fe habere non fèntidf." Sextus Empiricus Adv. Math. VIII. 349. Dicaearchus nil esfe vult Animam nifi quandam ajfectionem et qualitatem Corporis." Atticus apud Eufebium Praep. Evang. XV. y. p. 810. A. inquit: "Dicaearchus totam fubftantiam Animae fuftulit." Scripfit quoque Defcenfum in Antruin Trophonii, quo libro opinionem Immortalitatis ad vulgi fuperftitionem amandasfe videtur. Sed non eft quodplura dicamus , poft Fabricium Bibl. Graec. T. I. p. 796. feq. et Bruckerum Hift. Crit. Philof. T. I. P. 854.  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. lx vu lofophicac principia accuratius explicantur, rarisfime et obfcurius de Animi Immortalitate ftatuisfet, factum eft ut ejus ftudiofi vel ipfi negarent Immortalitatem, velfmuilab iplb Ariftotele eam negatam fuisfe pronunciarent. Huc accedebat cogitatio differentiac, quae intcr Platonis et Ariftotelis doctrinas intercedit. Illius unum gravisfimum ac firmisfimum fuudamentum eft Immortalitas. In hac vero Immortalitas non nifi locum habet confectarii, et ejusmodi quidem, quod et obfcurius pofitum fit, quoque ncgato reliquac tarnen doctrinae nexus non turbari videatur. Porro, Moralem Philofophiae partem praecipue placito Immortalitatis fuperftruxk Plato; non item Ariftoteles. Deinde, hic negavit quaedam fundamenta Immortalitatis, quibus ille ufus erat:. veluti, quum Plato ftatueret Animam fe ipfam movere, hic voluit Animam omnino non moveri: de qua difputatione videndus eft etiam Macrobius in Somn. Scipion. L. II. Cap. XIII — XVI. Plato et vovv et tyv%viv volebat esfe Immortales, easque duas naturas numquam feparari: Ariftoteles eas feparari, et folum voüv Immortalem, dixit. Denique, de duabus rebus magnopere cum Immortalitate conjunctis, de Divina natura et Providentia, non fatis perfpicue pronunciavcrat Ariftoteles. Enimvero* quum ftatuisfet, Deum esfe Naturam (i. e. fubftantiam) intelligentem et Immortalem, eamque omnis motus esfe principium, quamquam ipfa motu careat: cumque eadcm attributa tribueret mcnti humanae; non profecto ponendus eft in eorum numero, qui Animorum Immortalitatem negarunt. SECTIO VII. De Cynicis. Ex Socratis difcipulis fuit etiam Antistiienes, qui praecipue partem Socraticae doctrinae eam eft amplexus, quae ad duritiem et voluptatum contemtum pertinet, atque Cynicorum fectae auctor exftitit. Et Cynici quidem ex tribus, in quas Antiqui Philofophiam diftribuebant, partibus folam Moralem fequebantur, Dialecticam et Pbyfieam repudiabant; ut recte prodit Diogenes Laërtius VI. 103. >Sed hoe, ut alia, poftea demum in Cynici ratione conftituta funt. Nam Antifthencs quidem ipfe omnes tres partes tractavit, ut intclligitur ex fcriptis ejus, quorum indicem prodidit idem Diog. Laërt. VI. 15 — 18, Ac fuerunt omnino in his *(?) 2 fcrip- Seft.VI Aristó- telici. Summa fententiae Avifiotelicae. Sect. VII. Cynici. Antistiienes.  lxviii VETER. PIIILOS. SENT. DE VITA ET STATU Sca. vn, Cynici. Anti- sthenes. Diogenes. fcrintis nonnulla, in quibus de futuro Animae ftatu pronunciare debuerit: veluti libri, de Moriundo, de Vitd et Morte, de Inferis. Ceterum, quid ftatuerit de his rebus, in tand monumentorum jactunt affirmare non licet. Unam reperi fententiam ejus memoratam ab Euftathio ad Homer. Iliad. V p. 1788. Ed. Rom. svtsvQs-j 0 '' hvrioSLws xxf& roïii 7rxXxiob$ êp^êeic, êf/.ciccx'Jtyovxe sló^zasv tlvoti rois if.v%Jct;' i. e. hinc, fecundum Veteres, profectus Antifthenes Animas Corporis figuram habere arbitratus efi." Ploc igitur quum eo loco dicatur, ubi fententiae quaedam Philofophorum de Animae poft hanc vitam habitu recenfentur, intelligitur Antifthcncm ftatuisfe, Animam Corpori fuperftitcm esfe. Huc accedit, quod nemo Veterum prodidit, eum hac in parte a Socratc disfenfisfe. Quod argumentum a filentio defumtum non eft nullius momenti; quippe plerumque Veteres, qui fuperfunt, Hiftoriae Philofophicae Scriptores, diligcntes fuerunt in memorandis placitis, quibus a magiftris disfenfere difcipuii. Antifthenem ita fecutus eft Diogenes, Sinopenfis, ut, rclicta Phyfica et Dialectica Philofophiae parte, folam Moralem retineret, eamque ad victüs duritiem, patientiam, veram Animi libertatem, voluptatum opinionumque contemtum , rcferret. De hoe viro quum multa mirabilia, nee tamen omnia certd fide, memorentur dicta et facta, nil tarnen ejusmodi proditum exftat, unde certd ratione colligatur, quae fuerit ejus fententia de Animorum futuro ftatu. Rifit ille quidem fuperftitionem, qud vulgo ferebatur, initiatos poft mortem mcliori fore condirione quam eos qui non esfent initiati. vid. Diog. Laërt. VI. 39. Nee tamen hinc efficitur, eum ftatuisfe Animum cum Corpore exftingui. Si vere ita fenfit, ut ejus dictum memoratur ab eodem Diogene Laërt. VI. 68, Interrogatus, an mors malum esfet, refpondit, Qjiomodo malum fit cujuspraefentis nullus eft fenfus:'''' hoe quamvis verbis quidem proxime videtur accedere ad eorum opinionem, qui Animum morte Corporis interire ftatuerent, re tamen aliam capit interpretationem; fi quidem de Corpore tantum ferma fit. Igitur fere redit eodem, quö- aliud ejusdem diettim apud Ciceronem Tusc. I. 43, ubi moriens dixisfe fertur, nil fud interesfe utrum fepeiiatur au a fer'rs lanietur, quippe nil fentiri a mortuo. Scripfit etiam librum de Morte, fi vere tribuuntur ei fcripta, quae recenfet Diog. Laërt. VI. 80. Fertur etiam hoe ejus dictum: "Omnia esfe Deorum; Sapientes esfe amic'os Deorum; Amicorum omnia communia ; E. omnia esfe Sapientum" Haec igitur et fimilia haud minus ab eo posfunt pronunciari, qui Animos mortales, quam abeo, qui eos Immortales ftatuat. Nam et Stoici, a Cynieis profecti, multa magnifice et fimiliter dt humanac naturae cum Diis con-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. lxix conjunctionc praedicabant, neque tamen hoe eos impediebat, quominus Animos moitales esfe diccrent. Neque vero magis conftat, quid alii Cynici de hac parte fenferint. Nam quod de Menedemo prodidit Diogenes Lacrtius VI. 107, eum furiae habitu asfumto circumiisfe ac dixisfe, fe ex Inferno misfum, ut hominum peccata cognosceret eaquelnferni Daemonibus nunciaret: hoe igitur facile apparet, non ex fectae fententia, fed ex vulgari opinione accipiendum esfe. Et Menippus feripfit N«a#w*, id elt, Defcriptionem Irifemi, ut refert idem Diogenes Laërt. VI. 101. quod fcriptionis genus in primis feliciter imitatus eft Lucianus. Nee tamen hinc fequitur, Menippo magis placuisfe Animorum Immortalitatem quam vel Luciano, qui eam diferte negavit, vel cuivis ali, qui Mortuorum Colloquia fmxit. SECTIO VIII. De Stoicis. Diogenis Cynici discipulum Cratetem audivit Zeno, Cittieus, auctor Stoicae fectae: qui cum inagïftro in ea quidem parte confenfit, ut finem Philofophiae poneret in vera libertate ac virtute Animi: ceterum ab eo ita disfenlit, ut hunc finem non fola voluntatis inductione et exercitio, quod fere Cynieis placebat, fed ratione quoque et rerum doctrina confequendum esfe ftatueret. Igitur et de Morali parte fubtilius disputavit, et duas reliquas partes Dialecticam et Phyficam asfumfit, easque ita explicare ftuduit, ut perfectum et omnibus numeris abfolutum Philofophiae Corpus, f. Syftcma, conftitueret. Et de hujus quidem doctrinae laudibus vitüsve uberius exponere, etlongum, nee hujus loei, eft. Quare veniamus in rem pracfentem. Conftat inter omnes, hanc fuisfe Stoicorum fententiam, Animas esfe mortales. Quam fententiam licct alii alia ratione alioque modo fecuti fuut, omnes tamen in eo confenferunt, Animos non esfe fempiternos. Atque hoe eo magis mirandum eft in Stoicis, qui fummum bonum in Virtute ponebant, Virtutem ipfam ftudio et labore comparari ftatuebant. humanam naturam magnifice extollebant, et cum Divina fere natura aequiparabant. Illi vero ad ftabilienda gravisfima Philofophiae capita adeo non opus esfb Immortalitate putabant ,ut cenferent fummum bonum per fe *(9) 3. ip* ;ea. vu. Zynici. 5ea.VIII, st01ci.  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. lxxi nunciavit: vid. Plutarch. T. II. p. 467. F. et Eufcbius Praep. Evang. XV. 20. Chryfippiis vero poll Corporis nativitatem demum exiftere Animum affinnabat; ut refert idem Plutarchus T. H. p. 1053. D. Et omninc Cliryfippus hac una in re fimilis fuit Epicuro, ut omnem operam daret. quomodo Animi actiones ex natura corporea duceret: quod prudcnter obfervatpraeftantisfimus icriptorLonginus apudEufebiumPr. Evang. XV.21. Animos autem interire, commune Stoicorum erat decretum. Videamus Auctorum teftimonia, ut intelligatur, qua varietate confenferint tamen Stoici. Cicero Tusc. L 32. "Stoici autem ufuram nobis largiuntut tamquam cornicibus: diu manfuros ajunt animos: femper, negant." Diogenes Laëitius VII. 156, 157. "Animam fenfibilem esfe Stoici perhibent. eamque esfe nobis ingenitum fpiritum: propterea corpoream esfe, et remanere poft mortem, quamquam posfit interire. Zeno autem Citti.'us, Antipater in libris de Anima, et Pofidonius, Animam fpiritum calidum esfi volant; per hunc enim nos et fpirare et moveri. Et Cleanthes quidem omnes Animas usque ad mundi exuftionem perdurare, ait: Chryfippus ven folas fapientum Animas:' His addatur gravisfimus auctor Arius Didymus. ex cujus dcperditis libris partem fervavit Eufcbius in Praepar. Evang, XV. 20. "Statuunt Stoici esfe Animam in Univerfo, quam vocant Aetherem et Aërem , qui ambit terram et aquam, eorumque exhalationes: huk vero Univerfi Animae adhaerere reliquas Animas, cum eas , quae funt h Animalibus, tum eas, quae in circumfufo aër e funt; nam et permanert mortuorum Animas. Quidam vero Stoicorum dicunt, Animam Univerf quidem esfe fempiternam, reliquas autem ita perire ut cum illa commisceantur. — Porro, Animam et nasci et interire ajunt: non autem continut poft discesfum ex Corpore perire, fedpermanere per fe ipfam aliquod tempus: fapientum quidem Animas usque ad illud tempus, quo omnes re. igne disfolventur: ftultorum vero Animas breviori fpatio. Quod auten ajunt, Animas permanere, hoe ejusmodi habet fententiam: nos, quun folae et nudae Animae fuerimus, Corpore discedente et Animae fubftantiam minuente, permanere: ftultorum vero et brutorum Animalium Animas cum ipfis Corporibus mori." Rationem addidit Panaetius, qui, ut refert Cicero Tusc. I. 37, ceterum cum Platone confentiens, ejus ham unam de Immortalitate Animorum fententiam non probabat. Vult enim. quod nemo negat, quidquid natum fit, interire : nasci autem Animos. quod declaret eorum fimilituao qui procreenfur: quae etiam in ingeniis. non folum in Corporibus appareat. Alteram autem adfert rationem: nihi esfe quod doleat, quin id aegrum esfe quoque Hosfit; quod autem in mor bun Seft.VIIL Stoici. ? I  Seft.VHI. Stoici. txxiv VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU rum doctrina loqui. Vocat eam Animam, id eft fpiritum, Animam tenue m , inflammatam, ignem: quae omnia Stoicorum funt. Laudat quoque auctoritatem Panaetii, nobilisiimi Stoici; quam non folum valere ad naturam Animi in Anima inflammatd pofitam, fed ad reliquam totam dictionem, aliunde intellexi. Nam hactenus quidem nondum fatis habemus documenti, quare totam dictioncm ad Stoicam doctrinam referamus, nee putemus ei aliquid vel Pythagorici vel Platonici admixtum esfe. Ergo quod dico, ejusmodi eft, ut omnem dubitationem tollat. Reperi enim apud Sextum Empiricum, doctisfimum eundemque acutïsfimum Scripto-. rem, locum Ciceroniano plane fimilem ex Stoicorum libris depromtum, et quidem ex Antiquiorum; quippe Sextus ubique de principibns ejus fectae agit. Sed hunc locum, ut longiorem, Latine potius quam Graece refefam. Eft igitur Adv. Mathem. IX. 71—74. "Neque vero fuspicari Heet, Animas deorfum ferri. Nam quum fint fitbtiles, et non minus igneae quam a'èreae, fua levitatepotius in loca fuperiora feruntur. Quin etiam folae fine Corpore (kxÖ' x'jtxc) permanent, nee, ut dixit Epicurus, folutae Corporibus disperguntur inftar fumi: neque enim ante mortem Corpus eas fervabat et continebat, fed ipfae Corpus continebant et fervabant, et multo magis femet ipfas. Igitur extra Solem verfantes, locum Lunae fubjectum habitant, ibique per A'éris puritatem longius vitae tempus accipiunt: nam naturali et quafi domeftico utuntur alimento, nimirum exhalationibns terrae, prouti reliqua aftra: neque habent in eo loco causfas, quae fibi interitum ajfcrant. Si ergo permanent Animae, fiunt ejusdem naturae, cujus funt Daemones" Ex horum igitur trium locoram comparatione, quam peculiariter explicare non opus eft, apparet, Ciceronem, Lucanum, et Sextum, ex iisdem veteram Stoicorum fontibus haufisfe. Permanent ergo Animi mortuorum in puriore aëre lub Lunam : neque tantum permanent, fed curant etiam res humanas: ut nou magis poëtieae licentiae quam Stoicis decretis obfecutus fit Lucanus, quum Pompeji Animum induxit Catoni et Bruto ftimulos adhibentem ad puniendum Caefarem. Nam hanc fuisfe Stoicorum fententiam, diferte refert Diogenes Laërtius, VII. 151: (pxer) li smèi kxI rivac Ixiyc/vxg avftpcctrccu avpt/rtcMixv (%cvrxq, aitQTrrxq tccu xvdpuwekcv irpx•ypxTccv, kxi vipüxq, Txg v7roXe?^api,u,svxg tkv gttcvIx'mv \puxx?' b e. "Dicunt vero etiam esfe quosdam Genios, qui communionem habeant cum hominibus, infpectores rerum humanarum , ethero'ès, permanentes post Corporis mortem fapientum Animas" Huic adjungendus eft Scriptor de Placit. Phil. 1.8, quitradit, comïnunem'lianc cum Thalete, Pythagora, et Pla-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. lxxv Platone fuisfe Stoicorum fententiam, ïxlfiovxc bttxpx^v obdxg \puxixxg, e[vxi §£ xx) Yipaxg rxg Kex®piv[tsvxq ^juxxg tüv vuiaxtwv, xx) xyxóoug ylv rxg ctyxöag, xxxovg 5è rxg CpxvXxg' i. e. "Genios esfe fubflantias Animales, heroës etiam esfe Animas corporibus folutas, bonos quidem bonorum Animas , pravos pravorum" Sed, quod omnino eft notandum, quamquam felicitatem fapientum poft hanc vitam ftatuerunt, hanc tamen non in praemii fed naturalis confectarii loco ponebant. Ergo nee poenas improborum memoratas reperimus. Nam vulgares quidem de Inferis fabulas repudiabant. Ita Stoicus Balbus apud Ciceronem de Nat. Deor. II. 2. Quis enim Hippocentaurum fuisfe et Chimaeram put at? quaeve anus tam excors inveniri poteft, quae illa, quae quondam credebantur, apud Inferos portenta extimescat? Opinionum enim commenta delet dies, naturae judicia confirmat" Et confentiunt recentiores Stoici: Seneca Confol. ad Marciam, Cap. XIX: et Epictetus Disf. XIII. Lib. III. "Nullus" inquit "eft Acheron, nullus Cocytus, nullus Pyripblegethon: fed omnia plena funt Deorum et Gentbrum." Neque tamen hoe uno argumento fretus, arbitror nil ftatuisfe Stoicos de poenis poft hanc vitam. Nam poteft quis, fpretis vulgi opinionibus, tamen rem ipfam faniore ratione tenere. Sed, quoddico, nee eas memoratas reperimus in Stoicorum monumeutis, nee etiam ex reliqua eorum doctrina confequuntur. Refert quidem Lactantius, Inftit. Lib. VII. Cap. VII. §13. "Esfe Inferos Zeno Stoicus docuit, et fedes piorum ab inpiis esfe discretas : et illos quidem quietas ac delectabiles incolere regiones: hos vero luere poenas tenebrofts locis atque in coeni voraginibus horrendisV Nee multum disfentit Tertullianus, Chriftianus doctor ex Storl profectus, de Anima Cap. 54. dicens "Stoicorum esfe fententiam , impiorum Animas ad Inferos detrudi." Sed neutrius auctoritas probari poteft, in reliquorum filentio. Et Lactantius quidem Zenoncm manifeftó confudit cum Platone: cujus hanc fuisfe opinionem fupra vidimus: et qui illud, in coeni voraginibus verfari impios, diferte pronunciaverat dicto ab Orphicis defumto, in Phaedone p. 380. T. og Txv xpcutjTog xx) xré?,£ 20 lf) Serm. V. p. 83. (?) VIII. 83..  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 11 gewigtige twyfelingen, zo niet geheel weggenomen, ten minften merklyk verminderd. In de eerfte plaats vraagt men: van waar heeft Choerilus, die hierin de voorganger van Diogenes Laertius is, dit gevoelen van Thales leeren kennen ? uit de fchriften van Thales , of uit de overlevering van anderen ? Reeds onder de Ouden heeft men, volgens het bericht van Diogenes Laertius (a), getwyfeld of Thales eenige fchriften had nagelaten, en of die werken, welken toen op zynen naam gingen, van hem zeiven gefchreven waren. Alexander van Aphrodifium (£), Themiftius (V), en Simplicius (d) houden ftaande, dat hy generleie fchriften over de Wysbegeerte hebbe nagelaten. Integendeel haalt Galenus (» eene plaats aan uit zyn boek over de Beginfelen der Dingen. Ook maken andere Schryvers gewag van zyn werk over de Natuur, wegens het welk men ook andere merkwaardigheden vinden kan by Fabricius (ƒ) en Brucker (g). Laat ons dan hierin Ariftoteles volgen, een oud en geloofwaardig Schryver, die gewoon is in het begin zyner verhandelingen de gevoelens der oudere Wysgeeren voor te dragen, en om deze reden met regt onder de voornaamfte bronnen van de Hiftorie der Wysbegeerte te tellen is. Deze meldt ons het volgende Qi). Ook Thales fchynt, volgens het geen men wegens hem bericht 3 (a) I. 23. O) Comtn. in Arirt. Metapliyf. p. 12. (V) Orat. XXVI. p.31?' (jT) Comtn. in Arift. Phyf. p. 6. (e~) Tom. VIII. p. 513. (ƒ) Biblioth. Gr. vol. I. p. 239. (g) Hift. Crit. Philof. Tom. I. p. 462. (&) De Anima lib. I. cap. II. § 22. B 2 \fd.t. Ionischs IVYSUEEIF.N. Ihales.  Ionische Wysgeeren.Thai.es. i i 12 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN richt, de ziel voor zodanig iets te kouden, V welk werkfaam en in beweging is (kivv^ikóv ri), dewyl hy zegt, dat de zeiljleen met eene ziel begaafd is, dewyl dezelve het yzer beweegt. Dus ziet gy reeds, myne Heeren, welke graad van zekerheid er is voor het, gewoonlyk daar voor gehoudene, gevoelen van Thales, wegens de onfterflykheid der ziele, indien wy daarover oordeelen moeten uit Ariftoteles, den geloofwaardigften en oudften van alle de Schryveren, die wegens Thales eenig bericht geven. Laat ons dan hieruit het volgende befluiten: dat Thales aan de ziel een vermogen van beweging hebbe toegefchreven, en dat, wanneer naderhand andere Wysgeeren uit dit vermogen van beweging de onfterfiykheid als een gevolg afleidden, zulks te wege gebragt hebbe, dat men aan Thales niet alleen dat geen toefchreef, 't welk hy uitdruklyk had vastgefteld, dat namelyk de ziel een vermogen van beweging bezit; maar ook dat geen, 't welk uit het eerfte fcheen te volgen, dat namelyk de ziel onfterflyk is. Ondertusfchen blykt uit de ivoorden van Ariftoteles, dat hy het gevoelen van Thales niet uit deszelfs eigene fchriften, maar volgens het gemeen gerucht vermeld heeft; het welk aan bet gezegde van Simplicius, dat er ten tyde van Ariftoteles geene fchriften van Thales gevonden wierden, ;ene meerdere waarfchynlykheid byzet. Dit alles moet echter niet zo verre getrokken worien, dat wy denken zouden, dat het gevoelen wegens de onfterfiykheid, door Thales of geheel verwaar-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 13 waarloosd of verworpen zy. In tegendeel durven wy gerust verzekeren, dat, fchoon hy het zelve niet afzonderlyk en met uitdruklyke woorden geleerd heeft, dat hy, zeg ik, het nochtans geloofd en goedgekeurd heeft. Want in de eerfte plaats, was dit gevoelen ten dien tyde gantsch niet nieuw, maar federt langen tyd reeds voorgedragen of in den geheimen Orphifchen Godsdienst, of door de oude Godgeleerden en Dichteren. Ten anderen fchynt het niet alleen geenszins ftrydig, met de verdere leere of het Wysgeerig ftelfel van Thales, maar het fchynt zelfs daarmede volkomen overeen te Memmen en een gedeelte van het zelve uitgemaakt te hebben. Immers zyn wy op het bygebragt gezag van Ariftoteles ten minften hier van verzekerd, dat Thales vastgefteld heeft, dat de ziel een vermogen van beweging bezit; dat is, volgens de taal der hedendaagfche Wysgeeren, dat zy het begin fel van werking {principium agendP) in zich zelve heeft. Voorts heeft hy gefteld dat zy niet ligchamelyk is, gelyk blykt uit het zelfde hoofddeel van Ariftoteles (V), alwaar van Thales en eenige andere Wysgeeren gezegd wordt, dat zy de natuur der ziele bepaalden, als beftaande uit de drie volgende eigenfchappen: eigene werking (kivvigis) , vermogen van gewaarwording (fJa^icf), en onligchaamlykheid (acu^xrov.") Indien dan de ziel het vermogen van beweging bezit, en van eene onligchaamlyke natuur is, heeft men geene reden om te denken, dat zy te gelyk met het ligchaam vergaa. Voorts 00 § 29- B 5 Afd. t. Ionischs Wysgeeren.Thales,  Afd. I. Ionische Wysgeeren.Thales. 14 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Voorts ftelde Thales, zo als insgelyks uit Ariftoteles (V) blykt, dat alles vervuld is met Godlyke Geesten, dewyl er door het gantfche Heelal eene ziel als 't ware verfpreid is; het welk bevestigd wordt door het gezag van Cicero (T) en Diogenes Laertius (Y)> °P welke plaatfen men de Uitleggers, Davifius en Menagius, kan raadplegen. By dit alles voege men inzonderheid het voortreflyk getuigenis van Stobaeus Qf)i Thales heeft gezegd, dat God de ziel der Waereld is, en dat het Geheelal bezield en vervuld is met geesten (Daemones), en dat het vocht, het welk de ftofelyke oorfprong van alles is, doordrongen is van eene Godlyke kracht die het zelve in beweging brengt. Eindlyk wordt Thales by Plutarchus (e) op zulk eene wyze fprekende ingevoerd , waarby hem het volgende gevoelen wordt toegefchreven: dat in de grootfte en voornaamfte deelen der Waereld eene ziel wone, welke door God als een werktuig gebruikt wordt; en dat God derhalven ook de Dieren als werktuigen gebruikt, als welke geheel van de Godlyke kracht afhangen. Uit dit alles mag men dan, naar myne gedachten, dit befluit opmaken, dat het gevoelen van Thales daarop uitkome, dat de zielen der menfchen gedeelten zyn van de ziel der Waereld, die het gantfche Heelal beweegt, en dat zy derhalven geenszins te gelyk met het ligchaam vergaan. En hier mede koomt een ander gevoelen overeen, het welk aan Thales toegefchreven wordt f» De Anima I. 8. CV) De Leg. II. 11. CO 27. (d) Ecl. Phyf. I. pag. 2. (e) lij Sept. Sap. Conv. Tom. II. pag. 163.  wegens den staat der zielen na dit leven. ï$ wordt by den Schryver van het werk over de Gevoelens der Wysgeeren (» Thales, (zegt hy), Pythagoras, Plato en de Stoicynen jlellen vast, dat de geesten (Daemones) bezielde zelfftandigheden zyn: dat ook de uit het ligchaam gefcheidene zielen tot verhevener wezens (Heroes)v worden, de goede zielen tot goede wezens, de boozen tot boozen. Dit gevoelen bevat derhalven niets in zich, dat niel overeen kan gebragt worden met die leerflukken, welken aan Thales met algemeene ftemmen worden toegekend: en ik kan myne toeftemming niet gever aan Brucker (£), die vermoed heeft, dat het zelve van Thales leer- en denkwyze vervreemd ware- Op denzelfden tyd byna leefden er twee vermaarde mannen, die wy niet met ftilzwygen kunnen voorby' gaan. De eerfte is Epimenides van Creta, we gens wien het volgend verdichtfel algemeen verhaak wierd, dat hy verfcheidene jaaren achtereen in he hol van Jupiter Dictaeus geflapen en gedurende dier tyd met de onfterflyke Goden verkeerd bad. Me dit verdichtfel heeft hy, volgens het oordeel var Maximus van Tyrus (f) , een geleerd Platonisch Wys geer, niets anders te kennen gegeven, dan dat voot onze zielen dit leven een droom en geenszins een waar le ven is: welk gevoelen naderhand door Heraclitus aan genomen en verbreid is. De andere is Pherecydes uit het eiland Syrus. afkomftig en leermeester var Py O) i. 8. Qi) Hift. Cric. Phil.. Tom.. i. p. 474.. (0 Diff. XVI. §1. Afd. i. IoNISCHB Wysgeeren.Thales- Epimenides.. 1 ■ t j f r> \  wegens den staat der. zielen na dit leven. 17 Anaxagoras was de leerling van Anaximenes, die, gelyk hy wegens het Godlyk wezen voortreflyker en meer naar waarheid gedacht heeft dan zyne Voorgangers, dus ook de Onfterfiykheid der Zielen fchynt vastgefteld te hebben. Wy zeggen dat hy zulks fchynt gedaan te hebben, dewyl er geene zekere gedenkftukken daaromtrent overig zyn. Mooglyk zuilen fommigen zelfs ontkennen, dat zyn gevoelen omtrent dit ftuk den naam van voortreflyk verdiene. Want, in de eerfte plaats, wordt hy door Plato, in het gefprek Phaedon genoemd, berispt, dat hy, die op eene uitmuntende wyze had vastgefteld, dat het Heelal door een verftandig wezen beftierd wordt en op de beste wyze ingerigt is, dat hy, zeg ik, in het verklaren en bewyzen van dit leerftuk niets der moeite waardig had te wege gebragt (d). Ten anderen meldt ons de Schryver over de Gevoelens der Wysgeeren (li) zodanige gevoelens van Anaxagoras, die tegen de Onfterfiykheid der Zielen ftryden. Doch deze twyfelingen worden ligtelyk opgelost. Wat de eerfte betreft, die uit de berisping van Plato getrokken wordt, deze is gantsch niet moeilyk te beantwoorden. Want Plato berispt Anaxagoras over iets anders, niet over het loogchenen of ondermynen van het leerftuk der Onfterfiykheid: en, indien Anaxagoras het zelve ontkend of verzwakt had, zou Plato, ter plaatfe alwaar hy juist dat onderwerp behandelt en Anaxagoras berispt, (a) Plato in Phaed. p. 393. (b) IV. 3 et V. 25. c Afd. I. Ionische Wysgeeren.Anaxagoras.  Afd. r. Ionische Wysgeeren.Archelaus. 24 DE GEVOELENS DER. OUDE WYSGEEREN wordt, doch waaromtrent ik echter myne toeflemming geve aan Brucker, die uit een boek dat valfchelyk op den naam van Origenes doorgaat, aan Archelaus het volgend gevoelen toefchryft: "dat aan alk dieren eene ziel is ingeboren; want dat zelfs alle ligchaamen het gebruik eener ziele bezitten, fommigen vroeger, fommigen later (V)." Want dit gevoelen ftemt overeen met de verdere leere der Ionifche Wysgeeren. Wegens den flaat der ziele na dit leven fchynt Archelaus niet verfchild te hebben van zynen leermeester Anaxagoras; immers waren zyne overige leerftellingen niet van zulk een' aart, dat zy hem noodzaakten van dien Wysgeer te verfchillen, en de oude Schryvers hebben nergens van zodanig een verfchil gewag gemaakt. Indien wy dan, uit het geen wy tot hier toe verhandeld hebben, op eene verzekerde wyze het gevoelen der Ionifche Wysgeeren, wegens den flaat der ziele na dit leven, willen opmaken, zullen wy bevinden, dat het zelve hierop uitkomt: "dat de Ziel der Menfchen een deel is van dien Godlyken Geest, welke alles doordringt en bezielt, dat derhalven de ziel na den dood des ligchaams in wezen blyft, dewyl zy een deel is van dien Godlyken Geest." Doch wegens de gefleldheid van het leven na den dood hebben zy of niets gezegd, of niets van het geen zy gezegd hebben is ter onzer kennisfe gekomen. Uit het geen zy echter gezegd hebben, volgt en blykt, fchoon het niet uitdruk[yk van hun gezegd is "dat de bewustheid van zich zeiven f» Vid. Orig. Philofophum. cap. IX. p. 890.  wegens den staat der zielen na dit leven. 25 yen, en als 't ware de perfoonlykheid altoos aan de zielen zal byblyven, en dat dezelve niet zal weggenomen worden door de wederkering der zielen tot de Godlyke natuur of zelfftandigheid." Ondertusfchen hebben de Ionifche Wysgeeren geenszins de Onfterfiykheid der ziele als een' grondllag van hun leerftelfel aangenomen en behandeld, gelyk naderhand de Pythagoriften en Platonisten. Doch zy hebben dezelve nochtans vast geloofd, als voortvloeijende uit hunne leer wegens de eerfte Grondbeginfelen der Natuur (Principiis Naturae), tot welker verklaring zy de meeste vlyt aanwendden. Het geen wy dan tot hiertoe gezegd hebben is uit latere Schryveren, dewyl alle de fchriften der Ionifche Wysgeeren verloren zyn, byeen verzameld, en, voor zo verre zulks mooglyk was, tot eenen genoegfamen trap van geloofwaardigheid gebragt. TWEEDE AFDEELING. Over de Pythagorifche Wysgeeren. W y gaan over tot Pythagoras , die de leer van de Onfterfiykheid der Zielen tot eenen hogen graad van gezag en vermaardheid gebragt heeft. Daar ondertus- D fchen Afd. i. Ionische Wysgeeren. Afd. ii. Pythaco» RAS.  Afd. II. PYTHAGORAS. 26 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN fchen de fchriften der oudfte Pythagoristen over dit onderwerp verloren zyn, en het geen wegens de leerHellingen van hun en hunnen meester verhaald wordt, door latere Schryveren zo verward en duister tot ons is overgebragt, dat het meer naar verdichtfelen dan naar waarheid gelyke, zullen wy ons best doen, om dat geen, 't welk de Onfterfiykheid der Zielen betreft, op eene oordeelkundige wyze uitgekipt, kortelyk op te geven. Wy moeten dan in de allereerfte plaats dé gefteldheid en het oogmerk dezer Seéte uit haren oorfprong aantonen. Pythagoras heeft tweederleie foort van Leermeesters gehad; fommigen Godgeleerden, Pherecydes namelyk en misfchien Epimenides; fommigen Ionifche Wysgeeren, te weten of Thales of Anaximander. Ook is het niet moeilyk te bemerken, dat hy uit deze beide Wysgeerige leerftelielen zyne eigene. Wysbegeerte heeft faamgefteld. Laat ons dan zien, welk onderfcheid er geweest zy tusfchen de oude Godgeleerden en de Ionifche Wysgeeren, en het zelve in het licht ftellen met de woorden van een zeer oordeelkundig Schryver, Plutarchus, die daar over zich op de volgende wyze uitdrukt (a): "Daar alles wat aanvangt te beftaan twee oorzaken heeft" (te weten een werkend verftandlyk vermogen en eene lydelyke ftojfe) "zo hebben de oudfte Godgeleerden" (namelyk de Orphifche Wysgeeren") "en de Dichters alleen gewag gemaakt van de voortreflykfte oorzaak en op alle dingen dit 'bekend gezegde" (der Orphifche Wysgeeren). "toegepast: God 6») De Orac. Defeftic Tom. Iï. p. 436.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 2? God is begin, en eind, en alles is door hem. Doch tot de verklaring der natuurlyke en noodwendige ■oorzaken zyn zy nimmer gekomen. In tegendeel zyn de Wysgeeren die naderhand geleefd liebben, en Natuurkundigen genoemd zyn" (te weten de Ionifche Wysgeeren,) "van dat heerlyk en Godlyk beginfel der oorzaken afgedwaald: en hebben alles aan deligchamen, der zeiver'aandoeningen, onderlinge aanrakingen, veranderingen en vermengingen toegefchreven. Het is om deze redenen, dat beider leer wyze onvolmaakt is, dewyl de laatstgenoemden" (Natuurkundigen) "de werkende en eindoorzaak, de eerften" (Godgeleerden) "in tegendeel de floflyke en werktuiglyke oorzaak niet kenden of verwaarloosden" Pythagoras heeft derhalven getracht het goede uit beide die Secten te volgen en het gebrekkige tevermyden, inzonderheid hier door, dat hy beide de foorten van oorzaken ter verklaringe aanwendde. Dus heeft hy van de Godgeleerden de leerftellingen behouden, wegens het vermogen en den invloed van Goden en Geesten op menschlyke zaken, wegens de wyze van dezelven te verzoenen, wegens de voorzeggingen, de zuivering der zielen, en de beloningen en ftraffen na dit leven: van de Natuurkundigen heeft hy de verklaring der Natuur overgenomen, zo dat hy, de oorzaken der dingen aantonende, niet altoos de magt van God onmiddelyk te hulpe riep, maar het vermogen en de gedeldheid der ftoffe en der denkende wezens ontvouwde. Daarenboven verfchilde Pythagoras ook nog daarin van Thales, dat de laatstgenoemde in den eigenlyken zin een Natuurkundige was, en met de waarD 2 lyk Afd. II. Pythagoras.  Afd. II. Pythaüo RAS. 28 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN lyk beftaande, ligchaamlyke, en byzondere dingen zich bezig hield, Pythagoras integendeel een Bovennatuurkundige, die, uit algemene en van het ligchaam afgezonderde denkbeelden, eene diepzinniger kennisfe der Natuur afleidde. Wat de Onfterfiykheid der Zielen betreft, dit gevoelen, 't welk door Pherecydes reeds aangenomen en verbreid was, is door Pythagoras naar de leerwyze der Ionifche Wysgeeren ingerigt en bevestigd. Cicero noemt alleen Pherecydes, dewyl de Ionifche Wysgeeren, gelyk wy reeds aangemerkt hebben, in dit gedeelte niet veel vlyts aangewend, en zich van dien kant geenen byzonderen roem verworven hebben: "Foor zo verre zulks- in geschrifte te hoek gefield is, zegt hy (a), heeft Pherecydes van Syrus het eerst gezegd dat de. zielen der menfchen altoos voortduren. — Zyn leerling Pythagoras heeft dit gevoelen het fterkst bevestigd." Nochtans befpeurt men by Pythagoras blykbare voetfporen van Ionifche Wysgeeren. Want daar hy vastftelde dat er eene ziel, uit eene fynere foort van lucht of uit vuur beftaande, door de gehele natuur verfpreid is, ftelde hy tevens vast dat de zielen der denkende wezens uit dezelfde Godlyke Natuur genomen zyn. Voor dit gevoelen getuigt, behalven andere Schryvers, ook Cicero, by voorbeeld in de volgende woorden (b~): Ik vernam dat Pythagoras en zyne navolgers, die fchier onze landgenoten geweest en eertyds Italifche Wysgeeren genoemd zyn, nimmer getwyfeld hebben, of wy bezitten zielen uit den God- 00 Tufc. I. 16. 00 DeSen. 21.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 2? Godlyken Geest genomen? En op eene andere plaats (d): Pythagoras dacht dat hy (God namelyk) eene door de gantfche natuur der dingen verfpreide en alles doordringende ziel zy, waaruit onze zielen genomen worden. Wy behoeven hier niet veel te zeggen over de leer van Pythagoras wegens de Godheid:. het is tot ons oogmerk genoeg, dat de zielen onfterflyk zyn, als zyn de gedeelten van de Godlyke zelfftandigheid (£)• D°ca de menschlyke ziel beftaat niet enkel, uit de Godlyke zelfftandigheid: want zy heeft twee deelen, namelyk een beter Godlyk en een flechter dierlyk gedeelte, gelyk Cicero (Tufc. IV. 5) en anderen, door Davifius in zyne aantekeningen over Cicero bygebragt, het gevoelen van Pythagoras opgeven. By dezen voege men den Pythagorifchen Wysgeer Timaeus Locrus (ƒ)> welke zegt: "Het eene gedeelte der menschlyke ziel is heter, redelyk, verftandig; het andere is flechter, redeloos,, onver ft andig. Het verhevener gedeelte beftaat uit eene zelfftandigheid van eene onver ander lyke zich zelf altoos gelyk zynde natuur: het zelve is in het hoofd geplaatst om over de andere deelen te heerfchen. Het flechter gedeelte beftaat uit eene zelfftandigheid van eene verander lyke en onftandvastige natuur,, en heeft twee deelen: het eene is de hartstocht van gramfchap, welk deel dicht by het hart gelegen is; het andere is de begeerte, het welk dicht (a) De Nat. Deor. I. II. alwaar men Davifius na kan zien, die in zyne aantekeningen meer plaatfen hierop betreklyk heeft bygebragt. (b) Diogenes Laertius VIII. 28. en aldaar de aantekeningen van Menagms.. ) Adv. Mathemat. L. IX. § 127. F 2 Afd. II. PythagorischeWysgeeren.Empedocles.  Afd. II. Pythago- rische Wysgeeren.Empedocles. i i l 5 l < 1 ! I i e 44 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN èène geest is, die gelyk eene ziel het ganfche Heelal doordringt en ons met hun vereenigt? Op welke plaats men de aantekeningen van den geleerden Uitlegger Fabricius behoort na te zien. Hier uit volgde, dat de zielen reeds te voren heft aan hebben en namaals beft aan zullen: dat er niets vergaat, maar dat de dingen flechts veranderd worden, door de Jamenvoeging of ontbinding der deelen: het welk Empedocles zelf uitdruklyk getuigt in eenige vaerzen, die by Plutarchus f>) bewaard zyn." Doch de oorzaak, zegt hy, waarom de ziel, daar zy by de Goden haar verblyf hield, nochtans uit dat verhlyfin een ligchaam geboren wordt, is in de zonde geleren; om welke te boeten zy uit den Hemel in ballingfchap f de aarde geworpen wordt, tot dat zy, naaaldaar door >eele^ ligchamen verhuist te zyn, eindlyk na een' langen yd in den Hemel als in haar Vaderland wederkeert? En lus heeft Empedocles van zich zeiven gezegd, das ry balling op aarde was, in de volgende plaats by ^utarchus Qf)i Naar '/ hoog en oud bevel van *s nootlots yzren wet,, n aller Goden raad van eeuwigheid befloten-, Wordt ieder Geest,,die zich met euveldaên befmet, "choon hy onfterflyk blyve , uit zynen rang verftoten; Voor dertig duizend jaar vervreemd van Godendom.. Dus zwerf ook ik nu als verwezen balling om. De naastvolgende woorden van Plutarchus behelzen ene verklaring van dit gevoelen , getrokken uit andere («) Adv. Colotem, Tom,II.p. imi. F. CV) DeExiKó}Tom.II.p.6o7.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 45 re plaatfen van Empedocles zelf, waarop de Uitleggers in 't algemeen niet gelet hebben: Laat ons dan die woorden hier bybrengen : "Empedocles verklaart niet alleen zich zelf, maar ook, van zich zelf tot anderen befluitende, alle overige menfchen voor vreemdelingen en ballingen hier op aarde. Niet het bloed, (zegt hy) o Menfchen, niet een ingegeven adem is de oorfprong van de zelfftandigheid en het beftaan der ziele: maar uw aardsch ligchaam is daaruit faamgefteld. Doch de geboorte der ziele, die van elders herwaart gekomen is, noemt hy, met eenen verzachten naam, eene vreemdelingfchap; in de daad nochtans is de ziel hier eene zwervende balling, door Godlyke bef uit en en wetten gedreven." Laat ons nog eene andere plaats van Empedocles aan het licht brengen uit den zelfden Plutarchus (a): "Empedocles zegt dal ook de Godlyke Geesten (Daemones), de ftrafen hunner zonden en misdryven ondergaan: D,e toornige aether dry ft, met yslyk ftormgeluid, Den Oceaan hen in; dees werpt hen yllings uit Op V aar dryk, dat, voorlang den last dier bozen moede, Hen fingert naar de Zon; die weer, met de eigen woede Hen van zich floot ten prooi voor 's aethers dwarrelwind. Dus wordt hun fnode ziel, die nergens fchuilplaats vindt Door d'yeenen wreker fteeds den andren toegedreven, tot dat zy, aldus getuchtigd en gezuiverd, hun natuurlyi verblyf en rang weder verkrygen." De zelfde plaats de Dichters wordt ook in een ander boek van Plutarchus (b\ by O) De IC et Ofir. T. II. p. }6*i. C CJ) Tom. II. p. 830. F 3 Afd. Ui Pythago- [usche Wysgeeren. Empedocles. r r ï 5  Afd. II. Pythago- rische Wysgeeren.Empedocles. 1 i I 1 Jl Z c 46 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN bygebragt, en uit dezelve heeft misfchien Virgilius de zuivering der ziele in de verfchillende hoofdftoffen afgeleid, welke hy dus befchryft (V): Dees worden door den wind gereinigd en verfrischt, De fmet van andren wordt door water afgewischt, Of 7 kwaad hun uitgebrand door reinigende vlammen. Wy zouden hier geredelyk andere gezegden van Empedocles, wegens de nederdaling der zielen in de ligchamen, kunnen byvoegen, by voorbeeld uit Clemens van Alexandria (F) en Hierocles (V). Doch het is genoeg, dit flechts aangewezen te hebben. Voorts zwerft de ziel niet alleen in de ligchamen der dieren, maar ook in de plantgewasfen om: het welk hy geenszins heeft nagelaten met zyn eigen voorbeeld te bevestigen. Dus vindt men zulks in een gezegde van lem, dat by Diogenes Laertius (d) en anderen vermeld vordt. "Ook /lelde hy, dat de ziel de ligchamen van al'erleie dieren en planten aanneemt, want, zegt hy, Ik ben een jongeling, ik ben een maagd geweest, Zelf woonde in plant en visch en vogel deze geest. Doch hy heeft ook met uitdruklyke woorden geëgd, dat de zielen van die genen, welke deugdfaam en room geleefd hebben, tot de Goden wederkeer en en derelver gemeenfchap en verkeering genieten. Welk gezege bewaard is by den zelfden allergeleerdflen Kerk- va- f>) Aen. VI. 740. 00 Strom. L. III. p. 537. B. et L. IV. p.470. C. CO In Comm. in Aur. Carm. Pyth. p. 248. 00 VIII. 77.  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 4? vader Clemens van Alexandria "Ook Empedocles heeft gezegd, dat de zielen der Wyzen tot Goden worden, daar hy er dus van fchryft: Dus zyn de Dichters, die den lof der Goden meldden, En Artfen, hier betreurd, en waarlyk groot e Helden, Wier trouw het magtloos regt beveiligd heeft voor dwang, Met glorie daar verhoogd tot Goddelyken rang? En, gelyk wyze mannen, Voorzeggers, Dichters, Artfen en Staatsbeftierders tot het gedacht der Goden overgaan en dus zelf tot Goden worden, zo worden de overige menfchen, die regtvaardig en heilig geleefd hebben, dischgenoten der Goden: gelyk Empedocles zegt by den zelfden Clemens van Alexandria (ff). "Doch indien wy heilig en regtvaardig ons leven zullen doorgebragt hebben, zullen wy reeds hier op aarde gelukkig zyn, en nog gelukkiger na onze fcheiding van hier, niet f echts voor eenen tyd de gelukzaligheid bezittende, maar eent eeuwige ruste genietende, Op hemelfpys getoefd aan aller Goden disch Bevryd voor 't leed, dat hier het deel des flervlings is;r volgens het Wysgeerig gedicht van Empedocles. Hier uit blykt derhalven, dat Empedocles wel de gevoelens van Pythagoras behouden heeft, doch tei verklaring van de gefteldheid en wyze des toekomen- dei: O) Strom. lib. IV. pag. 534. C. (?) Strom. lib. V. pag. 607. B. Afd. II. Pythago kische Wysgeeren.Empedocles. I  Afd. II. Pythago- rische Wysgeeren.Empedocles. Philo- lals. j ( i < ( i l l t \ l 48 de gevoelens der oude wysgeeren den levens niets nieuws heeft bygebragt, dat hy daar in meer als Dichter dan als Wysgeer gehandeld heeft en by deze gelegenheid, als gefchikt en vatbaar voor Dichterlyke vryheden, zyner verbeelding den vryen teugel gevierd heeft, zo dat wy onze toeftemming geven aan het oordeel van Simplicius, een geleerd Schryver O), welke gezegd heeft, dat Empedocles fabelachtig geleerd heeft, als zynde een Dichter. Philolaus van Crotona, aan wien de uitvinding van het fterrekundig famenftel, dat door Copernicus verbreid is, wordt toegefchreven, heeft in allerleie kundigheden uitgemunt en veele fchriften nagelaten welken men zegt dat Plato naderhand gekocht heeft' Schoon deze fchriften allen tot één toe zyn verloren gegaan, is er geene reden om te twyfelen, of hy heeft /an de Onfterflykheid en verhuizing der ziele gehandeld. Want eensdeels is de zaak op zich zelf waarchynlyk, ten anderen wordt onze gisfing bevestigd loor het bericht, dat hieromtrent gevonden wordt by :iemens van Alexandria (»: "Het gezegde van Philodus verdient hier bygebragt te worden: dit zyn de woorïen van dien Pythagorifchen Wysgeer: "Ook de oude Wys:eeren en Dichters getuigen, dat de ziel om ftrajfe te lyfen met het ligchaam vereenigd, en in het zelve als in een rraf &ffarr, dus moet men lezen voor v&pari) beraven is." Uit zyn boek over de ziel is een uitmuntend O) In Comment. ad. Ariftot. de Coelo, pag. 120. {.!>) Strom. III. p. 433. A.  WEGENS DEN staat DER ZIELEN na DIT leven. 49 tend fragment bewaard by Stobaeus (a), het welk nochtans op onze ftoffe weinig betrekking heeft, dewyl het niet over de ziel des menfchen, maar over de ziel der Waereld handelt. O cellus de Lucaniër heeft insgelyks in deze Secïe uitgeblonken. Sommigen twyfelen of het boekje over de Natuur van het Geheelal, dat nog tegenwoordig op zyn' naam doorgaat, van hem zelf gefchreven zy: wat my betreft, ik kan daarin niets bemerken, dat van dien leeftyd en den perfoon van Ocellus vervreemd is, uitgezonderd den Griekfchen tongval, wegens welken wy, zonder iets te zeggen dat van de waarfchynlykheid afwykt, gisfen kunnen, dat het boekje door iemand van lateren tyd, uit den Dorifchen tongval, in den gewonen is overgebragt. Wat de Onfterfiykheid der Ziele aangaat, wy vinden wegens dezelve daarin geene melding, ten ware mogelyk iemand het tweede hoofddeel met de plaats van Philolaus over de Ziel der Waereld vergelyken er hiertoe als 't ware wringen wilde. Andere voetfporen van dit gevoelen, die wel min duister, maar nochtans niet duidlyk genoeg zyn, vindt men in een fragmenl van denzelfden Ocellus, uit een verloren boek over de wetten, welke plaats door Stobaeus (li) bewaard is, Deszelfs inhoud koomt hier op uit: "dat de ziel, dewyl zy altoos in beweging is, der Godlyke Natuur deelachtig is, en om die reden de)plaats bekleedt van oorzaak en beftierfter." Ti- Ca) Eclog. Phyf. lib. I. pag. 44. Cf) Ut fupra, p. 32. G Afd. II. Pythago* rische Wysgeeren, Ocellus.  Ara. n. Pytuagorisciih:Wysgeeren'. Timaeus. i i i ] J 50 de gevoelens der oude wysgeeren Timaeus, van Loeren, is insgelyks beroemd geworden, zo door zyne eigene geleerdheid, als door de achting en navolging van Plato-, die, volgens het boekje van Timaeus over de Ziel der Waereld, zyne eigene famenfpraak over dat onderwerp ingericht en met den naam van Timaeus betyteld heeft. Wy hebben in het voorgaande, over Pythagoras handelende, 's Mans gevoelen gemeld, wegens de twee gedeelten, der Ziele, van welken het eene Godlyk, het andere Aardsch is. Doch het is hier niet nodig, zulks te herhalen. Maar geenszins kunnen wy met ftilzwygen voorbygaan, wat hy gedacht hebbe over de Itraffen na dit leven. Want, wegens dit gevoelen heeft hy zich zodanig uitgedrukt, dat hy het niet voor waar gehouden, maar geloofd fchynt te hebben, dat het tot affchrik der bozen was uitgedacht: "Zo iemand (zegt Sy) een verhard verachter der wetten is, moet men hem eensdeels bedwingen door de flraffen der wetten, en ten inderen hem affchrikken met zodanige bedreigingen, waar'n den geftoryenen bozen onverbiddelyke jlrafen van Ileitelfche en Helfche Godheden aangekondigd en andere onheilen voorfpeld worden, welken de bozen volgens de verlichting van Homerus ondergaan (èic waXaixq Trotsuvra red? èvayêcoq; in deze woorden hebben de meeste Uitjevers een feil in de lezing vermoed: ik geloof, dat nen lezen moet èniïXa&ai ttoiswtci). Ik acht het oogmerk 'an Homerus aller loflykst. Want, gelyk men de ligchanen geneest met bittere en onaangename geneesmiddelen, 50 het geweld der ziekte niet wyken wil voor zachte en heilzame middelen, zo moeten ook de zielen door valfche me-  Aki ii. Pythago- rische Wysgeeren. Tjmaeus. ] ] 3 ( 1 l l \ h I z O 4 52 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN voor. Want, in de eerfte plaats, hebben wy reeds? in het voorgaande aangetoond, dat de leer der zielverhuizing by de Pythagoristen niet alleen Efoterisch, maar ook.Exoterisch geweest is, en dat dezelven van Plato en andere latere Wysgeeren toegeftemd, en zelfs met fcherpzinnige bewysredenen aangedrongen is, welke redenen door Plato, waarfchynlyk uit verlorene fchriften van Pythagorifche Wysgeeren, getrokken zyn. Indien mogelyk iemand ons hier het gezag van Ariftoteles (V) wilde tegenwerpen, die aan het gevoelen wegens de ziel als haar verblyf nemende in allerleie ligchamen, den naam geeft van Verdichtfelen der -Pythagoristen, zo merken wy op, dat de plaats dus verftaan moet worden, dat Ariftoteles, doch geenszins de Pythago•isten, dat gevoelen voor een verdichtfel gehouden ïebbe. Vervolgens wanneer ik de woorden van Tinaeus zelf naauwkeurig overwege en aan de regelen Ier taalkunde toetfe, vind ik dat hier onder den naam. fan valfche meningen voorkomen, niet de Zielvermizing, maar de Verdichtfelen van Homerus, wegens te onderaardfche ftraffen. Want Timaeus , naar eerst lomerus geprezen te hebben, gaat over tot de Zielerhuizing met deze woorden : Men moet derhalven oodzakelyk gewag maken van nieuwe en ongewone ftrajfen. )us wordt het voorgaande van het volgende door deen overgang gefcheiden. Eindlyk moet men letten p de betekenis van het woord AmymTog. (NooJzakek),, welke zeer uitgeftrekt is, en niet alleen dat geen be- C.a) De Anima lib, I. Cap. III.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 53 bevat, het welk wy gedwongen worden te doen, maar ook dat geen waar toe wy door de kracht der waarheid genoopt worden om het toe te ftemmen: zo dat derhalven de zin hierop uitkome; Men moet ook volgens waarheid gewag maken van nieuwe ftraffen. Het is niet nodig hier de overige Pythagoristen, die zich eenen groten naam verworven hebben, naar vervolg op 'te tellen, daar hunne gezegden, wegens de Onfterfiykheid der Zielen, te gelyk met hunne fchriften zyn verloren gegaan. Daar is echter geene reden van twyfeling, of dat gevoelen is door hen aangenomen en opgehelderd. Laat ons hier volftaan met een gezegde van Theano, de vrouw van Pythagoras , het welk gevonden wordt by Clemens van Alexandria (d): "Het leven, fchryfi de Pythagorifche Theano, zou indedaad een vrolyk gastmaal zyn voor de hozen, die fterven, na dat zy allerleie kwaad bedreven hebben, indien de ziel niet onfterflyk was. Wy zien derhalven , dat de Pythagorifche Wysgeeren ook in dat bewys veel gewigts gefield hebben, het welk afgeleid wordt uit de Godlyke Voorzienigheid, welke den vromen beloningen en den fnoden ftraffen na dit leven befchoren heeft. Wy kunnen echter eenige andere Dichters, uit deze zelfde leerfchole afkomftig, die dit gevoelen in hunne vaerzen voorgefteld hebben, geenszins met ftilr (a) Stromat. lib. IV. p. 492. A. G 3 Afd. II. Pythago- rische Wysgeeren. Timaeus. Theano. Epichar^ mus.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 55 leven, dat zy in tegendeel na den dood des ligchaams tot den aether vertrekken en aldaar het leven genieten zou. De woorden des Dichters, waarin dit gevoelen vervat is, zyn bewaard by Plutarchus (a). Voortreflyk derhalven zegt Epicharmus: Het is faamgevoegd en wordt ontbonden,- en vertrekt naar de plaats, van waar het eens gekomen is; ftof tot ftof, de geest naar hoven: wat is hier voor onheil in gelegen? Niets, volftrekt niets (F)!" Laat ons nog een ander dergelyk gezegde hier by voegen, dat bewaard is by Clemens van Alexandria (V). "My behaagt Epicharmus, daar hy uitdruklyk zegt: Indien gy vroom van gemoed zyt, ftaat u, wanneer gy ft er ft, niets kwaads te duchten, want uw Geest zal boven in den Hemel in wezen blyven." Dat ook Pindarus de Pythagorifche Wysbegeerte gevolgd hebbe, blykt, zo uit zyne eigene fchriften, als uit de getuigenisfen van anderen, onder welken fommigen gevonden worden , waarin hy uitdruklyk een Pythagorist genoemd wordt (jf). Wy kunnen derhalven niet nalaten hier iets van hem te zeggen, gelyk wy ook van Euripides gefproken hebben, fchoon geen van beiden gewoonlyk onder de Wysgeeren geteld wordt. Onder de verfchillende foorten der Dichtwerken van Pindarus, was er één inzonderheid inge- rigt (a) Tr» Confot. ad Apollon. T. ii. p. 110. A. (Z-) Dus is de lezing van deze plaats goed opgegeven by Gataker over Antoninus, p. 225, die meer plaatfen van andere Schryveren, welker zin hiermede overeenkomt, heeft byeen verzameld. (cj Strom. 1. IV. p. 541. C. (V) By voorbeeld by Clemens van Alexandria, Strom. I. V. p. 598. B. Afd. II. Pytiiago» r1sche Wysgeeren. Epicharmus. Pinda» rus.  Afd. II. Pythago- iusche Wysgeeren.Pindarus. i I 1 C 1 e d ü Vi d P L di 56 DE GEVOELENS DEROUDE WYSGEEREN rigt om de bedrukte vrienden van geftorvene menfchen te vertroosten, het welk Klaagliederen Qdpwt) genoemd wierd, en waarin hy op verfcheidene plaatfen van de Onfterfiykheid gewag maakte. Het is deze foort van gedichten, waarvan Horatius fpreekt in zynen voortreflyken tweeden lierzang van het vierde ?oek, daar Pindarus (zegt hy) Schreit met de bruid, wier jeugdige echtgenoot, Te vroeg helaas! gerukt wierd uit haar' fchoot; 's Mans edle ziel, door blanke deugden groot' Der magt ontrukt van afgrond, graf en dood, Haar voert ten Hemel. Doch laat ons, daar deze Dichtwerken van Pindaus verloren zyn, eenige overblyffelen byeen vergaêen, die op dit gevoelen betreklyk zyn, Hy zegt an in de eerfte plaats, dat het gefacht der Goden en ienfchen uit denzelfden oorfprong is voortgefproten, in ene plaats die bewaard is by Clemens van Alexanna (a). "Goden en Menfchen zyn één gefacht; uit ééne loeder, de ftoffe, hebben wy beiden den ademtocht ontmgen." Voorts heeft hy ook het gevoelen wegens e Zielverhuizing verbreid, naar het getuigenis van lato (V), die zyne eigene woorden heeft bygebragt: Dichters, welke Godlyke mannen zyn, en onder anren ook Pindarus, zeggen dat de ziel des menfchen onrflyk ts, en dat zy dan eens vertrekt van deze aarde, bet M Op de aangehaalde plaats. (£) In Menone, p. 16.  Afd. II. Pytiiago- risciie Wysgeeren.Cer- COPS. ' 5Ö de GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Het is zeker dat de Pythagoristen inzonderheid beminnaars en navolgers van Orpheus geweest zyn, en velen hunner leerftellingen op den naam en het gezag van Orpheus gefteld hebben. Tot dezen behoort ook Cercops, die onder den naam van Orpheus een Dichtftuk gefchreven heeft over deszelfs Nederdaling in het ryk der Doden, in welk Dichtftuk hy de Fabelen der Poëten met de leer der Pythagoristen fchynt faamgevoegd te hebben (d). Indien wy derhalven, uit de tot hier toe bygebragte gevoelens en gezegdens der Pythagoristen, het gevoelen van die Secte in 't algemeen, wegens de onfterfiykheid der zielen, willen opmaken, zullen wy ontdekken, dat de bronnen, waaruit het voortgevloeid is, gelegen zyn in dezelfde beginfelen, waar van de Ionifche Wysgeeren gebruik maakten; van welke laatften de Pythagoristen wel in andere gedeelten verfchilden, doch waarmede zy echter hierin byna overeenkwamen: dat God tevens de werkende en de flojfelyke oorzaak der zielen is, en dat derhalven ook de zielen na den dood in wezen blyven, dewyl hun oorfprong voortrefyker dan die der ligchamen en Godlyk is; en dewyl zy zich zelf bewegen; ~en het beginfel hunner handelingen (principium a&iomnn) in-zich zelf bezitten: dat de gcheele na'tuur be ield is en doordrongen wordt van de Godlyke Zelf Handigheid, waarvan onze zielen-, om zo te fpreken, ge* deel- (v) Conf. Cicero de N. d. U 38. Clemens van Alexandria Stroro. E p. 333. A. en Pabricius B. g. T. I. p. 119 & 120.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 59 deelten zyn. Doch wat de ftaat en gefteldheid van het toekomend leven betreft, hieromtrent hebben de Ionifche Wysgeeren byna niets, de Pythagoristen in tegendeel zeer veel gezegd: daar zy eenë verhuizing der zielen door verfcheidene dier lyke ligchamen, en eene wederkeering tot den Godlyken Oorfprong vastfteldèn, en de verdichtfelen der Poëten, wegens het ryk der doden, op dit gevoelen toepasten. Voorts gebruikten zy, ter bevestiging van dit gevoelen, het overoud en van de Godlyke Voorzienigheid afgeleid bewys, dat er na dit leven beloningen en ftraffen voor goede en kwade daden zyn vastgefteld. Men heeft reden om te denken, dat die gevoelens door de Pythagoristen naauwkeuriger verklaard en bevestigd zyn, doch de kennis van die bewysredenen is ons, te gelyk met de fchriften dier Wysgeeren zelf, door de ongenade der tyden ontrukt. DERDE AFDEELING. Over de Eleatifcbe Wysgeeren. X_Jit de leerfchole van Pythagoras is de Eleatifche Afd-mSecte als een afzetfel voortgefproten: zy heeft haren sche naam verkregen van Elea, eene Griekfche Stad van^S.GES Italië, welke door de Latynen Velia genoemd is. De H 2 In- Afd. II. Pythago* rische Wysgeeren.  Afd'. III. Bleati- sciie AVysgee- ren. Xenopiia- kes. ] 60 de gevoelens der oude wysgeeren Infteller van die Secle was Xenophanes, die uit Colophon, eene Stad van Ionie, naar Sicilië, en tot het onderwys van Pythagoras was overgegaan, daar hy te voren Anaximander gehoord had; gelyk men met veele waarfchynlykheid ftaande houdt. Want hy fchynt uit de gevoelens van beide die Secten zelf eene nieuwe leere famengefteïd te hebben, die naderhand door zyne Opvolgeren tot de Ionifche en Natuurkundige leerwyze is overgebragt. Byzonderlyk heeft hy veel vlyts aangewend ter beveiliging van die leeriTelHng dat alles één is, waarin hy gevolgd is door Parmenides en Zeno. Men weet niet regt wat hy wegens' de ziel geloofd hebbe. Ik vind Hechts eene zeer korte -melding daaromtrent by Diogenes Laertius (V) vdat de ziel geestlyk (jvzZijlx) is.; \ welk woord men geenszins moet opvatten- volgens het gebruik der Alexandrynfche en Christelyke Schryveren, dat naderhand in zwang geraakt is. Ook blykt het niet duidlyk, en Diogenes heeft niet aangetekend, wat Xenophanes met dit woord ftv&jfm. hebbe willen te kennen geven. Doch wanneer ik de overcenitemming van Xenophanes met de Ionifche Wysgeeren met Heraclitus en met de Stoicynen, die de ziel op dezelfde wyze befchreven, overwege; dau fchynt het my toe, dat hy onder den naam van rrvsopa (Spiritus) langeduid hebbe eene beweging van de lucht, of eene zelfftandigheid, ontleend uit de ziel van het Geheelar, legaafd met vermogen van beweging: uit welk gevoelen O) ti ix. § 10. y  wegens den staat der zielen na dit leven. Cl kn dan ook volgde, dat de ziel niet met het ligchaam ■vergaat. Wy vinden nergens eenig uitdruklyk gezegde van Xenophanes, wegens de Onfterfiykheid, en uit zyne. Wysgeerige Diehtftukken, die veel in getale waren, zyn ons flechts eenige weinige fragmenten overig gebleven. Parmenides, de leerling van Xenophanes, heeft de leer, die hy van zynen meester ontvangen had, een weinig veranderd, en dezelve voor het overige, naar deszelfs voorbeeld, in Dichtwerken verbreid; van welken niets in zyn geheel tot onze tyden gekomen is. Doch laat ons, zonder van 's Mans overige leerftellingen iets te zeggen, dat geen befchouwen, 't welk op ons onderzoek betreklyk is. Diogenes Laertius (cï) bericht ons, dat hy gefteld heeft "dat et twee hoofdftojfen zyn, het vuur en de aarde: dat het vuut de plaats bekleedt van Maker of'werkende oorzaak, en dt Aarde de plaats der {laffe? Tot hiertoe is alles klaar: en met dit fcheppend vuur komt overeen de befchryving van God, die by Cicero (f) voorkoomt; "Eet, onafgebroken kring van glinfterend licht, die den Heme, omringt? Het volgende by Diogenes Laertius is duis ter en de lezing bedorven. "Dat het ge/lacht der Menfchen eerst uit de Zon gefproten is , dat dezelve warmti en koude is, uit welke beiden alles beftaat: en dat de zie, (fjsuxiï) en de Geest (yovf) het zelfde zyn? Dus leesi men deze plaats in de gewone Latynfche vertaling Doei O) l. ix. § 21. 22. O) De Nat. Deor. i. ir» H 3 Afd. III. Eleati- sche Wysgeeren. Xenophanes. Parmenides. r r ij i I  Afd. III. Eleati sche Wysgeeren. Parmenides. i 1 < 1 1 J t ê c 1 \ ^ a z A ƒ ir d 62 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Doch vooreerst moeten wy hier de gisfing goedkeuren van die Geleerden, welken voor Wéé, (uit de Zon), lezen fofa (uit fyk). Ten anderen, zyn de woorden, dat de Zon zelf warmte en koude is, in zich zelf vreemd, en hier ter plaatfe zinftorende; waarom ik voor ciurh liever lezen wilde uvtm , en zulks betreklyk maken op iv$pfauv (Menfchen). Dus zal de zin der plaats hierop uitkomen : "Dat de menfchen terst uit aarde gefproten zyn: dat zy uit twee gedeelten beftaan, uit warmte en koude; uit welken alles beftaat: iat ziel en geest één en het zelfde zyn." Mericus Ca'aubonus heeft niet gelet op het onderfcheid tusfehen >e«ï en Ziel, en over deze plaats veele fpitsvindigïeden aangetekend. Doch volgens de algemeene zegsvyze der Wysgeeren betekent vouq (de Geest) het verlandlyk en voortrefyker gedeelte: (de Ziel) is in egendeel het f echter gedeelte, waarin het dierlyk le-en elegen is. Het is zeker dat Parmenides deze beide leelen voor één en het zelfde gehouden heeft: want rheophraftus, uit wien Diogenes Laertius deze geoelens heeft opgegeven, heeft de vaerzen van den Vysgeer zelf ons bewaard, en dus uitgelegd, dat enktng en gewaarwording dezelfde zaak zyn, en dat dedve ontftaat uit eene behoorlyke tempering van warmte i koude. De plaats van TheophrafTus vindt men in de oefis Philofophica van H. Stephanus, pag. 46: waarby ien voegen moet Ariftoteles (a), en de Schryvers e aangehaald worden door Aldobrandini, in zyne aan- C«) Metaphyf. V 5.  Eleati- sche Wysgeeren. Heraclitus. I i i 1 J t 00 Vid. Diog. Lacrt. IX, vs. 7. Ibi*. (0 De Anün, L. I. c. 2. § 24. 74 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN vers gezegden uit dat werk ontleend, waaruit wy 's Mans gevoelen kunnen opmaken. Hy beweerde dan, "dat het vuur het algemeen beginfel is: dat de ligchamen uit aller klein ft e deelt jen s beft aan; welke vuurig zyn en waaruit vervolgens andere hoofdftoffen ontfiaan: dat dit enkelvoudig en hoofdftoflyk vuur de Godheid en het Noodlot is, waar door de Waereld bezield en bejlierd wordt. Dat er derhalven twee Waerelden zyn; de eene naamlyk, dat hoofdftoflyk en Godlyk vuur, de andere, dit zichtbaar Heelal uit het hoofdftoflyk vuur faamgefteld: dat de eerfte eeuwig is, geen begin of einde heeft, en als een Geest door het zichtbaar Heelal verfpreid is: dat de laatfte integendeel fterflyk is en door herhaalde verbrandingen ftaat veranderd te worden.'''' Dit hebben wy als de gronden en voornaamfte {tellingen der leere van Heraclitus aangetekend, om voorts byzonderlyk te onderzoeken, ivat hy gevolglyk daaruit wegens de ziel hebbe vastgefteld. Hy ftelde dan in de eerfte plaats, dat alles rervuld is met geesten en zielen (a), het welk byna het gevoelen was van die genen, welke beweerden, dat ïr een Godlyke Geest door de Waereld verfpreid is, ?elyk Thales, Pythagoras en anderen. Dat de natuur Ier ziele op geenerlei wyze te doorgronden is (T). Hy ^elf ftelde nochtans wegens de ziel veele zaken vast: kVant hy beweerde, dat de ziel door uitwafeming ontgaat, volgens Ariftoteles (V): doch de ziel der Waereld n de zielen der dieren op. verfchillende wyze, naar het be-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. ?5 bericht van den zogenaamden Plutarchus (a). De ziel derhalven is meer verftandig, naar mate zy nader komt aan de natuur van het vuur en droger is; 't geen hy in het volgend gezegde heeft uitgedrukt: eene drooge ziel is de verfiandigfte: waarover men eene geleerde verhandeling heeft van den uitmuntenden P. Wesfeling (b). Voorts is de ziel niet uit hare eigene natuur onfterflyk, maar flechts zo lang, als zy die droogte behoudt; want de zielen vergaan door het aannemen van vochtigheid. De oorzaak hier van is gelegen in de onderlinge omkering en verwisfeling der hoofdftoffen, van welken de eene uit de andere ontftaat, welk gevoelen uit Orpheus ontleend is, naar het bericht van Clemens van Alexandria (0: "Uit deze Orphifche gezegden heeft Heraclitus zyn gevoelen faamgefteld; daar hy zich dus uitdrukt: Tot water worden is de dood der zielen; tot aarde te worden is de dood des waters: uit de aarde ontftaat het water, uit het water de ziel. Porphyrius meldt in zyn boekje over het Hol der Nimfen eene aanmerking van Numerius, waarin gezegd wordt, dat Heraclitus geenszins Uvcctoq (dood) maar rêpfyg (verlustiging) zoude gefchreven hebben (d). Het geen my echter door Numenius meer als eene Wysgeerige verbetering, dan wel volgens taalkundig gezag, fchynt voorgefteld te zyn. Want my heugt ook by andere Schryvers dezelfde leezing gevonden te hebben, van welken er eenigen genoemd zyn by Henr. Stephanus (e): De ziel kan der- Co) De Plac. Phil. IV. 3. (b) In Obferv. Miscell. Belg.Vol.V.Tom.III. (c) Strom. L VI. p. 624. C. Qf) Vid. Cap. X. (e) Ia Poef. Philof. p. 131. K 2 ElêawscheWysgeeren. Heraclirus. 1 |  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 77 getekend is by Heraclides (a) "Goden en fterftyke Men'fchen, onfterftyk, leevende de eenen den dood der anderen, en fiervende tot het leven der anderen:" by wien men Porphyrius Qi) en Hierocles (0 voegen moet, die het zelfde gevoelen aan Heraclitus toefchryven. Den menfchen is derhalven na dit leven een andere ftaat bereid, die zo voortreflyk is, dat, indien zy deszelfs voordeelen kenden, niemand gewillig in dit leven blyven zoude. Dus wordt er in zekere plaats by Plutarchus (V) gezegd: "Niets zou in ftaat zyn volgens Heraclitus, om de ziel, wanneer zy verzekerd was van het geen den menfchen na den dood te wachten ftaat , in het leven terug te houden? Hierop zinfpelen insgelyks Clemens van Alexandria (Yj en Theodoretus, de eenige Schryver die als getuigen voor dit gevoelen van Heraclitus by Henr. Stephanus (ƒ) wordt aangehaald: Doch alle zielen hebben geenen gelukkigen ftaat te wachten \ want daar zyn er ook die door vuur geftraft en gezuiverd worden: dus zegt dezelfde Clemens (g): "Ook de uitvinders van leugen en en de valfche getuigen zal de Regtvaardigheid achterhalen, gelyk de Epheftfche Wysgeer (Heraclitus) zegt: Want ook deze had uit de. Wysbegeerte van vreemde volken geleerd* dat die genen, welken [nood geleefd hebben, door vuur gezuiverd worden, het geen de Stoicynen naderhand 1^uitbranding(è-/,7rópco<ïiQ) genoemd hebben. Zy ftellen insgelyksop het gezag van Heraclitus, dat ieder met zynt h- Ca) De Allegoriis Homeri p. 443 Edit. Galei'. O) De Antro Nymph. c. 10 (c) Comm. in Aur. Carm. p. 248. (V) Ad Calcem iibri de Ser. Num. Vind «x Edit. Wyttenb. p. 147. Ce) Strom. L IV. p. 532. B. Cf) In. Poer. Phil. p. 134. (g) Strom. I. V. p. 549. D„ K 3 Elf.ati- sci1e Wysgee- ren. Heraclitus.  Afd.ïII. Eleati- sche Wysgee- REN. Heraclitus. ( ] 1 l ] \ C É ?8 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN byzondere eigenfchappen zal opgewekt worden". Dus moet men deze plaats vertalen, waarvan de zin door den Latynfchen Overzetter bedorven is. Het zelfde gevoelen is door den zelfden Schryver voorgefteld op eene andere plaats (V): "Dezen hebben na hunnen dood zaken te wachten, die zy noch hopen noch verwachten: en Heraclitus de Ephefiër voor/pelt hun het vuur als zynde Tovenaars, ydele Offeraars en Begoogchelaars." Wat de wyze betreft, waarop de zielen buiten hetligchaam de uiterlyke dingen gewaar worden, hieromtrent fchynt Heraclitus dus gedacht te hebben, dat, by de vernietiging der overige zintuigen, de reuk alleen overig bh ft het geen Plutarchus niet onduidlyk te kennen geeft' (b) "Voortreflyk heeft Heraclitus gezegd dat de zielen na den dood haar reuk behouden". Wat de werken betreft m Heraclitus, getyteld over het verblyf der dooden Zoroafter, over eenige Natuurkundige zwarigheden' ^elke fchriften van Plutarchus gemeld worden Cc) iezelven zyn geenszins van dezen ouden Wysgeer naar van eenen lateren Peripatetifchen Heraclitus ge' chreven, gelyk Fabricius (V) met regt tegen Mena;ius heeft aangemerkt. De oude Heraclitus heeft niet neer dan één boek gefchreven, het welk duister en roor het begrip van het algemeen geenszins gefchikt m, zo dat men te minder twyfelen kan, of alles was laarin volgens het gevoelen van zyn hart en zyne ei;ene of Efoterifche leere voorgefteld. Heraclitus heeft der-  wegens den staat der zielen na dit leven. T9 derhal ven vastgefteld; dat er, wanneer het ligchaam geftorven is, zeker levende ziele is, welk leven veel duidlyker en werkzamer is van gewaarwording en bevatting van zaken, zo dat het tegenwoordige leven als V ware een ftaat des doods is. Dat .er ook ftraffen en belooningen zyn. Dooi den dood der zielen, zo als hy het noemde, fchynt hy niets anders dan dit leven betekend te hebben. Oi hy gedacht hebbe, dat fommige zielen geheel vernietigd worden, het zy door vochtigheid, het zy dooi de verbranding der waereld, gelyk naderhand de Stoicynen beweerden, dit kunnen wy, by het gemis van zo veele fchriften der Ouden, niet vastftellen. Doch. daar hy ftelde dat de geheele natuur der dingen in eene gedurige vloeijing en verandering is, zo is hy daai door op die gedachten gekomen, dat de zielen nu eens fterven, dat is, in ligchamen geplaatst worden, dan wederom leven, dat is, buiten de ligchamen zich onthouder, en werkzaam zyn* Laat ons, daar wy van Heraclitus gewag gemaakt hebben, zynen leerling in de wysbegeerte den voorganger der Geneeskundigen, Hippocrates var Cos, geenszins voorbygaan. Deze heeft van de Onfterflykheid der Zielen geen gewag gemaakt en in zyr ftëlfel die zyde gekozen , naar welke gemeenlyk dc meefte Geneeskundigen overhellen, van naamlyk de ziel voor een faamgefteld ligchaamlyk wezen te hou den. Hy heeft echter beweerd, dat zy eene van he ligchaam onderfcheidene natuur of zelfflandigheid is, die niet ontftaat óf vergaat, maar, gelyk alle overige diri Afd. rits Eleati- sche Wysgee- ren. Heraclitus. r / ff [ Hippo- crates-. [  Afd. IV. Navolgers van Socrates.Xenophon. Afd.V. Plato. 94 de gevoelens der oude wysgeeren heid', want, wanneer zy yry en onbedwongen zyn, zien zy veele toekomende dingen vooruit; waaruit men kan opmaken, hoedanig zy wezen zullen wanneer zy zich geheel zullen ontflagen bevinden van de banden des ligchaams. Derhalven, indien dit zo is, zo eert my, gelyk eenen God: doch indien de ziel te gelyk met het ligchaam vergaan zal zult gy nochtans, de Goden vreezende, die dit ganfche fchoone famenflel bewaren en beftieren, myne gedachtenis heilig en ongefchonden bewaren. VYFDE AFDEELING. Over Plato. Onder alle de genen, die uit de leerfchole van Socrates zyn voortgekomen, heeft Plato de Athener het meest in de Wysbegeerte uitgeblonken, en zich den grootften roem en gezag verworven. Wy moeten wegens dezen Wysgeer breedvoeriger en uitgebreider handelen om twee redenen. Want vooreerst is Plato die gene, welke onder alle Wysgeeren de grootfte vlyt befteed heeft tot bewys en opheldering van de Onfterflykheid der Zielen. Ten anderen zyn zyne fchriften tot op onze tyden overgekomen, zo dat wy daar door  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 95 door in ftaat zyn om meerder en zekerder blyken wegens zyne leer en gevoelens aan den dag te brengen. Hier mede was het anders gelegen by die Wysgeeren welke wy tot hiertoe gemeld hebben, van welken eenigen, zeer weinigen uitgezonderd, alle de fchriften zyn verloren gegaan, zo dat hunne gevoelens niet anders dan uit eenige zeldfaam voorkomende voetfporen en overblyffelen, met veele moeite verzameld en in orde gefchikt, op eene waarfchynlyke wyze kunnen vastgefteld worden. Doch laat ons in een kort beftek de leerftellige grondbeginfelen befchouwen, uit welken Plato de Onfterflykheid der Zielen heeft afgeleid. Daar zyn drie beginfelen der dingen welke eeuwig zyn, te weten God, de eeuwige Denkbeelden (Jdeaè) en de Stofe. God heeft de ftoffe, welke in eene onbepaalde en ongeregelde vloeiende beweging was, in orde gebragt, naar het voorbeeld der eeuwige denkbeelden ingerigt, en uit haar de waereld faamgefteld Hy heeft aan de waereld eene ziel (t/^ijf) en aan d<: ziel het verfland (youv) gegeven, (ziet den Timaeus pag. 527. A. B.) Deze ziel is gemengd uit tweederle ftoffe, de eene is enkelvoudig en onver anderlyk, de an dere ligchaamlyk, deelbaar en veranderlyk: ook is de zelve door de ganfche waereld verfpreid, en, hoewe gefchapen van de hoogfte Godheid, nochtans verfland lyk en Godlyk, en als 't ware eene tweede Godheic (ziet pag. 528.) Voorts heeft de opperfte fcheppend< Godheid hemelfche Goden gefchapen, die vuurig< fterren zyn, (p. 53°. Q. D.) onfterfiyk, wel niet ui hunne eigene natuur, doch door den wil derhoogftf God Afd.V. Plato. i . I  Afd.V. Plato. I 96 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Godheid. Verder heeft de hoogde Godheid de zielen der dierlyke wezens gevormd op dezelfde wyze als hy de ziel der waereld gevormd had, welke zielen echter niet zo voortreflyk zyn als de hemelfche Goden , maar in eenen tweden en lageren trap; als bezittende een geringer deel van die enkelvoudige en onveranderlyke ftoffe, (ziet p. 531, A,B, en vervolgens). Deze zielen der dierlyke wezens heeft de zelfde opperfle fcheppende Godheid onder de Hemelgoden verdeeld, op dat zy ligchamen voor dezelven vormen zouden en haar in die ligchamen plaatfen. Indien zy in die ligchamen wel zouden geleefd hebben, zouden zy elk tot hare natuurlyke fter wederkeeren: doch zo zy in tegendeel niet wel zouden geleefd hebben, zouden zy wederom in ligchamen geboren worden, en dat wel de mannen in vrouwlyke ligchamen; naar verloop van duizend jaren zouden zy terug keeren, en zich zelf eene foort van leven uitkiezen; waarby het gebeurt dat ook de menschlyke ziel in het ligchaam van een dier verhuist, en by veele achtereenvolgende geboorten in het geflacht der dieren blyft, tot zy van de Hechtheid, welke door de ligchaamlyke befmetting van vuur, water, lucht en aarde by haar ingeworteld is, volkomen bevryd en herfleld worde in haaren eerften ftaat, waarin zy zich bevond toen zy uit de fcheppende hand der hoogfte Godheid voortkwam (ziet p. 531 en vervolgens). Dit is ontleend uit het gefprek het welk den naam van Timaeus voert, alwaar Plato zyn gevoelen over de beginfelen en oorfprong der dingen verklaart. Laat ons  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 97 ons verder zyne byzondere gefprekken (difputationes) over de Onfterflykheid befchouwen; zodanig echter, dat wy dezelven van de verdichtfeien onderfcheiden. Want by drie zyner gefprekken, den Gorgias, het laatfte boek over het Gemeenebest en den Phaedon, heeft Plato zodanige befluitredenen (Epilogi) gevoegd, in welken hy over den ftaat der zielen na dit leven, volgens het algemeen volksgevoelen en de verdichtfeien der Poëten, handelt. Het behoort niet tot ons oogmerk deze plaatfen by te brengen, en, indien er iets in gevonden wordt van de ware en afgetrokkene leere des Wysgeers, zullen wy dat naderhand aantekenen. Doch vooreerst en vooral moeten wy onderzoeken met welke redenen en bewyzen Plato getracht hebbe de Onfterflykheid der Ziele te voldingen en te bevestigen. Deze bewysredenen zyn in verfcheidene gefprekken voorgedragen, in den Timaeus, Meno, Phaedrus, het tiende boek over het Gemeenebest, en inzonderheid in den Phaedon. Het geen in den Timaeus gevonden wordt hebben wy zo even bygebragt. Het zelve is niet met wettige fluitredenen bewezen, maar door eene gevoeglyke verklaring gefchikt volgens de leer van de beginfelen en den oorfprong der dingen. Laat ons derhalven terftond tot het volgende overgaan. In den Menon wordt aangetoond, dat alle leering flechts herinnering is, dat de menfchen niets nieuws leeren, maar de oude zaken flechts herdenken: want zo iemand wel ondervraagd wordt over onbekende dingen, zal hy zodanig antwoorden dat het blyke dat N hj Afd.V. Plato»  Afd.V. Plato. | : \ 98 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN hy een denkbeeld van die zaken in zyne ziel reeds ingewikkeld bezat: daar hy dan in het tegenwoordig leven dat denkbeeld nimmer heeft verkregen, zo volgt noodwendig, dat hy het zelve in een of ander voorig leven verkregen hebbe. Hieruit volgt dan, dat onze zielen, eer zy in dit leven kwamen, zich in een ander leven bevonden, en uit het zelve eene kundigheid medegebragt hebben van die dingen welke nu door middel van onderwys, dat is door hen wel te ondervragen, als opgewekt worden.. Doch de zielen zullen , even gelyk zy voor dit leven beftaan hebben, insgelyks na het zelve in wezen blyven, het welk Plato in den Phaedon tracht te bewyzen (a)~ In den Phaedrus, dien hy nog jong zynde gefchreven heeft, fchetst hy, als 't ware den teugel vierende aan zyn weelderig vernuft, een wonderlyk tafereel van de ziel, daar hy zegt, "dat zy gelyk is aan eenen wagenmenner, die twee Paarden beftiert: dat zy, tevens met vleugelen voorzien, met de Goden door den gantFchen hemel gevoerd wordt; dat zy, haare vleugelen verliezende, op de aarde valt, in een ligchaam geplaatst, en dus vervolgens geboren wordt, en dat zy ieze reis binnen driemaal duizend jaren volvoert, "hv 3ien onder deze verdichtfelen eenige waarheid en Wys?eeiïge betekenis verborgen is, zullen wy zulks nalerhand uitleggen. Thans moeten wy het begin van* lie plaats hier bybrengen, in het welk een bewys istooi de Onfterflykheid. Dit luidt aldus (pag. 344); Vid. Menon p. 16. et Cicero Tusc. L 24*.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 101 yen is de ziel een beginfel. Hy vervolgt: "Een beginfel heeft geenen oorfprong: De ziel is een beginfel: Derhalven heeft de.ziel geenen oorfprong." Eindelyk befluit hy zyne betooging aldus: Wat geenen oorfprong heeft, heeft geen einde. De ziel heeft geenen oorfprong: Derhalven heeft ook de ziel geen einde." Om den famenhang van het bewys nog korter voor te {tellen; het wordt bevat in deze drie ftellingen (Enunciationes). "De ziel is een beginfel (Principimn) dewyl zy zich zelf beweegt: Een beginfel heeft noch oorfprong noch einde: Derhalven heeft de ziel altoos befiaan, en zy zal altoos beflaan." In de daad, deze gevolgtrekking koomt my, en zo ik denk, ook anderen, wonderlyk voor; dat namelyk het geen zich zeil beweegt, noodwendig altoos beftaan hebbe. Want die genen, welken de vryheid der ziele op het fterksi verdedigen, en haar in een eigen en inwendig vermo gen van werking, dat is, volgens de uitdrukking dei oude Wysgeeren, in het vermogen van zich zelf te be wegen, ftellen, ontkennen eehter daarom in het gehee niet, dat de ziel van God gefchapen is. Mooglyk zyi er ook fommigen die Plato berispen, dat hy zich zei tegenfpreke, daar hy in den Timaeus uitdruklyk zeg dat de zielen van God gefchapen zyn. Deze teger werping kan echter opgelost worden door te zeggen dat de zielen der menfehen uit dezelfde zelfftandighei faamgefteld zyn als de ziel der waereld, en dat die zef handigheid van alle eeuwigheid af altoos in beweging g mest zy f» Het is niet nod5ë hier de uitvluSt b (a) Vid. Timaeus p. 327. A. 328 et 331-. A. N 3- \fd.V.. Plato.. li i f { é y  Afd. V. Plato. 102 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN te brengen, die door foramigen der latere Platonisten gebruikt is, welke beweerd hebben, dat volgens Plato de Avaereld niet in den tyd, of van een zeker begin af, door God gemaakt is: wegens welk gevoelen dier Wysgeeren men Cudworth en Mosheim (a) na kan zien. Derhalven zo iemand dit vastftelt, dat dezelfftandigheid der ziel altoos beftaan hebbe en in beweging geweest zy, en dat dezelve van God niet uit niets gefchapen, maar flechts gevormd zy, zal hy Plato van de misdaad van tegenftrydigheid vryfpreken. Het blykt derhalven, dat dit geheele bewys, het welk in den Phaedrus wordt voorgefteld, van weinig kracht is, indien het niet met andere ftellingen, die in den Timaeus voorgedragen zyn, wordt laamgevoegd. En ik denk byna dat Plato zelf naderhand de zekerheid van dit bewys in twyfel getrokken heeft, dewyl hy het niet aangenomen heeft in de redenee* ring, die in den Phaedon te boek gefteld is, in welke hy de bewysredenen, die ter bevestiging van de Onfterflykheid fchenen te dienen, naauwkeurig heeft voorgefteld. Ondertusfchen kon men op eene andere wyze uit de eigenfchap en het vermogen der ziele van zich zelf te bewegen, een bewys afleiden, datgantsch niet te verwerpen is, om aan te toonen dat de ziel niet van eene ligchaamlyke natuur is, en derhalven niet vergaan kan door het bederf en de ontbinding der deelen. Want daar de veranderingen in de ligchamen ontftaan, volgens vastbepaalde wetten van ge- wigt O) Syft. Intell. T. I.p.368  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 103 wigt en beweging, en byna volgens eene werktuiglyke noodzakelykheid; zo is het onbegryplyk, hoe de ziel, indien zy ligehaamlyk is, eenige vryheid kan deelachtig zyn. Het tiende boek over het Gemeenebeft wordt door Plato beflotcn met het verhaal van een verdichtfel wegens zekeren Heres, een'Armeniër, die uit den dood tot het leven zou wedergekeerd zyn, en berigt gegeven hebben wegens de beloningen en ftraffen der geftorvenen. Doch eer hy tot het verdichtfel zelf overgaat, laat hy een zeer ernftig onderzoek voorafgaan, waarin hy de Onfterrlykheid der Ziele tracht te bewyzen. Laat ons hier ter plaatfe het verdichtfel voorbygaan. en het bewys zelf overwegen, het welk wy, daar het vry lang is, niet met de eigen woorden des Wysgeers. maar in een kort begrip gebragt zullen voordragen, zodanig echter dat deszelfs kracht en famenhang blyke Zie hier dan het kort begrip van die redenering, wel ke p. 516 en 51 f te vinden is. "Alle dingen m de natuur zyn of goed of kwaad of onverfchillig. Göec zyn die dingen welke de zaken, waarin zy gevonder worden, behouden: kwaad zyn die genen, welken de zeiven verderven. Onverfchillig zyn die genen welke geen van beiden doen. Dus is voor de ligchamen dei dieren de ziekte een kwaad, voor de vruchten dc roeftigheid, voor het hout de verrotting, voor hei yzer de roest, voor andere dingen iets anders, welk< zaken het geen, dat er mede befmet is, doen vergaan Nu beilaat het kwaad voor de zieL in onregtvaardig hei( Afd. V.' Plato. 1 1 l  Afd. V. Plato. IO4 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN heid, onmatigheid, vreesachtigheid, dwaasheid, wegens welke zaken op geenerleie wyze kan bewezen worden dat dezelven het vermogen bezitten van de ziel te doen fterven. Voorts is het met het vergaan van alle zaken, welken niet door eene inwendige ziekte en kwaal, maar door uiterlyk geweld vergaan, zodanig gelegen, dat de uiterlyke oorzaak alleen niet genoegfaam is, om dezelven te doen vergaan; maar de bron en oorzaak van dat vergaan is gelegen m een inwendig kwaad, het welk gelegenheid geeft aan, en wykt voor het uiterlyk geweld. Doch het kwaad der ziele is niet van dien aart, dat het of alleen uit zich zelf der ziele den dood kan aandoen, of door uiterlyk geweld ten verderve der zielen gekeerd worden. Derhalven kan de ziel noch door eene inwendige, noch door eene uitwendige oorzaak tot de vernietiging gebragt worden. Daarenboven moet men in aanmerking nemen, dat het getal der zielen niet vermeerderd of verminderd wordt. Want zy vergaan niet, gelyk wy gezien hebben, en worden ook niet meerder in getale, dewyl hun getal uit de fterflyke natuur zou moeten vermeerderd worden, en dus allengskens alle fterflyke dingen tot de Onfterflykheid zouden gebragt worden. Ook moet de ziel, indien zy, gelyk zy waarlyk is, eeuwig zal zyn, aldus zyn faamgefteld, dat er geene de minfte ftrydigheid, maar integendeel de hoogfte overeenftemming tusfchen hare deelen zy." Tot dus verre gaat dit bewys. Deszelfs twee laatfte gedeelten, wegens het getal der zielen, dat niet vermeerderd of verminderd kan worden, en wegens de overeen- ftenv  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. I05 ftemming harer deden, zyn er, om zo te fpreken, ten overvloede bygevoegd, en worden breeder verklaard in den Phaedon, gelyk wy terftond zien zullen. Het eerfte gedeelte verdient zekerlyk den lof van fcherpzinnigheid en kan tot een hogen graad van waarfchynlykheid uitgelegd worden, door namelyk uit de vergelyking der ligchaamlyke zaken aan te tonen, dat de ziel in zich zelf niet heeft en van buiten niet ontvangen kan, zodanig een kwaad waardoor zy zelve zou vernietigd worden en vergaan. Laat ons den Phaedon thans befchouwen, die door de geheele Oudheid voor zodanig een boek gehouden is, in het welk de redenen voor de Onfterflykheid der Zielen op de krachtigfte en klaarfte wyze zyn voorgedragen. Dit boek heeft echter dien roem en dat gezag niet zo zeer verkregen door de fterkte der bewysredenen, als wel door de welfprekenheid van Plato. Het behelst eene redenvoering, onder den perfoon van Socrates, die op den laatften dag van zyn leven een gefprek tot zyne vrienden houdt, met zo veele bedaardheid en grootheid van ziel, met zo veel vertrouwen en overtuiging van een toekomenden gelukftaat, dat hy niet fcheen ter dood te gaan, maar naar de verblyfplaats der onfterflyke Goden te vertrekken. Om deze reden, gelyk ik gezegd heb, zo er iets verkeerd of duister is in de redenering zelf, werd de indruk daarvan by den lezer terftond uitgewischt door de overweging en als 't ware aanfchouwing van Socrates, en door de deftigheid en aangenaamheid van den Platonifchen fchryfftyl. Ik heb ondertusfchen, daar het wel O ver- Afd.V. Plato.  Afd. V. Plato. ïo6 de gevoelens der oude wysgeeren verftaan der redenering zelve van Plato niet weinig moeite kost, myn best gedaan, om dezelve in een kort begrip te brengen, en, naar den inhoud der bewyzen, kort en duidlyk voor te ftellen. De inleiding derhalven koomt hier op uit (p. 377.) "Men moet den tyd des doods afwachten1 en het ftaat niemand vry zich zelf om het leven te brengen. Want de menfchen zyn door de Goden, gelyk flaven door hunne meesters, in dit leven geplaatst: en wy moeten niet heengaan, ten zy de Goden zelf ons als 't ware uit dezen kerker bevryden. Derhalven onderga ook ik zelf den dood met een bedaard gemoed: want de Goden roepen my thans uit dezen kerker terug , en ik hoop tot beter menfchen te zullen komen; ten minften, zo ik iets vastftelle, durf ik met de fterkfte verzekering vastftellen, dat ik tot de beste meesters, de Goden namelyk, komen zal." Dit wordt vervolgens bewezen. Hy vervolgt (p. 378—380 fin.) "De Wysbegeerte beftaat in de overweging en betrachting des doods. Immers is de pligt eens Wysgeers daarin gelegen, dat hy de ziel van de ligchaamlyke en veranderlyke dingen aftrekke, en haar tot de onzichtbare dingen en tot de zuivere en echte waarheid wende. Doch zo lang wy in dit leven zyn en in een ligchaam wonen, kan men aan dezen pligt niet genoegzaam voldoen. Want de ziel is alsdan voornamelyk gefchikt om vlug te denken, wanneer zy zich het meest van het ligchaamlyke afgefcheidcn, en hare vermogens in zich zelf byeen verzameld heeft: waaruit blykt, dat heter zo  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. \0J zo verre van daan is, dat zy, om fterk en voortreflyk te denken, het ligchaam zou nodig hebben, dat zy veeleer, van deszelfs banden verlost en door den dood bevryd, tot de volmaaktheid harer natuur geraakt. Het ligchaam trekt ons af van het onderzoek der zuivere en echte waarheid. De zinnen en de verbeelding, die de plaats der zinnen bekleedt, ftoren terftond de denking der ziele, en vervoeren haar tot Valfche gevoelens en dwalingen. Het ligchaam is de vyand en wederparty van de deugd. In het ligchaam is de bron van alle befmetting en bederf. De ziel wordt gedwongen om aan het onderhoud en vermaak des ligchaams ten dienfte te ftaan, en wordt door deszelfs verleiding tot ondeugden en euveldaden vervoerd. Het is derhalven waarfchynlyk, dat de ziel, na den dood des ligchaams, een volkomener kennis der waarheid verkrygen en met de Goden famenwonen zal; indien zy namelyk reeds in dit leven, voor zo verre zulks gefchieden kan, zich zeiven van de befmetting des ligchaams gezuiverd heeft door het bepeinzen der waarheid, eri door zich toe te leggen op wysheid, rechtvaardigheid en kloekmoedigheid." Op dat niemand zoude tegenwerpen, dat de ziel buiten het ligchaam niet beftaan kan, zo dienen de volgende bewyzen om aan te toonen, dat de ziel reeds beftaan hebbe eer zy in het ligchaam kwam: (p. 380— 384). "In de ganfche natuur der dingen heerscht beftendig deze wet, dat alles, wat ontftaat, uit zyn tegenovergeftelde ontftaat. By voorbeeld, al wat grotei wordt, wordt groter van kleiner, fnel ontftaat uit lang- O 2 faam. Afd.V. Plato, 1  Afd. V. Plato. I08 DE GEVOELENS BER OUDE WYSGEEREN faam, fterk uit zwak> hitte uit koude. Integendeel wordt insgelyks klein uit groter, zwak uit fterk, langfaam uit fnel, koude uit hitte. Met dezelfde noodwendigheid zyn leven en dood aan elkander verknocht: en, gelyk uit een levenden een doode wordt, dus wordt uit een dooden een levende. Ten zy wy mooglyk dachten dat de natuur in dit eene geval van haren regel afwykt, en dat er, uit alle dingen, twee van het verband dezer wet ontflagen zyn, het leven en de dood. Op dat dit bewys nog naauwkeuriger begrepen worde, moet men opmerken, dat alle veranderingen; in eenen drievoudigen ftaat beftaan. De eerfte is die ftaat, uit welken de veranderde zaak vertrekt; de tweede is die welken de veranderde zaak doorloopt; de derde is die, tot welken de veranderde zaak koomt. By voorbeeld, zo iemand flaapt, is hy zekerlyk uit den ftaat van waken tot den ftaat des flaaps overgegaan: er zyn dan twee ftaten, de eerfte van waking,, de derde van /Jaap: tusfchen dezen beiden is in het midden een tweede ftaat en overgang van den eerften tot den derden, te weten de ftaat van infïapen. Op dezelfde wyze, zo iemand uit den fïaap tot het waken wederkeert, moet hy den middelftaat doorgaan, dien wy ontwaken noemen. Zal iemand derhalven leven, zo moet hy noodwendig eerst dien ftaat doorgaan welken wy het fterven noemen. Derhalven wordt door het fterven de ziel niet vernietigd, maar gaar flechts tot een' anderen ftaat over." "Verder,indien de voortbrenging rechftreeks en niet als "t ware. in eenen cirkel gefchiedde; dat is, indien al-  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. IOQ alle levenden geduurig den dood ondergingen en geenszins, langs eenen wederkerigen weg, uit den dood in het leven keerden, zou de geheele natuur langfamerhand uitfterven, en in een veel zwarer flaap en mymering gedompeld worden dan dien van Endymion in de Fabelgefchiedenis. Doch de natuur is de behoudfter van zich zelve. Zy put zich derhalven niet uit door altoos op nieuw voorttebrengen, maar herftelt het leven uit den dood, en brengt dus levenden uit de doden voort. Uit deze bewysredenen volgt, dat er na dit leven een ander leven zyn zal, waarin het den goeden wel en den bozen kwalyk gaan zak" "Voorts zal het te meer blyken dat de ziel beftaan hebbe eer zy in het ligchaam kwam., indien wy acht geven op den oorfprong onzer denkbeelden. Want het geen wy keren noemen is niet anders dan herdenken; immers antwoorden die genen, welke op eene gefchikte wyze wegens onbekende zaken ondervraagd worden, zodanig, dat het klaarlyk blyke, dat zy de denkbeelden van die dingen reeds te voren ingewikkeld in hunne ziel bezaten. Het welk gemaklyk blyken zal, indien wy acht geven, hoe het by de herinnering en- beoordeeling der dingen toegaat. Wy ondervinden namelyk dagelyks, dar wy met onze gedachten van de' eene zaak op de andere gebragt worden. Zo by voorbeeld iemand Cebes ziet, zal hem te gelyk. Simmia in de gedachten komen: en zo. wy een' mensch zien, die gelykt naar Cebes, zo vergelyken wy hem in onze gedachten met Cebes, en vellen ftilzwygend een oordeel, in hoe verre hy naar Cebes O 3 ge- Afd.V.. Plato.  Afd.V. Plato. 1 1 IIO DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN gèïyke, en hoe verre hy van hem afwyke. En dit heeft niet alleen plaats by die zaken, welken wy door de ligchaamlyke zintuigen gewaar worden; maar ook by zodanigen, welke het verfland zich voorftelt, dat is, by afgetrokkene en van de ligchaamlyke natuur vervreemde denkbeelden. Want, om dit voorbeeld te gebruiken, wanneer wy eene fchone zaak befchouwen, van waar ontftaat dan die gedachte, de zaak is fchoon? Zekerlyk alleen daaruit, dat wy de zaak ffli zwygende met het denkbeeld van de fchoonheid zelf vergelyken, en beoordeelen hoe naby de zaak koomt aan dat voorbeeld van denkbeeldige fchoonheid. Insgelyks indien wy deze of gene daad goed of flecht oordeelen, dan vergelyken wy deze daad, welke wy door de zintuigen gewaar worden, met onze algemeene denkbeelden van goedheid of Hechtheid. Van waar nu hebben wy deze algemeene denkbeelden verkregen? Zekerlyk niet, gelyk fommigen beweren, door de zin:uigen des ligchaams. Want door dezen verkrygen ,vy de denkbeelden van byzondere dingen, welken wy >eproeven en beoordeelen volgens de denkbeelden fan algemeene dingen. Zelfs konden wy, indien wy liet eerst algemeene denkbeelden bezaten, de byzonlere denkbeelden niet eens bevatten. Want wy zoulen als dan niets hebben, waartoe, als tot een voor>eeld, wy dezelven zouden kunnen brengen, en waarlit wy dezelven zouden herkennen. Waaruit dan olgt, dat de allereerfte kundigheden van zaken niet loor de ligchaamlyke zintuigen in de ziel gebragt worien, maar te vooren reeds in dezelve geweest zyn: en  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 111 en dat derhalven de ziel reeds werking en leven bezeten hebbe, eer het ligchaam geboren wierd." Doch daar by de meesten deze bekommering diep geworteld is, dat zy, namelyk denken, dat de ziel door den dood des ligchaams ontbonden wordt, en by haar vertrek uit het ligchaam verdwynt, en als 't ware door den wind verftuift, zo laat ons onderzoeken, wat dit ontbonden worden eigenlyk is, en in welk eene natuur het vallen kan (p. 384—387). "Ontbonden worden is niets anders, dan zodanig van zyne deelen ontbloot te worden, dat dezelven van elkander afwyken, en dat het geheel, het welk uit deze deelen beflond, niet meer in wezen zy. Derhalven kan niets ontbonden worden, dan het geen uit deelen beftaat. Laat ons verder opmerken, dat alle dingen in twee foorten verdeeld worden; de eene foort is uit deelen faamgefteld, wordt door eenen geduurigen dwarrelwind van veranderingen geflingerd, en blyft nimmer in den zelfden ftaat: de andere foort is enkelvoudig, beftaat uit geene deelen, en is derhalven aan zo grote veranderingen niet onderworpen, maar blyft in den zelfden ftaat. Het faamgeftelde valt onder het bereik der ligchaamlyke zintuigen, het enkelvoudige valt onder geen ligchaamlyk zintuig, maar wordt alleen door de gedachten der ziele bevat. Wat nu de ziel zelve betreft, wy kunnen niet twyfelen, of zy behoort tot het en kelvoudig foort van dingen: immers valt de ziel niet onder het bereik van eenig zintuig des ligchaams, maar wordt alleen door hare eigene werking en denking zich zelve bekend. De ziel zelve blyft altoos de- Afd.V. Plato.  Afd.V. Plato. 112 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN zelfde; fchoon het ligchaam geftadig veranderd wordt. De ziel zelve verliest nimmer het vermogen van denken, al wordt het ligchaam verminkt en van de zinnen en derzelver ligchaamlyke werktuigen beroofd. De ziel geraakt tot de kennis eener eenvoudige en onveranderlyke natuur; het ligchaam ontvangt geene andere kundigheden, dan van onbelTendige en veranderlyke dingen. De ziel geraakt allerbest tot de zuivere en onvervalschte waarheid, wanneer zy bare vermogens het meest in zich zelf verzameld en van het ligchaam afgetrokken heeft, en dus begeeft zy zich tot eene natuur die der hare gelyk is, en verlustigt zich in de zekere befchouwing der waarheid. De ziel gebiedt, het ligchaam gehoorzaamt: het laatfte bekleedt de plaats van fJaaf, de eerfte van Heer; zo dat men ook hieruit begrypen kan, welk gedeelte van den menfch godlyker zy, de ziel of het ligchaam. Daar nu tegenftrydige dingen tegenftrydige eigenfchappen bezitten; zo volgt, dat de ziel onontbindlyk is, dewyl het ligchaam ontbindlyk is. Gelyk derhalven na den dood de deelen des ligchaams ontbonden worden, dus blyft de ziel in wezen en vertrekt naar eene zuivere en onzichtbare plaats, tot den wyzen God : tot wien elke ziel te zekerder en fpoediger komen zal, naar mate zy zich in dit leven zuiverer en reiner zal bewaard hebben van de wellusten des ligchaams. Doch die genen, welken in dit leven aan het ligchaam ten dienst geftaan hebben, en met het ligchaamlyke befmet zyn, zoeken na hunnen dood andere ligchamen, om daarin op nieuw geboren te worden." "In-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. H3 • "Indien iemand dit gevoelen beweeren wilde, dat de ziel eene overeen/lemming (Harmonid) is, ontftaande uit eene juifte tempering van vocht en droogte, warmte en koude, zo kan men hem wederleggen (p. 390 — 392), door aan te tonen, dat wel de gezondheid des ligchaams door eene zodanige tempering te weeg gebragt wordt; doch dat het niet te begrypen is, op wat wyze daaruit het vermogen van denken ontftaan zou: dat het ook met de algemene ondervinding ftrydig is, te ftellen dat het denken beftaat in zulk eene tempering en overeenftemming; daar in de gedachten der menfchen veeleer ftrydigheid dan overeenftemming gevonden wordt." "Eindelyk moet men opmerken, dat de natuur van de ziel dezelfde is als die der onzichtbare dingen, dat is van de Ideën en Esfentien (p. 394 — 396.) Want, op dat iets fchoon zy, wordt het byzyn van fchoonheid vereischt: op dat iets warm zy, wordt het byzyn van warmte vereischt: op dat iets bezield zy en leve, wordt het byzyn eener ziele vereischt: en dus is het gelegen met alle andere zaken. Nu kan, by voorbeeld, iets dat warm is wel koud worden, doch de warmte zelf kan nooit koude worden. Eene fchone zaak kan leelyk worden, doch de fchoonheid zelf kan nimmer leelykheid worden. Want wanneer de koude ergens bykoomt, vertrekt de warmte, doch zy wordt niet zelve in koude veranderd; wanneer de leelykheid ergens bykoomt, vertrekt de fchoonheid, doch wordt niet zelve in leelykheid veranderd. Dus vertrekt de ziel by de komst van den dood, doch wordt niet zelf P in Afd. V. Plato.  Afd.V. Plato. i 114 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN in den dood veranderd. Want door de tegenwoordigheid der ziele, wordt het ligchaam bezield en levend; en de natuur der ziele is dezelfde met die der Ideën en Esfentiën, die altoos beftaan, en hun vermogen nimmer verliezen. Derhalven is de ziel onfterflyk." Dit is de korte inhoud der bewyzen, die in den Phaedon voorgedragen worden, voor zo verre zulks mooglyk was, in een kort en duidlyk begrip gebragt. Doch wy moeten nog van elk in 't byzonder met weinig woorden iets aanmerken. Het eerfte fteunt op de Godlyke voorzienigheid en de belemmering van het ligchaam, "De ziel kan, terwyl zy in het ligchaam is, de waarheid en de deugd niet verkrygen. Doch de menschlyke dingen worden door de Godlyke Voorzienigheid beftierd, die inzonderheid voor diegenen zorg draagt en hen befchermt, die in dit leven zich op waarheid en deugd hebben toegelegd y dezen zullen na den dood des ligchaams deze goederen verwerven." In de daad deze bewysreden bezit een' hogen graad van waarfchynlykheid. De kracht van het tweede bewys beftaat hierin, dat men uit de vergelyking van alle de overige veranderingen, die in de natuur voorvallen, aantone, dat de dood geenszins een overgang tot niets, maar een overgang tot een' anderen ftaat is. De uitmuntende Wysgeer Mofes Mendelsfohn heeft de kracht van dit besvys voortreflyk begrepen en verklaard in zyne verhandeling over de OnfterfTykheid, Phaedon genaamd. 'Want, daar alle verandering in de natuur der dingen al-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 115 aUengskens en trapswyze gefchiedt; zo gefchiedt die verandering, waar door iets uit het leven tot den dood, dat is, uit het zyn tot het niet zyn, overgaat, niet trapswyze; en hoe zeer men ook iets verminderen moge, de afftand van het niets zal daarby echter altoos even groot zyn. De ziel kan derhalven door de krachten der natuur niet vernietigd worden." Het derde bewys is gebouwd op twee gronden, waar van de een zeker, de ander onzeker is. Het is zeker en door oude en latere Wysgeeren aangenomen, dat er in de natuur niets nieuws ontftaat, en dat er niets vergaat; dat het ontftaan en vergaan geenszins gefchiedt uit niets, maar door famenvoeging er ontbinding der deelen. Onzeker is het, dat alle zie len reeds beftaan hebben eer zy in de ligchamen kwa men, en dat er geene nieuwe zielen door God zei; gefchapen worden, of door eene famenvoeging var ftofdeelen ontftaan. Doch uit de leer van Plato, zc in 't geheel als byzonderlyk uit dat gedeelte, het well de Voorzienigheid betreft, volgt, dat de zielen, indiei zy onmiddelyk door God gefchapen worden, niet t< gelyk met het ligchaam vergaan. Op dat derhalvei deze onzekere grond van bewys tot zekerheid gebrag worde, moet men aantonen, dat het denkvermogei der ziele niet ontftaan kan uit de famenvoeging vai ftofdeelen: het welk Plato in zyne zesde bewysrede tracht te voldingen. Het vierde ftrekt ten betoge, dat de zielen reed algemene kundigheden wegens de dingen gehad het ben eer zy in de ligchamen kwamen; en is zodani P 2 t>< \fd.V. Plato. j f l | 1 t 1 1 1 S 1- S  Afl V. Ti>\to. H6 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN" behandeld, dat ik er zeer aan twyfele, of de latere voorftahders der aangeborene denkbeelden wel iets fcherpzinnigers en fyiiers uitgedacht hebben, om hunne zaak te voldingen. Daar zyn namelyk wegens den Oorfprong en het beginfel der denkbeelden twee tegen elkander overgaande gevoelens van Wysgeeren: het eene van .Ariftoteles en Locke, die vastftellen dat het beginfel van kennis gelegen is in de zintuigen des ligchaams , en dat door dezelven het eerst de denkbeelden der uiterlyke dingen in de ziel, die als 't ware iiaakt en ledig van alle kundigheid is, worden ingebragt: het ander gevoelen is van Plato, die beweert, dat er airede denkbeelden in de ziel geweest zyn eer zy in het ligchaam kwam; dewyl zy anders de beeldtenisfen der uiterlyke zaken, die zich voor hare zintuigen opdoen, niet zou kunnen aannemen en als 'tware herkennen, indien zy niet eerst andere denkbeelden bezat, met welken zy die van buiten haar toegebragte beeldtenisfen vergelyken en beoordeelen kan. •Dit is de kracht van het Platonisch bewys, welk gemeenlyk door de Uitleggers niet wel begrepen is. Leibnitz is het' gevoelen van Plato gevolgd, en heeft het onder den naam van de leer der aangeboren denkbeelden verbreid. Doch Plato heeft hieruit getracht te betogen dat de ziel reeds te voren in andere ligchamen geweest was. Leibnitz hield zich met dit ééne voldaan, dat de ziel kundigheden bezeten heeft eer zy in het ligchaam kwam. De betogende kracht van het vyfde bewys moet afgeleid worden uit de algemene verdeeling van Plato, waar  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 11 *[ waar door hy de geheele zelfftandigheid der dingen in twee tegen elkander overftaande foorten verdeelt, in onftoflyk en faamgefteld, van welke beide foorten de laatstgenoemde ontbonden wordt, en geftadig verandert; de eerfte niet kan ontbonden worden en altoos aan zich zelf gelyk is. De waarheid dezer verdeeling wordt ontkend door de Stoicynen, Epicuristen en die genen onder de latere Wysgeeren, welke Materialisten genoemd worden. Doch indien dit aan Plato toegeftemd wordt, is er geene reden om' niet insgelyks dat geen toe te (temmen, het welk daaruit volgt, dat namelyk de ziel onftoflyk is en door den dood des ligchaams niet ontbonden wordt. Want dit wordt van Plato door eene naauwkeurige vergelyking tusfchen de ziel en het ligchaam betoogd. Eindelyk brengt hy dit bewys over op de Godlyke Voorzienigheid, leerende dat de zielen door God tot waarheid en deugd gevormd zyn: en dat derhalven ieders toekomende ftaat daarna zal ingerigt wezen, naar mate hy in dit leven aan deze Godlyke wet zal gehoorzaamd hebben. Want dat die genen, die zich op waarheid en deugd toegelegd hebben, tot God, die de oorfprong van waarheid en deugd is, komen zullen; maar dat die genen, welken aan de wellusten des ligchaams ten dienfte geftaan hebben, op nieuw een ligchaam zullen zoeken en daarin geboren worden. Het zesde bewys ftrekt om het gevoelen te wederleggen van die geenen, die de ziel in zekere aandoening Qaffeclia) des ligchaams en in eene tempering van vochtigheid en warmte, droogte en koude gefield hebP 3 ben; Afd. V. Plato.  Afd.V. Plato. Il8 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN ben; zo als Parmenides, Zeno en anderen. De fterkte van dit bewys is zeer groot en breedvoeriger ontwikkeld, door latere Wysgeeren, die het voetfpoor van Plato verder gevolgd zyn, en eene voortreflyke betoging aan het licht gebracht hebben, waar door bewezen wordt, dat het vermogen van denken in het ligchaam geen plaats kan hebben, dewyl alle deszelfs handelingen en aandoeningen beftaan in verplaatfmg der deelen en beweging. Aan het zevende bewys kan ik myne toelTemming niet geven, en ik . dien er met een enkel woord iets op aan te merken. Deszelfs fterkte moet hier in beftaan : "De Esfentiën der dingen zyn beftendig en onyeranderlyk: Nu is de Esfentie van de ziel gelegen in denking: het is derhalven onmooglyk dat de ziel ooit hare denking verlieze. Hier uit volgt dan dat de ziel onfterflyk is." Deze gevolgtrekking kan ik geenszins toeftemmen. Want, om niets te zeggen wegens andere gedeelten van het bewys, die men zou kunnen berispen; Plato verwart de foorten van werklyk beftaande en bloot mooglyke dingen onder elkander. Immers, hoewel men zich geene zaak, die in beweging is, anders kan voorftellen, dan zodanig dat dezelve van plaats verandere, volgt echter hier uit niet de minfte noodzakelykheid dat de zaak altoos in beweging zou moeten zyn, of altyd beftaan. Ik fta derhalven toe, dat wy ons eene ziel niet anders kunnen verbeelden, dan zodanig dat zy leve, maar echter fta ik daarom geenszins toe, dat hier uit noodzakelyk volge, dat de ziel altoos leve of altoos befta. Doch Pla-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 110 Plato is tot dit gevoelen gekomen ingevolge zyner eigene beginfelen. Want, daar hy ftelde dat de Ideën in de daad beflonden en eeuwig waren, en daar hy aan de zielen de natuur der Ideën toeëigende, moest hy ook gevolglyk flellen, dat de zielen even min van het leven kunnen beroofd worden, als, by voorbeeld, een driehoek van zyne drie zyden kan beroofd worden, en echter een driehoek blyven. Wy hebben nu het Wysgeerig gedeelte der leere van Plato befchouwd, in het welk bewezen wordt, dat de zielen onfterflyk zyn. Het andere gedeelte, waarin geleerd wordt, hoedanig die ftaat na dit leven zyn zal, is op eene fabelachtige en dichterlyke wyze van Plato behandeld, waarom het ook niet tot het oogmerk van dit onderzoek behoort, het zelve geheel hier by te brengen. Daar zyn vier plaatfen, alwaar Plato, dit ruime veld als 't ware voor verdichtfelen gevonden hebbende, daarin heeft uitgeweid en het zelve dichterlyk opgefierd, in den Phaedrus, den Phaedon, den Gorgias en het tiende boek over het Gemeenebest. Niemand werpe my hier tegen, dat Plato deze berichten niet als verdichtfelen, maar als ware zaken verhaalt; daar hy zelf in den Gorgias (p. 312 E.) en het tiende boek over het Gemeenebest (p. 518 F.) deze vernaaien aanvangt met eene inleiding, waarin hy zegt, dat hy geen verdichtfel maar waarheid verhaalt. Want in de eerfte plaats ziet ieder een, die eenigfins de gewoonte van Plato kent, dat zulks niet in ernst, maar op den fchertfenden toon van Socrates gefproken is. Ten anderen zegt Socrates zelf Afd. V, Plato.  Afd. V. Plato. 120 DE GEVOELENS DER,OUDE WYSGEEREN zelf uitdmklyk in het verhaal wegens de verfchillende gewesten van Hemel en Hel, 't welk aan het eind van den Phaedon gevonden wordt (p. 401. A.) "Dat de ftaat der ziele na den dood in de daad zodanig gefield is als ik verhaald heb, dit behoort geen verftandig mensch te verzekeren, maar dat dezelve, terwyl onze zielen onfterflyk zyn, op deze of dergelyke wyze gefield is, dit mag. men gerust verzekeren en op deze overtuiging vertrouwen". Laat ons dan zien wat er in deze verdichtfelen gevonden wordt, het welk Plato zelf heeft kunnen aannemen, en het welk met zyne Wysgeerige gevoelens overeenftemt. In den Gorgias vinden wy het volgende: "De ziel, na den dood tot de onderaardfche gewesten vertrekkende, wordt naakt geoordeeld, op dat niets de Rechters beletten zou haar inwendig te befchouwen. Want de zielen krygen door de zonden en euveldaden, die zy in dit leven bedreven hebben, zweeren en ftriemen. De Rechters, die zweeren onderzocht hebbende, vellen vonnis, of de zielen geneeslyk zyn of niet. De geneeslyken worden verbeterd en gezuiverd met veelvuldige pynen. De ongeneeslyken worden in eeuwigheid geftraft met de vreeslykfte pynigingen, door welken zy zelf geene nuttigheid erlangen, maar anderen ten voorbedde gefteld worden." Uit den Phaedon: "Elke ziel heeft haren geleigeest, deze voert haar wanneer zy uit het ligchaam vertrekt naar de onderaardfche gewesten; de verftandige zielen gewillig, de dwazen en aan het ligchaam overgegeve- nen  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 121 nen tegen haaren zin. Dus in ééne plaats door haare geleigeeflen gebragt zynde, worden zy aldaar geoordeeld. Die genen, welken zich middelmatig in dit leven gedragen hebben, worden voor hunne Hechte daden zodanig geftraft, dat zy gezuiverd en in gezondheid herfteld worden, en ontvangen de beloning hunner goede daden. Die grotere doch echter geneeslyke misdaden begaan hebben, by voorbeeld, doodflagers en beledigers hunner ouderen, ondergaan zwaardere ftraffen, van welken zy niet eerder verlost worden, dan zy die genen, welken zy beledigd hebben, voldaan en verbeden hebben. Doch die genen, welke ongeneeslyke misdaden begaan hebben, door veelvuldige en gruwelyke moorden te bedryven, worden in den Tartarus geworpen, waaruit zy nimmer verlost worden;eindiyk komen die genen,welke heilig geleefd hebben, in een hemelfch gewest, en inzonderheid zullen die genen, die hier ware Wysgeeren geweest zyn, altoos aldaar wonen, en nimmer in ligchamen wederkeren. Dit verblyf der gelukzaligen is wel op deze zelfde aarde, maar op eene verhevene en hemelfche plaats. Want onze lucht is by hen hetzelfde dat by ons water is: en, gelyk by ons de lucht is, is by hen de aether; alles is er zuiverer, helderer enfyner: zy zyn met fcherper zintuigen begaafd, van een uitgebreider verfland en genieten eene nadere gemeenfchap met de Goden. Wy houden op de zelfde wyze ons verblyf in de benedenfle lucht, gelyk de visfchen in de diepte der Zee: eenige weinige heffen het hoofd omhoog in den zuiverer aether j by ons is alles dik en aardsch, Q onze Afd. V. Plato. \  Afd.V. Plato. i i ' J 3 122 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN onze zintuigen zyn ftomp, ons verfland traag, niets is er waarlyk en zuiver goed." Uit het tiende boek over het Gemeenebest. "Daar zyn twee openingen in de aarde, en regt over dezelven zyn twee openingen in den hemel, door welken de zielen op en afklimmen. In het midden zitten de Rechters, die over de zielen oordeelen, en hen met zekere tekenen hunner goede en kwade daden merken. Zy verzenden de goeden ter rechterhand naar boven, de fnoden ter flinkerhand naar beneden. Deze omloop, dien de zielen volvoeren, gefchiedt in duizend jaren; die euveldaden bedreven hebben, worden telkens om de honderd jaren geftraft, zo dat zy tienmaal ftrafFe lyden voor hunne fnode daden, indien zy zich door doodflagen en beledigingen wredelyk jegens anderen gedragen hebben: Op dezelfde wyze ontvangen de goeden tienwerf de beloning hunner brave daden. Doch er zyn ook ongeneeslyke boosdoeners, welker ftraffen geenszins binnen den omloop van duizend jaren bepaald is, maar telkens vernieuwd wordt, by voorbeeld heiligfchenders, dwingelanden en dergelyken. Wanneer de duizend jaren voltallig zyn, worden de zielen gebragt ter plaatfe waar hun nieuwe levens uitgedeeld worden, alwaar zy vooral een voorzichtig oordeel nodig hebben, op dat zy niet, door Sen fchyn bedrogen , een Hechter foort van leven voor ïèn beter verkiezen: de meesten nochtans volgen de geneigdheden van hun voorig leven in het verkiezen ton een nieuw leven. Na dat zy ieder een leven geiozen hebben, worden zy elk door haren geleigeest in  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 123 in de ligchamen ingevoerd. Eerst echter doorwaden zy het veld en de rivier der vergetelheid, en naar mate zy uit dezelve meer of minder gedronken hebben, verliezen zy de geheugenis hunner voorige handelingen. Ook kiezen de zielen zich niet alleen levens van menfchen uit, maar ook van beesten. Doch ieders geleigeest blyft haar beftendig by als gids en uitvoerder van die zaken, welken in haar nieuw leven zyn vastgefteld." Uit den Phaedrus: "De ziel is gelyk aan eene gevleugelde zelfftandigheid (natura) welke beftaat uit een' menner met twee Paarden, een goed en een Hecht Paard. (Dit zyn de drie deelen der ziele, de menner verbeeldt het redelyke (ro Xoymov), de Paarden het onredelyke gedeelte (ro uXoyoi)'. het beste Paard is de moed Qv[aoq) , het Hechtere de begeerte (sTriSuf/jci). Ieder ziel behoort als 't ware tot een choor, en ftaat onder de befcherming van een uit de elf Goden, die in den hemel zich onthouden; want Vefta bewaart haar verblyf. De zielen die tot het choor van elke Godheid behooren, kunnen niet allen op gelyke wyze hare Godheid volgen. Zodanig eene ziel, welke haar volgen kan, heft het hoofd boven den top des hémels , en befchouwt aldaar de ware en eeuwige waarheid, en blyft in veiligheid tot den tweeden omgang der Goden; en zo zy als dan hare Godheid wel gevolgd heeft, en indien zy het zelfde in de volgende omlopen altoos zal gedaan hebben, blyft zy altoos in veiligheid. Want in dat verblyf der zuivere en eeu wige waarheid worden haare vleugelen gevoed en ver Q 2 fterk Afd.V. Plato.  Afd.V. Plato. ( ] 1 124 DE GE VOEL E NS DER OUDE WYSGEEREN fterkt. Doch dc zielen, welker Paarden den menner in de war geholpen hebben, vallen op de aarde met uitgevallene en gebrokene vlerken, en begeven zich in ligchamen, niet ten eerften van dieren, maar van menfchen; en zy begeven zich in verfchiilende ligchamen , naar den verfchillenden graad en mate der wysheid waar mede zy begaafd zyn. De beste ziel, en die in het verblyf der zuivere en eeuwige waarheid het meest gezien heeft, koomt in het ligchaam van een' Wysgeer: die minder gezien.heeft, koomt in een ligchaam van een. minder foort. Zy keeren niet weder in den zelfden, ftaat waarin zy eerst geweest zyn, voor dat de tyd van tienduizend jaren vervuld is;, want in dien tusfchentyd krygen zy nieuwe vleugelen.. Die zielen alleen, welke de Wysbegeerte waarlyk betracht hebben in die achtereenvolgende levens, krygen binnen den tyd van drieduizend jaren hunne vleugelen weder, en keeren tot hunnen vorigen ftaat. De overige, zielen worden, als hun eerfte leven geëindigd is, geoordeeld, en ten deele om ftrafFe te lyden onder de aarde gezonden, ten deele om beloningen te ontvangen tot een hemelfche verblyfplaats verheven.. Wanneer duizend jaren verlopen zyn, keeren beide die foorten- van zielen weder, om een nieuw foort van leven, uit te kiezen, het welk ieder met voltomene vryheid kiest Waarby het gebeurt dat menignaal eene menfchelyke. ziel zich, in het ligchaam van, ;en dier begeeft, en dat eene ziel, die in den beginïe menschlyk geweest is, uit een dier. zich in een. nenschlyk ligchaam begeeft.!' Dit  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 125 • Dit is byna alles dat uit deze fabelen tot eenen Wysgeerigen zin kan overgebragt worden, met achterlating van veele verdichtfelen en dichterlyke namen, zo als Minos, Rhadamantus, den Styx, Acheron en dergelyken. Zo men ondertusfchen dat geen, het welk wy bygebragt hebben , vergelykt met het geen Plato verhandelt in den Timaeus (p. 531), kan men met veele waarfchynlykheid het volgend gevoelen, wegens den ftaat na dit leven, aan Plato toefchryven:. "Dat de zielen na dit leven beftaan. zulle» op dezelfde wyze als zy te voren beftaan hebben.. Dat er na den dood des ligchaams een oordeel over haar gehouden wordt in het ryk der doden, en dat er ftraffen. en beloningen vastgefteld worden. Dat de ftraffen by haar eigenlyk als geneesmiddelen aangewend worden, de ongeneeslyke zielen uitgezonderd, die altoos in den Tartarus blyven, en ten voorbedde ftrekken om anderen van euveldaden aftefchrikken.. Die zielen, welken in dit leven de Wysbegeerte. waarlyk. betracht, zich in de befchouwing der waarheid geoeffend, en zich zuiver en rein van de befmetting der ligchaamlyke wellusten bewaard hebben, dezen blyven by de Goden en keeren niet weder in ligchamen. Diegenen, welke meer bevlekt geweest zyn met zonden en met de befmetting der wellusten, worden eerst gezuiverd en lyden ftraffe; doch ontvangen echter insgelyks beloningen , zo zy iets goeds in hun leven verricht hebben. Doch naar eenen langen omloop van Jaren keeren zy weder in nieuwe ligchamen, zo dat aan iedei vrye keur gegeven wordt welk foort van leven hy Q 3 kie <\fd. v.. Plato.  Afd.V. Plato. i 1 1 1 1 l ( I ( 126 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN kiezen wil. Naar mate zy dit leven deugdfaam of zondig zal doorgebragt hebben, zal 't haar, na den dood des ligchaams, wel of kwalyk gaan. Geene ziel keert weder tot haren eerften en voorigen gelukftaat, indien zy zich niet door de Wysbegeerte van alle befmetting der ligchaamlyke dingen gezuiverd heeft." Wegens het getal der jaren, binnen het welk de omloop der zielen volbragt wordt, is Plato zich zelf niet gelyk, want aan fommigen fchryft hy duizend jaren, aan anderen tien duizend jaren toe; zo dat men ligtlyk bemerkt, dat hy wegens dat getal niets zekers heeft vastgefteld. De bewysredenen, met welken hy de zielverhuizing bevestigd heeft, kan men deels uit de gantfche leer en het Wysgeerig ftelfel van Plato, deels uit byzondere plaatfen opmaken. Want hy heeft dat gevoelen geenszins zonder bewys blotelyk voorgefteld , gelyk de Pythagoristen: maar hy heeft de redenen voor het zelve uit de natuur der ziel zelve gedacht te verklaren. "Want de ziel, door de gewoon:e van een vorig leven verkleefd aan de begeerte der vellusten, zoekt zich zelf zodanig een ligchaam, dat >est gefchikt is ter vervulling van die begeerten: zy vordt bedrogen door haare onkunde wegens het waae goede, waar door zy, by de verkiezing van een nieuw leven, het flechter voor het betere kiest." En lus hebben de latere Wysgeeren het gevoelen van 'lato begrepen, gelyk aangemerkt is door Wyttenbach iver Plutarchus (a). Wy (<0 De Ser. Num. Vind. p. 113.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 12^ Wy hebben derhalven gezien dat Plato zich uitmuntende verdienften verworven heeft wegens de leer der onfterilykheid, en dezelve niet alleen door zyne welfprekehheid by de meesten aanneemlyk gemaakt, maar ook met bewyzen bevestigd heeft: onder welke bewyzen fommigen zeer waarfchynlyk, fommigen duifterer zyn, maar in welken echter de zaden als 't ware verborgen liggen, door welker opkweking latere Wysgeeren aan deze leere eene grotere zekerheid hebben bygezet.. Hoedanig ondertusfchen die ftaat na dit leven zyn zal, dit heeft Plato wel in zo verre met waarfchynlykheid te kennen gegeven, dat het er den goeden wel en den fnoden kwalyk gaan zal: dat de gelukzaligheid bertaat in waarheid en deugd; en dat in derzelver tegenovergeftelde de rampzaligheid gelegen is: doch het geen hy nog daarenboven byzonderlyk wegens dezen ftaat heeft voorgefteld, dat alles, hoewel hy getracht heeft hetzelve waarfchynlyk te maken , is echter ten uiterften onzeker en duister. , Ik gaa over om iets wegens de opvolgers van Platc te zeggen. Uit zyne leeringen zyn voornamelyk twet leeraren der Wysbegeerte voortgekomen: Speufippus, dien hy als erfgenaam van zyne leer in de Academie naliet: en Ariftoteles, die, van zynen leermeester ir gevoelens verfchillende, zelf eene nieuwe fchole ir het Lyceum oprigtte. Doch de leeraren die in de Aca demie elkander opgevolgd zyn, zyn geenszins allei beftendig in het zelfde gevoelen gebleven; het well de reden is dat er verfcheidene Academifche fe&ei ge Vfd. v. Plato. Academische 1 Wysgee*- ren.. i l kt r  AflLV. AcademischeWysgeeren. i 2 Speusip- PUS- e Xenocka- TES. i2s de gevoelens der oude wysgeeren geteld en genoemd worden. De eerfte heeft geduurd van Speuflppus tot Crantor, welke Wysgeeren door dezelfde leer als Plato gebloeid en daaraan beftendig zich gehouden hebben. De tweede is opgericht door Arcefilas; de derde door Carneades; welke beiden volftrekt niets vastftelden, maar tegen alles redentwistten, en debeginfelen van alle kennis door twyfelingen op losfe fchroeven fielden. Carneades had tot zynen leerling Clitomachus: onder de toehoorders van dezen was Philo de leermeester van Cicero, die veel van die twyfeling liet varen en nader kwam aan de oude leerwyze van Plato, waarom dan ook van hem af de irierde Acadëmifche fecte gerekend wordt. Eindlyk ms er Antiochus, die in veele flukken de Stoicynen gevolgd heeft; waarom hy voor de oprichter eener ryfde Academifehe fecte gehouden wordt. Daar onlertusfchen de fchriften van alle deze Wysgeeren veroren gegaan zyn, zullen wy kortelyk aantekenen welk iet gevoelen der eerfte Academifehe fecte wegens de mfterflykheid der ziele geweest zy. Want van deze efte alleen kunnen wy, uit fommige berichten van ndere Schryveren, eenige gisfingen opmaken. Speusipfus heeft, volgens Diogenes Laertius zich by de leer van Plato beftendig gehouden, n ook over.de ziel gefchreven. Zyn opvolger Xenocrates overtrof hem in roem 00 Lib. iv. § i. en 4.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. I2p roem van geleerdheid, en heeft het gevoelen van Plato door veele fchriften opgehelderd, waar onder een boek was over de ziel, volgens het bericht van Diogenes Laertius (a). Men heeft ook van hem een boek gehad over den dood (Ji). Marfilius Fanus, en na hem anderen, hebben beweerd, dat dit boek het zelfde was als de Axiochus, die nog heden op den naam van Aefchines doorgaat. Doch te onregt: want de Axiochus zweemt veeleer naar den ftyl van een'Sophist, en flemt met het gevoelen van Xenocrates niet genoegfaam overeen. Immers heeft Xenocrates, in navolging der Pythagoristen, gezegd, dat de ziel een getal is het welk zich zelf beweegt, en vastgefteld, dat dezelve van alle gedaante en ligchaamlyke famenvoeging geheel vervreemd is, volgens het bericht van Cicero (V), met wien men Plutarchus Qf) vergelyken moet. In de leerftellingen wegens de natuur der Geesten CBaemones) en der dieren, is hy ook de Pythagoristen gevolgd, gelyk blykt uit Clemens van Alexandria (e)9 by wien men Brucker (ƒ) kan voegen. C r a n t o r heeft zich een groot gezag verworven in de Wysbegeerte, zo door zyne verdere kundigheden, als door de uitgave van een alleruitmuntendst boek over de Vertroosting, het welk door de Ouden menigwerf "geprezen en nagevolgd is; by voorbeeld, door (») Lib. IV. § 13. O) Idem L.IV. c. 21. (c) Tusc.1.10. alwaar Davifius meer plaatfen heef: bygebragt. (V) De Anim. procreatione fecundum Platonem inTimaeo T. II.p. 1012. D. (e) Strom. Lib. V. p. 590. C. (ƒ) Tora.Lp.73Q. Pv Afd.V. AcademischeWysgeeren. Xenocrates. Crantor.  Afd.V. AcademischeWysgeeren Crantor, Afd. VI. Auisto- telf.s. 130 DE GEVOELENS DER. OUDE WYSGEEREN door Cicero, Seneca, Plutarchus en anderen: die ons geenen twyfel overlaten, of daarin zyn veele troostredenen van de Onfterflykheid der Ziele ontleend geweest. Plutarchus (a) meldt ons zyn gevoelen over de zelfftandigheid der ziele, waaromtrent hy, gelyk voor hem Plato, beweerde, dat dezelve uit een hartstogtlyk en een verftandlyk deel beftaat. By denzelfden Plutarchus (T) is een fragment uit zyne vertroosting overig, in het welk hy ook daarin met Plato overeenftemt, dat hy zegt, dat het bederf der zielen uit de befmetting der ligchaamlyke zaden ontftaat. Doch terwyl, gelyk ik gezegd heb, de fchriften van alle deze Wysgeeren verloren zyn, zullen wy hun gevoelen, gelyk ook dat van Philo, volkomener uit Cicero kunnen opmaken, wegens wien wy in 't vervolg byzonderlyk moeten handelen. O) L.cit.Tom.II.p. 1012.D.F. (i) T.II.p. 104.C. ZESDE AFDEELING. Over Ariftoteks. r> ASe naastvolgende op Plato in tydorde en gezag was Aristoteles, wegens wien van ouds af hevige ge-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 131 gefchillen onder de Wysgeeren geweest zyn, of hy de ziel onfterflyk of fterflyk gefteld heeft. Zo in het algemeen waar was, het geen Cicero op verfcheidene plaatfen gezegd heeft, dat er in't geheel geen onderfcheid geweest zy tusfchen de oude Academifehe en de Peripatetifche Wysgeeren (», behoefden wy by dit gefchil in 't geheel niet ftil te ftaan. Doch het oordeel van Cicero geldt alleenlyk met betrekking op de leerwyze en eenige ftellingen van beide fecten. En men kan niet ontkennen dat Ariftoteles van Plato verfchild hebbe, zo in veele andere ftukken, als over de natuur der ziele. Of hy ook wegens de onfterflykheid van hem verfchild hebbe ftaat ons nu te overwegen, Ik had, in de daad, my uit dit gefchil wel aldus kunnen redden, door hetzelve te beflisfchen volgens hel gezag van die genen, welke in onze latere tyden het aangeroerd hebben, van Cudworth namelyk en deszelfï uitlegger Mosheim O), of volgens Brucker (V), dit deze zaak beter behandeld heeft. Doch ik denk dat ei van my in zodanig een onderzoek, het welk onder u\* geleerd oordeel gefchiedt, myne Heeren! geenszins gevorderd wordt, dat ik zulke zaken, welke door anderen reeds voorlang gezegd en algemeen bekend zyn herhale, maar wel dat ik de zaak uit de beginfelei zelf en uit de bronnen der Ouden ophaale. En ik hoor op deze wyze in ftaat te zyn om U iets voorteftellen, dat de goedkeuring van uw oordeel moge wegdragen Dai Ca) Acad. 1, 9. Off. ÏBL, 4- (*5 syft- Intell. T. u pag. 88. (0 Hiftor. Crit. Phil. T. I. p. 824. R 2 Afd. vr. Aristo- teles. » l I  Afd. VI. Aristo- TELES. 132 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Dat Ariftoteles wegens de onfterflykheid der ziele met Plato overeenftemt, wordt beweerd door Hierocles (V) en een' ongenoemd Schryver over het leven van Pythagoras O), als mede nog duidelyker niet alleen met woorden, maar ook door redeneering, door Simplicius ad Ariftot. de Anim. L. III. p. 69. De meeste Alexandrynfche Wysgeeren namelyk, die ook onder den naam van latere Platonisten en Eeïeclifchen bekend zyn, lagen er zich op toe om Ariftoteles met Plato overeen te brengen. Zy hebben echter niet allen zulks gedaan, want Plotinus en Porphyrius (V) berispen het gevoelen van Ariftoteles wegens de zelfftandigheid der ziele, als beftaande in eene 'EvrsXéxeiu: gelyk ook Jamblichus (V) om eene andere reden. Ook fchynt de Schryver over de Gevoelens der Wysgeeren (» de onfterflykheid in dit geval te begunftigen, daar hy dit gevoelen van Ariftoteles voordraagt: "De dood behoort tot het ligchaam, niet tot de ziel ; want nimmer heeft er eene vernietiging der ziele plaats." Doch deze plaats is overgeflagen by den uitfchryver van dat zelfde werk, die valfchelyk op den naam van Galenus doorgaat, waarom ik zonder eenige twyfeling myne toe[temming geve aan den laatften Uitgever van dat boek, Corfinus, welke vastftelt, dat die plaats verkeerdlyk in den text van dien Schryver is ingeflopen. De Schryver, die op den naam van Origenes door> gaat (a) De Prov. & Fato ap. Phot. Bibl. cod. CCXIV. (£) Ed. Kufteri Seft. 14. (V) Ap. Eufeb. Pr. Euan?. XV. 10. 11 OO Ap. Stob. Ecl. Pbyf. L. I. p. 107. 0 L. V. 25.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 133 gaat (a), heeft een foort van middenweg zoeken te houden: eene plaats by hem luidt aldus: "Plato fielt de ziel onfterflyk; Ariftoteles denkt dat dezelve wel in wezen blyft na den dood des ligchaams, maar naderhand echter verdwynt in de vyfde hoofdftoffe, welke hy fielt behalven de vier anderen, en welke hy beweert dat fyner dan de lucht en als een foort van geest is" Niet ongelyk hieraan is het gevoelen dat de zogenaamde Plutarchus (b) voorftelt: "Ariftoteles en Dicaearchus zeggen, dat er in de dromen, wegens de verrukking, eene Goddelyke voorzegging plaats heeft: dewyl zy denken, dat de ziel wel niet onfterflyk, maar nochtans Godlyk is." Hier mede ftemt Sextus Empiricus (c) overeen , daar hy zegt, "dat de menfchen het denkbeeld van eene Godheid ook door de dromen verkregen hebben, en daar toe gebragt zyn, om te denken, dat de Goden gelyk zyn aan onze ziel." Dat de ziel volgens het gevoelen van Ariftoteles fterflyk is, wordt ons uitdruklyk bericht door Alexander van Aphrolidium, wiens gezag door de meeste lateren gevolgd is, gelyk Mosheim en Brucker Cd) te regt aanmerken. Juftinus de Martelaar Ce), zegt reeds in de opgave van het verfchil tusfchen Plato en Ariftoteles: Wat Plato betreft, deze zegt uitdruklyk, dat alle zielen onfterflyk zyn, doch Ariftoteles, die haar eene "Entelechia" noemt, beweert, dat zy niet onfterflyk maar fterf Ca") In Philofophum. c. 20. (£) De Plac. Philof. V.*. (>) Adverf. Mathem. IX. 20. (cT) Locis citatis. (e~) Coh. ad Gentes p. 7. E. R 3 \fd. VL \risto- fELES.  Afd. VI. Aristotel.es. 134 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN fterflyk is. Plato zegt, dat zy altoos beweegt; Ariftoteles beweert, dat zy zelf onbeweeglyk, maar de voorgangfter aller beweging is. By dezen voege men Atticus, een zeer geleerd Platonist, uit wien eene plaats bewaard is by Eufebius (a); die wel niet verzekert, dat Ariftoteles uitdruklyk zou gezegd hebben., dat de ziel fterflyk is, maar echter beweert, dat zulks uit de overige ftellingen van dien Wysgeer volge. Ondertusfchen fchynt dit gefchil wegens het waar gevoelen van Ariftoteles in Cicero's leeftyd nog niet betwist geweest te zyn. Want Cicero (F) maakt van deszelfs gevoelen over de natuur der ziele op zulk eene wyze gewag, dat hy zonder twyfel het zelve ter bevestiging van de onfterflykheid aanneemt. "Ariftoteles (zegt hy) die alle anderen (waar van ik Plato echter altoos uiezondere) verre overtreft in verfland en naauwkeurigheid, wanneer hy de vier bekende foorten van hoofdfto fen, waaruit'alles beftaat, had vastgefteld en aangenomen, denkt, dat er zekere vyfde zelfftandigheid is, waaruit de ziel beftaat. Want hy oordeelt dat het denken en vooruitzien en keren en onderwyzen en uitvinden en zo veele andere zaken, herinneren, liefhebben, haten, begeer en, vrezen, beangst zyn, verblyd zyn, deze m dergelyke zaken, zegge ik, oordeelt hy, dat in geen van die vier foorten gevonden worden. Hy gebruikt dan om dit te verklaren eene vyfde foort, die geenen vasten naam heeft, en noemt dus de ziel zelf met eenen nieuwen naam "E,vTsXéx£ici, als V ware zekere voort duur ende en beften- di- 00 Praep. Euang. XV. 9. (T) Tufc. Difp. I. 10.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 135 dige beweging." Cicero befluit hieruit in 't vervolg (a), dat de zelfftandigheid' der Goden en der zielen eene en dezelfde is, daar hy zegt: "Doch zo er eene vyfde zelfftandigheid is, die door Ariftoteles het eerst is ingevoerd, dan is deze zelfftandigheid die der Goden en der zielen." Vervolgens het gevoelen van Ariftoxenus berispende , die beweerde dat de ziel in eene overeenftemming (Harmonia) beftaat, en derhalven fterflyk is, voegt hy er by: "Doch deze, hy mooge zo geleerd zyn als hy wil, gelyk hy waarlyk is, laate dit echter aan zynen meester Ariftoteles over, en onderwyze liever in dt zangkunst (£)." Hieruit blykt zekerlyk, dat Cicerc geoordeeld hebbe, dat het gevoelen van Ariftoteles gefchikt was ter bevestiging van de onfterflykheid dei zielen. Men heeft lang getwist en betwist nog heden, wai Ariftoteles toch eigenlyk gemeend hebbe met 't woorc èvretéxetci, en dit gefchil hangt tefamen met 's Man; verdere leer, zo dat men, indien hetzelve zou ver handeld worden, een groot gedeelte der gantfche Ari ftotelifche Wysbegeerte zou moeten verklaren. Daa: zulks derhalven breder zou uitlopen, dan het beftel van dit onderzoek toelaat, zal ik dat geen hier aïleei behandelen, 't geen tot myn oogmerk behoort; ik za namelyk trachten aan te toonen, welk het gevoelei van Ariftoteles geweeft zy wegens het leven en dei ftaat der ziele na den dood des ligchaams. In de eerfte plaats dan, terwyl er een groot gets wei Ca) Eodem libro c. 27. f» Fragm. Ed. Ern. p. 1007. Afd. VI. Ahisïo- teles. I I 1 r ï ï  Afd. VL Aristotel.es. : i » 1 j 136 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN werken van dien Wysgeer tot onzen leeftyd gekomen zyn, zo laat ons liever in die fchriften zelf, dan elders, zyn gevoelen opfporen. De werken van Ariftoteles waren van tweederley foort, Efoterifch en Exoterifch. Tot het Efoterifche foort behoren meeft allen die boeken welke tegenwoordig overig zyn, zekerlyk althans die genen, waarin over de natuur en de eigenfchappen der ziele gehandeld wordt. Exoterisch was de Eudemus, een gefprek over de ziel, het welk verloren is. En dus zyn byna alle de Exoterifche fchriften verloren gegaan, tot groot verlies der wetenfchappen; dewyl in 't algemeen deze dwaling veld had gewonnen, dat alleen in de Efoterifche fchriften het echt gevoelen van Ariftoteles te boek gefteld was. Indien die genen, Avelke getwist hebben over het gevoelen van dien Wysgeer, omtrent het leerftuk der onfterflykheid, wegens dit onderfcheid van fchriften gedacht hadden, zouden zy eenen zekerer uitflag van hun gefchil gevonden hebben. Wat het werk betreft over de ziele, in het zelve, gelyk ook in de andere fchriften die van Ariftoteles overig zyn, maakt hy by1a in 't geheel geen gewag van de onfterflykheid, naar in zyne verloren geraakte gefprekken had hy lezelve met opzet behandeld. Voortreflyk is hier )mtrent het getuigenis van Proclus (a)9 in wiens leefyd de gefprekken van Ariftoteles nog niet verloren varen. Zie hier zyne woorden: "Ariftoteles, in zyn verk over de ziel, dit onderwerp natuurkundig, dat is uit ■ O) Coram. in Tim. Platonis Lib. V. p. 338.  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN, ltf uit de waarneming der natuur, behandelende, heeft niets gezegd wegens de neder daling der ziele in het ligchaam, noch wegens haar lot en ftaat: want wegens dit gedeelte had hy by wyze van voorbereiding reeds gehandeld in zyne gefprekken" Van het gefprek Eudemus genaamd is door veelen der Ouden gewag gemaakt, gelyk Fabricius (a) aanmerkt, en uit het zelve is eene allervoortreflykfte plaats bewaard by Plutarchus (T), alwaar nadruklyk verklaard wordt dat de geftorvenen een Godlyk heillot genieten, en dat zy gelukkig en zalig zyn. Laat ons nu zien, of hy mooglyk in zyne Efoterifche fchriften, voor zo verre die tot op onzen leeftyd gekomen zyn, zodanige grondbeginfelen hebbe voorgedragen, waaruit de onfterflykheid der ziele zou volgen. Hy beweerde dan dat de ziel beftaat uit drie eigenfchappen of vermogens, van dierlyk leven (vegetabilis), van gevoeligheid Qfentiens), en van verftand (intelligensy Deze laatfte noemt hy Nous, verftand of geest, en indien er, volgens het gevoelen van Ariftoteles, in den mensch iets onfterflyks is, dan kan zulks alleen in dezen verftandlyken geest gelegen zyn. Hy zegt dat deze geest alleen in de menfchen is, en zo er eenige andere dierlyke wezens voortreflyker dar de mensch zyn (de Anima lib. II. cap. 3.). Voorts zegt hy dat deze geest niet met het ligchaam vermengd is (lib. III. c. 5). Verder (cap. 6.) dat dezelve van het ligchaam kan afgefcheiden worden, dat hy zuiver is en dai deszelfs esfentie in werking beftaat: dat hy, afgefcheiden zyn- O) Biblioth. Gr. T. II. p. ipo. (*) Tom. II. pag. 115. S Afd. VI.. Aristotel.es.  Afd VI. Aristo- TKLES. I38 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN zynde van het ligchaam, alleen dat geen is 't geen waar* lyk beftaat, en dat hy alleen onfterflyk en eeuwig is: dat wy ons ^dan echter niet herinneren, dewyl de herinnering alleen valt in het lydelyk gedeelte van den geest No2 vereenigd wordt en in hem overgaat: om, zo ik gelove, Ariftoteles met Plato dus te beter overeen te brengen. Themiftius, in tegendeel, vergelykt deze plaats met een ander uit het zelfde werk (lib. I. cap. 4.): waaruit hy dit befluit. opia) Pag. 88—92. O) Pag. 69. fequ..  WEGÉNS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 139 opmaakt, dat de werkende geest (Novs vpcutrucb^, alleen op zich zelf gelaten, vry is van alle lydelyke aandoening, van geheugen, vermaak, pyn, en in 't geheel van alle denking die tot het lydelyke behoort (V). Men voege by dezen nog andere getuigenisfen uit andere fchriften van Ariftoteles. In een boek over de voortteeling der dieren O), na eerst den oorfprong van de deelen der ziele uitgelegd te hebben, voegthy er by: Het blykt derhalven, dat de geest (Noue) alleen van buiten zich 'in den menfch begeeft en dat dezelve alleen Godlyk is. "Deze plaats had Mosheim niei behooren te berispen, door het naastvolgende gedeel te by te brengén, alwaar Ariftoteles zegt: "dat he -geheele vermogen der ziele van een voortreflyker zelf Handigheid is dan die der vier hoofdftoffen, en da de geest des levens, die in het zaad verborgen is gelyk is aan de hoofdftof, waaruit de fterren beftaan; Want Ariftoteles, dit zeggende, zegt niets, dat me de onfterflykheid der ziel ftrydig is: wantin de eerft plaats, hoewel hy beweert dat al het vermogen de ziele uit de vyfde hoofdftof ontftaat, ftelt hy echter gelyk wy gezien hebben, dat de geest (Nous) allee van eene nog voortreflyker natuur, Godlyk en onfter: lyk is: ten anderen is de natuur der fterren volger de Peripatetifche Wysgeeren voortreflyk en Godlyl Eindelyk vindt men in anderen zyner fchriften zod nige gezegden die de onfterflykheid fchynen te b ve (a) Vid. etiam Ammonius in Arïft. de Interpr. in initio. (T) Lib. III. cap. 3, S 2. Afd. VI. Aristo- rEL.es. t \ \ \ t e r > n s i- 2S-  Afd. VI. Aristo- TEI.ES. i ] < i 1 140 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN vestigen. In zyne Metaphyfica (V), wordt in een zeer duistere redenering dit echter zeer klaar gezegd, "dat de geest des menfchen (Nofc) ondeelbaar en niet floflyk is." Elders zegt O) hy; al wat veranderlyk is kan gedeeld worden:" en op eene andere plaats (V): "Verandering heeft geen plaats dan in het gevoelig deel der ziele" Deze gezegden derhalven, indien zy op eene gepaste wyze verklaard worden, brengen ons tot zodanig een befluit, by het welk de ziel gefield wordt onfterflyk te zyn; zo dat, al was zulks niet uitdruklyk van Ariftoteles gezegd, nochtans dit gevoelen daaruit volgen zou. Gelyk de geheele Efoterifche leer van Ariftoteles duisterlyk is voorgefteld, zo zyn zulks in 't byzonder die gedeelten, welke van God en de ziel handelen. Ariftoteles heeft derhalven reeds van ouds af hier foor aanleiding ter berisping gegeven, als of hy geene ^enoegfaam verhevene gedachten gevoed had wegens God, de Voorzienigheid en de Onfterflykheid der Zielen. Nochtans hebben zyne fcherpfte berispers ïem nimmer befchuldigd dat hy de waarheid van die :aken geheel ontkend had, maar wel dat hy duister m als in 't voorbygaan daarover gefproken had. Dus lemt Atticus, by Eufebius Cd), wel toe, "datAriftoeles den geest (Nou?) onfterflyk gefield hebbe: doch hy roegt er by, dat de wyze, waarop deze onfierflykheid 'en *geest wordt toegefchreven, en hoedanig deszelfs ftaat na (a) XIV. 10. (JT) Phyf- Auscult. VI. 3, (O Ibid. VII. 4. § 14. (est geleefd heeft, niet die het langst, maar die het meest  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 155 meest overeenkomftig met de voorfchriften des levens geleefd heeft; en dat, even gelyk die geen de beste Toneelfpeler is, niet die het langst, maar die het best zyne rol gefpeeld heeft; aldus ook in dit toneel als 't ware der waereld aan elk zyne byzondere rol is toegefchikt, en dat het er niet op aankoomt, of iemand die lang, maar of hy die wel en naar behoren fpeele. Wat den ftaat en duuring der zielen na dit leven zelve betreft, hieromtrent hebben allen niet het zelfde gedacht. Verfchillend waren de gevoelens der oudere Stoicynen, die beweerden, dat de ziel eenigen tyd in wezen blyft; en die der lateren, welken byna tot die gedachten gekomen waren, dat de zielen te gelyk met het ligchaam vergaan. Daar derhalven de fchriften van alle de oudere Stoifche Wysgeeren, die voor Seneca geweest zyn, zo als van Zeno, Chryfippus, Cleanthes, Pofidonius, en anderen verloren zyn, en daai wy van niet meer dan drie Stoicynen eenige fchrif ten, hiertoe betreklyk, overig hebben, van Seneca na melyk, Epicïetus, en M. Antoninus; zo zullen wj ons bevlytigen om de gevoelens der ouderen en late ren wel te onderfcheiden, en geenszins aan alle Stoi cynen zonder onderfcheid alles toe te fchryven, wa van die drie Wysgeeren, wier fchriften bewaard zyn gezegd wordt. De Stoicynen verfchilden vooreerst van Ariftotele; en Plato daarin, dat zy de ziel ligchaamlyk ftelden niet op zulk eene wyze dat zy haar een vermogen et eigenfchap van het dierlyk ligchaam, maar zodanig dat zy haar eene ligchaamlyke zelfftandigheid noem V 2 dei Afd.VIIT. Stoïsche Wysgeeren. » l r y l  Afd. VIII. Stoïsche Wysgeeren. J 1 ( i I < < 3 ( i ( l I l i \ l: H I5Ö DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN den. Want daar zy alle dingen in ligchaamlyken en onttgchaamlyken verdeelden, hielden zy flechts vier zaken voor onligchaamlyk, texrh, dat is een denkbeeld, iets dat met woorden kan uitgedrukt worden, de ruimte, de plaats, en de tyd'. al het overige beweerden zy dat ligchaamlyk is. Naar hun gevoelen derhalven .varen de meeste dingen ligchaamlyk, die thans zelfhandigheden en toevalligheden (Subflantia et Accidentid) genoemd worden, die vier zaken alleen uitgezonderd V). Doch wegens de natuur der ziel zelve dachten ly niet allen op de zelfde wyze, daar de een zeide, lat zy uit lucht, de ander dat zy uit vuur, een derIe dat zy uit een warmen wind (Spiritus") faamgefteld s (b). Zy kwamen echter daar in overeen, dat zy le ziel der Godlykheid deelachtig maakten, Hellende lat de zielen der dierlyke wezens gedeelten zyn van de 'iel der Waereld: echter fielden zy deze onfterflyk, le eerftgenoemden fterflyk (c). Dat oorfpronglyk cheppend vuur namelyk (jup rexvixfo), het welk *od en de ziel der Waereld is,, doordringt het bloed, lit welks geest en uitwaasfeming de menschlyke ziel ieftaat. De ziel heeft derhalven een' aanvang des leens, dewyl zy als dan eerst ontftaat, wanneer de temiering van het bloed in het geborene dier zo verre 1 vermogen gevorderd is, dat het door het Godlyk uur doordrongen wordt. Zeno zelf beweerde dat et manlyk zaad een uit de vermogens der ziele genoom VIS. Sextus Empiricus Adv. Mathemat. L. X. 718; 00 Vid- Di°S- Laertius VII, 156, 157. Cicero Acad. I, 12, Pfeudo-PIurchus de Plac. Phil. IV., 3, (0 Vid. Diog. Laertius, 1. c.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 157 nomen deeltje is, waaruit in de baarmoeder de ziel des kinds te gelyk met het ligchaam aangroeit (V). Chryfippus verzekerde integendeel, dat de ziel eerst na de geboorte des ligchaams haar beftaan verkrygt (li): en Chryfippus was over 't geheel aan Epicurus in dit ééne fuik zeer gelyk, dat hy alle moeite aanwendde, om de werkingen der ziel uit de ligchamelyke natuur afteleiden, het welk verftandiglyk is opgemerkt door een uitmuntend Schryver, Longinus, by Eufèbius (c). Dat de zielen t' eeniger tyd vernietigd worden, was een algemeen aangenomen leerftuk der Stoifche Wysgeeren. Laat ons hieromtrent de getuigenisfen der ou de Schryveren zelf befchouwen, om daaruit op tc maken, welk eene verfcheidenheid er nochtans ir deze famenftemming der Stoicynen geweest zy. Cice ro zegt (d): De Stoicynen geven ons lang uit/lel, gelyl aan de Kraaijen: Zy beweren dat de zielen lang zulle?, voortleven, doch niet altoos" Diogenes Laertius bericlr ons (e): "De Stoicynen houden ftaande, dat de ziel ge yoelig is, en dat dezelve beftaat in den ingefchapenen adem dat zy derhalven ligchaamlyk is, en na den dood in weze? blyft, hoewel zy vernietigd kan worden.- Doch Zeno va? Cittiëum, Antipater in zyne boeken over de ziel, en Poft donius, beweren, dat de ziel een warme adem is, dewy wy door dezelve ademen en bewogen worden. Cleanthes zeg da, O) Vid. Plutarch. Tom. II. p. 462. F. et Eufeb. Praep. Euang. XV. 20. (b) Volgens het bericht van den zelfden Plutarchus T. II. p. 1053. D\ (O Praep. Euang. XV, 21. Qd) Tufc. I, 32. (e) VIII. 156, I57~ V 3 Afd. VIII. Stoïsche Wysgeeren. I \ l  Afd. VIII. ST0*sch2 Wysgeeren. i '' \ 'I i ] I58 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN dat alk de zielen tot aan de verbranding van het heelal voortduuren; doch Chryfippus zegt zulks alleen van de ziekn der wyzéx" By dezen voege men Arius Didymus, een Schryver van veel gewigt, uit wiens verlorene fchriften Eufebius een gedeelte bewaard heeft (V). "De Stoicynen (zegt hy) feilen, dat er eene ziel in het ge* heelal is, welken zy Jether en Lucht noemen, die de Aarde, het Water en derzelver Dampkring omgeeft, en dat de overige zielen deze ziel van het geheelal aankleven, zs die genen welken in de dieren zyn, als die zich in de rondomverfpreide lucht bevinden: want zy feilen dat ook de zielen der geflorvenen in wezen blyven. Doch fommigen der Stoicynen zeggen dat wel de ziel van het geheelal eeuwig is, maar dat de overigen echter in zo verre vergaan dat zy met die ziel vermengd worden. — Voorts zeggen zy, dat de ziel geboren wordt en fterft: doch dat zy echter niet terftond na haar vertrek uit het ligchaam vergaat, maar van zelf nog eenigen tyd voortduurt: dat de zielen ier wyzen voortduuren tot dien tyd toe, waarin alle dingen door het vuur ontbonden worden; doch de zielen der dwazen een" korter tyd. Dit hun gezegde, dat de zielen voortduuren, heeft de betekenis dat wy, enkele met geen ligchaam omkleedde zielen zynde, wanneer het ligchaam ms begeeft, en de zelfftandigheid der ziel vermindert, in vezen blyven: doch dat de zielen der dwazen en der redeloze dieren te gelyk met de ligchamen zelf fterven." Palaetius heeft dit meteen bewys geftaafd: van welken Wysgeer Cicero Q) bericht, "dat hy, voor het overige met OO Praep. Euang. XV, to. (f) Tufc I, 37.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. I59 met Plato overeenftemmende, dit eene gevoelen van dien 1 Wysgeer wegens de onfterflykheid der ziele niet goed keur- \ de. Want hy beweert, dat al wat geboren wordt, ook ver-1 gaat; het geen niemand ontkent: en dat de zielen geboren worden; het welk blykt uit de gelykheid tusflchen die genen die geboren worden en derzelver ouderen, die niet alleen in de ligchamen, maar ook in de gemoederen zich ontdekt. Ook brengt hy eene andere reden by6 dat er niets pyn kan lyden of het kan ook ziek worden, en dat het geen tot ziekte vervallen kan, ook f eeniger tyd fterven zal: dat de ziel pyn lydt, en derhalven ook fterflyk is In deze plaatfen vindt men genoegfame blyken, om te zien, dat dit het gevoelen der Stoicynen geweest zy: dat de zielen niet altoos zullen voortduren, en dat zelfs die genen die het langst in wezen zouden blyven, nochtans door de by het noodlot vast bepaalde verbranding, in zo verre vernietigd worden, dat zy in het Godlyke vuur en de fcheppende Godheid als ingelyfd worden, en haare medebewustheid en denking, waarin het leven der zielen beftaat, verliezen. Wy moeten nu onderzoeken welk denkbeeld zy zich van dezen ftaat der ziele, wanneer zy van het ligchaam gefcheiden is, gevormd hebben. Het is moeilyk, daar de fchriften der oudere Stoicynen verloren zyn, dit gefchil te beflisfchen, zonder de lateren, Seneca en anderen, raad te plegen. Wy behoren echter ons best te doen, om, zo het mooglyk is, iets waarfchynlyks by te brengen. Laat ons in de eerfte plaats van Lucanus gewag maken, die de leer der Stoicynen gevolgd is. Niemand berispe ons hier, dat wy een gezag aannemen van geen genoeg- faam ifd.VII!, ÏOISCUE. VïSGEE.EN.  Afd. VIII. Stoïsche Wysgee- ken. De- löO DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN faam gewigtj als zynde van een Dichter, die daarenboven, fchoon een Stoicyn, nochtans onder de lateren behoort. Want wy zullen zien dat zyn gezag bevestigd wordt door de overeenftemming der oudere Stoicynen. Lucanus dan fchetst op deze wyze, in het begin van het negende boek der Pharfalica, den geest van Pompejus uit het ligchaam naar de hemelfche gewesten vertrekkende: Hy ryst met fnellen vaart ter grafzerke uitgeftegen, Verlaat gebeente en asch, en ftreeft, langs hoger wegen, Naar 't heer lyk Godspaleis, alwaar de waereld draait Om d' ongemeten as, met fterren ryk bezaaid. Daar is 't verblyf, van aarde en maankring afgemeten, Der edle zielen, die de reinheid van geweten En 't fchuldloos leven, hier in zuivre deugd geleid, Tot burgers vormden voor 't verblyf der heerlykheid. Zy leven daar, vergood, in luisterryker kringen. Dat zalig oord ontvangt geen trotfche ftervelingen, Wier houtmyt rookt vanmyrrheen fchittertvoor 't gezicht, 's Mans groot e geest, vervuld met waar en Godlyk licht, Ziet met verbazing thans de wondre hemelbollen, Ziet die onwrikbaar ftaan en dezen eindloos rollen: Hy ziet, wat zwarte nacht ons helderst licht bedekt, En lacht om 't rif, dat hem ten kerker heeft geftrekt: Zweeft over't veld, nogroodvan 'tbloedvan duizend zielen, En Cefars zegevaan, en zyn verftrooide kielen. Ter wraak van zo veel leeds bezielt hy met zyn gloed Nu Brutus heilig hart en Catos fier gemoed.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. IÓI Deze plaats heeft geene uitlegging nodig: van welk gewigt dezelve zy zullen wy zien, wanneer wy eerst: de gezegden van anderen zullen bygebragt hebben.1 Laat ons dan Cicero hooren, wiens gezag van het grootfte gewigt is om de leer der oudere Stoicynen te kennen. Deze fpreekt op eene dergelyke wyze als Lucanus van de zielen, die uit het ligchaam fcheiden O). "Het blykt zekerlyk klaar, (zegt hy), dat de zielen, wanneer zy uit het Ugchaam zulten gefcheiden zyn, het zy dezehen -uit lucht beftaan, he% zy dat zy van eene vurige zelfftandigheid zyn, opwaart gevoerd, en ah 't ware ingeademd worden. Doch indien de ziel zeker getal is, het welk meer fcherpzinnig dan duidlyk ge/proken is, of zo zy beftaat uit die vyfde hoofdftoffè, die zo min met name genoemd, als regt begrepen is, dan is alles nog veel volmaakter en zuiverer. Die ziel dan, welke, indien zy behoort tot die vier deelen, waaruit alles gezegd wordt te beftaan, zekerlyk beftaat uit eenige vurige lucht; welk gevoelen ik zie dat aan Panaetius het best behaagt, moet noodwendig de verhevener gewesten zoeken: immers hebben deze foorten van ftoffe niets dat naar beneden neigt, en zy zoeken altoos de hoogte. Op deze wyze dan, het zy dat de zielen ontbonden worden, gefchiedt zulks verre van de aarde, het zy dezelven voortduren en haar en ftaat behouden, dan is het nog noodwendiger dat zy ten hemel gevoerd worden, en deze dikke faamgepakte lucht, die het naast aan de aarde is, doorbreken, en zich eenen openen weg banen. Immers is de ziel van eene hetere of liever gloei- 1  Afd. VIN Stoïsche Wysgeeren. j ï66 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN nen verwierpen althans de gewone volksverdichtfelen wegens de onderaardfche ftrafplaatfen. Dus zegt de Stoifche Balbus by Cicero (*>.: "Wie gelooft dat er een Hippocentaurus of.Chimera ooit beftaan hebbe? Welk oud Wyf is er te vinden, die dwaas genoeg zy, om te vrezen, voor die vreemde fchrikbeelden, welken men eertyds geloofde dat in het verblyf der doden gevonden wierden: immers vernietigt de tyd de verdichtfelen van dwaze meningen, en bevestigt de wyze oor deelen der Natuur" Hier mede flemmen de latere Stoicynen, Seneca (£) en Epi&etus (0 overeen: "Daar is (zeggen zy) geen Acheron, geen Cocytus, geen Pyriphlegethon: alles is vol Goden en Geesten." Echter denke.ik niet, op gezag van dit eene bewys, dat de Stoicynen niets vastgefteld hebben wegens de ftraffen na dit leven. Want iemand kan, met verachting der dwaze volksmeningen, de zaak zelf echter op een redelyker wyze ftaande houden. Doch, gelyk ik gezegd heb, wy vinden zodanige gedachten niet vermeld in de gedenkftukken der Stoicynen, en dezelven volgen niet uit hun overig leerftelfeL Lactantius (d) bericht wel het volgende: "De Stoifche Zeno heeft geleerd, dat er een verblyf der zielen is, dat ie plaats der vromen van die der bozen afgezonderd is, iat de eerflen een gerust en aangenaam gewest bewonen, > nig verfchilt (a), daar hy zegt: "dat het gevoelen der Stoicynen is, dat de zielen der hozen ter Helle y er floten worden." Doch wy kunnen, by het ftilzwygen der overige Schryveren, hun getuigenis niet voor genoegfaam keuren. Lactantius althans heeft Zeno klaarblyklyk verward met Plato, wiens gevoelen aldus geweest is, gelyk wy in 't voorgaande gezien hebben, en die dat verblyf der bozen in draaikolken van fïyk uitdruklyk dus had voorgefteld, in een gezegde dat van de Orphifche Wysgeeren ontleend is Qï): "Wie onheilig en ongewyd naar het verblyf der Geesten vertrekt, zal in eenen poel van flyk liggen?' Wat Tertullianus betreft, deze heeft of zelf zyn eigen gevoelen aan de Stoicynen toegefchreven, of heeft eenige onbekende Stoifche Wysgeereh gevolgd, die in dit ftuk van de leerftellingen hunner feéte zyn afgeweken. Wy konden hier ter plaatfe nog andere zaken opmerken, by voorbeeld het gezegde van Chryfippus, te vinden by Euftathius (V): "dat de zielen na den dood des ligchaams eene ronde gedaante aannemen." Doch ik acht het geen gezegd is genoegfaam tot het oogmerk der opgegevene vrage. Het blykt derhalven dat de Stoicynen gefteld hebben, dat de zielen niet eeuwig voortleven, daar zelfs die genen, die het langst van leven zyn, echter in de by het Noodlot bepaalde verbranding vergaan, in hunnen oorfprong, te weten het fcheppend vuur, de hoog- (a) De Anim. c. 54. (V) Phaedon p. 3o8.Conf. Orphicum fragm. in edit.. Gesn.p.4oo. etSpanh.adArift.Ranasvs.145. (f) AdIIomeriliiad.-i'Vs. 1288. fcfdwVHl Stoïsche. Wysgeeren.  Afd. VIII. Stoïsche Wysgeeren. i ' a i < 1 i ne- j6S de gevoelens der oude wysgeeren hoogfte Godheid, die alleen eeuwiglevend is, ontbonden worden, en by de nieuwe herftelling aller dingen, welke door de Opperfte Godheid gefchiedt, geen nieuw leven wederom ontvangen. Het blykt dat de onfterflykheid by hen de plaats bekleedde niet, gelyk by Plato, van eenen onontbeerlyken grondflag, maar hechts van een gevolg; op zodanig eene wyze dat zy vastftelden, dat de zielen, de eene langer, de andere korter, voortleven, de vromen namelyk een langer, ie fnoden een korteren tyd; dat de zielen zich naby ie Maan onthouden, als zynde die plaats het geschiktst voor haare fyne natuur. De Stoicynen beweerien dat het uit de natuur zelve van deugd en ondeugd /oortvloeie, dat de zielen der vromen gelukkiger en anger van leven, die der bozen in tegendeel rampzaliger en korter van leven zouden zyn; maar zy beveerden dat dit onderfcheid geenszins als beloning of traffe befchouwd moeft worden.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. IfjQ NEGENDE AFDEELING. Over andere Wysgeerige Se&en van dezen tyd. E^er wy tot Cicero overgaan, moeten wy kortelyk iets aanmerken wegens andere fe&en van Wysgeeren, welken in dien tyd bloeiden. Van Euclides, een leerling van Socrates, zyn de Megarifche Wysgeeren voortgefproten, wier gevoelen wegens de natuur van het goede, welke zy voor het zelfde hielden, als de Godheid, het Verftand en de Wysheid, door Cicero (a) en Diogenes Laertius (T) is opgetekend. Of zy deze eigenfchappen tevens aan de menschlyke zielen toeeigenden, valt moeilyk te bepalen; zy zyn ondertusfchen, gelyk in de Redeneerkunde, dus ook in veele gedeelten der Natuurkunde, Parmenides, Zeno en de Eleatifche Wysgeeren gevolgd, waarmede ook dat gevoelen wegens het Goede overeenftemt. Van Phaedon, den Eliër, een leerling van Socrates, ontving de Elische feóte, en uit deze naderhand , door Menedemus, de Eretrische fecle haa- O) Acad. II. 42. O) Lib. II. 106. Y Afd. IX. Andere WysgeerigeSecten. MegarischeWysgeeren. Elische en EretrischeWysgeeren.  170 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Afd. IX. Andere WysgeerigeSecten. Elische en EretrisciieWysgeeren. Cyrenai- sche Wysgeeren» I i i i i < - i < ( 1 haaren oorfprong. Wy vinden noch van de anderen, noch yan Menedemus eenig bericht, wat hy wegens de onfterflykheid geloofd hebbe. Ondertusfchen is het niet van waarfchynlykheid vervreemd, dat hy dezelve vastgefteld hebbe: ten minflen, indien 't waar is, 't geen Diogenes Laertius (d) uit Heraclides bericht , dat hy de gevoelens van Plato behouden hebbe» Van Aristippus, een Cyreniër, insgelyks een* leerling van Socrates, is de Cyrenaische fecte voortgekomen, wegens welke ik nergens by de Ouden heb opgetekend gevonden, wat derzei ver gevoelen omtrent de onfterflykheid geweest zy. En terwyl Ariftippus de Natuur- en Redenkundige gedeelten der Wysbegeerte verwierp, kan men daaruit opmaken, dat hy tevens de bewyzen voorde onfterflykheid, uit tiet Natuurkundig gedeelte genomen, verworpen hebdc Want, het geen wy by Diogenes Laertius Q) vinden, dat deze fecte gefteld hebbe, dat er genoegfame[toffe was om wel te redeneeren, en het bygeloof enIe vrees des doods te ontwyken, in de kennis der ;oede en kwade dingen, of in het zedekundig gedeele, dit kan zo wel van iemand gezegd worden, die le onfterflykheid flaande hield , als van iemand die lezelve ontkende; Uit dezelfde fchole was Hegeias voortgekomen, die den bynaam van Tsia-Mmrog: 'aanrader of overreder ter dood) verworven heeft, de* vyl hy door de affchetfing van de verdrietlykheden en O) Lib. II. 135. II. 97,  \ wegens den staat der zielen na dit leven. I?I en rampen des menschlyken levens, veelen tot eenen vrywilligen dood overreed heeft (a). Dit is echter niet genoegfaam om ons te doen denken, dat hy in die redeneering gebruik gemaakt hebbe van de hoop op een beter leven. Want de Ouden melden flechts van deze ééne drangreden van hem, die ontleend was van de rampen des menschlyken levens. Uit dezelfde fchool ontftond Theodorus, de Godverzaker bygenaamd, uit wien Epicurus veel ontleend heeft zo dat hieruit zelfs kan opgemaakt worden, welk zyn gevoelen wegens de onfterflykheid geweest zy. Het volgende gezegde is van hem bekend (V): dat het geenszins met de gezonde reden overeenkomt, dat een wys man voor het Vaderland den dood onderga, want dat het niet hetaamlyk is, dat hy zyn eigen verftandlyk deel (Cppovyctv) ten prooje geve voor het welzyn van onverftandigen (Utypoveo), welk gezegde in het Grieksch veel aardiger luidt. Zo derhalven iemand vastftelt, dat het verfland door den dood vernietigd wordt, is het ligt te beoordeelen, wat hy denke wegens de onfterflykheid der zielen. Deze had tot leerling Bion, den Boryftheniter, van wien veele aardige dog godloze gezegden verhaald worden, die, na dat hy het ganfche gedeelte der Wysbegeerte, 't welk het Godlyk Wezen en de Onfterflykheid der Zielen betreft, fcherpelyk befpot had, zelf nochtans door eene ziekte ter nedergeflagen, tot kinderachtig bygeloof verviel, en gee- Cd) Vid. Cicero Tufc. I. 34. (b) Vid. Diogenes Lsenius lib. II, 97' (c) Ibid. 98. Y 2 Afd. IX. Andere" Wysgee- rige Secten. CyrenaischeWysgeeren.  Afd. IX. Andere Wysgee- rige Secten. Epicuri- sche Wysgeeren. TIEN- 172 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN geenerleie foort van ydele plegtigheid onbeproefd liet om de gramfchap der Goden te ftillen. Uit zulke bronnen derhalven vloeide de leer van Epicurus, die zelf eene nieuwe fecte heeft opgerigt, waarvan het grootfle gedeelte van Democritus ontleend, doch in de Zedekunde veel van Ariflippus en Theodorus den Godverzaker behouden heeft. Door de leerftellingen derhalven van deze fecte werd de Godlyke Voorzienigheid en de Onlierflykheid der Zielen geheel weggenomen en als belachlyk verworpen. Ik heb derhalven te minder over de Zielkunde der Epicuristen te handelen, eensdeels, dewyl de voorgeftelde vraag die Wysgeeren betreft, welken gefield hebben dat er na dit leven iets overig bleef; ten anderen, dewyl de melding van de redeneerwyze der Epicuristen de floffe van een byzonder onderzoek zou uitmaken: en eindelyk, dewyl hunne gevoelens zo algemeen bekend zyn, dat er niet ligt iemand gevonden wordt, die zo geheel van de kennis der oudheid vervreemd is, dat hy van die gevoelens onbewust zy. fntusfchen heeft Lucretius deredenen, waarmede zy het leerfluk der Onfterflykheid trachten omverre te werpen, in het derde boek van zyn dichtftuk opgegeven.  wegens den staat der zielen na dit leven. 173 TIENDE AFDEELING. Over Cicero. W v moeten nu Cicero befchouwen, den vader, gelyk van de Welfprekendheid, zo ook van de Wysbegeerte der Romeinen. Het is met woorden naauwlyks uittedrukken, hoe onbillyk en valsch de beoordeelingen der meeste latere Schryveren zyn wegens de Wysbegeerte dezes Mans, wanneer zy zeggen, dat Cicero of eene geringe kennis der Wysbegeerte bezeten hebbe, of door onzekere meningen geflingerd, en ftrydig met zich zei ven, geweest zy, of dat hy, als een Academisch Wysgeer, niets als zeker vastgefteld en tegen alles geredentwist hebbe. Welke bewoordingen, niemand te na gefproken, allen zyn voortgekomen uit onkunde van de Academifehe leerwyze, er van het oogmerk van Cicero. Deze aanmerking openi hier een ruim veld voor onderzoek, waarin het om thans niet vry ftaat uitteweiden: Laat ons echter, oir de kortheid en de voorgeftelde vraag tevens in 't oog te houden, die zaken hier aantekenen, welken men vooral beftendig moet in acht nemen om de Wysgeerige gevoelens van Cicero regt te verftaan. Y 3 I. Ir Afd. X. Cicero.  Afd.X. Cicero. 174 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN L In de eerfte plaats dan moeten deze gevoelens niet ligt ergens anders dan uit zyne Wysgeerige fchriften ontleend worden. Want in zyne Redenvoeringen legt hy niet zyn eigen gevoelen aan den dag, maar handelt als Redenaar en voegt zich naar de zaak die hy verdedigt. Iemand zou derhalven te onregt zoeken aan te tonen, dat de Onfterflykheid der Zielen van Cicero ontkend was, uit zyne Redenvoering voor Cluentius (a), daar hy zegt: "Want wat heeft de dood hem toch voor leeds toegebragt, ten zy wy mischien ons laten leiden door buitenfporigheden en verdichtfelen, zo dat wy denken zouden dat hy in de hel de ftraffen der godlozen, en aldaar nog meerder vyanden gevonden dan hier gelaten heeft: dat hy door de wraakzuchtige fchimmen van zyne Schoondochter, Vrouwen, Broeder, Kinderen ter neder gefloten is in het verblyf en gewest der fnoden: Indien dan dit alles valfch is, het welk iedereen begrypt, wat heeft de dood hem dan anders ontnomen dan het gevoel van fmart." Dit wordt derhalven van Cicero op dezelfde wyze gezegd, als het geen in de Redenvoering van Caefar by Salluftius voorkomt (a), daar hy beweert, dat de faamgezworenen met zwaardere ftraffen geftraft behoren te worden, niet met den dood, dewyl deze van alle gevoel ontbloot is. "Wy kunnen, (zegt hy), wegens de ftraffen zeggen, gelyk het met de zaak in de daad gelegen is, dat in eenen ftaat van rouw en el en de, de dood niet eene pyniging maar eene ruste van onheilen is: dat hy de ftervelingen van alle rampen verlost, dat er geene (a) cap. 61. (a) Catil. c. LI. § 20.  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN, 1^5 geene plaats meer overbluft voor zorg of blydfchap." En Cicero zelf wederlegt in dezelfde redenvoering (a) die genen, welke zyn waar en eigen gevoelen in zyne redenvoeringen dachten te vinden en te bezitten. "Doch, (zegt hy), wie gelooft dat hy ons getuigenis in onze redenvoeringen, die wy voor de Rechtbank gehouden hebben, bevat kan vinden, dwaalt ten hoog ft en Want alle die redenvoeringen zyn op de zaak en tyd toepaslyk, niet op de perfonen en Pleitverzorgeren zelf" ïi Ten anderen moet men geenszins uit alle de brie ven van Cicero bewyzen voor een Wysgeerig leer ftuk ontkenen. Want in zyne brieven handelt hy dik werf zodanig, dat hy niet zyn wezenlyk gevoelei wegens Wysgeerige leerftukken ontdekke, maar iet: voor den dag brenge, dat ingericht is naar den per foon en aart van dien genen, aan wien hy fchryft Hy gebruikt derhalven in het vertroosten van zym Epicurifche vrienden zulke troostredenen, welke ui die fchole ontleend zyn: by voorbeeld aan Torqua tus fchryft hy (f): Dog dit is eene troostreden van wei nig kracht; gewigtiger is die geen, waarvan gy, zo h yertrouwe, gebruik maakt; waarvan ik ten min ft en tn bediene: immers zal ik, zo lang ik in wezen blyve, ner gens door beangftigd worden, indien ik van alle misdaat zuiver ben: en indien ik niet zal in wezen blyven, zal i< van alle gevoel, ontbloot zyn." Op dezelfde wyze rede neert hy tot hem in den naastvolgenden brief. Du gebruikt hy ook, aan Titius (V) fchryvende,; dez< ge 00 cap. 49. (*) ad Div. VI, 3- (0 V. 16. Afd. X.. Cicero* ï iI ij 1  Afd.X. Cicero. Ca) Vid. Cicero Acad. II. 18. ibique Davif. et Fragm. ap. Aug. contr. Acad. III. 2. by wien men voege Sextus Empiricus Pyrrh. Hyp. I. 33. 176 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN gebruiklyk tweeledige redeneering (Dilemma). "Ik heb zeer dikwerf gelezen en gehoord dat er in den dood niets kwaads is. Want indien uit denzelven eenig gevoel overblyft, dan heeft men zulks eer eene Onfterflykheid dan een Dood te achten: indien integendeel het gevoel geheel verloren gaat, dan behoort iets, dat niet gevoeld wordt, ons geene elende toe te fchynen." III. Daar dan het Wysgeerig gevoelen van Cicero uit zyne Wysgeerige fchriften moet getrokken worden, dient men vooral eerst zeker te zyn wat oogmerk hy daarin gehad en welke feéte hy gevolgd hebbe. Dan, men kan geenszins twyfelen, of hy is een Academist geweest. Zyne tegenpartyen vallen derhalven terftond op dezen naam van Academist aan, en beweeren, dat Cicero volftrekt niets wegens eenige zaak hebbe vastgefteld. Doch is het dan aan alle de Academisten in 't algemeen eigen aan alles te twyfelen? Arcefilas, die een zeer fterk twyfelaar was, redentwistte wel op zulk eene wyze tegen de Stoicynen, dat hy zeide, dat er niets bevat kon worden, doch had echter alleen voor zich zelf zyne gevoelens, en deelde die aan zyne leerlingen mede (a). Van dezen hogen graad van twyfeling zyn de volgende Academisten allengskens afgeweken: Carneades een weinig; Clitomachus meerder: nog meerder Philo, de leermeester van Cicero, die nader terug gekeerd is tot het gevoelen van Plato. Voorts was de Academifehe re-  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. IJ7 redeneerwyze van Cicero daarin gelegen, dat hy gaarne voor en tegen redentwistte; niet dewyl hy alles zonder onderfcheid even goed valsch als waar achtte, maar dewyl hy oordeelde, dat uit de vergelyking der gevoelens dat geen het best kon uitgevonden worden, 't welk het naast aan de waarheid koomt. Hy ontkende derhalven niet alles wat van andere feéten werd vastgefteld, maar noemde die dingen, welken zy zeker noemen, waarfchynlyk (a). Plato zelf verbande de waarheid uit de ligchaamlyke en gefchapene dingen, en ftelde haar alleen in de Ideën, doch heeft zich niettemin voortreflyk wegens de Godlyke Voorzienigheid en de Onfterflykheid der Zielen uitgedrukt. Cicero derhalven, terwyl hy een Academist was, en daar voor gehouden wilde wezen, heeft in het Natuur- en Zedekundig gedeelte der Wysbegeerte Plato voornaamlyk gevolgd. Dezen noemt hy den God dei Wysgeeren, dezen ftelt hy voor alle anderen, met dezen wil hy liever dwalen, dan met anderen waarheid fpreken. De fchriften van Cicero zyn vervuld met dergelyke loffpraken over Plato, waarvan ik, dewyl zy zo dikwerf en menigvuldig voorkomen, de byzondere plaatfen, daar dezelven gevonden worden, niet behoeve aan te tekenen. Het is hier genoeg, dal wy zien zullen, dat hy ook, met betrekking op de Onfterflykheid, voornaamlyk het gezag van Plato gevolgd is. IV. Wy kunnen zelf uit de Wysgeerige fchrifter var O) Cic. de Oflic. II. 2. Z Afd. X. Cicero. 1 l  Afd.X. Cicero. I78 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN van Cicero niet overal en zonder onderfcheid getuigenisfen ontlenen. Want men moet naauwkeurig opletten, wat Cicero in eigen perfoon, en wat hy in den perfoon van anderen zegt. Wy moeten derhalven niet aan hem zelf toefchryven, en onder zyne gevoelens tellen, het geen Vellejus de Epicurist, in het eerfte, en Balbus de Stoicyn, in het tweede boek, over de natuur der Goden, of het geen Torquatus, een Epicurist, in het eerfte, of Cato de Stoicyn, in het derde boek, over het hoogfte goed en kwaad, verhandelt. Ook moet men hem niet alles toefchryven, wat van de Academisten, die in het gefprek worden ingevoerd, gefproken wordt; by voorbeeld, van Cotta, in het derde boek, over de natuur der Goden, onder wiens perfoon men in 't gemeen gelooft, dat Cicero verborgen is; en dit te meer, dewyl hy in 't befluit van het derde boek zelf zegt, dat de redevoering van Balbus hem waarfchynlyk er is voorgekomen dan die van Cotta. En in 't geheel is er hier ter plaatfe eene naauwkeurige onderfcheiding van noden, waaromtrent wy voor ons oogmerk genoeg hebben aangemerkt. Want wy moeten voorzeker met algemeene toeftemming die gevoelens aan Cicero toefchryven, welken hy in zyn eigenen perfoon voordek; by voorbeeld, in de Gefprekken te Tufculanum, in de boeken over de Pligten, over de Wetten, en anderen, of in die gefchriften, waar hy zelf uitdruklyk te kennen geeft, dat hy onder den perfoon van dien genen, die fprekende wordt ingevoerd, zyne eigen gevoelens verklaart; by voorbeeld, in  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. I ?Q in het Gefprek over den Ouderdom, onder den perfoon van Cato; in de fragmenten van de boeken over het Gemeenebest, onder dien van Scipio, elders van anderen. Welaan dan, laat ons het gevoelen van Cicero, wegens de Onfterflykheid, uit zodanige plaatfen vastftellen, op wier gezag geene de minfte uitzondering vallen kan. Het voornaamfte boek wegens dit onderwerp is het eerfte boek der Gefprekken te Tufculanum, alwaar Cicero zelf, en dat wel zeer ernftig en nadruklyk, fpreekt. Zyn voorgefteld oogmerk was, te bewyzen dat de dood geen kwaad is: dit heeft hy gedaan door eene tweeledige fluitreden of Dilemma, zo dat hy aantoont dat er niets kwaads in den dood is, het zy door denzelven alle gewaarwording der ziel worde uitgedoofd, het zy die gewaarwording ons byblyve; dewyl, indien het eerfte waar is, niets kwaad voor ons kan wezen, wanneer wy zelf niet meer zyn: doch ook niet, indien de gewaarwording ons byblyft, dewyl alsdan die ftaat der ziele niet ongelukkig zyn kan. Derhalven, na de gevoelens der Ouden te hebben opgegeven, befluit hy op zulk eene wyze, dat hy het gevoelen van Plato als het waarfchynlykfte volgt. Wy bepalen ons ondertusfchen, dewyl het veel te lang zoude zyn hier die geheele redenering by te brengen, daarby, dat wy den famenhang en als 't ware de hoofdpunten der bewysredenen van Cicero aantekenen. Hy brengt eerst de oudheid en algemeenheid by van het gevoelen wegens de Onfterflykheid der Zielen; welk gevoelen, volgens hem, van alle tyden af, by Z 2 al- Afd.X. Cicero.  Afd. X. Cicero. i 180 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGE ER E N alle volken, geheerscht heeft, en derhalven de kracht heeft van eene natuurwet, als zynde door de famenftemming van alle volken vastgefteld (zie cap. 12-15). Doch gelyk de volken daarin overeenftemmen, dat de zielen na den dood in wezen blyven, dus verfchillen zy wegens de gefteïdheid van den toekomenden ftaat (c. 16)» Doch welke ook de zelfftandigheid der ziel zyn moge, zy is zekerlyk niet van een aardfche of waterachtige , maar veeleer naar lucht of vuur gelykende na? tuur, welk gevoelen den Stoicynen behaagde, indien zy namelyk uit een of meer van de vier bekende hoofdftoffen beftaat. Zy wordt derhalven na haar vertrek uit het ligchaam opwaart gevoerd. Het zelfde gaat door, indien zy, volgens Ariftoteles, uit de eene of andere vyfde hoofdftoffe beftaat. Want dat het insgelyks doorgaat, indien zy naar het gevoelen van Plato van alle ligchaamlyke famenftelling vervreemd en eenvoudig is, begrypt men van zelf. Zy koomt derhalven, omhoog gevoerd zynde, in gewesten van een zuiverer lucht, en is aldaar gelukkig, welk geluk voornamelyk uit deze twee zaken beftaat, eensdeels daarin, dat zy rust en bevryd is van hegeerten en hartstochtelyke ontroeringen: ten anderen, in de befchouwing der hemelfche zaken, die als 't ware het voedfel der ziele is. Ziet cap. 17—20* Hoewel er dan Wysgeeren zyn, die beweeren, dat de ziel, van het ligchaam ontbonden zynde, volftrekt niets is en niet beftaan kan, moet men echter dit gevoelen verwerpen. Want zo al het geen, waarvan wy ie wyze niet doorgronden kunnen, ontkend moet worden »  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. l8l den, mag men ook ontkennen dat er een God is, dat de ziel van het ligchaam beftuurd wordt, en veele an-' dere dingen, die werklyk plaats hebben, fchoon wy derzei ver oorzaken en wyze niet begrypen. Doch dat de zielen onfterflyk zyn, dewyl zy door hun eigen en niet door een vreemd vermogen zich bewegen, dit heeft Plato zo fraai en fcherpzinnig uitgewerkt, dat er niets beter kan uitgedacht worden (zie c. 2I 23). Dit is het bewys dat van Plato in den Phae- drus is voorgefteld, waarvan wy in de vyfde afdeeling gefproken hebben. Indien wy verder de vermogens der menschlyke ziele befchouwen,' die zich ontdekken in herinneren, beoordelen, uitvinden; in kunften en Wetenfchappen; dan kan. het op generleie wyze worden toegeftaan, dat de ziel ligchaamlyk is, maar, van wat natuur zy ook wezen moge, zy is zekerlyk Godlyk en derhalven eeuwig, (zie c. 24—29). Men moet derhalven het gevoelen van Socrates. uit deze beginfelen afgeleid, voor waarfchynlyk houden , dat die genen, welken dit leven godvruchtig er zuiver doorgebragt hebben, tot de Goden wederkeeren, en in derzelver gemeenfchap gelukkig zuller zyn: doch dat voor hun, die zich met ondeugder en euveldaden befmet hebben, een weg ten afgronc leidt, afgefcheiden van de vergadering der Goden Doch onze vrienden, de Stoicynen, zyn hier ziel zelf niet gelyk en handelen niet gelykmatig, wannee: zy toeftaan dat de ziel na den dood des ligchaams ii wezen blyft, maar nochtans t' eeniger tyd vernietig( Z 3 wordt Kfó.X. -ICEK.O. t { | 1  Afd.X. Cicero. ƒ ƒ i i i 2 < e 1; 'I$2 DE GEVOELENS DE R OUDE WYSGEEREN wordt: Want de zwarigheid is daarin alleen gelegen, hoe de zielen zonder ligchamen kunnen beftaan en leven: en dit eens toegeftaan zynde, is er geene reden , waarom zy t' eeniger tyd vergaan zou (zie c. 3o—33). Dit blyft ondertusfchen zeker dat de dood geert kwaad is. Want, gelyk wy gezegd hebben, indien door denzei ven de ziel vernietigd wordt, dan is die ftaat volftrekt niets, en derhalven noch goed noch kwaad; indien de ziel integendeel hare gewaarwording en leven behoudt, dan zal die ftaat eer gelukkig dan ongelukkig zyn. Dit verklaart Socrates by Plato, in zyne verdediging; (men zie de IVde afdeling); doch, welk ook van beiden ons te wachten fta, laat ons bereid zyn, en daar de dood ons is vastgefteld, laat ons hem niet onder de onheilen rekenen, als vastgefteld zynde of van de onfterflyke Goden, of van de Natuur, onzer aller Moeder. — (zie c. 33—49.) Want wy zyn niet zonder eenig oogmerk en by geval voortgebragt en gefchapen, maar daar is voorzeker een vermogen geweest het welk zorge draagt voor het menfchlyk refacht, en het geenszins tot dat einde voortgebragt en gewed heeft, op dat het, na alle moeilykheden te hebben ioorgeworfteld, eindlyk in het eeuwigdurend onheil des loods vervallen zou (cap. 49). Dit is de korte inhoud van die redenering, voor :o verre zy het gevoelen van Cicero zelf, wegens de )nfterflykheid, betreft. Op dat niemand intusfchen enigen twyfel opvatte, dewyl Cicero ook het andere d van de fluitreden ten fterkften aandringt en dikwerf  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 183 werf infcherpt, dat de dood zelfs dan geen kwaad, zyn zou, wanneer zy verzeld was van eene volftrek-' te verdoving van alle gewaarwording. Want dit ftrekt geenszins om eenige twyfeling over te laten, of de ziel na den dood in wezen blyft of niet: maar Cicero moest, daar hy zelf uitdruklyk gezegd had, dat de Onfterflykheid hem allerwaarfchynlykst voorkwam, zich nochtans fchikken naar den perfoon met wien hy redentwistte, op dat, indien hy hem wegens de Onfterflykheid niet overtuigen mogt, nochtans dat geen, waarin het oogmerk van het boek beftond, aangetoond zou worden, dat namelyk de dood geen kwaad is. Laat ons, op dat zulks te zekerder blyke, bewyzen bybrengen uit twee andere werken van Cicero. In het boek over den Ouderdom, fchoon Cato fprekende wordt ingevoerd, verklaart echter Cicerc onder deszelfs perfoon zyn eigen gevoelen, gelyk hj zelf getuigt in het einde van het eerfte hoofddeel. Hj handelt dan in de eerfte plaats over de verachting de; doods, dezelfde tweeledige fluitreden gebruikende (cap. 19): Elendige Gryzaart, die in zulk een lange) leeftyd nog niet gezien heeft dat men den dood behoort t verachten, ah welke of geheel geene opmerking verdient indien hy de ziel ganschlyk vernietigt, of zelfs wenschly, is, indien hy dezelve ergens keen voert, waar zy eeuw'k leven zal. Kort daarna (cap. 21 en 22) verklaart Ir uitdruklyk, dat de zielen der geftorvenen leven ei eeuwig zyn, leert dat haar oorfprong Godlyk is, ei brengt bewyzen by van Plato, van Pythagoras , en d ïedenvoering van den ftervenden Cyrus, by Xenc phoi .fd.X. ÜICERO. ï i 't r > I * I.  Afd,X. Cicero. 184 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN phon. Het is hier genoeg dit te hebben aangewezen; al.es uittefchryven zou langwylig en overtollig zyn. Het is ook zeker dat Cicero in de boeken over het Gemeenebest, die tot zeergroote fchade der letteren verloren zyn, onder den perfoon van Scipio zyn eigen gevoelen heeft voorgefteld. Dezelfde ongenade der fortuin zou ook het laatfte gedeelte van dit werk, beftaande in een' droom van Scipio, vernield hebben, indien Macrobius hetzelve niet met eene verklaring had opgehelderd, die tot op onze tyden bewaard is. Naar myne gedachten heeft Cicero dit onderwerp, de Onfterflykheid namelyk, in het eerfte gefprek te Tufculanum, en in het boek over den Ouderdom, fchoon en voortreflyk opgefierd, en in den droom van Scipio zich zelf overtroffen. Want fchoon hy geene nieuwe bewyzen voor den dag gebragt heeft, heeft hy echter van de uitgevonden bewyzen der Ouden zodanig gebruik gemaakt, den oorfprong en het lot der menschlyke ziel zodanig voorgefteld, den toekomenden ftaat der vromen zodanig befchreven, dat die geen voorzeker een onmenschlyk en yzeren gemoed bezitten moet, die op het lezen van dit boekje niet beter wordt, en, met verachting der menschlyke en verganglyke zaken, de Hemelfche en Godlyke dingen najaagt. Het is hierom te moeilyker, de redenen in dat boek voorgefteld, in een kort begrip te brengen. Hier by koomt, dat er veele zaken zyn tusfchen gevoegd uit de Natuur- en Sterrekunde der Ouden, welke toegepast worden op de Hemelfche verblyfplaatfen der gelukzaligen. Laat ons dan met  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 185 met achterlating van die byvoegfelen, als zynde ten. deele meer ter verfiering dan naar waarheid aangeno-' men, ten deele verder van ons oogmerk vervreemd, alleenlyk dat geen befchouwen, 't welk de naaste betrekking heeft op den ftaat der zielen na dit leven. De zielen der Menfchen zyn door den Opperden God en Beftierder dezer waereld uit de fterren, welke met Godlyk verftand bezield zyn, op deze aarde geplaatst. Indien zy aan deszelfs wil gehoorzaam zyn, vertrekken zy na den dood in de verblyfplaats der gelukzaligen, die in den melkweg is. Dat leven verdient eerst den naam van een waar leven: want het leven, dat wy nu in het ligchaam leiden, is een dood. Niets is Gode behaaglyker, dan dat de menfchen door Maatfchappyen en wetten vereenigd zyn. Waarom ook voor die genen, die wegens den burgerlyken ftaat zich het best verdiend gemaakt hebben, de wederkering naar de plaatfen van waar zy gekomen zyn, en tot de Goden het meest openftaat, zie cap. 3. De aarde neemt de onderfte plaats in, die tevens het middenpunt van het geheelal is, en naar de aarde toe vallen door hunne neiging en zwaarte alle fterflyke en verganglyke dingen: opwaarts, van boven de maan af, is alles Godlyk: en uit de beweging der hemelfche ligchamen ontftaat een allerzoetfte muzyk, die van de menfchen niet gehoord kan worden, dewyl hunne ooren door dien zelfden klank doof geworden zyn; doch van de gelukzaligen wordt dezelve gehoord, zie cap. 4 en 5. Daar derhalven al het aardfche verganglyk is, beAa hoo- wa, x. -ICER.O.  Afd.X. Cicero. 186 DE GEVOELENS OEROUDE WYSGEEREN hooren die genen, welken naar de hemelfche plaatfen zoeken weder te keren, zich niet over te geven aan de praatjens van 't gemeen, en hunne hoop niet te vestigen op menschlyke beloningen: de deugd zelf moet hen door haare eigene bekoorlykheden tot de ware glorie trekken, zie cap. 7. De zielen der menfchen zyn Godlyk: want gelyk God zelf leeft, gewaar wordt, herdenkt, vooruitzietr het ligchaam van deze waereld beftiert en beweegt; dus leeft, wordt gewaar en herdenkt ook de ziel van ieder mensch, en beftiert en beweegt haar ligchaam. Hieruit volgt ook, dat de zielen der menfchen eeuwig zyn: want het geen zich zelf beweegt werkt en leeft altoos, zie cap. 8 en 9. Dit is het bewys uit den Phaedrus van Plato, waarvan ook in het eerfte GeFprek te Tufculanum gewag wordt gemaakt. Men moet derhalven de ziel reeds gedurende dit leven in de beste oefeningen bezig houden. De beste oefeningen zyn die gene, welken tot welzyn van het vaderland (trekken. Eene ziel , die daarin bezig en geoefend is, zal fneller naar deze hemelfche plaats, haar verblyfplaats, vliegen, en dit zo veel te fpoediger,. als zy reeds, in dit ligchaam zich onthoudende, het Tneest getracht zal hebben zich daaraan te onttrekken ^ en tot de befchouwing der Godlyke te wenden. Doch die genen, die zich aan de ligchaamlyke wellusten overgegeven, en, op den aandrang van die wellusten, de regten van Goden en Menfchen gefchonden hebben, worden, uit hunne ligchamen vertrokken zynde, rondom de aarde gewenteld, en keeren niet, dan naar vee-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN» l8? veele eeuwen lang gezworven te hebben, tot deze^ hemelfche plaats terug, zie cap. 9. { Dit is derhalven het geen uit dat boekje tot ons oogmerk fchynt te behoren. Op dat niemand ondertusfchen het gezag dezer gezegden om die reden verwerpe, dewyl zy als 't ware in een' droom voorgefteld zyn, zo moet men aanmerken, dat de naam en het verhaal als van een' droom aan derzelver echtheid niet te kort doet. Want de redenvoering zelve is nadruklyk en ernftig, en deszelfs byzondere gedeelten ftemmen overeen met de overige gevoelens van Cicero, die wy in het voorgaande verklaard hebben. Cicero is hierin het voorbeeld van Plato gevolgd, die het tiende boek over het Gemeenebest met een' dergelyken droom befloten heeft, waarin, onder het dekkleed van een verdichtfel, veele ware redenen en gevoelens voorgedragen zyn, gelyk wy ter zyner plaatfe hebben aangetekend. Ik twyfel derhalven niet, of dat geen, 't welk wy uit den droom van Scipio bygebragt hebben, is van Cicero in goeden ernst, en volgens de ware gevoelens van zyn hart, gefproken. Het blykt derhalven dat Cicero, met betrekking op de Onfterflykheid, het gevoelen van Plato gevolgd heeft, op zulk eene wyze, dat hy uit deszelfs bewyzen inzonderheid die genen gebruikte, die uit den Godlyken oorfprong der ziele, Gods voorzienigheid en het vermogen der zielen om zelf te werken, zyn afgeleid: dat hy ook van andere Wysgeeren, by voorbeeld Peripatetifchen en Stoicynen, hulpmiddelen ontleende en tot hetzelfde einde aanwendde: dat hy aan Aa 2 be- Lfd.X. Cicero,  Afd. X. Cicero . Afd.xr. Andere Wysgeeren. l88 de gevoelens der oude wysgeeren beloningen en ftraffen geloofde; de eerfte ftelde inde wederkering naar een Godlyk verblyf, de laatften in het gemis van dat geluk en het verblyf naby de aarde, zodanig echter, dat ook den bozen t'eeniger tyd een einde hunner ftraffen en wederkering tot het Godlyk verblyf zy toegeftaan. ELFDE AFDEELING. Over andere Wysgeeren voor Seneca. TT JLAoewel Cicero de insteller der Wysbegeerte by de Romeinen geweest is, en van die genen, wier fchriften bewaard zyn, Seneca hem het naast koomt in ouderdom en gezag, zyn er echter> zo tusfchen deze beiden, als ook voor Cicero, niet weinig Wysgeeren geweest, die zelfs wegens hunnen beroemden naam en fecte gemeld moeten worden, op dat men daaruit zien moge, welke en hoedanige voorftanders deze zelfde leer -der Onfterflykheid, waarvan wy handelen, gehad hebbe. Die genen derhalven, welken het eerst onder de Romeinen de Wysbegeerte beoefend hebben, zyn meestal Stoicynen geweest. Want toen het doorluchtig  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 189 tig gezantfchap der Atheners, in het twede jaar der CLVL Olympiade, U. C. 598, naar Rome gezonden wierd, welks drie hoofden tevens de voornaamfte waren uit drie Wysgeerige, fecten; Diogenes, een Stoicyn, Carneades, een Academist, en Critolaus, een Peripatetisch Wysgeer; en daar deze gezanten te Rome de Wysgeerte onderwezen, zo heeft C. Laelius inzonderheid Diogenes den Stoicyn gehoord, en P. Scipio Africanus, de gemeenzaamfte vriend van Laelius, heeft hierin deszelfs yver en keuze gevolgd. Dus is dezelfde Stoifche leerwyze insgelyks gevolgd door de'Schoonzonen van Laelius, C. Fannius en P. Mucius Scaevola den Wigchelaar, den voornaamften der Romeinfche Regtsgeleerden, door Q. Tubero, den zusters zoon van Scipio, en door P. Rutilius Rufus. Lucullus was ondertusfchen der oude Academifehe feéte toegedaan. Nog algemeener begon de beoefening der Wysgeerte te worden ten tyde van Cicero, onder wiens tydgenoten of vrienden, M. Cato van Utica; Q. Cicero, de broeder van Marcus, L. Balbus en S. Sulpicius, Stoicynen waren. M. Brutus was, naar het voorbeeld van Cicero, een Platonist; M. Pifo een Peripatetisch Wysgeer; doch de meesten waren Epicuristen, by voorbeeld Atticus, de waardfte vriend van Cicero, Trebatius, Torquatus, Vellejus, L. Calp. Pifo, C. Casfius, Lucretius, Amafanius, en Catius: Academisten waren Cotta en Varro; Pythagoristen eindelyk, Appius, Nigidius Figulus^ Vatinius. Dat ten. tyde van Augustus de meeste Wysgeeren Aa 3 Epi- \fd.XL .ndere iVysgee- s.en.  Afd. XI. Andere Wysgeeren. / ViRCILIUS Ï90 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Epicuristen geweest zyn, wordt gemeenlyk gezegd, doch op geen' genoegfamen grond. Men late dit derhalven gelden van de voornaamfte Ryks-groten en vrienden van Augustus, die echter meer door een wellustig leven, dan door Wysgeerige gevoelens, Epicuristen geweest zyn. Want veelen van hun hebben ook de gevoelens van andere feóten gevolgd, en onder de leermeesters zelfs van Augustus in de Wysbegeerte was Athenodorus, een Stoicyn, Areus, een Academist, Nicolaus van Damascus, een Peripatetisch Wysgeer. Wy moeten hier ook gewag maken van den Vorst der Dichteren Virgilius, die, in het zesde boek der Aeneade, de Onfterflykheid der Zielen voortreflyk gezongen heeft, op zulk eene wyze nochtans, dat hy meer den post van Dichter dan van Wysgeer in acht nam. Want hy heeft deze zaak behandeld eensdeels, op het voorbeeld van Homerus, die Ulysfes insgelyks naar het ryk van Pluto gevoerd heeft, ten anderen, dewyl de ftoffe gefchikt was voor het oogmerk des Dichters, en vatbaar voor het fieraad vanverdigtfelen. En gelyk hier ter plaatfe voornamelyk Plato; dus heeft hy op andere plaatfen anderen gevolgd; by voorbeeld de Stoicynen ten aanzien van de ziel der waereld (a): de Epicuristen in den oorfprong der dingen (7>), en de verachting van het noodlot en de onderaardfche ftrafplaatfen (Y): ook bekent hy zelf, in Ca) Georg. IV. 220. (b) Eclog. VI. Cc) Georg. II. 490.  wegens den staat der zielen na dit leven. ïoi in zyn dichtdruk Ciris, dat hy te Athenen de fcholen der Epicuristen bezocht heeft. Ik acht derhalven dat het niet tot dit onderzoek behoort, die plaats uit het Zesde boek der Aeneade breder te verklaren, eensdeels , dewyl dit ftuk fabelachtig en dichterlyk is, ten anderen, dewyl deszelfs Platonifche gedeelten in het voorgaande verklaard zyn, en eindelyk, dewyl het niet voor het eigen gevoelen van Virgilius zelf te houden is. Men behoort ook Horatius niet tot eene vaste fecte te brengen, en noch veel minder tot die van Epicurus alleen (a). Integendeel, hy volgt nu deze dan gene feéte, en men vindt eene plaats by hem, alwaar hy van de ziel, volgens de leer van Plato en de Stoicynen, fpreekt, en haar een deel van den Godlyken Geest noemt (F). Wanneer dus ook Ovidius in zyn werk der Herfcheppingen, van de kunftige fchepping der Waereld en des Menfchen en van de Onfterflykheid der Zielen, zingt, moet men hem meer als Dichter dan als Wysgeer hooren. Men vindt de volgende plaats in het befluit van dat werk: "Myn beter deel zal nochtans eeuwig boven de hooge fterren gevoera worden'" het welk echter alleen op den eeuwigen roem zyns naams betreklyk is. En in dat zelfde boek, daai over de Onfterflykheid en verhuizing der Zielen gehandeld wordt, fpreekt hy niet uit eigen perfoon, maar uit dien van Pythagoras, wiens gevoelen hy echter niet naauwkeurig naar waarheid heeft opgegeven, Want dit was geenszins eene leerftelling van Pythagoras, O) Vid Lib. i. Ep. t. (A) Sas. Lib. II, 70. Afd. XI.. Andere. Wysgeeren. Virgilius» Horatius. Ovidius-  Afd. XI. Andere Wysgeeren.Ovjdius. 192 DE GE VOE LENS DER. OUDE WYSGEEREN ras, dat er geen eigenlyk gezegde ftaat na dit leven Qnferï) is, en dat de zielen altoos in nieuwe ligchamen omzwerven, en nimmer tot den Godlyken Oorfprong wederkeren. Zyn getuigenis fchynt van meer gewigt te zyn, daar hy, in het begin van het eerfte boek, de Schepping der Waereld op eene Platonifche en Stoifche wyze befchryvende, zegt, dat de menschlyke zielen uit een Godlyk of hemelsch zaad gefproten, en naar de gelykenis der Goden gevormd zyn. In de Pythagorifche leer zyn beroemd geweest Moderatus van Gades, en Sotion, Seneca's leermeester, welke die leer met Stoifche ftellingen heeft faamgevoegd. Twee lieden inzonderheid, uit deze Pythagorifche leerfchole voortgekomen, hebben dierzelfde leer door toverkunften en gochelaryen fchande aangedaan, Anaxilaus van Larisfa, door Augustus om tovery uit Italië gebannen, en Apollonius van Tyane, byna terzelfder tyd met onzen Verlosfer, of kort daarna, geboren. Welke beiden, daar zy de Onfterflykheid der Zielen hebben ftaande gehouden, nochtans oorzaak geweest zyn, dat de Wysgeerte der volgende eeuwen met tovery en bygeloof vervuld wierd. Inzonderheid echter heeft de Stoifche leer veld gewonnen , en zo in deze als in de naastvolgende eeuw geheerscht. Het is my genoeg de namen der beroemdften onder hen, die voor Seneca geweest zyn, te hebben opgetekend. Er zyn derhalven geweest Jafon, kleinzoon van Pofidonius, Q. Sextius, StrabodeAardsrykskundige, de Dichter Manilius, C. Mufonius , van wien  WEGENS DEN STAAT- DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 193 wien eenige voortreflyke zedekundige fragmenten bewaard zyn by Stobaeus, Chaeremon den leermeester van Nero, Canius Julus, op bevel van Caligula omgebragt, Thrafea Paetus, een man van eene byzondere heiligheid, eerst door Nero in groot aanzien gehouden en naderhand omgebragt. Onder de Peripatetifchen zyn, behalven de reeds gemelden, beroemd geweest Boëthus, Sofigenes, Andronicus, Xenarchus, Athenaeus, Adraftus, en de leermeester van Nero Alexander Aegeus: Onder de Platonisten voornaamlyk Onofander en Thrafyllus, die door Tiberius omgebragt is. Dit fcheen my toe te moeten voorafgaan, op dat niet de tyd, die tusfehen Cicero en Seneca verlopen is, ledig wierd gelaten, en op dat men uit de opgave der fecten, waartoe de Wysgeeren behoord hebben, zou kunnen opmaken, wat de meesten wegens den toekomenden flaat der zielen gedacht hebben. Bb Afd. XI. andere Wysgeeren. TWAALF-  194 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Afd. XII Seneca. TWAALFDE AFDEELING. Over Seneca. Ik ga dan eindelyk tot Seneca over, om met hem dit onderzoek te fluiten. Dees Schryver was onder alle de genen, die na Cicero in het Latyn over de Wysbegeerte gefchreven hebben, de voornaamfte, zo in welfprekenheid als rykdom van geleerdheid. Het is zeker, dat hy inzonderheid de Stoicynen gevolgd heeft, hoewel hy zelf zich by geene byzondere fecle gevoegd, en ook leeringen van Plato had aangenomen. Doch laat ons uit 's mans eigene woorden zyn gevoelen opmaken. In de eerfte plaats dan telt hy wegens de natuur der ziel zelf (d) de verfcheidene van elkaêr verfchillende gevoelens der Wysgeeren op, waaruit hy het befluit opmaakt, dat niemand twyfelt, of de ziel befta, maar dat men geenszins weet hoedanig dezelve zy. Het welk niet op zulk eene wyze gezegd is, als ,of hy zelf wegens de natuur der ziele getwyfeïd had, maar op dat daaruit blyke, dat men meer zekerheid heeft O) Quaeft. Natur. VII. 24,  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 195 heeft wegens het beftaan der ziele, dan wegens hare, eigenfchappen. Want hy zelf geeft op een andere' plaats 00 de natuur der ziele kortlyk te kennen. "Wat is (zegt hy) de ziel anders dan een foort van lucht of wind (Spiritus), op deze of gene wyze gefield:' Deze uitdrukking is ingerigt volgens de bepaling der ziele, in 't Grieksch (jrveufM 7rm %%ov), dat is, eene zelfftandigheid uit lucht beftaande, met zekere eigenfchappen voorzien.. Voorts zegt hy, dat onze zielen gedeelten, en, als 't ware, ledematen der Godheid zyn (b). Wat reden hebt gy om niet te denken dat er in dat geen, 't welk een gedeelte der Godheid is, iets Godlyks beftaat? Dit alles, 't welk ons omvat, is Een, en is God. Onze ziel is daar voor vatbaar. Zy wordt derwaart gevoerd indien de ondeugden haar niet ter neder drukken. Wy zyn Gods medegenoten en ledematen." Dit is derhalven geheel Stoisch. Ten deele Stoisch, ten deele Platonisch is dat geen 't welk wegens het ligchaam als de broze verganglyke woonftede der ziele gezegd wordt (c). "Hy bezat eene volmaakte ziel, gekomen zynde tot den hoogften trap van zyne eigene volkomenheid, boven welken niets verheven is dan alleen het gemoed der Godheid, waaruit ook een gedeelte in dit menfchelyk hart gevloeid is: welk hart nooit Godlyker is dan wanneer het zyne fterflykheid overdenkt, en weet dat de mensch daartoe geboren is, om het leven afteleggen, en dat dit ligchaam geen huis maar een verblyf op reis is, en dat wel een zeer kort verblyf, het O) Epift. L. (?) Epift. XCII. (O Epift. CXX. Bb 2 ifd.XII.  Afd. XII. Seneca. i i 1 % 1 a l e a ( v 3» I9Ö DE GEVOELENS DER OU DE WYSGEEREN: het welk wy verlaten moeten, zodra wy zien dat wy onzen) Gastheer tot last zyn." Uit deze natuur der ziel volgt, dat zy niet vergaat door den dood des ligchaams. Te oriregt derhalven hebben fommige Stoicynen gedacht, dat, wanneer het ligchaam door eenen zwaren last gedrukt wordt, en vergaat, ook de ziel vergaan zou. (a). Want de ziel is fyner dan vuur, en indien zy het ligchaam overleeft en niet vergaat, dan moet zulks zo volflrekt doorgaan, dat er geene uitzondering plaats heeft, by welke zy te gelyk met het ligchaam vernietigd zou, worden. Dus fchynt deze moeilyke plaats verklaard te noeten worden. In de overeenftemming der volken s mede een bewys voor de Onfterflykheid (Z>). 'Wanneer wy over de eeuwigheid der zielen handelen.,, xeeft hy ons de overeenftemming van alk menfchen, die de \eesten of vrezen of hen eer bewyzen, geen gering gewigt" >Vant, gelyk hy even tevoren gezegd had: "By ons s het een bewys voor de Waarheid, dat eene zaak allennenfchen eveneens- voorkoomt. By voorbeeld, dat er Godem. •yn, maken wy onder anderen hieruit op, dat het gevoem dat er Goden zyn by allen menfchen is ingeworteld,, n dat er geen volk ergens zo geheel woest en wetteloos is,, 'at het niet aan eenige . Godheden gelooft." Alleen uit den iodlyken oorfprong der ziele wordt hare eeuwige oortduring afgeleid in de troostreden aan Helvia (V): Be zuivere en har er nature indachtige ziel, die zelf ligt en O») Epift LVII. Cf) EP. CXVII. (O Cap. XL. '  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 197 en naar boven zwevende is, en zich, wanneer zy zal losgelaten zyn, tot de hoogfte gewesten ftaat te verheffen, befchouwt ondertusfchen, in zo verre het haar door de logheid der ligchaamlyke leden, en dezen zwaren haar omringenden .last niet belet wordt, met vlugge en fnelzwevende gedachten de Godlyke dingen. Zy kan derhalven ook nimmer in ballingfchap zwerven, daar zy vry is en met de Goden vermaagfchapt en gefchikt om door alle eeuwen te leven. Immers worden hare gedachten rondsom den gehelen hemel en in het voorledene en in het toekomende weggevoerd. Dit nietig ligchaam, de kerker en kluister der ziele, wordt herwaart en derwaart geflingerd. Met dit ligchaam lyden wy ftrajfe, begaan wy misdaden en gevoelen wy ziekten; doch de ziel zelve is heilig en eeuwig, niemand kan de handen aan haar ftaan" De ziel zal derhalven eerst na dit leven een zuiver licht genieten, wanneer zy in den hemel zal terug gekeerd zyn, van waar zy gekomen was (d). Want, ontflagen van het ligchaam, ziet zy echter de menschlyke zaken, en begrypt zelve hoe veel gelukkiger zy is. Men leze. hier over de troostreden aan Marcia (7>), alwaar een overleden vader dus tot zyn zoon fprekende wordt ingevoerd: "Wy. vergaderen allen byeen, en zien ulieden, omgeven, met eenen dikken nacht. Vlieden is niets wenschlyks, gelyk gy meent, niets verhevens, niets luisterryks, maar alles is laag en zwaar, en benaauwd,, en een gedeelte misfchien, doch hoe klein? van ons licht bemerkende.. Wat. zal ik er u van melden? dat hier nergens de wa- O) Cf. Epift. LXXIX. (b) Cap. XXVI.. Bb 3 Afd X I.  Afd. XII. Seneca. I98 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN wapenen met wederzydfche aanvallen woeden; geene vloten tegen vloten aan flukken floten: geene gruweldaden uitgedacht of voorgenomen worden: dat de pleitzalen niet geheele dagen van twistgedingen wedergalmen: dat er niets in duister verborgen is9 dat de gemoederen bloot en de harten geopend zyn, dat men er in V openbaar leeft en de gebeurtenisfen van alle eeuwen voorziet:'' Dus ook in de troostreden aan Polybius (a): "Benyd derhalven uwen broeder niet, hy rust nu. Eindlyk is hy vry, eindlyk veilig , eindlyk eeuwig. — Hy geniet nu eenen geopenden en onbewolkten hemel. Uit een laag en benaauwd verblyf heeft hy zich naar dat gewest verheven; hoedanig hetzelve ook zyn mag, het welk de zielen uit hare kluisters ontbonden in zynen zaligen fchoot ontvangt. Nu zweeft hy vry rondom, en doorziet met het hoogfte genoegen alle de volmaaktheden van de natuur der dingen. Gy bedriegt u! Uw broeder derft het licht niet, neen! hy heeft een' veel verzeker der licht verworven. Die reis is ons allen gemeen. Wat befchreien wy zyn lot. Hy heeft ons niet verlaten, maar is vooruitgegaan. Een Hel en onderaardfche ftrafplaatfen, waaraan men in het gemeen gelooft, zyn er in 't geheel niet (ffl). "Denk, (zegt hy), dat een geftorvene door geene onheilen getroffen wordt, dat alles, wat ons den ftaat na dit leven verfchriklyk maakt, een verdichtfel is, dat den geftorvenen geene duisternisfen te wachten ftaan, geen kerker, geen rivieren van vuur, geen ftroom der vergetelheid, geen rechtbanken en vonnisfen, geenerleie tyran- nen (a) Cap. XXVIII. (T) Cf. Epift. XXIV. et Confol. ad Mare. c. XIX.  WEGENS DEM STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. I99 nen in die zo volmaakte vryheid. De Dichters hebben deze zaken fpeelswyze voorgefteld, en ons door ydele verfchrikkingen geftingerd." Op deze wyze hebben de Stoicynen en meest alle andere Wysgeeren hieromtrent gedacht: doch het geen Seneca er verder byvoegt is volftrekt Epicurisch, en ftrydig met het geen wy in het voorgaande uit hetzelfde boek hebben bygebragt: "De dood is de verlosfing en de eindpaal van alle fmarten, waar buiten zich onze rampen niet uitftrekken, die weder ons in dezelfde rust herftelt, waarin wy lagen eer wy geboren wierden. — De dood is geen goed of geen kwaad. Want dat geen alleen, V welk iets is, kan goed of kwaad zyn, doch het geen zelf niets is en alles tot niets brengt, geeft ons aan geenerlei goed of kwaad lot over: want geluk en ongeluk vindt alleen plaats by eenig voorwerp. Het lot kan geen magt behouden over V geen de natuur verlaten heeft, en hy, 4ie niet is, kan niet rampzalig zyn." Indedaad, ik geloof niet dat iemand achteloos of roekeloos genoeg zyn kan om, in het zelfde boek, volftrekt tegenftrydige dingen vastteftellen, eerst te zeggen, dat de zielen door den dood vernietigd worden, en vervolgens te verzekeren, dat diezelfde zielen na den dood des ligchaams leven en gelukkig zyn door de kennis der natuur. Men moet derhalyen in 't oog houden dar het oogmerk van Seneca niet geweeft is, eene Wysgeerige verhandeling, maar eene troostreden te fchryven. Hy die een anderen vertroost, fchikt zyne redenen naar deszelfs perfoon, het welk wy in het voorgaande uit het voorbeeld van Cicero aangemerkt hebben. Seneca geeft der- \fd. XII. SENECA.  Afd. XII. Seneca. 2ÖO DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN derhalven aan Marcia onderfcheidene troostreden öp , op dat zy, welke reden zy ook gehoor moge geven, nochtans begrype, dat zy geen reden heeft om bedroefd te wezen, en hy befluit, na eerft de denkwyze derEpicuristen voorgefteld te hebben, zyne troostreden op een Stoifche wyze. Want hoewel hy zelf naar de wyze der Stoicynen hierover dacht, kon hy echter zeer wel gebruik maken van de dikwerf gemelde tweeledige fluitreden, dat de dood geen ramp is, het zy de ziel in wezen blyve of vernietigd worde, en hy heeft dezelve indedaad dikwerf gebruikt (a). Zo Seneca derhalven wegens de Onfterflykheid in twyfel geftaan heeft, en zich zelf niet gelyk geweest is, dan blykt zulks niet uit de bygebragte plaatfen, maar men zou tot dat vermoeden kunnen komen uit andere gezegden, die wy derhalven thans overwegen moeten. Want in het zelfde boek, de Troostreden tot Marcia, mengt hy Stoifche en Platonifche denkbeelden onder elkander. By voorbeeld (cap. 25); zuiver, niets op aarde achterlatende, vlugt hy en wykt geheel en volkomen:eerst een korten tyd hoven ons vertoevende, terwyl hy gezuiverd wordt, en de aanklevende gebreken en de bezoedeling van het fterflyk leven affchudt, vervolgens naar omhoog opgevoerd, ftreeft hy voort onder de gelukkige zielen: de gewyde vergadering ontvangt hem, Scipios en Catos, verachters van dit leven, en door den weldadigen dood vrygemaakt. Uw vader, Marcia plaatst aldaar zynen kleinzoon {hoewel alles daar aan elkander evenzeer vermaag- fchapt (*) By voorbeeld Epift. XXIV, LXV, LXXI, CII, Confol. ad Polyb. c. XXVII.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 201 fchapt is) plaatst zynen kleinzoon , nu met een nieuw veryrolykend licht beftraald, naby zich en leert hem den loop der naburige fterren: niet door gisftngen, maar in alles naar waarheid ervaren, geleidt hy hem met vermaak in de geheimenisfen der natuur enz" Dit is ten deele Stoisch, ten deele Platonisch: doch het geen er aan het einde des boeks wordt bygevoegd, dat de ziel vernietigd wordt door de by het noodlot bepaalde verbranding der waereld (èKwupóaiQ), is volkomen Stoisch. "Wanneer de tyd zal gekomen zyn , waarin de , waereld zich vernietigen zal, om, weder vernieuwd te worden, dan zal al hef verganglyke door wederzydfche krachten zich zelf vernielen; fterren zullen tegen fterren floten, en, terwyl alle floffe in brand ftaat, zal alles, wat nu in eene gefchikte orde ons voorlicht, door eene w dezelfde vlam verteer en. Ook wy gelukzalige en der eeuwigheid deelachtige zielen, wy zullen alsdan, -wanneer het Gode behagen zal op nieuw dit alles te fcheppen, wy zullen, zeg ik, terwyl alles wegvalt, zelf een klein gedeelte der algemeene verwoesting uitmakende, in de voorige en eerfte ftoffelyke beginfelen wederkeer en. Hoe. gelukkig is uw zoon, Marcia, die dat alles reeds weet" Hetzelfde gevoelen iieeft hy voorgedragen in zyn giften brief: "Wat is er van het gevaar van verandering uitgezonderd? Zelfs de hemel en aarde, ja dit 'geheele famenftel van dingen, fchoon beftiera door de werking der Godheid, zal niet altoos deze zelve orde behouden, maar het een of ander tydftip zal het uit dezen beftendigen. loop wegfloten. Alles gaat naar vastbepaalde tydperken. De dingen moeten ontftaan, groeijen. vergaan. Mies wat gy boven ons hoofd ziet omlopen, er, Cc al- Afd. XII. Seneca.  Afci XII. Seneca.' 202 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN alles waar wy op jleunen en vast/laan, als op het onwrikbaar-fte dat er is, dat alles zal afnemen en ophouden te zyn. Daar is niets dat niet zyn Ouderdom heeft. De natuur brengt alles in verfchillende tydperken tot hetzelfdeeinde. Al wat er is, zal feeniger 'tyd niet zyn, het zal niet vergaan, maar ontbonden worden. Ontbonden te worden is voor ons vergaan" Tot hiertoe derhalven is Seneca genoegfaam aan zich zei ven gelyk: immers kan men niet zéggen, dat iemand wegéns een leerftuk zelf in twyfei ftaat, dewyl hy het naar de bewysredenén van verfchillende' fecten zoekt interigten en te bevestigen. Doch het geen voornamelyk door veelen aan Seneca als eene misdaad van wufte onftandvastigheid wordt voorgeworpen, kan ik met ftilzwygen niet voorbygaan. In zyn io2den brief handelt hy op zulk eene wyze over de Onfterflykheid, dat hy dezelve voor een droom fchynt gehouden te hebben. Hy fchryft aan Lucilius: Ik vermaakte my met de eeuwigheid der zielen te onderzoeken , ja zelfs te geloven: immers geloofde ik ligtelyk demeningen van groote mannen, die zulk eene bekoorlyke zaak- meer beloven dan bewyzen. — IVanneer ik in eens ontwaakte, by het ontvangen van uw brief, en zulk een fchonen droom verloor, dien ik zal herhalen, en wederom trachten te krygen, wanneer ik met u zal afgehandeld hebben" In het vervolg echter van dienzelfden brief vinden wy veele voortrefTyke en ernftige verklaringen wegens den ftaat na dit leven: "Wanneer die dag zal komen, welke dit famenjlel van Godlykheid en menschlykheid van een zal fcheiden, dan zal ik dit ligchaam laten daar  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 20$ daar ik het gevonden heb: ik zal my zelf aan de Goden wederom geven: en zelfs tegenwoordig ben ik niet zonder hun,, maar worde door de aardfche logheid tegengehouden. Dit vertoeven in een fterflyk leven is als V ware een voorfpel.van een langer en beter leven, t— Eens zullen u de geheimenisfen der natuur geopenbaard worden; die duisternis zal opgehelderd worden: van alle kanten zal u een helder licht omfchynen., Verbeeld u, jn uwe eigene gedachten, welk een glans het is, wanneer zo veele fterren hun licht famen vereenigen, —r- Hoe zal dan het Godlyk licht u voorkomen, als gy het in deszelfs eigene ftede aanfchouwt,," Wie zou niet denken dat Seneca alle deze voortreflyke gezegden in het begin zelf van den brief wederlegd had? Laat ons echter niet zo onbillyk zyn, dat wy hem onverhoord zouden veroordeelen. In de eerfte plaats dan, op dat niemand het woord droom hier aanftootlyk vinde, zo overwege men, hoe nadruklyk en ernftig Cicero over deze ftoffe in een boekje, dat insgelyks den tytel van droom voert, gehandeld hebbe. En indien wy naauwkeurig de geheele inrigting van den brief nagaan, zullen wy ontdekken , dat Seneca de, overdenking van de Onfterflykheid een droom heeft kunnen noemen, fchoon hy dezelve niet voor ydel en valsch hield. Voorts bedoelt hy met het gezegde, dat namelyk groote mannen die alleraangenaamfte zaak meer beloven dan bewyzen , geenszins zyne Stoicynen, by welken de Onfterflykheid der Zielende plaats bekleedde-,niet vaneen grond-leerftuk, maar van een gevolg, en die derhalven zich in 't geheel geene moeite gaven om dezelve Cc 2 te \fd.XII. >ENECA.  Afd. XII. Seneca. 1 i 204 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN te bewyzen, waarmede het anders gelegen was by de Platonisten, welke hier door Seneca bedoeld worden, die, fchoon hy zelf hier en daar het gevoelen van Plato, wegens den ftaat der ziele na dit leven, volgt, deszelfs bewysredcnen echter nergens gebruikt heeft* Dit blykt insgelyks hieruit, dat hy in het begin van den brief de Onfterflykheid, niet alleen eeuwigheid (Aeternitas), maar ook het bezit van een altoosdurend leven (posfesfio totins aevï) noemt, daar hy in het vervolg van den brief alleen van Eeuwigheid' fpreekt, en op de wyze der Stoicynen dezelve behandelt. Nu is de Onfterflykheid der Platonisten eene Eeuwigheid die geen einde heeft, en door alle tyden heen voortduurt; de Onfterflykheid der Stoicynen integendeel, fchoon zy zelf daaraan den naam van Eeüwigheid geven, ftrekt zich echter niet verder uit dan tot aan de verbranding der waereld. Eindelyk geeft hy met de woorden (Ik heb- een' droom verloren, dien ik wederom, zal trachten te krygen en herhalen, wanneer ik met u heb afgedaan,) uitdruklyk te kennen, dat hy dien droom in dezen brief zelf niet verhaak. Waaruit ten klaar^ Eten blykt, dat hy niet de Stoifche befchryving van den toekomenden ftaat, welke in het volgend' gedeel1e van den brief bevat is, maar wel dé bewysredenen éti befchryvingen van andere Wysgeeren een' droom genoemd hebbe. Indien wy derhalven dat geen, 't welk wy uit Sene* :a hebben by gebragt, vergelyken met het geen wy in le achtfte afdeëling verhandeld hebben, dan zal het ras blyken, dat hy met de oude Stoicynen in gevoelen  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 205 len heeft overeengeftemd. Want hy heeft eene Stoifche bepaling gegeven van de natuur der ziele, en gefield dat zy voortdure tot aan de verbranding der waereld: voorts, dat de ziel, na den dood des ligchaams, opwaart gevoerd wordt in den zuiveren en helderen aether, en aldaar een gelukkig leven leidt, zo door de verkeering en gemeenfchap met goeden en vromen, als door de kennis der natuur. Wegens de ftraffen der bozen zegt hy niets; want wat de Razernyen, den Styx, Cerberus enz. betreft, dit zyn verdichtfelen der Poëten. Dat er eene zuivering der ziele plaats heeft, door welke zy na den dood, in de bovenfte gewesten deilucht , van de gebreken en overblyffelen der aardfche dingen bevrydt wordt, en vervolgens naar den verhevenen aether vertrekt; dit heeft hy van de Platonisten ontleend. Doch hy zelf heeft, zo min als de overige Stoicynen, eenige byzondere bewyzen voor de Onfterflykheid bygebragt, en geene reden gegeven, waarom de zielen, na dat zy zelfs buiten het ligchaam lang zouden voortgeduurd hebben, nochtans by de verbranding der waereld moeten vergaan, en in hunne vorige en eerfte hoofdfloffe, het Godlyk vuur namelyk, ontbonden worden. Cc 3 BE- \fd. xn, SENECA,  20Ó* DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN BESLUIT. Het is derhalven gebleken, myne Heeren! dat het waar is, 't geen ik in den beginne gezegd had, dat, namelyk, de Wysgeeren wel in zo verre gevorderd zyn, om te kunnen bewyzen, dat de ziel na den dood des ligchaams in wezen blyft, maar dat zy vergeeffche pogingen hebben aangewend om te verklaren, hoedanig de ftaat en gefteïdheid zy der van 't ligchaam gefcheidene zielen. Onder de voorftandèrs der Onfterflykheid heeft Plato de meeste bewyzen bygebragt, op wien Cicero in rang behoort te volgen, dewyl de fchriften der overige Wysgeeren van de eerfte Academie, als van Xenocrates, Crantor en dergelyken, die het gevoelen van Plato breder verklaard hadden, verloren zyn. De bewysredenen waren van tweederleie foort, of ontleend van de beloningen en ftraffen na dit leven, welke bewysreden reeds voor Thales, hoewel duisterlyk, behandeld zyn; of genomen uit de natuur der ziele zelf, welke bewyzen eerst naderhand zyn uitgedacht. Laat ons dan, daar over de bewyzen van Plato ter zyner plaatfe genoeg gezegd is, hier in 't algemeen aanmerken, dat alle die genen, welke gefield hebben dat de ziel het ligchaam overleeft, in deze bewysredenen byna overeengekomen zyn, dat de ziel of der Godlyke nature deelachtig, of een gedeelte van God zeifis, dewyl zy name-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 20? melyk met het vermogen van denken begaafd is, en het beginfel harer werkingen in zich zelf bezit; dat zy derhalven door den dood des ligchaams niet ontbonden wordt, maar of altoos in wezen blyft, het welk het gevoelen der Pythagoristen en Platonisten was, of langen tyd in wezen blyft, en eindlyk in de Godlyke natuur als in hare oorfpronglyke hoofdftoffe ontbonden wordt, gelyk de Stoicynen dachten. Dat de ziel, van het ligchaam ontflagen zynde, nog een zekere verblyfplaats en woning heeft, en de uitwendige dingen gewaar wordt, wierd wel by hen vastgefteld, doch zy gebruikten daartoe geene vaste bewyzen , maar volgden veeleer de algemeen aangenomene volksmeningen, of de buitenfporigheid hunner verbeelding. In het onderzoek zelve, heb ik my bevlytigd, om van alle roekloosheid in het maken van gisfmgen my te onthouden, en geen gevoelen aan eenig Wysgeer toetefchry ven, dat niet op het zekere gezag van oude Schryveren fteunde, welker plaatfen ik of uitdruklyk aangewezen, of bygebragt heb. Ik heb alleen over de Grieken en de Latynen , die van de Grieken afftamden, gehandeld, dewyl er geene Wysgeerige gedenkftukken van andere volken, waarvan het zeker is, dat zy de Onfterflykheid geloofd hebben, by voorbeeld, de Aegyptenaren, Geten, Thufcifche of Celtifche natien , tot onzen leeftyd gekomen zyn. Ook gyi. myne Heeren! liet dit gedeelte buiten de palen van dit onderzoek uitgefloten. Schoon dit gefchil tot ons oogmerk niet behoort, blykt  2ö8 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN enZ. blykt het echter uit het voorgeftelde, dat in Seneca niets gevonden wordt, dat niet uit vorige Wysgeeren kon getrokken worden. En in 't algemeen heeft de Christelyke leer eerst later, en lang na deze tyden, eenigen invloed op de leeringen der Wysgeeren verkregen. Hoe meer vermaak ik intusfchen altoos gevonden hebbe in de Wysgeerige gefchiedenis der gevoelens over den ftaat na dit leven, des te groter was myn genoegen, toen ik hoorde, dat eene Maatfchappy van Geleerde Lieden, onlangs te Haarlem in Nederland opgericht, in dit gevoelen met my overeenftemt, en deze ftoffe waardig gekeurd heeft, om ter behandeling op te geven. Terwyl ik dan van zelf deze ftoffe met vermaak behandelde, heeft de inrigting en keurigheid uwer keuze, myne Heeren, te weeg gebragt, dat ik met nog meer vermaak voor UWED., als beoordeelaars, dezelve behandelde. Ik zal derhalven myne vlyt met vrucht befteed achten, indien dit gefchrift aan uw oordeel mag behagen!  ANTWOORD OP DE VRAAG: HOEDANIG WAS HET GEVOELEN DER OUDE WYSGEEREN, VAN THALES EN PYTHAGORAS AF, TOT OP SENECA TOE, WEGENS HET LEVEN EN DEN STAAT DER ZIELEN NA DEN DOOD DES LIGCHAAMS? door den heer JERONIMO de BOSCH, EERSTEN KLERK TER SECRETARTE DER STAD AMSTERDAM; LID VAN DE HO LLANDSCHE MAATSCHAP PT DER tVEETENS CHAPPEN TE HAARLEM, EN FAN DE MAATSCHAPPT DER NEDERLANDSCHE LETTER. KUNDE TE LETDEN; ALS MEDE SECRETARIS DER MAATSCHAPPTE TOT BEVORDERING FAN DEN LANDBOUW TE AMSTERDAM. Wien daarop door de Heeren Directeuren van TEYLERS NALAATENSCHAP een zilveren eerprys is gefchonken.   Bladz. 211 ANTWOORD O P D E VRAAG OVER DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. jZfodra ik vernam, dat gyl. myne Heeren! wien, volgens den uiterften wille van den Heere Teyler de zorg is toebetrouwd van geleerde lieden uit te nodigen, om naar den eerprys te dingen, by voorkeuze, deze ftoffe den beminnaren der letteren had opgegeven , om aan te tonen, "welk het gevoelen der Oude Wysgeeren , van Thales af tot Seneca toe, wegens de gefteïdheid en ftaat der menfchen na dit leven geweest zy•;" gevoelde ik eenen byzonderen lust om, zo ik konde, aan deze opgave te voldoen. Ik voorzag namelyk, dat, indien ik door derzelver behandeling eenigen roem verwierf, die roem voor my op eenen hoogen prys te fchatten was, als hebbende de goedkeuring verworven van zodanige beoordeelaars, die airede zo groot een blyk Dd 2 van  212 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN van verfland en oordeel gegeven hadden in het uitkiezen eener ftoffe, die eenen Godgeleerden zo overwaardig is. Eer ik echter geheel ter zake trede, heb ik nodig geacht, ter meerdere opluistering en opheldering dezer ftoffe, eenige zaken vooraf aan te merken. In de eerfte plaats dan merk ik aan, dat die genen Zeer onnaauwkeurig en roekeloos te werk gaan, die, wanneer men vraagt wat de oude Grieken en Romeinen wegens God en Godlyke dingen gedacht hebben, altoos daarop aandringen, dat ai het geen de Griekfche Wysgeeren voortreflyks wegens het Godlyk Wezen,-den Godsdienst, de Deugd, en den ftaat der menfchen na dit leven te boek gefield hebben, als uit eene bron zou voortgevloeid zyn uit de leeringen der Egyptenaren, der Chaldeeuwen, en vooral der Joden. Het is namelyk algemeen bekend, dat Thales, Solon, Pythagoras, Democritus, Plato, door zucht tot wysheid gedreven, verre reizen ondernomen hebben, Egypte, Phoenicië en Babylonië bezocht hebben, en door de Priesters en Wyzen dier volken, in alles wat de kennis van Godlyke en Menschlyke zaken betreft, onderwezen zyn; en dat zy derhalven ook van hun de gewigtigfte leeringen en inftellingen hunner Wysbegeerte zouden ontleend hebben. Myn oogmerk is geenszins Clemens van Alexandria, Eufebius, Gregorius van Nazianzen en andere Oudvaders, en alle die genen, welken zich naderhand beroemd gemaakt en hen gevolgd hebben, hier te wederleggen. Iedereen, die met aandacht overwogen heeft het geen Cle-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 213 Clericus, en vooral het geen de Heer Wyttenbach heeft byeengebragt in zyne verhandeling, waaraan in den jaare 1780 door Beftuurderen van het Stolpiaansch Legaat de eerprys is toegewezen, zal terftond begrypen, dat alle die redenen, waarmede de Kerkvaders en anderen hebben getracht te bewyzen, dat de Grieken de leeringen hunner Wysbegeerte uit de inftellingen der Oosterfche volken ontleend zouden hebben, op zeer onzekere gronden fteunen. Daar is in de Wysgeerige leer van ieder volk naauwlyks eenig merkwaardig leerftuk, dat niet als 't ware eene echte en oorfpronglyk inheemfche kleur heeft, zo dat men met weinig moeite uit deszelfs gedaante en de houding, waarin het voorgefteld is, kan ontdekken, op welken grond het voortgefproten, en by welke volken het aangekweekt is; vooral indien die leerftukken van dien aart zyn, dat zy niet veele nafpooring vereifchen, en door de natuur openlyk voor ieders oogen als 't ware bloot gelegd zyn. Van dezen aart zyn die dingen, welken de wyste lieden uit alle volken te boek gefteld hebben wegens God, zyne magt en voorzienigheid in het beftier dezer waereld, de onfterflykheid der zielen, en de beloningen en ftraffen, die na den dood zyn vastgefteld; want wat de Meetkunde, Sterrekunde, Geneeskunde, en andere kunften betreft, daaromtrent moet men geheel anders denken. De natuur heeft deze kundigheden zo gefchikt, dat de fcherpzinnigheid van ons vernuft dezelven niet terftond doorgronden kan, maar dat er, eer zy eenige volkomenheid bereiken, oefening, onDd 3 der-  214 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN dervinding, en geftadige waarnemingen van onderfcheidene volken vereischt worden. Is niet, om deze zaak niet breder te bevestigen, is niet het geloof dat de ziel onfterflyk is, dat de menfchen, naar mate zy in hun leven gehandeld hebben, ook na den dood met beloningen befchonken of met ftraffen gepynigd worden, zo openlyk in het licht gefield en in de gemoederen van alle flervelingen ingeworteld, dat er naauwlyks eenig volk geweest is, het welk maar eenigzins befchaafd was, dat niet van zelf op deze gedachten gekomen is. Een vader die zynen zoon, door een' ontydigen dood weggerukt, betreurde; eene moeder die hare te vroeg naar het graf gedragene dochter, de gezellinne hares levens, befchreidde; ja met één woord, alle menfchen en volken hebben die genen,, welken zy in derzelver leven lief gehad hadden, na hunnen dood niet alleen met tranen, maar ook met de hoogfte lofbetuigingen en eerbewyzen vereerd. Van hier zo veele gedenkzuilen, heuvels, en prachtig gebouwde grafnaalden, met wélken zy, zo veel zy konden, de gedachtenis der geftorvenen poogden te vereeuwigen. En gelyk zy aan dezen Godsdienftigen liefdepligt geen geringe kracht toefchreven ter vermindering van droefheid, zo kwam het ook met de natuur der dingen zelve overeen, dat er die hoop bykwam, welke zy voedden, van-die genen welken zy bemind of om hunne deugden hooggeacht hadden, wanneer zy zelf het leven zouden verlaten hebben, wederom te zullen zien, eh derzelver beftendigen omgang te genieten. Wat behoef ik hier die grote man* nen  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 215 nen te melden, die door het geven van wyze wetten of het wel beftieren van het Gemeenebest, zich by hunne burgers voortreflyk verdiend gemaakt hebben? Wat behoef ik te fpreken van die grootmoedige Krygshelden, die voor hun vaderland ftrydende, dapper gefneuveld zyn? Zyn dezelven niet van alle volken terftond na hun dood onder het getal der Goden geplaatst? Is niet, om zo te fpreken, de geheele hemel vervuld met Helden en Heldinnen, die aan het menschlyk gedacht weldaden bewezen hebben, gelyk men in het derde boek van Cicero over de natuur der Goden zien kan? De natuur had namelyk zelve den gemoederen aller ftervelingen dit ingeplant, dat de levensdagen van hun, die aan het menschlyk geflacht weldaden bewezen hadden en, om anderen by te ftaan, te beveiligen en te behouden, geenen arbeid of moeite, ja den dood zelf niet ontzien hadden, dat, zegge ik, de dagen van zodanige menfchen, niet binnen de palen van dit fterflyk leven behoorden beperkt te worden, maar dat men, om de menfchen ter deugd aan te moedigen, de gedachtenis van zodanigen door Godlyke eerbewyzingen moest vereeuwigen; gelyk dit zeer wel door Lacïantius (a) is opgehelderd. Ik heb om deze reden my dikwerf verwonderd, dat eenige voor het overige zeer geleerde mannen, zich zo veele moeite gegeven hebben om den roem der eerfte uitvinding dezer zaken niet alleen aan het een of ander volk> maar zelfs aan den een' of anderen Wyzen, (a) Inftit.Div. I, 15.  2l6 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN zen, met uitfluiting van anderen, toe te eigenen. Indien wy aan Paufanias, een Schryver van beproefd gezag, en in alles wat de oudheid betreft zeer ervaren , geloof geven, dan hebben de Chaldeeuwfche en Indifche Wyzen het eerst de onfterflykheid der zielen geleerd. "My is bekend, (zegt hy a) dat de Cbal„ deeuwen en de Wyzen der Indianen het eerst ge„ zegd hebben dat de ziel des menfchen onfterflyk „ is. Hun gevoelen is aangenomen zo door andere „ Grieken, als in 't byzonder door Plato, den zoon „ van Arifto." Indien wy den Vader der gefchiedenis, Herodotus, geloven, dan zyn het de Egyptenaren die zulks het eerst der nakomelingfchap hebben overgeleverd. "De Egyptenaren (zegt hy b) zyn de eerften , „ die gezegd hebben dat de ziel onfterflyk is, dat „ zy, wanneer het ligchaam verderft, in een ander „ dier, dat telkens geboren wordt, verhuist, en „ dat zy, wanneer zy de ligchamen van alle land„ dieren, visfchen en vogelen is doorgegaan, weder„ om een menfchlyk ligchaam, dat als dan geboren „ wordt, aanneemt." Indien wy het gevoelen van den Dichter Choerilus by Diogenes Laertius, of van Nemefius QT) volgen, dan is het Thales, die het eerst verzekerd heeft dat de zielen onfterflyk zyn: en indien eindelyk het gezag van Cicero by ons van gewigt is, dan heeft "Pherecydes van Syrus, voor „ zo verre zulks in gefchrifte te boek gefield is, „ het (O Lib. IV., cap. 32. (£) in Eut. c. 123. (7) In libro de Nat. hom.  WEGÉNS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 217 „ het eerst gezegd dat de zielen der menfchen ceu> wig voortduuren." Men moet echter deze woorden van Cicero niet zodanig opvatten, als of hy gedacht had, dat Pherecydes dit leerftuk het eerst aan het licht gebracht zou hebben. Want in de eerfte plaats voegt hy er by (voor zo verre zulks in gefchrifte te boek gefield is); immers konden anderen het gezegd hebben, van welke geene fchriften overig waren: ten anderen heeft'Cicero dit alleen willen te kennen geven, dat, hoewel het gevoelen wegens de onfterflykheid der zielen genoegfaam algemeen was, als zynde door de oude Dichters en Godgeleerden reeds behandeld, Pherecydes echter de eerfte geweest zy, die in profa over deze ftoffe gefchreven en dezelve, met bewysredenen uit eene beredeneerde Wysbegeerte getrokken, fterker bevestigd heeft. Ondertusfchen heeft Ifidorus Haereticus by Clemens van Alexandria (d) zorge gedragen, dat men den roem dezer uitvinding niet aan Pherecydes alleen benyde, daar hy zegt, dat die Wysgeer zyne leerftellingen uit ik weet niet welke Prophetifche fchriften van Cham zou getrokken hebben, waaromtrent men Brucker (b) na kan lezen. Doch, op dat niemand zulks vreemd voorkome, het vernuft der Kerkvaderen is nooit vruchtbarer, dan wanneer zy, om de voortreflykheid van den Christelyken Godsdienst, die zich zelf genoegfaam befebermt én zulke bewysredenen geenszins behoeft, in top te heffen, de wysheid der Grieken en Romeinen geheel ver- Ca) Strom. 1. VI. p. 642. Cf) Hifi. Crit. Philof. T. I. p. 69. Ee  2l8 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN verachten, of ten minften zodanig affchilderen, als of dezelve geheel uit de fcholen der Joden ware voortgekomen; daar het uit de Hiftorifche gedenkftukken, die voor de tyden van den groten Alexander gefchrer ven zyn, en in welken geen fpoor of blyk van eenigen Joodfchen naam of daad voorkoomt, genoegfaam blykt, dat hetzelve volk eerst na Alexander den Grieken is bekend geworden , gelyk onder anderen de hooggeleerde Heer Wyttenbach zulks in de te voren aangehaalde verhandeling bewezen heeft. Onder de voomaamfte Kerkvaderen behoort, om geene anderen by te brengen, Juftinus de Martelaar (V), die,gezegd hebbende dat Plato een gevoelen van Mofes ontleend zou hebben, het volgende daarby voegt "Want Mo„ fes is ouder dan alle de Griekfche Schryveren, en „ alles, wat de Wysgeeren en Dichters wegens de on,, fterfiykheid der zielen, of de ftraffen na den dood, „ of de befchouwing der hemelfche dingen, of andere „ dergelyke leerftukken gezegd hebben, dat alles heb,, ben zy, aanleiding uit de Propheten gekregen heb„ bende, dus kunnen begrypen en voorftellen." Men zou met reden in twyfel ftaan, of Juftinus hier met meer onwetenheid of meer onbefchaamdheid gefproken hebbe. Immers wie is er, die de fchriften van Mofes maar eenigzins kent, die niet weet, dat in dezelven de leer van de onfterflykheid der zielen , en van de ftraffen en beloningen, den menfchen na dit leven bereid, of in 't geheel niet, of ten minften 0») Apolog. I. p. 70.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 210 ften zeer duisterlyk is voorgedragen. Het blykt integendeel, zo uit de wetten van Mofes, als uit de overige gedenkftukken der oude Propheten, dat alle de beloften en voorregten, door welken de Joden wierden aangelokt om hun leven, deugdfaam interigten, meer betreklyk waren op het geluk dezer aarde, dan op het geen in den hemel namaals te wachten is; het welk ook door den uitmuntenden H. de Groot bevestigd wordt (V). Ondertusfchen is dat geen, 't welk Philo en Jofephus wegens de matigheid, eenvoudigheid, zedigheid, vroomheid, ingetogenheid, rechtvaardigheid, kloekmoedigheid en ftandvastigheid der Esfenen berichten, allervoortreflykst. Zo wy aan die Schryveren geloof geven, dan hebben deze Joodfche Wysgeeren niet alleen wegens alle die pligten, welken de ftervelingen behooren in acht te nemen, maar ook byzonderlyk wegens die ftoffe waar over wy ftaan te handelen, den ftaat der menfchen na dit leven, zo uitmuntend geredeneerd, dat ik vreeze, indien ik hier, by den aanvang van myn onderzoek, derzelver woorden bybrenge, dat ik naderhand niets zo voortreflyks zal kunnen bybrengen. Daar echter deze plaats ten deele kan dienen om het bedrog der Joodfche Schryveren te ontdekken, die op eene zeer kunftige wyze de gevoelens en inftellingen van andere volken aan hunne leeraaren toeëigenen, moet ik hier dezelve niet voorbygaan. Volgens Jofephus (F) kwam de leer der Esfenen wegens den ftaat der menfchen na dit (O De Veritate Religionis Chrift. I. II. § 9. (O L« H. c. 8. § 11. Ee 2  IIO DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN dit leven, hier op uit: "Zy kleven, (zegt hy) vast ,, aan deze leer, dat de ligchamen verganklyk zyn en „ dat derzelver ftoffe in 't geheel niet duurzaam is, „ doch dat de zielen onfterflyk zynde altoos voortdu„ ren, en dat zy, uit de allerzuiverfte lucht gekomen, „ door de ligchamen als door banden omvat worden, „ door eene natuurlyke drift als 't ware derwaart „ heen gelokt; dat dezelven, wanneer zy van die „ vleeschlyke banden ontflagen zyn, als uit eene lan„ ge flaverny bevryd, zich verheugen en opwaart ge„ voerd worden: voor de vromen flellen zy, in 11 overeenftemming met de Grieken, dat aan de an„ dere zvde des Oceaans een verblyf en woonplaats „ gelegen is, die door geen fneemv of regen of hitte „ gekweld, maar beftendig door een zacht windje uit „ den Oceaan verfrischt wordt. Doch aan de fnode „ zielen geven zy een duistere en koude fpelonk ten „ verblyve, vol onophoudelyke pynigingen. Het „ fchynt my toe dat de Grieken volgens dezelfde be„ grippen, aan hunne dappere en grote lieden, welken „ zy Helden en halve Goden noemen, de Eilanden „ der gelukzaligen toeeigenen, doch aan de zielen der „ godlozen integendeel eene onderaardfche verblyf'„ plaats voor de bozen gefchikt, alwaar zy ook ver„ dichten, dat fommigen met byzondere ftraffen gc„ ftraft worden, by voorbeeld, Sifyphus, Tantalus, „ Ixion en Tityus, ftellendë in de eerfte plaats de „ zielen onfterflyk, en dat leerftuk vervolgens aan„ wendende, om de menfchen ter deugd aan te fpo„ ren en van de: ondeugd aftetrekken. Immers verbe- te-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 221 „ teren dus de goeden hun leven op hoop van ook na den dood beloond te worden, en de mode drif„ ten der bozen worden tegengehouden, door het „ vooruitzigt dat zy, zo zy al by hun leven verbor„ gen blyven, nogthans na hun dood eenige ftraffen „ ondergaan zullen. Dit zyn de Godgeleerde gevoe„ lens der Esfenen wegens de ziel, door welken zy „ die genen, die eens hunne wysheid geproefd hebben, op eene onwederftaanbare wyze aanlokken." Indedaad, Jofephus toont hier geenszins van fchaamte ontbloot te zyn, daar hy niet anders zegt, dan dat de Esfenen eveneens als de Grieken over den ftaat der geftorvenen gedacht hebben; want, om zich zeiven gelyk te zyn, behoorde hy gezegd te hebben, dat deze leer van de Esfenen tot de Grieken gekomen was. Doch wie ziet niet dat dit geheele bericht wegens de vermakelyke Eilanden der gelukzaligen, die over den Oceaan gelegen zyn, en door een zachten wind verfrischt worden, en wegens het duister onderaardsch verblyf en de eeuwige pynigingen der bozen, byna met dezelfde woorden ontleend is uit de fchriften der oude Grieken, zo Dichters als Wysgeeren; het welk ten eerften blyken zal aan ieder, die flechts met een weinig aandacht befchouwt het geen wy terftond uit de gedachten der Grieken hieromtrent by zullen brengen. En, op dat niemand zulks te roekeloos gezegd achte, z® overwege men alleenlyk, dat in het geheel verhaal van Jofephus, wegens de leer der Esfenen , geen zweemfel van Joodfche denkbeelden gevonden wordt, dat alles in tegendeel in den zuiveren Ee 3 Griek-  222 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Griekfchen fmaak is, en dat men er vooralle anderen Homerus in herkennen kan, met wiens eigen woorden , die wy in 't vervolg zullen bybrengen, het gevoelen der Esfenen, wegens de gelukzalige verblyfplaatfen na dit] leven is afgefchilderd. De Uitleggers over deze plaats behoefden zich derhalven niet te verwonderen, waarom toch Jofephus, daar hy over de drie Joodfche feéten, de Pharifeeuwen, Sadduceeuwen en Esfenen, handelen moest, van de twee overigen, die veel beroemder waren, zo weinig gezegd, en over de Esfenen integendeel zo breedvoerig gefproken heeft. Jofephus namelyk, over eene fefte handelende, die, fchoon zy van de leer en inftellingen der Joden in zeer veele zaken afweek, en meestal veeleer de Pythagorifche lesfen opvolgde, nochtans voor Joodsch gehouden wierd, dacht hier gelegenheid gevonden te hebben, om aan eene Joodfche fecte, welke zo veel met de Grieken gemeen had, alle die dingen toe te eigenen, of ten minften mede te deelen, die als uitvindingen der Grieken met roem bekend waren. Immers hoe verre ook de Esfenen, die den tempel niet bezochten, en de offerplegtigheden niet volgens de wet in acht namen, van de fchoole der Pharifeeuwen, waarin Jofephus onderwezen was, mogten afdwalen\ begreep hy echter, wanneer zy flechts onder de Joden gerekend wierden, dat alsdan het geheele Joodfche volk deelen zou in den roem van uitvinding, dien de Esfenen door deze leer van de ziel, welke* Jofephus zelf Godlyk noemt, konden verwerven. Ook was Jofephus niet zo zeer een fterk beftryder der  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 223 der andere Joodfche fecten, als wel een zedig verdediger van zyne eigene, van wien men zelfs verhaalt, dat hy, terwyl de overige Joden geen onbefnedenen onder zich dulden konden, gezegd zou hebben: "Ie„ der mensch behoort naar zyne eigene keuze God „ te dienen, en niet door dwang van anderen." Doch op dat niemand langer er aan twyfele, of de leer der Esfenen is, volgens de denkwyze der Grieken, door Jofephus, in de aangehaalde woorden, voorgefteld, zo weete men, dat het gevoelen wegens den ftaat der doden na dit leven , 't welk Jofephus aan de Esfenen toefchryft, by de Grieken, gelyk uit Homerus blykt, reeds algemeen bekend was, lang te voren, eer iemand iets van deze fecte der Esfenen gehoord had, welker naam zelfs onder de Joden zo weinig bekend was, dat er in de geheele H. Schrift naauwlyks eenig of liever in 't geheel geen fpoor of blyk van voorkoomt, gelyk wy zien kunnen uit het geen Brucker O) van hun bericht. Wy moeten derhalven zeer zorgvuldig en naauwkeurig zyn, om niet op eenig Schryver, tot het een of ander volk behorende, hoe beroemd hy ook wezen moge, gerust te vertrouwen, eer het ons klaar gebleken is, dat hy, 't geen hy te boek gefteld heeft, niet uit eenige byzondere liefde voor zyne landgenoten, maar naar waarheid der zake gefchreven heeft. Gelyk dit altoos noodzakelyk is, zo moet zulks in 't byzonder in acht genomen worden, wanneer men handelt over de fchriften 00 T. II. p. 759* tèqci.  224 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN ten der Joden en Kerkvaderen, die op eene vreemde wyze, om der Griekfche en Romeinfche Wysbegeerte afbreuk te doen, beweerd hebben, dat dezelve meest uit hunne inftellingen afgeleid en opgemaakt was. Lactantius echter fpreekt voorzichtiger dan de overige Kerkvaderen, die ftyf en fterk verzekeren, dat de Griekfche Wysgeeren uit de tafelen der wet van Mofes en de gezegden der Propheten, hunne leeringen hebben overgenomen, daar hy zich dus uitdrukt (V): "Indedaad, ik verwonder my menigmaal, daar „ Pythagoras en naderhand Plato, door zucht voor „ het onderzoek der waarheid gedreven, tot de Egyp„ tenaren, Indianen en Perfen zyn doorgedrongen, „ om de gewoonten en Godsdienst dier volken te „ vernemen, dewyl zy vermoedden, dat de wysheid „ dier volken in hunnen Godsdienst gelegen was, dat „ zy echter tot de Joden niet gekomen zyn, by wel„ ken alleen de ware wysheid toen gevonden wierd, „ en werwaart zy met minder moeite komen konden." Doch om de zaak naar waarheid te beoordeelen, Juftinus, van wien wy zo even gewag maakten, en andere Kerkvaderen, hebben tot voorgangers gehad twee voortreflyke Schryvers en zeer geleerde Joden, Philo en Jofephus, die het gevoelen, dat de geleerdheid der Grieken uit de fcholen der Joden en Chaldeeuwen is voortgekomen, ftyf en fterk hebben vastgehouden, en op wier gezag alleen alle de overigen fteunen, die hetzelfde gevoelen gevolgd hebben, van welken het te 00 Inftitut. Lib. IV. 2.  WEGENS DEM STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 225 te wenfchen was, dat zy niet roeklozer hierin dan hunne leermeesters geweest waren. Ten anderen heb ik geoordeeld in deze verhandeling het volgende te moeten in acht nemen. Gyl. myne Heeren! hebt met recht geoordeeld, dat deze ftoffe byzonderlyk van Thales af opgehaald en tot op de tyden van Seneca gebragt moest worden, dewyl alle de kennis van zedeleer voor dien tyd zeer duister is, als welke alleen berustte by de Dichters, die haar onder verdichte beeldtenisfen en fabelachtige omkleedfelen den volken voorftelden. Terwyl echter naderhand de Wysgeeren deze zelfde leer der Dichteren, vooral met betrekking op den ftaat der geftorvenen, in hunne redeneeringen hebben voorgefteld, oordeelde ik dat het zeer nuttig zyn zou, indien ik tevens ontvouwde, hoedanig de gedachten geweest zyn, die de Dichters voor den tyd van Thales gevoed hebben, wegens de zaken die den menfchen na hun dood zullen overkomen. Het is bekend, dat de menfchen in de vroegftetyden gemeenlyk in bosfchen en velden woonden, en aldaar een woest en onbefchaafd leven leidden, dat er echter onder hen ook groote mannen geweest zyn, die, eer nog de merken der letteren en de wyze van fchryven uitgevonden en in gebruik gebragt waren, alle leeringen, welke gefchikt waren om de gemoederen te befchaven en den menfchen eene betere wyze van leven te leeren, en welke daarom ook der nakomelingfchap moesten overgeleverd worden, in vaerzen en dichtmaat uitdrukten. Want de ongebondene rede of profa Ff is  22Ó DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN is eerst uitgevonden ten tyde van Pherecydes, die de leermeester was van Pythagoras. Deze Dichters dan, die tevens Godgeleerden waren, daar zy begrepen dat alle Zedeleer en Godgeleerdheid, of in zekere lesfen, of in voorbeelden begrepen was, hebben meest van voorbeelden gebruik gemaakt. Want zy zagen, dat een onbefchaafd volk veel te dom was, om de kracht van lesfen wel te bevatten, en wanneer zy derhalven de menfchen in liefde tot de deugd ontfteken en van de ondeugd eenen affchrik geven wilden, dan fchetften zy niet de deugden of gebreken zelf af, maar fielden zodanige menfchen voor, die daarmede verfierd of mismaakt waren, als uitgedrukte beelden van die deugden en gebreken. Onder deze leeraren zyn Amphion en Orpheus de gedenkwaardigften, gelyk blykt uit het geen Horatius van hun gezongen heeft, (V) met wien men Lucretius (F) vergelyken kan. Om door het onderwys dezer Mannen meer en meer de menfchen tot befchaafdheid te vormen en de oeffening der wysheid te bevorderen, werden er Herderlyke Muzykfpelen, waar in naar een' prys gedongen wierd, ingefleld, die wel in het begin ruw en onbefchaafd waren, doch naderhand allengskens tot eenen hoogen trap van bevalligheid en fierlykheid gebragt zyn. In deze fpelen wierden gemeenlyk de bevalligheden en genoegens van het landleven afgefchetst: Koe* O) De A. P. vers. 39*. (£) Lib. V. vers. 1381.  WEGENS DEN STAAT DER, ZIELEN NA DIT LEVEN. 227 Koele fpelonken en ruifchende beeken Loeijende kudden in lomrige flreeken Lieflyke flaap onder fchaduwryk loof gelyk Virgilius het affchildert O). Hieruit is dan ook het Herderdicht en alle die vindingryke befchryvingen der gouden eeuw voortgefproten, welke men, indien men dezelven vergelykt met die beeldtenisfen, waarin de Grieken getracht hebben het geluk der Elyfifche velden, en de Hebreeuwen de vermaaklykheden van het Paradys, den menfchen voor oogen te ftellen, daaraan zeer gelykende zal bevinden. Gelyk deze gelukzalige ftaat van zaken, dien de natuur alom in velden en akkers vertoonde, en die nog vervrolykt wierd door het gezang der vogelen, van zelf de menfchen aanfpoorde om van vreugd optefpringen, te juichen, en te zingen, dus gaf ook de natuur zelve, in die ruwe gedichten en veldzangen, de beste ftoffe als 't ware aan de hand, den lof namelyk van Goden en doorluchtige Mannen: in welke lofzangen men voornamelyk derzelver onfterflykheid vermeldde, die voor de hoogfte beloning der deugd gehouden wierd. Want zo de gedachtenis van zulke menfchen, die weldaden aan het menschlyk geflacht bewezen hadden, tot de nakomelingfchap behoorde overgebragt te worden, dan wierd er vereischt dat hun voortreflyke inborst en geest niet met dit leven ophield, maar dat in tegendeel hunne ziel na den dood een heerlyker gedaante aannam, en in den verhevenen blinkenden aether een eeu- (d) Georg. II. vs. 469 feqq. Ff 2  228 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN eeuwig leven leidde: daar die genen integendeel, welken zich met ondeugden bezoedeld en hun leven doorgebragt hadden in het plagen en mishandelen hunner medemenfchen, in het ryk der doden yslyke ftraffen ondergaan zouden. Dat Orpheus, de voornaamfte der oude Godgeleerden, zulks in 't byzonder weleer geleerd hebbe, is volkomen zeker uit de gedenkftukken der oude gefchiedenis. Want, om niet te herhalen 't geen Brucker O) en Andr. Chrift. Efchenbach (£) reeds bericht hebben; de roem der geleerdheid van Orpheus was zo groot, dat Athenagoras (Oniet fchroomt van hem te zeggen, "dat hy geacht wordt in Godlyke zaken „ het naast aan de waarheid te komen." Wiens gezag , fchoon het op zich zelf niet van veel gewigt is, nochtans fterk bevestigd wordt door het getuigenis van Diodorus Siculus (V), die van Orpheus het volgende meldt: "zich bezig houdende in letteroefe„ ningen, en genoegfaam bedreven in de fabelachtige „ leeringen der oude Godgeleerdheid, is hy naar Egyp„ te vertrokken, en, aldaar nog zeer veel aangeleerd „ hebbende, is hy de grootfte man onder de Grieken „ geworden in de geheime plegtigheden en Godge„ leerdheid en Dichtkunde en Muzyk." Op eene andere plaats 0) meldt hy, "dat Orpheus door de na„ tuur met eene byzondere begaafdheid tot Dicht„ kunde en Muzyk befchonken zynde, een leerling » ge- (a) Hiït. Crit. Philof. T. I. p. 377 feqq. O) In Epigen. de Poefi Orphica'p 179, 185 feqq. (0 Apol. p. 20. Ed. Steph. 00 L. IV. p. 271. (0 L. V. p. 381.  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 229 ,, geweest is van de zogenaamde Idaei Daflyli, en „ dat hy het eerst de geheime inwydingen en pleg„ tigheden by de Grieken heeft ingevoerd." Indien men vraagt, welke plegtighedcn dit geweest zyn, zo bericht ons dit dezelfde Schryver op eene andere plaats O). Hy meldt ons, "dat Orpheus de meeste „ plegtigheden, die tot de geheime inwydingen be„ horen, en ter gedachtenis der omzwerving van Ce„ res gevierd worden, en zyn fabelleer, wegens den „ ftaat na dit leven, van daar in Griekenland heeft „ medegebragt, als zynde de plegtigheden der wyding „ van Ofiris en Bacchus dezelfden, en die van Ifis „ en Ceres zeer gelykende naar eikanderen, in naam „ alleen verfchillende: dat hy ook, in navolging van „ de lykplegtigheden der Egyptenaren, de ftraffen der „ bozen in de hel, de vermakelyke velden der vro„ men, en de overige algemeen aangenomene verdich„ te voorftellingen daaromtrent, heeft ingevoerd." In welke woorden van Diodorus ik niet zie dat eenige reden gegeven wordt, waarom van Orpheus, hoewel hy eenige gewyde inftellingen en plegtigheden van de Egyptenaren tot de Grieken heeft overgebragt, met grond gezegd kan worden, dit gevoelen van de onfterflykheid der zielen en derzelver verfchillend lot na dit leven, eerder van de Egyptenaren, dan uit de natuur der dingen zelf geleerd te hebben. Dit heeft vooral plaats, dewyl de gevoelens der oude Egyptenaren zelf wegens die dingen zeer onderfcheiden waren, (*) L. I. p. 107. Ff 3  230 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN ren, waaromtrent wy, dewyl de meermalen aangehaalde Brucker (V), in derzelven verklaring en overeenbrenging ons die moeite befpaard heeft, dit alleen aanmerken, dat uit de leer, welke de Egyptenaren volgden, wegens God als de ziel der waereld, uit wien en in wien alles is, en in wien alles weder zal keeren , ligtelyk opgemaakt kan worden, dat zy niet vreemd waren van de mening, waarby gefteld werd, dat de menfchen, bevryd van die fmetten, waarmede zy zich door hunne gebreken bezoedeld hebben, naar de hemelfche gewesten, de fterren en de zon, als de voornaamfte verblyfplaats van de Godheid, of liever tot de Godheid zelf wederkeeren, en met deszelfs Godlyke natuur vereenigd worden. Deze vereeniging ftond den fnoden later, den goeden fpoediger te beurt te vallen, echter niet zonder eenige verhuizing der zielen, die, gelyk by de meeste Wysgeeren en volken, over welken wy naderhand zullen handelen, dus ook byzonderlyk by de Egyptenaren geloofd werd. Indien het vryftaat gisfingen te maken in eene duistere zaak, hoedanig alles is wat men over de leer van Orpheus zeggen kan, koomt het ons waarfchynlyk voor, dat Orpheus, eer hy naar Egypten vertrok, reeds by zyne landgenoten geleerd had, dat de menfchen, welken door de oefening der deugd nuttig aan het menschlyk geflacht geweest waren, na hunnen dood een veel beter lot genieten zouden. Daar hy ondertusfchen van de Egyptenaren geleerd had, van welk vermogen de hei- 00 Hifi. Crit. Phil. T. I. p. 297.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 231 heilige kerkzeden en plegtigheden zyn, om de gemoederen des volks in Godsdienst te ontfteken, en de deugd te bevorderen, heeft hy eenige heilige en geheime inftellingen uit Egypten in Griekenland overgebragt, en dit zelfde algemeen aangenomen volksgevoelen, wegens het verfchillend lot, dat de goeden en kwaden na dit leven genieten zullen, onder deze gewyde omkleedfels en geheimen, welker vorm hy van de Egyptenaren ontleend had, bedektelyk voorgefteld. Doch hoe het ook met de leer van Orpheus moge gelegen zyn, het blykt ten minften, waarop het meest aankoomt, dat hy niet alleen de onfterflykheid der ziele, maar ook de leer, dat er beloningen en ftraffen den menfchen na hun dood bereid zyn, in zyne lofzangen gezongen heeft. Daar zyn veele fragmenten overig, die gezegd worden van hem te zyn, in welken hy voortreflyk handelt over de onfterflykheid der ziele en den ftaat der menfchen na dit leven. Doch dewyl men geene genoegfame zekerheid heeft wegens den waren Schryver dier fragmenten, zullen wy daaruit niets bybrengen. Van meer belang is het voor ons, de heilige plegtigheden, die door hem zyn ingevoerd, wat nader te befchouwen. Van alle de gewyde plegtigheden , die door de Grieken gevierd wierden, waren de Eleufinifche geheimnisfen, voor welker infteller Orpheus gehouden wordt, verre de vermaardften. Veele geleerde mannen hebben hunnen arbeid befteed om dezelven te verklaren; wier. verfchillende gedachten wy hier niet zullen melden. Wy zeggen alleenlyk, dat het ons uit de plaatfen der oude Schryveren ge-  232 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN genoegfaam fchynt te blyken, dat de gewyde leermeesters in die geheimnisfen, niet zo zeer, gelyk de meesten denken, wegens de natuur der Goden, als wel wegens die der dingen en den ftaat der menfchen na dit leven, gehandeld hebben. Wat het eerfte betreft, ééne plaats van Cicero (d) zal ons hier genoeg zyn: "Ik flaa, (zegt hy) het heilig en heerlyk Eleufin over, „ ik ga Samathracie voorby, welke zaken, indien zy „ verklaard en tot eenen redelyken zin t' huis gebragt „ worden, meer tot de kennis van de natuur der din„ gen dan der Goden dienen." Welke plaats aan den Heere Warburton moeite verfchaft heeft en zeer verkeerdelyk door hem verklaard is. Wat het andere betreft, het welk meer tot dit onderzoek behoort, wy ftellen vast dat in die Eleufinifche heilige geheimnisfen den vromen de hoop wierd gegeven op de onfterflykheid, en dat den bozen vrees wierd ingeboezemd. Laat ons, behalven het geen de geleerde J. JVL Gesner (£) byeengebragt heeft, alleenlyk deze plaatfen van oude Schryveren inzien. Sophocles zegt by Plutarchus (c), van hun die in deze heiligdommen waren ingewyd : Gelukkig wien 't gebeurt dees hooge plegtigheid Te zien, eer zy naar 't ryk der bleeke fchimmen daalen; Voor hun, voor hun alleen -is 't heilrykst lot bereid; Maar de andren wacht een reeks van eindeloze kwalen. En Ariftophanes (d): Voor f» De Nat. Deor. L. I. C 42. (b) In Biographia Gottingenfl. (c) In libro de Aud. Poet. In Ranis vs. 457.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 233 Voor ons, voor ons alleen, Die deelgenoten zyn dier heiige plegtigheen, Die hier by vriend en vreemd, een vlekloos leven leiden, Zien wy de zon haar heldren glans ver/preiden. Dit wordt nog veel meer verfterkt en beveiligd, door de antwoorden van die genen, die, wanneer hun als het grootfte voorregt dezer inwyding een altoosduurend geluk na dit leven beloofd wierd, daar uit gelegenheid namen om met deze belofte den fpot te dryven. Dus bericht Plutarchus (a) van Leotychidas: "Wan„ neer Philippus, een Priefter van Orpheus, die zeer „ arm was, tot hem zeide, dat die genen, welke by „ hem waren ingewyd, na het einde huns levens zeer „ gelukkig zouden zyn; gaf hy ten antwoord: O dwaas! „ waarom fterft gy dan niet hoe eer hoe liever, op „ dat gy eens moogt ophouden over uwe elende en „ armoede te klagen?" Van welk gezegde niet veel verfchilt, het geen Diogenes Laertius O) , wegens Antifthenes bericht heeft. Deze, wanneer hy in de Orphifche geheimnisfen wierd ingewyd, en de Priefter hem zeide, dat zulke gewyden in het ryk der doden veelê gelukzaligheden zouden genieten: "Waarom, (gaf hy ten antwoord) fterft gy dan niet?" Nog geestiger is het antwoord van Diogenes, by denzelfden Schryver (c). Wanneer deze door de Atheners gevraagd wierd, om zich te doen inwyden, en hem gezegd wierd, dat de ingewyden in het ryk der doden den voorrang van plaats boven de anderen verkrygen: "Het O) In Apophthegmatibus. (JO L'b- VI- § 4« (0 Lib« VI.,§39. Gg  234 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN "Het is wel belachlyk, (gaf hy ten antwoord) dat „ Agefilaus en Epaminondas na hun dood in den flyk „ zullen leggen, terwyl eenige nietswaardige gewyden „ zich in de eilanden der gelukzaligen onthouden zul„ len." Men zou veel beter kunnen opmaken, hoedanig de ftaat der goeden en kwaden na dit leven, door Orpheus, het zy in zyne gezangen, het zy in zyne heilige plegtigheden, befchreven was, indien het op zyn naam gefchreven boek, onder den tytel van nederda\ ling in 't.ryk der doden, nog overig was, waaromtrent men Fabricius (a) en Efchenbach (b) na kan zien. Eindelyk fchynt het geheele verdichtfel wegens Eurydice, de echtgenote van Orpheus, die gezegd wordt, om haar in het leven te herftellen, in het ryk der doden nedergedaald te zyn, en, gelyk Virgilius (c) zingt; In 't diep en. gapend hol des afgronds neergeftegen, Daar duisternis en fchrik hen toegrimt allerwegen, Bezocht hy 't fchimmenryk, en viel den Vorst te voet ) Die daar den fcepter zwaait, wiens yzeren gemoed Nog nooit door bede of traan van menfchen werd bewogen; Dit verdichtfel fchynt (zeg ik) te moeten t'huis gebragt worden op de leer, welke Orpheus. eertyds, wegens den ftaat der doden, op eene zinnebeeldige wyze, den Grieken had voorgefteld. Want iedereen, die met een weinig aandacht de Orphifche leer gadeflaat, zal terftond zien, dat hy en openlyk door verdichtfelen geleerd, en byzonderlyk in ftilte, doorzy: .. rritev r.yijhti'; -;-\> •<\v jd ?.i.u:lq figv urn< . nfc - Ca) Bibl. Gr. Tom. I. p. i02. Cb) In Epigene de Poefi Orphïca p. 18?. (0 Georg. IV. vers 467. r r 3  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 235 ne geheimnisfen ingefcherpt heeft, dat de zielen der menfchen niet vergaan, maar dat hun, naar mate zy hun leven ingerigt hebben, beloningen of ftraffen na den dood bereid zyn. Het is intusfchen onze zaak geenszins, te beoordeelen, of deze geheimnisfen, waaromtrent men, indien men meer begeert te weten, J. Meurfius (a) en P. Caftellanus (f) na kan zien, door Orpheus ingevoerd zyn, om grotere vernuften te doen ontftaan, gelyk Cicero dacht, of om de gemoederen van het volk te beftieren en den Godsdienst te bevestigen, 't welk de mening van Brucker is. Wy merken alleenlyk aan, dat het de pligt is van een verftandig man, die woeste en ruwe menfchen uit hun onbefchaafd leven tot zagtheid van zeden en menschlykheid wil overbrengen, dewyl zulks op geene andere wyze gefchieden kan, verdichtfelen en allerleie bevalligheden van voorftelling te gebruiken, om zyn oogmerk te beter te bereiken. Immers heeft de wyze Strabo (V) naar waarheid gezegd: "Het is „ niet mooglyk voor een Wysgeer, eene menigte van „ vrouwen, of allerlei foort van volk, door reden te „ leiden en over te halen tot vroomheid, heiligheid ,, en trouw, maar hy heeft ook bygeloof nodig, het „ welk zonder verdichtfelen en fchrikbeelden niet „ beftaan kan. Want de blikfem, en hetfchild, en de „ drietand, en de fakkels, en de draken, en de thyr„ fen, de wapenen der Goden, en de geheele oude „ Godgeleerdheid zyn allen verdichtfelen. De inftel- „ Iers (a) De Eleufiniis. (J) De Feftis Graecorum. (c) Lib. I. p. 36. Gg 2  236" DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN „ Iers van Staten en Maatfchappyen hebben dezelven „ aangenomen, om als 't ware door verfchriklyke ,, momaanzichten de dwazen in vreeze te houden." Hier mede koomt de redeneering van den verftandigen Hiftoriefchry ver Polybius (V) wel overeen: "Het „ Gemeenebest der Romeinen (zegt hy) overtreft, naar „ myne gedachten, de andere volken het allermeest, „ door hunne mening wegens de Goden, en het geen „ by de overige ftervelingen als een gebrek wordt „ aangemerkt, fchynt my toe den ftaat der Romei„ nen in orde te houden, ik meen het bygeloof. Dit „ is by hen tot zulk eene hoogte geftegen en, zo in „ hun byzondere handelingen, als in alles wat den „ ftaat betreft, zo algemeen ingevoerd, dat het niet „ fterker worden kan. Hier over zullen veelen zich „ verwonderen, doch my koomt het voor, dat de „ Romeinen zulks gedaan hebben om des volks wille. „ Want, indien men een ftaat oprigtte alleen van wyze „ lieden, dan zou misfchien zulk eene handelwyze „ in 't geheel niet nodig zyn, doch daar het volk in „ 't gemeen wuft en vervuld is met ongeoorloofde „ begeerten, met redelozen toorn en geweldige drift, „ zo blyft er dit middel alleen overig , der menigte „ eenen geheimen fchrik aan te jagen, en door der„ gelyke vreeslyke voorftellingen dezelve in orde te „ houden. Hierom fchynen my onze voorvaderen „ geenszins zonder reden en by toeval de denkbeel„ den van de Goden en de meningen wegens een' „ ftaat (*) Lib. VI. cap. 53.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 237 „ ftaat na dit leven onder het volk te hebben inge„ voerd, maar de tegenwoordige beftierders fchynen my veeleer dezelven roekloos en zonder reden te „ verwerpen." Doch het zy Orpheus aldus uit den grond van zyn hart gefproken heeft, het zy hy deze Godsdienftige vrees nodig geacht heeft om de tomeloze gemoederen der menfchen te bedwingen, en, gelyk Cicero zegt, als 't ware binnen de loopbaan van reden en kennis te houden; wy kunnen dit ten minften vastftellen, dat niemand onder de geheele Oudheid, voor zo verre dezelve ons bekend is, vroeger dan Orpheus de menfchen geleerd heeft, dat niet alles te gelyk met het ligchaam vergaat, maar dat de ziel na dit leven in wezen blyft, en dat haar, naar mate zy zich in deze aardfche verblyfplaats van fnode driften bevryd en de deugd betracht heeft, ook een beter lot na den dood des ligchaams te beurt valt. Hoe zeer ook de fchriften van Orpheus, door het welmeenend bedrog der Christenen, en de ftoutheid van Ariftobulus en andere Joden, (waaromtrent men Cudworth (a) na kan zien) verbasterd geweest zyn, en daarom ook thans geheel onzeker en byna ganfch verloren zyn, kan men echter uit die Wysgeeren, welke hem alleen den naam van Godgeleerden waardig keurden, en zyne leer, wegens de onfterflykheid der zielen, en den ftaat der menfchen na dit leven, omhelsd hebben, waaronder de Pythagoristen en Platonisten de voor- • naam- (a) Syfh Intell. Lib. I. 445* Gg 3  233 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN naamften zyn, met genoegfame zekerheid de echtheid zyner leere hieromtrent vastftellen. Orpheus is gevolgd door zynen zoon, of ten minften zynen leerling Mufaeus, uit wiens fchriften, volgens het bericht van Paufanias (a), niets zekers overig was dan een' lofzang op Ceres. "Daar is (zegt hy) „ niets dat men met zekerheid aan Mufaeus kan toe„ fchryven dan alleen de lofzang op Ceres." Tegenwoordig zyn er in 't geheel geene fragmenten van hem overig. Hoe fterk hy verkleefd was aan de leerwyze van Orpheus, en hoe zeer hy die gevolgd heeft, ontdekken wy uit denzelfden Paufanias (£), daar hy de oorzaak opgeeft, waarom, by de eerfte viering der Pythifche (pelen, wanneer men eenen eerprys gefteld had, voor hem die den besten lofzang op Apollo zou gezongen hebben, Orpheus en Mufaeus naar dien eerprys niet wilden mededingen. "Men zegt, dat Orpheus, „ trotsch op den roem, dien hy door zyne bedre„ venheid in geheime plegtigheden en doorzicht fn „ andere zaken, verworven had, en Mufaeus, dewyl „ hy Orpheus in alles navolgde, geen van beiden zich „ op de proef hebben willen ftellen in eenen wed„ ftryd van dicht- en zangkunde." Dat Mufaeus geheel doordrongen was van de plegtigheden en inftellingen van Orpheus, en dat hy dezelfde leer, die zyn voorganger beleden had, wegens den ftaat der geftorvenen, verder heeft uitgebreid, kan zeer duidlyk bewezen worden, zo uit andere Schryveren, als byzon- der: 00 Lib. I. c. 22. (b) Lib. X. c. 7.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 239 derlyk uit Plato en Virgilius. De eerstgenoemde in zyn werk over het Gemeenebest (V), het denkbeeld befchryvende, het welk zich het algemeen gewoonlyk van de rechtvaardigheid vormt, die volgens hunne mening altoos met gemak en voordeel moet gepaard gaan, en op eene aardige wyze, doch niet naar waarheid, de, leer van Mufaeus befpottende, fchildert dezelve zodanig af, als of daarin geleerd wierd, dat men de deugd meer om beloning, dan om haar zelf betrachten moet. "Mufaeus (zegt hy) en zyn zoon, „ hebben nog jeugdiger vermaken dan de voorgaan„ den aan de vromen, als van de Goden hun gefchon„ ken wordende, toegezegd. Want in hunne rede„ neeringen, de vromen naar het ryk der fchimmen „ gebragt, aan de tafel geplaatst, en een gastmaal van „ heiligen aangerigt hebbende, doen zy dezelven, „ met kronen verfierd, den ganfehen eeuwigen tyd ,, in dronkenfehap doorbrengen, een eeuwige dron„ kenfehap voor de fchoonfle beloning der deugd „ houdende." Immers heeft Mufaeus niet gewild, dat men onder deze uitdrukking (psSuv aiuviov') eene eeuwige dronkenfehap, maar wel een eeuwigdurend gastmaal , of liever een eeuwigdurend offerfeest verdaan zoude, het welk op aarde door plenging en drank gevierd wordt. Doch hy volgt hierin de gemeene denkwyze des volks, door welke alle die zaken, welker ware geftalten ver van onze zintuigen verwyderd zyn, onder zekere ligchaamlyke gedaanten en beeld- te- (a) Lib. II. p. 363. Ed. Serrani.  240 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN tenisfen worden voorgefteld. Mufaeus heeft hier derhalven nergens in misdaan, door zulk eene befchryving te geven van den eeuwigen gelukftaat; en althans verdiende hy niet befchuldigd te worden van Plato, die in de befchryving van de verblyfplaatfen der gelukzaligen, dikwerf nog veel verder gezochte leenfpreuken en beeldtenisfen gebruikt. Ook blykt het ons, die de leer van Jefus Christus aanneemen, ten klaarften', dat er dergelyke leenfpreuken en figuurlyke uitdrukkingen nodig zyn, om deze zaken onder de bevatting onzer zinnen te brengen, daar in onze gewyde boeken zelf het woord êopru^eiv, dat eigenlyk betekent feestvieren, in eene overgebragte betekenis, genomen wordt (a) voor "God dienen, Gode eer bewyzen, een Christen zyn" Wat Virgilius betreft, men kan opmaken , welk eenen roem van kundigheid, met opzicht tot den ftaat der zielen na dit leven, Mufaeus zich verworven heeft, daaruit, dat Maro hem als den voornaamften leeraar der heilige geheimnisfen, en den wegwyzer als 't ware in 't ryk der doden, voorftelt, in die voortreflyke plaats der Aeneade(T), daar hy eenen edelen ftoet van zaligen affchildert, hun verblyf houdende in de gelukkige eilanden, welke plaats ik met den Heer Heyne gelove, dat niemand, die een edelaartig gemoed bezit, lezen kan, zonder ontvonkt en doorgloeid te worden van yver en liefde voor de deugd. Daar O) Ep. L ad Corinth. c. V. vs. 8. et Ernefti Interpr. N. T. p. 66. (è) Lib. VI. vs. 660—670.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 241 Daar woont de dappre fchaar, wier onvertfaagde hand Geen wonden fchroomde of dood, voor 't lieve vaderland; Ook Priesters Godgetrouw en onhefmet van leven: En Dichters, waarlyk vroom, van hooger geest gedreven; . En zy, wier fchrandre vlyt, op aller heil bedacht, De nutte konften vond voor V menfchelyk ge/lacht', Wier deugd en trouw hunn' naam onfterflyk maakt en edel; Een krans van blinkend loof fiert hun gewyden fchedel. - De ganfche fchaar wordt dus door Cumas nimf begroet; Mufaeus boven al, die midden uit dien ftoet, 't Onfterflyk hoofd verheft, wien zy eerbiedig hoor en: Volzaalge rei! en gy, Geleider dezer choren! Verheven Dichter, zeg, waar hier, in beemd of woud, Van dit volmaakt gewest, Anchides zich onthoudt? . Wy komen tot Homerus en Hefiodus, die wegens de verblyfplaatfen der doden, wegens de eilanden, die de gelukzaligen na dit leven bewonen zullen, en wegens de ftraffen, die den fnoden boven het hoofd hangen, zo klaar en duidlyk gefproken hebben, dat ik twyfele, of die genen, welken naderhand wegens dezelfde zaken gisfingen gemaakt hebben, wel iets beters en begryplykers hebben bygebragt. Immers is Homerus die geen, wien onder alle Griekfche Schryvers, die tot ons.gekomen zyn, niemand in ouderdom voorgaat (a). Niet alleen hebben alle Dichters hem als hun eenig voorbeeld zich ter navolginge voorgefteld, maar ook alle Wysgeeren hebben hem voor den va- («) Vid. Fabricii B. Gr. T. I. p. 1. et feqq. Hh  242 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN vader van alle kunde en wysheid gehouden, en zich zei ven geheel gevormd naar zyn voorbeeld, daar hy, gelyk Horatius getuigt (V), Veel beter dan Chryfip of wyze Crantor leert, Wat fchoon, wat fchandlyk is, wat regt is, wat verkeerd. Plato moge hem vry uit het Gemeenebest, welks beftaanbaarheid hy zich in zyne verbeelding voorftelde, verwerpen, hy gebruikt echter zelf, ter bevestiging der waarheid, liefst het getuigenis van Homerus , en is zo geheel van hem ingenomen, dat hy, 't geen Longinus wel heeft opgemerkt (£), niet alleen met zeer veele van hem ontleende gezegden en rederykkunftige figuuren zyn reden verfierd heeft, maar ook uit deze altoosdurende bron van kundigheid, ontelbaare beekjes in zyn leerftelfel heeft afgeleid, Dit zal nog klaarer blyken, wanneer wy het gevoelen van Plato, wegens dezen zelfden ftaat der doden na dit leven, verklaren zullen. Met regt derhalven heeft Dionyfius van Halicarnasfus gezegd (V); "Het hoofd en de bron van alles, waaruit, om zo te „ fpreken, alle ftromen en de ganfche zee en alle „ fonteinen voortvloeien , mag Homerus met het „ hoogfte regt genoemd worden": en in den brief aan C. Pompejus Qf) fchetst hy hem af als den genen, „ door wien, zo wel alle onderrichting, als ook daar„ uit eindelyk de Wysbegeerte in het gemene leven „ is ingevoerd." Doch het behoort niet tot ons oogmerk (a) Epift. II. vs. 3 et 4. (» Seft. 13. (O De Compofit. verborum p. 51.Ed.Hudf. QT) P. 203. Ed.Hudf.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 243 merk de getuigenisfen van voortreflyke mannen tot lof van Homerus byeen te zamelen: ieder die dezelven begeert te lezen, kan die vinden by Kuster (a) en Duportus 0). Wy kunnen ondertusfchen niet ontkennen, dat Homerus de menschlyke aandoeningen tot de Goden overgebragt, en de gevechten en wanbedryven der Goden gezongen heeft; doch men moet in 't oog houden dat hy zulks gedaan heeft, eensdeels, volgens het algemeen gevoelen in die tyden, dat de dapperfte mannen na hun dood onder het getal der Goden zouden aangenomen worden, en ten anderen voornamelyk als Dichter, wiens werk en pligt het is de zaken, die van de beoordeeling der zintuigen verwyderd zyn, in beeldtenisfen voorteftellen, en als 't ware onder het bereik der zinnen te brengen. Doch laat ons zien, hoedanig Homerus de verblyfplaats en ftaat der geftorvenen na dit leven befchreven heeft. Indien wy de gefchiedenis aller eeuwen, van de diepfte oudheid af, nagaan, zullen wy ontdekken, dat de menfchen zich altyd liever hebben laten beftieren door eenige wonderlyke kunstgrepen, en ik weet niet welke vrees inboezemende begoochelingen, dan door de gezonde reden. Nooit zyn er Wetgevers, Wysgeeren, of Dichters geweest, die niet, gelyk wy reeds by Orpheus hebben opgemerkt, in het voortplanten hunner leere van deze zwakheid der ftervelingen gebruik gemaakt hebben. Want zy zagen vooruit, indien zy hunne lesfen niet met fabelen fa) In Hift. Ctit. Homeri. (5) In Gnomologia Homeri. Hh 2  244 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN len omkleedden, en op eene ongewone wyze voorftelden, dat dezelven geen gezag by het algemeen zouden verwerven. Zy hebben derhalven, gelyk Primus (o) zegt, "door de aanlokkendfte en wenschlyk„ fte beloften den Godsdienst krachten bygezet, die. „ zelfs nu nog de oogen van het menschlyk geflacht „ duister houden." Hieruit is de geheele Nskuiiz, of befchryving van her ryk der doden, by Homerus ontftaan, welke, gelyk bekend is, door Virgilius is nagevolgd, in het zesde boek der Aeneade, en welke wy nu nader verklaren moeten. Doch ik houde my mooglyk te lang op, myne Heeren! by de behandeling der Dichteren, daar gy gewild hebt, dat men dit onderzoek met Thales zoude aanvangen. Ik vertrouwe echter, dat ik ligtlyk by U verfchoning verwerven zal, indien ik naderhand geene mindere naauwkeurigheid aanwende in het ontwikkelen van de gevoelens der Wysgeeren, wegens deze zaken, en vooral, indien gy daaruit ontdekt, dat in de volgende tyden alle Wysgeerige leer, wegens den ftaat der gelukkigen en rampzaligen na dit leven, uit deze fabelachtige en leenfpreukige redeneerwyzé der Dichteren, als uit ééne bron is voortgevloeid, welke wyze van voorftelling dus ook geenszins eigenlyk, of al te fyn en vergezocht, het welk veele geleerden gedaan hebben, of naar de denkwyze der latere Grieken, en nog veel minder naar der heden- daag- 00 Hift. Natnr. lib. XXX. c. i.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 245 daagfche denk- en fpreekwyze moet opgevat worden, indien wy geen onregt willen doen aan de nagedachtenis van die groote mannen, welken Griekenland heeft voortgebragt. Want, om riiyn gevoelen ronduit te zeggen, het geen Cudworth, Warburton en anderen, niet zonder eenen groten omflag van geleerdheid, hieromtrent verhandeld hebben, is my altoos voorgekomen meer fyn vernuftig, dan naar waarheid, door hen beredeneerd te zyn. Zich verbloemd uit [te drukken was van oude tyden af algemeen, en reeds by Orpheus zeiven en de oüdfte Dichteren in gebruik. Deze gewoonte is van de Dichteren tot de Wysgeeren overgegaan, en by de geheele Griekfche Oudheid in zwang geweest, zo dat ook de verdichtfelen van Plato, wegens den ftaat na dit leven, nergens anders van daan dan uit de oudfte Dichteren ontleend fchynen. Indien men dit uit het oog verliest, vooral in zulk een onderzoek waarin van die zaken gehandeld wordt, wegens welken eene zeer bezwaarlyke, of liever in 't geheel geene kundigheid aan de ftervelingen vergund wordt, hoedanig het onderzoek is over de natuur der ziele en haar' ftaat na dit leven, dan moeten zekerlyk veele gezegden en vindingen der oude Dichteren en Wysgeeren belachlyk voorkomen, daar wy, indien wy derzelver waare inrigting begrypen, het' verftand van die mannen niet genoeg roemen kunnen, die door deze zinnebeeldige kunstgrepen het onbefchaafd volk hebben opgewekt om de deugd te omhelzen. Dit myn gevoelen wordt ten fterkften bevestigd door de aanmerkingen van den geleerden Heer Hh 3 Hey-  £46 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Heyne (a), wiens woorden het my lust hier by te brengen. "Alle Uitleggers der oudere Wysbegeerte moeten „ zich wel overtuigd houden, dat zy onmooglyk iets „ met vrucht verrigten kunnen, in het verdaan en ont„ wikkelen der gevoelens van de oudfte Wysgeeren „ en anderen, die de Ouden gevolgd zyn, indien zy „ zich niet eerst gemeenzaam gemaakt hebben met dc „ oudfte Dichterlyke denk- en zegswyze, die alles, „ wat zy uitgedacht hadden, door eene verbloemde „ en leenfpreukige zinnelyke voorftelling en afbeel„ ding uitdrukten, daar in die tyden de fpraak nog niet „ zo verre verfynd was, dat zy de afgetrokkene en „ voor het verftand alleen bevatlyke zaken eigenlyk „ voor konden ftellen, en daar zy derhalven zelfs „ niet dachten zonder eenige zinnelyke voorftelling, „ kon het niet anders zyn, of zy moesten hunne „ Wysgeerige denkbeelden verduisteren door zinne„ beeldige omkleedfelen, niet uit zucht voor eene „ geheimzinnige leer, het welk te geloven dwaasheid „ is; maar door de noodzaaklykheid gedwongen. „ Die zaak ging indedaad met veel lastigheid en on„ gemak gepaard. Men kon byna niets met genoeg„ fame naauwkeurigheid, fynheid en bepaling uitdruk„ ken; doch zo weinig gefchikt als deze leerwyze „ was voor de fcherpe naauwkeurigheid van begrip, „ van zo veel te meer kracht en uitwerking moet „ men dezelve achten om de zielen in beweging te „ zetten, der verbeelding voortreflyke onderwerpen „ te verfchaffen, den wil te bemachtigen en te bui- » gen, («) Excurfu XII. ad Lib. X. Aeneidos.  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 247 „ gen, en aldus den harten een gevoel van vroom„ heid in te boezemen." En een weinig verder: "Daar ondertusfchen die genen, welken zich na die „ voornaamfte Wyzen en Voorgangers op de Wys„ begeerte toegelegd hebben, zelfs, terwyl zy reeds „ eene meer verfynde fpraak en denkwyze gebruik„ ten, nochtans volgens die Ouden of tegen hen re„ deneerden, zo is het geen wonder, dat men in de „ gefprekken van Socrates, in de werken van Plato, „ en in de verdere Wysgeerige fchriften, in plaats „ van bewys of opheldering, zo veele voetftappen en „ overblyffelen aantreft van eene Dichterlyke fpraak, „ en eene verbloemde of leenfpreukige wyze van „ verhaalen. Dit moest nog veel fterker plaats vin'„ den in dat gedeelte, 't welk den ftaat na dit leven betreft, daar zelfs van latere Wysgeeren wegens de „' verblyfplaats, het lot en den ftaat der zielen na den dood, niets fyner, zekerer of bevatlyker heeft kun„ nen bygebragt worden." Dit gezegd hebbende, brengt hy een voorbeeld van deze zaak by, en toont dat Plato op drie of vier plaatfen eene dergelyke redeneering, wegens den ftaat na dit leven, heeft voorgefteld, en zulks op onderfcheidene wyze, doch dat hy overal zelf bekent, dat hy verdichtfelen verhaalt. Eindelyk befluit de Heer Heyne zyn redeneering aldus O): "De aart der menfchen brengt mede, dat zy „ door de duisterheid der toekomende dingen veel „ fterker aangedaan worden dan door de blykbaarheid » en O») Excuriu feqq.  248 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN », en duidlykheid van den tegenwoordigen ftaat; even,, eens gelyk het geen tegen den gewonen loop der „ natuur voorvalt het gros der menfchen veel fter„ ker treft, dan het geen uit de voortrefiyke orde „ der natuur voorvloeit, daar nochtans die orde on„ zen gemoederen veel klaarer en beter redenen kon „ en behoorde aan de hand te geven, om de Godlyke „ natuur en voorzienigheid te bewonderen en te ver„ heerlyken. Doch wy willen liever blindelings naar „ den wand tasten, in onzekere dingen, dan in de „ volkomene befchouwing der zekeren berusten." Derhalven hebben de Dichters, daar zy zagen dat deze zaak het allergefchikst was, om de gemoederen in te neemen en te ftreelen, zich daarvan kunfbiglyk bediend , en aldus hunne befchryvingen van het ryk der doden (Nexuiug") opgefteld. Ik wenschte dat de anders zeer geleerde Uitlegger van Cudworth, de Heer Mosheim, dit beter had ingezien, daar hy (a), breedvoerig genoeg handelende over de zielen en over de genoegens der gelukzaligen, ik weet niet welke fcherpzinnige zaken bybrengt wegens de gevoelige ziel, die aan zo veel ftraffen en lyden niet zou kunnen wederftaan, en dus in het ryk der doden zo lang zou gepynigd worden tot zy ophield te leven: terwyl de vrye ziel naar de vergadering der gelukzaligen zou vertrekken : welke verklaring ook aan Heyne mishaagd heeft. De Heer Mosheim kon ten minften beter bericht vinden in eene plaats van Cicero (T), welke hy zelf O) Ad. cap. L Seft. 3. 09 Tusc. Lib. I. c. I.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 249 zelf aanhaalt: "Zy konden (zegt Cicero) zich geen „ denkbeeld vormen van door zich zelf beftaande „ zielen, zy zochten eenige zichtbare houding en „ gedaante: van hier ontflond de geheele befchry ving „ van het ryk der doden, (Nexui» by Homerus) im„ mers konden zy zich niets met het verfland alleen „ voörftellen; alles moest by hen voor de oogen „ zichtbaar zyn." Laat ons nu die befchryving des Dichters zelf befchouwen. Eene dergelyke befchryving fchynt by zeer veele oude Dichteren gebruiklyk, en reeds voor de tyden van Homerus iets zeer bekends en algemeens geweest te zyn, waaruit men al wederom kan zien hoe oud het gevoelen zy dat de zielen onfterflyk zyn, en dat den menfchen in het ryk der doden een gelukkig of rampzalig leven, volgens hunne eigene daden , wordt toegefchikt. Immers zouden dé Ouden nimmer zulke breedvoerige en opgefierde verdichtfelen faamgefteld hebben, wegens het oproepen en eeren der afgeftorvene geesten, indien zy niet by zich zelf waren overtuigd geweest, dat de zielen na dit leven in wezen blyven, hoewel zy niet dan door gisfing konden opmaken, welke gedaante zy aannemen, en in welke verblyfplaatfen en op welk eene wyze zy zich daar onthouden zouden: in welk gedeelte wy niet kundiger zyn dan zy. Men merke ondertusfchen op, dat de Dichters, wanneer zy hunne Helden in die plaatfen wilden geleiden, alwaar de geesten worden opgeroepen, en dus ook het Paleis van Pluto en Proferpina geopend wierd, altoos zodanige plaatfen uitgekozen hebben, die door hare nali tuur-  250 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN tuurlyke gefteïdheid meest gefchikt waren om de gemoederen der menfchen met fidderenden eerbied voor den Godsdienst te vervullen. Hoogopgegroeide. Cypresfen wiesfchen rondom, digte Populieren verduisterden door hunne fchaduwryke takken den grond, gelyk Virgilius zingt (a): Geen zonneftraal kan ooit hun fomher loof doordringen , 't Zy Titan glansryk ryz' en ftreef naar hoger kringen, 't Zy hy zyn gloeiend rad in V westerzout verkoel. In de nabyheid waren fpelonken van grondloze diepte, meeren, waaruit een damp opfteeg van zulk een afgryslyken ftank, dat de vogels, indien zy er over heen vlogen, door denzelven gedood wierden. Men zag er diepe kloven in de aarde, die door gedurige fchokkingen bewogen wierd, en naby waren bergen, wier fleile kruinen vuur en vlam braakten: om geen verdere omftandigheden te melden, in wier uitvinding het vernuft der Dichteren allervruchtbaarst geweest is. Ook wierden meestal die plaatfen uitgekozen, die door weinig menfchen bezocht wierden, en welker wonderen door de vertellingen der voorbyvaarende zeelieden op eene zeldzame wyze vergroot waren. Wanneer, volgens de befchryving van Maximus Tyrius (T), hy die de doden wilde raadplegen, aldaar gekomen was, zyne gebeden opgezegd, en de offerhande geflacht had, groef hy met een bloot zwaard rondom zich henen in de aarde, plengoffers uitftortende, en ik weet niet welke beloften aan de fchim- O) Georg. Lib. ïlh vs. 357- O) OiiT. XIV. § a.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 25! fchimmen doende, indien zy tot hem wilden komen. Wanneer alsdan eene grote menigte van fchimmen verfcheen, moest hy van het bloed der offeranden, door het welk te drinken zy de gave van voorzegging verkregen, hen allen zo lang afweren tot dat zich die Godin vertoonde , welke de Held wilde raadplegen; gelyk Ulysfes dan ook zyne eigene moeder met den zwaarde van het bloed afweert. De Godin, het bloed gedronken hebbende, doet by Homerus verfcheidene vermaningen aan Ulysfes, wegens het geen hem te vermyden ftaat, en voorzegt hem zeer veel zaken, die naderhand ftaan te gebeuren. Vervolgens worden er andere fchimmen opgeroepen. Anticlea, de moeder van Ulysfes, verfchynt en geeft, van het bloed gedronken hebbende, haren zoon bericht van den ftaat zyner huislyke zaken, en van zyne echtgenote en zoon. Wanneer Ulysfes haar omhelzen wil, ontglipt zy uit zyne handen, en daar de zoon hier van der ongunste van Proferpina de fchuld geeft, antwoordt hem de moeder in de volgende vaerzen (V): Proferpina, myn zoon! misleidt uw zinnen niet: Der doden ftaat en lot is dus, gelyk gy ziet; By hen wordt vleesch noch been door fpier of pees verbonden, Dat alles wordt weldra door kracht des vuurs verflonden^ Wanneer de hooge geest het wit gebeent begeeft; Terwyl de ziel, gelyk een fchaduw, hene zweeft. Ty- (a) Odyff. XI. vs. aitf. ) li 2  252 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Tyro, Antiope, Alcmena, Megara, Epicefte, Chloris, Leda, Ephimedia, Phaedra, Procris, Ariadna, Maera, Climene, Eriphyle, en Arete; waar van een groot gedeelte, van het bloed der offerande gedronken hebbende, den Held aanfpreekt, en van welke allen byna de lotgevallen verhaald worden. Deze fchimmen, door Proferpina terug gedreven zynde, naderen de Helden, onder welken Agamemnon de eerfte is, die, na dat hy ook van het zwarte bloed gedronken heeft, Ulysfes herkent, en hem het bedrog van zyne echtgenote Clytemneftra, waardoor hy ellendigi} k omkwam, verhaalt. Ook vertonen zich Ajax, doch flechts van verre, vergramd zynde wegens de hem geweigerde wapenen van Achilles; Patroclus, Antilochus en Achilles, welke laatfte, de voortrefiyke daden van zynen zoon Neoptolemus uit den mond van Ulysfes vernomen hebbende, verheugd heengaat. Dit alles verricht zynde, ziet Ulysfes den regtvaardigften der Koningen, Minos, over de doden vonnis vellende, en onderzoek doende naar hunne levens en misdryven. Hy ziet den Reus Orion, in de groene velden jagende op Avilde dieren, en Tityus, dien Virgilius befchryft in de volgende vaerzen (V), uit deze plaats van Homerus ontleend, welken een geleerd man voor de fchoonften verklaart die immer gemaakt zyn: Men zag. er ook den zoon der allesteelende aarde Den waeflen Tityus: hy, langs den grond geflrekt. Hield negen mylen velds met zynen romp bedekt. Een (a) Lib. VI. vs. 595— €00.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELLN NA DIT LEVEN. 253 Een havik, fel van fneb, laat nimmer af van knagen In 't duurzaam ingewand dat groeit voor nieuwe plagen; Hy woont in de open borst en wroet in long en nier: Nooit is er rust van pyn voor de afgematte fpier. Ulysfes ziet er ook Tantalus, wiens hoofd met vruchtdragende bomen befchaduwd, en wiens ligchaam tot aan de lippen toe met water omgeven is, daar nochtans gelyk Ovidius zingt (V): Daar nooit zyn drooge mond gelaafd wordt, en de vrucht Die boven V hoofd hem hangt zyn lippen /leeds ontvlugt. Hy befchouwt er den arbeid van Sifyphus, die, gelyk een oud Dichter by Cicero (>) zegt, eeuwig den fteen onwentelt, en zweet, en nimmer iets vordert. Ook fpreekt hy met de fchim of fchynbare gedaante van Hercules, het welk Davifius over Cicero (0 nader verklaart: en hy zou ook de geesten der Helden Thefeus en Pirithous hebben aangefproken, zo hy niet uit vreze voor het hoofd van Gorgo eerder vertrokken was. Op dusdanig eene wyze heeft Homerus ons eene befchryving gegeven van de Nskuiu of oproeping der doden door Ulysfes, met welke men behoort te vergelyken de vaerzen van Lycophron, in zyne Casfandra (V), en de verklaring van den geleerden Meurfius over die plaats. Wy merken hier in 't voorbygaan op, dat eene dergelyke befchryving, wegens (a) Metam. Lib. IV. vs. 458. O) Tufc. Lib. I. c. 5. (0 Ad. Tufc. 1.16. 00 Vs. 681 feqq. Ii 3  554 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN gens de verfcheidenheid van verhalen, en de onverwachte voorvallen die er in voorkomen, veel aangenaamheid en bevalligheid heeft, en dus ten hoogften nodig is voor eenen Heldendichter: doch begrypen echter tevens, dat de Dichters dit alles, zo als hun oogmerk en inrichting vereischte, dikwerf in eene andere orde gefchikt, fommige dingen achtergelaten, en wederom anderen er bygevoegd hebben, gelyk Virgilius zelf, Homerus navolgende, gedaan heeft. Het zy genoeg hier gezien te hebben, hoe reeds ten tyde van Homerus by het volk die mening was aangenomen, dat voor de menfchen na hun dood ftraffen zyn vastgefteld, die volmaakt overeenkomen met de natuur der ondeugden en misdaden, waaraan zy zich by hun leven hebben overgegeven. Zo iemand derhalven Homerus hierin met Dionyftus van Halicarnasfus de bron der geleerdheid noemt, zal hy zich geenszins bedriegen. En dit niet alleen, niemand, voor zo verre wy de gefchiedenis kunnen nagaan, heeft vroeger en fraaijer, dan dezelfde Homerus, de alleraangenaamfte en gelukzaligfte levenswyze afgefchilderd, welke den goeden na dit leven zal te beurt vallen, ter plaatfe daar hy verhaalt hoe Proklus aan Menelaus voorzeide, dat hy van de Goden naar de Elyfifche velden zou gezonden worden, (a): Hoor, wat de Goón van u in hunnen raad bepalen, Gy zult in Argos niet ten duistren gr ave dalen: 't Volmaakt Elyfium, aan 's aar dryks uiterst end, Is 00 OdyiT. IV. vs. 561—568,  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 255 Is 't heugchelyk gewest, waar hun befluit u zendt. . Vorst Rhadamanthus heerscht in die gewenschte dreven. Den menfchen wacht aldaar een waar lyk zalig leven; Daar druis cht geen hagelbui, daar loeit geen felle orkaan, Een lieflyk windjen, uit den kalmen Oceaan, Verfris cht hen dag en nacht en ruis cht hen minzaam tegen. Deze plaats is door alle Dichteren, zo veel er na Homerus gewag van de Elyfifche velden gemaakt hebben , nagevolgd, en naar de gefteïdheid van hun ftoffe en oogmerk op verfchillende wyze veranderd en opgefierd, waaronder Tibullus alleen ons hier genoegfaam ten voorbedde ftrekken kan, die er uit denzelfden Homerus de ftraffen der bozen in den Tartarus heeft bygevoegd (a). Doch my, die fteeds der min myn hulde heb gewyd, Zalgroote Cypris zelve in V Godlyk oord geleiden, Daar elk, in zang en fpel, volzalige eeuwen flyt; Der voglen lieve ftem doorgalmt er bosch en weiden: De grond kweekt, onbebouwd, welriekend heilzaam kruid, Daar geur ge roos by roos het vruchtbaar aardryk fier en: Daar jongeling en maagd op V juichend vreugdgeluid, Ten dartlen reie gaan, en blyde feesten vieren. Gelieven, door den dood te vroeg gefcheurd van een, Zyn daar op nieuw vereend, bekroond met myrteblaren. Maar 't hol der bozen dekt een nacht vol yslykheên; Rondom hen bruischt de Styx met ongefluime baaren. Aleclo, om wier hoofd een heir van flangen krult, Veria) Lib. I. Eleg. III. vs. 57.  256 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Vervaart het boze rot, wien 't hair te berge fteigert, Terwyl aan V afgronds poort de helhond vreeslyk brult, Drie jlangetongen roert en allen toegang weigert. Ixion, die geweld op Junos eer beftond, (dragen. Moet daar op 't morslend rad de ftraf dier fchanddaad En Tityus, geftrekt langs negen mylen grond. Voelt fteeds in de open borst de wreede gieren knagen. Daar /macht ook Tantalus in V midden van den vloed. Die van zyn lippen vlucht, niets voor zyn dorst kanbaten, Der zustren fchaar, waarop de wraak van Venus woedt, Draagt eeuwig Lethes nat in altoos leêge vaten. In deze vaerzen zou het nieuw en vreemd kunnen voorkomen, dat Venus ingevoerd wordt als geleidfter der doden (^wxfi7cop^oq), die, even gelyk anders Mercurius, de ziel naar de onderaardfche plaatfen geleidt Doch, gelyk de Heer Heyne over deze plaats te regt aanmerkt, Tibullus kon op dit bevallig denkbeeld te eerder komen, dewyl de Romeinen eene Venus Libitina eerden, welke geacht wierd het bewind over de doden te voeren. Doch het is niet nodig zo verre te gaan: de Dichters hebben altoos de vryheid gebruikt om zodanige zaken, voor welken zy flechts eenigen fchyn zagen, te verdichten en met bevallige verfierfelen op te fchikken. Dus is deze zelve plaats van Tibullus met verfchillende kleuren voorgefteld, door den opfteller van het allervoortreflykst lykdicht op Luccejus, te vinden in de verzamelingen van Gruterus, Bonada, Burman (d) en anderen. Schrei, (a) A.L. T. II. I. IV. Ep. 13. p. 9.  WEGENS DEN STA AT DER/ZIELEN NA DIT LEVEN. 257 Schrei, fchrei niet meer om my! ter fterren ingevoerd, Deel ik in 7 heil der Goón! Ik leef, der aarde ontweken! Ach! nutloos is de fmart die uwen geest ontroert; De tranen zyn vergeefsch, die uit uwe oogen leeken. Geen helfche ftroom zal my ontvangen na myn dood; 'kZal 't Acherontisch-meer of Styx gevreesde baar en, Niet klieven met den riem in Charons ranke boot, Zyn hol en woest gelaat zal nooit myn fchim vervaren. Daar ik uit Minos mond geen fchriklyk vonnis wacht, Kan Tartarus noch Styx my in zyn kerker houden. Ga, dierbre namaag! ftil myn moeders bange klagt, . Die om my treurt als Progne om Itys in de wouden. Meldt haar myn zalig lot; my, my heeft Cypris zelf, Am Plutos macht ontrukt, gevoerd naar 't ft er gewelf. Wy zouden meer plaatfen uit Dichteren kunnen bybrengen, indien wy daarop uit waren om hunne vernuftige vindingen in de befchryving van de vermaaklykheden der Elyfifche velden byeen te zamelen. Doch daar ons oogmerk zulks niet toelaat, hebben wy alleenlyk trachten aan te tonen, hoedanig de Schryvers van lateren tyd Homerus ten geleidsman gehad hebben. Op hem volgt in orde van tyd het naast Hefiodus, uit wiens dichtfluk over de geboorte der Goden, fchoon het zelve, gelyk Brucker (a) te regt heeft aangemerkt, allerduisterst is, nochtans genoegfaam blykt, dat hy wegens die dingen, waarover wy in dit onderzoek handelen, volmaakt met Homerus Cd) Hifi. Crit. Phil. Tom. I. p. 4°9- Kk  258 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN rus in gevoelen overeenftemt. Ik zal hier flechts eene plaats van dien Dichter bybrengen, dewyl ik my fpoede om dat geen te onderzoeken, het welk voorname Wysgeeren wegens den ftaat der menfchen na dit leven gedacht hebben. Deze plaats wordt in een ander dichtftuk O» van hem gevonden. Hy fpreekt aldaar van die genen die in de belegeringen van Theben en Troje, dapper voor het vaderland ftrydende, gefneuveld zyn. Dees heeft de felle wrok van Oedipus geflacht Voor Thebes fterken muur al ftrydende omgebragt. Die togen, met hun vloot, de breede ftromen over, Om fchone Helena te ontrukken aan haar rover. Hen heeft de fchicht des doods geveld voor Trojes vest. Doch Jupiter fchonk hun in een volmaakt gewest, Aan 't uit erft e eind der aarde, een ander beter leven. Aan Kronus is aldaar V bewind des ryks gegeven; Nooit wordt hun Godlyk heil door zorg of leed geft'oord, De kabblende oceaan befproeit den ryken boord, De grond biedt tweemaal Is jaars de liefelykfte vruchten, En oogften, nooit vernield- door ftrenge winterluchten. Zeer opmerkenswaardig is het geen, dat Joannes Tzetzes in zyne verklaring over deze plaats bybrengt: "Gelyk wy (zegt hy) aan de vrome menfchen het Pa„ radys toeëigenen, dus eigenden de Grieken aan „ hunne Helden de Elyfifche velden of eilanden der „ gelukzaligen toe, van welken Homerus, Hefiodus, » OP (a) Op. et D. vs. 161 — 173.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 259 „ op deze plaats,Lycophron,Plutarchus ,Philodratus, „ Dion, en anderen bericht hebben, dat dezelven in " den Oceaan gelegen zyn. Die gewesten zyn zeer „ gelukzalig, als welken beftendig door zachte wind„ jens verfrifcht worden, en jaarlyks driemaal yruch„ ten geven, naar welken men ook zegt dat de zielen „ der geftorvenen vertrekken."Op deze woorden laat hy een fabelachtig verhaal volgen van fommige menfchen, levende van de vischvangst, en die eilanden bewonende , welken ten Zuiden Brittannië en ten Ooften Thule tegen zich over zien. De korte inhoud dezer hiftorie koomt hier op uit. "De visfchers, by nacht „ in hunne hutten ruftende, worden uit den flaap „ gewekt door een geklop op hunne deuren, en een „ vrolyk gejuich van menfchen, van welken zy ech„ ter, ontwaakt zynde, niemand zien. Zy vinden al„ leenlyk eenige vaartuigen, niet hunne eigene, maar „ anderen; welken, gelyk zy uit het geluid gewaar „ worden, vervuld zyn met fcheepsvolk. Zo dra zy j, in die vaartuigen getreden zyn, worden zy, fchoon met nederhangende zeilen, echter zeer fpoedig naar „ de kust van Brittannië gevoerd, alwaar die onbe" kende fcheepslieden aan land gezet worden. Ter'„ wyl zy volftrekt niemand zien, bemerken zy ech" ter dat er een fterke toevloed aan den oever is van \\ menfchen, die de nieuwgekomenen verwelkomen, „ en hen met de hoogfte blydfchap ontvangen. Zy '„ hooren dat dezelven elkaêr op het minzaamst be„ groeten, en de een den anderen by hunne eigene, „ of van hun woonplaats, handwerk, gedacht of verKk 2 want-  2ÖO DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN „ wantfchap ontleende namen, aanfpreken. De visr. „ fchers vervolgens wederom in dezelfde vaartuigen. „ getreden zynde, welken zy gevoelen dat ligter ge-. „ worden zyn, worden met dezelfde fnelheid, waar„ mede zy gekomen zyn, naar huis terug gevoerd." Dit alles is voor het grootfte gedeelte ontleend uit Procopius O), het wordt door Ifaac Tzetzes over Lycophron byna met dezelfde woorden vermeld, en is door Muretus (£), fchoon het verhaal zelf hem geheel ongerymd voorkoomt, in allervoortreflykst Latyn overgebragt. Ook is deze befchryving niet met ftilzwygen voorbygegaan door Plutarchus (». De meesten hebben eertyds geloofd, dat de gelukzalige eilanden door de Ouden ten noorden van de Britannifche kust naar den kant van Thule geplaatst zyn, gelyk men kan opmaken uit de bygebragte woorden van Tzetzes. Mooglyk wordt er een of ander van die eilanden onder verftaan, welken Oreaden genoemd worden; tot welk gevoelen ik gekomen ben,' dewyl by alle Schryvers deze eilanden, wegens de verwon^ derlyke getemperdheid der lucht, ten hoogden ge^ roemd, en derzelver bewoners gezegd worden een langdurig en gezond leven te leiden. Immers fchryft Buchananus (jT) daaromtrent op deze wyze, in de volgende.zeer fraaje woorden: "Zy genieten byna al„ len eenen beftendigen welvaart van ligchaam en ziel, „ zy fterven zeldzaam door ziekten, doch meest al- » len O) De Bello Gothico Lib. IV.p. 119 in Script. Hifi. Byz. Ed. Hoefch.p W byzondere geschillen en openlyke regtsgedingen vonnis gaven, en daar alle kennis van zedeleer by hen berustte; welk gezag zy reeds van de alleroudfte tyden af fchynen bezeten te hebben. Voortreflyk is, het geen Caefar (>/) wegens hen der geheugenisfe heeft overgeleverd, uit het welk wy aüeenlyk de volgende woorden zullen bybrengen. "Zy trachten inzonderheid. daarvan de menfchen te „ over- (a) Lib. V. p. 352. (*) Eist. Crit. PhÏÏof. T. I. p. 31 *• lc$ Lib. IV. p. 302. (<0 De 13e.Ho Gallico Lib. VI. c. 14. Mm 3  ^ DE GEVOELENS DER. OUDE WYSGEEREN „ overreden, dat de zielen niet fterven, maar na den „ dood van dezen tot anderen overgaan, en zy oor■,, deelen, dat hierdoor de gemoederen het fterkst tot dapperheid ontvonkt worden, door de verachting -„ van den dood." Schoon, deze woorden ten deele fchynen overeentekomen met het geen Pythagoras geleerd heeft, wegens de verhuizing der zielen, Hebben 'echter twee geleerde mannen, de geleerde Benediétyner geestlyke, die over den Godsdienst der Gaulen gefchreven heeft O), en G. van Irhoven O), verftandiglyk aangemerkt, dat die plaats niet volgens het gevoelen van Pythagoras behoort verklaard te worden. Want hoe duifter de leer van Pythagoras, in welker verklaring zo veele geleerde mannen geblokt hebben, ook 'wezen moge, het is ten minften zeker, dat Pythagoras gefteld heeft, dat de ziel, uit het eene-ligchaam geweken zynde, zich in een ander begeeft, en op deze wyze eenen loopkring volbrengt, die haar door het noodlot wordt voorgefchreven: daar in tegendeel de Druiden, hunne navolgers, niet anders fchynen geleerd te hebben, dan dat de zielen onfterflyk zyn, en dat de menfchen, die vroom, dapper en matig geleefd hebben, na hun dood naar andere gelukzalige verblyfplaatfen opftygen, en aldaar, het zy in de maan, het zy in eenige andere planeten, een alleraangenaamst verblyf bewonen, gelyk bevestigd wordt door Pomponius Mela (V), daar hy de wysheid der Druiden verheft, als welken, volgens de gewoonte der 00 T. I. p. 189. feqq.- Qf) De Paling. Vet. II. 6, 5. 00 Lib. III. c. 2.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 2?9 der oude Godgeleerden, hunne leeringen niet openlyk aan iedereen mededeelen. "Eene hunner , leeringen „ (zegt hy) is onder het volk uitgelekt, op dat het " naraelyk in den oorlog kloekmoediger zyn zou, '„ dat de zielen onfterflyk zyn, en dat er by de fchim„ men een ander leveu bereid is." Het welk volkomen hetzelfde is 't geen Caefar zegt, dat zy geloofd hebben, dat de menfchen na hun dood vertrekken van dezen tot anderen &k aliis ad alios)-, of tot zeer gelukzalige.menfchen, of dat hun de weg openftaat. naar andere.plaatfen', die deze aarde in gelukzaligheid verre overtreffen* dat 'zy niet naar het ohderaardsch ryk der fchimmen nederdalen, en den naren kolk des afgronds niet genaken, gelyk Lucanus insgelyks, wegens de leer der Druiden gezongen heeft, in de volgende zeer bekende vaerzen (Boek. L vs. 454—457).. • Naar'uive leerbezoeken 'nooit dé zielen , Vorst Plutos duister ryk, der fchimmen. doodsch verblyf, Dezelfde geest bewoont, na dit, een ander lyf, ■ ■ Beftiert het als voorheen. ' En, na tusfehenvoeging van eenige weinige woorden, (vs. 460, 462). Dees leer ontfteekt een moed in aller heldenhart, Die dwars door zwaarden heen den dood kloekmoedig tart;. ■ Geen. prys op ?t leven fielt > dat telkens wordt herboren. Doch wie meer begeert te weten van de leer der Gallen en Celten, omtrent ditleerftuk, die raadplege met den Heer Brucker (a) , die de verfchillende beeld- te- 00 Tom. !• P' 338 feqq.  280 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN tenisfen en kleuren opgeeft, met wélken de Celten den elendigen of gelukzaligen ftaat der menfchen na dit leven affchilderden; welke kleuren van dien aart zyn, dat men terftond ontdekt, dat dezelven uit hunne byzondere levens wyze en de zucht voor oorlog, die by hen blaakte, ontleend zyn. Immers is het altoos gebruiklyk geweest, dat meest alle volken de wyze en hoedanigheid der beloningen en ftraffen na dit leven, volgens hünne eigene zeden en leefwyze, befchreven, zo dat men gemeenlyk by volken, die van een' harden aart en geftreng in tucht en leefwyze waren , ook de ftrengere ftraffen na dit leven voor de bozen, en groter vermaken voor de vromen, vindt vastgefteld. Dat niemand zich dan verwondere, indien het lot der bozen na dit leven als allerrampzaligst befchreven wordt by volken als de Celten waren, die zelfs in dit leven alle misdryven van fnode menfchen met zo veel geftrengheid ftraften. Immers, gelyk dezelfde Casfar van hun bericht (V): "Het is' „ by hen de gewoonte, wanneer er eenig misdryfbe„ gaan is, een moord gefchied,is, of wegens erffenis „ of grensfcheidingen eenig gefchil ontftaat, dat als „ dan de Druiden "vonnis vellen, en beloningen of „ ftraffen vastftellen. Zo iemand, wie hy zyn moge, „ gemeen of beampt, hun.vonnis niet opvolgt, wordt „ hem het bywonen der offeranden verboden. Dit is „ by hen eene allerzwaarfte ftraf. Zy, op wien dit „ verbod ligt, worden voor eerloos en fchelmsch ge- „ hou- (a) Lib. VI. c. 13.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 2ÖI „ houden, ieder ontwykt hen, ieder vermydt hun „ byzyn en gefprek, om zich door hunne befmetting „ geen onheil op den hals te halen: wanneer zy recht „ eifchen, wordt zulks hun geweigerd, en zy zyn „ van alle eerbewyzing geheel verfloken." By de Druiden voege men ook de Indiaanfche Wysgeeren of Brachmanen, die niet gezegd worden Pythagoras gehoord te hebben, maar door hem gehoord te zyn, gelyk Clemens van Alexandria (V) uit Alexander Polyhiftor bericht: "Ook beweert hy (zegt Clemens) „ dat Pythagoras bovendien ook de Gaulen en Brach„ manen gehoord heeft." Wegens deze Indiaanfche leeraaren heeft Palladius Gallata veele zaken gemeld, indien het werk over de Brachmanen, het welk op zyn naam doorgaat, waarlyk van hem gefchreven is. Hy was een kerklyk Schryver, die onder het tweede Burgemeesterfchap van Theodorus den Groten, in het jaar 388 gebloeid heeft. Wy zullen hier het een en ander uit zyn werk by brengen. Hy verhaalt, dat Alexander de Grote in Indië zou gekomen zyn, en de Brachmanen, de Zedeleeraaren van dat volk, bezocht hebben. Eén onder hen, Dandamis genaamd, wierd inzonderheid in hoge waarde gehouden, van wiens wysheid Alexander zo veele verhalen gehoord had, dat hy begerig was hem te zien. De Indianen wezen Alexander de plaats, alwaar die man zich onthield. Alexander vond hem in een dicht bosch, by eene bron op den grond rustende, en zo dicht met loof Ca) Strom. Lib. I. p. 358. Nn  2Ö2 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN loof en groen bedekt, dat hy hem in 't geheel niet befchouwen kon. Hy zond derhalven Oneficrates, een zyner vrienden; welke, by Dandamis gekomen zynde, hem, volgens het verhaal, op deze wyze aanfprak: "Wees gegroet, leeraar der Brachmanen! de Zoon „ van God den groten Jupiter, Koning Alexander, „ die de beheerfcher aller menfchen is, beveelt u ten „ allereerften tot hem te komen en voortreflyke ge„ fchenken van hem te ontvangen: Zo gy niet koomt, „ zal hy u het hoofd doen af liaan. Dandamis, dit „ hoorende, glimlachte, en gaf, zonder het hoofd „ eenigfins uit de bladeren op te heffen, aan Onefi„ crates het volgende ten antwoord: God, die alleen „ de grote Koning is, was nimmer de oorzaak van „ eenige belediging, maar hy heeft het licht, den vre,, de, het leven, het water, het ligchaam en de ziel „ des menfchen voortgebragt, welke laatfte hy ook „ wederom ontvangt, wanneer het noodlot haar ont„ bindt. Deze was nimmer de veroorzaker van be„ geerte, deze is myn Heer, deze is alleen God, „ die, daar hy van alle bloedftorting eenen afkeer „ heeft, nimmer oorlogen voert. Alexander is geen „ God, dewvl hy fchielyk fterven kan. Zyne ge„ fchenken weiger ik te ontvangen, en indien hy om ,, die reden my het hoofd wil doen afflaan, zal hy „ echter daardoor myne ziel niet dooden: Dit lig„ chaam alleen zal wel ftil blyven liggen, doch my„ ne ziel zal vertrekken tot haren Heer, het ligchaam „ als eene verachtlyke ftoffe op de aarde, waaruit „ hetzelve gevormd is, achterlatende. Ik zal dan, in  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 283 „ in een' geest veranderd, tot mynen God opftygen, ,' die ons wel in dit vleeschlyk verblyf ingefloten en „ op aarde geplaatst heeft, doch juist door dit middel „ heeft willen beproeven, of wy, die van hem geko„ men waren, zodanig leven zouden,gelyk hy ons had » yoorgefchreven. Deze zal van alle de genen, die „ tot hem wederkeren, rekening van hunne verrich„ tingen afeifchen: als zynde de wreker van alle be„ ledigingen. Want de verzuchtingen der verdruk„ ten worden tot ftraffen voor de beledigers. Dat „ Alexander derhalven, indien hy dreigen wil, die „ genen met zyne bedreigingen verfchrikke, die naar „ goud en rykdommen haken en den dood vrezen. „ Immers hebben deze twee zaken by ons allen ha„ ren invloed verloren. Want de Brachmanen begee, ren het goud niet en vrezen den dood niet. Wan'' neer dit antwoord tot Alexander overgebragt was, " werd zyne begeerte, om met dien vryrooedigen man " in gefprek te treden, nog fterker. Hy treedt derhali ven het bosch in, en begint, van zyn Paard ge'„' klommen zynde, en zyn Koninglyk hoofdfierfel en verdere pracht afgelegd hebbende, met den gry" zaart een gefprek te voeren. Deze vaart met de", zelfde drift en ftoutheid, welke hy jegens Oneficra'„ tes betoond had, tegen Alexander uit, berispt de •„ onmatige begeerlykheid des Konings, die, nimmer 3, verzadigd, altoos naar het bezit van anderen tracht, " en, terwyl hy den ganfchen aardbodem, waarvan hy, binnen kort ftervende, naauwlyks die kleine plaats, " welke hy liggende befloeg, vervullen zou, aan zich Nn 2 „ zoekt  284 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN „ zoekt te onderwerpen, het menfchlyk geflacht, in „ de zwaarite rampen ftort, over welke euveldaden „ de Wysgeer zegt, dat God in den hemel gerichte „ houdt, voor welk gericht hy Alexander daagt, al„ waar deze Vorst, in het byzyn van alle de men„ fchen, welke hy door zyne woeste begeerten in 't „ verderf geflort had, te vergeefsch aan de woorden „ van Dandamis gedachtig, niet meer omringd door „ eenen ftoet van gewapende lyfwachten, eindlyk „ ftraffe zou lyden." Doch deze en meer dergelyke zaken, welke by Palladius van Dandamis gezegd worden, zyn zodanig, dat ieder ligtlyk ziet, dat die goede kerklyke Schryver de leer der Indianen met de Chriftelyke leer vermengd heeft. Immers, hoewel het uit Plutarchus, Arrianus en andere Schryveren blykt, dat Alexander met de wyzen der Indianen gefprokèn heeft, dragen echter de gefprekken, welke Dandamis by Palladius ge-zegd wordt met den Koning gevoerd te hebben , kenmerken van eene ganfch andere leere. Het is waar dat Strabo, een geloofwaardig Schryver. (V), een dergelyk voorval wegens de komst van Alexander by de Indiaanfche wyzen vermeldt, alwaar, het geen aanmerklyk is, de perfoon die dpor Alexander gezonden wordt, Oneficritus, en het hoofd der Indiaanfche wyzen Mandanis genoemd wordt. Doch het lydt nochtans geenen twjfel of Palladius heeft, in het voorftellen der Indiaanfche leere, gebruik gemaakt van die kennis, welke hy uit de lesfen van den Christ- lyk- 00 Lib. XV, pag. 715.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 285 lyken godsdienst verkregen had. Ondertusfchen fchynen de Brachmanen, 't geen Appianus ook van de Druiden getuigt O), door de hoope op een toekomend leven, verachters des doods geweest te zyn, immers zegt Clemens van Alexandria (T), "dat zy den „ dood verachten en het leven van geen belang re„ kenen, dewyl zy overreed zyn van eene herleving;" en Porphyrius bericht (0 van. hun: "Omtrent den „ dood denken zy zodanig, dat zy dezen leeftyd als „ eene der ziele noodzaaklyk opgelegde dienstbaarheid „ huns ondanks dragen; en zich haasten, om de zie„ len van de ligchamen te ontbinden, zo dat zy me, nigmaal, wanneer zy zich in volmaakten welftand " bevinden, zonder dat eenig onheil hen daartoe „ dringt, uit dit leven fcheiden, anderen vooraf van „ hun voornemen verwittigende, zonder dat iemand " hen belet. Integendeel geeft iedereen, de zodanigen „ geluk wenfchende, hun eene of andere boodfchap „ mede aan zyne overledene vrienden en nabeftaan„ den. Zo vast en zeker geloven zy en al het volk, \, dat de zielen onderling te famen leven en verkee„ ren-" En Strabo 00 bericht van hun: "dat zy dik„ werf over den dood fpreken, achtende dat dit leven " gelyk is aan den ftaat der menfchen in de ontvangenis; terwyf de dood integendeel voor diegenen, welke de Wysbegeerte betracht hebben, eene ge^ boorte is tot een waar en gelukzalig leven; om „ wel- (a) Bello Gall. p. 1192. (i) Strom. lib. III. p. 194(O De Abftinentia lib. IV. § 18. (/) Lib. XV. p. 1039. Nn 3  286 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN „ welke reden zy zich veel oeffenen, om gereed eri „ bereid tot den dood te zyn." Dat er ondertusfchen veele volken geweest zyn'i die wegens de dagelykfche elenden van het menschlyk leven gewoon waren den dood te verachten, wordt ons door Gefchiedfchryveren en Dichteren bericht. Veele dergelyke voorbeeldden zyn bycen verzameld door Davifius over Cicero (V), waaruit wy alleenlyk dat geen by zullen brengen , 't welk van de Traciërs verhaald wordt: "Deze waren „ (zegt Valeri-us Maxiiiuis)'(£) gewoon, de geboorte „ der menfchen met rouwe, hun uitvaart met vreugd„ betoning te vieren." Op hen is een zeer fraai puntdicht van Archias van Mitylene, uit de Griekfche Anthologie (djft dus luidende:1 Ik'prys de'-Thracen,- die hun kind er s dan beklagen, ■■ Wanneer humog het licht aanfchouwfuït moeders fchoot^ Daar elk hun heil verheft, wanneer-een vroege dood-, ■ Op 7onverwachtst, hen velt in V opgaan-hunner dagen. Niets wacht- ons, dan elende, op V levens enge baan, De dood i de1 dood alleen brengt rust en redding adn.Doch de Indianen fchynen niet zo zeer' uit een afkeer voor het leven den dood veracht te hebben, als wel, dewyl zy zich overtuigd hielden, dat hunne zielen, van deze aardfche kluisters ontflagen, en gezuiverd van de befmetting der fnodë driften, tot God zouden wederkeeren, van wien zy hunnen oorfprong hebben, en met wien zy op het naauwfte vermaagschapt zyn. Want, hoe verfchillend ook de gevoelens .;-r A J ' >) ^ q ft > erf! O) Tufc. I. 48. (p) Lib. II. c. 6. (0 Lib. L;Epigr. 13. •  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 1^7 'dér Ouden geweest zyn, omtrent de wyze waarop de van het ligchaam. gefcheidene zielen het hoogfte geluk verwerven zouden, welke buitenfporige verhuizingen door verfchillende.ligchamen, welke veranderingen dezelven ook, volgens hunne gedachten,noodwendig ondergaan moesten, om van alle fnode hebbelykheden gezuiverd te worden, echter fchynen zy allen in deze eene zaak'te zyn overeengekomen, dat zy toch eindlyk eens, hoeJarfg.de tusfchentyd ook zyn-moge, met dat opperftebeginfel, het welk begin noch einde heeft, door het welk alles ontftaat, alles -bewogen en -bezield wordt, -zouden faamgevoegd worden door eene allergelukzaligfte vereeniging. Om ons niet by. de duistere leer van andere vreemde Wyzen op te houden, zy ons hiér bet voorbeeld -van den allervoornaamftén onder hen, Zoroafter, genoegfaam, die zeide, dat er een opperst beginfel beftond, zynde een allervolkomenst vuur, van het welk het zonnevuur een beeldtenis en teken is: hy beweerde dat hetzelve begin noch einde heeft, als.bewegende van alle eeuwigheid af .zich zeiven, en met zich zel■ven tevens alles, wat is, uit welk wezen, volgens de taal dier Wysgeeren, alles is voortgevloeid en nog voortvloeit. Uit dit beginfel waren twee andere begin* felen ontftaan, welken het eerfte 'beginfel zich onderworpen had, het eene was' een geest, Oromasdes of t)romazes genaamd, het andere eene ftoflyke zelfftanr ^igheid, die Arimanius genoemd wierd. Deze twee laatstgenoemde beginfelen waren onderling met eikanderen ftrydig: de geest 'wierd meer en meer volmaakter,  288 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN ter, naar mate hy in voortreflykheid en glans nader kwam aan de eerfte bron van licht: de ftoffe was flechter, naar mate zy verder van het eerfte beginfel afweek, en uit haar ontftond al het kwaad. Ook wierd het laatstgenoemde beginfel door Zoroafter voor log en duister gehouden, waarom het ook 'Ai'Sfo (duisternis') genoemd wordt; het andere integendeel voor verlicht, waarom het Zeug (Jupiter, God des lichts) genoemd wordt (a). Deze twee beginfelen nu, de geest en de ftoffe, waren onderling in eene beftendige tweedragt: daar nochtans in dezen ftryd altoos de geest de overwinning behaalde, en allengskens, door het beftryden der fchadelyke ftoffe, dezelve deed verminderen, geloofde deze fecte dat het t'eeniger tyd ftond te gebeuren, dat, wanneer al het kwade en alle de duisternis uit de ftoffe zoude verdreven en weggenomen zyn, alsdan het derde beginfel Arimanius insgelyks tot helderheid zou gebragt worden, en met dat eerfte verlichte beginfel, zo wel als de geest, door eene vriendelyke gemeenfchap vereenigd worden, en dat er op die wyze als 't ware eene herftelling en voltojing zou gefchieden van alles wat goed is. Dit heeft ook Plutarchus Q>) te kennen gegeven in de volgende woorden. "Het bepaalde tydftip nadert, waarin -„ Arimanius, pest en hongersnood op de aarde bren„ gende, noodwendig door dezelven geheel vernield „ en vernietigd zal worden, en waarin, het aardryk „ vlak (a) Vid. Diogenes Laertius prooem. § 8. (bj De liide et Ofiride Tom. II, p. 370.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 289 „ vlak en effen gemaakt zynde, ééne famenleving en „ ééne maatfchappy ontftaan zal, uit gelukzalige men„ fchen, die allen ééne taal fpreken, beftaande." Dit is, indien wy ons niet bedriegen, de korte inhoud der duistere leere van Zoroalter, waarover, behalven door Bayle en Brucker, byna op dezelve wyze, als wy gedaan hebben, gehandeld wordt door een geleerd man in eene byzondere verhandeling, waarin hy tracht aan te tonen, wat de Ouden, wegens de opftanding der doden,gedacht hebben, in de Memoires de 1'Acad. des Infcr. et Belles Lettres Tom. XIX. p. 311. feqq. Hoe het ook moge gelegen zyn met die Maatfchappy van gelukzaligen, waarin gezegd wordt dat alle goeden en vromen toegelaaten worden, dezelve wordt van oude Wysgeeren fchier zodanig afgefchetst, dat wy ons daarvan volftrekt geen denkbeeld vormen of ons dezelve voorftellen kunnen: men fpreekt van zekere alleraangenaamfte vereeniging met die eerfte oorzaak aller dingen: doch hoedanig dezelve zy kunnen die genen, welken in deze zaak zo veel aan hunne gisfingen toefchryven, zelfs by gisfing niet opmaken. Aan allen is veeleer dit algemeen eigen, dat zy leeren, dat dit leven vervangen zal worden door een onfterflykheid, die voor de goeden allergelukzaligst, voor de boozen allerelendigst is. Uit deze foort van leeraren zyn er veelen geweest, die onder den naam van Zoroafter hebben willen doorgaan, gelyk wy vinden by Vosfius (a) en Stanlei (T), zo dat er naauw- lyks Ca) Theol. Gent.L. I. c. 5. O) H. P. Seft. XIIÏ. c. 2. Oo  20O DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN lyks een Priester van eenige vermaardheid fchynt ge-, weest te zyn, die dezen naam niet aannam: welke zaak alleen, om van geene anderen gewag te maken, de gefchiedenis van den echten Zoroafter met zodanige duisternisfen bedekt heeft, dat mannen van een allerfchranderst vernuft zich daaruit niet hebben weten te redden. Niemand zal my dan vergen, my langer op te houden in het ontvouwen der gevoelens van dien doorluchtigen Perfiaanfchen Wysgeer. My fchynt het toe, wanneer ik zyne leere befchouwe, dat men de zedeieer van Zoroafter op de volgende wyze zou . kunnen uitleggen. Daar de Godlyke geest altoos bezig is in de zielen te volmaken en ter deugd te vormen, en daar de ftoffe, als de voortbrengfter van alle ondeugden en fnode begeerten, daarom, altoos den geest tegenftaat, zo behoren de menfchen met den hoog* ften yver hun best te doen, om, terwyl zy in-dit leven zyn, de ziel af te trekken van de aanlokfelen des ligchaams, en te bevryden van de befmetting der ftoffe. Want, den genen, die zulks gedaan hebben., is na den dood de toegang gemaklyk tot die eerfte en eeuwige bron van licht, en hun is eene allergelukzali.gfte vereeniging met dezelve bereid: daar die genen integendeel, welken in dit leven, zich overgevende, aan de ligchaamlyke wellusten, met de vuilheden der ftoffe zich befmet, en met overfpel en/ euveldaden zich' bezoedeld hebben, na hun dood geenszins dat eerfte eeuwige beginfel des lichts kunnen genaken, maar zolang daarvan geweerd worden, tot zy, gedurende eene andere reize, dooi* het bewonen, van andere verblyf- plaat-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 29 r plaatfen en het verhuizen in andere ligchamen, gezuiverd van den droesfem der ftoffe, zich een zodanige gefteïdheid verworven hebben, die hen waardig maakt Dm die allerzuiverfte en volmaakfte vereeniging en vriendfchap van het eerfte beginfel te genieten: welk lot men geloofde dat eindlyk eens aan1 allen te beurt zoude vallen. Ik ftel hier echter niets met zekerheid vast: daar ik reeds eenigen tyd met de gevoelens van verfchillende Wysgeeren bezig ben, fchryf ik mooglyk aan den eenen toe, 't geen tot den anderen behoort, en viere te veel aan myne gedachten den vryen teugel. Dit is ondertusfchen van minder gewigt; immers koomt het er hier niet zo zeer op aan, om eigenlyk den perfoon te bepalen, die wegens deze zaak iets uitmuntends gezegd heeft, als wel op de gevoelens der uitheemfche Wysgeeren in het algemeen. Ondertusfchen heeft zich deze leer, na dat zy, ik weet niet by welke volken en in welke gewesten, eerst ontftaan was, wyd en zyd uitgebreid; of de natuur van alle volken is zodanig gefteld, dat zy ligtlyk op de gedachten koomen van te geloven, dat de ziel der menfchen, na dat dezelve van dit ligchaam ontbonden is, in een ander ligchaam verplaatst wordt. Want, niet alleen door byna het geheele Oosften, by de Perfianen, Indianen en Arabieren, maar ook by de Egyptenaren, Galliërs, Germanen, Geten, en andere volken was het eene algemeen aangenomene mening, dat de zielen uit het eene ligchaam in het andere overgaan: welk gevoelen, volgens de gewone vruchtbaarheid van het vernuft der Grieken, in het Oo 2 op-  292 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN epileren der dingen, door Pythagoras en Plato fraaier en fierlyker is voorgedragen. Schoon wy de leer van. deze beide Wysgeeren terftond befchouwen zullen,, kan ik echter niet nalaten, hier de woorden van Plato over deze zaak, door Cicero nagevolgd, by te brengen, dewyl wy uit dezelven in een' opflag zien kunnen, hoe de Wysgeeren van lateren tyd, in hunne redeneringen, denzelfden weg zyn ingeflagen, wanneer zy over de natuur van die verhuizing, welke men, uit dit leven vertrekkende, ondergaat, wilden handelen. Zie hier dan wat Plato , by Cicero (V), wegens den ftervenden Socrates zegt. "Dus dacht en fprak hy „ hieromtrent: dat de uit het ligchaam gefcheidene „ zielen tweederlei wegen inflaan. Voor die genen, „ welken zich met afgryflyke euveldaden bezoedeld „ of geheel overgegeven hebben aan hunne fnode „ driften, en, door die driften verblind, of met huis„ lyke fchanddaden en misdryven zich befmet heb„ ben, of, door het Gemeenebest aan te randen, eene „ onuitwischbare fchuld op hun hoofd geladen heb„ ben; voor dezen is een afgelegen en van de ver„ gadering der Goden verwyderde weg bereid. Doch „ den genen welken zich zuiver en rein bewaard heb„ ben, die de befmetting der ligchamen vermyd, en „ van dezelven zich afgetrokken hebben, die eindlyk „ reeds in de menschlyke Jigchamen de leefwyze der „ Goden nagevolgd hebben, is de toeganggemaklyk, „ om weder te keeren tot die genen, van waar zy 00 Tufc. DilT. I. 30.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 293 „ gekomen zyn." Door welken afgelegenen weg men niets anders verftaan kan dan eene nieuwe reistogt op aarde, welken de zielen ondergaan moeten, en eene verhuizing in andere ligchamen, gelyk blykt uit denzelfden Cicero O), op eene andere plaats, daar hy over de ziel handelt: "Indien de ziel (zegt hy) onder „ alle dingen de eenige is, die zich zelf beweegt en " niet geboren is, dan is zy zekerlyk eeuwig. Oefen " haar dan in de beste zaken. De beste zaken beftaan in zorgen voor het welzyn des Vaderlands. Eene ziel, die daarin bezig en geoefend is, zal met fnel„ Ier vaart in dit verblyf, haare eigene woonplaats, „ aanlanden, en zulks te fpoediger, naar mate zy al, rede, terwyl zy in het ligchaam is ingefloten, zich " naar buiten begeeft, en, haare befchouwing vestigende op het geen buiten het ligchaam is, van het zelve zich meer en meer aftrekt. Want de zielen van die genen, welken zich overgegeven hebben ", aan de wellusten des ligchaams, en zich als flaven " dier wellusten gedragen hebben, en, door derzel„ ver prikkeling aangefpoord, de regten van Goden en menfchen gefchonden hebben, worden, uit het „ ligchaam gefcheiden zynde, rondom de aarde ge„ flingerd, en keeren tot deze plaats niet terug, dan , na dat zy eerst gedurende veele eeuwen omgezworven hebben." Over welke woorden Macrobius dit volgende aanmerkt: "De Platonifche Er heeft deze ftoffe breder verhandeld, eindeloze eeuwen tellen- „ de, (a) In Somnio Scipionis c. o. Oo 3  294 °E GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN de, gedurende welken de zielen der fnoden dik„ werf in dezelfde ftraffen ter nedergeftort worden, „ tot hun eindlyk vergund wordt uit den Tartarus „ zich op te heffen, en ten laatften, hunne zuivering „ voleindigd hebbende, tot de beginfelen harer nature, „ den hemel namelyk, weder te keeren. Immers moet „ de ziel noodwendig te rug keeren tot de plaats van „ haaren oorfprong. Doch de zielen, welken het lig„ chaam als vreemdelingen bewoonen, keeren, hetzel„ ve verlatende, fpoedig in hun vaderland weder: Die „ genen integendeel, welken vast kleven aan de ver„ leidende ligchamen, als aan een beftendig verblyf, „ keeren zo veel te later weder tot de verhevene ge„ westen, naar mate zy van die ligchamen op eene ge„ weldiger wyze worden afgerukt." Het is waar, dat, by de Grieken en Romeinen, de inrigting van de redenering verfchillend is, dat de wyze van voorftelling en uitdrukking geheel anders is, doch iedereen ziet echter duidlyk, dat zy hierin met die vreemde volken, waarvan wy gefproken hebben, niet minder overeenkomen, dan alle de leeraren dier volken onder elkander eenftemmig zyn. Want het geen Zamolxis by de Scythen leerde, leerden ook de Druiden by de Galliërs, en het geen Zoroafter by de Perfianen leerde, leerden de Brachmanen by de Indianen. De zielen werden wel voor onfterflyk gehouden, doch zo lang dezelven met fnode driften en begeerten befmet waren, konden zy zo min na den dood als in dit leven gelukkig zyn. De Wyzen van alle volken hebben ingezien, dat de menfchen den ingefpannenften yver moesten aanwenden, om  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 295 Om daar van bevryd te worden. Om dit einde te bereiken, kwam den eenen eene duisterer, den anderen eene klaarer en eenvoudiger leerwyze, de beste voor, welke wy geenszins, volgens onze tegenwoordige gevoelens, kunnen beoordeelen. Wy merken flechts in het voorbygaan aan, dat de zedeleeraren dier volken niet zo zeer gehandeld hebben over de eigenlyke natuur en gefteïdheid van die verblyfplaatfen, welken in hemel of helle bereid zyn, als wel in 't algemeen gezegd hebben, dat die genen, welken de deugd betracht hadden, en daar door nuttig voor het menschdom geweest waren, een' gelukftaat na dit leven verkrygen zouden, die alle verwachting te boven ging, welken zy volgens den fmaak van hunnen leeftyd befchreven: terwyl dié genen, integendeel, welken dit verzuimd hadden, nog veelen arbeid, moeiten en elenden na den dood moeten doorftaan, eer zy eenigen fmaak van dat geluk genieten kunnen. Immers was en is het altoos de algemene ftem van alle volken, 't geen Dionyftus van Halicarnasfus, ter gelegenheid van Marcus Coriolanüs (», gezegd heeft: "Indien dan, te „ gelyk met de ontbinding der ligchamen, tevens de „ ziel, wat zy dan ook zyn moge, ontbonden wordt, en dat er nergens iets van overig blyft, dan weet „ ik niet, hoe ik die genen gelukkig kan achten, die* „ zonder eenige vrucht van de deugd genoten te heb„ ben, nochtans om hafent wille zyn omgekomen.'* Dit zy hier in het voorbygaan gezegd. Laat ons na, (a) Lib. VIII. p. 5°^  206 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN nu, affcheidende van die volken, welken, door de befchaafdere levenswyzen der Grieken en Romeinen, met den naam van Barbaren beftempeld zyn, Pythagoras befchouwen. Wy oordeelen het in 't geheel niet nodig hier te herhalen, het geen, behalven Brucker, Bayle en anderen, Windet en Irhoven, met veelen omflag van geleerdheid, over de leere van dezen be«. roemden Wysgeer gehandeld hebben. Ten allen tyde byna zyn er veelen geweest, die getracht hebben op deze of gene wyze de leerftellingen van dezen groten Griekfchen Wysgeer te verklaren: daar ondertusfchen zeer weinigen onder hen gevonden worden, die met grond kunnen zeggen, dat zy de mening van Pythagoras begrepen hebben. En dit is niet te verwonderen: want in de eerfte plaatfe, hoewel Diogenes Laertius O) de genen, die zulks melden, voor ongeloofwaardig houdt, fchynt het nochtans dat Pythagoras niets gefchreven heeft, en daarin het voorbeeld van Thales en andere Wysgeeren, naderhand medé door Socrates bekrachtigd, gevolgd heeft: welke Wysgeeren hunne leerfcholen wel voor iedereen open ftelden, doch niets in gefchrifte te boek ftelden. Ten anderen was de leerwyze van Pythagoras tweederlei, geheim en openlyk. Tot de eerfte werd niemand toegelaten, die niet zyne leefwyze en zeden, volgens het voorbeeld van Pythagoras zei ven, inrigtte: en aan dezen verklaarde hy zyn geheel leerftelfel. Doch zyne openlyke leerwyze, waarvan iedereen gebruik kon maken, 00 Lib. VIII. Segfc. 6.  WEGENS DEN STAAT DER ZïÈLÊN NA DIT LEVEN. 20? ken, was voor het volk gefchikt, en beftond uit vermaningen ter deugd en lesfen, om het leven Wel in te rigten, en het Gemeenebest te bellieren. Den genen , die zich in zyne leerfchole begaven, werd een ftilzwygen van verfcheiden jaren opgelegd, en het werd als een misdaad aangemerkt, de leerftellingen van die geheime leer aan andere menfchen mede te. deelen. De leermeefter Pythagoras zelf, of om zyne leerlingen oplettender te maken, of, om het gerucht zynes naams meer te verbreiden, of liever, gelyk Jamblichus O) zegt, hierin de Egyptenaren navolgende, gaf zyne mening in korte en duiftere fpreuken te kennen. Men kan ligtlyk opmaken, dat uit zulk eene onderwyzing zeer veele verfchillende gedachten der leerlingen, wegens de ware mening hunnes meefters, ontftaan zyn. Wy moeten bovendien in aanmerking nemen, 't geen Doddwell zegt (£), dat men eerst eene eeuw na den dood van Pythagoras, toen de van hem ingeftelde leer alom begon te bloeien, begonnen heeft eene volledige gefchiedenis van dien Wysgeer byeen te zamelen. En waartoe meerder omflag van woorden? Immers heeft de beroemde naam van dezen Wysgeer zelf zyne leer onzekerer gemaakt. Naauwlyks was er eenige voortreffelyke zedeles, eenig uitmuntend gezegde, het welk niet aan Pythagoras wierd toegefchreven. Eindlyk, naauwlyks was er iemand, die boven anderen in wysheid uitmuntte, of hy wierd gezegd Pythagoras tot (a) De Vita Pythag. c. XXIII. Seéh 103. (f), De Aet. Pythag. p. 98. Pp  298 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN tot zyn leermeester gehad te hebben. Een fprekend Voorbeeld hieromtrent wordt ons aan de hand gegeven door.Clemens van Alexandria (a), ter plaatfe waar hy van Numa Pompilius, den tweeden Koning der Romeinen, zegt: "Numa, de Koning der Romei„ nen, was een Pythagorist, en heeft, met behulp » der fchriften van Mofes, den Romeinen belet eeni„ ge afbeelding der Godheid, naar de gelykenis van „ mensch of beest, te maken." In welke woorden het eerfte en laatfte even dwaas gezegd is. Immers had Clemens, wegens Numa, als leerling van Pythagoras, ten minften beter kunnen onderrigt worden uit Cicero O), daar hy zegt: Ik denk dat ook de Koning „ Numa door de nakomelingfchap voor een Pytha„ gorist is gehouden: want, daar hun de leer en in„ Hellingen van Pythagoras bekend waren, en daar „ zy van hunne voorouderen de billykheid en wys„ heid van dien Koning vernomen hadden, doch van „ de leeftyden en tydrekeningen onkundig waren, „ hebben zy* ter oorzake van dehooge oudheid, ge„ loofd, dat hy,, die in wysheid uitblonk, ook een „ leerling van.Pythagoras moest,geweest zyn." Want, gelyk dezelfde Cicero zegt op eene andere plaats (c)\ "Numa heeft veele jaaren vöor Pythagoras geleefd." Doch hoe onzeker ook de leer van dezen Wysgeer zyn moge, waaromtrent een geleerd man (>/ƒ zegt, dat de geheele oudheid niets heeft, dat meer met - kïPs38 biüiyv v.ri lo du\s?> ia) Strom. I . p. 358. (6) Tufc. Dïfp. lib. IV. c. r. (0. De Oratorc lib.. II. c. 37. (V) üiff. de Cvjr.; AW. Aet. § 7. p. 79. q :nys i | Dus zyn de Dichters, die den lof der Gaden meldden% . En Artfen, hier betreurd, en waarlyk groote helden, . Wier trouw, het magtloos regt beveiligd heeft voor dwang, . Met glorie daar verhoogd tot Goddelyken rang. 'v • ' '"'{'■ s.,.0 VS 3itf|BSw J/L!'.:^ O) De If. et Ofir. T. II. p. 361. (b) Strom. 1. IV. p. 534.  "WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 3Ö9 Epicharmus, die de Wysbegeerte in zyne Blyfpelen voorgefteld en ten toneele gevoerd heeft, en die Plato voornamelyk gevolgd, en als een allergrootst Wysgeer en de voornaamfte Blyfpeldichter geroemd is; deze Epicharmus verdient hier inzonderheid ons geloof; dewyl hy niet alleen gezegd wordt een tydgenoot, maar zelfs een toehoorder en leerling van Pythagoras geweest te zyn. Van hem zyn deze voortreflyke vaerzen by Clemens van Alexandria (V)- Vrees, indien gy waar lyk vroom zyt, nimmer voor uw ftervensuur. Immers vaart uw ziel ten hemel, zy is eindeloos van duur. Niet minder wordt deze leer der Pythagorifche Wysgeeren opgehelderd door de gezegden van den zelfden Dichter by' Plutarchus (T): "Het is faamgevoegd en „ wordt ontbonden, en vertrekt naar de plaats, van „ waar het eens gekomen is; ftof tot ftof, de geest é, naar boven." Op dat ondertusfchen niemand langer in twyfel trekke, dat, hoe ook Pythagoras hieromtrent gedacht hebbe, die genen althans, welken zyne leer gevolgd hebben, zo wegens de ftraffen der bozen, als de beloningen der zaligen na dit leven, uitmuntende voorftellingen uitgedacht hebben. Pindarus alleen zy hier uit de Pythagorifche fecte ten voorbedde genoegfoam, die de onfterflykheid der zielen op veele plaatfen bevestigd heeft, en als een voorftander van dat gevoelen dikwerf wordt- aangehaald van Plato en Plutarchus. De» O) Strom. 1. IV. p. 640. (F) Conf. ad Apoll, p. 110. Qq 3  3IO DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEERET» Deze heeft in zeer duidlyke bewoordingen geleerd, dat na den dood voor die genen, welken vroom en regtvaardig geleefd hebben, een gelukftaat bereid is, doch dat elenden en ftraffen die genen wachten, welken zich aan de ondeugden hebben overgegeven. Dit heeft hy menigwerf gezongen in zyne Klaagliederen, waarin hy de overgeblevene bloedverwanten van geftorvenen vertroostte. Ten blyke hiervan behoeven wy flechts deze vaerzen, uit een ander foort van zyne gedichten (d), by te brengen. Een helder licht! een glans Om 't hoofd des braven mans / Wie dien bezit befchouwt in V helderst licht Het fomber ryk der dooden, De ftraffen daar bereid voor godvergeten fnoden, Om misdaên hier in 't ryk van Forst Jupyn verricht; Hy ziet hen daar verbleken Foor 'tyzren vonnis, dat onkreukbre Rechters fpreken; Een vonnis, nooit door bede of traan verligt! Zalig lot, volmaakte luister, Die aldaar de vromen wacht! Altoos weelde, nimmer duister, Eeuwig zonlicht dag en nacht! Daar doet de arbeid niemand zwoegen, Om, met hardvereelde hand, D'onbebouwden grond te ploegen: Niemand ftevent ver van land, Om 00 Olymp. II. vs. 102. et feqq.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 311 Om een' weg door zee te banen. Wie zich toewydde aan de deugd Deelt er, vry van zorg en tranen, In der Goden hemelvreugd: Daar der bozen wrede elenden Altoos knagen, nimmer enden. Hy, die de voor gefchreven baan Des levens driewerf mogt voltrekken^ Zich driewerf zuiver hield van vlekken, Heeft dan zyn reistogt afgedaan, En zal in die gewesten landen, Alwaar, langs altoos groene flranden, De Zephyr ruis cht in dichte blaên. Daar kweekt aan levendige flromen 't Gezegend aardryk vruchtbre bomen, Met bloefem, vrucht en loof belaên. Men ziet de zaalgen kranfen vlechten, En die om hoofd of handen hechten, ■.Daar nimmereindend heil hen ftreelt. Een heil, hun deugden ter beloning, Door Cretas hoogstgeregten Koning Hun naar verdienflen toegedeeld. En by Plato Qi): "De ziel dier genen, van welken Pro„ ferpina, ten zoen hunner oude fchulden, ftraffe ge„ vorderd heeft, zendt zy in het negende jaar wederom „ omhoog naar de gewesten, die door de zon befchenen „ wor- In Men. Ed. Serr. Tom. II. p. 81.  312 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN worden. Uit hun ontftaan voortreflyke Koningen, man„ nen van vlugge fterkheid en uitmuntende wysheid; door „ de volgende- eeuwen worden zy doorluchtige helden by „ het menschdom genoemd? En by Plutarchus (d): De zon, die wy hier in de kimmen zien dalen, Befchynt hen aldaar met beftendiger ftralen; Daar .groeien, voor hagel noch winter beducht, Alom in de velden welriekende rozen, Men ziet er bekorelyke appelen blozen, Aan takken, beladen met bloefem en vrucht; De bomen verfpreiden een' eeuwigen lommer , Men viert er, beveiligd voor zorgen en kommer, Den wedloop en renftryd of tokkelt de lier; Volkomene weelde mag ieder gebeuren; De lucht is gebalfemd met lieftyke geuren, Den Goden geheiligd in 't blakende vier. En in een ander gedicht by denzelfden (li): De dood verlost ter goeder uur Hen van de rampen van dit leven; Het ligchaam, fterflyk van natuur, Wordt aan 't verderf ten prooi gegeven: De ziel alleen, der eeuwen beeld, Uit Goddelyk geflacht geteeld, Heeft nimmer voor vergaan te Jchromen; Zy is 't, die, wen de flaap ons fireelt, Schrik- («) In Conf. adAp. p. 209. Ed. Steph. (F) Ibid.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 313 Schrikbeelden voor den geest doet komen, Of ons verrukt door blyde dromen, Waarin gewis iets Godlyks fpeelt. En by Clemens van Aléxandria (a): "De zielen der „ hoozen zweeyen tusfchen hemel en aarde, in doodlyke „ elenden, gedrukt onder den last van onvermydbare on,, heilen: doch de zielen der vromen wonen boven in den „ hemel, daar zy der zaligen opperhoofd in lofgezangen „ verheffen", Wie deze woorden regt overweegt, zal ligtelyk begrypen, dat Pindarus van de Pythagorifche leer, welke zegt) dat de- zielen der menfchen door verfcheidene ligchamen verhuizen, niet geheel vreemd geweest is, gelyk blykt uit die woorden by Plato in den Menon, alwaar hy uitdruklyk zegt, dat ook de zielen van die menfchen, welke gezuiverd zouden zyn van de vuilheden hun aangekleefd uit de befmetting dezes levens, in andere ligchamen wederkeren en tot Koningen en weldoeners des menfchlyken geflachts geboren worden. Wy ontdekken echter uit de overige vaerzen, dat hy niet min duidlyk gefproken heeft van de beloningen en ftraffen, welken na dit leven den menfchen te wachten ftaan. Wat hier gedaan ? moeten wy denken dat deze zaken volftrekt niet overeen kunnen gebragt worden? Dezelfde vruchtbaarheid van des Dichters vernuft, waarmede hy de bekoorlykheid en gelukzaligheid der hemelfche gewesten heeft afgefchilderd, fpoorde hem aan om te zeggen, dat.de zielen dier (a) Strom. lib. IV, p. 640. Rr  314 DE GEVOELENS DER OüDË WYSGEEREN dier menfchen, welken, door eene volmaakte deugd volmaakt te betrachten, zulke klaarblykelyke proeven van hunnen Godlyken oorfprong gegeven hadden, uit den hemel gekomen, en ten besten des menschlyken gefiachts, in de menschlyke ligchamen, als in wooningen , zyn ingefloten, waaruit zy naderhand wederom ftaan te keeren tot hun voorig verblyf en hemelfche woonplaats. Immers, indien het waar is 't geen Cicero zegt (V): "Het is in het gemeene leven, en door een „ algemeen gebruik aangenomen, dat men aan lieden, „ die het menschdom uitftekende weldaden bewezen „ hebben, zulke loffpraken gaf, en zo veel genegen„ heid toonde, dat men hen onder de Goden plaat„ fte." Waarom kan men niet zeggen, dat het in dat zelfde gemeene leven j en door dat zélfde algemeen gebruik is aangenomen, dat men zulke lieden, die het menschdom uitftekende weldaden bewezen hebben, uit den hemel acht nedergedaald; byzonderlyk, dewyl er geen gebruik of redenering in den weg is, om welke men het een minder dan het ander zóu aanne1 men. Zodra iemand door een Godlyk vermogen van verftand, door ware deugd uitblonk, was het den ftervelingen niet genoeg, dat hem na zynen dood de hemel openftond, maar zy voegden er tevens by, dat die zelfde voortreflyke geaardheid van ziel, welke zy op aarde zo zeer bewonderd hadden, van hemelfche afkomst was. Want het vermogen van de menschlyke ziel, wanneer het zich door wysheid en recht- vaar- («) De Natura Deoram lib. II. c. 24.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 315 vaardigheid verheft, heeft by alle menfchen billyke hoogachting gevonden, inzonderheid by die genen, welken zich toegelegd hadden op de nafporing van de Godlyke natuur der ziele, onder welken de Stoicynen de voornaamften waren. Dus zegt Seneca zeer voortrefiyk (a): "Gy verwondert u, dat een mensch „ tot God gaat? God is tot de menfchen gekomen! „ ja, dat nog fterker is., God is in de menfchen geko„ men!" Waar mede overeenftemmen de woorden van Scipio Africanus, tot zynen neef, by Cicero (£): "Doe uw best, en acht het zeker, dat gy niet fterf„ lyk zyt, maar wel dit ligchaam. Want gy zyt geens„ zins de geen, welke door die uiterlyke gedaante „ voorgefteld wordt, maar dat geen, 't welk ieder „ zich zelf noemt, is ieders geest; en niet die gedaan,, te, welke met den vinger kan aangewezen worden. „ Weet dan, dat gy een Godheid zyt, welke leeft, „ en gewaar wordt, en herdenkt, en vooruitziet, en „ dit ligchaam, over het welk zy gefteld is, even„ eens regeert, en beftiert, en beweegt, als de opper„ fte Godheid deze waereld regeert; en gelyk de „ eeuwige Godheid zelf deze in zeker opzicht fterf„ lyke waereld, beweegt, dus beweegt de onfterflyke „ geest dit broze ligchaam." Welke woorden genoegfaam te kennen geven, hoe groot een vermogen de Ouden toefchreven aan wel onderwezene en geoefende zielen. Men moet geloven, dat de Dichters, welken voor deze Wysgeeren geleefd hebben, niet minder (a) Epift. LXXIII. (£) Somn. Scip. c. 8. Rr 2  316 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN der grootsch, wegens de natuur der ziele, gedacht hebben, daar zy in de zielen van grote mannen niet alleen gewilliglyk zekere Godlykheid erkenden, maar ook geloofden, dat dezelven van de opperfte God^ heid uit den hemel gezonden waren, om de onervarene menigte te onderwyzen en by te ftaan. Doch laat ons voortgaan met dè befchouwing van Pindarus^ Deze leert in zyne gedichten, dat de zielen, welken zich in dit leven niet gebeterd hebben, maar integendeel, den teugel vierende aan de ligchaamlyke wellusten, de regren der menschheid gefchonden hebben, niet alleen ftraffe zullen lyden, maar dat er ook in het ryk der doden een Regter is, die door gebeden noch gefchenken kan bewogen worden om een onregtvaardig vonnis te vellen; terwyl eindlyk de Dichter aan brave menfchen na dit leven den gelukkigften ftaat toeeigent, welken men zich by mooglykheid kan verbeelden. Hen zal de zon altoos beftralen, zy zullen guldene appelen plukken'van welriekende bomen, en zich in het weelige gras met dezelfde oeffeningeh verlustigen,, waaraan zy in hun leven meest gehecht'waren. Dit gevoelen van Pindarus, waarin 'reeds Homerus hem voorgegaan was, gelyk wy boven gezien hebben, is op eene uitmuntende wyze nagevolgd en opgefierd door verfcheidene fchryvers, in wier gedenkftukken, dewyl de meesten onderling in de befchryving der hemelfche gewesten en onderaardfche kerkers overeenftemmen, wy ons niet langer zullen ophouden, ons voortfpoedende naar Socrates en zyne leerlingen. Het is allerbekendst, dat Euripides, So- pho-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 317 phocles en andere voortreflyke Dichters, welken Griekenland heeft voortgebragt, zo wegens de onfterflykheid der ziele, als wegens de eeuwige gelukzaligheid, die haar te beurt valt, indien zy wel geoefend is, uitmuntende gezegden in hunne gedichten ingeweven hebben. Wy kunnen hier echter een allerfraaist griekfch gedicht niet voorbygaan, het welk Juftinus de Martelaar (a) en Clemens van Alexandria (b) der» nakomelingfchap bewaard hebben, en welk fommigen aan Euripides, en anderen aan Diphilus, anderen aan Sophocles , anderen eindlyk aan Philemon toefchryven. Denkt, gy, Niceratus, dat zy, die in dit leven, Aan weelde en overdaad zich fchandlyk overgeven, ~' Gods wraak, ook na hun dood, fteeds onbemerkt ontgaan? Daar is een heilig oog , dat alles gaê blyft flaan; In *$ ryk der fchimmen zyn twee onderfcheiden paden, De vromen kiezen \t eene en "t ander voert de kwaden; Want, zo de vrome en boze een zelfde lot verwacht; Hen h aardryk beiden dekt in d' eindelozen nacht, Zo roof, bedrieg en fteel; doe alles u ten voordeel! Doch, mensch! bedrieg u niet! daar is een heilig oor de el, Dat God hier namaals eens als Rigter vellen zal, God, die beheerfcher is van 't uitgebreid Heelal, Wiens naam geen menfchentong kan uiten naar zyn waarde! Hy rekt, tot 's bozen ftraf, zyn leven hier op aarde. Het is voor ons van weinig belang, uit den geest van (a) De Monarch, p. 38. (F) Strom. lib. V..p. 79». Rr 3  318 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN van welken Dichter dit gedicht is voortgevloeid. Wy erkennen daarin de bevalligheid der oude Grieken, en ontdekken, niet zonder zeker genoegen, dat zy door de goede gefteïdheid hunner natuur van zelf begrepen hebben, dat het niet overeenkomt met de Godlyke wysheid en regtvaardigheid, dat de goeden en kwaden na hunnen dood allen in hetzelfde lot zouden deelen. De Apoftel Paulus zeide reeds eertyds (a), "want, wanneer de Heydenen, die de wet,»niet en „ hebben, van nature de dingen doen, die der wet ,, zyn, deze, de wet niet hebbende, zyn haer felven „ een wet, als die betoonen het werck der wet ge„ fchreven in hare herten, hare confcientie mede ge„ tuigende, ende de gedachten onder malkanderen „ haer befchuldigende, ofte oock ontfchuldigende." Met welke woorden men vergelyken moet het geen Plutarchus zegt, in zyne redenvoering aan een' onkundigen Vorst (T): Wie zal dan den Heerfcher be„ heerfchen? de wet, welke de beheerfcher van fter„ velingen en Goden is, volgens het zeggen van Pin„ darus; eene wet, niet in openlyke wetboeken of ta„ felen gefneden, maar eene in hem levende gezonde „ reden, die altoos byblyft, en de ziel nimmer on„ beftierd aan zich zelf overlaat." Immers is het een aloud en in aller gemoederen gevestigd en aangeboren gevoelen, dat er zeker Godlyk vermogen is, het welk alles naar de regelen van reden en regt beftiert, en voor menfchen na den dood beloningen en ftraffen vast- (a) Rom. c. II. vs. 14 et 15. (£) p. 780.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 319 vastftelt, naar mate zy hun leven hebben ingericht; het geen zelf de Blyfpeldichters niet nagelaten hebben op het toneel den aanfchouweren in te boezemen; Plautus by voorbeeld (V): "Voorzeker (zegt hy) „ is er eene Godheid, die alles wat wy doen, hoort en „ ziet." Over welke plaats men de noten van Taubman kan nazien, die ook daar ter plaatfe de volgende woorden uit een onbekend Schryver, die onder den naam van Salluftius doorgaat, (adCaef. de repuhl. ord.~) bybrengt: "Ik acht het zeker, dat het leven van alle ,, menfchen gezien en opgemerkt wordt door het „ Godlyk wezen, en dat niemands goede of kwade „ daden in den wind geflagen worden, maar dat de ,, goeden en kwaden beloningen hunner werken te „ wachten hebben, die van nature geheel onder„ fcheiden zyn." De natuur ondertusfchen dezer beloningen en ftraffen was ten allen tyde, gelyk zy nu nog is, onbekend, en nimmer heeft het Gode, naar zyne hooge wysheid, tot welker doorgronding alle fcherpzinnigheid van menschlyk vernuft onbekwaam is, behaagd, om hierin den nevel van de menschlyke gemoederen op te klaren, en hun dat heerlyk toneel te vertonen , waarin zy zich na dit leven bevinden zullen. Hy heeft het dekkleed niet willen wegnemen, dat gefpreid is over den ftaat van' het toekomend leven, en liever gewild, dat wy door de hoop geleid zouden worden, en flechts zekere ruwe beeldtenis in onzen geest ontwerpen van dat geen, (/) Capdvi Aft. II, Sc. 2 vs. 63 et 64.  320 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN geen, welks kennisfe aller verwachting verre te boven gaat, en van welks aanfchouwing onze ziel, gelyk Virgilius zingt (a), in dit leven terug gehouden wordt: Door 't ligchaam, aardsch en log en fterfelyk van aart, Dat altoos haar weerhoudt en hindert in haar vaart. Ondertusfchen hebben wy nochtans reden om ons te verheugen, dat dezelfde Godheid, aan aller gemoederen zedelyke gevoelens van billykheid indrukkende, door dit middel tevens den weg getoond en aangewezen heeft, welke tot de hemelfche Stad en verblyfplaats der gelukzaligen geleidt, van welken wég nimmer eenig volk of natie onkundig was, en welken Juvenalis in deze weinige woorden zynen landgenoten voorftelde: de deugd, de deugd alleen Wyst ons d' onfeilbren weg tot een gelukkig leven. Dit zo zynde, kan zekerlyk niemand het ongerymd achten, indien het menschlyk vernuft zich zeiven toegegeven heeft in de befchryving van die gewesten, welken zo verre van onze kennis verwyderd zyn, en niemand kan te onvreden zyn , wanneer hy by Redenaren en Wysgeeren hier geen beter onderricht ontvangt, dan by de Dichteren, het welk ons nog duidlyker blyken zal, wanneer wy de beroemde leerfchole van Socrates intreden. Hoewel de behandeling der zedeleer niet geheel verwaarloosd was door die Wysgeeren, welken voor Socrates geweest zyn; daar zy nochtans byzonderlyk de natuur der dingen, de geta- len, (a) Aen. VI. vs. 731, 732.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 321 ten, en de wetten van beweging behandelden, daar zy naarftiglyk de grootheden, afftanden en omlopen der fterren, en alles wat het hemelrond betreft, onderzochten, zo is het hierby toegekomen, dat Socrates voor dien genen gehouden is, die eerst de Wysbegeerte uit den hemel naar beneden voerde, en in het gemeene leven inleidde; of,gelyk Cicero (a) zegt, wegens deugd en ondeugd, en in 't geheel wegens goede en kwade dingen onderzoek begon te doen. - Onder alle de genen, die ooit zich door de beoefening der Wysbegeerte beroemd gemaakt hebben, is niemand geweest die ieders oogen meer tot zich getrokken, en, zo by zyne tydgenoten als by de nakomelingfchap, groter gezag en hoogachting bezeten heeft dan Socrates. En dit heeft hy niet verworven door zyne vlyt aan het opftellen van werken te hefteden, als hebbende niets in gefchrifte nagelaten, maar door onderlinge verkering en gemeenzaamheid, welken de teermeesteren waren van deugd en wysheid by zyne vrienden, met welken, hy, zelfs onder het wandelen, dagelyks handelde over zulke zaken, die noodzakelyk zyn om het leven deugdfaam en behoorlyk in te rigten. Men moet derhalven alles, wat van de leere dezes groten mans overig is, enkel uit de fchriften zyner leerlingen haaien. Twee derzelven zyn inzonderheid als toehorers en navolgers van Socrates be-, kend, Xenophon en Plato. De eerstgenoemde heeft, vooral in die guldene fchriften, gedenkwaardigheden van (a) Acad. I. 4. Ss  322 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN van Socrates genaamd, de leerwyze zyns meesters naauwkeurig verklaard, doch tevens, naar het voorbeeld van dien zelfden leermeester, liever wegens duistere zaken geheel willen zwygen, dan daaromtrent iets vastftellen; zo dat men in die fchriften te vergeefsch eenige melding zoekt, wegens den ftaat der geftorvenen. Wat Plato betreft, deze heeft zekerlyk alle de overigen, welke uit de fchole van Socrates voortgekomen zyn, in vernuft, geleerdheid en gezag verre overtroffen, doch echter niet weinige zaken, die nimmer door Socrates gezegd zyn, der nakomelingfchap overgeleverd. Men vindt by hem eene allerfraaifte redevoering, door den ftervenden Socrates gehouden: doch, daar hy zelf by den dood zynes meesters niet tegenwoordig was, en dus dat geiprek uit den mond van anderen vernomen had; welke reden, .heeft men dus niet om te denken, dat hy veel daar by verdicht en van het zyne bygevoegd heeft? te meer, daar van Socrates reeds lang te voren gemeld wordt, dat hy, den Lyfis van Plato, een gefprek over de vriendfchap, hoorende voorleezen, uitriep: "Grote Goden, welke leugens vertelt de Jongeling van „ my (V)." Socrates betuigde dit alleen, dat hy niets wist; hy was afkeerig van de verklaring der oorzaken van duistere dingen, en men moet derhalven van hem denken, dat hy, ook wegens de gefteïdheid en den ftaat van het toekomend leven, zeer voorzichtig en bedachtfaam gefproken heeft. Om deze reden is het my («) Diogen. Laen. III. 35.  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 323 my altoos zeer gepast voor den perfoon van Socrates voorgekomen, 't geen wegens hem van Antonius en Maximus wordt bygebragt: "Socrates gevraagd zynde „ wegens de gefteïdheid van het ryk der dooden, gaf „ ten antwoord: Ik ben zelf nooit derwaart gereisd, „ en heb niemand, die aldaar geweest was, ontmoet." Het welk nochtans ook Plato zelf wel gezien heeft, daar hy in zyne verdediging van Socrates, hoe voortreflyk hy hem ook aldaar, wegens den ftaat der geftorvenen fprekende, invoere, nochtans de gewone wyze zyns meesters in acht neemt, niets met zekerheid vastftellende, gelyk wy terftond nader zien zullen. Doch het zy deze leer, wegens den ftaat der menfchen na dit leven, volgens den fmaak van Socrates , het zy liever naar dien van Plato, afgefchetst is, (want Xenophon heeft zeer weinig hieromtrent gezegd) wy zullen dezelve hier, gelyk zy van Plato is te boek gefield, voordragen, dewyl het van weinig belang is, van wien deze leere is voortgevloeid, wanneer wy flechts weten, hoedanig zy ten tyde van die mannen geweest is. Daar zyn verfcheiden kleine fchriften of gefprekken van Plato, in welken hy breedvoerig gehandeld heeft over den verfchillenden ftaat der overledene menfchen. Indien wy uit die allen de plaatfen zeiven, waarin 's mans redenering bevat is, geheel wilden bybrengen, zou onze verhandeling veel te uitgebreid- worden. Bovendien achten wy zulks te minder nodig, dewyl de ftyl van Plato meest altoos, en hier in 't by zonder, met zo veele Oratorifche bloemen, fabelachtige verhalen, leenfpreuken en Ss 2 an-  $24 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN andere duistere verfierfelen van.zegswyze -als 'tware omwonden is, dat men, al vergelykt men de eene plaats met de andere, nochtans menigmaal, zelfs niet by gisfing, kan opmaken, wat de Schryver heeft wilr len te kennen geven. Want, wanneer hy over deze zaken handelt, verdicht hy meest altoos ik weet niet welke beeldtenisfen, vreemde en naar dromen gelykende voorftellingen, zo dat het blykt naar waarheid gefproken te zyn, 't geen hy zegt, daar hy Socrates invoert, handelende over de onfterflykheid der ziele , en haren ftaat en gefteïdheid na dit leven: "Laat ons ,, hier, uit alle de verfchillende menschlyke verkla„ ringen, die gene uitkiezen, welke de beste, zeker„ fte en onwederlegbaarfte is, op dat wy met dezel„ ve, als met een goed vaartuig, de moeilykheden ■„ en gevaren van dit leven ontzeilen mógen, tenware iemand veiliger en zekerder jovertogt kon vinden op het „ vaster vaartuig van eene Godlyke openharing (ji). " En, op dat wy niet zouden fchynen dit te onbedachtfaam ter neder gefteld te hebben, laat ons uit het een en ander gefprek, dat geen.bybrengen, het welk onder den naam van Socrates, doch in de daad Van Plato gezegd wordt, wegens den toekomenden ftaat der menfchen na dit leven. Onder alle deszelfs gefprekken is geen beroemder dan Phaedon, waarin Socrates, gereed ter dood, zyne vrienden, die by hem tegenwoordig zyn in den kerker, op deze wyze,.wegens de onfterflykheid der zielen en haar verfchillend lot na dit leven ± onderricht. De (a) Pag. 85 ed. Serr»  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 325 De ziel heeft niet alleen beftaan eer zy eene menschlyke gedaante aannam, maar zy was zelfs eer zy met het ligchaam vereenigd wierd, met vermogen van denken begaafd, en dus bezaten wy reeds te voren alle de kundigheden, welken wy door den dienst en het gebruik der zintuigen verkrygen. Leeren is derhalven, gelyk de Platpnifche Socrates dikwerf gewoon was te zeggen, niet anders dan herinneren. Het ligchaam is eene woning, waar in de ziel, indien zy redelyk gezuiverd is, voor een' tyd zich begeeft, en het welk zy als eene plaats, daar zy eenigen tyd vertoeft, gebruikt: indien zy onzuiverer is, wordt het haar een gevangenis, alwaar, gelyk hy zich fierlyk uitdrukt, ieder vermaak en ieder fmart de ziel als 't ware aan het ligchaam vastnagelt en vasthecht, en ligchaamlyker maakt, zo dat zy alles wat haar het ligchaam voorhoudt, waar acht. Zy kan dus niet dan met veel moeite uit dezen kerker ontkomen, en niet anders dan in eenen onzuiveren ftaat naar het ryk der dooden gevoerd worden. Het is derhalven een allergewigtig • fte pligt der ziele, zich van het ligchaam en deszelfs wellusten af te trekken en af te zonderen, en zorg te dragen, van met hetzelve zo weinig te doen te hebben als mooglyk is, op dat zy, met verachting en verwerping van het ligchaam, altoos by zich zei ven zy, om de waarheid te beter te doorgronden. De dood wordt genoemd de fcheiding van ziel en ligchaam. Het behoort de bezigheid eens Wysgeers te zyn, den dood te bepeinzen, en de ziel zodanig van alle aanlokfelen des ligchaams te verwyderen, dat zy in ftaat zy, Ss 3 om  326 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN om, bevryd van de ligchaamlyke kluisters, een volkomene en volmaakte kennis der wysheid te verkrygen. De ziel gebruikt wel, zo lang zy in het ligchaam vertoeft, deszelfs dienst, en had hier door op het ligchaam eene allernaauwfte betrekking, doch bewaart echter haare onfterflyke natuur, en, zodra God haar van die grove en broze banden des ligchaams bevrydt, fnelt zy, of tot den eerften en aan haar vermaagfchapten oorfprong aller dingen, tot God; of zy wordt op nieuw in een ander verblyf ingefloten. De dood vernielt derhalven dat geen, 't welk aardsch en fterflyk was, te weten het ligchaam: doch de Godlyke en onverderflyke ziel blyft in wezen, en vertrekt naar eene andere plaats. Iets zekers te willen vastftellen, wegens de gefteïdheid dezer plaatfe, wordt geacht roekloos en het werk van een dwaas en onbedacht mensch te zyn. Doch, in zo verre het vryftaat verder te gisfen, kon men dit met eenigen grond opmaken, dat de ziel, indien zy zuiver en zonder aanklevende befmetting uit het ligchaam fcheidt, ftaat te vertrekken tot den zuiveren, onfterflyken, voor onze oogen bedekten, goedertierenen en alwyzen God (p. 80). Wie derwaart gekomen is, zal volkomen gelukkig worden, van dwaling, onkunde, vreeze, woestheid van zeden en andere menschlyke gebreken en onheilen bevryd, altoos de famenleving der Goden genietende. Doch, indien de ziel uit dat ligchaam, waarmede zy geleefd heeft, onzuiver vertrokken is, indien zy, belet door haare begeerten en wellusten, de voortreflykfte lesfen der Wysbegeerte heeft in den wind geflagen, dan volgt  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 32? volgt noodwendig, dat zy eene gedaante aanneemt van hare eigene foort, grof, aardsch en befmet met de vuilheden van den ftofklomp des ligchaams. Na dat zy deze heeft aangenomen, zwerft zy om by graven en gedenktekenen, ftraf lydende voor de flechte inrichting van haar leven, en zo lang omdwalende, tot zy in een ander ligchaam, gefchikt naar hare vorige levenswyze, verplaatst wordt. Want het is waarfchynlyk, dat die genen, welken zich overgegeven hebben aan lekkerheid en gulzigheid, en zich niet gewacht hebben voor buitenfporigheden en wellusten, verplaatst worden in ezels en dergelyke dieren: dat die genen, welken onregtvaardig gehandeld hebben, en dwingelanden of rovers geweest zyn, veranderd worden in havikken en gieren: en dat dus alle de zielen daarheen gedreven worden, werwaart hen de overeenkomst van denkwyze hene trekt. Gelukkiger zyn die zielen, welken , zonder de beoefening der wysbegeerte, nochtans de matigheid en regtvaardigheid in acht genomen hebben. Dezen verhuizen in een huishoudlyk en tam foort van dieren, by voorbeeld in byen, wespen, mieren, of ook in het zelfde menschlyke foort, wordende alsdan wyze en deugdzame mannen. Doch tot den rang der Goden te geraken, ftaat niemand vry, dan alleen aan hem, die in zyn leven de Wysbegeerte behoorlyk beoefend heeft, en, in lust tot keren ontvonkt, zyn ligchaam geheel zuiver verlaten heeft. Want, dat het met deze zaken op deze of dergelyke wyze gelegen is, blykt ons duidlyk, indien wy niet geheel onbedreven zyn in de kennis der Godlyke voor-  328 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN voorzienigheid. Immers indien de dood eene ontbinding was van den geheelen mensch, zou zulks voor niemand van eenigen dienst zyn, dan alleen voor den booswicht en misdadiger, die, na dat hy zyn lust opgevolgd en zyne euveldaden volbragt had, het zelfde lot zou genieten met vrome en deugdfame lieden. Doch nu, daar de ziel onfterflyk is, en daar, naden dood voor ieder een, volgens de inrichting van zyn leven, beloningen en ftraffen zyn vastgefteld, zo is voor de bozen geen fchuilplaats tegen hunne rampen, en hen zou nooit eenig geluk te wachten ftaan, indien zy niet, door nu deze dan gene ftraffe te lyden, en verfcheiden verwisfelingen, door welken zy allengskens van de hun zelf en anderen toegebragte beledigingen , gezuiverd worden , te ondergaan , eindlyk verbeterd wierden, en waardig gemaakt, om aangenomen te worden onder het getal der gelukzaligen. De ziel, in het ryk der doden nederdalende, brengt niets met zich dan het geen zy door onderrichting en opvoeding verkregen had, welke zaken van het grootfte belang zyn voor die genen, welken de verblyfplaatfen der geftorvenen intreden. Want elk in 't byzonder wordt van zynen geleigeest, die hem by zyne geboorte te beurt viel, naar die plaats geleid, alwaar de dooden geoordeeld worden. Wanneer dat oordeel wettig en in orde volbragt is, krygen zy een anderen Gids, die hen, na het verlopen van veele langdurige tydkringen, te rug brengt langs eenen weg, die veele tweefprongen en bochten heeft. De bedaarde en met Wysgeerige lesfen vervulde ziel volgt gewil-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 320 willig haren Gids, en is bewust van het geen haar overkomt. Doch de verwilderde en aan de begeerten verflaafde ziel ziet zich met verdriet, haars ondanks, van het ligchaam en deszelfs gemeenfchap afrukken; doch wanneer zy,door de noodzakelykheid gedwongen, ter plaatfe koomt, alwaar zich ook andere zielen bevinden, dan verfoejen en fchuwen die allen deze onzuivere en met veele euveldaden beladene ziel. Zy zwerft dus herwaart en derwaart om, tot dat zy, naar het verloop van zekere tydperken, naar die plaats gebragt wordt, die haar ter woninge is vastgefteld. Wie nu matig en godvruchtig geleefd heeft, koomt, onder het geleide en in gezelfchap der Goden, in dat verblyf, het welk den vromen byzonderlyk toegefchikt is. Vervolgens geeft de Wysgeer, niet om iet zekers daaromtrent vast te ftellen, maar alleen om het gezegde meer op te helderen, en als 't ware onder het bereik der zintuigen te brengen, eene befchryving van dat gewest. Hy zegt daarin, dat wy menfchen, die ons verbeelden dat wy de bovenfte gedeelten der aarde bewonen, in tegendeel ons onthouden in diepe holen der aarde. Wy -bedriegen ons ten hoogften, zegt hy, wanneer wy de lucht den hemel noemen, even als of de fterren door dezelve als door den hemel liepen, want wy kunnen, van wegen onze zwakheid, nimmer doordringen tot de bovenfte lucht. Immers, indien iemand, even gelyk een visch zich boven de zee verheft en onze gewesten befchouwt, insgelyks uit deze holen der aarde zich op vleugelen tot die verhevener plaatfen kon opheffen, en dezelven Tt met  330 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN met eigen oogen aanfchouwen, dan zou hy zien, dat die bovenfte gewesten veel fchoner en heerlyker zyn, dan die, welken door ons op de aarde bewoond worden, gelyk dat geen, 't welk hierop aarde gevonden wordt, veel beter en vermakelyker is, dan het geen onder de diepten der zee fchuilt. Die hemelfche plaatfen zyn niet alleen gemaald met de fchoonfte verwen, van purper, goud en zilver, en verfierd met verfcheiden foorten van de edelfte gefteenten, maar zelfs ook de lucht is er zo gematigd, dat de menfchen er van ziekten bevryd blyven, en veel langer dan wy leven. Voorts worden de bewoners dier gewesten geacht ons zo ver in voorzichtigheid en wysheid te overtreffen, als de lucht het water, en de aether de lucht overtreft. Aldaar zyn heilige bosfchen, welken waarlyk door Goden bewoond worden, wier Godfpraken, antwoorden en meningen, door de dagelykfche gemeenzaamheid met hun veel beter begrepen worden. Men kent er de natuur van zon, maan en de overige fterren, en veele andere dingen doen daar ter plaatfe zich op, welken ten hoogften waardig zyn aangehoord en aanfchouwd te worden. Eindlyk verdicht Plato nog bovendien eene vreemde befchryving van de onderaardfche rivieren, wegens welken menden geleerden Heyne (a) behoort na te zien. Deze worden gezegd zich uit verfcheidene holen der aarde uit teftorteh, en ik weet niet uit welken oorfprong, nu naauwer dan wyder van bedding, te ontfpringen. Sommier) Excurfu IX. ad Virg. Aen. lib. VL  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 331 migen daarvan voeren heet, anderen koud water; fommigen vuur, anderen flyk met zich. En, gelyk de ziel in het ligchaam adem haalt, dus veroorzaakt de vochtige uit die rivieren opftygende waasfem, terwyl dezelve uitgaat en terug keert, geweldige ftormwinden. Daar zyn verfcheidene ftromen, die met veele bochten en onnafp0orlyke kronkelingen, nu voorwaart dan terugwaart, met een fchrikkelyk geweld nederftorten. Vier van die ftromen worden byzonderlyk genoemd; Oceanus, die de grootfte van allen is en rondom de aarde ftroomt. Acheron, die tegen over Oceanus, tegenftrydig van loop is, en onder de aarde door woeste plaatfen heenftromende, in de Acherufifche moeras uitloopt, alwaar de zielen der meeste geftorvenen aankomen, en, na aldaar eenigen tyd vertoefd te hebben, in een nieuw geflacht van dierlyke wezens ingezonden worden. De derde is de Pyriphlegeton, die niet ver van zynen oorfprong af in eenen poel van vuur valt, en een kokend moeras van water en flyk vormt. Deze ftroom koomt het dichtst by het Acherufifche Meer, zonder zich ooit met het zelve te vereenigen: dikwyls onder de aarde in eenen draaikolk omgevoerd, ftort hy zich uit in het diepfte van den Tartarus. De vierde rivier is de Styx, die, met een' tegenftrydigen en byna regt tegen den Pyriphlegeton aandruifchenden vaart voortftromende, die rivier in het Acherufifche Meer ontmoet, zonder nochtans ooit zyn wateren met die van den Pyriphlegeton te vermengen. Ter plaatfe alwaar hy nederftort in den Tartarus, in wiens draaikolk alle rivieren eerst te Tt 2 fa-  332 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN famen vloejen, en waaruit zy vervolgens weder elk byzonder voortvloejen, wordt hy by de Dichters Cocytus genoemd. Dit alles aldus zynde, wanneer de zielen tot die plaats gekomen zyn, werwaart ieder, door den geleigeest, die haar verzelt, gebragt wordt, worden zy,naar een plegtig onderzoek, geoordeeld, zo wel die genen, welken hun leven heilig en regtvaardig hebben doorgebragt, als de overigen. Zo er fommigen zyn, die een middelfoort van leven geleid hebben, klimmen zy, naar den Acheron vertrekkende, op daartoe beftemde voertuigen, waarmede zy naar het meer gevoerd worden, alwaar zy zo lang zich onthouden, tot zy, door de verdiende ftraffe te ondergaan , van de bedrevene misdryven zich gezuiverd hebben. Doch ieder, die in zyn leven uitmuntende daden verricht heeft, verkrygt, gelyk billyk is, beloningen zyner deugden waardig; terwyl die genen, welken wegens de grootheid hunner boosheden ongeneeslyk fchynen, in den Tartarus geworpen worden, waaruit zy nimmer kunnen verlost worden. Die genen , welken zich aan zodanige misdaden fchuldig gemaakt hebben, van welken zy kunnen gezuiverd worden, of over welken zy reeds in hun leven berouw gehad en boete gedaan hebben, wordt wel het noodlottig vonnis opgelegd, van in den Tartarus te ftorten, doch na verloop van een jaar werpt de vloed hun weer uit. Ook worden-de doden, wanneer zy aan den Acherufifchen poel gekomen zyn, elk in 't byzonder met eene fterke ftem aangefproken, fommigen van die genen, welken zy omgebragt, anderen van  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 333 van hun welken zy beledigd hebben. Op het hooren hunner namen bidden en bezweren zy allen die genen, tegens welken zy eertyds onregtvaardig gehandeld hebben, dat dezelven toch willen toeftaan, dat zy uit dien poel mogen ontkomen, en dat zy hen willen ontvangen. Indien zy dit op hen verwinnen kunnen, koomen zy daaruit en worden van die rampen verlost: doch zo niet, vworden zy wederom in den Tartarus, en vervolgens in andere rivieren nedergeftort, en houden niet op dus te zwerven, tot dat zy die genen verbeden hebben, welken zy in hun leven beledigd hadden, en deze ftraf is aldus voor hun door een befluit der Regteren bepaald. Doch die genen, van welken het zeker is, dat zy hun leven op eene voortreflyke wyze hebben ingericht, dezen worden van die aardfche en allerrampzaligfte plaatfen bevryd, en komen, uit den kerker als 't ware verlost, in die verhevener en zuiverer gewesten, waar geene moeilykheden gevonden worden: welke plaats de uitvinder van een zo wonderlyk verdichtfel zelf betuigt niet ligtlyk te kunnen befchryven. Plato heeft, naar het fchynt, met deze voorftellingen, in wier fchildering hy een zo weelig vernuft getoond heeft, dat alleen willen te wege brengen, dat de menfchen, daar toch het lot der bozen en-vromen na dit leven zo gansch onderfcheiden is, met allen yver en zorg zich daarop zouden toeleggen, om zich in dit leven deugd en wysheid te verwerven. Immers is de beloning van den ftryd aanzienlyk, en de voorgeftelde hope groot. Waarom dan ook Socrates, hoeTt 3 wel  334 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN wel hy zeer weinig als zeker ftelt, en in het befchryven van de verblyfplaats der doden, meer als Dichter dan als Wysgeer gehandeld heeft, op deze wyze zyne redenering eindigt: "De ziel is onfterflyk, en hoe meer zy van de ligchaamlyke wellusten is afgezonderd, en gevoed met de lesfen en oefeningen der ware Wysbegeerte, des te groter is haar geluk. Laat ieder derhalven in dit leven zyne ziel met wetenfchap verfterken, en haar opfieren, niet met ontleende en vreemde fieraden, maar met zodanigen, die haar eigen zyn, te weten met matigheid, rechtvaardigheid, dapperheid, vryheid, waarheid. Laat hem, die zulks gedaan heeft, den tyd afwachten, op welken hy uit dit leven moet vertrekken, en zich zelf zodanig voorbereiden en aangorden, dat hy, wanneer het noodlottig uur hem roept, geredelyk de reis moge aannemen." Ziet daar de redenering van Socrates, in den Phaedon van Plato, over het lot der geftorvenen. In dat gefprek worden bovendien nog veele bewyzen bygebragt, waarmede de onfterflykheid der zielen wordt aangedrongen, doch welken een diepzinniger onderzoek zouden vereifchen, en uit hooge Metaphyfifche gronden ontleend zyn. Daar nu hier alleenlyk gevraagd wordt wegens den ftaat, waarin zich de menfchen na dit leven bevinden zullen, hebben wy geoordeeld, die bewyzen niet te moeten aanroeren. Wy hebben, in zo verre zulks tot ons oogmerk behoorde, den korten inhoud van dit gefprek, zo kort ons mooglyk was, opgegeven. Wy hebben gezien dat de Wysgeer in deze zaak niet vreemd geweest is van de leer, wel-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 335 welke Zoroafter, Pythagoras en anderen voor hein gevolgd hebben. Hy gebruikt verdichtfelen, om die gewesten, waar van de ware kennis hem allermoeilykst toefcheen, te beter eenigfins af te fchilderen; en zulks doet hy niet alleen in dit gefprek, maar ook in allen. In den Phaedrus een allerfierlykfte inleiding vooraf latende gaan, het welk Plato allerkunftigst wist te doen, en waarin Cicero de eenigfte geweest is die hem na kon volgen, verdicht hy weder geheel andere, niet min fabelachtige zaken. Wederom aldaar bewezen hebbende, dat alles, wat van zich zelf bewogen wordt, niet ontftaan of fterven kan, en dat de ziel het beginfel van beweging in zich zelf heeft, en dus onfterflyk en eeuwig is, tracht hy ons zekere gedaante en beeldtenis van de ziel voor oogen te ftellen, en fchetst haar op de volgende wyze af: "Zy gelykt „ (zegt hy) naar het vereenigd vermogen van een' gevleugelden wagen en van eenen wagenmenner." De zielen der Goden worden gezegd goede Paarden en menners te hebben, de onzen tevens goeden en kwaden, waarom zy dan ook zeer moeilyk te bellieren zyn. Hy befchryft den ftaat der ziele als drievoudig, wanneer zy in haar vaderland is, nog niet vereenigd met het ligchaam; wanneer zy in het ligchaam woont, en wanneer zy uit het zelve gefcheiden is. De ziel van ieder levend wezen heeft zekere zorg over zich, en doorloopt den ganfchen hemel, nu deze dan die gedaante aannemende. Zo lang zy volmaakt is en hare vleugelen heeft, zweeft zy in de hoogte de geheele waereld door, doch wanneer hare vleu-  33<5 DE GEVOELENS DEPv OUDE WYSGEEREN vleugels afgevallen zyn, wordt zy voortgevoerd tot zo lang dat zy eenige vastigheid bekoomt, alwaar zy, een woonplaats verkr3'gende, een aardsch ligchaam aanneemt, en het zelve door haar vermogen in beweging brengt, en op die wyze gefchiedt de vereeniging van ziel en ligchaam. Dat de ziel hare vleugelen verliest moet men toefchryven aan hare Hechtheid. Zo zy nochtans, uit het ligchaam gefcheiden zynde, hare vleugelen wederkrygt, mag men haar gelukkig achten; want die vleugelen hebben een natuurlyk vermogen, om dat geen, 't welk zwaar is, om hoog te heffen, naar die plaats, alwaar het geflacht der Goden woont, en hoe nader wy dezen in deugd en wysheid koomen, hoe beter vleugelen wy na dit leven verkrygen. Want de ziel is der Godlyke natuur deelachtig, en wordt voornamelyk om die reden met vleugelen gefchilderd, dewyl dat vermogen, het welk haar naar den hemel doet hygen, en haar beter en Godlyk deel uitmaakt, allerbest wordt voorgefteld onder de gedaante van vleugelen. Niemand beftiert den gevleugelden wagen beter dan de vader der Goden en menfchen, Jupiter, die alles kunftig vormt en door zyne voorzienigheid beftiert. De voertuigen der overige Goden zyn echter zodanig ingerigt, dat zy, in een juist evenwigt zynde, naauwkeurig de leiding der tomen volgen, en dus gemaklyk voortgaan. Dezen zelf maar te zien voortgaan, is een allerheerlykst fchouwfpel, daar ieder zyn post bekleedt, en zonder eenigen nayver met den anderen dingt. Moeilyker is de voortgang der zielen, die uit het menschlyk ligchaam ontflagen zyn. De  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 33?- De ziel, welke best de Goden volgt, en zich zelve, naar hunne zeden vormt, heft wel, op het hoogst van den hemel, het hoofd des wagenmenners- omhoog, doch kan echter, door den vaart haars omloops medegevoerd, en door de Paarden in ,den war gebragt,, die hemelfche plaatfen ter naauwernood regt befchouwen. Van hier ontftaat een groote wedftryd onder de zielen die zich trachten op te heffen, en die velden te bereiken, in welken de waarheid woont. In dezen ftryd worden fommigen opgeheven, fommigen neder-, gedrukt, fommigen door anderen vertreden, waarom dan ook eenigen kreupel gaan, en veeier wieken gebroken worden. Die ten hoogften top geraken, houden ftil op de, oppervlakte des hemels, alwaar zy omgevoerd worden, eni befchouwen de dingen, die buiten den hemel zyn. Doch deze bovenhemelfche plaats is door niemand der Dichteren genoegfaam geroemd, en zal nimmer door iemand naar waarde geroemd worden. Aldaar woont,de waarheid, uit welker kennis de ziel het beste voedfel verkrygt, en de natuur der vleugelen, door welke de ziel ligter wordt, om vlugger naar de hemelfche gewesten te ftreven, wordt door deze foort van fpyze allermeest gevoed. Hoe meer derhalven iemand zich zal verheven en de waarheid nader befchouwd hebben, des te edeler zyn de ligchamen waarin hy koomt. In dezelven munt hy uit wegens de kennis van het ware en fchone, die hy, door zyne onvermoeide vlugt, verkregen heeft. Dus wordt die vervoering der menschlyke ziel, welke'ontftaat uit de herinnering der fchoonheid, die zy in den Vv he-  338 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN hemel gezien heeft, voor allervoortreflykst gehouden. Doch alle de Paarden, die van hunne menners fiecht gevoed waren, zelf flechter geworden zynde, door hunne zwaarte overhellende, neigen ter aarde en worden, zo men hen nog langer verwaarloost, bezwaard zynde met de vuilheden des ligchaams, geheel ftomp. Verfchillend is het lot dat de zielen in dezen wedftryd ondergaan moeten. Sommigen verkrygen, naar verloop van eenige duizenden jaren, andere ligchamen. Sommige zielen, aan het einde van hun eerfte leven gekomen zynde, krygen hun vonnis. Van de geoordeelden lyden fommigen ftraffe, onder de aarde vertrokken zynde, naar eene tot het houden van gericht gefchikte plaats; anderen, volgens den inhoud van hun vonnis, naar zekere plaats des hemels opgeheven, leven aldaar zodanig als het leven, dat zy in menschlyke gedaante geleid hadden, verdiende. Niets is voor de menfchen meer te wenfchen, dan altoos met de Goden te zyn, geheel bevryd van de kluisters des ligchaams. Want, alsdan kunnen zy allé waarheid en fchoonheid volkomen doorgronden, doch nu, aan het ligchaam verkleefd, gelyk een oefter aan zyne fchelp, hebben zy alleen in zo verre gevoel van waarheid en fchoonheid, als zy zich die fchone zaken herinneren, en zich voorftellen, welke de ziel, tot de Goden opgevoerd, weleer gezien had. Hoewel Plato dit alles met veele overbrengingen en leenfpreuken verduistert, en, gelyk hy zelf getuigt, om Phaedrus te 'gemoet te komen, met Dichterlyke kleuren fchildert, behoudt hy echter altoos dat leerftuk, dat s V de  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 339 de zielen naar vérloop van eenige duizenden van jaren uit het eene ligchaam in het andere verhuizen. Ondertusfchen is die befchryving der ziel, onder de beeldtenis van eenen gevleugelden wagen, niet zo ongerymd als zy in den eerften opflag fchynt. Dewyl de ziel zich zelf beftiert, zegt Plato met regt, dat in haar het vermogen van wagen en wagenmenner vereenigd is: en wat de vleugelen betreft, onder dezen moet men verftaan die allerfnelfte kracht van denken, die alles doordringt, en aan wier fnelheid en Godlykheid niets groter wederftand biedt, dan al wat ligchaamlyk is. De korte inhoud der Platonifche leer fchynt dan hierop uit te komen: dat alle kwade driften der ziele, ontftaande uit de befmetting des ligchaams , met de fterkfte teugels moeten wederhouden worden, en dat men de ziel, die uit den hemel hare afkomst rekent, bevryden moet van de flaverny des ligchaams. Immers, hoe meer iemand de deugd betracht, en dat gedeelte der ziele, waarin de ondeugd huisvest, ondergebragt, en zich zeiven onderworpen heeft, des te beter en gelukkiger lot zal hy verwerven. Nochtans maakt die gedurige verhuizing der ziel, die er telkens wordt bygevoegd, dat het allermoeilykst te verklaren is, hoedanig dat lot eigenlyk is, en waarvoor het gehouden wordt. En dit nog alleen niet: Plato, wanneer hy fpreekt over den ftaat waarin de geftorvenen zich bevinden zullen, volgt niet alleen beftendig die alleroudfte fabelachtige en zinnebeeldige wyze van verklaren, maar zelfs is hy zeer ongelyk in het befchryven of aftekenen van die plaats, waar zich VV 2 deneering dat alleen heeft willen te Wege brengen, dat de menfchen met allen yver en naarftigheid en arbeid zich daarop zouden toeleggen, om aldus, wanneer .zy in dit leven hunne ziel met alle vermogens van deugd en wysheid verfterkt hadden, na hun dood voor Regters noch ftraffen te vrezen, maar zich in die gefteïdheid te bevinden, dat zy waardig mogen geoordeeld worden, terftond tot die vreugd in te gaan, tot welker verkryging veelen, zo veel jaren door de prikkels van het berouw gekweld, in vuilheid en elende, ter oorzake hunner eigene verwaarlozing, hadden moeten omzwerven. Men kan daaruit eene voortref lyke leering trekken, welke Socrates by Plato met alierleie redenen zoekt aan te dringen, en tot Welkefr omhelzing de oude Wysgeeren reeds eertyds gezien hebben, dat men de menfchen met allerleie aanlokfelen van redeneering moest aanfporea, gelyk wy in dit 011-  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 347 onderzoek reeds dikwyls hebben opgemerkt. Aanmerklyk vooral is hieromtrent ook de redevoering, welke'Plato zegt dat door Socrates voor zyne Regteren gehouden is; en welke Cicero in het Latyn uitmuntend heeft nagevolgd: "Myne hoop is zeer groot, „ o Regters! dat het my tot geluk zal verftrekken, " dat ik ter dood gebragt worde; want een van beiden is noodwendig zeker, dat de dood volftrekt " alle onze gewaarwordingen wegneemt, of dat wy " door denzelven uit deze gewesten naar eenige andere " plaats vertrekken. Derhalven, zo onze gewaarwor" ding verdoofd wordt, en de dood gelyk is aan zo" danig een' flaap, die ons fomtyds, zonder dat wy ", eenige dromen bemerken, de volmaaktfte rust doet Ü genieten; goede Goden, welk een gewin is dan het " fterven! hoe veele dagen zou men kunnen vinden, " die beter zyn dan zulk een nacht! wie is gelukki" ger dan ik, zo de gantfche during van den toeko" menden tyd aan zulk eenen nacht gelyk zal zyn. Doch zo het waar is, 't geen men zegt, dat de " dood eene verhuizing is naar die plaatfen, welken V: bewoond worden door hen, die uit het ligchaam " gefcheiden zyn, dan is zulk een lot nog veel ge" lukzaliger. Ontflagen van hun, die zich hier onder " de Regters willen geteld hebben, tot hen te komen, " die naar waarheid Regters genoemd worden, tot " Minos, Rhadamanthus, Aeacus, Triptolemus? te " fpreken met hun, die regtvaardig en eerlyk geleefd 1 hebben? koomt zulk eene reis u van middelmatige v Waarde voor? Hoe veel prys zoudt gy er op ftel- XX 2 » len»  348 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN „ len, dat het u vry ftond te fpreken met Orpheus, „ Mufaeus, Homerus, Hefïodus? Indedaad, ik zou „ meer dan eens willen fterven, indien zulks moge„ lyk ware, om dat heil, waarvan ik fpreke, te ver„ werven. Welk genoegen zou ik gewaar worden, „ verkeerende met Palamedes, Ajax en anderen, die „ door onregtvaardige vonnisfen mishandeld Zyn?. Ik „ zou de wysheid beproeven van den groten Koning, „ die de meeste krygsbenden naar Troje gevoerd „ heeft, van Ulixis en van Sifyphus. En ik zou om „ die reden, deze zaken onderzoekende, gelyk ik „ hier gedaan heb, niet ter dood gedoemd worden. „ Ook gy, myne Regters, zo veelen uwer my heb„ ben vrygefproken, gy hebt den dood niet te vre„ zen. Immers kan een braaf man nimmer iets kwaads „ overkoomen, noch in zyn leven, noch na zyn dood , „ en nimmer wordt, het geen hem betreft, van de „ onfterflyke Goden verwaarloosd. En dit myn lot „ koomt my zeiven geenszins by geval over. Ik heb „ ook geene reden om toornig te zyn op myne be„ fchuldigers of veroordeelaars, dan alleen daarom, „ dewyl zy geloofd hebben my léed aan te doen. „ Doch het is tyd van hier te gaan, voor my om te „ fterven, voor u om te leven. Wie er het best aan é zy weten de onfterflyke Goden, onder de men„ fchen is zulks, geloof ik, nimmer bekend." Onder de gefprekken. van Plató wordt door fommigen ook de Axiochus of gefprek over den dood geplaatst, die nochtans door anderen voor het werk van den Socratifchen Aefchines gehouden wordt, terwyl er nog an> de-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 349 deren zyn, dié denken, dat dezelve door Phaedon, -een'leerling van Socrates, zou gefchreven zyn: doch .van wien hy ook zyn moge, het is zeker, dat hy faaingefteld is door iemand, die Socrates zelf tot zy.nen. leermeester gehad heeft, en onder zyne medeleerlingen door geen geringe bevalligheid van vernuft heeft uitgeblonken. Socrates, in dit gefprek, Axiochus overreed hebbende, dat het onmooglyk is dat de ziel , die begrip en kennis heeft van zo groote en zo verichillende dingen, te gelyk met het ligchaam vergaan zou, redeneert op deze wyze: "Gy, Axiochus, wanneer gy uit dit leven fchéidt, gy vertrekt niet ter dood; maar tot de ware onfterflykheid, en gy wordt door den dood' van geene goederen beroofd, maar zult integendeel in het zuiver bezit van ware goederen treden. Gy zult geene vermaken genieten, die met dit fterflyk ligchaam vermengd zyn, maar zodanigen die van alle fmarten vry en veilig zyn. Wanneer gy uit dezen kerker en kluifters zult. verlost zyn, zult gy tot die gewesten komen, waarin geene moei-lykheid, geen kommer, geene ongemakken van ouderdom zullen plaats hebben, alwaar een gerust en zacht leven zyn zal, onbewust van alle rampen, helder door ongeftoorde en heftendige rusr, welk leven niet gelyk hier, onder een gedurig en openbaar gewoel, maar in Wysgeerige oefeningen, zal doorgebragt worden, maar waarin, de ziel in de befchouwingider wezenlyke dingen en der natuur, en in eene grondige kennis der ,fchone waarheid, zich zelf overvloedig zal verzadigen;' •Vervolgens meldt hy een.gefprek, hetwelk hem me- Xx 3 ^  350 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN degedeeld was door Gobryas, een geleerd man. Deze meldde hem, dat hy zyn bericht uit zekere koperen tafelen, die uit de Hyperborifche bergen door Ops en Hecaergus in het eiland Delos overgebragt waren, ontvangen had. Wanneer namelyk de fcheiding van ziel en ligchaam gefchied is, vertrekt de ziel in zekere duiftere plaats onder de aarde, waarin het paleis is van Pluto, niet minder prachtig gebouwd dan heü hof van Jupiter. De aarde is geplaatst in het middenpunt van het Heelal. De hemel is rond van gedaante, deszelfs half gedeelte bewonen de hemelfche en voornaamfte Goden, hét andere gedeelte bewonen de mindere en onderaardfche Goden, onder welken fommigen broeders, anderen kinderen der eerstgenocmden zyn. Doch de voorhof, door welken de toegang leidt tot het paleis van Pluto, is gefloten, en verflerkt met yzeren ketenen. Die dit geopend hebben komen eerst aan de rivier Acheron, verder aan den Cocytus. Deze overgevoerd zynde, worden de zielen gebragt voor Minos en Rhadamanthus, op die plaats, welke het veld der waarheid genoemd wordt. Aldaar zitten de Regters, die naarftig onderzoeken welk leven elk geleid heeft, en in welke zaken hy zich bezig heeft gehouden, terwyl hy zich in het ligchaam onthield, en by dit onderzoek vindt geenerlei logen plaats. Die genen, welken, door eenen goeden geleigeest in het leven ingeleid zynde, hier op aardé de deugden der Goden hebben nagevolgd, worden in het verblyf der gelukzaligen geplaatst, alwaar de aangenaamfte en bekoorlykfle getemperdheid van lucht  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 351 lucht alle dingen in den rykelykften overvloed oplevert, daar bronnen van het allerhelderst water zagtruilchend vloeyen, daar de fchoonfte weiden, verfierd met bloemen van allerleie kleuren, de oogen der zalige vromen verlustigen. Men vindt er fenolen van Wysgeeren, toneelen van Dichteren, plegtig in het rond gevierde reien, kunftige gezangen, kiesch ingerigte gastmalen, in welken zodanige fpyzen worden voorgedischt, welken de grond van zelf, zonder beploegd te zyn, oplevert: alwaar eene beftendige blydfchap woont,-vry van alle vermenging van droefheid, en> alwaar eindlyk het ganfche leven dier zaligen van geluk en genoegen overvloeit. Immers heerscht aldaar nooit eene geftrenge koude, of onmatige warmte, maar overal is eene getemperde lucht verfpreid, die vervrolykt wordt door zachte en verkwiklyke zonneftralen. De eerfte plaats wordt den gewyden toegewezen, die er de heiligfte plechtigheden verrichten. Doch zy, wier leven in euveldaden was doorgebragt, worden van de razernyen door den Tartarus weggevoerd naar den Erebus en Chaos, daar het verblyf gevestigd is van godlozen en booswichten, daar men den onophoudelyken arbeid der waterdragende dochters van Danaus, den heeten dorst van Tantalus, de verfcheurde ingewanden van Tityus, en de vruchteloze moeite van Sifyphus, die zynen fteen voortrolt, aanfehouwt. Daar de zielen verfeheurd worden door wilde beesten, -die de wonden der godlozen lekken , daar zy gedurig geblakerd worden door de fakkelen der razernyen, daar zy eindlyk allerleie plagen ; on-  35^ DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN' dergaan, en met eeuwige ftraffen en pynigirigen gekweld en geteisterd worden. Zie daar de wyze, op welke de Wysgeeren, die uit de leerfchole Van Socrates zyn voortgekomen, over. den ftaat der uit dit leven gefcheidene menfchen gehandeld hebben. Uit het geen wy tot hier toe bygebragt hebben, met hoe veele verdichtfelen zulks door de Oudheid ook als 't ware omwonden zy, blykt nochtans ten minften, dat de oude Grieken het waar en eeuwig geluk gefield. hebben in de afzondering deiziele van de aanlokfelen des ligchaams, en in deken-; nis der waarheid. En daar de Wysbegeerte in dit leven eenigfins den weg baant ter verkryging dier kennisfe, zo is het indedaad niet te verwonderen, dat men aan die genen, welken zich geheel aan die oefening hadden overgegeven, en, met verachting der ligchaamlyke genoegens, hun ganfche leven in het onderzoek van de natuur der dingen befleedden, dat men, zeg ik, den zulken eenen gereden toegang tot de hemelfche zaligheid en de eerfte plaats in die verhevene gewesten heeft toegewezen. Wy zien derhalven , dat, dewyl deze hemelfche genoegens niet onder het bereik der menschlyke zintuigen konden, gebragt worden, indien zy niet opgefierd werden met eenige bevallige, en volgens de gewoone mening der menfchen gefchikte kleuren (waaruit de geheele fabelachtige en zinnebeeldige wyze van redekavelen is voortgefproten): Wy zien, zeg ik, dat men, in het befchryven dier genoegens, altoos derzelver hoogfte toppunt en  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 353 en de volkomenfte trap van geluk gefteld heeft in eene volmaakte, vrugtloos op aarde gezochte, kennis van Godlyke en menschlyke zaken. Eene dergelyke kennis wierd derhalven voornamelyk den gelukzaligen na dit leven beloofd, zo als men gisfen kan uit de volgende vaerzen, welken de Eleatifche Wysgeer Parmenides, reeds voor de tyden van Socrates en Plato, gezongen heeft, gelyk blykt uit een fragment van hem, te vinden by Clemens van Alexandria Qa). Gy zult den hemel en al 't hemelsch leer en kennen, Naauwkeurig de oorzaak zien, waar alles door gefchiedt, Zien, hoe de gouden zon gewyde ftralen fchiet; Den aart en loop der maane in haren kring doorgronden, Bevatten, welke kracht dit alles houdt verbonden, Daar een onmeetbaar rond het groot ge/lel omringt, De fterren fnellen doet en in haar loopbaan dwingt. Uit de Socratifche fchole zyn vervolgens verfcheidene feéten van Wysgeeren voortgefproten, onder welke allen er geen één is, behalven de Stoifche, by welke iets byzonders of nieuws, wegens den ftaat der menfchen na dit leven, te vinden is. Want, Ariftoteles, een leerling van Plato, die van zo groot een gezag in de Wysbegeerte is en altoos geweest is, dat het door alle eeuwen heen nimmer aan lieden ontbroken heeft, die in het beftryden of verdedigen der leere van dezen doorluchtigen Wysgeer, voor hun eigen verftand, roem en vermaardheid gezocht hebben; (a) Lib. V. c. 732. et apud Henr. Steph. ia Poef. Philof. p. 42. Yy  354 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN ben; Ariftoteles, zeg ik, heeft niet alleen zeer duisterlyk wegens de onfterflykheid der ziele gefproken, maar ook, voor zo verre zulks ter onzer kennisfe gekomen is, haar geene byzondere plaats na hare fcheiding uit het ligchaam toegewezen. Men bericht alleen van hem, en dit geenszins met algemeene toeftemming, dat hy gezegd zou hebben dat de ziel onfterflyk, eeuwigdurend en Godlyk is, dat zy van buitenwaart in het ligchaam koomt, en dat de werking des ligchaams met de werking der ziele in het geheel geene gemeenfchap heeft (a). Laat ons dan, alle de overige Wysgeerige feéten voorbygaande, by welken niets byzonder merkwaardigs, wegens het onderwerp dat wy behandelen, gevonden wordt, tot de Stoicynen overgaan. Deze Wysgeeren hebben wel de zedekunde met eene zorgvuldige vlyt beoeffênd, doch zy hebben echter, om dezelve by de menfchen te bevestigen en aan te dringen, die redeneerwyze niet aangewend, welke in het algemeen van het grootfte gewigt by de menfchen geacht wordt. Zy wilden de flervelingen geenszins, door het beloven van groote beloningen, ter omhelzing van de deugd, aanlokken, en hen door bedreigingen van ftraffen, die den bozen na dit leven te wachten ftaan, van euveldaden affchrikken. Integendeel fchynen alle de Stoifche Wysgeeren, niet minder dan de Epicuristen, in die mening geweest te zyn , dat alles wat van den Cocytus, Pyriphlegeton, en andere helfche plaatfen, verhaald wierd, voor oudwyffche fa- be~ (e) Vid. de Animalium generatioue II. 3. et G. Vosfius de Idololau. p. 10. L. I. c. 10.  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 355 beien en verdichtfelen der Poëten moet gehouden worden (F). Zelfs zyn zy zo verre gegaan, dat zy alle die genen, welke den menfchen eenen fchrik voor ftraffen en pynigingen inboezemden, voor zeer flechte leermeefteren van deugd en regt vaardigheid hielden. Want zy beweerden, dat men de deugd om haar zelfs wille zoeken moet, dat er niets goed is, dan het geen eerlyk en betamelyk is, dat men de ondeugden om haar zelfs wille vermyden moet, en dat er eindlyk niets kwaad is, dan het geen fchandlyk en ondeugend is. Wy willen toeflaan, dat fommigen, alleen door liefde tot de deugd gedreven, zich zelf hierin voldaan hebben, en wy geloven dat zy zich zelf met den roem Van zulk eene wysheid zeer gelukkig geacht hebben; doch, wanneer wy de onbeftendige menigte, en de onbedachte levenswyze der meeste menfchen gadeflaan, zien wy, dat zy dergelyke fchrikbeelden nodig hebben, om de onbedrevene en zwakke gemoederen in toom te houden, en te verflerken door de heilzame vruchten van een beter leven. Daar de voornaamfte voorgangers der Stoifche Wysgeeren dit geenszins hebben willen toeflaan, is ook hun gevoelen, wegens de onfterflykheid der zielen en den ftaat na dit leven, zeer verfchillende geweest. Immers hebben fommigen, zo als Cleanthes, beweerd, dat de zielen van alle menfchen in wezen bleven tot de verbranding van het Geheelal, anderen integendeel, by voorbeeld Chryfippus, dat alleenlyk de zielen der wyzen in wezen zou- (a) Vid. G. Cortius Excurf. VIL in Salluft. Catil. p. 483* Yy 2  356 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN zouden blyven: terwyl de meesten onder hen alleenlyk de ziel der Godlykheid deelachtig maakten, en over de plaats, alwaar zy na dit leven wonen zal, zich weinig bekommerden. In de bevestiging der onfterflykheid zelf zien wy de voornaamften dezer Wysgeeren onzeker en twyfelachtig. Een doorluchtig voorbeeld van deze onftandvastigheid vinden wy in Seneca, die, fchoon hy in later tyd geleefd heeft, nochtans wegens het gezag, het welk hy zich in deze leere verworven heeft, verdient bygebragt te worden, als? een Schryver, uit wien men de echte gevoelens van die fecte ontdekken kan. Deze vertroost de bedrukte Marcia, over den dood van haren zoon* eerst met deze woorden (V): "Denk, dat een geftorvene door „ geene onheilen getroffen wordt, dat alles, wat ons „ den ftaat na dit leven verfchriklyk maakt, een ver„ dichtfel is, dat den geftorvenen geene duisternisfen „ te wachten ftaan, geen kerker, geen rivieren van „ vuur, geen ftroom der vergetelheid, geen regtban„. ken en vonnisfen, geenerleie tyrannen in die zo. „ volmaakte vryheid. De Dichters hebben deze za„ ken fpeelswyze voorgefteld,, en ons door ydele „ verfchrikkingen geflingerd. De dood is de veiios„ iing en de eindpaal van alle fmarten, waar buiten „ zich onze rampen niet uitftrekken, die ons weder in dezelfde rust hcrftcit, waarin wy lagen eer wy „ geboren wierden. Hy, die de geftorvenen beklaagt;, ü moet ook hen beklagen , die nog niet geboren zyn. De  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 357 De dood is geen goed of geen kwaad. Want dat „ geen alleen, 't welk iets is, kan goed of kwaad „ zyn,-doch het geen zelf niets is, en alles tot niets brengt, geeft ons aan geenerlei goed of kwaad lot g over. Want geluk en ongeluk vindt alleen plaats by ' „ eenig voorwerp. Het lot kan geen magt behouden „ over 't geen de natuur verlaten heeft, en hy, die „ niet is, kan niet rampzalig zyn." Vervolgens, om toch geene troostreden over te fiaan, voegt hy er de volgende woorden by, van welken ik niet begrype, hoe men die ooit met de eerstvoorgaande gezegden kan overeenbrengen. "Waar toe het graf van uwen zoon bezocht? daar ligt niets dan zyn verachtlyk „ en voor hem zelf lastig gebeente en lykasch: wel,, ken in de daad met geen meer regt voor wezenly,, ke gedeelten van hem'zeiven mogen gehouden „ worden dan zyne klederen en andere bedekfeleu „ der ligchamen. Zuiver, niets op aarde achterlaten„ de, vlugt hy en wykt geheel en volkomen: eerst „ een' forten tyd boven ons vertoevende, terwyl hy „ gezuiverd wordt, en de aanklevende gebreken en „ de bezoedeling van het fterflyk leven affchudt, „ vervolgens naar omhoog opgevoerd, ftreeft hy „ voort onder de gelukzalige zielen: de gewyde ver,,. gadering ontvangt hem, Scipios en Catos, verach- ters van dit leven, en door den weldadigen dood „ vrygemaakt. Uw vader, Marcia, plaatst aldaar zy„ nen kleinzoon (hoewel alles daar evenzeer aan el„ kander vermaagfchapt is) plaatst zynen kleinzoon ,. j, nu met een jiieuw vervrolykend licht beftraald ,, Yy 3 ES**  358 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN „ naby zich, en leert hem den loop der naburige „ fterren : niet door gisfingen, maar in alles naar „ waarheid ervaren, geleidt hy hem met vermaak in „ de geheimenisfen der natuur, en gelyk de aanduir „ ding der merkwaardigheden van onbekende Steden „ den vreemdeling aangenaam is, dus beveelt hem „ zyn bekende gids en uitlegger, daar hy naar de „ oorzaken der hemelfche dingen ondervraagt, het „ fcherpziend oog naar de diepten der aarde neder „ te flaan. Hy vindt vermaak in uit die hoogte bene„ den waart naar het achtergelatene terug te zien." Daar Seneca Polybius over den dood van zynen broeder vertroost, zegt hy tot hem: "Benyd uwen „ broeder niet, hy rust nu. Eindlyk is hy vry, eind„ lyk veilig, eindlyk eeuwig. — Hy geniet nu eenen „ geopenden en onbewolkten hemel. Uit een laag en „ benaauwd verblyf heeft hy zich naar dat gewest „ verheven, hoedanig hetzelve ook zyn mag, het „ welk de zielen, uit hare kluisters ontbonden, in zy„ nen zaligen fchoot ontvangt. Nu zweeft hy yry „ rondom, en doorziet met het hoogfte genoegen alle „ de volmaaktheden der natuur der dingen." Niet min ernftig en grootsch is zyne taal, wanneer hy het gemoed van Lucilius tegen den dood verfterkt, in zynen Cllden brief. En niemand denke, dat deze onbeftendigheid alleen by Seneca gevonden wordt, tusfchen wiens leeftyd en dien van Zeno, den infteller der Stoifche Wysbegeerte, meer dan driehonderd jaaren verftreken zyn. Overal vindt men dezelfde duisterheid van uitdrukking en ftrydigheid van gezegden  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 359 den (V). Dus dacht Zeno zelf (£): "dat de ziel lig„ chaamlyk is, en dat zy wel na den dood in wezen „ blyft, maar nochtans der verdervinge onderworpen „ is." Te regt derhalven zegt Cicero (V): "De Stoicy„ nen geven ons uitftel van tyd, even als aan^de ,., krajen; zy beweren dat het leven der zielen lang „ van duur zal zyn, doch ontkennen, dat het eeuwig „ zal zyn." Plutarchus (/f), over de gevoelens der Wysgeeren, (indien maar dat boek van Plutarchus zelf is) ftelt het gevoelen der Stoicynen wegens dit ftuk op de volgende wyze voor: "De Stoicynen den„ ken, dat de ziel, uit het ligchaam fcheidende, rond „ gevoerd wordt, en dat de zwakkere zielen, hoeda„ nig gewoonlyk die der dwazen en onkundigen zyn, ,, der faamgeftelde ligchaamlyke natuur blyven aan„ kleven: doch dat de fterkere zielen, namelyk die ,, der wyzen, voortduren tor aan de verbranding der „ waereld." Want dit was het berucht gevoelen der Stoicynen, dat alle beftaande wezens, naar het verlopen van zekeren bepaalden tyd, door het vuur verteren, en tot de ziel der waereld, dat is tot de hoogfte Godheid, wederkeeren zouden ( daar verlustigen in de befchouwing der hemelfche „ dingen; maar dat de zielen der dwazen, dat is „ van die genen, welke hunne lusten en begeerten „ gevolgd hebben, indien uit het leven, 't welk zy „■ geleid hebben, nog eenige hoop fchynt te wezen 3, van toekomende verbetering, dat zy (zeg ik) als „ dan O) Vid. Cudvvorth Syft. IntelU T. I. p. 645* (b) De ldololatr. Lib. I. cap. i'o. p. 29.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 365 „ dan rondom de aarde omzwerven, tot dat zy zelf, ,, beter onderwezen en van ondeugden gezuiverd ,, zynde, hoger opwaart ftreven: doch, dat de zie„ len, die geheel ondeugend en bedorven zyn, neder„ waart gezonden worden naar die plaatfen, daar zy „ ftraffen ondergaan, hunner euveldaden waardig." "Want, hoe fterk zy ook trachten ftaande te houden, dat zy volftrekt eenen afkeer hebben van die leer, welke de menfchen door eenige beloningen, ter omhelzing van de deugd, uitlokt, en door den fchrik voor ftraffen van euveldaden terug houdt, blykt het echter uit Lactantius (a), dat volgens hen het lot der vromen en bozen geheel onderfcheiden zyn zal. Deze Schryver bericht volgens Zeno, den voorganger der Stoicynen, het volgende: "De Stoifche Zeno „ heeft geleerd, dat er een ftaat na dit leven is, dat „ de verblyfplaatfen der vromen van die der bozen „ zyn afgezonderd „ dat de eerften een gerust en aan„ genaam gewest bewonen, doch de laatften geftraft „ worden in duistere plaatfen en afgryslyke flykpoe„ len." Dit is het geen de Griekfche Wysgeeren, wegens den ftaat der menfchen na dit leven, te boek gefield hebben, voor zo verre wy zulks hebben kunnen nafporen. Na dat de Wysbegeerte van de Grieken tot de Latynen is overgebragt, hebben de Romeinen, het zy wegens den naam en het gezag, welken zich de Grieken in de wetenfchappen verworven hadden, het zy («) Lib. VIL cnp. 7. Zz 3  366 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN zy om dat zy wanhoopten iets beters hierin voor den dag te kunnen brengen, in de gevoelens der Grieken berust, en niet zo zeer gezocht nieuwe fecten te (lichten, als wel de verfchillende gevoelens der Griekfche Wysgeeren in de Latynfche taal uit te breiden en op te helderen. Daar is zekerlyk niemand, die met meen verfland, geleerdheid en welfprekendheid de bronnen der Griekfche Wysbegeerte geopend, en alle hare by-< zondere gedeelten fierlyker en keuriger verklaard heeft, dan Marcus Tullius Cicero; die, na dat hy van den arbeid, dien zyne pleitzaken hem verfchaften, en vart zyne Raadsheerlyke bezigheden, of in 't geheel of voor een groot gedeelte ontflagen was, zich aan de beoefening der Wysbegeerte heeft overgegeven; en, wanneer hy in den verwarden ftaat van het Gemeenebest niet meer hetzelve van dienst kon wezen, door de Wysgeerige letteroefeningen van de Grieken te ontleenen, zynen medeburgeren zo groot eenen roem verworven heeft, dat de Romeinen, die alle volken in grootheid van heerfchappye overtroffen, ook in roem van wysheid en geleerdheid de Grieken, zo al niet te hoven gingen, ten minften evenaarden. Wy hebben van Cicero verfcheidene fchriften over Wysgeerige onderwerpen opgefteld, met eene wonderbaare fynheid en keurigheid van redeneering, en in eenen ryken en bevalligen ftyl, in welke fchriften hy de gevoelens der oude Wysgeeren of bevestigt of verftandig wederlegt. Wy hebben .reeds de eene en andere plaats, waarin hy Plato had nagevolgd, in deze verhandeling bygebragt: nu ftaat ons te onderzoeken, wat  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 367 wat hy zelf wegens deze zaken gedacht hebbe, welken hy in een ander zo hoog verheven heeft. Daar het den Wysgeeren, die tot de laatfte Academie behoren, eigen was om hun oordeel nimmer volftrekt te vellen, maar dat geen toeteftemmen, 't welk hun het waarfchynlykfte voorkwam, de redenen voor en tegen te wikken en te wegen, en wat van beide kanten kon gezegd worden, voor te dragen, gelyk Cicero zelf het uitdrukt (V) zo fchynt hy ook deze leerwyze byzonderlyk goedgekeurd te hebben, en dus, wanneer hy volgens zyne eigene mening fpreekt, volgt hy altoos die Wysgeeren, welke denken, dat men over alle onderwerpen voor en tegen fchynbare redenen kan bybrengen. Van hier ontftaat het, dat hy menigwerf, en byzonderlyk in die zaken, waarover wy handelen, wankelt, in twyfel ftaat> en niets, als volkomen zeker, vastftelt. Dit kan nooit beter bemerkt worden, dan uit zyne gemeenzame brieven, als welke meestentyd echte kenfchetfen zyn van het menschlyk gemoed. Wanneer hy fchryft aan zodanig iemand, welke denkt, dat alles te gelyk met het ligchaam vergaat, dan. ontleent hy verfcheidene troostredenen^ zelfs uitdit gevoelen, dat wy na den dood van niets gewaarwording zullen hebben, en volmaakt in denzelfden ftaat zullen zyn, waarin wy waren eer wy geboren wierden.' Dus fchryft hy aan Torquatus (//)■: "Ik zal, zo ik in„ wezen/ blyve, nergens door beangftigd- worden, in-, dien ik van alle misdaad zuiver benden indien ik niet (a) De Div. lib. II. c. 72. \jy Lib. VI. Ep. 3.  3Ó8 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN „ niet zal in wezen blyven, zal ik van alle gevoel „ ontbloot zyn." Op eene andere plaats (a) zegt hy: "Dewyl de vrees meer fmart aanbrengt, dan de ge„ vreesde zaak zelve, zo laat ik af met vrezen, voor„ al, daar ons zulk een ftaat boven het hoofd hangt, „ in welken niet alleen geene fmart zal plaats hebben, „ maar die zelfs alle fmart zal doen eindigen." En niemand denke, dat hy alleen zynen goeden vrienden hierin toegegeven, en zich naar hunne meningen gefchikt hebbe: integendeel, men ziet ook op andere plaatfen deze zelfde onflandvastigheid van Cicero. Somtyds neemt hy den perfoon aan van een' echt' Stoifch' Wysgeer, {tellende, dat de deugd van zich zelve genoegfaam is om de menfchen ter harer betrachtinge aan te lokken, en geenszins van noden heeft, dat men nog daarenboven woedende razernyen en pynigingen, die na dit leven den godlozen zouden bereid zyn, affchetfe. Somtyds maakt hy zelf van alle deze drangredenen gebruik. Hy fchynt, ten minften in zyne redevoering voor Cluentius (£), zich naar tyd en omftandigheden te fchikken, daar hy niet fchroomt er voor uit te komen, dat alles, wat van de ftraffen der bozen na dit leven verhaald wordt, onder de oudwyffche fabelen moet geteld worden, en dat iedereen, die na den dood beloningen wacht of ftraffen vreest, dwaas en zinneloos is: "Want, (zegt hy) wat heeft de dood „ hem toch voor leeds toegebragt? ten zy wy mis- „ fchien 00 Lib. VI. Ep. 4. 09 Pro Cluent. c. 61.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 369 „ fchien ons laten leiden door buitenfporigheden en „ verdichtfelen, zo dat wy denken zouden, dat hy in „ de hel de ftraffen der godlozen ondergaat, en al„ daar nog meerder vyanden gevonden dan hier gela„ ten heeft: dat hy door de wraakzuchtige fchimmen „ van zyne fchoondochter, vrouwen, broeder, kin„ deren ter nedergeftoten is in het verblyf en gewest „ der fnoden: indien dit alles valsch is, het welk ie„ dereen begrypt, wat heeft de dood hem dan anders ,, ontnomen, dan het gevoel van fmart." Deze woorden zyn in de daad zodanig, dat ieder een, die een weinig doorzicht heeft, zich verwonderen moet, dat Cicero, die zo bedreven was in het beflier van het Gemeenebest, en die het menschlyk hart zo wel kende, dezelven, ten aanhooren eener groote fchare des volks, heeft uitgefproken. My is niet onbewust, dat hy in deze zelfde redevoering (cap. 50) gezegd heeft: "Wie gelooft, dat hy ons getuigenis in onze rede„ voeringen , die wy voor de rechtbank gehouden „ hebben, bevat kan vinden, dwaalt ten hoogften. „ Want alle die redevoeringen zyn op de zaak en „ tyd toepaslyk, niet op de perfonen en pleitverzor„ geren zelf." Doch welke reden heeft hem hier toe kunnen bewegen, om alle die dingen geheel te verwerpen, van welken hy, wat ook anderen zeggen mogen, zeer wel begreep, dat zy, fchoon zy al niet waar mogten zyn, nochtans noodzakelyk van het volk behoorden geloofd te worden, op dat hetzelve zich van ondeugden onthouden en op de deugd toeleggen mogt. Doch Cicero is, gelyk in zyne redevoeringen, Aaa dus  370 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN dus ook in zyne brieven, en overal waar hy wegens deze zaken handelt, byna nergens zich zeiven gelyk, fchikt zyne reden naar de voorkomende gelegenheid, en gebruikt dikwerf dezelfde redenering. "Ik heb" zegt hy in eenen brief (V), "zeer dikwerf gelezen en „ gehoord, dat er in den dood geen kwaad is; want „ indien uk denzelven eenig gevoel overblyft, dan „ heeft men zulks eer eene onfterflykheid dan een „ dood te achten. Indien in tegendeel het gevoel ge„ heel verloren gaat, dan behoort iets, dat niet ge„ voeld wordt, ons geene elende toe te fchynen." En nochtans, hoewel deze Redenaar zo twyfelachtig, zó onbeftendig, wegens de onfterflykheid der ziele, en de beloningen en ftraffen, die na dit leven den menfchen bereid zyn, gefproken heeft, nochtans is er niemand onder alle de Griekfche en Latynfche Schryveren, die my groter hope op de onfterflykheid ingeboezemd, en myn gemoed in die zaak meer verfterkt heeft, dan deze zelfde Cicero. Of ik dit aan zyne welfprekendheid en begaafdheid, om over alle zaken verftandig te handelen, moet toefchryven, dan of de ganfche aart en wyze van fchryven dezes groten mans my tot de overtuiging gebragt hebbe, dat hy zeer goede hoop op een beter leven gevoed heeft „ dit kan ik niet bepalen. Doch dit weet ik, dat er niemand is, welke niet bewogen wordt, wanneer Cicero, in zyn boek over den ouderdom, den ouden Cato op het einde van zyn leven dus fprekende invoert: "Ik O) Lib. V. Ep. io".  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 371 "Ik heb zo geleefd, dat ik my niet te vergeefsch ge„ boren rekene, en ik fcheide uit dit leven als uit „ eene herberg, niet als uit eene woonftede. Want „ de natuur heeft het ons gegeven als eene plaats van „ vertoeving, niet van woning. O heugchelyke dag, „ wanneer ik na die Godlyke byeenkomst en verga„ dering van zielen vertrekken zal! wanneer ik uit „ dit gewoel, uit deze gemengde verwarring fcheiden „ zal! Immers vertrek ik dan niet alleen tot die man„ nen, van welken ik te voren gefproken hebbe, „ maar ook tot mynen Cato, wien niemand in deugd, „ niemand in vroomheid ooit overtroffen heeft, wiens „ ligchaam ik den laatften pligt bewezen heb, daar „ hy zulks my had behoren te doen. Doch zyne ziel, „ my niet verlatende, maar het oog op my geflagen „ houdende, is voorzeker naar die plaatfe geweken, „ werwaart zy zag dat ook ik zelf eens komen zou. „ Dezen mynen ramp fcheen ik kloekmoedig te dra„ gen, niet dewyl ik eenigzins daaromtrent onverfchil„ lig dacht, maar dewyl ik my zeiven troostte met de „ gedachten, dat onze fcheiding en afwezigheid niet „ van langen duur zal zyn." En, kort daarop vervolgt hy: "Zo ik hier in dwale, dat ik de zielen der „ menfchen onfterflyk acht, dwaal ik gaarne, en wil „ niet dat men my deze dwaling, die my vermaakt „ terwyl ik leef, ontrukke." Doch welk het gevoelen van Cicero ook geweest zy, wegens den ftaat en gefteïdheid der zielen, na dat zy uit de menschlyke ligchamen gefcheiden zyn, kan nergens beter uit ontdekt worden, dan uit het eerfte boek der Tufculaan- Aaa a fche  DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN fche gefprekken, alwaar hy, 't geen men wel moet opmerken, geenszins een ander invoert, maar uit eigen perfoon over de verachting des doods handelt. Wy zullen hier zo kort als mooglyk is den inhoud van die redenering voordragen, voor zo verre daaruit aan de ftoffe, welke wy behandelen, eenig licht kan bygezet worden. Schoon hy het gevoelen der Stoicynen in het geheel niet goedkeurt (», die dat geen aannemen, 't welk in de ganfche zaak het allermoeilykfte is, datnamelyk de ziel, buiten het ligchaam zynde, in wezen kan blyven: doch dat geen, 't welk niet alleen ligtelyk geloof vindt, maar zelfs, wanneer men, 't geen zy beweeren, toeftaat, daaruit voortvloeit, niet willen toegeven; dat namelyk de ziel, na dat zy langen tyd beftaan heeft, geenszins ten laatften vergaat: fchoon Cicero, zeg ik, deze redeneerwyze afkeurt, fpreekt hy echter breedvoerig volgens het gevoelen van den Stoifchen Wysgeer Panaetius, over de vurige natuur der ziele, en leidt uit deze zelfde leere der Stoicynen de reden en wyze af, op welke de ziel, van het ligchaam ontflagen, ten hemel gevoerd wordt, en aldaar zich zelf met verfcheidene alleraangenaamfte en nuttigfte befchouwingen verlustigt. Zie hier waar zyne redenering op uitkomt (T),; "Indien dan de ziel, daar zy van eene vurige natuur „ is, onverderflyk en zich zelve gelyk in wezen blyft, „ wordt zy noodwendig zodanig opgevoerd, dat zy „ doordringt en zich een' open weg baant door de- „ zen 00 c. 32. (3) c. 19.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 273 „ zen ganfchen hemel, in welken de wolken, regen„ buien en winden worden faamgedrongen, die voch„ tig en duister is door de uitdampingen der aarde. „ Wanneer dan de ziel zich boven dat gewest ver„ heven heeft, en eene gefteïdheid van dezelfde na„ tuur als hare eigene aangetroffen en herkend heeft, „ dan rust zy by die warmte, welke uit eenen dun„ nen waasfem en den gloed dei zonne getemperd is, „ en houdt op zich hoger te verheffen. Want alsdan „ ligtheid en warmte verkregen hebbende die aan de „ hare gelyk is, in evenwigt als 't ware door gelyke „ zwaarte, wordt zy nergens heen bewogen, en vindt „ alsdan eerst hare natuurlyke verblyfplaats, doorge„ drongen zynde tot eene gefteïdheid gelyk aan hare „ eigene, waarin zy, zonder ergens gebrek aan te ly„ den, zal gevoed en onderhouden worden met het„ zelfde voedfel, waar door de fterren onderhouden „ en gevoed worden. En daar wy gewoonlyk door „ de prikkelingen des ligchaams tot fchier alle begeer„ lykheden ontvonkt worden, en te fterker blaken „ door den nayver jegens anderen , die dat geen be„ zitten, 't welk wy begeren te bezitten; zo zullen „ wy voorzeker gelukkig zyn, wanneer wy, de lig„ chamen verlaten hebbende, geheel bevryd zullen „ zyn van begeerte en nayver. En, 't geen wy nu „ reeds doen, wanneer wy ruste van zorgen genieten, „ dat wy namelyk alsdan iets merkwaardigs wenfchen „ te befchouwen en te zien, dat zelfde zullen wy als„ dan veel vryer doen, en wy zullen ons geheel over„ geven aan de befchouwing en doorgronding van zaAaa 3 ken»  374 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN „ ken: eensdeels, dewyl er in onze gemoederen van „ nature een onverzaadbare lust, ter ontdekking van „ waarheid, huisvest, en ten anderen, dewyl de ge„ fteldheid van die plaatfen zelf, daar wy komen zul„ len, naar mate zy ons een gemaklyker kundigheid „ van hemelfche dingen verfchaffen zal, ons ook des „ te groter vermaak van kennis zal opleveren." Wy zien dat het hoogfte geluk des menfchen, ook na dit leven, door Cicero gefteld wordt in de kennisfe der waarheid. En welke kennisfe kan hierby in vergelyking komen, welk heerlyker genoegen kan men zich verbeelden, dan wanneer wy de ziel befchouwen, ontflagen van de verleidende aanlokfelen des ligchaams, en bevryd van die duisternisfen, welke haar omvingen toen zy de aarde bewoonde; daar zy nu die zaken doorgrondt, welke zy, terwyl zy in het ligchaam gekerkerd was, met de fcherpzinnigheid van haar vernuft niet doorzien kon! wanneer wy, geheel bevryd van alle de lastigheden, welken wy uit de rampen van onze bloedverwanten of vrienden of andere menfchen, hier op aarde, meestal ondervinden moeten, ons nu voelen voortfnellen door de onbepaalde ruimte des aethers, en aldaar, geftreeld door een Godlyke muzyk, in het kleinfte gedeelte zelf van het Geheelal, Gods wysheid befpeuren, en, naar mate wy verder in kennisfe toenemen, ruimer ftoffe vinden Om onze zucht naar waarheid te voldoen. Immers voegt Cicero er by (a): "Welk een verrukkend gezicht zal „ het (a) cap. 20.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 375 „ het zyn, wanneer het ons vry zal ftaan de geheele „ uitgeftrektheid der aarde, hare gelegenheid, gedaan„ te en omtrek, hier bewoonbare gewesten, ginds we„ derom ftreken, die wegens overmaat van koude of „ hitte geheel onbebouwd en onbewoond zyn, te be„ fchouwen. Want nu bemerken wy eigenlyk niet „ met onze oogen die zaken, welken wy zien. Want „ in het ligchaam is geenerleie gewaarwording, maar „ daar zyn (gelyk niet alleen de Natuurbefchouwers „ ons leeren, maar ook zelfs de Ontleedkundigen, wel„ ke dit alles geopend en bloot gelegd gezien hebben) „ daar zyn als 't ware wegen gebaand van de plaats, „ daar zich de ziel onthoudt, naar de oogen, ooren en neus. Van hier koomt het dat wy dikwerf door „ afgetrokkenheid van gedachten, of door eenige ge„ weldige ziekte belemmerd, fchoon onze oogen en „ ooren geopend en in goeden ftaat zyn, nochtans „ niet zien of hooren: waar uit men ligtelyk kan af„ leiden dat de ziel eigenlyk ziet en hoort, en geens„ zins die uiterlyke deelen, die wel, als 't ware, de „ venfters der ziele zyn, doch door welken de ziel „ echter niets gewaar worden kan, indien zy niet zelf „ daar by tegenwoordig en werkfaam is. Men voege „ hier by, dat wy met hetzelfde denkvermogen de „ alleronderfcheidenfte zaken bemerken, by voor?, beeld kleur, fmaak, warmte, reuk, klank, welken „ de ziel door hare vyf boden nimmer bemerken zou, „ indien alles niet aan haar overgebragt wierd, en zy „ alleen alles beoordeelde. En dit alles zal gewislyk „ alsdan veel zuiverer en helderer befchouwd wor- » den .»  3?6 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN „ den, wanneer de ziel vry en los daar zal gekomen „ zyn, waar hare natuur hene ftrekt. Want nu, fchoon „ de natuur die wegen, welke van het ligchaam naar „ de ziel ftrekken, allerkunftigst gevormd en ingerigt „ heeft, worden zy echter door aardfche en faamge„ ftelde ligchamen eenigermate onderfchept: doch „ alsdan, wanneer er niets, behalven de ziel, zyn zal, „ dan zal er niets in den weg zyn, dat haar belet de „ hoedanigheden van ieder ding te doorgronden." Dit is de redekaveling van Cicero over de gefteïdheid en ftaat der ziele na dit leven, waardig voorzeker óm met de volgende merkwaardige woorden befloten te worden. "Laat ons dan, indien er iets gebeurt, waar „ door ons van de Godheid wordt aangekondigd uit „ het leven te fcheiden, vrolyk en dankbaar gehoor„ zamen, en denken, dat wy uit den kerker vrygela„ ten en van kluisters ontflagen worden, om van hier, „ of naar een eeuwig ons eigen verblyf te vertrekken' „ of niet meer voor eenig gevoel en fmertelyke aan„ doening vatbaar te zyn. Doch zo ons niets derge„ lyks aangekondigd wordt, laat ons echter zo ge„ moed zyn, dat wy dien dag, die voor anderen ver„ fchriklyk is, ons gelukkig achten, en niets als een „ onheil befchouwen, 't geen of van de onfterflyke „ Goden, of van ons aller moeder de natuur, vast„ gefield is. Want wy zyn niet zonder een oogmerk „ en by geval voortgebragt en gefchapen, maar daar „ is voorzeker een vermogen geweest, het welk zor„ ge draagt voor het menschlyk geflacht, en het » geenszins tot dat einde voortgebragt en gevoed „ heeft,  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 377 „ heeft, op dat het, naa alle moeilykheden te hebben „ doorgeworfteld, eindlyk in het eeuwigdurend on„ heil des doods vervallen zou. Voorzeker! Laat ons ,, liever denken, dat er eene haven en toevlugt voor „ ons bereid is: en och! of wy met opgefpannen „ zeilen derwaart konden henefnellen! Doch al wor„ den wy door tegenwinden terug gedreven, wy „ moeten er toch zekerlyk, hoewel een weinig later, ,, op die zelfde plaats aanlanden. En kan wel iets, „ dat allen menfchen onvermydbaar te beurt valt, „ voor iemand in 'tbyzonder rampzalig zyn?" Schoon in] deze woorden niets bepaaldlyk wordt vastgefteld, hebben zy echter zo veel invloed, dat zy my als 't ware tot een byzondere vertroosting ftrekken, wanneer ik zie, dat Cicero reeds begrepen heeft, dat ons, indien wy ons leven vroom inrigten, naa het dooworftelen van die onheilen, welken met hetzelve meestal verknocht zyn, een allerzaligfte toevlugt van God bereid is. My behagen derhalven de woorden, met welken Camerarius, by gelegenheid van deze plaats, een zyner vrienden vermaant: "Gy myn vriend „ (zegt hy) houd dit voor gewis, dat er niets is van „ alles wat te boek gefteld is in de talen van beide die „ volken, welken wy weten dat den eerften rang in „ wysheid en in welfprekendheid bekleden, uit welks „ lezing iemand, die zich op deugd en kennis toelegt, „ meerder, ja zelfs zo veel nut en vrucht kan trek„ ken, als uit de fchriften van Cicero:" en 't geen aldaar verder volgt. Naast Cicero is er naauwlyks eenig Schryver onder Bbb de  3?8 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN de Latynen, die iets byzonder merkwaardigs over dit onderwerp heeft nagelaten. Een hunner nochtans, den uitmuntenden Dichter Virgilius, kunnen wy niet met ftilzwygen voorbygaan. Deze is in het zesde boek zyner Aeneade, in het befchryven van die deugden en misdaden, voor welken na dit leven of beloningen of ftraffen zyn vastgefteld, met een keurig oordeel te werk gegaan. Want hy maakt niet alleen gewag van die misdaden, op welken in alle welbeftierde Gemeenebesten door de wetten ftraffen gefteld zyn, maar ook van die genen, welken in dit leven wel meesal ongeftraft bedreven worden, maar nochtans des te zwaarer ftraffe verdienen, naar mate zy den ftervelingen groter fchade toebrengen. Deze ftraffen verdienen inzonderheid zulke fnoden te ondergaan, die, terwyl zy fchatten by fchatten vergaderen, nochtans aan niemand eenig genot daarvan mededeelen, terwyl integendeel dezelfde Dichter het geluk van die genen verheft, welken in hun leven, door het verzachten van * onheilen van anderen, hunne gedachtenis by de menfchen in zegening hebben doen blyven. Doch laat ons de plaats in haar geheel befchouwen (vs. 603.) De rykverperde disch is vorstlyk toegericht, De zetels zyn van goud en fchittren voor 't gezicht, De boosfte razerny is met hun aangezeten, Qt eeten. En zwaait haar toorts, en brult, en weert hun hand van Hier zyn zy, in wier hart geen broederliefde woont, Wier wrokkend zelfbelang geen vader heeft verfchoond; Zy, die in fchyn van trouw hun min dr en fnood misleidden,, Uit hunn* onmeetbren fchat der armoe hulp ontzéiden, Die®  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 379 Dien gaerden voor zich zelf (hoe groot is dat getal!) Het fchandlyk overfpel hragt anderen ten vall\ Daar zyn er, die om goud voor 'tblykbaaronregt ft'reden; Wier list hunn Heer bedroog in fpyt van trouw en eeden. Zy wachten elk hun ftraf in kluisters hier bekneld. Doch eisch niet, dat ik u dien poel van rampen meld* Waaruit geen eeuwigheid hen 't hoofd zal op doen beuren. Dees voelt op 't morslend rad 't gerekte lyf verfcheuren; Die zweet en zwoegt vergeefsch en rolt den zwaren fteen t Rampzaalge Thefeus zit, en, door alle eeuwen heen, Is 't nimmer hem vergund eens van die fteê te wyken; De ftem van Phlegyas klinkt ver door Plutos ryken, Bezweert en roept tot elk; "dat u myn voorbeeld leer', Wees deugdfaam, fterveling ! en geef den Goón hunne eer." Dees heeft om vuil gewin zyn vaderland verraden, En 't juk eens dwinglands op den vryen hals geladen; Die maakte om goud een wet, die hy om goud weer fchond; Dees trad met zyne telg in V fchandlykst echtverbond: Hun aller doelwit oogde op fnode gruwel/lukken; Zy zagen tot hun ftraf dat heilloos wit gelukken: Indien ik zelfs een ftem van 't hardst metaal bezat, Uit duizend monden fprak, en duizend tongen had, Nog kon ik geen tafreel van al hun misdaên malen, Ik kon de namen van hun ftraffen niet verhalen. Niet min bevallig is het vernuft des Dichters, daar hy de Elyfifche velden befchouwt (vs. 638.) Zy nadren V bly gewest, het koel en lommrig woud, Alwaar de zaalge fchaar der vromen zich onthoudt. Daar tintien beemd en veld van heldre purperglanfen, Daar praalt een fchoner zon aan luisterryker tranfen. Bbb 2 Em  380 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Een deel der zaligen, op V bloemryk veldtapyt, Verlustigt zich met [pel en loop ofworftelftryd; Weer andren gaan ten danze en galmen feestgezangen; De Thracifche Orpheus zelf, met praalgewaad omhangen; Beftiert den vluggen rei, daar hy op d' elpen luit De zeven tonen van het Godlyk maatgeluid Volmaakt, naar eisch der kunst, weet ondereen teflingren, Oft gouden fnaartuig fpeelt met juist bedreven vingren. En kort daarna (vs. 656.) Ter regte en ftinke zyde aanfchouwt hy allerwegen De zaligen ter disch in 't malfche groen gezegen, Hy hoort tot eer der Goón hunn' blyden lofzang aan, In lauwrenlommer, daar de bochtige Eridaan, Door 't lieftykriekend woud zich kronkelt naar beneden. Hierop volgen die heerlyke vaerzen, welken wy bygebragt hebben, toen wy over Mufaeus handelden, welke Dichter aan Aeneas, die hem vraagt waar de verblyfplaats van Anchifes is, het volgend antwoord geeft (vs. 673.) Men kent geen vast verblyf in dit gelukkig oord; Wy leeven diep in 't bosch of rusten aan den boord Van een zachtruifchend beekje in malschbegraasde velden. Men weet, dat Virgilius hierin meestal Homerus nagevolgd en zyne voorftelling naar de algemeene volksleer, wegens de beloningen en ftraffen, die na dit leven den menfchen bereid zyn, gerigt heeft. Ook brengt hy verfcheidene dingen by wegens de vurige natuur der ziele, en hoe zy, even gelyk uit het vuur vonken ontftaan, dus ook uit de ziel der waereld voortgekomen en in het menschlyk ligchaam overgebragt  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 381 bragt is: welke gedachten ontleend zyn uit de fabelachtige en leenfpreukige wyze van voorftelling, die van Pythagoras en Plato byzonderlyk gebruikt is, zo dat veelen van Virgilius gedacht hebben , dat hy alles, wat Plato in den Phaedon, de verdediging van Socrates, den Gorgias, het werk over de wetten en andere fchriften over dit onderwerp verhandeld had, byeengebragt en door deze Allegorifche verhalen zyn dichtftuk de heerlykfte fchoonheden bygezet hebbe. Men moet het derhalven daar voor houden, dat Virgilius niet zo zeer iets nieuws gezegd heeft, maar op eene verftandige wyze de leerftukken der oude Wysbegeerte, en byzonderlyk die van Plato, tot een nieuw en voortreflyk fieraad van dit gedeelte zyner Aeneade gebruikt heeft. Daar zyn ook andere Latynfche Dichters, die van den Tartarus en de Elyfifche velden gewag gemaakt hebben, doch dewyl zy niets hebben dat hun byzonder eigen is, maar alle hunne Dichterlyke begaafdheid flechts befteed hebben aan het opperen van dezelfde zaken, mogen wy hen hier met regt voorbygaan. Wy komen derhalven thans tot Seneca, dien gewigtigen Schryver over Wysgeerige onderwerpen by de Romeinen, wiens leeftyd de eindpaal is, by welken wy ons onderzoek befluiten. Doch wy hebben, by de befchouwing van de leer der Stoicynen, reeds zyne onzekere en twyfelachtige denkwyze over dit onderwerp befpeurd. Somtyds heft zy zich, in de verhevenfte gedachten, grootmoedig omhoog. Somtyds ontglydt hem alle hoop op de onfterflykheid. Eindlyk, Bbb 3 al-  3Ü2 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN alles, wat hy wegens het lot en den ftaat des menfchen na den dood bybrengt, is of van Cicero of van anderen ontleend. Het is derhalven niet nodig, dat wy, met de leer van dien Wysgeer hieromtrent, ons lang ophouden: zy, die meer daarover begeeren te weten, kunnen de geleerde aantekeningen van Thomas Gataker over Antoninus raadplegen (a). Schoon de leeftyd van Plutarchus tot die tyden behoort , in welken de Christelyke Godsdienst reeds begon verbreid te worden, en fchoon derhalven zyne fchriften hier niet van groot belang fchynen te zyn, dewyl men van hem zou kunnen denken, dat hy met die nieuwe leer, welke Christus en zyne navolgers geleerd hebben, zyne Wysbegeerte verrykt had, nochtans zou deze zaak ons niet beletten, om, zo hy iets nieuws of merkwaardigs, wegens den toekomenden ftaat des menfchen na dit leven had bygebragt, daarvan bericht te geven, dewyl in de groote menigte der fchriften van dien Wysgeer niet de minfte fporen te ontdekken zyn, waar uit men zou kunnen opmaken, dat hy de leeringen van Christus gekend hebbe. Doch hy volgt in deze zaak de gevoelens der oude Grieken zo zorgvuldig, dat hy in die uitmuntende troostreden van Apollonius, naa dat hy eerst alles, wat tot verlichting der droefheid van de wysfte mannen gezegd was, naauwkeurig byeenverzameld had, eindlyk ook het verdichtfel van Plato in den Gorgias bybrengt, 't welk hy zegt, dat hem toefchynt waar te zyn. (a) Lib. IV. p. 107, 108.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 383 zyn. Indien wy al aan deze zyne laatfte verzekering geen geloof flaan, moeten wy dit echter daaruit opmaken, dat hem dit verhaal, wegens den ftaat der overledenen, byzonderlyk behaagd heeft, en dat hetzelve zodanig is, dat, indien Plutarchus iets had moeten bepaaldelyk vastftellen, wegens de zaken die na dit leven zullen plaats hebben, dat hy ons zekerlyk alsdan een befchryving zou gegeven hebben, welke met die van Plato vry wel overeenkoomt. Wy hebben derhalven, van de eerfte aankweking der wetenfchappen, en de wieg als 't ware der Wysbegeerte af, ons onderzoek beginnende, gezien hoedanig het gevoelen van de Grieken, de Romeinen, en andere volken, welken by fommigen geheel van alle befchaafdheid vervreemd geacht worden, geweest zy wegens dien ftaat en gefteïdheid, in welken de onfterflyke zielen zich na dit leven bevinden zullen. Veele zaken worden door de Schryveren bygebragt, in welken zy onderling overeenftemmen. Immers getuigen zy allen uit eenen mond, fchoon zy verfchillende kleuren gebruiken, om ons eenigfins eene afbeelding van het toekomend geluk af te fchetfen; dat hy, die de Regtvaardigheid en Godvrucht zal betracht hebben, de beloning zyner braafheid verwerven zal; dat integendeel die geen, welke de ondeugd geyolgd heeft, pynigingen en ftraffen ondergaan zal. En eindlyk, bevinden wy, dat het altoos Gods wil geweest is, dat de ftervelingen dit alleen weten, en geen naauwkeuriger kennis hierin verkrygen zouden. BE-  384 DE GEVOELENS DER. OUDE WYSGEEREN BESLUIT. H XXet was, by het opftellen dezer verhandeling, geenszins myn oogmerk, om den geleerden arbeid van Steuchius, Eugubinus, Bruc*ker, Stanlei, Pfanner, Irhoven, en byzonderlyk van Windet, uit te fchryven en aan my toe te eigenen. Daar de zaak zelf het vereischte, heb ik hen als medehelpers en voorgangers gebruikt, doch met veele voorzichtigheid. Zo dra ik ondernomen had over deze ftoffe te handelen, J heb ik alle die Griekfche en Latynfche Schryvers, by welken ik meende eenig bericht te kunnen vinden, wegens den ftaat der menfchen na dit leven, van Homerus af tot op Seneca toe, naarftig doorzocht, hunne gevoelens byeenverzameld, en volgens den tyd, waarin zy geleefd hebben, in orde gefchikt. Deze handelwyze heeft my naderhand gansch niet berouwd, byzonderlyk, toen ik zag dat Windet, in zyn werkjen over den ftaat der geftorvenen, de gevoelens der Grieken, Rabbynen, Talmudisten, Cabbalisten, en andere voorftanders van weinig bekende feclen, zodanig ondereen gemengd had, dat er in die ganfche verhandeling niets met meer grond van waarheid gezegd is, dan het geen de Schryver ten befluite zelf bekent, dat er geen duidlyke orde in te vinden is. Men vatte nochtans dit myn gezegde niet aldus op, als of ik der naarftigheid dezes mans, die zekerlyk in de Hebreeuwfche Oudheden gansch niet onbedreven was, eenig-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 385 eenigfïns wilde te kort doen. Integendeel prys ik dezelve ten hoogften, doch wenschte nochtans, dat ik daarin een naauwkeuriger leerwyze vond, en dat ik die verhandeling zo wel, wegens eene oordeelkundige keurigheid, als wegens uitgebreide geleerdheid, kon aanpryzen. Ook fchynt de Schryver niet veel fcherpzinnigheid van oordeel bezeten te hebben. Want, om niet te herhalen al het geen ik in het begin dezer verhandeling gezegd heb, dat zy vergeeffche moeite doen, die beweren dat de leer, wegens de onfterflykheid der zielen, welke zo klaarblyklyk elk in de oogen valt, nochtans de uitvinding zy van den een of anderen byzonderen Wysgeer: ik denk, dat insgelyks die genen vruchtelozen arbeid aanwenden, die, terwyl zy leeren, op wat wyze verfchillende volken dien .ftaat, waarin de menfchen na dit leven zich bevinden zullen, hebben afgefchetst, niet zo zeer den inborst van ieder byzonder volk, hun luchtgefteldheid, regeeringsvorm, en andere zaken, welken aan iedere Natie byzonder eigen zyn, en met die befchryvingen meestal veel overeenkomst hebben, in aanmerking nemen : maar integendeel terftond uit de onderlinge vergelyking van die befchryvingen ftoutlyk beweren, dat het eene volk van het andere hunne voorftelling van dien ftaat hebbe overgenomen. Wy ontkennen niet, dat alle Volken en Natiën in het fchilderen van de gefteïdheid dier plaatfen, welken de onfterflyke zielen na dit leven bewonen zullen, dikwerf dezelfde kleuren gebruikt hebben, en dat de befchryvingen van den Orcus en de Gehenna, van het Paradys en de Elyfifche velden, zeer Ccc veel  386 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN veel overeenkomst met eikanderen hebben. Doch dit koomt met den aart der zaken en de natuur zelf volkomen overeen. Welk mensch leeft er, die geen affchrik heeft voor de duisternisfen, en met vermaak het licht aanfehouwt? Dus bedacht men dan ook meer dan Cimmerifche duisternisfen, in welken de zielen der godlozen gedompeld lagen, terwyl integendeel de helderfte glans der zonne de geftorvene vromen beftendig verlichtte. Dat niet alleen de Grieken en Romeinen, maar ook de oude Joden en onze Heiland Jefus Christus zelf dit geleerd hebben, is zeer wel bewezen door E. Spanheim (a). Verfcheidene volken ftelden geen gering gedeelte van hun geluk in prachtige gastmalen, en een rykelyk, doch betamelyk gebruik van wyn. Van hier ontftonden die heerlyke befchryvingen van ryk voorziene gastmalen in de verblyfplaatfen der gelukzaligen. Want het zyn niet alleen de Grieken en Romeinen, die hunnen Helden en doorluchtigen Mannen , na hunn' dood, de aanzitting aan den disch der Goden, als de hoogfte blyk van eere toerekenen, (gelyk Horatius van Augustus (Z>), als ware hy reeds tot den rang der, Goden verheven, dus gezongen heeft): Langs deze glorieryke baan Mogt Hercules, beroemd door onnavolgbre daên, En Pollux naar den hemel Jlreven, Hun gadeloze deugd ten loon: Daar, nevens hen, August, m "t Godspaleis verheven, Den purpren netlar drenkt als dischgenoot der Goón* Maar (*) Ad Ariftoph. Ran. vs. 457. Qè) Od. III. 3, 9.  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 387 Maar dat ook dit denkbeeld den Joden byzonderlyk behaagd heeft, blykt uit verfcheidene plaatfen der Heilige Schrift, waarin de hemelfche genoegens, onder de gedaante van een vrolyk gastmaal, befchreven worden. Want dus zegt Christus zelf, (Matth. VUL vs. 11.) "dat er veelen zullen komen van het Oosten „ en van het Westen, welken het vergund zaL wor„ den aan te zitten in het Ryk der Hemelen met „ Abraham, Ifaac en Jacob;" en op dezelfde wyze, wanneer hy voor de laatfte reize met zyne leerlingen ten avondmaal zat, voorzegt hy hun, dat hy niet wederom wyn drinken zou, voor dat hy met hun den nieuwen wyn zou.drinken in het Ryk zynes vaders. Iedereen begrypt ligtlyk, dat dit alles van dien aart is, dat hier toe geen diep onderzoek vereischt wordt, maar dat alle deze foorten van vermaken terftond den menfchen in de verbeelding moeten komen, wanneer zy zich eenige voorftelling van eenen gelukftaat maken willen. Nochtans wordt er in deze zelfde befchryvingen, by verfchillende volken, ook eenig onderfcheid gevonden , waaruit de byzondere geneigdheid en aart van ieder volk bemerkt wordt. Want, daar de Joden in dien gelukzaligen ftaat, waarin zy na dit leven zich bevinden zouden, hunne woningen wilden verfierd hebben met allerlei kostbare edele gefteentens en zydenen dischbedden; dus beminden de Grieken, in hunne verblyfplaatfen der zaligen , byzonderlyk groene velden, zacht voorbyvlietende waterbeekjens, en eene vrolyke helderheid des hemels; en zy verkozen een' ruimen overvloed van vruchten boven een Ccc 2 ry-  388 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN ryken fchat van de kostbaarfte gefteenten. Ook acht ik het opmerklyk, dat, hoewel de wysten der oude Grieken en Romeinen, gelyk Cicero, Plutarchus en anderen, al het geen, wegens de pynigingen der godlozen, en de hemelfche vermaken na dit leven, in het gemeen verhaald wordt, onder de oudwyffche fabelen ftelden, en fchoon de verftandigften in 't algemeen met Simmias, by Plato (a), wel begrepen: dat „ eene regte kennis van die dingen in dit leven, of on„ mooglyk of allermoeilykst te verkrygen is." Ja zelfs, fchoon veelen onder hen zo verre gegaan zyn, dat, zo zy al iets wilden zeggen, wegens den gelukftaat, dien alle vromen na dit leven verwerven zouden, dat zy dien alsdan zodanig voorflelden, als iets, dat door geen zintuigen van gezicht of gehoor, ja door het verftand zelf, niet kan bevat worden, volgens de uitdrukking van Empedocles (T). Geen menfchen oog kan zien, geen menfchen oor kan horen , Ja geen verftand bevat den heilftaat hun befchoren. Het is, zeg ik, opmerklyk, dat, niettegenftaande dit alles, nochtans die zelfde uitmuntende Mannen en voorname Wysgeeren zich altyd in deze zaak van eene naar de begrippen van het volk gefchikte leerwyze bediend hebben, en, volgens de gewone mening der menfchen, die gewesten, waarin zy na hunnen dood zich onthouden zullen, op eene Dichterlyke wyze„ met verfchillende en luisterryke kleuren hebben afgemaald. 00 In Phaed. p. P5. O) Ap. Plut. de aud. Poet. p. 15. et ap. Sextum Emp. adv. Logg. p. 32^. '  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 3S9 maald. Wy oordeelen, dat zy hierin den volke te gemoet gekomen zyn, 't welk er op gefteld is, om dergelyke zaken onder het bereik hunner zintuigen gebragt te zien, en wy vinden tevens, dat deze zelfde wyze van redekavelen aan Jefus Christus zelf, den leeraar eener veel voortreflyker leere, behaagd heeft. Want, om niet te herhalen, 'tgeen hy wegens den plegtigen disch, die in den hemel bereid wordt, tot zyne leerlingen gezegd heeft, om niets te zeggen van dien tweederleien weg tot het verblyf der doden, waarin volmaakt op dezelfde wyze als by Plato en Virgilius, ter regter zyde de vromen, ter flinke de godlozen, geplaatst worden: is niet de ganfche hiftorie van den armen Lazarus, rustende in den fchoot van Abraham, wien de rykaart, die in zyn leven van fchatten overvloeide, doch nu in de Gehenna verfmacht, fmeekt en bidt, dat hy zyn gloeienden mond toch met eenige droppelen waters befproeien wil: is dit alles niet met zulke levendige kleuren gefchilderd, als of de zaak op een toneel voor ons vertoond wierd? Dit was zeer overeenkomftig met de mening der Joden, wegens het verblyf der dooden; want hunne Rabby'nen plaatften het Paradys en de Gehenna zodanig tegen elkander over, dat men uit de eene plaats in de andere zien kon; gelyk de Groot en Wetftein over deze plaats te regt hebben aangemerkt. Men zou nochtans tegenwoordig zeer veele ontmoeten, die met een oprecht welmeenend gemoed de lesfen en leerftellingen van den Christelyken Godsdienst volgen, wien zodanig eene plaats van gelukzaligheid gansch Ccc 3 niet  500 DE GEVOELENS DER. OUDE WYSGEEREN niet behagen zou, van waar men de elenden en ftraf. fen van anderen, hoe godloos ook, altoos aanfchouwde, en alwaar men, van wegen de yslyke pynigigingen , die de bozen ondergaan moeten, altoos het naar gekerm en gejammer dier gepynigden kon hooreir: welken derhalven zulk een hemel veel bekooriyker zou voorkomen, alwaar, gelyk Seneca tot Marcia zegt, "geen openlyk onheil, geene huislyke ramp be„ merkt wordt," alwaar eene vrolyke ruste woont, alwaar onheilen, rampen en elenden, niet alleen met de oogen niet aanfchouwd, maar ook met de ooren niet gehoord worden, alwaar Gods hoogfte goedheid de vrome zielen altoos nieuwe ftoffe verfchaft, om zyne oneindige magt en wysheid, die door de geheele natuur verfpreid is, beftendig te erkennen: welke kennis niet alleen voor de alleraangenaamfte gelukzaligheid, maar ook voor derzelver hoogfte toppunt moet gehouden worden. Dit blyft er dan den ftervelingen over, waar mede zy zich gelukkig mogen achten, dat, in welk eene onkunde, wegens de toekomende dingen , het Opperwezen de gemoederen der menfchen ook moge gelaten hebben, en hoe zeer hy, in de befchouwing van dien ftaat, welke den geftorvenen te wachten ftaat, met verfierde fchilderingen en verdichtfelen hen hebbe willen leiden, dat nochtans ieder braaf mensch in de allerzekerfte hope leeft, dat hem, wanneer hy den loop zynes levens in weldoen doorbrengt, en, om te beter te leven, den Godlyken byftand affmeekt, alsdan het heerlykfte lot bereid is, overvloeiende van zulke zaligheden, welken nooit een-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 391 eenvoudiger, waarachtiger en beter kunnen befchreven worden, dan met deze weinige woorden des Apoftels, die zeer veele overeenkomst hebben met de voorheen bygebragte plaats van Empedocles: „ '/ „ geen geen ooge gezien, geen oore gehoord heeft, en in „ gents menfchen harte is opgeklommen."   ANTWOORD op de VRAAG: HOEDANIG WAS HET GEVOELEN DER OUDE WYSGEEREN, VAN THALES EN PYTHAGORAS AF, TOT OP SENECA TOE, WEGENS HET LEVEN EN DEN STAAT DER ZIELEN NA DEN DOOD DES LICHAAMS ? door eenen ongenoemden SCHRYVER. Wien daarop door de Heeren Directeuren van TEYLERS NALAATENSCHAP de tweede zilveren eerprys was toegevveezen.   Bladz. 395 ANTWOORD OP DE VRAAG OVER DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. INLEIDING. Behelzende een plan der denkwyze van onbefchaafde menfchen over den ftaat na dit leven. Grehele volkeren, ook dezulke, welker befchaaftheid en kundigheden het voorwerp van verwondering en achting der nakomelingen zyn, hebben, even gelyk elk mensch in 't byzonder, eene zedelyke kindsheid moeten doorworftelen, voor en aleer zy by het klimmen der jaren het meer zekere levenspad konden be-, reiken, waar de heerfchappy der zinnen voor de rede begon plaats te maken, en waar tomeloze driften niet alleen den gang beftuurden. Hoewel nu de zedelyke opvoeding, en wasdom by alle geenfints dezelfde geweest zy, en eene verfchillende richting door zeer vele Ddd 2 by- Zebele volleren hebben in eene wdelyke kindsheid \elcefi.  Welke de maat der redelykheid zy omtrent de uitzichten in eenen toekomenden Jiaat. DeGods- dienflen zyn niet redelyk naarmate der be- fcbaving. 396 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN bykomende oorzaken gekregen hebbe, is er echter in den denkensaart der menfchen, op denzelfden trap van befchaaftheid of onbefchaaftheid geplaatst, eene overeenkomst, welke elk oplettend befchouwer verbazen moet, ten zy hy geleert hebbe de gefchiedenis deineigingen en vooral der godsdienftige begrippen zyner natuurgenoten met een wysgerig oog gade te flaan. Wanneer afgetrokkene ftelfels en wysgerige befpiegelingen by een volk begonden ingang te vinden, kon het niet anders zyn, of de redelykheid der uitzichten in een leven hier namaals moest op denzelven voet voortgaan, met de trappen der vorderingen in den natuurlyken Godsdienst; of, het geen hier op hetzelfde uitkoomt, de oude Wysgeren moeten des temeer verlicht geacht worden, naar mate zy nader kwamen by de geopenbaarde waarheid, door welke wy worden beftraalt. Ik fpreek hier echter alleen van de Wysgeren en de verlichte onder de oude volkeren. Want voor het overige moet men geenfmts "denken, dat de redelykheid van godsdienftige begrippen op gelyken voet ftaan moest met de vorderingen in kunften en wetenfchappen, welke het befchaafde leven kenmerken. De beroemdfte maatfchappyen der oudheid, welke onder een geregeld ftaatsbeftuur en zeer wyze wetten leefden, welke uitftaken in alles, 't welk dienftig zyn kan om het menfchelyk verftand op te klaren en te verlichten, hadden eenen openbaren erendienst, welke weinig zedelyker was dan die der ruuwfte natiën. De oplosfing dezer in den eerften opflag fchynbare te-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 297 tegenftrydigheid is gemakkelyk te vinden. De volksgodsdienst immers was reeds ingevoert in de eeuwen van onkunde en kindsheid der maatfchappy, en wierde hierom in latere dagen alleen eerwaardig geacht door haren hogen ouderdom. Daarby hadden de wetgevers overal zorg gedragen, dat het godsdienftig en burgerlyk ftaatsgebouw met gemene banden wierde aaneengeklonken, en hierom was het dan ook eene zeer ftraf bare overtreding der burgerlyke plichten, ja zelfs eene misdaad van ftaat, zo iemand beftonde den godsdienst zyns vaderlands, hoe uitzinnig dezelve over 't geheel zyn mochte, te verachten en te befpotten, en dus dien gemeenfchappelyken band van heilige en burgerlyke plichten van een te rukken. Dog hiervan zal ik naderhand breder moeten handelen. Groote hinderpalen waarlyk tegens den gelukkigen voortgang van de zedelyke opvoeding der volken. Daar het licht der wysbegeerte, en meer redelyke begrippen van godsdienst, of zedenkunde, het welk het menfchelyk verftand buiten hulp eener goddelyke openbaring konde bereiken, alleen bepaalt bleef by een klein getal van geleerden, en zo weinig invloed hadde op het gemeen, dat men zelfs in de befchaaftfte dagen van Griekenland en Rome gene volksvergaderingen gehad heeft, waar lesfen van deugd en eerlykheid, op godsdienftige beginfelen gebouwt, en den burger ingeprent wierden (a). Men- (V) Bayle Continuat. des Penfées diverfes §53. Pufendorf Intrad, it biftor.p. U Cap. 12. § 2. Ddd 3 Rede hier oan.  De godsdienst gaf geene goede uitzichten in de eeuwigbeid, Vervalder Romeinfche zeden. } l 398 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEXEN Menfchen, welker godsdienftige leiding zo flecht was, dat hen enkel uiterlyke plechtigheden en nimmer plichten wierden bygebracht, konden zig zekerlyk gene gedachten van den ftaat hier namaals vormen, welke wy Kristenen enigfints redelyk zouden durven noemen, daar de grote hoop enkel zinnelyke denkbeelden naliep, en omtrent dit ftuk in den voortgang der befchaving des verftands geenfints deelde. Want wy zullen zo ftraks zien, dat deze zinnelyke begrippen van den ftaat na dit leven door de volkeren in de kindsheid van hun beftaan reeds worden aangenomen. Ze zyn daarna altoos dezelfde gebleven, en noch verfynt noch veredelt geworden, ten zy men hier toe brengen wil de vercieringen van dichters en fabelleeraars, welker vernuft en verbeeldingskracht de aanftaande plaatfen van geluk en fmerte omftandiger hebben uitgefchildert, en den hemel en hel hunner vootouderen met nieuwe namen en woonplaatfen verrykt. Wy zullen echter in 't vervolg zien, dat de Romeinen, in de dagen hunner grootfte verbastering, het zo verre gebracht hadden, dat zelfs het gros des volks de vaderlyke denkbeelden omtrent den toekomenden [laat vaarwel gezegt hadde. Maar gelyk het altoos veel gemakkelyker is af te breken dan op te bouwen, nad men ook te gelyk alle uitzichten op een leven lier namaals verloren, daar men het omvergeworpen eerftelfel met geen ander, het welk beter of redely), en 't was hierom, gelyk ik in 't vervolg zal dóen zien, dat zy den eerften rang onder de gelukkige onfterfelyken toekenden aan dappere oorlogshelden, welke hun leven voor 't vaderland hadden gelaten. Nergens echter vind men dezen oorlogszuchtigen trek klaarder tot den gelukftaat van een ander leven uitgeftrekt, dan in den eerendienst van den verfchrikkelyken Odin. De gefneuvelde helden kwamen na hunnen dood in de Valhalla, of zaal der flachtinge, een paleis door Odin zelfs bewoont, alwaar zy zig vermaakten met den wapenhandel, vrolyke feesten, bier drinken uit de hersfenpannen hunner verflagen e vyan den, en ook vrouwen (V). Bekent is het hiertoe betrekkelyke doodslied of de zielmis van Regner Lodbrog, welk ftuk ten Kate vertaalt en met aanmerkingen opgeheldert heeft. Over 00 Herodot. IV, 61. Ammian. Marc. XXXI, 2. P. Mela II, 1. Arnob. contr. gent. VI, p. 246. \JT) Justinus XLJII, 3. ab origine return pro Diis immortaübus veteres baQamcoluere, ob cujus religionis memo iam adbucDeorum fimulac:islaftaeadduntur^ 00 Keisler Aütiq. felècLfejtearx. et Celtic. 127. Brucker Ilift. C'rk. Phil. lib. II, cap. 9, § 14.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 405 Over dit lach ik immers Dat ik Baldurs vaders (Odins) rustbanken Voor my bereid weet; in dat hof Drinken wy in- V korte bier Uit de holle bekers van bekkenelen. En wat lager: Blyde zal ik ael met de fchïkgodinnen Op de hoogfte zitplaats drinken. Des levens ftonden zyn verlopen Lachende zal 'ik fterven. Deugd of reinheid van zeden komen by die onbefchaafde volkeren zeer weinig in aanmerking, in de bepalingen van den toekomftigen gelukftaat. Een wysgerig befchouwer der talen weet dat de woorden, welke by meerderen voortgang der kundigheden en aankweking der zielsvermogens de betekenis eener zedelyke rechtheid of volmaaktheid gekregen hebben, in oudere en ruwere tyden enkel en alleen betrekking hadden op lichaamsfterkte en dapperheid, Avelke waarlyk eniglyk voor deugden gehóuden wierden, en daarom ook derzelver beloningen alleen moesten genieten (V). Deze aanmerking ftrookt volkomen met het geen wy zo aanftonds nopens de denkbeelden van de bedeling des gelukftaats na dit leven verhaalden. Ook konden men.' fchen, welke van de ziel gene andere begrippen hadden dan die van een wind, een adem, of welke gedachten niet anders weten uit te drukken dan door woorden van den buik (b), zig geen denkbeelden vormer var 00 xfsrh, virtus, &c. (b) Forster als boven p». 338. Eee 3 By onbefcbaafdemenfchen is deugd geenfints de weg ter zaligheid, maar wel dapperheid. ft 1  Gelyk by (ie Scanditiav. De Koordjimericatten. j ( Yslandtt*. j 1 i 406 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN van hun eigen redelyk gedeelte, deszelfs eigenfchappen, of waar zedelyk goed. De Scandinavifche godsdienst liet ingevolge deze begrippen alle, welke in een gevecht gefneuvelt waren, toe in het paleis van Odin, of de Valhalla, terwyl de zulke, welken aan ziektens of gebreken ftierven, veroordeelt wierden tot een jammervol beftaan, als blyvende voor altoos opgefloten in] eene plaats van kommer en ellende, alwaar Hela of dood een willekeurig gezag oefende. Haar paleis was droefheid, hare tafel honger, hare dienaren verlangen en te leur ftellingen, de drempel harer deur overyling, en haar bed magerheid (V). Maar, wat den krygsheld betrof, het fcheelde niets of hy om eene rechtvaardige zaak het leven liet, zo hy maar dapper vechtende viel (T). De meest oorlogzuchtige ftammen van America gezen in hun land der geeften den voorrang aan dert afge•echten jager, den ftouten en gelukkigen oorlogsheld, iindelyk aan de zulke welke het grootfte getal van vy^ inden verrascht en verflagen, welke vele hunner gehangenen gepynigt, en hun vleesch verflonden heb>en (0- En dus denken ook de Yslanders* dat het zekerst pad ter zalige onfterflykheid door oorlog, noord, en plondering moet worden gezocht (jf). Dog laat ons met deze voorbeelden vergenoegt zyn. ly betogen immers ten vollen, dat by woeste krygs- haf- O) MalletNorth Antiq. Tom. I, p. 121. y) Falconer ter aangehaalder plaats p. 506. Val. Max. II, 6. no.u. extern. CO Robertson Americ. II, 257. (V) Lettres on Iceland 84.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 407 haftige natiën de toekomftige gelukftaat niets anders is dan eene voortduring van de grootfte zaligheid, welke zig een ruuw krygsheld konde voorftellen, en dat deugd by hen enkel in dapperheid is gelegen. Niet zo lang zoude ik by deze verhandeling hebben blyven ftil ftaan, ware my niet gebleken dat die verwisfeling der denkbeelden van dapperheid en deugd, ook by den meerderen voortgang van befchaving, en gelukkiger aankweking der zielsbekwaamheden, invloed hadde gehad op de bepalingen van toekomend geluk, gelyk ik in 't vervolg met voorbeelden nader zal bevestigen. Nu moet ik nog een weinig ftilftaan by het betoog eener aanmerking,reets te voren gemaakt; dat namentlyk volkeren, welke door eene meer redelyke wysgeerte geenfints verlicht en beftuurt worden, zig het toekomende leven gewoon zyn voor te ftellen als eene menfchelyke maatfchappy, in dewelke de afgeftorvenen dezelfde betrekkingen zullen blyven behouden, welke zy hier op aarde hadden, en dat hunnen toeftand aan de andere zyde des grafs moet worden afgemeten na den rang, in welken ieder byzonder mensch zig hier geplaatst zag. De oude Romeinen hadden van de Etruriers, hunne meesters, in veele plechtigheden en godsdienftige begrippen, ook de gruwelyke gewoonte overgenomen, om by de begrafenisfen of houtftapels flaven te offe-, ren, welke men begreep de doorluchtige en edele mannen in de andere waereld te zullen navolgen, om hen aldaar ten dienfte te ftaan. Dog, toen men in de da- Het toekomende leven voord voorgefielt als ?ene menfchelykemaatfchappy. Oorfprong der zwaardfcbermerh  Der moorden en ftachtingen by de lykplechtigheden. 408 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN dagen van meerder licht en befchaving de ysfelykheid' dezer offerhanden begon te bezeffen, zyn de fpelen der zwaardfchermers in gebruike gekomen, welke niet als voorheen door offerpriesteren, maar door elkanders handen wierden-^vermoort, en dat wel, wat den oorfprong betrof, met hetzelfde godsdienftige oogmerk , hoewel naderhand meer ter verlustiging van een bloeddorflig en wreedaartig volk (a). Dezelfde gewoonte, uit eene gelyke ftelling, nopens de voortduring der menfchelyke betrekkingen en rangen na dit leven oorfprongelyk, kost nog in onze dagen in het Oosten, en wel inzonderheid in Sina, en aan de oevers der Ganges, jaarlyks vele duizenden het leven (F). Wanneer by de Natchez in Louifiana een Vorst of Cacique koomt te fterven, word er te gelyk ook een zeker getal vrouwen, gunftelingen, en flaven omgebracht, om hem in de andere waereld te dienen en gezelfchap te houden. Ook gaat de verblindheid dezer menfchen zo ver, dat er vele gevonden worden, welke zeer gretig zyn na die zogenaamde eer (c). Ein- (V) Tertullian. de Speel. c. 12. Kirchm. de funer. IV, 8. Gutiier Je iure man. II. 8. Niet alleen de zwaardfehermers, en alle die in het beestenperk :raden, maar ook vele andere ter doodftraf veroordeelde, waren by de Romeilen eigentlyke menfehenofers, welke uit godsdienftige beginzelen den Goden .vierden geheiligt. Dit zoude ik, des gevordert, gaarne aannemen te bewyzen. (£) Pauw Recherches fur les Egypt. & les Chinois Tom. II. Seft. 7. Wie kent niet het ysfelyke bygeloof, waarvan de Indiaanfche vrouwen de flachtoffers zyn? Zie ook P. Mei.a II, 2. alwaar hy dezelve gedrochtelyke gewoonte van' de weduwen der oude Thraciers verhaalt. Zo ongelukkig groot is de overeenkomst der menfchelyke dwaasheden, zelfs in de allernaarfte begrippen. (c) Pauw Recherches furies Americ. II, 217. Roberts. II, 259. Men moet zekerlyk met de Pauw erkennen, dat zelfs die denkbeelden, welke over £ geheel voor het geluk des menschdouis allerheilzaamst zyu, dikwerf een zeer groot  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 40O Eindelyk behoren tot dezen rang van woeste begrippen alle die godsdienflige inftellingen , volgens dewelke gevangenen in den kryg op de graven der krygshelden wierden geflacht, gelyk dit de zeden der oude Gallen, Germanen, en andere volkeren medebrachten. De zachtaartige bewoners der zuidzee-eilanden begaan wel geen godsdienflige moorden, om den overle-' nen groten dienaren in de andere waereld te verfchaffen, dog hebben evenwel den gelukflaat hier namaals ook afgemeten na den rang der menfchen in dit leven (a). Nu zoude ik, om tot het hooftonderwerp dezer verhandeling te komen, kunnen overgaan ter nafpeuring van minder ruwe gedachten, nopens den ftaat der men- groot zedelyk kwaad naar zig kunnen (Iepen, en dat dus ook de hoop van een toekomend leven, welke ons gedacht hadde moeten troosten tegens de wisfelvalligheden van dit beftaan, de bron geweest is van oneindig vele misdaden en plechtige geheiligde moorden. Maar wanneer hy gelooft, dat niet het leerftuk der onfterfelykheid, maar dat eener opftanding deze gruwelen gewrocht heeft, en wanneer hy verder hieruit befluit, dat die laatstgenoemde leer veel algemener is aangenomen geweest onder de volkeren van Europa, dan men gemeenlyk gelooft, koomt het my voor, dat er gevolgen worden afgeleid uit oorzaken, welke niet kunnen worden bewezen, of fchoon de grote Montesquieu hieromtrent in 't zelfde begrip ftaat. V. 1'Efprit des Loix XXIV, 19. De Grieken by voorbeeld, Romeinen, en andere volkeren begroeven lampen, huisraad enz. by hunne doden, of fchoon men nergens vind, dat deze volkeren eene eigentlyke opftanding der doden hebben erkend. Zie Cicero Tufc. I, 16. In de bygelovigheden van onkundige menfchen worden duizend tegenftrydigheden gevonden, welke zo groot zyn, dat men ligt zoude overhellen om vele dingen van dien aart in twyfel te trekken, welker gezag enkel op verhalen rust, indien niet de dagelykfche ondervinding ons genoegzaam overtuigde, dat de menfchen ook in de vreemdfte dwaasheden zig zeiven gelyk blyven. Ja, de genoemde Schryver heeft dit elders zelfs erkent in het aangehaalde werk Tom. II. pag. 113. (V) Voyages autour du monde, redigeés apres les papiers de Mr. Banks pai Hawkesworth Tom.II, 519. F©rster ter aangehaalde plaats bl. 449. Fff Hetonderrcheid der rangen na Ut leven •jolgens de ienkbeelien der nlanders der zuidzee.  Veele volkeren hebben een hemelzonderbel. Gelyk de Ameri- caanen. Rede •waarom de bel by ben niet zo oud is als de denkbeelden van een hemel. 4IO DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN menfchen na dit leven. Maar alvorens dit te doen, wil ik nog kortelyk hebben aangemerkt, dat het denkbeeld van rampzaligheid en plaats van fmerte, in de gedachten van geheel onbefchaafde menfchen, of gansch niet opgekomen .fchynt te zyn, of ten minften op verre na zo duidelyk ons niet afgefchetst is als dat van een zinnelyken gelukftaat. Onder alle de woeste Americaanfche Hammen, welker natuurlyke en zedelyke eigenfchappen door zo vele wysgerige pennen in een helder daglicht zyn geplaatst, heb ik nooit de fporen eener eigentlyke hel kunnen ontdekken. Ja, zelfs zal men deze by de Mexicanen te vergeefs zoeken, welk volk echter by de eerfte aankomst der Spanjaarden reets in een foort van burgerlyke maatfchappy en onderwerping leefde. De rede van dit onderfcheid, waarom men namelyk zo veel vroeger een hemel als een hel vind, valt my niet moeielyk te gisfen. Menfchen, welke of geheel geene, of ten minften alleronvolmaaktfle denkbeelden van zedelykheid hebben, en welke, daar zy in hunne natuurlyke onafhanglykheid omzwerven, althans van burgerlyke deugden of plichten jegens eene maatfchappy onkundig zyn moeten, hebben ook zekerlyk geene hel gefticht voor fchelmen, of vyanden van een vaderland, het welk zy niet kenden. Dog wanneer men by de volkeren de beginzelen van een burgerftaat befpeurt, en vooral wanneer de dichtkunde en derzelver cieraden het hoofd beginnen op te fteken, vind men ook eene plaats van ftraffe of rampzaligheid ingevoert, welke by voortgang des tyds meer en meer met nieuwe namen  wegens den staat der zielen na dit leven. 4II men en plaatfen verrykt is geworden, naar mate de kundigheden van zedelyke en burgerlyke deugden meer uitgebreid en volkomen wierden (a). Deze is, myns bedunkens, de natuurlyke voortgang der menfchelyke denkenswyze omtrent dit onderwerp, en ik ben er dus zeer verre van af, om met Warburton te ftellen, dat de hoop van beloningen en vrees voor ftraffen een overblyffel is dei zorge, welke den ouden Wetgeveren eigen was, om hunnen burgeren het geloof van een toekomenden ftaat in te prenten. Want men vind, gelyk ik zo even aanmerkte, vele volkeren, welke geene plaatfen van toekomftige ftraffen fchynen te kennen of te gelo ven (F). Wat nu de gedachten dier volkeren, in welker flelfel reets eene hel of plaats van fmerte was ingevoert, betreft, dezelve waren niet minder zinnelyk, dan die, welke, gelyk wy te voren zagen, den hemel by hen bepaalden. Het fchynt, dat de invloed der luchtftreek hiel (a) Cicero Tufc. 1, 5. Die, quaefo, num te illa terrent, triceps apud inferos Cerberus, Cocyti fremitus, transveélio Acberontis, mento fummam aquam at tingens fiti eneüus Tantalus! — Quid negotii eft haec poetarum et piStorum figmentc conviacere. (b) Warburton Godd. zend. van Mozes, eerfte deel aan het einde. Die zelfde Schryver merkt elders te recht aan, dat de denkbeelden van eer toekomenden ftaat overal, zelfs by menfchen, zonder eigentlyken godsdienst le< vende, van alle tyden zyn aangenomen. En men heeft zekerlyk niet den minfter grond om te geloven, dat de voorouders van alle ruuwe volkeren door zulke wetgevers, als hy bedoelt, zyn befchaaft geweest. Dog deze waarlyk zeergeleerde man heeft dikwerf om zyne hooftzaak, namelyk de onkunde der oude Joder in de leer van een toekomend leven, ("eene ftelling, op zig zelve, buiten op zicht op de plaatfen der H. Schrift onwaarfchynlyk, ja zelfs volgens zyn eig< gedachten onnatuurlyk,) te betogen, begrippen moeten voorftaan, welke hen hier en daar verre van den rechten weg afvoerden. Fff 2 Hoe de bet wierde begrepen. I  De htchtftreekbeeft veel invloed op deze bepaling. t w e- 412 de gevoelens der oude wysgeren hier veel afgedaan heeft (a). De hel van warme gewesten beftond in eene toeneming van hitte, welke hier reets het grootfte ongemak des levens uitmaakte. Dus fpreekt Homerus van de Titans, als gekluistert zynde aan brandende rotzen, en zo zullen, volgens de leer van Muhammed, de verdoemden door een lichamelyk vuur worden gebraden en gepynigt (&). Maar in koude landen had het tegengeffcelde denkbeeld plaats. Hier was de Tartarus of hel eene duistere fombere plaats, ontbloot van alle voedzel, en vooral zeer koud, welke laatfte eigenfchap het verfchrikkelykfte denkbeeld van allen uitleverde. Dit onderfcheid van denkwyze is zelfs blykbaar uit de woorden, waarmede noordelyker volkeren hunne hel uitdrukken, gelyk Falconer heeft aangemerkt (Y)» (V) Falconer in 't aangehaalde werk F, 225. (f) Brucker Hift. Crit. Phil. UI, 170. bewyst, dat de Tnrkfche wetgeleerden hunne hel eigentlyk, en niet figuurlyk, verftaan. . O) Ter aangeh. plaats. Dus is ook T»pnnpfyn by Plutarchus van kende teven, of trillen.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 413 TWEDE AFDELING. Van den overgang van geheel zinnelyke, tot meer wysgerige denkbeelden, omtrent den ftaat der menfchen na dit leven. N a in de eerfte afdeling de gedachten van geheel onbefchaafde menfchen nopens den ftaat na dit leven te hebben afgefchetst, kan ik nu overgaan ter nafpeuring van meer wysgerige begrippen, welke wy by de meest verlichte volkeren der oudheid, en wel by de Grieken en Romeinen aantreffen. Men kan hier immers de oude Oofterfche en vooral de Indiaanfche en Egyptifche Godgeleerdheid met ftilzwygen voorby gaan, daar het Edele Genootfchap in het voorgeftelde programma van Thales begint. Ook wil ik niet ontveinzen dat de ontwikkeling der ftelllingen van die overoude volkeren, van welker godgeleerde en zielkundige begrippen wy zo weinig zeker befcheid hebben , voor my eene moeielyke taak zoude zyn. Het meeffce dat ons van hen bekent is, moeten wy Ttit Griekfche Schryveren halen, op welke in verhalen, andere landen betreffende, en vooral wanneer zy ons! vreemde godsdienften befchryven, ongemeen weinig ftaat te maken is. Want zy waren veeltyds gewoon Fff 3 het Plandezer afdeling. De EgJp'enaren en Oosterlingen worden enkel tange■oert.  JVelke dingen men in acht moet nemen om over de denkbeelden der Ouden voel te oordeelen. Overgang tot minder zinnelyke begrippen. 414 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN het gebrek aan echte bronnen uit hun eige vruchtbaar vernuft aan te vullen; verhalen, tot andere landen betrekkelyk , met hunne volks denkbeelden te doorweven, en eindelyk alles met fabelen en ongehoorde byzonderheden te doorvlechten, waartoe ze zekerlyk tonen eene onwederftaanbare neiging te hebben gehad. .. .. .. . Wanneer men den voortgang van enkel zinnelyke tot meer wysgerige uitzichten in den ftaat der menfchen na dit leven met vrucht wil nafpeuren, dient er vooral te worden zorg gedragen, dat men zig zo veel mogelyk plaatfe in die aloude tyden zelfs, van dewelke gehandelt word , en dat men de wysgerige taal en denkbeelden onzer dagen niet onvoorzichtig overbrenge tot eeuwen, in welke enkel eene eerfte en flauwe dageraad van meerdere kennis en befchaaftheid begon aan te lichten (a). Cicero begreep zeer wel, dat er uitmuntende pogingen wierden vereischt om de ziel eerst te verheffen boven volksdenkbeelden, welke op oude overleveringen gegrond, en enkel zinnelyk waren. Hy merkt aan, dat men niet langs den weg der openbare leer der Ouden, maar enkel door redelyke betogen moet onderzoeken, welke de aart der ziele zy, of welke plaatfen dezelve na dit leven ftaat te betrekken. En dat de Ouden, tot deze betogen geenfints in ftaat zynde, zig buitenfporige hersfenfchimmen hebben ge- fmeed, Ca) Tranfporter dans les fiécles reculés toutes les idees du fiécle ou Ton vit, :'eft des Sources de Terreur celle qui eft la plus feconde. Montesquieu de réfprit des loix XXX, 14.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 415 fmeed, welke met allé recht en rede door de meer verlichte nakomelingfchap wierden veracht,, daar ze overal tegenftrydigheden opleverden, welke niet misfen konden den verftandigen beichouwer aanftonds in 't oog te lopen (V). Dusdanige zinnelyke en weinige wysgerige begrippen ontmoet men by de oude Grieken, ten tyde toen zy zig begonden te befchaven, en een ftelfel van godgeleerdheid in hunne maatfchappyen hadden ingevoert. Want, hoe zeer de nafpeuring der oude godsdienften altoos met vele moeilykheden gepaartgaat, wegens de grillige denkbeelden, en onoplosbare tegenftrydigheden, welke men overal ontmoet, kunnen wy echter de .begrippen van dit volk, nopens den ftaat der menfchen aan de andere zyde van het graf, genoegfaam vinden .by hunne oudfte Dichteren,. welke in oude tyden fchier overal de oudfte Godgeleerden geweest zyn. En deze dienen hier kortelyk te worden gefchetst, wyl vele onder de latere Wysgeren hunne meer afgetrokkene gedachten met de oude namen en fpreekmanieren voorftelden; of ook zinnebeeldige en minder zinnelykè betekenisfen gaven aan woorden en zaken, welke eertyds op eene zeer eenvoudige en ruwe wyze waren voorgeftelt en gelooft. Wat de reden betreft, waarom zy dezen leertrant verkozen, of liever genoodzaakt waren te volgen, deze zal ftraks nader worden aangetoont. Nadat men de dode lichamen met godsdienflige plech- («) Cicero Tufcul. Difput. I, 16. 1 bedachten ier oudfte Grieken.  Zy gingen beide na bet onderaardfcheryk. Uitzondering van deze ftelling. 418 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN dit afbeeldfel behield de gelykenis van den mensch, welke op aarde geleeft hadde, en alle deszelfs neigingen en eigenfchappen, gelyk ik zo even aanmerkte (a). Maar het andere gedeelte, de (ppw, (welke in de wysgeerte van Plato ook $v%vi en vouq genaamt word), was eigentlyk de denkende mensch, wiens oorfprong uit de lucht was (F), ook de uvro$, de mensch zelfs, gelyk Homerus zig omtrent Hercules uitdrukt, wanneer hy zegt, dat zyne beeltenis [idolum~] wel tot het onderaardfche ryk was nedergedaalt, maar dat hy zelf zig by de Goden verheugde met feestelyke maaltyden (c). Beide deze zielen (mag ik ze dus noemen) gaan by den dood, volgens de denkbeelden der oude Grieken, na het onderaardfche ryk. Dus vind men in de aangehaalde elfde Odysfé, dat de afgeftorvene zig met bloedofferhanden verlustigen, het welk zekerlyk eene zinnelyke aandoening is, en dus geacht wierde tot het onredelyke deel te behoren. Maar die zelfde fchimmen redekavelen onder eikanderen, verhalen hunne rampen, enz. ten klaren bewyze, dat hun redelyk of denkende gedeelte ook in Plutoos ryk was aangeland. Men moet echter van dezen regel uitzonderen eenige grote mannen, of helden, welker redelyk gedeelte aanftonds na den dood gehouden wierde ten hemel op te (a) (3pcoTav sfêcoXot xx/tovruv. Homer. OdyfT. a 474. Na de tyden van Homerus heeft men echter het woord töwXov ook gebruikt om liet rerielyke gedeelte uit te drukken. Mosh. ad Cudworthi Syft. lntell. Tom 11. p. 1043. (b) Mo shem. 1.1. 1037, 1040. (c) OdylT. a 600.  WEGENS DÈN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 4IO te varen, zo dat enkel de fchïm of de beeltenis in de onderaardfche gewesten nederdaalde. Dit had by voorbeeld in Hercules plaats, gelyk de zo even aangehaalde plaats van Homerus bewyst. En op deze overoude begrippen is naderhand de Socratifche wysbegeerte gebouwt, welke den hemel of de hoogfte gelukftaat, volgens de algemene begrippen der ruwe volkeren, enkel den dapperen befchóren, voor goeden en deugdzamen opende, gelyk ter zyner plaats nader zal worden betoogt. Daar nu voorts de Ouden zig geen leven konden voorftellen zonder lichamelyke aandoeningen, moest niet alleen de onredelyke mensch, gelyk ik reets gezegt heb, zyne vorige gedaante, welke hem voor elk kenbaar maakte, behouden, maar ook zelfs de redelyke ziel wierde onder eene menfchelyke gedaante verheelt O). Waaruit dan te gelyk blykt, waarom de Goden en Helden ons in menfchelyke gedaantens door de Ouden worden afgefchetst. Deze oudfte Griekfche wysgeerte, omtrent de twe zielen der menfchen, heb ik niet onaangeroert kunnen laten voorbygaan, wyl dezelve naderhand, na dat ze door Plato en zyne fchool was verfynt geworden, eindelyk zelfs tot in de kristelyke kerk is doorgedrongen. Men mag voorts uit de aangehaalde begrippen van Homerus met recht befiuiten, dat het ftelfel der zielsverhuizing te dier tyde onder de Griekfche volkeren nog O) Thespesius apud Plut. de his qui feroanumine puniuatur p. 564. Ggg 2 Zinnelyke begrippen vntrentde iiel. Stclfelder zielsverhuizingten tyde  van Home rus nog riet ingevoert. Wat on- lichamelyk en onfloffelyk volgens de Ouden was. Waar uit de redelyie zielvolgens Homerusgetiomenwas. ] 4.20 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN ■ nog niet fchynt te zyn doorgedrongen; althans nergens vind men by hem gewag gemaakt van dat wanfchepfel, het welk, uit Egypte en het Oosten af komftig, naderhand bykans de gehele waereld o verdroomt heeft, tot een altoos blyvend gedenkteken der menfchelyke dwaasheid, en grilligheid der volksbegrippen (V). Uit het geen wy van de twederlei ziel, door de oudfte Grieken reeds geftelt, gezegt hebben, en uit de menfchelyke gedaante, welke zy zelfs bet redelyke deel toekenden, blykt genoegzaam, dat men geen eigentlyke orftofelykheid aan het zelve heeft toegefchreven. En hier dienen wy vooral zorg te dragen, dat de wysgerige denkbeelden onzer dagen niet overgebracht werden tot die aloude tyden,.van welke wy nu handelen. Hoewel de ziel zelfs by de oudfte Schryveren eene onlichamelyke zelfftandigheid word genoemt (F), moet men echter hieruit geenfints tot de onftoffelykheid befluiten, wyl onlichamelyk in de taal der Ouden verfcheidene betekenisfen hadde, en voornamelyk gebezigt wierde van alles 't welk van een grover lichaam was ontbloot (V). . Homerus ftond reeds in \ begrip, dat de redelyke ziel zynen oorfprong uit de aether, dat is de lucht, of wel het verhevenfte gedeelte des hemels hadde, en de- (V) Ook word aan Pherecydes, Thales of Pythagoras het invoeren dezer leer >nder de Grieken toegefchreven, gelyk naderhand zal worden getoont. Ik zeg )nder de Grieken, want in Egypte en het Oosten was het ftelfel der zielsvermizing zeer veel ouder. {c) Mos 11. ad Cudw. Syft. intell. Tom. I, 36, 37. Tom. II, 1019, 1020.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 421 deze aether was volgens de denkbeelden der Ouden niet geheel onftoffelyk, hoewel echter onverderfelyk (a). Voorts wil ik tot beter verftand der oude Wysgeren en derzelver manier van denken hebben aange merkt, dat men door onfterfelykheid niet altoos eeneeigentlyke en eeuwige voortduring, volgens onze denkbeelden , verftaan moet, maar fomtyds er niet meer onder begrypen moet, dan een beftaan, welks tyd niet bepaalt is. Dus noemen by voorbeeld de Stoicynen de Goden onfterfelyk, hoewel ze dachten , dat dezelve eindelyk in de algemene verwoesting van 't geheelal zouden delen. Eene eeuwigheid zonder opvolging, waar de denkbeelden van voorleden en toekomend blyven buitengefloten, fchynt niemand voor Plato onder de Grieken te hebben geftelt, volöens het oordeel van den groten Mosheim (//). Dan, alhoewel het begrip van eeuwige voortduring by de oude Grieken zekerlyk niet door afgetrokke redeneringen ge vestigt, en verfynt was, (daar. het zelfs in het grootfte en helderfte licht der wysbegeerte voor ons kortzietlde menfchen altoos onvolmaakt blyven moet,) vind men echter reeds in de vroegfte tyden de j denkCV?) Aether elï ultimus et a domiciliis noflris altisftmus omnia cingens et coercens coeli conplexus, extrema ora et determinatie/ mundi, in qua cum admirabilitate maxima igneae formaecurfusordinariosdefiniunt. Cicero de Nat. Deor. II, 40. Aïfyp is van xiO:o branden , blinken. By vele Griekfche Wysgeren is deze aether voor God zelfs gehouden, waaruit dan die godloze ftelling var zelfs voortvloeide,, dat de ziel een afgefcheurt deel der Godheid was. Dus hielde b.v. Chryfippus, een der voornaam fte Stoicynen, den aether voor den opperften God» Diog. Laf.rt. 137, 138. En de ziel der menfchen was volgens hem afkomftig uit vuur, dat is uit de aether of de bovenlucht zelve. Cicero Tufc. I, 9. Cb~) Ter aangehaalde plaals II, 780. Ggg'3 Wat vot- remde taal der Ouden onflerfelykbeid betekende.  De onredelyke zielen derzelver beflemming na dit leven. Straf van den Tartarus. 1 j I Of de Eli- } fefche velden voor j altoos , "joierden betrokken. ] < t } 2 422 de gevoelens der oude wysgeren denkbeelden van een altoosdurenden ftaat in tegenoverftelling van een tydelyken ingevoert. De grove ziel, of die, welke de zitplaats der zinnen en begeerlykheden was, moest volgens de begrippen der oude Grieken eindelyk worden vernietigt (a)\ maar ze bracht in het onderaardfche ryk lidtekenen en wonden mede, getuigen en kenmerken van fmetten, waarmede ze in dit leven was bezoedelt, welke van dien aart waren, dat ze door de fcherpziende oogen der helfche Richteren zeer ligt wierden ontdekt. Deze vlakken moesten worden gezuivert, en, zo dit onmogelyk was, wierd de ziel tot den Tartarus veroordeelt, gelyk ons Plato (£) in zyn Gorgias leert, in welk werk hy vooral de volksbegrippen syner tyden gewoon is te volgen, gelyk door Warjurton en anderen reeds is aangemerkt. En deze ftraf'en van den Tartarus waren zonder einde, gelyk de Duden eenftemmig getuigen. Dog, of dé zielen, welce de woningen der Elifefche velden betrokken, ook gehouden worden altoos daar te blyven, kan met geen /olie zekerheid worden gezegt. Ik wil echter dit liefst net Mosheim (f) bevestigender wyze beantwoorlen, en geloven, dat, volgens de oudfte Griekfche >egrippen, het de reeds gezuiverde zielen waren, /elke die velden betrokken, om ze nooit te verlaten. Vant, volgens deze vinden wy niet dat menfchelyke ielen den hemel konden bereiken, uitgezonden alleen fa) Mosheim als boven ii, 1045. (J>) In Gorgia p. 313. edit. ann. 1590. CjÓ Ter aangehaalde plaats II, 1044.  wegens den staat der zielen na dit leven. 423 leen zeer uitftekende en dappere mannen, welken, volgens de denkbeelden, by alle onbefchaafde volkeren aangenomen, en door ons te voren reeds breder verhandelt, de hoogfte gelukftaat was befchoren, zo dat zy, verre boven den kring der menfchelykheid verheven, Daemons wierden (a). Virgilius ftaat hieromtrent echter in een ander begrip, daar hy de zielen, in de Elifefche velden wonende, affchetst, als zynde in eene plaats van zuivering, welke zy, na een bepaalden omloop van jaren, wederom ftaan te verlaten , om weder tot deze waereld op te klimmen, en andere lichamen te betrekken. Dog, die overfchone zesde Eneide, in welke van deze zaken gchandelt word, fchetst ons geenfints de oude volksbegrippen nopens den ftaat der menfchen na dit leven af, maar behelst eene zinnebeeldige nederdaling ter helle, gelyk dezelve in de Eleufinifche verborgenheden gebruiklyk was en dus fpreekt ook de Dichter volgens de leer dier verborgenheden, welke de zielsverhuizing ftelde, en dus de eeuwigheid van dit onderaardfche verblyf ontkende, gelyk in 't vervolg nader zal worden aangewezen. Dit zy ons genoeg om de oude Griekfche volksbegrippen te leren kennen. Dezelve zyn door dichterlyke cieraden allengskens opgefmukt, en hoewel in zommige opzichten veredelt, over het geheel echter meer (a~) De Daemons waren eigentlylt menfchen, welke om hunne uitftekende deugden ten hemel voeren. Plato in Cratyl. 263. (F) Warburton g. z. van Mozes 1, 333. Court de Gebelin Hift. du Calendiier 310. Gedachten van Virgilius. De Dichteren hebbendeaanftaandeplaatfenvan  geluk en fmerte dnnr hunne fabelen uitgebeelt. Oorfprong van alle deze Griekfche volksbegrippen. Deze moet vooral in Egypten voorden getocht. 424 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN meer en meer verwart, en duifter gemaakt. Deze Dichters zyn het, welke het onderaardfche ryk met vele nieuwe woonplaatfen hebben verrykt, en aan welken wy die volledige aardrykskunde van het ryk van Pluto te danken hebben. Zy hebben ons behalven dezen Pluto ook een Cerberus gelevert, eene onderaardfche rechtbank, door Minos, Aeacus en Rhadamantus gefpannen, en eindelyk der dwalende zielen Mercurius ten leidsman toegevoegt. Wat nu den eerften oorfprong en herkomst van alle deze Griekfche volksdenkbeelden betreft, dezelve moet, immers voor't grootite gedeelte, niet op hunnen bodemv zelfs, nog ook in één land of plaats worden gezocht. Want, daar het.blykt, dat Griekenland door vele volkplantingen uit Thracie, Fenicie, en Egypten is bewoont geworden, is het meer dan waarfchynelyk, dat alle deze volkeren eenige deelen van hunnen vaderlyken godsdienst in die nieuwe woonplaats hebben voortgeplant (a). Wyl echter de Egyptifche godsdienst den toekomenden ftaat der menfchen vooral naaukeurig bepaalde, is het te denken, dat de ftellingen van dit volk wel den meesten opgang zullen hebben gemaakt. Ja, vele geleerden denken de gehele Griekfche hel in den Egyptifchen doolhof (Labyrinthus) te kunnen vinden. Ook is het onbetwistbaar, dat de Elifefche velden eigentlyk by het oude Memphis moeten worden gezocht, alwaar eene vruchtbare weide was, na welke de dode lichamen Wieren) Brucker Hift. Crit. Phil. Tom. I, 364.  wegens den staat der. zielen na dit leven. 425 wierden vervoert over een drabbig en kwalykriekend meer. Zie daar den Styx. Charon vind zig van zelfs, want de naam is Egyptisch. Dog dit alles is door de plaatfen van Herodotus, Diodorus, Servius over de zesde Eneide en anderen te klaar, dan dat ik er langer by zoude behoeven ftil te ftaan. Deze gehele onderaardfche toeftel, uit Egypte overgebracht, en door het vruchtbare Griekfche vernuft opgefiert, heeft zelfs de beroemdfte Wysgeren onder het laatstgenoemde volk tot een grondflag geftrekt,. om er hunne eigene ftellingen voorts op te bouwen. Zulk eene manier van voorftellen, waarby alles zyne oude namen behield, was zekerlyk de veiligfte. Want ik merkte reeds te voren aan, dat het eene zeer misdadige en gevaarlyke onderneming gehouden wierde, wanneer iemand beftond de algemeen aangenomene begrippen van den godsdienst aan te tasten. Dit had vooral plaats wat betrof het leerftuk van den toekomenden ftaat der menfchen, wyl dit altoos voor den vasten grondflag der burgerlyke maatfchappy, en der volksdeugden wierde gehouden. Want, daar de godgeleerde ftelfels der oude volkeren meestal ftaatkundig waren, of (het geen op het zelfde uitkoomt) met de burgerlyke wetten zeer naauw verbonden, was het hoog verraad in eenen eigenlyken en volftrekten zin, wanneer iemand derzelver 'grondflagen beftonde te ondermynen, of iets te leren het geen er tegen ftreed(^). Dan, («) By de Athenienfers was eene wettcgens de zulke, welke op natuurkundige of bovennatuurkundige gronden over de Goden zintwisteden. P lu t. Penei. 1Ó9. in Nicia 538. Hhh De ffysge ren fchik' 'en zig na ■ie volksbegrippen.  Dog de meesten onder hen hadden Hoederleie leer, eene geheime en «penbare. Tot de eerfte kunnen de verborgenhedenworden betrokken. Oorfprong derzelver. 426 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN Dan, behalven dezen godsdienst van ftaat, vinden wy by alle meer befchaafde volkeren ook eene geheime leer, welke men zorgvuldig voor 't gemeen verborg, wyl dezelve van dien aart was, dat er de gevestigde begrippen van den godsdienst door wierden tegengefproken. Dus hadden de meeste Griekfche Wysgeren twederleie manier van onderwys, waarvan de eene voor 't volk, maar de andere voor meer gevorderde of getrouwe aanhangeren hunner meesters gefchikt was (V). Inzonderheid breng ik tot die dubbele leer de zogenaamde verborgenheden of myfterien, by de gehele befchaafde waereld eertyds ingevoert, van welke hier iets gezegt dient te worden , om dat ze te befchouwen zyn als wysgerige in {tellingen, van de volksbegrippen zeer veel verfchillende; om dat vele onder de Griekfche Wysgeren ingewyden waren, en dus de denkbeelden, door dezelve hen bygebracht, verder hebben kunnen voortplanten; en eindelyk, en wei voornamelyk, om dat ze zeer beroemt waren wegens de meer uitgeftrekte én redelyke uitzichten, welke die ingewyden kregen in den Haat der menfchen na dit leven. Warburton heeft zeer breedvoerig zoeken te betogen, dat de verborgenheden, uit Egypten oorfprongelyk, en daarna van de wetgevers zelfs in de landen welke zy befchaafden inge voert zyn, ten einde het ge- (0) Dit onderfeheid is door niemand breedvoeriger en geleerder betoogt dandoor Bisfchop Warburton, hoewel hy hier en daar zekerlyk te verre gaai.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 42? geluk der Maatfchappy op deugd en hoop eener toekomftige gelukzaligheid te veftigen. Hoewel de be-. wyzen, voor het laatite gedeelte dezer ftelling ingebracht, my niet allezints voldoende voorkomen, fchynen zy echter genoegzaam te tonen dat de verborgenheden onder het opzicht der overheid waren. Ook wil ik niet tegenfpreken, dat de oudfte, van welke wy befcheid hebben, in Egypten moeten worden gezocht. Voorts is het bewezen, dat dezelve eene onmiddelyke betrekking op den landbouw hadden (a), waarom dan ook in Egypte die van Ifis,»en Ofiris, den uitvinder der ploeg, en in Griekenland die van Bacchus en Ceres de oudfte en de voornaamfte waren. En hieruit fchynt men te mogen befluiten, dat geene verborgen-\ heden by de oude volkeren voor den landbouw, die ware bron van befchaaftheid, kunften en wetten waren ingevoert. Daar dan de wetten en landbouw zulk eene naauwe betrekking op elkander hebben, maakt deze omftandigheid zekerlyk het gevoelen van Warburton allerwaarfchynelykst, wanneer hy de eerfte wetgevers en {lichters der burgerlyke maatfchappyen ook voor de inftellers dezer verborgenheden houde. Wat nu het oogmerk dezer inftellingen betreft; het, zelve was, gelyk ons de Ouden uit eenen mond ver-1 klaren, om de ingewyden tot een heilig leven te ver-« plichten, waaraan dan ook de hoop eener toekomende (a) Court de Gebelin Hift. religieufe du Calandrier 310. fV) Cicero in Verr. Lib. Uit. cap. uit. Hierom word Ceres by de Grieken en Romeinen met den bynaam van Wetgeeffter vereert, wyl er geene wetten waren voor den landbouw. Hhh 2 Zy hadden 'letrekkiug )pden dndbouw. Oogmerk Ier ver'orgenhelen.  Aan welk betrachtingen de gelukjiaai mierde gehecht. 428 DE GEVOELENS DER ÓUDE WYSGEREN de zaligheid wierde gehecht. Maar wat verftond men door dezen aanmaanden gelukftaat? Ik antwoorde, dezelve beftond hierin, dat de ingewyden, of door uitmuntende oefeningen en deugden het zo verre brachten, dat ze na dit leven van alle fmetten gezuivert, aanftonds na de woonplaats der Godheid (want de verborgenheden leerden de eenheid van het Opperwezen) opvoeren, gelyk de grote helden, volgens de volksdenkbeelden hier boven aangehaalt; of ten minden, dat ze die reinigingen en zuiveringen van lichaams en zielsfmetten, welke in 't onderaardfche ryk na den dood moesten worden ondergaan, ontgingen, of draaglyker maakten. Men hoopte de ziel te herftellen tot die eerfte en oorfpronglyke zuiverheid, welke ze gehad had voor en aleer lichaamlyke befmettingen (want de verborgenheden leerden eenen voorgaanden ftaat voor dit leven, en dus ook de zielsverhuizing) er wonden hadden ingedrukt, welke getuigen en kenmerken waren van onreine daden, in het leven begaan (a). En hierom was het, dat de ingewyden wedergeborene genoemt, en in den gewonen ftyl gezegt wierden een nieuw leven te beginnen, zo ras ze de godsdienflige geheimen dezer inftellingen kenden, en begonnen te beoefenen. . Maar waarin beftond nu deze zuivering der ziel, welke den ingewyden hoop gaf op een aanftaanden gelukftaat, en wel zulk eenen, dat andere menfchen diergelyken na dit leven nimmer konden bereiken? Er wierden (a) Is Casaue. Exerc. Antibarou. XVI, 43.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 429 den zekerlyk deugd en 'betrachting der wetten toe vereischt (V). Maar deze zedelyke reiniging konde echter niet alleen of ten vollen doen hopen op de voorgeftelde beloning. Want de Ouden fpreken ook eenparig van lichamelyke reinigingen, welke, volgens alle heidenfche godsdienften, en wel vooral in het Ooften, gehouden wierden invloed te hebben op de zedelyke zuiverheid. Men ftelde namentiyk, dat de ziel indrukfelen of vlakken behielde, kenmerken van ongeregelde driften en begeerlykheden, van welke vlakken of .fmetten de Platonifche wysbegeerte zeer veel fpreekt, gelyk wy ter zyner plaatfe zien zullen. En om deze vlakken volkomen kwyt te raken, was het dat vele wysgeren zig in alle by hen bekende verborgenheden deden inwyen. Ja, uit deze zelfde bron zyn ook die lichamelyke onthoudingen voortgekomen, welke men dagt invloed op de ziel, en het heritel van derzelver oorfpronglyke zuiverheid te hebben. Alle welke dingen verklaart moeten worden uit de ftoffelyke denkbeelden, door de ouden aan de menfchelyke ziel gehecht, gelyk wy te voren aanmerkten. Hier van daan was het ook dat de onheilige, of de zulke die niet waren ingewyt, in het onderaardfche ryk in flyk en drek zouden moeten omwroeten, dat is eene veel moeielyker zuivering ondergaan, dan die gene welke door hunne inwying in dit leven zig reeds hadden gereinigt (F). Welke menfchen nu volgens de leer der verborgen- he- ra) Warburton II, 208 en volg. • (£) Moshem. ad Cudwortb. Tom. II, 1048. Hhh 3 Reinigingen in de verborgenheden%ebruike-  De zesde Eneidt fcbctstde leer der verborgenheden. (a) Dit word in het eerfte deel van Warburton Godd. zend. van Mozes uitvoerig geleerd, en naaukeurig bewezen. 430 de gevoelens der oude wysgeren heden op een toekomend geluk hopen konden, of ftraffen moesten verwachten, en eindelyk welke bepalingen in de toekomftige uitdeling plaats hadden, vind men nergens zo breedvoerig en naaukeurig verhandelt als in de zesde Aeneide van Virgilius, welk dichtft.uk eene eigenlyke nederdaling tot het ryk der doden, zo als dezelve in de verborgenheden gebruikTyk was, affchetst (V). De toekomende plaatfen vanbeloningen en ftraffen zyn driederlei, een vagevuur of plaats der reiniging, eene eigenlyke hel, of plaats van fmerte, en eindelyk de gelukkige velden, voor de zalige zielen gefchikt. Het vagevuur was voor zelfs-moordenaren, buitenfporige minnaars, eerzuchtige krygslieden, en eenige anderen, van dewelke de rede, waarom zy juist hier moeiten belanden, niet zeer gemakkelyk valt te bepalen. Tot den Tartarus wierden veroordeelt geheime fchelmen, welke de ftraffen der wetten op de waereld hadden weten te ontduiken, ongodisten, verachters van, en fpotters met heilige zaken , verraders van hun vaderland, echtbrekers, bloedfchendige, en eindelyk overtreders van zulke plichten, welke, hoewel in de menfchelyke natuur gevestigt, niet behoorden tot de zorg en bepalingen van burgerlyke wetten; by voorbeeld alle, welke de natuurlyke liefde jegens ouders en bloedverwanten niet gekent of geoefent hadden, gierigaarts, welke met de fchatten die zy bezaten de behoeftens hunner medemen-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 431 menfchen hadden geweigert te hulp te komen. Eindelyk onder de bewoners der gelukkige gewesten was de eerfte plaats gefchikt voor wetgevers, en ftichters der maatfchappyen, de twede voor beminnaars van hun vaderland, en die voor het zelve den dood hadden ondergaan, en de derde of laatfte voor uitvinders van nuttige kunften en wetenfchappen. Hoewel deze bepalingen van geluk en ongeluk over 't geheel genomen vry. redelyk kunnen genaamt worden, vinde ik echter hier geene beloningen voor de ftille, en op de waereld onberoemde deugd, daar echter by de inwyingen wel vooral op een heilig levensgedrag wierde aangedrongen, gelyk wy zo even zagen. Misfchien heeft Virgilius alleen treffende carakters voor zyn heldendicht gefchikt geoordeelt. Of, (en dit koomt my wel het waarfchynlykst voor), men moet hem verklaren uit het by alle minder befchaafde maatfchappyen eertyds aangenomen denkbeeld, dat het verfchil namentlyk van rang en beroemtheid, in deze waereld plaats hebbende, zynen invloed ook uitftrekt op de toekomitige bedeling (iï). Het was alleen Socrates, welke de innerlyke waarde der deugd zo wel kende, dat hy dezelve in het toekomende leven even grote beloningen toekende, zonder onderfcheid waar ze gevonden wierde, en welke de zedelyke plichtsbetrachting die vergelding dede hopen, welke men eertyds alleen voor helden en beroemde mannen dacht bewaart te zyn. Maar van deze leer zal ik ter zyner plaats nader handelen. Nu (a) Zit de eerfte afdeling. Enkele deugd krygt geenfinfs de hoogfte beloningen.  Overgang tot de eigenlyk gezegde wysgeren. Moeilykheden welke de uitlegginghunner begrippenverzeilen. Deze worden nog groter, wanneer men de twederleHe leer in everwegingneemt. 432 de gevoelens der oude wysgeren Nu ga ik over tot de eigenlyk genoemde Griekfche Wysgeren, welke een min of meer uitgebreid zamenftel van de natuur, God, en de ziel der menfchen hebben gevormt en voortgeplant. Maar hier neem ik eene zeer moeielyke taak op my. Denkbeelden en ftelfels te ontwarren, welke dikwerf zo weinig zaménhangen, dat ze door' de uitvinders zelfs op zeer losfe fchroeven geftelt, en zelfs niet altyd op dezelve wyze worden voorgedragen! Want, dat dit het geval was der oude Wysgeren, wanneer zy over den ftaat der menfchen hier namaals redeneerden, zal ftraks genoegzaam blyken (a).- En waarlyk, die doolhof van verfchillende gevoelens en onzekere leerftelfels is zo groot, dat men nooit de kracht der verklaring van den Apostel Paulus fterker zal gevoelen, dat het namentlyk Jefus Christus is, die het leven en de onverderflykheid heeft aan den dag gelegt (F), dan, na die oude fcholen, en derzelver vlottende begrippen te hebben doorwandelt. En dit wil ik tot myne eigene verontfchuldiging hebben aangemerkt, indien er gapingen en duisterheden ha deze myne verhandeling mogen overfchieten. Nog groter word deze zwarigheid, daar vele onder de oude Wysgeren twe leerftelfels hadden, waarvan het eene voor het volk en den ftaat, maar het andere voor byzondere leerlingen en aanhangeren gefchikt was. Het was immers by de Grieken gevaarlyk, denk- beel- (V) Rem gratam promittentium magisqnamprobantium. Seneca Epift. 102. (b) 2 Thnoth. I, vs. 10.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 433 beelden, welke den openbaren godsdienst omverre wierpen of ondermynden, openlyk voor te Hellen, gelyk ik te voren heb bewezen. In het betoog dezer twederleie leer der oude Wysgeren is niemand breedvoeriger dan Warburton, dog hy befchouwt ook volgens zyne gewoonte alles uit het oogpunt dezer eens aangenomene ftelling, in zo verre, dat hy dezelve by alle oude Wysgeren, Socrates alleen uitgezonden:, denkt aan te treffen. Gaarne wil ik met den uitmuntenden man geloven, dat vele onder hen anders dachten, dan zy in 't openbaar fpraken, en dit is ons onder anderen door Brucker breedvoerig getoont. Dog alle tegen elkander aanlopende gevoelens, welke men fomtyds by denzelfden Wysgeer aantreft, tot deze twev'oudige leer te betrekken, fchynt my niet nodig te zyn, daar de dobbering van twyfelingen, welke een leerftuk op onzekere, ja valfche gronden rustende, natuurlyk medebracht, zig buiten dien gemakkelyk en zeer ongedwongen laat verklaren. Eer ik verder ga, wil ik hier nog eenige aanmerkingen ter neder ftellen, welke dienen zullen ter opheldering en beter verftand der leerftelfels van elk Wysgeer in 't byzonder. I. De meeste, zo niet alle Griekfche Wysgeren, ook dezulke, welke op de ftelligfte wyze over een toekomend leven hebben gefproken (V), waren gewoon een ftoffelyk denkbeeld aan de menfchelyke ziel te (a) Ik moet hier Socrates uitzonderen, want deze liet zig over diergelyke xaken nooit uit, gelyk wy ter zyner plaatfe zien zullen. Iii Men meet niet alle verfcbillende oftegenflrydige gevoelens tot die tvoederlei leer brengen. Voorafgaandeaanmerkingen ter beter verfland der wysgerige [lellingen. Stoffelyke denkbeelden door  de Wysgeren aan dt ziel gehecht. Ofde zielsverhuizingmet den ftaatva» beloningen en ftraffen beftaan. baar konde zyn. Cd) Mos h. ad Cudworth. Tom. f. p. 24. 434 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN te hechten. Van deze begrippen heb ik te voren reedsiets gezegt, en men moet dezelve wel in 't oog houden, wyl er de denkbeelden van een toekomenden ftaat zeer door kunnen worden opgeheldert. Het is ten overvloede bekent, dat dit leerduk van de ftoffelyk* heid der ziel zelfs in de oude Christelyke kerk is doorgedrongen, en van vele onder de zogenaamde Oud vaders is voorgedaan en gelooft geworden. Ja, het is zeer duister, of wel een enkel oud Wysgeer, Plato zelfs, de fynfte en fcherpzinnigfte van allen niet uitgezondert, van onlichamelyke wezens in een eigentlyken zin heeft gefproken. (a). II. De Griekfche Wysgeren (byzonderlyk Plato en zyne fchool) welke of van eene enkele voortduring der ziel na dit leven, of van een ftaat van beloningen en ftraffen fpraken, hebben veelal te gelyk het ftelfel der zielsverhuizing voorgedaan. Dog men zal zeggen, deze zielsverhuizing konde immers onmogelyk beftaan met den ftaat van beloningen en ftraffen, en vooral niet met een toekomend leven, het welke van de huishouding van deze waereld of van dit leven geheel was afgezondert. En dus zal het befluit zyn, dat hier eene openbare tegenftrydigheid moet plaats hebben. Ook is by velen de onbeftaanbaarheid dezer twe dellingen zeer in 't oog lopende, waarom dan by voorbeeld de Indiaanfche Braminnen van de uiterde ongerymdheid worden befchuldigt, daar zy, de zielsverhuizing lerende, echter de ongelukkige weduwen aan-  wegens den staat der zielen na dit leven. 435 aanzetten om zig op de houtftapels harer overledene mannen te doen verbranden, en dat wel met oogmerk om hen in de andere waereld te volgen en te dienen (a). Maar wat zal men van de Griekfche Wysgeren denken? Zyn zy zig zeiven zo ongelyk geweest, dat ze twe Hellingen hebben byeen gevoegt, van welke de eene de andere omverre ftoot, en wel zo, dat deze onbeftaanbaarheid zonder diepe redeneringen of fchrandere betogen bemerkt word. Mosheim denkt de zwarigheid weg te nemen, wanneer men de verhuizingen, van welke de Wysgeren fpreken, enkel van het edele deel, of de denkende ziel verftaat, terwyl het andere, het Idolum, of de zitplaats der zinnen na dit leven wierde beloont of geftraft (&). Maar, hoewel dit antwoord in den eerften opflag vry aannemelyk moge voorkomen, gaat het echter niet door. Want zo de Griekfche Wysgeren, welke de zielsverhuizing ftelden, eenen toekomenden ftaat van beloningen en ftraffen gelooft hebben, moest die zekerlyk gelegen zyn in de verfchillende, of meer dan min gelukkige bedeling, welke de ziel in eene nieuwe woonplaats, dat is in een ander lichaam, te beurte viel. En dus moeten de aanftaande beloningen en ftraffen (geftelt zynde, dat de Griekfche Wysgeren dezelve hebben geleert) zekerlyk betrokken worden tot het redelyke deel, wyl dit de verhuizingen onderging, en niet op het zinnelyke, of het Ca) Pauw Recherches furies Americ. ii, 213. \b) Moshem. 1.1. Tom. ii, 1042. Iii 2  De toekomendeftaatkan op twederleie -wyze worden verftaan. 436 DE GEVOELENS der oude wysgeren het fyne bekleedzel der eigentlyke ziel, gelyk Mosheim gegist heeft. Maar deze gehele zaak is zeer duister, wyl het betwist word, of wel een enkel Grieksch Wysgeer de zedelyke zielsverhuizing geleert heeft, dat is zulk eenen toekomenden ftaat, waarin de voorzienigheid de ongelyke bedelingen van een vorig leven zoude te recht brengen; en of ze niet in tegendeel alle eene noodlottige of noodzakeljke verhuizing in hun hart hebben gelooft, hoewel ze de eerfte by het volk uit ftaatkundige beginzelen voorftonden. Dit laatfte gevoelen, het welk dat van Bisfchop Warburton is (V), doorgaande, is de gehele vraag overtollig, wyl eigentlyke beloningen en ftraffen, of dezulke, welke opzicht hebben op een wetgever en op redelyke wetten, door zulk eene noodlottige of noodzakelyke verhuizing worden omverre gefloten. Dog dit zelfde moeielyke verfchilpunt zal naderhand in de behandeling der gevoelens van Pherecydes, Thales, en andere Wysgeren wederom voorkomen, en alsdan breder worden verklaart. Uit het gezegde word reeds gedeeltelyk opgeheldert de III. Aanmerking, welke ik in 't verklaren der gedachten der oude Wysgeren wil hebben in 't oog gehouden; namentlyk, dat men den toekomenden ftaat, volgens hunne denkwyze, op twederleie wyze kan begrypen, of als eene enkele voortduring, welke uit den aart en natuur der ziel van zelfs volgen moest, zonder opzicht op beloningen of ftraffen hier namaals te ho- (a) Godd. zend. van Mofes II, 207,  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 437 hopen of te vrezen, of als een zedelyk gevolg van het gedrag der menfchen na dit leven. Tot de dryvers der eerfte ftelling kan men brengen alle dezulke, welke onze ziel voor een afgefcheurt deeltje der Godheid hielden, en by dewelke wel de zelfftandigheid der ziel, maar niet de menfchelyke ziel onfterflyk was, daar ze leerden, dat dezelve natuurlyk moeste wederkeren tot het wezen, waarvan ze was genomen. IV. Moet ik hier nogmaals aanmerken dat de Griekfche Wysgeren, en vooral de fchool van Pythagoras en Plato, van den toekomenden ftaat fprekende, zig veelal bedienden van de begrippen en namen, welke ze by het volk vonden aangenomen. Waarom ik dan in 't vervolg niet zal behoeven te herhalen, hetgeen ik hier boven reeds van deze volksdenkbeelden hebbe gezegd. V. Eindelyk zal het niet nodig zyn alle fcholen der Griekfche wysbegeerte te onderzoeken. Velen, ja zeer velen kunnen wy voorbygaan, die, of de floping van den gehelen mensch by den dood leerden, of ftelden, dat de ziel aanftonds wederkeerde tot de zelfftandigheid, waaruit ze volgens hunne begrippen genomen was, zonder eenig verder uitzicht op beloningen of ftraffen. Twe waren de Griekfche hooftfeóten, de Ionifche namentlyk, en de Italifche. De eerfte begint, volgens het algemeen gevoelen, met Thales. De onderdelen zyn de Socratifchen, Cyrenaifchen, Acaderaifchen, Peripatetifchen, Megarifchen, Cynifchen,en eindelyk de Stoicynen. Van de Cyrenaifchen, van dewelke de Iii 3 bof Volksbegrippendoor de wysgeren aangenomen. Het zal niet nodig zyn de gevoelensvan alle Wysgeren te onderzoeken. Vérdeling tusfchen de twee Griekfche booftfee- ten.  Welke wysgeren 438 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN hoffelyke Ariftippus het hooft, en Theodorus en Euhemerus de voornaamften waren, valt niets te zeggen. Deze fchool beftonde uit godlochenaren, en van hunne gedachten van 's menfchen ziel weten wy zeer weinig, althans wy vinden in 't geheel niet dat ze over den toekomenden ftaat hebben geredeneert. Ariftoteles, het hooft der Peripatetifchen, leert de fterfelykheid der ziel klaar genoeg; daar echter de gevoelens van dien Wysgeer op verfchillende wyzen worden uitgelegt, zal beneden iets nader van hem worden gezegt. Van de ftellingen der Megarifche fchool, waar van Euclides, die yverige leerling van Socrates, het hooft was, is ons bykans niets bekent, en de weinige ftellingen, door de Ouden tot ons overgebracht, kunnen, volgens het gevoelen van Bayle, met geen mogelykheid worden ontwart. Waaruit dan volgt, dat er ook niets te melden valt van de gevoelens dezer fchool omtrent den toekomenden ftaat der menfchen, indien zy al denzelven mochte gelooft en geleert hebben. Even hetzelve kan men, wat dit ons onderwerp betreft, van de Cynifchen zeggen. Ook maakten dezen eigentlyk geen byzondere fchool uit, welke kenmerkende ftellingen dreef, maar onderfcheidde zig voornamentlyk in het uiterlyke levensgedrag, het welke zy na zekere by hen aangenome regels inrichteden; en ze hebben ons verder niets nagelaten dan eenige zedelyke fpreuken, welke geene de minfte betrekking op de hoofdzaak dezer verhandeling hebben. Dus fchiet hier, behalven het hooft der fchool of Thales, zelfs niemand over behalven Socrates en Plato,  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 439 to, met zyne Academisten. Van Ariftoteles en de Stoifchen moet echter ook iets worden gezegd, wyl, gelyk ik ftraks reeds omtrent den eerstgenoemden aanmerkte, men over hunne gevoelens zeer getwist heeft. De twede hooft- of moederfchool, te weten de Italiaanfche, is door Pythagoras gefticht. Voorts heeft zy tot takken de Electifche, Epicurifche, en Pyrronifche feéten. Het ftelfel der Eleatifchen liep, zo wy de getuigenisfen van anderen mogen geloven, (want van hen zelfs hebben wy geene Schryvers) op ongodistery uit. Verder vinden wy niet dat deze menfchen zig veel met zielkundige befchouwingen hebben opgehouden, dan alleen, dat Democritus, een der voornaamfte meesters dezer feóte, oordeelde, dat de ziel uit ondelen was t'zamengevoegt, en deszelfs floping na den dood ronduit ftelde (a). De Heraclitifche leertrant is zo duister, dat ze door de Ouden zelfs niet wierde verdaan, daar derzelver hooft verkoos alle zyne voorftellingen met leenfpreukige, raadzelachtige, en weinig bekende woorden te omzwachtelen. Het fchynt echter genoegzaam te blyken, dat Heraclitus zelfs de menfchelyke ziel voor een afgezonden deel der Godheid hielde, en ftelde, dat dezelve ftraks na den dood van het lichaam tot haren oorfprong wederkeerde. Want wy lezen niet, dat hy van verhuizingen en omdolingen fprak (by. Wat (a) Cicero Tusciri. Difp. 1,11. Plutarch, plac. pbilos. : IV, 7. (£) Brucker Tom. 1, p. 1222. voorna- mentlyk onze aanmerkingverdienen. Twede voorname ofhooftfcbool. Heraclitus.  Epkurus. Pyrrhoen de Sceptifcben. Aanmerking over de Wysgerige Stelfels in''talgemeen. 1 I 440 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN Wat Epicurus betreft, niets is bekender, dan dat hy leerde, dat de ziel, als uit ondeeltjes (atomf) be(taande, hoewel niet vernietigt, echter met het lichaam ontbonden en verüxooit wierde, zo dat de gehele mensch by den dood ophielde te beftaan. De Pyrrhonifchen of Sceptifchen eindelyk waren aframmelingen van de Eleatifchen, hielden zig alleen bezig met te ondermynen en omverre te werpen het geen anderen zochten op te bouwen, en hadden zelfs eigentlyk geen wysgerig ftelfel. Uit deze korte befchouwing der Italifche fchool blykt, dat dezelve zeer ras zal kunnen worden afgehandelt, wyl, behalven Pythagoras en eenige weinige anderen, welke tot zyne navolgeren gemeenlyk gebracht worden, niemand over de beftemming der menfchen na dit leven iets zekers of verftaanbaars, voor zo verre wy weten, geleert heeft. Elk, wie deze wysgerige ftelfels, onder de Grieken ingevoert, over 't geheel befchouwt, zal zekerlyk in verzoeking komen om te geloven, dat ze meer kwaad dan goed in de waereld hebben gewrocht. Die fpitsvinnigheid in 'tredekavelen, welke den Griekfchen volkeren zo byzonderlyk eigen was, heeft de meeste Wysgeren onder hen in hunne eige fyn uitgefponne redeneringen verwart, tot dat zy eindelyk alle grondlagen van natuurlyken godsdienst en zedekunde omirer wierpen, zonder eenige andere genoegzame fteun'els van deugd en hoop in derzelver plaats te kunnen rellen. Ook is het myns bedunkens onbetwistbaar, lat ze door deze verfynde dwaasheden eerst de zeden  wegens den staat der. zielen na dit leven. 441 den van hun eigen vaderland, en naderhand ook die der Romeinen hebben bedorven. Dog de natuurlyke voortgang der menfchelyke vermogens en denkwyze, wanneer ze aan zig zeiven word overgelaten, leert, dat twyfelary en ongodsdienftigheid onmiddelyk en overal op grove onkunde volgen. En de ondervinding getuigt ook, dat dit zal, niet alleen by elk byzonder mensch, maar zelfs by gehele volkeren plaats hebben; ten zy het Gode behage (gelyk het hem dan ook goedgunftig behaagt heeft) onze zedelyke opr voeding, wanneer wy tot dien trap gekomen zyn, op eene onmiddelyke wyze, of door eene byzondere openbaring te befturen en te bevorderen. De eerften onder de Grieken (of ten minften onder die volkeren, welke Grieks fpraken) die, zo veel wy weten, over de natuur der ziel geredeneert, en ftellingen, van de boven afgefchetfte volksbegrippen onderfcheiden, gedreven en voortgeplant hebben, zyn Thales, de ftichter der Ionifche fchool, en pok volgens het algemeen gevoelen de vader van de eigentlyke Griekfche wysbegeerte, en Pherecydes, afkomftig van Syrus, een eiland tot de zogenaamde Cycladen behorende. Deze mannen worden gemeenlyk gelooft tydgenoten te zyn geweest, en moeten omtrent de Babylonifche gevangenis hebben geleeft. Ik heb dezelve hier byeengevoegt, niet zo zeer wegens die gelyktydigheid van hun leven, als om de overeenkomst hunner wysgerige ftellingen, in zo verre ze 's menschen ziel betroffen. Niemant moet hier echter een volkomenen en zekeren uitleg van dezelKkk ve Gedachten van Thales en Pherecydes.  De plaatfen der oude fchryveren omtrent de leer van Thales en Pherecydes worden byeen verzamelt. 442 de GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN ve verwachten. Want, wat Thales betreft, Brucker en anderen klagen met recht over de allerdik^ fte duisternisfen, waarmede de begrippen der oudé üonifche fecte, van welke hy de infteller word gehouden, zyn bedekt. En van zynen tydgènoot Pherecydes weten wy nog minder. Suidas verhaalt uit eert oud Schryver, (V) dat hy de' geheime fchriften der Feniciers bezeten heeft, zonder voor 't overige een meester te hebben gehad. Men zoude hier uit kunnen opmaken, dat deze gefchriften de voorname bronnen zyner ftellingen geweeft zyn. Maar welke leeir die geheime boeken mogen hebben bevat, hieromtrent kan men gene gisfingen maken, die eenigfints. gegrond zyn. Voor 't overige getuigen de Ouden, dat hy ook zyne leer heeft voorgedragen met die zelfde duisterheid van woorden, en raadzelachtige fpreuken, in welke de godsdienftige ftelfels door het Ooftersch en Egyptisch Priefterdom. van alle tyden zyn omzwachtelt geworden (F). Diogenes Laertius (V) verhaalt, dat er zon> mige waren, welke Thales hielden voor den eerflen invoerder van het leerfluk der onjlerfelykheid onzer ziel, en Plutarchus Qt) zegt dat Thales de eerfte was, welke leerde dat de ziel een eeuwig bewegend of van zelfs bewegend wezen is. Maar Cicero (e) getuigt, dat, zo verre de oude f:. ; 3 ! • '\ ' gc- O) In ) Thef. de Atheismo & fuperftit. p. 150. Ed. Lulofs. . (V) Godd. zend. van Mofes II, 314 en volg. (d) Cicero zegt ter aangehaalde plaats, dat Pherecydes de eerfte was die lelde, dat 's menfchen ziel altoosdurend (Sempiternus) was. Warburton haalt :ene plaats van Donatus aan, uit welke blykt, dat het woord Sempiternus eigcntyk van de Goden word gebruikt, waaruit dan volgt, dat Pherecydes de ziel rolgens Cicero voor Goddelyk verklaarde. Lactantius drukt dit byna op lezelve wyze uit, daar hy zegt, dat Pherecydes redekavelde de aetemitate mimor'um. Lact. D. Inftit. aeternus en fempitemus komen van aevum, een voord, dat volgens Censorinus, een zeer goed kenner van godgeleerde preekwyzeu, betekende, het geen zonder oorfprong en zonder einde was, het ;een altoos beftaan zoude, gelyk het altoos beftaan hadde. Censorin. de iie natal. c. 16. Servius, mede een zeer goed letterkundige, ad Aen. VI. 4evum (zegt hy) proprie aeternitatis eft, qnod non nift in Deos venit. Het ÓTowylcv (van zelfs bewegende) van Thales moet verklaart worden uit de )laats van Cicero Tufc. Difp. I, 23. Quodfemper movetur aeternum eft. (e) Ter aangehaalde plaats. (ƒ') De Myfteriis SecL VIII. c. 8.  wegens den staat der zielen na dit leven. 447 dat volk de ziel voor een afgefcheurt deeltje der Godheid hielde, en het zelve geven Porphyrius en andere mede niet onduidelyk te verftaan (V). Men moet echter bekennen, dat de begrippen der oude Egyptenaren omtrent dit (tuk zo duister, ja zelfs tegenftrydig zyn, dat ik liefst met Mosheim zoude geloven, dat niet alle Wysgeren en Godgeleerden onder dat volk een en • het zelfde ftelfel gevolgt hebben (li). Daar het nu genoegzaam bewezen is, dat Pherecydes en Thales de zielsverhuizing ftelden, en de ziel zelfs hielden voor een afgefcheurt deel der Godheid, zoude men hieruit eenigfints by gevolgtrekking kunnen opmaken, welke hunne denkbeelden waren, omtrent derzelver ftaat na dit leven. Want ftellige plaatfen , welke hunne gedachten onmiddelyk verklaren, ontbreken ons. Maar een gedeelte der Godheid zelfs fcheen zekerlyk niet vatbaar voor beloningen of ftraffen te moeten worden gehouden, althans, wanneer men die woorden in eenen volftrekten zin neemt. Misfchien hebben zy geftelt, dat der ziel fmetten en vlakken door mededeling van een onrein lichaam bybleven, en dat deze, naar mate zy groter of minder waren, de verhuizing en omwentelingen moeilyker of gemakkelyker, langer of korter konden maken, voor en aleer dezelve tot het wezen, waarvan zegenomen waren, wederkeerden. Het is ook mogelyk, dat zy den (V) Jablonski Panth. Aegypt. I, cap. 2. §12. (£) Mos h. ad Cudvvorth I, 366. Zie ook Brucker Hift. Crit. Plül. Torm I, 253, 287, 2.97. Dan van de Egyptenaren ontleent. De gedachtenvan Thales en Pherecydes over den toekomendenftaat zyn duifter.  Pythagoras. Groote zwarigheden, welke de ontwikkelingvan zyne leer verzeilen. i i 5 1 (d) Van deze vlakken der ziel zal naderhand by de Wysgeerte van Plato worden gehandelt. 448 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN den mensch twe zielen toefchreven, van welke de eene zinnelyk, en de andere redelyk was, volgens de denkbeelden, by Homerus reeds te vinden, en hier boven aangehaalt (a). Maar van dit alles, zeg ik nog eens, kunnen wy, by gebrek van genoegzame berichten, niets Heiligs verzekeren. Nu zoude ik, wilde ik volgens de gewone order der Griekfche fcholen, hier boven gemeld, voortgaan, tot de Socratifche wysbegeerte moeten koomen. Maar wyl de zo evengenoemde Pherecydes, volgens het algemeen gevoelen, de onderwyzer van Pythagoras geweest is, en deze ook, zo als ftraks blyken zal, gelykfoortige begrippen heeft voortgeplant, heb ik het meer gefchikt geoordeelt hem hier aanftonds te laten volgen. Maar het geen ik te voren aanmerkte, omtrent de dikke duisternisfen, waarmede de leerftelfels der oude Wysgeren over 't algemeen omringt zyn, is op niemand meer toepasfelyk dan op Pythagoras. Alles wat dien ongemenen man betreft, is aan twyfelingen onderhevig, en men heeft niet alleen over zyne ftellingen getwist, maar ook over zyn vaderland, levensoop, reizen, den tyd in welken hy bloeide; eindeyk, niets wórd van hem algemeen gelooft, dan dat ïy eens geleeft heeft. Men kan zonder te veel te neggen verzekeren, dat zyn echte ftelfel met hem :elfs is verloren. Ja Lyfis, een zyner leerlingen, verklaart,  wegens den staat der zielen na dit leven. 449 klaart, dat er toen reeds waren, welke, zig valfchelyk voor Pythagoristen uitgevende, hem ftellingen opdrongen , die hy niet gehad hadde, en betuigt er by, dat wat hem zelfs betreft, hy geenfints gezint is om aan iemand de ware beginfelen zyns meesters te openbaren (a). Hetzelfde bericht ons ook Porphyrius, in het leven van Pythagoras, er by voegende, dat niet alleen deze Lyfis, maar ook alle andere zynei leerlingen allerzorgvuldigst acht gaven, dat er niets van onder 't gemeen wierde verfpreid. En hierom was het, dat de oude Pythagorifche fchool niets in gefchrifte uitgaf, maar alles by mondelinge overleveringen wierde voortgeplant; welke overleveringen zekerlyk volgens den algemenen regel minder geloof verdienden, naar mate zy verder van de eerfte bron afwaren. Hier van daan dan ook dat wonderbare en raadzelachtige, het welke de Pythagorifche wysgeerte zo zeer kenmerkt, en dat bykans altoos zaken, op overleveringen rustende, verzelt. Vooral moet men deze aanmerking toepasfen op 's mans geheime onderwyzingen, welke flechts by zeer weinigen hemsteden, en dus te gemakkelyker konden worden vervalscht. Want wy zullen zo aanftonds zien, dat Pythagoras, zo wel als de meeste andere Priesteren en Wysgeren der oudheid, zyne ware gevoelens enkel aan zeer gevorderde en beproefde leerlingen ontdekte. Niemand zal dan na dit betoog vorderen, dat wy hier het echte ftelfel van Pythagoras zelfs voordragen. (a~) Epift. Lyfid. In Opufc. Myth. Galaei 736". Lil Rede hier van. Degedacb ten van Pytbago-  ras zelfs zyn onverklaarbaar. Het oppei fte weten der Pythagoriften. j 1 450 de gevoelens der oude wysgeren gen. Men zal zig moeten vergenoegen met eene korte verhandeling over de leer van die Wysgeren, welke zig Pythagoristen noemden, en deze zelfs zal hier en daar, by mangel van genoegzame getuigenisfen, gebrekkig moeten blyven. Maar voor en aleer wy tot de denkbeelden dezer fchool, over den ftaat der menfchen na dit leven, overgaan, zullen de begrippen, welke dezelve van God en de ziel voedde, vooraf dienen te worden ontvouwt. Het opperfte Wezen was de aether, dat is eene zeer verfynde lucht, of zuiver licht, van eene vurige zelfftandigheid , hoewel van het aardfche vuur geheel onderfcheiden (a). Van dezen aether hebben wy te voren reeds iets gezegt, en aangemerkt, dat Homerus denzei ven gekent, en in zyne gedichten heeft ingevoert. Men hielde dit wezen eigentlyk voor ftoffelyk, hoewel de ftoffe zelfs, volgens de begrippen, te voren ïangehaak, in de wysgerige taal der Ouden onlichameyk genoemt word, en het was, volgens het uitdrukte elyke getuigenis van Cicero (7>), door de gehele natuur verfpreid, en bezielde dus het geheelal (ƒ). . Wie ziet niet hoe na dit aan de zogenaamde Spinofistery grenst, en hoe gemakkelyk dus de overgang s van dit ftelfel tot eene volflage godlochening. En ilhoewel er geen latere Schryveren ontbreken, welke Py- (a) Brucker Hift. Crit. PM. Tom. i, io;<5. (b) De Natura Deorum 1,9. (c) Dus in dit opzicht onderfcheiden van den aether der oudfte Dichteren, velke denzeh en alleen in het hoogfte gedeelte des hemels plaatften.  wegens den staat der zielen na dit leven. 451 Pythagoras veel gezonder denkbeelden willen hebben toegefchreven, fpillen deze echter hierin hunne moeite te vergeefs (a). Voorts was de ziel, volgens de Pythagorifche be-( grippen, overeenkomftig met de aloude leer, van welke wy te voren fpraken, redelyk of onredelyk.: Het redelyke deel wierde, in navolging van de reeds voor lang ingevoerde taal, (ppw genaamt, en het andere, dat is de zitplaats der zinnelyke gewaarwordingen topos. Ja Laertius en Plutarchus (£) verhalen ons, dat Pythagoras er nog eene derde zelfftandigheid by voegde, welke in zyne taal voug genaamt wierde, en welke men ook voor minder edel hielde. De redelyke ziel kwam uit den hemel, of uit de hoogfte plaatfen der waereld, om lichamen te bewonen, gelyk Plotinus in een boek, over deze lloffe gefchreven, heeft zoeken te betogen (ƒ)• Maar of ze nu verder voor het zelfde wezen met God , of (het geen op het zelfde uitkoomt) voor een afgefcheurt gedeelte der Goddelyke zelfftandigheid, volgens de Pythagoreers, gehouden moet worden, dan niet, valt, volgens veler gevoelens, niet zeer gemak kelyk te beantwoorden. Daar evenwel dit onderfcheid in de bepaling van den toekomenden ftaat der menfchen van het uiterfte aanbelang is, dient er hier iets van te worden gezegt. Py- (d) Mosh. ad Cudw. p. 28. Brucker Tom. I, 1089. (J>) De Placic Phil. IV, 2. (V) Kusterus ad Iambl. vit. Pythag. n. 178. Lil 2 Meervom- iigheid Ier mencbelyke'del. Vanwaar ie redelyke ziel kwam.  OfPytha- rasonder- fcbeid mankte tusfchen God en de ziel. De onredelyke ziel van Pythagoras , 452 de gevoelens der. oude wysgeren Pythagoras zelfs betuigde, volgens Plutarchus O), dat hy het zelfde onderscheid maakte tusfchen God en de ziel, als tusfchen het werk of het gewrocht, en den werkmeester. En hierom hebben vele onder de latere Schryveren, Cudworth, Buddeus, en andere zyne gedachten in een gunftiger licht zoeken te ftellen. Dog de plaatfen, welke hier toe gebracht worden, behelzen enkel fchoonfchynende fpreekwyzen, en fpitsvinnige onderfcheidingen; by voorbeeld, dat God niet de ziel is, gelyk men de lichtftralen geen zon kan noemen, en diergelyke; en dus heeft Cicero zeer wel aangemerkt, dat Pythagoras met zyne leer van het eene wezen God van een rukte en verfcheurde O). Eindelyk betuigt ons ook Iamblichus zelfs met ronde woorden, dat de gezuiverde ziel ten laatften God zelfs moeste worden, dat is, zy moeste wederkeren tot dat wezen, waarvan ze genomen of afgezonden was (Y). Deze was dan de redelyke ziel volgens de denkbeelden der Pythagoreers. Wy willen nu niet herhalen, dat het er verre van daan fchynt, dat dezelve iet eerst door Pherecydes of Pythagoras zoude zyn voorgeftelt, gelyk Warburton heeft zoeken te betogen. Maar om nu den ftaat der menschen na dit leven wel te bepalen, moet men ook weten, welke de onredelyke of zinnelyke ziel dezer Wysgeren was. Deze (*) De Placit Phil. IV, 7. O) Discerpebat et dilaeerabat Deum. Cicero de nat. Deor. i, 9. Zie ook Laekï. VIII, 28. QC) In Aur. Carra. in f.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 453 ze dan beftonde uit de hooftftoffen der waereld (a), zo. dat men dus de gehele mensch voor een kort zamenftelfel hielde van alles, wat in de natuur wierde gevonden. De redelyke ziel moeste onfterfelyk zyn, en wel om deze rede, wyl het Goddelyke wezen, waaruit zy haren oorfprong hadde, onfterfelyk was (£). Maar de overige delen , den mensch uitmakende , waren floping en verderf onderhevig (jf). Dit kortelyk vooraf gezegt zynde, zal men nu de vraag, welke denkbeelden de Pythagorifche leer aan den ftaat der menschen na dit leven hechtte, gemakkelyker kunnen behandelen. Het blykt, gelyk ik zo aanftonds zeide, dat de redelyke ziel geacht wierde ten laasten weder te keren tot het wezen, waaruit zy genomen was, dat is tot God zelf. Dit was zekerlyk een zeer natuurlyk befluit uit de voorafgaande ftelling. Dog van de redenen, waarmede deze leer bekleed wierde, zouden wy misfchien meer kunnen zeggen, indien het boek van Porphyrius, over de hereniging der zielen gefchreven, tot ons was gekomen (d). Voor en aleer echter de redelyke ziel tot dat geluk konde geraken , moeste zy vele lastige dolingen en ommevoeringen ondergaan. Wie weet niet dat Pythagoras de zielsverhuizing ftelde? Dog aan den anderen kant is er ook veel over de rechte bepaling van dat leerftuk getwist, in welken twist ik my nu niet zal in- (a) Plutarch. Plac. Phil. IV. 4. (h) Diogen. Laert. VIII, 2,8. Cc) Brucker I, iopi. Cd) Kuster ad Iamblich. 1. cit. Lil 3 '« der Py'hagoris'en. i Pythagorifchezielsverhuizing.  454 de gevoelens der oude wysgeren inlaten. Volgens het gevoelen van Brucker (a) koomt dit ftelfel hier op neer: Er is maar een zeker gedeelte zielen (dat is redelyke zielen) van den geest der Waereld afgezonden. Deze zyn beftemt, om op zekere tyden lichamen te gaan bewonen, en na de floping dezer lichamen (welke men voor gevangenisfen of kluisters van het Goddelyke deel hielde) keren zy door hare natuurlyke eigenfchap weder naar boven, dat is na de hoogfte lucht; of indien fmetten en wonden, medegedeelt door de onzuiverheid des lichaams, het welke zy hadde moeten bewonen, dien hogen vlucht beletteden, daalt ze tot donkere en akelige plaatfen neder, om aldaar de zuivering te ondergaan. Dog in beide gevallen moet ze, den noodlottigen tydkring omgelopen zynde, al wederom nieuwe lichamen betrekken. Deze latere woonplaatfen zyn meer of min edel, naar mate de ziel van te voren gekregene fmetten gereinigt is. En deze ommewentelingen, of op een volgende lichaamsverwisfelingen, duren zo lang, tot dat eindelyk het edele deel, of die afgezonderde Goddelyke zelfftandigheid, tot het wezen, waaruit zy genomen is, wederkeert, om er voor altoos te blyven. Volgens dit plan hebben de meeste Schryveren de Pythagorifche zielsverhuizing te gelyk als natuurlyk en als zedelyk befchouwt; natuurlyk namentlyk, in zo verre de zuivering, van welke hy fprak, een noodzakelyk gevolg was der fmetten en vlakken; maar ze- de- 00 Tom. I, p. 1094.  wegens den staat der zielen na dit-leven. 455 delyk, wyl ondeugden, dat is zedelyke onreinheden die fmetten veroorzaakten. Maar deze verklaring der zielsverhuizing heeft ook zyne zwarigheden, wyl ze in alle delen geenfints op oude en echte bronnen kan worden gevestigt. En hierom denkt Warburton fV), dat die leer, volgens welke de zielsverhuizing tot zuivering geacht wierde te verftrekken, niet van Pythagoras, maar van Plato is. Hoewel nu ook dit gevoelen, wegens het gebrek aan oude echte Pythagoristen, niet kan worden bewezen, moet men nogthans toeftaan, dat de latere Wysgeren, welke zig Pythagoristen noemden,de denkbeelden van anderen, en vooral die van Plato, met de oude ftellingen hebben vereenigt, waaruit dan een mengzel geboren is, het welk door geene menfchelyke wetenfchap hedendaags uit eikanderen kan worden gezet. Waarom dan alle arbeid te vergeefs zyn zal, welke befteed word in het zoeken van de ware begrippen van Pythagoras zelfs. En om deze rede durf ik ook geenfints, met den zo evengenoemden geleerden Bisfchop, het onderfcheid tusfchen de geheime en openbare leer van Pythagoras ftellig verklaren, (offchoon de zaak zelfs, dat hy namentlyk dusdanige twederleie leer gehad heeft, klaar genoeg is,) en met hem verzekeren, dat de Wysgeer, de voetftappen Zyns meesters Pherecydes drukkende, de zedelyke zielsverhuizing, of de zulke, welke betrekking hadde op beloningen en ftraffen, opentlyk leerde, daar hy (a) Warburton II, 220. Gedachte van JVarburtonover dezelve.  Zyn gevoelen is niet klaar bewezen. 456 de GEVOELENS der oude WYSGEREN hy echter de natuurlyke of noodzakelyke voor zig zeiven geloofde (a). De plaatfen, bygebracht om dit onderfcheid te vestigen, zyn onvoldoende, en ook die van Timaeus (Z>), welke, volgens Warburton, de zaak geheel moet afdoen, daar hy, volgens zyne gedachten, alle zedelyke fchikking buiten het ftelfel der zielsverhuizing fluit, kan ook dus worden uitgelegt, dat dezelve meer ziet op de vercierfels, met welke de Dichters de Wysgerige ftellingen bekleedden, (want Timaeus fpreekt van een oud Dichter, welke de bozen met vreemde pynigingen en verfchrikkingen na dit leven dreigde,) dan wel op de leer van toekomende beloningen of ftraffen zelfs. En dus is het my nog niet gebleken, dat Pythagoras zelfs geen het minfte onderfcheid ftelde tusfchen den ftaat der menfchen na den dood, van welk onderfcheid zyne latere volgeren zo . veel fpreken. Intusfchen wil ik met dit alles gaarne toeftemmen, dat uit de ftelling, welke de redelyke ziel der menfchen voor een afgezonden deel der Godheid hielde, noodzakelyk eene onvatbaarheid volgen moeste voor eigenlyk gezegde beloningen of ftraffen, ja zelfs, dat deze gevolgtrekking zo klaar is, dat ze niet verder behoeft te worden betoogt. Maar konde nu een mensch, welke den hoogften trap van wysgerige deugd bereikt hadde, het zo verre brengen, dat hy die verhuizingen, van welke wy ge- fpro- OO Dezelfde II, 206. W Timaeus Locr. de rerum natura, fub fin. Men vind dit ftukie achter ien Timaeus van Plato, en ook in de Opuscula Galaei.  wegens den staat der zielen na dit leven. 45 ? fpróken hebben, ontgaande, aanftonds na den dood tot zyn beginfel, God namentlyk, wederkeerde? Cudworth denkt ja, maar Mosheim houd het daar voor, dat Pythagoras zelfs deze ommedolingen noodzakelyk en onvermydelyk achtte. Dog het is zeker, dat zyne navolgeren hieromtrent anders dachten, gelyk blykt uit eene plaats van de zogenaamde Gulde Spreuken (a), alwaar gezegt word, dat de geoefende Wysgeer, na aflegging des lichaams, ten hemel zal varen, en een God worden. • Dit zy genoeg van de beftemming, welke, volgens de Pythagorifche leer het redelyke gedeelte der menfchen was befchoren. Ef blyven zekerlyk nog zwarigheden over, dog dezelve zyn, ten minflen voor my, onoplosbaar. Ik wil dit liever erkennen, dan uit kwalyk zaamgevoegde plaatfen een ftelfel opmaken, het welk de proef van onderzoek niet kan doorftaan. Laat ik er echter dit nog byvoegen, dat de vlakken of fmetten der ziele, van welke de Pythagoristen zeer veel fpreken (i>), geenfints, alleen door deugd of zuiverheid van zeden, konden worden uitgewischt. Ten minften, dit fchynt befloten te moeten worden uit alle die onthoudingen en reinigingen, welke men den beoefenaren voorfchreef, om tot het toppunt van wysgerige volmaaktheid te geraken (/) Niets is bekender dan ' 0?) Aur. Carm. Pyth. in fine. Qj) Ik zal nu niet onderzoeken of die leer van de fmettin der ziel van Plato en niet van Pythagoras zy, gelyk Warburton denkt. Genoeg is het dat latere Pythagoristen er van fpreken. (V) V. Hierocl. Comm. in Aur. Carm. 216. Me qui folam mentem purgart sdtitur, nulla corpoiïs ratione habita, toti homini non prospicit. Mmm Ofde deugd toegang had tot het boogfle %eluk.  Van de opvolgersvan Pythago as in det Italiaanfchefchool kan zeer weinig toorden gezegt. Zaleucus en Charondas. 458 de gevoelens der oude wysgeren dan die Pythagorifche onthoudingen, dog derzelver oorzaken in 't byzonder na te gaan, zoude verre buiten de palen dezer verhandeling moeten lopen. Nu nog een woord van de onredelyke ziel der menfchen, of die, welke voor de zitplaatfen der zinnen en driften wierden gehouden, en welke de Pythagoreers wj$ en ëv/uot; noemden. Deze dan waren volgens het bericht van Diog. Laert. (a) fterfelyk, dog of dezelve nog eenigen tyd na den dood overbleeven, word ons niet verhaalt. De leer van Pythagoras dus afgehandelt zynde, in zo verre de onoplosbare zwarigheden, waarmede dezelve omringt is, het toelieten, zoude ik verder moeten overgaan tot zyne opvolgers, of de Wysgeren der Italiaanfche fchool. Dog ik heb te voren reeds aangemerkt, dat men by dezen zeer weinig vind, het welk tot de beftemming der menfchen na dit leven betrekkelyk is. Er zal dan enkel iets gezegd worden van twe of drie mannen, welke gewoonlyk onder de naaste opvolgers van Pythagoras worden getelt. Het bykans algemeen gevoelen van ouder en latere Schryveren brengt hier toe Charondas, den wetgever der Thuriers, en Zaleucus, dien der Locrenfen. Ik weet wel, dat deze overlevering heden ten dage zeer betwist word; dan, daar het ons hier meer op de leer en zaken zelfs, dan op derzelver uitvinders en dry vers aankoomt, zal dit gefchil onaangeroert kunnen worden voorby gegaan. Nog minder wil ik on- der- (a) Diog. La-ert. VJII, Segm. 30.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 459 derzoeken of die inleidingen en wetten, welke D1 odorus Siculus en Stobaeüs ons bewaart hebben, en voor echt worden opgegeven, tot latere tyden moeten worden gebracht, en van anderen verciert zyn, gelyk Bentlei ons zeer breedvoerig heeft zoeken te betogen (a). Want nog eens, de zaak uit ons oogpunt befchouwt zynde, is het genoeg, dat deze Hukken ten minften ouder zyn dan de Christelyke openbaring, en wysgerige gedachten, rakende den ftaat der menfchen na dit leven, bevatten. Vooral verdient de inleiding der wetten van Zaleucus (of die, welke door Diodorus Siculus (£), aan Zaleucus word toegefchreven,) onder de fchoon- > fte ftukken, door de oudheid ons nagelaten, te worden geplaatst. Hy eischt in dezelve van zyne burgeren, dat zy voor alles van het aanwezen der Godheid, en de zedelyke befturing der waereld zig overtuigt houden, en daarom deugd en rechtvaardigheid betrachten, daar de Godheid niet met offerhanden en plechtigheden, maar enkel door een zuiver hart en reine zeden kan worden gedient. Deze leer is zekerlyk van zulk eene eenvoudige grootsheid, dat de verlichtfte Kristen niet verftandiger zoude kunnen fpreken. Daarby hecht Zaleucus beloningen en ftraffen, aan deugden en ondeugden, in dit leven gepleegt, gelyk ons door Warburton (c) word betoogt. Die zelfde Schryver echter brengt dit ftuk tot de gewone VOOrOz) Disfert. de Phalaride 185 Ed. Lermep. Maar de bewyzen van Bentlei heeft Warburton zoeken te wederleggen. Godd. z. van M. I, 167. (b) Lib. XII, cap. ao. (c~\ Eerfte D. bl. 192. Mmm 2 '?6orrede Ier wet'en van Zaleucus. Gevoelen van IVarburtonover dezelve.  Timaeus de Lpcricr 4<5o de gevoelens der oude wysgeren voorredenen, welke de oude Wysgeren voor hunne wetten voegden, om, door de leer van voorzienigheid en toekomende beloningen of ftraffen, welke er in wierde voorgedragen, de burgeren tot een braaf gedrag, ten besten der maatfchappy, op te leiden, of fchoon zy voor 't overige niets geloofden van die lesfen, welke aan anderen wierden gegeven. Maar of de opfteller van dit overfchone overblyffel der oudheid, hy zy dan wie hy zy, zulk een dubbelhartig mensch was dan niet, dit zal noch Warburton noch iemand anders ons kunnen betogen. Ook behoeven diergelyke nafpeuringen hier niet te worden in 't werk geftelt, en het is genoeg voor ons onderwerp, dat wy hier een oud Wysgeer kunnen bybrengen, welke den toekomenden ftaat der menfchen enkel, afmat na hun gedrag in dit leven, en daarby de beftiering der waereld toefchreef aan eene wakende voorzienigheid, welke de daden der menfchen zag en vergold. Men zal zekerlyk erkennen, dat dit ftuk verre boven de dromen en losfe of ook ondeugende ftellingen der oude Griekfche fcholen verheven is; ja ik zoude zelfs in verzoeking kunnen komen om te geloven, dat de opfteller zyne verhevene beginzelen uit de Christely,ke openbaring geput hadde, waren zy niet onbetwistbaar zeker van een hoger ouderdom. Timaeus de Locrier word ook algemeen voor een oud Pythagoreer gehouden, fchoon men over den juisten tyd, waarin hy bloeide, het niet eens is. Wy hebben van hem een klein ftukje over de ziel der waereld  wegens den staat der zielen na dit leven. 461 reld, het welk achter den Timaeus van Plato, en ook afzonderlyk. is uitgegeven (ri). Zommige vellen een zeer gunftig oordeel over de denkwyze van dien Wysgeer, en houden het daar voor, dat hy de zedelyke befturing der waereld, en den ftaat van beloningen en ftraffen na dit leven geloofde, en zig hieromtrent op het einde van zyn gefchrift zeer klaar uitlaat (F). Dan, wy hebben reeds te voren gezien, dat Warburton die zelfde plaats gebruikt om te betogen, dat, deze Timaeus alle zedelyke uitzichten-buiten zyn ftelfel der zielsverhuizing flooten geloofde, dat de leer van beloningen en ftraffen enkel dienftig was om 't gemeen in teugel te houden, en het welzyn der maatfchappy te bevor- ( deren. Nogmaals heb ik de betwiste woorden byher-y haalde reizen gelezen, zonder iets zekers nopens het} ware gevoelen van dien Wysgeer te durven befluiten,' of hy namentlyk alle beloningen en ftraffen zonder onderfcheid verwerpt, dan alleen de zulke voor valsch .houd,, welke de door hem aangehaalde Dichter den gemenen man'had voorgedragen. Dus ben ik genoodzaakt de zaak onbeflist te laten, wyl voor 't overige in dit boekje, veelal voor ons onverftaanbare taal be< helzende, niets word gevonden, waaruit men, omtrent ons onderwerp, iets met meerdere zekerheid zoude kunnen befluiten. Voorts heb ik verder niets merkwaardigs voor te dragen omtrent de gedachten der oude Pythagoreers. 1 Nog («) OpufcuIaMythol.Galaei566. (S) Cudworth i, 475. \ Mmm 3 Ifzyn ft elel van ielsver) Tufcul. Difp. V, 4. Er word zeer getwist welke de ware zin dezer woorden -van Cicero zy. Dog hy verklaart zig zelf zeer duidel-yk op eene andere plaats: Socrates primus a rebus occulta, et ab ipfit nattira involutis, in quibus omnes ante -eum philofopbioccupati fueraut, avocavit philofopbiam, et ad vitam cpmmunetn adduxit, ut de virtute et vitiis omninoque de bonis rebus et malis quae-reret, caeleftia autem velprocul a naftra cogitatione abesfe cenferet} vel, ft maxime cognit'a es/int, nihiltamm ad bene vivendum. — De oudfte Wysgeren hadden alleen op zig zelfs (taande fpreuken, tot de zedekunde betrekkelyk, nagelaten,, hoedanige men aan de zogenoemde zeven Wyzen van Griekenland toefchryft, dog Socrates was de eerfte onder de Grieken, die de zedekunde op vaste beginfelen bouwde. Zyne gedachten■>ver de ware wysgeerte* Sofisten.  'Socrates konde redelykeruitzichten in (len ftaat hier namaals verkrygen dan andere fVysgeren. Zuiverheid zyner oogmerken. Zyne twy- felende voorftellen moeten uit de tyden in welke hy leefde worden verklaart. aö4 de gevoelens der oude wysgeren zoek van goed en kwaad, ter reiniging der zeden, en tot het algemene heil des menschdoms bepaalt. Door dusdanig eene beoefening van zedekunde, gegrond op de onderlinge betrekking tusfchen God en het gefchapene, en met achterlating van,alle verftand verbysterende fpitsvinnigheden, konde ' hy zekerlyk tot een beter en redelyker inzien in de ware beftemming des menfchelyken geflachts geraken, dan iemand voor hem gehad hadde, ja dan eenig Griek of Romein voor de tyden onzer Goddelyke openbaring heefc mogen genieten. De zuiverheid zyner oogmerken, en de innerlyke overreding van die lesfen, welke hy anderen gaf, is zo ongetwyfelt, dat zelfs Bisfchop Warburton, die de leer van alle andere Wysgeren, wanneer zy van een toekomenden ftaat van beloningen en ftraffen fpreken, voor ge veinst verklaart, hét daar voor houd, dat Socrates waarlyk de taal van zyn hart fprak (a). Maar voor en aleer ik zyne denkbeelden, nopens de beftemming der menfchen na dit leven, ga ontvouwen, moet ik kortelyk een gevoelen te keer gaan, het welk, hoewel zeer ongegrond, nogthans van velen omhelst is; dat Socrates namentlyk nooit iets ftelligs, omtrent het beftaan na dit leven, zoude hebben geleert, maar altoos tot zyn einde toe dit ftuk met een twyfelachtig geloof voor en tegen befchouwde en beredeneerde. Deze gedachte konde licht opkomen by dezulke, welke enkel eene oppervlakkige kennis had- {a) II. Deel, 336.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 465 hadden van het leven van den Wysgeer, en de tyden, in welke hy zyne leer voordroeg. De waanwyze Sofisten en bovennatuurkundige, met welke hy zyn geheele leven lang te ftryden hadde, droegen hunne begrippen voor met dien beflisfenden toon, welke van alle tyden het kenmerk van onkunde of valfche wetenfchap geweest is. Tegens deze Sofisten dan moeste zig Socrates verzetten, en daarom voerde hy de manier in, van door redentwisten, en vragen en antwoorden achter de waarheid te komen, welke manier van onderwys naderhand de Socratifche genoemt is. Hoewel hy dan dezelve tot den laatften levensfnik volgde, moet men er echter geenfints uit befluiten, als of toen nog twyfelingen en onzekerheden zyne ziel hadden beftormt, of dat hy niet redelyk overtuigt was van de onfterfelykheid der ziele, in zo verre dit leerftuk buiten hoger gezag door 't menfchelyk verftand kan worden verklaart (a). Men moet echter bekennen dat de leerlingen van Socrates al vroeg die onzekere voortellingen van hunnen meester in een eigentlyken zin hebben beginnen op te vatten en uit te leggen, en dat hier door het twyfelend ftelfel der zogenaamde Academisten is in de waereld gekomen. Laat ons nu zyne gedachten, betreffende den ftaat der menfchen na dit leven, nader onderzoeken. Wie kent niet dien welfprekenden Phaedon, door Plato ons nagelaten? waarin hy Socrates in de gevangenis over de (a) Zie Cicero Tufcul. Difp. I, 42. Warburton II Deel 171. Nnn Zyne leerlingen heb* ben zyne gedachten kzvalyk verklaart en toegepast.  Plato is geen geloofwaardig gefchiedfebryvervan de gevoelensvan Socrates. 466 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN de onfterfelykheid der ziel doet redekavelen, en wel met die kracht van welzeggen, dat zommige dwepers, door de voortreffelykheid der toekomende beloningen, welke er in worden voorgeftelt, bekoort, de handen aan zig zelfs hebben geflagen (a), en met die kunst, om zyne lezeren in het harde lot des Wysgeers te doen delen, dat het ftuk alle gevoelige menfchen de tranen uit de ogen perst (li). Voorts komen er ook buiten den Phaedon, ja in vele werken van Plato, plaatfen voor, in welke die Wysgeer over den toekomenden ftaat der menfchen fpreekt als uit den mond en volgens de beginfelen zyns meesters. Maar wy moeten ons wel wachten van Plato hierin altoos op zyn woord te geloven. Het is bekent * dat deze vernuftige man alles, wat hy onder handen nam, met zyne eige gedachten en begrippen vermengde, en dat hy vooral de leer van Pythagoras met dié van Socrates en de zyne in eikanderen fmolt, waaruit dan dikwerf ftelfels voortkomen, welke een kwalyk aaneenbangend geheel van ftrydige gedeeltens uitmaken (c). Socrates klaagde reeds, dat hem by zyn leven gevoelens, welke de zyne niet waren, door Plato wierden aangewreven (d). Ook deed hy zynen meester niet enkel als leeraar der zedekunde, maar van alle toen beoefent wordende takken der wysgeerte voorkomen, om dus zyne byzondere gevoelens met een groter gezag te dekken en te ftaven.. Vooral moet de- (a~) Dacier Argum. Phaedon. (£) Cicïro Tufcul. I, 40. (Y) B:Rucker Tom. I, 464, 666, 1041. {d) Brucker I, 631. Zie ook Diog. Laert. III, 35.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 46/ deze aanmerking in acht genomen worden omtrent den zo evengenoemden Phaedon, daar de Ouden zelfs getuigen, dat er vele dingen in gevonden worden, welke enkel uit het brein van den Schryver waren voortgekomen (a). Gelukkig zyn wy -dan, daar wy, behalven de werken van Plato, ook die van Xenophon zynen tydgenoot en medeleerling mogen bezitten. In deze word ons de leer van Socrates voorgedragen met die groot» fche eenvoudigheid, welke hem zo zeer kenmerkte, en om welke met die zelfde overredende klaarheid uit te drukken, zekerlyk geen beter pen konde wor* den gevonden, dan die van den adelyken ftaatkundigen Wysgeer, van welken wy fpreken. Jammer is het echter, dat wy zo weinig by hem vinden, betreffende de leer van Socrates omtrent de beftemming der menfchen hier namaals. Ik denk echter, dat hier toe moet worden gebracht dat beroemde affcheid van Cyrus aan zyne zonen, het welk door Cicero waardig geacht is om in een Latynsch kleed door zyne handen te worden geftoken (£). Dit ft uk draagt immers alle kenmerken van den Socratifchen leertrant, en befchouwt het leerftuk der onfterfelykheid aan beide zyden, volgens het zo aanftonds verklaarde gevoelen van Socrates. Ook haal ik het daarom aan, wyl er geene ftellingen, de zielsverhuizing betreffende, in voor- fV) Menag. ad Diogen. III, 35- Brucker I, 658. Cb) Xenopii. Cyroped. VIII, 236. Het is genoegzaam bewezen dat deze Cyropedie een wysgerige Roman is, waar van de grond meest waar, dog de byvoegfelen cieraaden des Schryvers zyn. Nnn 2 Lof van Xenophon.  Hy verhaalt ons de gedachten zyns meesters veel een ■ voudiger. Socrates geloofde beloningen en ftraffen- en 468 de gevoelens der oude wysgeren voorkomen (V), welke men anders in den Phaedon van Plato zeer duidelyk vind, en wel hier en daar op eene zeer duistere wyze voorgeftelt, welke zekerlyk de leertrant van Socrates niet was. Dog van dit, zeg ik, vind men niets by Xenophon; waarom dan Brucker te recht oordeelt, dat alles, het geen Plato Socrates aanwryft, als of hy een voorgaanden ftaat en zielsverhuizing voorgedaan hadde, geen het minfte geloof verdient (Z>). Dit nu vooraf aangemerkt zynde, moet de leer van Socrates omtrent den toekomenden ftaat, zo veel mogelyk, van de byvoegfelen van Plato afgezondert, en alleen de eenvoudige beginfelen, welke hy zynen meester toefchryft, voorgedragen worden. De denkbeelden van Socrates waren zekerlyk op God en de voorzienigheid gegrond; hieromtrent nemen ons de fchriften van Xenophon allen twyfel weg. Hy befchouwde dan het Opperwezen als de uitdeler van beloningen en ftraffen na dit leven, en beweerde dus die leer in een volftrekten zedelyken zin. In de befchryving der plaatfen van toekomend geluk of rampzaligheid, heeft hy de namen, van ouds door de Dichteren ingevoert, behouden, zo men Plato in dezen (V) Aefchines, een ander waardig leerling van Socrates, fpreekt ook in geheel niet van zielsverhuizing, in een brief aan Xenophon gefchreven , waarin hy hem over den dood van zyn zoon Gryllus met Socratifche troostgronden zoekt op te beuren. Ja hy zegt duidelyk, dat, gelyk het begin des menfchelyken wegs de geboorte was, alzo ook het einde de dood is, na welke by deugdzamen de gelukzaligheid volgen moet. Dezen brief vind men by Stobaeus, en achter de werken van Xenophon. . Qb) Brucker Tom. I, 563. Socrates toont overal, dat hy diergelyke befpiegelingen met al zyn hart verachtte. Zie AIush. au Cudvv. I, p. 184.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 469 zen mag geloven. Want in den Phaedon en elders < fpreekt hy van den Coeytus, Acheron, Tartarus,./ enz. gelyk de Ouden gewoon waren 'te doen. Dog een^ ander Schryver Verhaalt ons, dat Socrates, wanneer hem gevraagd wierd, waar die toekomende woningen waren, en hoe ze er uit zagen? geantwoord heeft, dat hy er noch zelfs was geweest, noch ook iemand anders gefproken hadde , welke er van daan kwam (V). ■ Wat nu den weg tot de. plaatfen van zaligheid be-, treft: dezelve moeste gezocht worden door de be- \ trachting van wysheid, aftrekking der ziel van zinnelyke begeerlykheden, ontvlieden van alles, het welke de verkryging van waarheid en licht zoude kunnen hinderlyk zyn, en eindelyk door het beoefenen van matigheid en rechtvaardigheid (£). Het geluk des toekomenden levens beftaat niet uit goederen dezer waereld, uit welke men niets mede draagt, behalven de verkregene kennis (c), maar in de gemeenfchappelyke verkering met God (V), en met afgeftorvene deugdzame menfchen (e), in eene toeneming van wysheid en wetenfchap, in ontheven te zyn van dwalingen, onkunde, vrees, en andere aandoeningen der zinnen (ƒ). En zal dan, (dus fprak Socrates) daar het gemene volk dikwerf na den dood reikhalst, uit hoop van vrouwen, kinderen, en vrienden weer te vinden, de Wysgeer niet nog veel meer den uitgang uit dit leven blyde te gemoet zien, daar aan O) Brucker I, 564. O) Phaedon p. 379, 400. Ed. Ficini. (V) Phaedon 398 hïit. (d) Ibid. p. $8<*. (e) Plato Apolog. Socrat. 369 fin- (ƒ) Phaedon 386. Nnn 3 <: - fbide . 'abelieer doofde. 'Veilt eis wlgens 'tem de mg ter zaligheid'? Waarin zal het geluk des toekomendenlevens beftaan ?  Hyzetde hemeldeur open voor deugdzame n. Hel van Socrates. ! j l ( i c f 470 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN aan de andere zyde des grafs zulke uitmuntende goederen op hem wachten (V). Deze zyn nu zyne gedachten over den gelukftaat. Wy zullen er enkel nog by voegen, dat hy de deur des hemels openzette voor wyzen en deugdzamen, welke, volgens de oude volksbegrippen , enkel den dapperen of heldhaftigen befchoren was (/>). Wat hy eindelyk van den ftaat van ramp en lmerten ftelde , kan uit het reeds gezegde eenigfmts wor- ■pé t . •. n >biü u Jri u'j , ,; : 'den Qa) Phaedon 380. fV) Van deze Helling, reeds in de eerfte beginzelen der burgerlyke maatfchappy'ingevoert, heb ik boven breder gefproken. Socrates plaatfte, gelyk ik aanmerkte, de deugdzamen in den hemel, doch maakt echter, volgens Plato, 'onderfcheid tusfchen enkel'menfchen, en de zulke, welke door de wysge'erte genoegzaam gezuivert zyn (tjj Spi/.oïoiXiix hxvcos xxOypxftsysi) Phaed.400 in f. Welke laatfte hy zegt dat geheel zonder lichaam tot den bovenden hemel zullen opklimmen. Dan, dir is óngetwyfelt weer een Pythagorisch denkbeeld, door Pla'to zelfs in een nieuw kleed geftoken, gelyk wy naderhand zien zullen. Socrates maakt immers by Xenophon nergens onderfcheid tusfchen deugd en zvysgeerte-, .maar leert integendeel overal zeer duidelyk, dat ware wysgeerte niets anders is dan beoefening der deugd. Ook fpreekt hy nooit by Xenophon van die wysgerige 'onthoudingen, welke het Pythagorisch leerftelfel eischte. Het eenige dat hy_hieromtrent zyne leerlingen infeherpte, was, dat zy, ter beter beoefening hunner verftandelyke vermogens, zorge moesten dragen voor de gezondheid des lichaams. Xenophon. Memor. III, 787. Dit was zekerlyk eene zeer redelyke gedachte, en raakte alle menfchen. ja, de wysgeerte van Socrates was :>ver 't geheel voor het gehele menschdom gefchikt, waarom hy:dah Ook weigerde, om, op hetvoetfpoor van anderen, eene afgezonderde fchool op te rech:en, gelyk ik aanftonds zal bewyzen. Uit dezelfde bron, namentlyk van Pythagoras, of wel van Plat.) zelfs zyn die plaatfen, waar men Socrates'doet zeggen lat onzuivere zielen , welke de. zinnelykheden des levens enkel hebben ongezoet, door haare zwaarte worden neergedrukt, zo dat zy de hooge geweken liet kunnen bereiken. Phaedon p, 3X6". Dit ziet óngetwyfelt op die vlakken der :iel, van welke Plato zelfs zo veel gedroomt heeft, en op de oude denkbeelLm, volgens welke jmetten der ziel dezelve eene Jichanielyke zwaarte byzetteu, vaar door zy verhindert worden tot den hogen hemel op te klimmen. Ik moet -ér-dit nog byvoegeir, dat men na Socrates het denkbeeld, -wegens ten■ voorrang der heldhaftigen of ter dapperen, geenfints heeft afgelegt, en dat lus het nagedacht niet verlicht genoeg fchynt geweest te zyn, om zyn veel deler denkbeeld omtrent de waarde der deugd aan te nemen. De cla. i vi, i, an welke Cicero fpreekt Tufc. 1,13 , .en welke door hem in den hemel ««oren geplaatst, zyn niet enkel deugdzame, maar vooral dappere. Zie ook Toephus Belli Judaic. VI, 1. §5.", *  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 471 den opgemaakt. Ondeugende menfchen, welke de aan» kweking der rede en kennis verwaarloost, en enkel het zinnelyke, of de heerfchappy hunner onbeteugeld de driften hadden opgevolgt, namen die zaden van toekomftige ongenengten in het graf mede, (a). ! Of nu eindelyk deze beloningen en taffen tydelyk < dan eeuwig waren, hieromtrent zal hy zig, volgens t myne gedachten, nooit hebben uitgelaten. Deze afge^ trokkene bepalingen van voortduring, en eeuwigheidbehoorden tot die dingen , welke hy den Sofisten zyner tyden overliet ,-gelyk reeds te voren door ons is aangemerkt. De gevoelens van Socrates dus zynde afgehandelt,, zouden wy moeten overgaan tot die Wysgeren, wel-' ke gemeenlyk onder zyne fchool worden betrokken,hoewel hy eigentlyk dusdanige fchool niet hadde, daar hy overal verklaart, dat de leer, door hem verkondigt, voor alle zyne medeburgeren, ja voor het gehele menfchelyke gedacht even zeer gefchikt was. Waarom hy zig dan ook nooit met'eenige leerlingen afzonderde, daar integendeel tempels, markten, wandeldreven , en alle openbare plaatfen, waar hy mem \ fchen vonde, zyne fpreekftoelen waren (/;); ja, daarj hy zelfs lpelende, drinkende, te midden onder de vermaken of bezigheden des levens zyne lesfen uitdeel- (a) Phaedon 386. Ik herhaal nogmaals, dat het geen Plato hieraan lichametyke zwaarte der ziel zegt, van hem zelve is. Socrates redeneerde nooit over de eigentlyke zelfftandigheid der ziel, (want diergelyke redekavelingen behoorden by hem wederom tot de onflichtelyke, of ten miuften onnutte Sofistifchebefpiegelingen. X en op h. Memor. I, p. 710) maar dezelve was by hem een ©nz'iehlyk wezen, waarvan wy niets kennen dan alleen de werking. (b) Xenophon Memor. 1, 707. )fbyde \ eloningen n ftraffen entt/ig 'elde te yn. Zogenaamde'cbool van* ïocrates, 7y bad ei- entlyk eene ibooL-  Maar zyne leerlingen hebben wederomzulke fcho len opgerecht. Cebes de Thebaner. 472 de/gevoelens der oude wysgeren deelde (d)', en daar hy eindelyk niet alleen wyze en groten poogde tot zig te trekken, maar zelfs geringe burgeren en handwerkslieden in hunne winkels bezochte (£). Maer na den dood van Socrates hebben zyne voornaamite en meest geoefende leerlingen (Xenophon en weinige andere uitgezonden) wederom het oude pad beginnen in teflaan, en van de wysgeerte een kunstftelfel gemaakt, tegens welk gedrag de meester zo zeer zyn gehele leven lang geyvert hadde (c). En dus was de leer van Socrates een enkele, blixemftraal, te midden in den donkeriten nacht voorby fnellende. Hy was te verheven boven zyne tydgenoten, dan dat zy ryp zouden geweest zyn voor die grootfche eenvoudigheid, welke enkel den hoogften trap van befchaving eu kundigheden kenmerkt (/). Ook beminden de Grieken over 't geheel de afgetrokkene en fpitsvinnige redekavelingen te veel, dan dat zy de by hen onkundige en weinig verfynde Socratifche wysgeerte op den duur zouden volgen. Cebes was een der getrouwfte en meest geliefde leerlingen van Socrates, welke hem ook in de gevangenis tot het einde zyns levens bleef aanhangen, gelyk uit den Phaedon blykt. Men gelooft in 't algemeen, hoewel er zommige aan twyfelen, dat hy de Schryver was van een klein en zeer bekend werkje, welks opfchrift is, tafereel des menfehelyken levens; na ze- (V) Plutarchus num feni fit gerenda Refp. (b) Diogf.n Laert. II, Segm. 21. (V) Cicero Acad. quaeft. 1, 4. (/) Is el in uber die gei'chichte der menscheit B. III, H. 16.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 473 zeker oud fchilderftuk, in den tempel van Saturnus te Athene geplaatst. In dit ftukje word het beftaan der menfchen voor dit leven geftelt, en geleert, dat de weg tot toekomend geluk langs de paden van deugd en kennis moet worden gezocht, maar dat de zulke Integendeel, welke dit pad voorbygaan, zig wederom in nieuwe dwaalwegen verwarren, en dus ook weer op nieuws moeten worderi gezuivert. Over 't geheel is het werkje volgens de denkbeelden van Pythagoras opgeftelt, wiens leer ook door het genoemde tafereel wierde uitgebeelt, en bevat voor 't overige geene bepalingen omtrent den toekomenden. ftaat der menfchen, byzonder genoeg om hier breder te worden afgefchetst. Wy gaan dan over tot Plato en zyne fchool, van welke hier eenigfints omftandiger zal moeten worden gehandelt, wegens den ongemenen opgang, welke dezelve gemaakt heeft, in zo verre, dat ook zelfs de oude Christelyke Kerk er door befmet en verbastert geworden is, gelyk een ieder weet. Groot en onoverkomelyk zyn ondertusfchen de moeielykheden, met welke de ontwikkeling der Platonifche leer verzelt gaat, daar deze Wysgeer, het yoetfpoor en de lesfen des groten meesters verlatende, zyne leer wederom ging omzwachtelen met raadzelachtige fpreuken, duistere voorftellingen, en ook nieuwe woorden, van welke enkel de beproefde en meest gevorderde leerlingen den fleutel hadden (V). Niet fV?) Diogen. Laert. III, Segm. 25. Ooo Zyn tafereel. Plato. Moeielykheden , welke dc ontwikkeling zyner gedachten verzeilen.  H'y ging reizen , en verdonkerde zyne verkregeneivysbeid. 474 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN Niet te vreden met de wetenfchap, welke t'huis was te vinden, dede hy geleerde reizen na Italië en Egypte, om zig in de geheimen der wysgeerte van Pythagoras en het Egyptisch Priesterdom te doen onderwyzen, van welke meesters hy dan ook leerde zyne, met zo vele moeite verkregene wetenfchap, te verdonkeren, en voor zig en zyne fchool te bewaren. Want t' huis komende, ging hy wederom zulk eene afgezonderde fchool aanleggen, waar van de deur alleen voor geoefenden openftond, en in welke hy niet alteen van zedelyke plichten, zo als Socrates gewilt had, handelde, maar ook de beginzelen der redeneerkunst en de geheimenisfen der natuur voor zyne leerlingen poogde te ontvouwen (a). Het konde dus niet anders zyn, of dit fpitsvinnig en zeer fyn vernuft moeste zig wederom gaan verwarren in die dwaalwegen van onzekere ftellingen en geleerde brabbelary, welke zyne wysgeerte zo zeer kenmerkt. Waarom hem dan ook te recht wierde verweten, dat hy den weg, door Socrates zo gelukkig gevonden, verlatende, roerri in ydelheden zochte, en, na de wonderfpreuken van Pythagoras en de Egyptenaren te hebben aangenomen, tot die verwaandeSofistifehe geleerdheid verviel, welke geheel niet gefchikt was om ware kennis en wysheid te bevorderen (F). Men kan reeds uit het gezegde befluiten, (en de Ouden getuigen het ook eenftemmig) dat de voorname () Mosheim ad Cudw. Tom. I, p- 32. Ppp 2 Of dezelve naden doodbleve voortduuren. Reiniging der zielen , of zedelyk verflaan moet worden.  Vlakken der ziel. Staat deiziel na de zuivering. Hel. van Plato. Hoogfte geluk- fiaat. 434 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN gias, en andere fchriften niet zal behoeven byeen te verzamelen. De befmette zielen brachten, gelyk ik zo even zeide, vlakken mede, welke als ingedrukte lidtekenen waren van fchelmftukken, in het leven bedreven, of wel van zinnelyke geneigdheden, blindelings op de waereld opgevolgt. Deze vlakken waren zo kenbaar, dat ze aanftonds in 't oog liepen (V), ja dit ging zo verre, dat de lichaamsgebreken zelfs, ten minften enigen tyd na het overlyden, zichtbaar bleven (£). De meeste zielen wierden wel eindelyk gezuivert, en bereikten de hogere gewesten des hemels, om naderhand met de hoop van een gelukkiger beftaan wederom neer te dalen, en nieuwe lichamen te bewonen (V); dog voor eenige weinige was, uit hoofde der uitnemend diepe wonden, gevolgen van grote fchelmftukken, in 't lichaam begaan, geen hulpmiddel, waarom zy dan voor altoos in eene plaats van fmerte en rampen bleven opgefloten (J). Eindelyk zommige (dog dezer getal was, in tegenoverftelling der overigen, zeer gering) keerden, zonder diergelyke zuivering, welke zy namentlyk niet nodig hadden, te ondergaan, aanftonds na den dood terug na die ziel der waereld, van welke zy afgezondert waren geworden. Dit geluk was niet den helden (gelyk de oude volksbegrippen ftelden) maar den wy. zen en deugdzamen befchoren. Wy hebben reeds hier bo~ (V) Plato Gorg. 313. (£) Plato ibid. Lu ci anus beeft dit denkbeeld der Platonisten zeer geestig befpot in zyne Dialogi mortuorurn DiaL XXII, en elders, (r) Brucker I, 716. (d) Plato in Gorgia 1. cit. in Phaedro 113.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 485 boven gemeld, dat Socrates in den Phaedon door Plato word ingevoert, als onderfcheid makende tusfchen het lot der wyzen, en dat der deugdzamen, dog er is te gelyk by aangemerkt, dat dit byvoegfel van hem zelfs, en niet van den meester is. Dit zelfde onderfcheid blykt ook uit het flot van den Epinomis, (geftelt zynde dat dit ftuk van Plato zelfs is) alwaar verzekert word, dat zeer weinigen het hoogfte geluk verkrygen, wyl, om het zelve te bereiken, niet alleen uitmuntende deugd, maar ook byzondere oefeningen worden vereischt. Maar dan zal 't verder om 't even zyn, waar, of in welke betrekking de mensch mag hebben geleeft (a)~ Eindelyk, wat het geluk der zaligen betreft, in den Philebus word verklaart, dat het zelve beftaan zal in de genieting van wysheid en kennis (£) , in 't befchouwen der wonderen van het geheelal uit de hoogfte plaatfen (c). Na de afhandeling der gevoelens van Plato zelfs, zouden zyne zogenaamde Academisten nu moeten volgen. Dan, daar het kenmerk dezer fcholen vol- ftrek- Ca) Ter aangehaalder plaatfe. Deze leer is geftelt tegens de oude volksbegrippen , van dewelke wy te voren gefproken hebben, en volgens welke het onderfcheid van rangen ook invloed hebben zoude op het leven hier namaals.— Verder fchynt het onderfcheid tusfchen enkel deugdzame menfchen, en dezulke, welke te gelyk wys en geoefent waren, van Plato te zyn overgenomen uit de leer der Egyptenaren en der Pythagoreers. Zie het geene wy hier boven by Pythagoras aanmerkten. Hierom hebben de jongere Platonisten zeer veel gedroomr van die oefeningen, welke , ter bereiking van het hoogfte geluk , worden vereischt, Cudworth 1033, 1034, 1055. En deze hoogfte gelukftaat was dezelfde, welke volgens de oude volksleer der Goddelyke naturen wierde toegefchreven.. (é) M. Ficinus in arg. Philebï. (O Plato apud Origen. contr. Celfumll, p. 159. Ed. Spenceri. Voeghiei by de plaatfen uit den Phaedon, te voren aangehaalt. Geluk der zaligen. Over dezogenaamdeAcademiïten.  Leer van Ariftoieles. ■486 de gevoelens der oude wysgeren ftrekte twyfeling was, en wy geene byzondere ftellingen omtrent den toekomenden ftaat der menfchen by dezelve aantreffen, behoeven zy in" deze verhandeling ook maar enkel te worden genoemt. Laat ons dan in 't gemeen aanmerken, dat de gedachten van Plato door deze Academisten op verfchillende wyzen uitgelegt, met byvoegfelen vermeerdert, en ook met andere wysgerige ftelfels vermengt zyn geworden, en dat eindelyk, toen het. Christendom de waereld begonde te verlichten, ook deze oneindig meer verheven leer invloed op hunne begrippen en bepalingen gehad heeft, gelyk onder anderen genoegzaam blyken kan uit de werken van Celfiis, den tegenparty van den ouden kerkvader Origenes. Echter moet men er by bekennen, dat ook integendeel vele onder de oude Christenen (daar niet weinige der kundigften in de Heidenfche fcholen waren onderwezen) al zeer vroeg de Goddelyke leer met de dromen van Plato en zyne navolgeren hebben zoeken te paren. Dog dit ftuk breder te verhandelen zoude buiten myn beftek lopen. Aristoteles, de leerling van Plato, en naderhand zyn grootfte mededinger, die man, welke zo vele eeuwen lang de denkende waereld aan zyne begrippen gekluistert, en dus den voortgang van ware kunde en wetenfchap zo lang vertraagt heeft, zal ons hier maar zeer korten tyd kunnen ophouden. Hy ftelde namentlyk dat de ziel fterfelyk was, en naden dood niets hadde te wachten ofte vrezen. Want, offchoon er onder ouder zo wel als latere uitleggers en leerlingen van Ariftoteles oneindig veel getwist is over  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 487 zyne ware gevoelens omtrent de menfchelyke ziel, van welke hy over 't geheel zeer duister fpreekt, is er echter in de Nicomachifehe zedekunde eene zo beflisfende uitdrukking te vinden, dat men dit ftuk voor afgedaan houden mag. Niets is verfchrikkelyker (zegt hy) dan de dood. Dit is het einde van alles, niets blyft na dezelve over, noch goed noch kwaad (a). Deze was de Wysgeer, welke by zommige zogenaamde Scholaftiken niet alleen in den hemel geplaatst, maar ook voor een voorloper der Euangelieleer wierde gehouden, en, om welken van zulke flechte beginfelen vry te pleiten, men alles heeft in 't werk geftelt, ja gehele boeken gefchreven, zo dat er tyden geweest zyn, ia welke het gevaarlyk was te verklaren, dat men Ariftoteles hielde voor een lochenaar der onfterfelykheid. Dit vooraf gezegt zynde, behoeven wy ons nu niet verder op te houden met de vraag, wat hy namentlyk van den oorfprong en natuur der menfchelyke ziel dachte? Ik heb nog niemand onder meer redelyke en kundige Schryveren kunnen vinden, die zeggen dorst, dat hy die vraag volkomen en voldoende wilde beantwoorden. Ariftoteles dus kort afgehandelt zynde, gelyk hy verdiende, zullen ook zyne zogenaamde Peripatetifchen ons' niet lang ophouden, daar men onder de oudften niemand vind, welke over de toekomende beftemming der menfchen iets van belang heeft voorge* (a) Ethic. ad Nicoraach. III, 9. Lochen>t de onfterfelykheid. VandePe- ripatetifchen valt niets te zeggen.  Stoifchen. Hunne leer moet uit de beginfelen•worden verklaart, God der Stoifchen. uit welken de ziel was. 488 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN gedragen. Ja, Dicaearchus, een der voornaamfte leerlin gen van Ariftoteles, en volgens Cicero een zeer groot man, lochende, op het voetfpoor zyns meesters, de onfterfelykheid met klare woorden, en zochte zelfs dit zyn gevoelen in gefchrifte te betogen (V). Wy gaan dan over tot de Stoifchen, welke ook gemeenlyk voor afftammelingen der Socratifche fchool worden gehouden. De begrippen dezer Wysgeren omtrent God, de ziel, en den toekomenden ftaat der menfchen, worden in vele opzichten voor zeer duister gehouden, inzonderheid hierom, wyl hunne taal, voor zo verre zy de genoemde onderwerpen betreft, gansch niet eenftemmig is. Daarby zyn de werken hunner eerfte Oudvaderen Zeno, Chryfippus en anderen verloren, en het is dus uit latere Schryveren, (welke, volgens den gewonen trant der Griekfche fenolen , de kenmerkende ftellingen hunner meesteren met die van anderen vermengden) dat wy de Stoifche leer moeten opmaken. Met dit alles echter denk ik, dat men, ter bepaling van ons hooftonderwerp, of der begrippen omtrent den toekomenden ftaat, lichts genoeg by hen zal vinden. De opperfte God of de Jupiter van Zeno en zyne leerlingen was een zeer zuiver licht, of eene vurige zelfftandigheid, gelyk andere zig uitdrukken. Deze God wierde wel van hen voornamentlyk in den fterrenhemel geplaatst. Dog zo, dat hy te gelyk de gehele waereld doordrong en bezielde, ja, dat de ftof en God zo naau en innerlyk met el- kan- O) Cicero Tufc. Quaeft. I, 31. de Offic. II, 5.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 489 kanderen verbonden waren, dat er met geene mogelykheid fcheiding konde plaats hebben. De gehele denkende natuur, en dus ook de menfchelyke ziel, ja zelfs ook de mindere Goden, (van welke de navolgeren van Zeno veel meer fpraken dan geloofden) waren ten allernaauften verenigt met dat wezen, of dien Jupiter, gelyk het in hunne taal wierde genoemt. Men zal reeds uit het gezegde beginnen te gisfen, welk een lot der menfchelyke zielen na dit leven, volgens de Stoischgezinden, befchoren was. Zy moesten namentlyk na de floping geheel verenigt worden met dien Jupiter, van welken zy een deel waren, en dus ophouden een afgezondert beftaan te genieten. Dan, offchoon dit een zeer natuurlyk gevolg der voorafgaande ftelliug was, hebben echter hunne voornaamfte Schryveren zeer van eikanderen verfchillende denkbeelden, omtrent den ftaat na dit leven, voorgeftelt, Want geene fchool heeft zig meer na de volksdenkbeelden zoeken te voegen, in zo verre, dat de meesten, de aangenomene taal volgende, fpreekwyzen en uitdrukkingen gebruikten, welke volftrekt met de eerfte beginfelen hunner wysgeerte ftreden Qf). Men zal hen dan volgens deze wysgeerte zelfs, en niet volgens zommige fchoonfchynende gezegden en fpreuken. moeten beoordelen, om niet te vervallen in de dwa- lin- Mos hem. ad Cudvvorth. I, 517. De Stoifchen waren by uitftek Staats, mannen, gelyk dan ook de voornaamite Romeinfche Rechtsgeleerden, en de beste Keizeren in de fchool van Zeno waren onderwezen. Hieruit verklaart zig de rede van zelfs, waarom zy de hand hielden aan de volksgevoelens omtreni toekomende beloningen en taffen. Qqq Hoewel zy zig na de volksdenkbeeldenvoegden, moet men echter geheelanders van hen oordeelen.  Aanmer'kiug van Mosheim. De ziel "joierde viet God herenigt , maar omtrent den tyd, wanneer dit moeste gefcbieden,waren de Stoifchen het niet eens. 49O DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN lingen van dezulke, welke, door dit klatergoud bekoort, de leer van Zeno bykans ter zyde van het Christendom hebben durven ftellen Qi). Mosheim (T) heeft zeer wel aangemerkt, dat de gronden, op welke de begrippen van God by de Stoifchen gebouwt wierden, van dien aart zyn, dat zy alle gezonde denkbeelden van deszelfs almacht, goedheid , en rechtvaardigheid den bodem moeten inflaan, en dat wel in 't byzonder de leer van toekomende beloningen of ftraffen met dezelve niet beftaanbaar zyn kan, hoewel Seneca en andere, de taal des volks volgende, hier van vry ftellig fpreken. Dan, hoewel nu, gelyk ik zo aanftonds zeide, het natuurlyk gevolg der Stoifche leer was, dat de ziel met Jupiter volmaakt en volkomen moeste worden vereenigt, waren echter deze wysgeren het onderling niet eens omtrent den tyd, wanneer die hereniging ftonde te gefchieden, althans zo men op hunne gezegden in dezen ftaat mag maken. Zommige hielden het daar voor, dat ftraks na den dood de ziel in dien ftaat gebracht wierde, waarin zy geweest was voor de geboorte des lichaams f». Maar volgens anderen bleven of eenigen derzelven, (die der deugdzamen namentlyk, en der heldhaftigen,) of wel alle voortduren tot (V) Stoici neflro dogmati in plerisque concordant, zegt Hieronymus. Zie ie Daciers in de voorredens voor Antoninus. L1 ps. Manud. ad Phil.' Stoi:ara, en vele andere. O) Ter aangehaalder plaats. Ik wil nu niet onderzoeken of de Stoifchen voor ?chte Godlochenaren moeten worden gehouden, waarover zo veel getwist is. De naaukeurige behandeling dezer vraag eischt verfcheidene voorafgaande bepal ingen, welke zeer noodzakelyk zyn om niet te vervallen in een ftryd van woorlen. Maar deze zouden my te verre van myn beftek afbrengen, CO Arrian. iii, Disf. 13. m Antoninus iv, 13 et ibi Gataker.  wegens den staat der zielen na dit leven. 491 tot die algemene verbranding der waereld, welke zy, gelyk wy zo ftraks zien zullen, dachten te zullen plaats hebben (a). De zulke, welke het laatfte gevoelen aankleefden, fpraken niet alleen van zuiveringen en reinigingen, welke in dien tusfchentyd zouden plaats hebben (F), maar fchilderen ons ook den ftaat der zulken, welke reeds die zuiveringen ondergaan hadden, met bekoorlyke verwen af, gelyk men voornamentlyk zien kan uit de zogenaamde vertroostingen van Seneca. Dus geniet by voorbeeld volgens hem de vader van Marcia een nieuw en zeer ongewoon licht, hy vermaakt zig met de fterren in haren loop na te [peuren, en doorziet de Finnen fte geheimenisfen der natuur (F). Dog op welke losfe gronden diergelyke hoogdravende uitdrukkingen by Seneca rusten, en welk eene nietige bron van troost er uit voortvloeide, betuigt hy ons zeer klaar, en wel in dat zelfde boek, (7/) waarin hy de zaligheid des toekomenden levens pryst.. De mensch, zegt hy, is na den dood in denzelfden ftaat als toen hy geboren wierde. Dog van Seneca zal ik beneden nog nader fpreken. Eindelyk, dat alle zielen in de algemene verbranding der waereld volkomen met God wierden vereenigt, hierin ftemmen alle de Stoifche Wysgeren overeen, daar zelfs de mindere Goden door dien fchok der Ca) En dit fchynt wel het meer algemeen gevoelen geweest te zyn-, ten minften in de tyden van Cicero. Want deze zegt, dat de Stoifchen den mensch een Krajen leven toefchreven. Tufc. Difp. i, 31. Cb) Seneca Confol. ad Mare. 25. (J) Ter aangehaalder plaats. (cl) Confol. ad Marciam c. 19. Qqq 2 Zj fpraken van toekomenden gelukftaat, dog op wankelendegronden. Alle de zielen moeiten vernietigt voorden in de algemene ver-  branding der waereld. Ofzyna die verbrandingwederom in V vleescb kwamen ii duister. Be/luit de- zerafde- lièg. 492 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN der natuur, welke de waereld tot een woesten romp (chaos) maken zoude, moesten omkomen, of verdelgt worden (a). Het is hier de plaats niet, om van deze zo beroemde Stoifche verbranding der waereld breder te handelen. Laat ons alleen aanmerken, dat men dezelve voor noodlottig hielde, (want ook Jupiter zelfs was het noodlot onderworpen) en dat ze volgens noodzakelyke tydperken al oneindige reizen gefchied was, en nog oneindige malen gefchieden moeste, en wel zo, dat, na het ontwarren der chaos, telkens wederom dezelfde gedaante der dingen plaats zoude hebben, zo dat er by voorbeeld weer een Socrates moeste geboren worden, wiens lotgevallen en leven volmaakt gelyk zouden zyn met die van den beroemden Athenienfer. Zy noemden deze opvolging {£erei/&6)/xxT&arik. Maar of nu de volgende Socrates juist dezelfde zyn zoude met den vorigen, dan liever hem in alles volmaakt gelyk, hieromtrent fpreken alle Stoicynen niet op dezelfde wyze (£). Dit is zeker, dat men op deze drogredenen de leer der onfterfelykheid dachte te vestigen (f). Met de Stoifchen kunnen wy onze verhandeling, zo verre zy de ftellingen der oude Griekfche Wysgeren verklaren moeste, befluiten, volgens het geen wy hier boven omtrent de oude fcholen en derzelver ken- (a~) Plutarch. adverf. Stoic. 1075. f» Origen. Contr. Celrum IV, 209. Ed. Spenceri. Cc) Seneca Epift. 36. Feniet iterum qui -„os in heem reponet dies?  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 493 kenmerkende gevoelens hebben aangemerkt. En dus zullen wy overgaan tot de Romeinen, welke afdeling echter vry korter zal kunnen zyn dan deze geweest is. DERDE AFDELING. Bevattende eene fcbets der Romeinfche begrippen en wysgeerte, omtrent den ftaat der menfchen na dit léven. D e krygshaftige zonen van Mars hebben in de tyden hunner opkomst geene de minfte genegenheid betoont tot enige wetenfchappen, en wel vooral niet tot het beoefenen der fyne en afgetrokkene wysgerige. ftelfels der Grieken. Ook by meerderen voortgang der befchaving ontbrak hen dat fpitsvinnig vernuft, het welk de Grieken kenmerkt, en by hen tot redekavelingen en befpiegelingen zo natuurlyk overhelde. Daarby waren onder de Romeinen de voornaamfte beoefenaren der wetenfchappen, en wel der wysgeerte in 't byzonder, mannen van den hoogften rang in den ftaat, Laeliusfen, Scipioos, en Varroos, welke zig nooit voor leeraren of hoofden van eene fchool zochten op te werpen. Ja de oude Romeinen, welke geQqq 3 woon De tntdeRomeinenwithalen Je Griekfche -wysgeerte niet limftig^  Raadsbefiuit tegen de fVysgereu. 494 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN woon waren de Grieken te verachten als een volk van kwade trouwe, en zeer Hechte beginfelen, hielden de Wysgeren voor de voorname oorzaken van zedenbederf, en van begrippen, tot verderf van den ftaat uitlopende. Ook moet men bekennen, dat Karneades, de ftichter dier nieuwe Academie, (welke, in gezandfchap na Rome gezonden zynde, de lust tot de Griekfche wysgeerte aldaar onder de jeugd eerst begon op te wekken,) juist die man niet was om die ongunftige denkbeelden weg te nemen, of om zyne leer by hoofden van het gemenebest aangenaam te maken. Want, daar hy openlyk voor de rechtvaardigheid geredekavelt, en die deugd met zeer veel kracht van welzeggen aangedrongen hadde, haalde hy den volgenden dag alle zyne grondfiagen omverre, en toonde dat er geene rechtvaardigheid was (a). Waarom dan de geftrenge Cato, na den Raad te hebben bcfchuldigt, dat men deze Griekfche gezanten, of liever bedervers der jeugd, zo lange in de Stad hadde laten verblyven, een befluit doordrong, waarby zy met zachte woorden gelast wierden te vertrekken, en hunne wetenfchap elders ten toon te fpreiden, terwyl men oordeelde, dat de Romeinfche jeugd, gelyk te voren, zig enkel moeste bevlytigen om de wetten en de voorfchriften der Overheden wel te verftaan (£). Omtrent die zelfde tyden is er ook een ander raadsbefiuit gemaakt, volgens het welke de Griekfche Wysgeren ter Stad wierden uitgedreven (c). En deze voorzorg van Ca- O) Quinctil. Inft. Orac. XII, r. (b) Plutarchus in Catone Maj. 632. (V) Gellius N.A.XV, ii.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 495 Cato en anderen heeft ten gevolge gehad, dat de Griekfche fenolen tot omtrent de tyden van Cicero geenen den minften opgang maakten, en dat zy zelfs de laatfte onder alle de toen bekende wetenfchappen het hoofd opbeurden (V). Daar nu de Romeinen zo vreemd waren van de buitenlandfche geleerdheid, zyn zy ook zekerlyk zeer lang onkundig gebleven Van de begrippen der Griekfche Wysgeren omtrent 's menfchen ziel en den ftaat na dit leven. Zig houdende aan de overleveringen en denkbeelden hunner vaderen, ftelden zy een leven hier namaals, hoewel met die ruuWe en zinnelyke bepalingen , welke men van een onkundig en onbefchaaft volk natuurlyk moeste verwachten. En offchoon er onder de geleerden getwist word over de bronnen©en oorfprong van den openbaren godsdienst onder de oudfte Romeinen (/;) is het echter klaar, dat die der Grieken met deszelfs fabelen en toeftel van hen is overgenomen. Waarom ik dan omtrent de oude volksbegrippen der Romeinen, in zo verre dezelve den toekomenden ftaat der menfchen betreffen, hier niets re voegen heb by 't geen ik te voren in 't algemeen breder heb behandelt. Laat ik dit echter aanmerken, dat de eerfte rang onder de gelukkige onfterfelyken, by dit oorlogzuchtig volk, zekerlyk den"krygshelden, en denzulken, welke voor 't vaderland fneuvelden, wierde toegezegt, daar men ook in de oudfte tyden de O) Cicero Tufc. Difput. I, 3. O) Beaufort Republ. Romaine, ou plan general de Tanden gouvern. de Rome, Tom. I, p. 4. De volks- gedachten der oude Romeinen omtrent den ftaat hier namaak. De hoogfte gelukzaligheidwas voor helden weggelegt.  Vergoding dtir Keizeren. De vry- denkery breektby de Romeinen eensklapsdoor. •496 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN de Godheid zelfs onder het zinnebeeld van een piek eerde (d). Ja, deze aloude denkbeelden, volgens welke uitmuntende vaderlandsliefde, met hogen rang gepaart, tot een gelukftaat na dit leven opklom, welke voor de rest van 't menschdom ontoeganglyk was, zyn ten allen tyde by de Romeinen gevestigt gebleven, zo dat wy zelfs by hunne Wysgeren, en wel byzonder by Cicero, er fporen van aantreffen, gelyk men ftraks zien zal. Ook was de zogenaamde vergoding der Keizeren op geenen anderen grond gebouwt; want deze wierden geacht tot den rang der helden op te klimmen, en by hunne verbranding ten hemel op te varen (F). Maar wanneer nu eindelyk de Pvomeinen, niet alleen hunnen ouden haat vergetende, de Griekfche Wysgeren langzamerhand meer en meer begonden te achten, en in hunne hooftftad wel te onthalen, maar ook hunne kinderen na Griekenland zelfs zonden, om aldaar door beroemde meesters te worden onderwezen, brak de vrydenkery zo yeel te fterker door, naar mate zy langer was wederhouden geweest, of onbekend (a) Justinus Lib. XLIII, cap. 3. (£) De ziel wierde by de verbranding van het lichaam afgefcheiden, volgens de begrippen der Remeinen. En om deze rede, of om de ziel zo veel te fchielyker los te maken, hadden zy die verbranding in plaats van het begraven der lyken ingevoert. Servius ad Virg. III, Aen._ 67. Aegyptii periti fapieutiae ".ondita diutius refervant corpora, fcilicet ut anima mullo tempore perduret, et zorpori fit obnoxia , nee cito ad a/ia tranfeat. Romani contra faciebant comburentes cadavera, ut ftatim anima in generalitatem , id eft in fuam rediret naturam. En hierom wierde er by de verbranding van de lyken der Keizeren een Arend 3p den houtftapel geplaatst, welke de losgemaakte ziel ten hemel op moeste foeren, gelyk ons Dion. Cassius verhaalt by de befchryving van de lykIhtie van Auguftus en Pertinax, en Herodianus by die van Servius.  wegens den staat der zielen na dit leven. 49? kend gebleven. Ja, daar de Grieken, gelyk wy boven zagen, nog wetten hadden, by welke het verboden was op natuurkundige of bovennatuurkundige gronden over de Goden te redekavelen, vinden wy niet, dat de Romeinen (hoewel zy het invoeren van vreemde plechtigheden, welke den ftaat konden beroeren, tegenftonden) de vryheid van denken, en wysgerige ftellingen voor te dragen hebben beteugelt, althans niet ten tyde wanneer de ftaat in den grootften bloei was. In tegendeel lezen wy, dat elk te Romen fpreken mochte wat hem goeddacht, zo zyne daden maar met de wetten overeenftemden (a). Zelfs fchynt men te Rome de leer der verborgenheden vry te hebben mogen voordragen, het welke in Griekenland op zware ftraffen verboden was; althans wy vinden geene wetten hier tegen (li). Waarom dan ook Virgilius die verborgenheden klaar genoeg dorst te befchryven, (want wy hebben te voren gezien, dat de zesde Aeneis hier toe behoort) het welke hy in Griekenland zekerlyk niet zoude -hebben gewaagt. Eindelyk hadde de uitheemfche geleerdheid, en vooral de ftellingen van Epicurus te Rome zo veel velds gewonnen, dat het gemene volk zelfs de oude leer van beloningen en ftraffen na dit leven begonde te verwerpen (c), ja, dat Caefar in den vollen raad ftaande houden dorst,! dat (V) Tacitus Annal. I, 72. Seneca Contr. I, non Ionge ab initio. De Romeinen deden zig elders inwyen, want te Romen zelfs hadde men geene eigentlyke verborgenheden voor de tyden van Keizer Hadriaan. Moshem. Comm de rebus geil:. Chriftian. ante Conftant M. Cap. I, § 13. 00 Qj'ae anus tanl cxcors inveniri poteft, quae Ma, quae quondam apud inferos timebantur, extimeseat,. Cicero de nat. Deorum II. Rrr Pond tuinder tegen(i'and dar. by de Grieken. Verborgenhedenwaren te Rome niet geheim. losbandigheidIer begin-  felcn ten tyde van Caefar en Cicero. M. Tuttius Cicero en zyn karakter. Weifelend ia zyne begir.feleu. 498 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN dat er na den dood noch vreugde noch fmerten te wachten waren (a)9 en eindelyk dat dit gevoelen van Caefar door niemand zyner Mede-Raadsheren wierde tcgengefproken (F). Dusdanig was de gefteltenisfe der tyden, en der Romeinfche zeden, toen een der grootfte vernuften der waereld M. T. Cicero onder hen leefde en fchreef. Men kan reeds uit het zo aanftonds gezegde befluiten, dat geen vrees voor wetten zyne pen behoefde te wederhouden; en dat hy ook van deze vryheid gebruik gemaakt heeft, blykt uit zyne wysgerige fchriften in 't algemeen, in welke hy den volksgodsdienst zonder de minfte achterhoudenheid durft aantetasten. Men zoude dan volgens dit alles mogen hopen, dat niemand zyne gedachten omtrent den ftaat der menfchen na dit leven klaarder zoude hebben opengelegt dan Cicero. En hoe verre het evenwel hier van daan zy zal zo ftraks blyken. Het kenmerkend karakter van den wysgerigen Staatsman en Redenaar zyn een zeer fchitterend vernuft, en verwonderlyke verbeeldingskracht, met een min vast oordeel gepaart, waarin de bron was van die onbeftendigheid, welke, zo in zyn leven en gedrag als In zyne beginfelen, overal even fterk doorftraalt. Hier kwam de opvoeding by. Wel verre van zig aan eenen meester, of eene fchool te houden, hoorde hy, behalven de Academifchen, ook zulke Stoifche, Peri- par (a) Oratio Caefaris apucf Sallüstium de bello CatiT. Cap. 50, feit. 20. 1 (b) Cice.ro in Catiiin. IV, 5. -CATCuapud S allust. 1. L cap. 54.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 499 patetifche, en Epicurifche Wysgeren, welker namen in dien tyd de beroemdfte waren (a). Maar, daar hy zig wel voornamentlyk op de wysbegeerte 'toeleide, ter verkryging van volkbehagende wrelfprckenheid, welke den weg konde banen tot eerampten en aanzien, (gelyk uit zyne eigene bekentenis blyken kan) (b~) moeste de Academifehe leertrant hem wel het meest voldoen, wyl de middelfle en nieuwe Academie enkel beftonde uit twyfelaars, welke zig voornamentlyk bezig hielden met beurtelings op te bouwen en af te breken, en hunne fcherpzinnigheid en kracht van welzeggen toonden, door alle zaken voor en tegen te befchouwen, en met bewyzen, gegrond op zulke ftellingen, welke algemeen aangenomen waren, te bevestigen. Hoe zeer de redenaar die beginfelen hadde ingezogen, blykt uit zyn eigen zeggen, wanneer hy, zig verzettende tegen de zulke, welke zyne vlottende denkwy ze berispten, antwoord, dat hy, offchoon niet van zekere en onzekere zaken fprekende, echter de waarfchynelyke van onwaarfchynelyke onderfcheidde (c). Nu zal men reeds klaar genoeg bemerken, dat wy by Cicero te vergeefs ftellige beginfelen zouden zoeken omtrent den ftaat der menfchen na dit leven. En zekerlyk zyne begrippen zyn in dit ftuk zo vlottende en onzeker,dat men,dezelve over het geheel befchouwende, naaulyks zoude durven beflisfen, of de leer van een leven hier namaals by hem waarfchynlyk geweest , f» Cicero de Ofïïc. II, 1. ad diverfos XIII. Epift. 1, et io\ ■ (£) In Paradoxis init. Vid. etiam de Offic. II, 1, et ibi not. . (c) Cicero de Offic. II, 2. Zie ook Tufc. quaeft. II, 2. Rrr 2 Leert de wysgeerte als een hulpmiddel ter verkryging van welfprekenheid, ■ i Men vind hy Cicero geene ftellige begrippenomtrent den ftaat na dit leven.  Hybe- fcbouwt dit ftuk ah een AcademischIVysgeer aan beide zyden. 50O DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN weest is dan niet. Den Academifchen redeneertrant volgende, brengt hy gemeenlyk de gevoelens van anderen by, zonder het zyne te uiten, ja, verklaart den' zulken, welke ook dit weten wilden, dat zy zig nieuwsgieriger toonden dan nodig was (a). Men zal dan uit de boeken, welke by wyze van zamenfpraken gefchreven zyn, en vooral uit de eerfte Tusculaanfche niets kunnen bybrengen, het welk enigfints de ware gevoelens van den Schryver kan ophelderen. Hy befchouwt niet alleen in deze, maar ook in andere werken, de leer der onfterfelykheid op beide kanten, en befluit met eene bekentenis van onzekerheid De fchone gedachten, welke men over den ftaat der gezaligden by hem vind, dat zy, in onderlinge gemeenfchap levende , een licht en kennis zullen genieten, welke deze waereld niet kan geven (V), zyn uit de fchool van Socrates, en het is moeielyk om te bepalen, of Cicero er zelfs zyn zegel aan hing. Dit fchynt echter klaar, dat hy het oude denkbeeld, waarby den dapperen en heldhaftigen beloningen worden toegezegt, tot welke de ftille en onberoemde deugd nooit konde geraken, heeft gevolgt, gelyk uit meer dan eene plaats, in zyne werken voorkomende, kon worden bewezen Qf). Maar zoude men misfchien ook meer licht uit de go Cd) De Natura Deorum I, 5. • (b) Tufcul. quaeft. I, in f. de SeneéL in fine. (J) De Seneft.' Cap. uit. (d) De clari viri Tufc. I, 13 , zyn befchermers of uitbreiders van hun vaderland. Op eene andere plaats noemt hy dezelve beneficiis excellentes viri, dat is, mannen, welke uitftekende weldaden aan 't vaderland hadden bewezen. De N. D. II, 24. De denkbeelden der Ouden omtrent de vaderlandsliefde waren zo uitgeftrekt, dat dezelve onder alle de deugden by hen den eerlten rang befloeg.  wegens den staat der zielen na dit leven. 501 gemeenzame brieven van Cicero hebben te wachten, daar in deze, gelyk hy zelfs aanmerkt (V) , dikwerf ernftige gedachten worden gevonden, welke men echter niet begeert ruchtbaar te hebben gemaakt? Warburton denkt ja (T), en gelooft klaar te kunnen bewyzen dat Cicero in dezelve de onfterfelykheid der ziel met duidelyke woorden ontkent, en voor een volflagen Epicurist uitkoomt. Dog de plaatfen, door hem bygebracht, bewyzen, wanneer men dezelve recht befchouwt, niets meer dan dat alle gevoel van angst en fmerte, welke een braaf burger by de rampen van zyn vaderland aandoet, na den dood moet ophouden, en deze gedachte is beide Socratisch en Platonisch, gelyk wy te voren gezien hebben (Y). Zie daar dan alles het geen wy omtrent de gevoelens van Cicero, betreffende den ftaat der menfchen na dit leven, kunnen zeggen. Men kan er uit befluiten, dat hy, veel voor de onfterfelykheid der ziele fprekende, zig nergens ftellig tegen dezelve verklaart heeft. Waaruit dan zoude mogen worden opgemaakt, dat deze leer by hem onder de waarfchynlykheden behoort heeft. Laat ons intusfchen den man zelfs beklagen, welke, daar hy met een plechtigen eed betuigt, van O) Phil. Orat. II, 5. f>) II Deel bl. 246. (c~) Vid. Epinomis in f. Alle de brieven, door Warburton aangehaald (V, 2.1, VI, 3, en VI, 21.) zyn door Cicero gefchreven aan zulken, welke in den burgerkryg de party van Pompejus hadden omhelst. Hy troost dezelve over het leed, het welke de ongelukkige tyden in hen verwekten, met aan te merken, dat dit gevoel (fcnfui) met den dood zoude ophouden. Cicero noemt elders dat woord, om by uitftek die aandoeningen aan te duiden, welke de rampen van den ftaat by deugdzame burgeren verwekten. Orat. pro domo c. 36. Rrr 3 Ofmer uit zyne brieven mag bef uiten dat byde onfterfelykheid der ziel of den ftaatna dit leven locbende.  Ten tyde van Auguflus was de Epicuriftery op den troon. Naderhand wonnen de Stoifchen veld. Seneca. Of hy Stoicyn was. 502 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN van zucht ter ontdekking der waarheid te branden (a), met dit alles het gewichtigfte onderwerp van alle nalpeuringen niet verder heeft kunnen brengen. Na den dood van Cicero, en toen Augustus het Romeinfche ryk in eene volftrekte en vaste flaverny gebracht hadde, was de leer van Epicurus wel meest getrokken by zyn bedorven en gansch zedenloos hof. In de naastvolgende tyden echter begonde de Stoifche. wysgeerte het hooft meer en meer op te fteken, welke fchool zekerlyk grote Staatsmannen en de beste Keizeren aan Rome gelevert heeft (b). In die dagen bloeide ook te Rome een groot meester dezer wysgeerte, namentlyk Seneca. Want offchoon hy voor een zelfdenker wil doorgaan, welke zig aan geene begrippen van andere verflaafde (c), blykt het echter genoegzaam, dat de eerfte beginfelen zyner leer, omtrent God, de ftof, en het noodlot, volftrekt Stoisch zyn. De mensch is dan by (a) Academ. IV, 4. Qh) De Schryver van het flechte boekje Abregé de Phiftoire Ecclepaftique de Fleitry zoekt ons in de voorrede te beduiden, dat de fchielyke voortgangen van' het Christendom nergens anders aan moeten worden toegefchreven, dan aan die overeenkomst, welke er was tulfchen de leer van Zeno en Christus. Hoewel nu de Abt Raynal in het laatfte deel van zyne Plifloire Philofophique et Politique en andere Schryveren van dien aanleg deze gedachte goedkeuren, is zy echter zeer ongegrond, en duid grote onkunde aan, zo in de Romeinfche gefchiedeniifen, als in die van het Christendom. Want, om nu niet aan te dringen, dat die geroemde gelykenis enkel in woorden en fpreekwyzen beftaat, waren de grootfte dryvers der Stoifche wysgeerte juist de bitterfte vyanden van 't Christendom , gelyk uit de werken van M. Antoninus blyken kan. En het geen alles afdoet, de grootfte begunftigers der Stoifche wysgeerte waren Staatsmannen eri Rechtsgeleerden, maar de eerfte Christenen niet veele wyze, niet veele machtige, niet veele edele, Paulus 1 Corinth. I, 16. Waarom dan ook de Romeinen zelfs het Christendom hielden voor den godsdienst van 't gemene volk. Dog laat ik niet te ver buiten myn beftek treden. (V) Seneca de vita beat Cap. 3. Epift. 45.  wegens den staat der zielen na dit leven. 503 by hem, volgens die leer, een gedeelte van God (a). Dog of hy de ziel voor eeuwig moeste houden (want eigentlyke onfterfelykheid kan in het Stoisch ftelfel geen plaats vinden) hierover fchynt hy hier en daar vry twyfelachtig te fpreken (Z>). Maar op andere plaatfen vergelykt hy die gedachten van eeuwige voortduring by zoete dromen, welke fchier zo ras vervliegen als zy opkomen (c). Waarom dan ook de doden, volgens hem, niets hebben te vrezen Qf), wyl de dag des doods hen in dien zelfden ftaat brengt, waarin zy waren voor de geboorte (f); ja, daar zelfs de heldhaftige zielen zekerlyk niet langer zullen beftaan dan tot de algemene verbranding der waereld (ƒ). Plinius de oude, of de Schryver der natuurlyke 'gefchiedenis, leefde in denzelven tyd, en wat later. Hy word van de meesten onder de Epicureers geplaatst, dog andere hebben te recht aangemerkt, dat men de kenmerkende ftellingen van enige der Griekfche fcholen te vergeefs by hem zoude zoeken. Wat er van zy, dit is zeker, dat men by Plinius geene gedachten omtrent den toekomenden ftaat der menfchen vinden zal, daar hy ons met ronde woorden verklaart, dat ziel of lichaam na den dood zo min enige gewaarwording hebben zullen als zy voor de geboorte hadden (g). Plu- (a) Epift. 40, 74, 92. f» Epift. 63, et 117. (0 Epift. 102. '00 EPift- 8a- O) Epift. 102. Confol. ad Marciam, c. 19. (J) Confol. ad Mare. in f. (g~) Hiftor. Natur. VII* 55. Plinius lochenteenbeft aan na dit leven.  Gedachten van Plutarchus. BE- 504 de gevoelens der oude wysgeren Plutarchus de Chaeroneer bloeide onder de Romeinen omtrent die zelfde tyden, tot aan de regering van Hadriaan. Zyne begrippen omtrent 's menfchen ziel waren, gelyk wy uit zommige plaatfen kunnen opmaken, meest Pythagorisch en Platonisch. Althans hy fpreekt, van de vlakken der ziel en derzelver zuivering, volmaakt volgens de denkbeelden van Plato (a). Ook fielt hy elders de oude leer voor, volgens welke enige weinige menfchen, boven den kring hunner natuur verheven, helden, ja eindelyk Goden moesten worden; en deze leer (voegt hy er by) behoort niet alleen tot de inftellingen van den burgerlyken of uiterlyken godsdienst, maar fchynt zelfs alle kenmerken van waarheid, ten minften van de hoogfte waarfchynlykheid te hebben (£). Dog op welken losfen voet alle deze beginfelen by hem ftonden, kan uit zyn werkje over het bygeloof blyken, alwaar de leer .van toekomende ftraffen onder de uitvindingen van het domme bygeloof word geplaatst (£•)• CO Plutarch. de his qui fero a Numine puniuntur 564, 565Opp.Tom.2, Qd) In vita Romuli p. 36. Opp. Tom. I. rV) De Superftitione 166. 167. Tom. II.  WEGENS DEN STAAT DER, ZIELEN NA DIT LEVEN. 505 BESLUIT. N u houde ik de voorgeftelde taak, volgens het programma, voor afgedaan. Ook is de rede, waarom het edele Genoodfchap de nafpeuringen der Scbryveren by of omtrent de tyden van Seneca bepaalt heeft, 'zeer gegrond. Latere Wysgeren (zegt het programma) hebben veelligt eenig voordeel van de Christelyke openbaring kunnen ontvangen, en dus is het zeer mogelyk, dat zulke betere en meer redelyke begrippen, omtrent den ftaat der menfchen na dit leven, als wy by hen zouden mogen aantreffen, geene vruchten van eige vinding waren, maar ftralen van een hoger licht, uit de Goddelyke bron zelfs gefchept. Niet alleen hebben de Stoicynen, welke na de verfpreiding der Euangelieleer leefden, van de Christenen geleert hunne wysgeerte te veredelen (V), maar vooral ook heeft het Platonifche ftelfel, met het welke de meeste oude kerkvaderen zo buitenfporig veel op hadden, door den invloed der Goddelyke leer eene aanmerkelyke verandering ondergaan (7>). Dog daar de- Brucker ï, 910, 927. t/) Warburton II, 308. Sss De Wysgeren hebben van de Christenen geleert*  Hoewel zy bet tegendeelbeweerden, T>e volheid des tyds, in welke Christus 'in V vleesch kwam. , | 1 r t v f 50(5 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN deze zaak door veele geleerde Schryveren, en wel byzonder door de verhandeling van den groten Mosheim, opzettelyk over dit onderwerp gefchreven, in een zeer klaar daglicht geplaatst is, zal ik er hier niet verder by blyven ftilftaan. — De lezer heeft uit deze verhandeling zelfs genoegzaam kunnen zien, hoe ongegrond de grootfpraak der Heidenen was, wanneer zy beweerden dat het Goddelyk licht, waarop de Christenen roemden, niet onlangs van den hemel was gedaalt, daar het reeds voor veele eeuwen hunne wyzen beftraalt hadde (a). Laat ons echter aan den anderen kant zorg dragen, dat het licht, het welk God buiten de openbaring aan ons geflachte heeft willen fchenken, (hoe gering het dan ook zyn mag, inzonderheid wanneer men ziet op het door ons behandelde onderwerp) niet moetwillig werde verdonkert, gelyk veele dit hebben trachten te doen, daar zy de grootheid van Gods goedheid dachten te verheffen, laar mate de krachten der rede wierden verzwakt (£)! Die volheid des tyds, in welke Jefus Christus op mrde verfcheen, was (zo verre wy een eerbiedig oog lurven flaan op het aanbiddelyk plan, door het Opperilé Wezen in de zedelyke opvoeding der menfchen jevolgt) juist deze, in welke de waereld befchaaft genoeg fa) Kortholt de Origine Chriftianismi ex fententia paganorum. (b) De meeste oude Kerkvaderen hebben reeds deze ftelling te ver getroken, als of de menfchelyke rede niets goeds, en geene de minde gronden van atuurlyken godsdienst zoude hebben kunnen vinden zonder behulp der openarmg. Waarom dan volgens hen Plato, Pythagoras en anderen noodzakelyk an Mozes en de Propheten moesten hebben geleert. Tustin. Mart Apol I 57- Ed.Oxon. Augustin. de Civ. Dei XXVIII, 2. Minucius FÏÉix . m. 330. Valesius ad Eufebium Orat. ad S. coetum cap. 9 &c  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 50? noeg en voorbereid was, om de leer des toekomenden levens en der onverderfiykheid, door den Goddelyken meester aangekondigt, met nut aan te hooren en te ontvangen. Het meest befchaafde gedeelte des menschdoms was in dien algemenen ftaat van twyfeling, en onftandvastigheid der beginfelen, welke altoos den overgang van domme onkunde tot eene op redelyke bewyzen fteunende overtuiging maken moet. — De ftaat der kindsheid was voorbygegaan, en de jongelingfchap genaakte. — De wyste onder die volkeren hadden lichts genoeg om den onredelyken, en by de eerfte inftelling der maatfchappy vastgeftelden godsdienst te verachten. — Zy wierpen dan die oude gedenktekens van bygeloof omverre, maar verwarden zig te gelyk in de doolhoven van verwaande geleerdheid, welke, wel verre van het heil hunner natuurgenoten te bevorderen, hen alle gronden van troost ontrukte, en dat wel zulke, op welke de allernuttigfte waarheid rusten moeste, waarin zy ooit belang ftellen konden. Toen wierde er een Goddelyk bouwmeester vereischt, om die zo jammerlyk omverre gehaalde grondftutten van hoop en troost op te rechten, om het licht der onftervelykheid op den kandelaar te plaatfen. Het waare Christendom zal enkel de godsdienst der befchaafde waereld zyn. — Hoe ellendig zyn de uitzichten in de eeuwigheid verdonkert geworden, naar mate de volkeren, na de komst van Christus in 't vleesch, in onkunde, en tot deszelfs onaffcheidbaren S s s 2 med- Staat der menfchelyke kundigheden.  Verbastering der Euangelieleer. 503 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEREN medgezel, het bygeloof, vervielen (a) l — Toen begon men niet alleen de hoop eener gelukkige, of vrees eener rampzalige onftervelykheid te hechten aan willekeurige inftellingen, welke op deugd en godzaligheid of geen de minfte betrekking hadden, of ook wel tegens dezelve regelrecht aanliepen; maar ook de plaatfen van toekomend geluk of fmerte met die trekken af te malen, welke den zinnelyken en onbefchaafden mensch zo natuurlyk eigen zyn. — Toen wierden de Elyfefche velden, de Tartarus en Acheron weer van nieuws geopent en ingevoert, alleen met verandering der namen. — Ik wil deze, voor het menschdom zo vernederende aanmerkingen, niet verder uithalen en betogen, anders zouden my de zogenaamde legenden van zommige bedriegers of dwepers, welke men heiligen noemt, de grollen van een Caefarius, en andere Schryveren van dit foort, hiertoe overvloedige gelegenheid verfchafFen. — En och dat ook in die eeuw, welke wy beleven, het verband tusfchen de deugd, op de voorfchriften van den allerheiligften godsdienst gegrond, en de hoop eener aanftaande zaligheid over 't algemeen beter wierde begrepen ! Dat onze natuurgenoten niet voortgingen met te denken gelyk de kinderen, maar als mannen de neigingen der jeugd lieten varen! Nog eens; het echte Christendom is niet de godsdienst (a) Ik zoii.de gemakkelyk kunnen. bewyzen, dat men zelfs onder-de oudfte Kerkvaderen zeer grillige denkbèeïden, betreffende 's menfchen ziel en derzelver beftemming na dit leven aantreft. Dog dit zoude my te ver van myn beftek afvoeren.  wegens den staat der zielen na dit leven. 509 dienst der volkeren, welke in eene zedelyke kindsheid leven. — Neemt dit ter harten gy alle, welke de verhevene beftemming hebt, om uwe medemenfchen te kunnen befchaven, en verlichten. Gy groten der aarde, welken het beftuur en de opvoeding uwer burgeren is toevertrouwt, flaat een medelydend oog neder op die afgelegene gewesten der waereld, in welke men nu reeds eeuwen gearbeit heeft om de leer des Euangeliums voortteplanten, zonder aanmerkelyke vrucht. Denk dat vooraf de mensch moet worden befchaaft, zal de Christen worden gevormt. Gave God, dat de wensch van alle beminnaren van den godsdienst, welke hunne medemenfchen voor broeders en kinders van denzelfden vader erkennen, eindelyk werde vervult.— Dat de klachte van Profeet Je re mi as (a), de kinderkens eifchen brood, daar en is niemand die het hen mededeele, nergens op aarde toepasfïng vinden mochtel (a) Klaagl. van Jeremia IV, 4.       VERHANDELINGEN, 11AIENBE DEN NA T l/UML YKEN en GBOJPBNBAARBBN IJl T GE GE EVEN DOOI GOD GELEERD GENOOTSCHAP. IV. JO JE JE X. te haarlem hj JOH. ENSCHEDÉ en Zooneii en J* -VA.N VAL 1 É, mdc ce xx xiv.   D ANIELIS WYTTENBACHII IN ILLUSTRI AMSTELAEDAMENSIUM ATHENAEO PHILOSOPHIAE PROFESSORIS DISPUTATIO QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT anno mdcclxxxi1i. DE QUAESTIONE PUBLICE PROPOSITA. "QUAE FUERIT VETERUM P HILO SO P HO RU M, „INDE A THALETE ET PTTHAGORA, USQUE „ AD SE NEC AM, SENTENT IA DE FITA ET STA„ TU ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS." ad v i r o s NOBILISSIMOS ET ERUDITISSIMOS LEGATI TEYLERIANI CURATORES.   tis, veluti veftigiis, perfequendis: aut, ceite ipfa progresfuum obfervatiovoluptatcm nobis pariet atque ignorantiae folatium adferet. Quare, quum audivisfem de quaelbone a Vobis, dansfilm Viri, ad disputandum propofita, ejus elegantia me continuo invitavit, ut experirer, fi forte in ejus tractatione aliquid efficere posfem, quod Veftris judiciis probarem. Ceterum, antequam disputationis initium faciam, committere nequeo, quin de ipfa" ratione ac via breviter dicam, ac leges recenfeam , quas ipfc in disputando fcquar. L In memorandd quaque Philofophi fententia probe nnïmadvertendum eft, utrum ea ex communi opinione , an ex Philofopliica doctrini, feu quod ajunt, Syftemate, pronunciata fit. Multa enim dicta fcriptaque funt a Philofophis, quae non continuo pro partibus doctrinae- eoram habenda funt, veluti Apophthegmata, Epiftolae, et alia. Et librorum ab iis fcriptorum duo funt genera: alii funt Efoterici, in quibus interiorem fuam doctrinam expofuerunt; alii funt Exoterici, in quibus communem aliormri iïntentiam fecuti funt. Itaque diftinguendum eft, quid Philofophus, tam» quam Philofophus, quid tamquam unus ex multis tradiderit. II. Quum Philofophi fit demonftrare; non modo vidcndum quid ftatuerit, fed etiam quibus argumentis iilud, quodftatuit, demonftraverit. III. Igitur Philofophi fecundum aetatem etfectas recenfendi, etatriplici parte fpectandi funt: primum, an ftatuerint, Anhnum fuperesfe corporï; deinde, qualem ilhtm ftatum informaverint: denique, quibus argumentis hanc fententiam fuperfiruxerïnt'. IV. Et quandoquidem tota haec Veterum cognitio unice petenda eft ex Veteribus, nos quoque hanc disputationem ab corum fontibus duccmus. Non quod recentiores contemnamus; fed quod judicemus praefiarc, iis tanquam fociis potius, quam tamquam ducibus, uti. Ita integriores ab aliena auctoritate ac praejudicatis opinionibus noftrum ipfi judicium fequemur. V. Ergo'primum, materia congerenda, et loei nondum ab aliis prolalri excitandi funt, quoad quidem ejus fieri poteft. Multa enim adhuc latent in Veterum mouumentis, nee omnia ex iis protulit recentiorum diligentia; VI. Critica quoque animadverfionc opus eft, in auctoritate locorum, quibus pro teftimoniis utimur, aeftimanda. Itaque videndum de libro, in quo locus exftat, fit neaie auctoris illius, cujus aomine fertur, et fitne auctor ipfc ficlc dignus. Vlf. Porro auctorum loci's adhibend'a eft jufta interpretatio, ut veins eorum fenfus appareat. Quae quidem interpretatio duplicis eft generis: altera, verborum, quae a Grammatica ratione et linguae cognitione ducitur: al. TV VETEPv. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. V altera, rerum, qua loei vis aperitur, ex auctoris vel fectA, vel peculiari ratione ac confuetudine. VIII. Harum autem legum ita rationem habebo, non ut ad eas fingulas muimquemque locum explicem, quod, profecto, infinitum fit, et mihi fcribenti, et Vobis legentibus, fed ut eas tacite quidem femper obfervem, diferte vero locis difficilioribus adhibeam. Ordinem denique hunc fequar, ut fecundum temporis feriem fectarum fuccesfiones notentur: et primum de Thalete et Ionicis usque ad Socratem exponam: deinde de Pythagoricis, et, qui ab iis profecti funt, Eleaticis: tum de Socrate, quique ab eo fluxeruut, Academicis, Peripateticis, Cynicis, Stoicis, Epicureis, et aliis, usque ad Ciceronem: tum disputationem deducam a Cicerone ad Senecam. SECTIO I. De Ionicis Philofophis. Opinionem, de vita quadam Animi corpori fuperftitis, antiquisfimi aetate apud Graecos viguisfe conftat ex Homero et omnibus veteris aevi monumentis. Causfae, quibus factum eft ut illa opinio mature in Graccü gente dominaretur, fuerunt et naturales et civiles. Quare, qui eam fold monente naturain hominum mentibus exftitisfe dicunt,mihi-quidem multo magis probantur, quam ii, qui ejus originem vel ab Aegyptiis, vel a Chaldaeis, vel aliunde petunt. Sed ego totam hanc quaeftionem praetermitto, quam Vos Indices ab hac disputatione exclufiftis. Satis habeo auctoritatis in Cicerone, qui (Tusc. I. 13. 14.) ait, opinionem de animorum immortalitate non a doctrind, fed ab ipfa naturd, proficisci, et kgis naturalis vim obtinere. Sed, quum doctrina de Animorum immortalitate, ut reliqua naturae ' cognitio, aPoetis, ac Theologis, feu Orphicis, rudi Minervd tractata fuisfet, exftitit circa Olympiaden) XL Thales Milcfius in Ionia, qui majore valcrct rerum naturalium fcienti;t, eamque ad viam ac rationem, id eft Philofophicam methodum , exigeret. Hic quid fenferit de Animi poft hanc vitam ftatu, operae pretium eft accuratius et uberius quaerere; nam et auctor Philofophiac habetur, et ab initio -disputationis patebit, quam difficile fit in tanta monumentorum jactura de Veterum placitis flatuere. Eum ftatuisfe Animos esfe immortales, proditum eft apud Diogenem Laër- * 3 ti- Secr. I. tONICÏ. rnALES-  Seft. I. I onici. THALESj Vi VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU tiurn L 24-. htm 81 kai xutov npSiTOv 'mréïv (pxaiv MxvxTOvg tok; ^X^' èqi XolptXot b iroiYi'riif i. e. "'nonnulli etiam dicunt, eum primum dixisfè animus esfe immortales: in quibus eft Choerilus poeta" Huic adjungendus eft fcriptor de Placitis Philofophorum, qui falfo Plutarchi nomine fertur, IV. 2-: quem, ut folet, dei'cripfit Stobaeus in Eclog. Pbyfic. p. 93: ejus haec funt verba: ©«Ai?? a~eCpf,vxTO 7rpÜT0<; rvji/ $u%viV (pviriv xeixiwirw ij a.vToyJv/,Tc/ i. e. "Thales primuspronunciavit animamesfe naturam quae femper moveatur, rel'quae Je ipfa moveat." Retulit idem exigui varietate Nemcfius in libro de Natura Hominis. cap. B; <=»«a>« izev yotp vpaTQS «rijf tybfói £(p-4»XW vïroteipcfiixvsiv, entep tov >Jiov eQy ^vyjAV ï%stv ori tov trihpov zivsT i- e. "Videtur vero etiam, ex iis quae de eo memorantur, Tha- k  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS vu les putasfe, animam esfe quiddam movendi vi praeditum; pquidem dixit ïapidem (f. magnetem) anima esfe praeditum , quia ferrum moveat.'''' lam videtis, Clarisfimi Viri, quo numero habenda fit illa, quae fertur, Thaletis fententia de Animorum immortalitate, fiquidem exifiimare debemus ex Ariftotele, gravisfimo et antiquisfimo eorum qui de Thalete prodiderunt. Quare ita ftatuamus: Thaletem Animae movendi vim tribuisfe: cumque ex Mc movendi vialii poftea Philofophi immortalitatcm duxisfent, factum esfe ut Thaleti non folum illud tribueretur, quod diferte ftatucrat, Animam habcre vim movendi, fed illud etiam quod inde confequi videbatur, Animam esfeimmortalem. Ceterum ex verbis Ariftotelis apparet, eum Thaletis fententiam non ex ipfius fcripto fed ex farad mcmorasfe; quo magis intelligitur verifimile esfe quod monuit Simplicius, Ariftotelis aetate nullum Thaletis fcriptum exftitisfe. Neque vero hoe eo valet, ut arbitremur, fententiam immortalitatis a Thalete aut neglectam prorfus aut repudiatam fuisfe. Immo etiamfi eam non peculiariter ac difertis verbis celebravit, tarnen tenuisfe eam et probdsfe affirmamus. Primum enim, minime nova erat iM aetate fententia immortalitatis, fed dudum prodita, vel in Myfteriis, vel a Theologis et Poel is. Deinde non modo non repugnare doctrinae, f. fyftemati, Thaletis, fed cum ea convenire, atque adeo locum in ca habuisfe, videtur. Nam hoe quidem conftat, auctore Ariftotele, loco laudato, Thaletem ftatuisfe animam hahere vim movendi, id eft, ut cum recentioribus loquar, eam habere principium agendi ipfam in fe. Porro ftatuit eam non esfe corpus; quod patet ex eodem capite Ariftotelis § 29. ubi, ut de aliis, ita de Thalete dieitur, eos Animae naturam tribus proprietatibus definivisfe; xivjirsi, ld eft actione proprid: ahS-Jiosi, fenfu: xru/^xTcp, abfentid corporeae concretionis. Atqui, fi Anima movendi vim habet, neque corporeae eft naturae, nulla ratio apparet quare cum corporis morte intereat. Deinde, ut eft apud eundem Arifiotelem de Anima lib. I. cap. VIII. ftatuit omnia plena esfe Deorum, propterea quod Anima in univerfo permixta csfet: quod confirmatur auctoritate Ciceronis de Legib. II. 11: et Diogenis Laërt. I. 27: ad quos locos confulendifunt interpretes, Davifius etMcnagius. His omnino addendum eft lucnlentum teftimonium Stobaei Eclog. Phyf.I. p. 2. 0jjA%, vovv roü kot(mv tov êshv' to iis irpat sfi\pvxov &,vx xx) Heupjóvm 9*Sits? IrJixsiv xx) lik rov soi%£itobovq hypoxi lóvapuv Oeixv xiv/,Tixy,v <%ötov' i. e. "Thales dixit, mundi mentem esfe Deum: univerfum autem animatum et plenum daemonihus esfe: et per humorem, qui rerum element urn tft-, permeare vim Divinam quae iUum moveat" Denique a Plutarcho in Setf. I. I onici. Thales.  vin VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU Sect. I. I 0 nici. Thales. Epimeni- DES. PlIERECYDES. Anaxi- mander. Anaxime NES. Anaxa- goras. in Septem Sapientum Convivio T. II. p. 163. Thales ita loquens inducitur, ut ei tribuatur ejusmodi fententia: "in maximis etpraecipuis Mundi partibus habitare animam, qua Deus utatur tamquam inflrumento; igitur Deum animalibus quoque uti tamquam inftrumentis, quippe quae fufpenfa fint a vi Divind.'" Atque ex his omnibus arbitror colligi, hanc fuisfe Thaletis fententiam, Animas hominum esfepartes animae mundi, quae totum univerfum moveat: igitur non cum corpore ex/fingui. Et cum hac fententia congruit alia, quae ipfi tribuitur a fcriptore operis de Placitis Philofoph. I. ü. "Thales , Pythagoras, Plato, Stoici , ftatuunt Daemones esfe fubftantias animatas: esfe quoque Heroas, animas quae ex corporibus discesfisfent, bonos'quidem bonas, malos vero malas." Hoe igitur placitum nihil habetquod conciliari nequeat cum iis placitis, quae Thaleti omnium confenfu vindicantur: neque posfum asfentiri Bruckero, qui Hift. Crit. Phil. T.I. p. 474. fufpicatus eft, illud a ratione Thaletis abhorrere. Eadem fere actate exftiterunt duo clari viri, quos filentio praetermittere non posfumus. Alter eft Epimenibes Cretenfis, de quo pervulgata ruit fabula, cum per muitos annos in Iovis Dictaei antro dormivisfe, et cum Diis immortalibus degisfe. Qua fibula nil aliud fignificavit, judice Maximo Tyrio doctisfimo Platonico, Disfert. XVI. $ 1. quam, Animis noflris hanc vitam esfe fomnium, nee veram vitam. Quam fententiam poftea celebravit Heraclitus. Alter eft Piierecydes ex Syro infula oitus, Pythagorae magilter, qui, ut ait Cicero Tusc. I. 16. primum dixit, quod quidem literis ex/let, animos esfe hominum fempiternos. Quod ita accipiendum eft, eum primum fuisfe eorum qui hanc fententiam diferte literis confignasfent. Sed eam an argumentis confirmaverit, et quae fuerint illa argumenta, quum Pherecydis liber pcrierit et auctores taceant, ignoramus. Thaletis discipulus fuit Anaximander qui, ut quidem perhibct eruditus fcriptor Themiftius, primus fuit, qui de Rerum natura librum .fcriberet: Or. XXVI. p. 317. Huic fuccesfit Anaxbienes, cujus nullum fcriptum fuisfe videtur: neque de Epiftolis ad Pythagoram, quae funt apud Diogenem Laërt. II. 4. 5. dubitari debet, quin ex Sophiftae officind prodierint. Hi de Anima quidem Thaletis fententiam retinuisfe videntur. Nam veteres fcriptores, ut fere aliorum-, ita horum ea in primis placita memorarunt, quibus a magiftris disfentiebant. Anaximenis discipulus fuit Anaxagoras, qui, ut de Divina natura praeelarius veriusque fenfit quam priores, ita de Animorum immortalitate di-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. ix diicrtius ftatuisfe vidctur. Dicimus, videtur; nam ceita ejus rei monumenta non exftant. Sint forte quoque, qui negent eum praeclare de hoe loco fenfisfe. Nam primum quidem Plato eum in Dialogo Phaedone, qui eft de immortalitate, reprehendit, quod quum egregie ftatuisfet, Univerfum a niente gubernari et conftitutum esfe optima ratione, tarnen in explicando demonftrandoque hoe placito nileffccerit, quod operae pretium esfet; vid. Plat. Phaed. p. 393. Deinde Scriptor de Placitis Philof. IV. 3. et V. 25. ejusmodi Anaxagorae fententias refeit, quae Animorum immortalitatem tollant. Sed hae dnbitariones facile folvuntur: et quae ex Platonis reprcfcenfione ducitur dubitatio haud difficilem habet responfionem. Hic enim Anaxagoram reprehendit de.alia re, non de negatd aut labcfactata immortalitate: quam fi negasfet aut labefactasfet, Plato , in hoe ipfo argumento et in ipfa Anaxagorae reprehenfione verfans, illud addere et commemorare non omifisfet. Quod autem ex Scriptore de Plac, Phil. repetitur dubium, critica .animadverfione diluitur. Prior locus eft IV. 3: ol §' 'Avx^xyèpcv aspasilïj steycv re xx) creepx' i. e. "Anaxagorei autem dixerunt animam esfe aeream et corpus" Atqui Stobaeus in Eclog. Phyfic, qui ex iisdem fontibus fua haufit, corpus omittit, ita quidem ut appareat eum habuisfe veterem .codicem pleniorem.: ita enim rcfert pag. 93. 'Avx^xyópxg, 'Avxfypiêwic, ,Ap%£huo';, Aioykw^, dsposiSy i. e. "Anaxagoras, Anaximenes, Archelaus, Diogenes, dixerunt animam esfe aeream.'' Porro Ariftoteles de Anima I. 2. 29. eum in eorum genere ponit, qui Animam tribus Mis proprietatibus definicrunt, motu, finfu, et xo-u^xtu u e. abfentid corporeae concreüonis. Et hoe quidem fatis eft ad refelleudum priorem locum, quo traditur, Anaxagoram dixisfe animam esfe corpus. Poftcrior locus operis de Placit. Phil. V, 25. hic eft ubi Anaxagorae opinio de fomno refertur, et hoe adjungitur sïvxt li ax) ipuxïjt; Óxvxtov tov lix%upi>ïijJ>v' Haec verba torferunt cum interpretes doctos ejus operis, tum Stanlejum Hifi. Phil. T. I. p. 104: et Bruckerum Hift. Crit. Phil. T. I. p. 514. Accedit alia difficultas, a viris illis non obfervata, quod compilator operis de Placitis Phil., qui fub nomine Galeni latet, idem iisdem verbis de Anaxagora prodit., Tom. IV. pag. 437. Edit. Bafil. Sed utroque loco aliquid corruptelae fubesfe, facile vident qui ufum habent Graecae dictionis. Neque hoe alius quisquam vetcrum de Anaxagora perhibuit, neque conciliatur cum reliquis ejus placitis, feparationem esfe animae mortem. Haec enim eft fententia horum verborum, quae contra Graecae orationis leges in aliam fententiam interpretari conatus eft Bruckerus. Nos vero ipfa totius loei ratione et connexione in eam conjecturam inducimur, ** ut Sect. I. I oNicr. ANAX AG O RAS.  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xm Tom. II. pag. 436. "Omnino, quum duae fint onwis ortüs causfae, (fc. mens agens et materia patiens~) antiquisfimi Theologi (fc. Orphici) et Po'êtae folam praeftantiorem celebrarunt, et omnibus rebus explicandis hoe pervulgatum dictum (f. Orphicum) adhibuerunt :■ Z-eus xpxb > Zeu? [tèa-va,, Aio: S'ix: ttmtx 7T£?mtxi' i. e. "Principium Iupiter , medium Iovis, omnia abipfo; "ad naturales autem ac necesfarias causfas numquam accesferunt. Qui vero poftea fuerunt, et Phyfici (i.e. lonici) dicti funt , a pukherrimo Ulo et divino causfarum principio aberrarunt: omnia corporibus eorumque affectionibus, collifionibus , mutationibus, mixtionibus tribuerunt. Qito fit, ut utrorumque ratio imperfecta fit: quum hi (Phyfici} causfam efficientem ac finalem, iU't (Theologi') causfam materiakm et infirumentalem, ignorent vel negliganf''. Igitur Pythagoras utrorumque et bona fequi et mala fugere ftuduit; ita quidem maxime, ut utroque causfarum genere utcretur. Et a Theologis quidem retinuit Dcorum ac Daemonum in rebus humanis vim et efficaciam, eorumque placandorum rationem, divinationem, Animi purgationem, praemia et poenas poft hanc vitam: a Phyficis autem asfivmfit naturae cxplicationem, ut in rerum causfis reddendis non Deum ex machina induceret, fed vim rationemque materiae et rerum cogitantium apcriret. Ceterum hac etiam ratione Pythagoras a Thalete diverfus fuit: quod hic propric Phyficus fuit, et in rebus exiftentibus, corporeis, et fingularibus verfatus eft: hic Metaphyfieus, et ab univerfalibus ideis et remotis a corporea naturlnotionibus ad interiorem naturae cognitionem proficiscerctur.. Immortalitatem quidem Animorum a Pherecyde celebratam Ionicorum rationibus accommodavit et eonfirmavit. Cicero folum nomina't Pherecydem 1 quod , ut jam diximus, lonici in hoe loco non praccipuam operam pofuisfent, nee inde ramam confecuti esfentr "Qiiod literis exftet (inquit Tusc.I. 16.) Pherecydes Sy~ rius primum dixit animos esfe hominum fempiternos. — Hanc opinionem discipulus ejus Pythagoras maxime eonfirmavit". Sed Ionicae doctrinae veftigia fponte apparent. Nam Pythagoras, quum ftatueret esfe Animum. aethereum igneumve per totam naturam diffufum, hoe fimul ftatuit, anU mos rerum cogitantium ex eddem divind natura decerptos. Auctores hujus fententiae habemus cum alios-tum Ciccronem: veluti de Senect. 21. "au~ diebam Pythagoranr, Pythagoreosque, incolas paene noftros, qui esfent Italiciphilofophi quondam nominati, numquam dubitasfe, quin ex unirerfi divind mente delibatos animos haberemus" De Nat. Deor. I. n : "Pytha-goras cenfuit (Deum') animum esfe per naturam rerum omnem intentum et commeantem , ex quo noftri animi carperentur" ad quem locum videndus ** 3 Da- 5ect. IL P ytiia3 o r a s»  Se£r.ïï. PïTHAco-RAS. xiv VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU Davifius, qui plura protulit. Non eft, quod de Pythagorae doctrina de Deo multa dicamus; fatis eft ad noftrum inffitutum , animos esfe immortales, f quidem fint partes fubftantiae divinae: conferatur Diogenes Laërtius Vlll. 28. ad cumque locum Menagius. Sed Anima humana nonexfola fubftantia divina conftat: nam duas habet partes, meliorem ac rationalem, deteriorem atque irrationalem: ut Pythagorae fententiam memorat Cicero Tusc. IV. 5. et alii quos ibi laudat Davifius. Quibus adjungendus Pythagoreus Timaeus Locrus in libello de Anima Mundi p. 555. (edit. Platon. Lugdun.) qui ait " animae humanae alia pars eft melior, rationalis , intelligens: alia pars deterior, irrationalis, inftpiens. Melior eft t«$ txvtZ Cpu~ cioq, id eft ex fubftantid naturae immutabilis ftbi femper conftantis: ea in capite collocata eft, ut ei reliquae partes ferviant. Deterior eft êx rag ra èrspco, id eft ex fubftantid naturae mutabilis et inconftantis: ejusque duas funt partes: altera irascens, quae circa cor habitat: altera concupiscens, quae circa jecur habitat." Hujus igitur duplicis 'materiae temperamento et harmonM conftitutam Animam definiverunt numero, qui fe ipfe moveat. Nam et alias res reramque principia numeris fignificabant: Deum quidem, tamquam primam causfam agentem, vocabant monadem; materiam vero, tamquam fecundo loco pofitam patientem causfam, appellabant dyadem i. e. dualitatem. Ita prodidit Scriptor de Placit. Phil. h 7. et difertius etiam Diogenes Laërt. VIII. 25. qui ejus reitestem laudat Alexandrum Polyhiftorem, pavete et antiquum, fed deperditum, Hiltoriae Philofophicae auctorem. Sed non eft quare dePythagoricis numeris alia adferamus: videamus de Animae poft hanc vitam ftatu. Igitur Animae pars melior eft immortalis, deterior vero mortalis; non quidem ita, ut poft mortem ftatim exftinguatur, fed ut exftingui tarnen posfit et poft muitos annorum circuitus intereat, melioremque partem vivam puramque relinquat: videatur lamblichus ap Stob. Eclog. Phyf. p. 144. et fequ. Proclus Comment. in Plat. Tim. p. 311. Ex eaque Pythagoreorum opinione fltLxit illud Virgilii egregium dictum Aen. VI. 745. Donec longa dies, perfecto temporis orbe, Concretam exemit labem , purumque reliquit Aetherium fenfum, atque aura'i ftmplicis ignem. lam vero Anima ex corpore excedens fimilitudinem retinet et figuram corporis: ut de Pythagoreis refert idem Alexander Polyhiftor apud Diog. Laërt. VIII. 31. Et haec figura adhaeretnon meliori paiti, quae intelligibilis eft,  Setf.II. Pythagoras. Sumtm fententiae , quarr Pythagoras tenuit xvni VETER. PIIILOS. SENT. DE VITA ET STATü* ipfe Herodotus, tamquam teftimonium fententiae fuae, " Höcplacito ,tam^ quam fuo etproprio, quidam Graeci ujï funt, alii antiquiore alii recentioretempore: quorum ego nomina, quamquam fcio, tarnen non memoro." Sit igitur Herodoti potior fententia; tarnen caveamus ne plus ei tribuamus quam ipfe voluit. Si quid enim video in Grammatica interpretatione, non nccesfe eft, ut hic fit fenfus, Aegyptios fingulas has opiniones primumprotulisfe; fed univerfas ab illis ad hanc doctrinam conformatas< esfe: ut adeo illud voluerit Herodotus, "Aegyptios primos dixisfe, Animam, quum ftt immortalis, in alia deinceps corpora immigrare atque iterum in huma~ num corpus redire; et hunc circuitum abfolvi trium millium annorum /patio:" et fint Aegyptii non tam Immortalitatis quam Metempfychofeos auctores. Sed hoe, utcumque accipiatur, non magnopere ad hujus quaestionis caput pertinere arbitror. Illud magis quaerere convenit, utrum Efotërica an Exoterica fucrit haec Pythagorae fententia. Mihi quidem Efoterica et ad fyftema, f. interiorem doétrinam, pertinuisfe videtur; quamquam Exotericum. quoque ufumhabuit, veluti ad homines cogitatione ftatüs futuri meliores reddendos, et opinione communionis, quae inter hominum brutorumque genus intercederet, ab animalium efu absterrendos. Quare, fi cognoverimus quomodo haec fententia cum reliquis-: Pythagorae placitis conjuncta fuerit, non dubitabimus quin fuerit Efoterica. Eft vero ejusmodi conjunctio et confequentia fententiarum"Deus: eft animus per totam rerum Naturam diffufus: Ipfe eft omnium primus, causfa efficiens-, intelligens : Blateria eft , fecundo loco, causfa patiens , bruta et cogitationis expers: Animae hominum compofttae funt ex parterationali et irrationali; rationalis defumta eft a Dei fubftantid, irrationalis a materid. Animae non cum corporibuspereunt: fedpartim, ad divinam' fubftantiam, unde venerant, redeunt: partim, poenas folvunt malefactorum, vel apud inferos, velin aliis corporibus cum hominum tum brutorum:Nam et brutorum animae ex duabus partibus, rationali et irrationali ', con— ftant; quippe apparent in eorum factis non tantum iracundia et concupiscentia, fed intelligentia quoque ac ratio. Igitur, rationalis el intelligensAnimae pars, poftquam purgata fuerit, tandem ex corpore humano ad Deum redibit, eritque ipfa divini generis." Et haec quidem funt, quae, vetustisfimorum Auctorum fide, Pythagorae tribui posfint. Nam poteft illa fententia aliis quoque rationibus ad majorem verifimilitudinem explicari: fed hoe a pofterioribus demum, in primis a Platone, factum eft. Et quae in hanc rem a recentioribus Veteram, veluti Iamblicho et fnnilibus, dictafunt, noluimus promiscue adhibere huic disputationi; quandoqui- dem  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xix «dem conftat, eos Pythagorica et Platonica placita confudisfc. Itaque fatis apparere arbitror, quae fuerit Pythagorae fententia, et quibus partibus ab Aegyptiorum ratione disfenferit. Expoüta ipfius Pythagorae fententia, videamus breviter de discipulis ejus ac fuccesfoiïbus. Alcmaeon, Crotoniates, qui juvenis fenem Pythagoram audivit, primus cpvo-txbv xèyov, i. e. librum de natura rerum, fcripfisfe dicitur a Favorino apud Diog. Laërt. VIII. 83. et Clemente Alexandrino Stromat. VIII. p. 308. Quod ita videtur accipiendum, ut ex Pythagoreis hic primus fuerit, qui talem fcriberet librum; fiquidem vera funt quae fupra obfervavimus de Pherecyde et Anaximandro, qui idem argumentum fcrip•to mandasfe dicuntur. Ex hoe libro fervatus eft locus de Animae immor.talitate. Dictum Alcmaeonis memoratur a Diogene Laërtio VIII. 83. eCpt] 51 xx) tv\v ipvxh» xMvxtov, xx) xiveTo-öxt xvtvsv o-jve%as kctcv %Xiov' i. e. "dixit etiam animam esfe immortalem et femper moveri, ut Solem" Confentit Stobaeus Eclog. Phyf. p. 93. "Alcmaeon Animam dicit esfe naturam, quae fe ipfa moveat et femper moveatur: propterea eam immortalem et Diis fimillimam esfe putat." His duobus auctoribus folis nititur Bruckerus H. Crit. Phil. T. Lp. 1133: quorum fides profecto non ab omni parte firma haberi poteft, quum ipfi hujus fententiae nullos adducant teftes. Quare confirmemus eam graviorum Scriptorum teltimoniis. Ariftoteles de Anima Lib. I. Cap. II. § 25. •jrxpxKhw'tM §s tovtoi? xx) '' AXxpixiuv toixev viroXxfiftv Trep) tyw%v)<;' (pw) yxp xvtw Mxvxtov ehxi hx to èotxivxi t0~q xÓxvxtcis' toüto Te vrrxpxsiv xvTy, èq as) xivouftévy' xivsïiróxt Te xx) tx dslx xttxvtx o-uvsxü? dit, rcAwv, vjXiov, dsépx? xxitov ovpxvbv oKov' i- e. "Similiter his de Anima fenftsfe videtur Alcmaeon: dicit enim eam esfe immortalem, propterea quod ftmilis ftt immortalibus: idque in eo pofitum esfe, quod femper moveatur; nam et Divina omnia continuo femper moveri, Lunam, Solem, fielJas, et totum coelum" Boëthus, cujus locum memorat Porphyrius apud Eufebium Praep. Euang. XI. p. 555- «fc «s«S$»' xx) ó KpoTuvixTyt; Cpu■aix% sÏttsv Mxvxtgv xïithv ovitxv , xx) ttxvxv yipspiixv (pvosi cpsvyeiv, mirep tx Mix, tüv wftMTuv' i. e- "Huc etiam refpiciens Crotoniates Phyficus dixit, Animam esfe immortalem, et natura fud omnem quietem fugere, prouti Divina corpora" Theodoreti verba, memorata Menagio ad Diogenem Laërtium, fupra in Thalete monuimus corrupta esfe: quod idem nunc monendum de parte e-a, quae ad Alcmaeonem pertinet: 'Axx^xv Te eturiii KxiToxmTov éipviXiv Legendum 'Alxpxiwv : i. e. "Alcmaeon autem dixit Animam vi praeditam esfe fe ipfam movendi." Ceterum.hanc Alcmaeonis *** 2. feil- Sed. II. pythagorei. Alcmaeon.  xxiv VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU Sect. II. PVTHA- GOREI. TlMAEUS. mento Dialogum accommodavit ac Timaei nomine infcripfit. Ejus placitum de duabus Animae partibus, Divina ac Terrenü, fupra memoravimus, quum de Pythagoii diceremus. Sed hoe repetere nil attinet. Illud minime praeterrnittendum eft, quid de poenis poft hanc vitam fenferit. Nam de hac opinione ita pronunciavit, ut eam non ipfe pro verd habuisfe, fed ad terrendos malos inventam, putasfe videatur. Excitemus locum Latine verfum, quippe longiorem; interjecta unica obfervatione ad emendandam corruptam vocem Graecam. "Quodftvero quis durus et contemtor legum fuerit; is cum coërcendus erit poenis Legum, tum terrendus iis terroribus, per quos et a fuperis et ah inferis poenae denunciantur inexpiabiles improhis mortuis, aliaeque calamitatesportenduntur: quas Ionicus poëta, Homerus ,fcekftos perpeti fingit Qy. TrxXxixq ttoisüs/tx recq hxy'saq' plerique Editorcs mendum fubodorati funt, novisfimus vero eorum Batteuxius de hoe ne fufpicatus quidem eft: puto corrigenduni skttxSo-xi misüvrx i. e. perpeti fingentem).Cujus ego confilium magnopere laudo. Nam, ut corpora fdnamus afperis ac duris, remediis, nifi vis morbi lenibus ac moliibus remediis ceder e velit; ita quoque Animi f al fis opinionibus coërcendi funt, nifi veris fanisque obtemperent rationibus. Itaque necesfario commemorandae funt novae et inauditae poenae; Animas nimirum eorum in alia corpora immigrare; timidorum et delicatorum in corpora mulierum ad turpitudinem proftitutarum: crudelium vero et fanguinariorum Animas in corporibus ferarumpunitum iri: libidinoforum, in formas fuum vel aprorum: levium et vanorum, in avium volucrium fpecies: pïgrorum>, inertium, imperitorum, ftultorum Animas in piscium genus abire. Haec omnia in fecundo Animarum circuitu a judice Nemeft decemi: quae ipfa ad hoe officium adhibeat terrenos daemones, vindices peccatorum, rerum kumanarum infpectores , quibus Deus, omnium fupremus , adminiftrationem tradidit mundicompopti exDiis, hominibus, etreliquis animalibus; quae omnia facta funt ad optimam imaginem formae increatae et aetemae." Quis non putct, Timaeum Metempfychofnn pofuisfe in fabulis, quae ad coërcendos vulgi animos inventae esfent ? Atque ita ftatuerunt non tantum alii, quos requuntur nuperrimi Gallici Intcrpretes Dargenfius ac Batteuxius, fed qui hos doctrina multum fuperat Bruckerus Hift. Crit. Phil. T. I. p. 1093. Mihi vero aliter videtur. Nam primo, fupra oftendimus, doctrinam de Metempfychofi apud Pythagoreos, non tantum Exotericam , fed Efotcricam quoque fuisfe, eamque a Platone et pofterioribus probatam, fubtilioribusque etiam rationibus eonfirmatam esfe: quas verifimile eftPlatonem sx deperditis Pythagoreorum fcriptis haufisfe. Et fi quis forte nobis oppo- ne-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xxv nere velit Ariftotelem, qui opinionem de Anima in quodvis corpus ingrediente vocat Fabulas Pythagoreorum, de Anim. Lib. L Cap. III. § 25: nos hunc locum ita accipere debemus, ut Ariftoteles, non, ut Pythagorei hanc opinionem pro fabula habuerint. Deinde, quum ipfa Timaei verba diligenter confidero et ad Grammaticam interpretationem exigo, reperio, fdlfas opiniones dici, non Metempfychofim, fed Homeri figmenta de Inferis. Nam Timaeus, laudato demumHomero, progreditur ad Metempfychofim, his verbis: xêyoivro T xvxyxxiwxx) ripcupixi t-èvou &c. i.e. Dicantur vero etiam necesfario novae poenae. Itaque hic tranfitus diftinguit antecedentia a fequentibus. Denique animadvertenda eft fignificatio vocis èvxyxxYo?, qua? late patet, nee tantum complectitur illud ad quod faciendum cogitnur, fed illud etiam ad quod ftatuendum ipfa vi veritatJs ducimur. Ut adeo fenfus fit, dicantur vero etiam ex re et veritate novae poenae. Sed quid reliquos deinceps Pythagoreos , celeberrimos homines, enumerem, quorum cum fcriptis dicta quoque de Animae immortalitate perierunt? quam quidem fententiam ab iis et retentam et illuftratam fuisfe, non eft quod dubitemus. Defungamur Theanus, uxoris Pythagorae, fententia, quae exftat apud Clementem Alexandrinum Stromat. L. IV. p. 492. A. Qsxv® yup ii Tlullxyopixh ypxipu' 'Hv yxp rü ovti rols xxxoT? ekc%ix è /3/s?-, irovvpiuo-xpdmt;, s-ftsitx reXsurwtriv, a piM fo dóxvxTOi y $v%yi'- i- e"Theano Pythagoricafcribit; Esfet enim re verd vita convivium improbis, qui moriuntur pof quam omni malitiae dediti fuerunt; nifi anima esfet immortalis. Igitur videmus, hoe etiam immortalitatis argumentum apud eos valuisfe, quod ducitur a Providentia Divina, quae bonis praemia, malis poenas, poft hanc vitam ftatuisfet. Neque tarnen praetermittendi funt nobis alii ex eadem fchola Poëtae, qui hanc fententiam carmine prodiderunt. Primus fit Epic har mus, patriaCóus, fedSiculus appellatus, quod juvenis in Siciliam delatus, ibifapientiae laude floruisfet. Hic ex Pythagorae fchola profectus, quum nefas habcretur illius placita vulgare, invenit novum poëfeos genus, quod Comoediae nomine celebratum eft: ejusque poëfeosopportunitate ufus, Philofophiamin Theatro exhibuit. Statuit, omnem , non tantum cogitandi, fee, et fentiendi vim in folo Animo pofitam esfe: Corpus ipfum ejusque fenfus ni, fentire. Dictum ejus frequentatum eftab Antiquis: N«5? opy xx) vóüq xxovsi t' 'xXXx Sf rvCpXx xx) xu(px i. e. "Mens videt, Mens audit, reliqua funt caeca et furda". Vid. Plutarch. T. II. p. 336. B. Huc refpexit Cicero Tusc I. 20 "ut facile intelligiposfit, Animum et videre et audire, non easpar **** tes Seéh II. Pythagorei. Timaeus. Theano. Epichar- mus. r r  Eleatici. Zeno. Leucip- SVS. Democri xxx VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU et ex reliqua Viri doctrina ac farnd, mihi quidem probabile videtur, eum Animae immortalitatem tennis fe; fiquidem ejus meüorem partem ex. Deo profectam esfe ftatuit. Parmenidis discipulus Zewo, Eleates, qui motum ex rerum natura fuftulit, Animam, exemplo magiftri, propius etiam ad corpoream naturam adduxit. Sententiam ejus de Animae naturd prodidit Diogenes Laërt. IX. 29. "Hominum genus ex terra natum eft; et, ut univerfa rerum natura conftatCalido et Frigido, Humore et Siccitate; ita Anima eftharum quatuor partium mixtura et temperamentum, ita ut nulla earum ceteras fuperet." Utrum vero Calorem pro principio agente et Divina fubftantia habuerit, et adeo hanc Animae partem, corpori exftincto fuperesfe voluerit, et omnino quid de Animae Immortalitate fenferit; in tanto veterum monumentorum naufragio ftatucre non licct. Zenonis fuit auditor idemque Democriti magifter Leucippus qui plura etiam in hujus fectae placitis mutavit, et omnia ad Atomos revocavit. Ejus de Animae naturd fententiam memoravit Ariiïoteles de An. Lib. I. Cap. II. § 4. "Ajunt quidam, Animam praecipue et maxime illud esfe quod moveat: cumque put ar ent, illud, quod ipfum non moveatur, nee alias res movere posfe, exiftimarunt Animam esfe, ex eo genere rerum quae moverentur. Unde Democritus eam esfe dixit Ignem querulant et Calorem : quum enim infinitae figurae et Atomi esfent, eas, quae fint rotundae, vult esfe Ignem et Animam; cujusmodi funt in aëre pulvisculi et rament a , quae cernuntur in radiis Solis per foramen in obfcurum locum itnmisfis. Horum farraginem dicit esfe elementa totius naturae. Et ita quoque Leucippus." Quomodovita, fecundum horum fententiam, continuetur refpirationc atomorum, exponit deinceps Ariftoteles. Quod fi ex convenientia doctrinae Leucippi cum doctrina Democriti conjectura facienda eft, minime in patronis Immortalitatis ponendus videatur. Quod fi vero Scriptorem de Placitis Philof. V. 25, audiamus, non videatur ftatuisfe Animam cum corpore exftingui. Nam hic Leucippi fententiam de catisfis mortis exponens, hoe adjicit: txvtx §s sïvxt xiM o-üy.xToc, cv 4>vzfc' i- e. "nas vero affectiones esfe corporis, non Animae." Sed hujus Scriptoris, in reliquorum filentio, non magna esfe poteft auctoritas. Quare ego quidem judicium meum cohibeo. Susceptam a Leucippo doctrinam auxit, plurimisque illuftravit fcriptis, Democritus; quae fcripta diu quidem fervata, nee tarnen ad noftram aetatem propagata funt. Magnus fuit in omni doctrinae genere vir, magnamque habuit auctoritatem; unde, quum ipfe ftatueret Animam cum cor-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xxxi torpor e interire, plurimi fententiam ejus fecuti funt. Et primum quidem , quum de Divina Natura non magnifice fentiret, factum eft, ut de Anima non magis praeclare ftatueret. Vidimus, omnes hactenus a nobis memoratos Philofophos, qui quidem Animae Immortalitatem vel tuerentur vel probarent, hanc in primis rationem fecutos esfe, Animam humanam esfe partem Animae Univerfi, Jive Dei. At vero Democritus, neque Mundum a Divini Mente permeari animarique ftatuit: et Deos, ut poftea fere Epicurus, verbis quidem reliquit, re ipfa fuftulit, quum iis nullam in condendo, perexiguam in gubemando mundo partem tribuisfet, eosque magna fimulachrorum corpora nee ab interitu immunia esfe pronunciasfet. Et hoe quidem, ut fatis notum, praetermittimus, eum totam naturam ad Atomos revocasfe, quas minutisfimas corporum partes et ipfas corporeas esfe voluit. lam fi Animam una Atomo couftare dixisfet, poterat Immortalitatem ejus tueri. Ille vero Animam ftatuit esfe congregationem et compagem Atomorum. Unde confequebatur, Atomorum compage disfolutd, Atomos quidem fuperesfe, Animam vero ipfam disfolvi. Sed adferamus teftes. Scriptor de Plac. Phil. IV. 3. "Democritus ftatuit Animam esfe igneam compagem ex partibus, quae fola rationa intelligi posfent (id eft, ex Atomis) quae figuras quidem haherent rotundas-, vim vero igneam; itaque Animam esfe corpus." Et hujus quidem teftis- auctoritas hoe loco eo minus poteft repudiari, quod asfentientcm habet Stobaeum Eclog» Phyf. L. I. p. 93. et Ariftotelem, cujus verba modo de Lcucippo excitavimus. Quibus addendus alhis loens, non minus luculentus, ex Ejusdem Libro I. de Anima. Cap. II. § 20. "Democritus vero, magis etiam diftincte quam alii, rationem reddidit, quare Anima utrumque esfet, (fcilicet, et ignea et movens:) Nam Animam Qpu%ytv) idem esfe atque Animum (yoüv): hunc autem conjlare ex primis et individuis corporibus: movendi vim autem in eo inesfe propterea, quod conftaret parvis partibus et figurd rotundd; nam hanc ex omnibus unam figuram maxime mobilem esfe" Igitur, Xenophanis cxemplo et Parmenidis , fenfum, cogitationem et omuino vitam , pro una cademque facultate habuit. Confentit cum Ariftotele hac in parte Diogenes Laërtius IX. 44. "Democrito placuit, Animam ex rotundarum atomorum compage confiftere: et Animam Anïmumque (-^v/yp xx) hü») unum idemque esfe." Hic eft fenfus hujus loei, in quo ceterum aliquid labis in eft. Cum igitur hinc manifeftum eeitumque fit, rationalem irrationalemque partem, unam fuisfe, fecundum Democritum; liaud fcio an nulla fides habenda fit Scriptori de Placitis Phil. IV. 3» ubi ait "Democritus et Epicurus Animam bipertitam esfe dicebant, rationalem et ir<. ra.' Seft. III,' ELEA-ncr. Democrïrus.  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xxxm quis dolor, aut omnino poft mortem fenfus in Corpore eft? Nemo id qui■dem dicit: etft Democritum inftmulat Epicurus, Democritici negant. Ne in Animo quidem igitur fenfus remanet: ipfe enim nusquam eft." Ergo fi quid ejusmodi dixit Democritus,. de Corpore hoe inteliigendum eft, non de Animo. Causfam vero hujus opinionis ipfe praebuit placito eo, quod memorat Scriptor de Placit. Phil. IV. 4. "Democritus autem dicit, omnes res participes esfe cujusdam Animae, ipfa etiam mortua corpora; propterea quod femper retineant aïïquid caloris atque adeo facultatis fentiendi, quum jam major hujus caloris pars disper fa fuerit." Quod ita eft accipiendum: "Si nonnullae rotundac Atomi, et nonnihil caloris in corpore mortuo remaneat; confequi, ut etiam quaedam obfeura veftigia facultatis fentiendi exftent: non autem, ut ipfa fentiendi aftio et ipfe Animus fupcrfit, quippe qui disfolutione compagis Atomorum ipfe disfolutus fit. Scripfit vero Democritus libros irapi tov aSov, i. e. de Inferis, quibus etiam eorum hiftoriam tractavit, qui ex morte ad vitam rediisfe dicerentur; quibus quidem libris non illud egisfe videtur, ut Animis immortalitatem vindicaret, fed ut pervulgatam de Inferis fuperftitionem confutaret, atque oftenderet quomodo tales reviviscentes, quum jam vita defecisfet, denuo vivere cocpisfent; nimirum causfis naturalibus, vel mcdicis,vel phyfiologicis, redeunte ad eandem compagem eodem numero earundem Atomorum rotundarum. Sed de his Democriti libris videatur Fabricius Bibl. Gracc. T. I. p. 804. et Wyttenbachius ad Plutarchum de Sera Numinis Vindicta p. 89. fcqu. Ex his libris fuit ea pars de reviviscendi promisfo, quam memorat Plinius Hift. Nat. VII. 55: a cujus reprehenfione eum recte vindicat Bruckerus T. I. p. 1195. Ceterum finem faciamus huic difputationi de Democrito, commemoranda ipfius fententia , quam fervavitStobaeus Serm. CX1X. p. 603. "Qitidam ignorantes disfolutionem naturae mortalis (id eft Animi), confeientid vitae male,actae, vitam in terroribus ac timorihus mifere tranpgunt, mendacia phifingentes de futuro poft mortem tempore." Sententia igitur Democriti haec fuit: "Animam conftare compage Atomorum rotundarum fortuito concurfu coëuntium; hanc compagem morte folvi, itaque Animum interire, nee extra Corpus fubpftere posfe: non tarnen naturae rerum repugnare, ut eaedem Atomi cddem compage in aliquod Corpus redeant, atque adeo Animus reviviscat. Ejus fuit discipulus Protagoras, Abderites, magnus Sophifta, quem, verifimile eft, magiftri opinionem fecutum esfe; fi quidem tclte Diogcne Laërtio IX. 51. ftatuit "Animam nihil aliud esfe nip fenfus" ***** His Seft. III» Eleatici. Democrirus. Summa fententiae Democriti. Prota- 30ras.  Sect. Hl. Eleaticl Hippon. Heraclitus. xxxiv VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU His dcnique fubjungo Hipponem, Rheginum, qui a nonnullis in Atheis numeratur. Hic, fecundum alios, duo rerum principia ftatuit, Aquam et Ignem; fecundum alios unum, Aquam. Ceite Animam voluit esfe femen genitale et ex principio Aquae exiftere, ut eft apud Ariftotelem de Animi Lib. I. Cap. II. § 26. Aliorum teftimonia retulit Fabricius ad Sextum Empiricum Pyrrhon. III. 30. et Bibl. Graec. T. I. p. 819: ex quibus fere fua habet Bruckerus. Hippon, quid de Animae immortalitate fenferit, non quidem diferte proditum reperio: negasfe eam potius quam ftatuisfe videtur , fi quidem ex illis, quae dixi, et aliis ejus placitis conjectura facienda eft. Memorandus eft quoque hoe loco Heraclïtus, Ephefius, non quidem ille quod ex fuccesforibus fcholae Eleaticae fuerit, fed quod cum eaet tempore etquibusdam placitis conjunctus eft; quippe qui magiftros Hippafum et Xenophanem habuit. Liber ejus de Naturd rerum valde obfeurus dudum periit: fententiae tarnen ex eo defumtae exftant apud Veteres, unde Vin doctrina colligatur. Voluit igitur: "Rerum principium esfe Ignem: minimus esfe corporum particulas, easque igneas: ex quibus alia elementadeinceps nasci: Simplicem hunc et principem Ignem esfe Deum ac Fatum , quo Mundus anïmetur ac regatur. Igitur Mundos esfe duos: alterum, Ignem iHum principem, ac Deum: alterum, hanc adfpectabilem Univer~ fitatem ex Igne principe confectam: illum aeternum esfe, nee initium nee finem habere, et per adfpectabilem Univerfttatem diffufum esfe, ut Mentem : hunc mortalem, et crebris incendiis mutatum iri." Et haec quidem , ut fundamenta et praecipua ejus doctrinae capita, generatim notavimus, ut peculiariter quaereremus, quomodo ex iis de Anima ftatuerit. Primum igitur ftatuit: Omnia esfe plena Daemonum et Animarum, vid. Diog. Laërt. IX. 7. quae fere fententia erat eorum, qui Mentem Divinam per Mundum extenfam esfe volebant; veluti Thaletis, Pythagorae, et aliorum. Animae Naturam nulld vid perveftigari posfe, ibidem. Et tarnen multa de Anima ftatuit. Nam Animam exhalatione oriri, ut eft apud Ariftotelem de Anim. L. I. Cap. II. 24: aliter quidem Animam Mundi, aliter Animos animalium, ut refert Pfeudo-Plutarchus de Plac. Phil. IV. 3.. Anima igitur, quo magis ad. Naturam ignis accedit et quo ftccior eft, eo eft intelligentior: quod hoe dicto enunciavit, B*ipx tyv%vi troCpioTccT^, Sicca Anima eft fapientisftma; de quo docta eft difputatio P. Wesfelingii, Virt egrcgü, in Obfervat. Mifc. Belg. Volum. V. T. III. Porro Anima per fe ipfa non eft immortalis, fed quoad illam ftccitatem fervat', nam Animae humore contracto pereunt: causfa eft elementorum inter fe converfio, quo-  Seet.111. Eleatici, Heraclitus. 'Summ fententia Heracliti xxxvi VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU loco Plutarchi dicitur, quem ad calcem Kbti de Sera Num. Vindict;! edidir Wyttenbachius p. 147. TY,vye TrsisSeTa-av oo-x Mpümvg xspiijlvei retevttyróh rag, xttf 'HpdxteiTcv, ovlïv ccv xomtó&è i- e. "Anima, quae quidem certofciat, qui flatus defunctisparatus fit, nuild vi retineretur in vitd. Huc respcxit etiam Clemens Afexandr. Strom. IV. p. 532. B. et Theodoretus, quem unum hujus Heracliteae fententiae auctorem habet H'. Stephanus in' PoëfiPhilof. p. 134. Neque vero Animas omnes felix manet flatus: funt enim quoque, quae ignepuniantur acpurgentur :ita idem Clemens Alcx. Strom. V. p. 549. D: cujüs verba Latine referamus: "Qiiin etiam mendaciorum fabros ac tefles Iuflitia corripiet, ut inquit Ephefius (feil. Heraclitus) ; namr hic etiam ex barbard Philofophid cognoverat, eos qui male vixisfent expurgari igne: quam poflea Stoici ekvrupbio-iv vocarunt: quo Auctore etiam ftatuunt, unumquemque fingularibus fuis qualitatibus refuscitatum iri." Itavertendus eft hic locus ^ cujus fenfum interpres pervertit. Eandem fententiam idem protulit Adhortat. ad Gcntes p. 13. D. "Hospoft mortem manent ea, quae nee fperant nee exfpectant: quibus Heraclitus Ephefius, utpote Magis, Sacrificulis vanis , et Incantatoribus, ignem vaticinatur^ Ceterum de modo, quo Animae extra corpus res externas percipiant, ita fënfisfe videtur Heraclitus, ut reliquis fenfibus exftinctis, unus remaneat Odoratusi.qwd haud obfeure fignificat Plutarchus in libro de Facie in Cmv be Lunae. T. II. p. 943". D. v.x?.S>g 'Hpdtf.eirog shrsv , op x] \puxx) oiryeóvrxt xxó' étSyv' i- e- "Bene Heraclitus dixit, Animas odorari in orco." Heracliti'' quidem libri, de Orco, Zoroafter, de Phyficis Difficultatibus, qui memorantur a Plutarcho T. II. p. 1115- A, non funt hujus antiqui, fed recentioris. Peripatetici Heracliti ; ut recte contra Menagium monuit Fabricius Bibl. Graec. T. I. p. 801. Antiquus non fcripfit nifi unum librum , et' obfeurum, nee ad multorum intehigentiam vulgatum; ut co minus dubitariposfit, quin omnia in eo tradita ex animi fententia ctpropria doctrina, id~ eft Efoterica, fuerint. Igitur Heraclitus ftatuit: esfe vitam quandam Anit mae, Corpore mortuo , eamque multo evidentiorem et efficaciorem fenfu et re1 rum perceptione; adeo ut praefens vita mortis inftar fit. Esfe poenas ef • praemia. Mortem Animarnm, quam vocavit, non aliam nifi hanc vitam' fignificasfe videtur. An quasdam Animas penitus exftinguï, five humore, five conflagratione mundi, quod Stoicis poftea placuit, judicaverit; in tanta Veterum librorum jactunl, ftatuere non posfumus. Cum vero ftatueret, totam rerum Naturam continuo fluere et mutari, inductus eft quoque in eam fententiam, ut Animas modo mori, id eft corporibus inditas esfe\,. modo vivere, id eft extra corpora degere ac vigere, cenferet. Et  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xxxvn Et quandoquidem Meraclitum commemoravimus, ne praetermittamus ejus, in Philofophia, discipulum, eundemque medicorum principem Hippocratem,Coum. Qui quidem de Animorum immortalitate non prodidit, etin eam partem ftatuit, in quam ferepleriqucmedici procliviores fuerunt, ut Animum corporeae concretionis esfe dieeret. Quamquam eum diveifam a corpore naturam fubftantiamque esfe, nee oriri aut interire, fed ut reliquas res omnes augeri et minui vicisfim, voluit. Referamus ipfius viri verba Latine, quae exftant libro primo de Diaeta p. 342. "Omnia conftant Igne et Aqud: et ignis quidem habet calorem et ftccitatem; Aqua vero humorem et frigus. Haec quum vario motu femper agitentur, necesfe eft, yarias jprmas viresq.ue animalium nasci. Neque eorum quidquam oritur e nihilo, aut abit 'in nihilum; fed disfolvitur et componitur. Homines vero perperam loquuntur, quum nasci dicunt illud, quod eousque auctum eft, ut fub fenfuumperceptionem cadat^et interire illud, quod eousque imminw tum eft, ut a fenfuum perceptione fugiat. Sed ifti quidem oculis potius quam rationi fidem habent. Ego vero haec ratione ductus pronuncio: Nil moritur, nee mori pot eft, quod vivit, nifi fi omnia fimlil in nihilum abeant: Neque enim nasci quid pot eft, nifi aliud fit ex quo nascatur — Ceterum, augetur majus a minore, cum alia omnia, tum Anima, et Corpus quod eb ed gubernatur; nam fimilia fimilibus fe adjungunt. Et Anima in corpus irrepit, illudque occupat ,et fe cum eo conjungit, concretionepartium. Eft quippe ipfa Anima compofita ex Igne et Aqud, prouti Corpus." Ex his igitur dictis in neutram partem de Hippocratis opinione concludi potelL Neque enim impedit, Animam esfe immortalem, etiamfi fit ex Igne et Aqua compofita. Et licet non in nihilum abeat, tarnen, fecundum eandem fententiam, eousque minui ac debilitari posfit, ut ejus conr ditio ab omni fere actione vacet, neque multum differat a morte. SECTIO IV. De Socrate.- Venio ad eum virum, qui Philofophiam ad meliorem ac faniorem ratio- Seft.Iv*. nem redegit, et, cum fuis ipfe fermonibus, tum discipulorum ftudiis, per univerfam Graeciam profeminavit, utjureparens Philofophiae diceretur: SocraSocRATyEM dico, Athenienfem. Cujus reliquae res et doctrina quumTEs. ***** 3 in Seft. III. Eleatici Hippocrates»  xxxviii VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU Seft. IV. socr.a. tes. in vulgus celebratae fint, de hac una parte videamus, quae ad Animorum Immortalitatem pertinet. Quum Philofophi, quoshactenus commemoravi, fere omnes in' Philofophia tractauda deflexisfent ab illa fimplici naturae via, quae ad Animi perfectionem felicitatemque ducit: cumque vel adhaefisfent ad phyficam partem et elementorum indagationem, veluti lonici, vel myfticam quandam ac fanaticam rationem fequerentur, veluti plerique Pythagorei: Socrates Philofophiam revocavit ad moralem partem, a contemplatione ad actionem, a rerum vanarum indagatione ad cognitionem ftudiumque rerum humanarum ac necesfariarum. Sed ex magno discipulorum numero, qui magiftri dicta factaque fcripto confignarunt, duo foli ad hanc aetatem fervati funt, Plato et Xenophon; quum ipfe nullum librum fcripfisfet Socrates. Nam Aefchinis Dialogi, Cebetis Tabula, et Socraticorum Epiftolae, feruntur quidem hodieque; fed, quin falfo nominibus illorum infcribantur, non eft dubitandum. Atqui Socratem egregie de Animorum Immortalitate fenfisfe, et ita mortuum esfe, ut non ad Inferos fed ad Deos immortales abire videretur, et Plato tradit, et omnis Antiquitas confentit. Neque tarnen nobis hoe uno teftimonio defungi licet: et pracfertim in ejusmodi difputatione, quae ad Vos, doctisfimos Judices, fit, res accuratius repetenda et ab omni reprehenfione vindicanda eft. Igitur,Plato frequenter Socratem facit difputantem de iis rebus, quas non tractaverat: velut in Timaeo, de Mundi Ortu: in Parmenide, de Ideis. Et omnino, folet fere Plato fub Socratis perfond fuam ipfe fententiam proferre. Contra, Xenophon ita inducit Socratem, ut non nifi de iis rebus disferat, quas, tamquam Philofophiae argumentum, a Socrate probatas fuisfe, modo dixi. lam vero apud Xenophontem obfeurius et rarisfime de Animorum Immortalitate loqukur Socrates: apud Platonem, frequenter et copiofe. Et vero, in judicio de factis placitisque Socratis, major eft Xenophontis quam Platonis auctoritas: cefte cavendum eft, ne ita temere omnia Socrati tribuamus, quae in Platonis ei tribuuntur Dialogis. Quare fint fortasfe qui contendant, Socratem Philofophiae partem eam, quae eft de Animorum Immortalitate, intactam reliquisfé, et quidquid de hoe argumento difputasfe perhibeatur, id omne Platonis ingenio deberi. Hoe ergo fi qui dieant, dicant profecto aliquid quod primo obtutu magnam veri fpeciem habere videatur. Ego tarnen quo minus iis asfentiar, mültae funt gravisfimaeque rationes. Et primo quidem, non eft credibile, Philofophum, qui totam Philofophiae difciplinam admorum acVirtutis ftudium revocasfet, hoe ejus fundamentum, quod pofitum eft in Animorum Immortalitate, neglexisfe. Nam difciplina morum, quaefo, qualis tandem  ANIMOR-UM POST MORTEM CORPORIS. xxxix dem esfe poteft, quae non curet, utrum Animus cum Corpore intereat nee ne? Deinde funt apud Xenophontem ejusmodi Socratis dicta, quae, nifi difertam Immortalitatis affirmationem contineant, tarnen eo valeant: veluti de Providentie Divina, de Animi humani excellentia et fimilitudine cum Divind naturd: quae profecto ita dicta funt, ut plane abhorreant ab eju9 perfond, qui nil poft hanc vitam fuperesfe ftatuat. Porro, Xenophontis filentium fortasfe repetendum eft ex ejus cum Platone fimultate et aemulatione: qud, ut factum eft, ut alias quoque Socratis res diverfe traderent, ita fieri potuit,ut Xenophon Socratem raro et obfeure de Immortalitate dicentem faceret; quod Plato in Phaedone Dialogo fub Socratis perfond ita de hoe argumento difputasfet, ut omnium confenfu monumentum aere perennius exegisfe judicaretur. Denique , quum muitos, apud pofteros, reprehenfores nacti fint et Socrates et Plato; nemo tarnen, quod feiam, inventus eft, qui, aut Socratem de Animorum Immortalitate tacuisfe, aut Platonem ei illam fententiam falfo tribuisfe, contenderet: Neque vero reliqui Socratici, quorum fcripta perierunt, levem, ut Xenophon, hujus fententiae mentionem fecisfe videntur; quippe eam et Cicero et omnes Veteres, qui Socraticorum fcripta habebant et de his rebus judicare poterant, diferte Socrati tribuerunt, nee ullam dubitationis fufpicionem injecerunt. Quare, ut facile concedo, Platonem in Phaedone multas tribuisfe Socrati argumentorum conclufiones, quae a Socratis ingenio abhorrerent, veluti eas, quae a Metempfychofi et ab Idearum aeternitate ductaefunt: ita minime iis asfentior, qui omnia in illo Dialogo ficta, nil ejusmodi a Socrate ultimo vitae die difputatum esfe, putant. Sed tarnen, ne reprehenfioni locum relinquamus, age, colligamus Socratis fententiam in primis ex Xenophonte: nee a Platone quid asfumamus nifi Apologiam, qua Socratem ad judices loquentem facit eo quidem modo, qui modus maxime et perfonae Socratis et veritati confentaneus fit, ut Cicero non dubitaverit hac in parte auctoritatem fequi Platonis. Igitur apud Xenophontem, ubi Socrates diferte de Animorum Immortalitate ftatuat, nullum locum,. ubi ea dicat, quae valeant ad Immortalitatem, duos tantum locos, reperi. Alter eft in Memorabilibus Socratis Lib. I. Cap. IV. ubi de Divina Providentie et Humani Animi praeftantiil disferitur: § 8 et 9 docetur, ita noftrum Animum ex quddam Anima Mundi ortum esfe, prouti Corpus fuas partes habeat ex materia Mundi: Xv Te o-xmov (ppóviyJv ti loxelg e%eii>- xXUii Te ovlx/tov ovTev olei (ppóvipiov eïvxi' xx) txvtx èilug ó'r-l yïje re puxpfo. piépog fV rü o-üfiXTi, TroXXvii eve-yt;, e%et<;, xx) vypov $px%\> iroXXcv ovroi;, xx) tüv k\Xmv TJittcv i*eyx?Mv ivrw ixascv i^ixpov (iépog hxfiévri to oS(Mi tw^/wsw' vot' uaZy Sea.IV. Socrates.  Sedh IV. Socrates. xl VETER. MULOS. SENT. DE VITA ET STATU vovv Te pulvov xpx ovlxfiov ovrx és evru%üg irüg loxsïg ovvxpTrxo-xi, xx) rx$e vwspfieyêévi xx) irK^og xireipx ? ^u^ij, eug fih hi hl Qv^tü trcófixri y, £5}' orxv Vs tcvtoo xirxï.Xxyy, tshy,y.sv' 'Qp& yxp OTi xxi tx Övv,tx T&pixTa, corov hu èv xi/roïg %povov % y t^t^ij, ^mvtx txps%£TXi' Oi/'Séye oircog x$pwv hxi v\ iiWffl, sttsiIxv roïi xCppovog ja/iXTog ll%x yèvniTXi, ovïk tovto 7T£7r£icrpixt' xïXotxv ikxpx,Toq xx) xxCxpbg ó vovg Ixxpêy, TOTS Xx) CppOVipiCCTXTOV ElXQq XUTCV ttVXt' AlXXVO(i£IIOV 1 Sé XvêpéwCU 5>fA« £9(1/ 6XXSX XTTlévTX TTpbq TO ÓftÓïpVXOV TTkiiV Tijg lpV%,ijq' XVTq §£ (iÓVy 0UT£ 7TXpOV7X c-vts xttioüo-x bpxTxi' Quae ita vertit Cicero. "Mihi quidem numquam perfuaderi pot uit, Animos, dum in Corporibus es/ent mortalibus, vivere: cum exisfent ex iis, emori: nee vero tum Animum esfe infipientem, cum ex infipienti Corpore evafisfet: fed, cum omni admixtione Corporis liberatus, purus et integer esfe coepisfet, tum esfe fapientem. Atque etiam, cum hominis natura morte disfolvitur, ceterarum rerum perfpicuum eft, quó quaeque discedant: abeunt enim illue omnia, unde orta funt'. Animus autem folus, nee cum adeft, nee cum discedit, apparet." Haec hactenus. lam vero in reliqua hujus loei parte, Socraticam illam bipertitam argumentationem, et mortis cum fomno comparationem, quoque exftare deprehendemus. Quam partem ex ejusdem Ciceronis interpretatione referamus. "lam vero videtis, nil esfe morti tam fimile quam fomnum. Atqui dormientium Animi declarant Divinitatem fuam. Multa enim, cum remisfi et liberi fuut, futura profpiciunt. Ex quo intelligitur, quales futuri fint, cum fe plane Corporis vinculis relaxaverint. Quare fi haec ita funt, fic me colitote ut Deum. Sin una eft interiturus Animus cum Corpore, Vos tarnen Deos verentes, qui hanc omnem pulchritudinem tuentur et regunt, memoriam nofiri pie inviolateque fervabitis" \'6) 2 SEC- Seft.IV. SoCRATI- :i. Xeno- ?HON.  xl iv VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU Sea. V. Plato. SECTIO V, De Platone*. Omnium, qui ex Socratis fchola prodierunt, plurimum in Philofophi! excelluit, plurimumque famae ct auctoritatis nactus eft Plato, Athe-nienfis. De quo Viro uberitis copiofiusque exponendum eft, propter duas causfas. Primum enim, hic eft Plato , qui ex omnibus Philofophis maximum ftudium in Animorum Immortalitate demonftranda illuftrandaque po» fuit. Deinde ipfius fcripta ad noftram venerunt aetatem, ut de Doctrina placitisque ejus eo plura certioraque döcumenta proferre posfimus. Quod quidem fecus fuit in iis, quos hactenus memoravimus, Philofophis; quip* pe quorum, exceptis paucisfimorum, fcripta perierunt; ut eorum fenten^ tiae non nifi ex raris veftigiis ac reliquiis, roulto labore collectis et digeftis, verifimiliter confiitui posfent. Sed videamus fummatim doctrinae' principia, a quibus ad Animorum Immortalitatem profectus eft." Tria funt rerum principia eaque aeterna, Deus, Ideae, Materia: Materiam vago et incerto motu fluctuantem, Deus in ordinem redegit, ad Idearum exem-i plum conformavit, et Mundum ex ea compofuit; Mundo Animam (^vjv) Animaeque Mentem (vbtir), indidit: vid. Timaeo p. 527. A. B. Haec Anima mixta eft ex Materia duplici; altera, ftmplici et immutabili: altera, cerporea, dividud, et mutabili: eft etiam per totumMundum extenfa, ct, quamvis creata a fummo Deo, tarnen intelligens ac Divina, et quafi fccundus Deus: (vid. ib. p; 528.) Porro, fummus Deus opifexDeos coeleftes creavit, qui funt aftra ignea (p. 530. C. D.): immortales, non quidem fua natura, fed fummi Dei voluntate. Deinceps, fummus Deus effeeit Animas Animalium, eadem ratione qua effecerat Animam Mundi, non tarnen ita perfectas ut Deos coelestcs, fed fecundo ac deteriori gradu;quippe quae minorem partem haberent Materiae illius fimplicis et immutabilis: vid. p. 531. A. B. fequ. Has Animaliiun Animas idem-fummus opifex Deus Diis coeleftibus diftribuit, ut ipfi illis Corpora fabricarentur, jisque corporibus illas includerent: in quibus fi bene vixisfent, redii/ent quaeque in naturale fuum aftrum: fin minus bene vixisfent, iterum in. gencrationem abirent, viri in muliebria Corpora; poft mille annoram fpatium redirent, et ipfae fibi vitas eligerent; ubi fit, ut humana quoque: Anima in brutj Corpus immigret, atque in brutorum genere per multas deinceps generatïones maneat, donec pravitatem, quae ei ex corporea con-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xlv .eontagione, ignis, aquae, aëris, et terrae, adhaeferit, penitus effugerit, atque ita in primum ftatum, in quo fuerat quum ex fummi Dei officina prodiret, reftituatur (vid. ibid. p. 531. fequ.)" Haec ex Dialogo, Timaei nomine infcripto, ubi Plato fententiam fuam de rerum principiis et ortu explicat. Videamus jam peculiares de Immortalitate difputationes, ita quidem ut eas a Fabulis diftinguamus. Nam tribus Dialogis, Gorgiae, libro ultimo de Republica, etPhaedoni, Plato ejusmodi epilogos adjecit, ubi de conditione Animarum. apud Inferos ex populari opinione et poëtarum Fabulis exponeret. Quos locos nil attinet referte; et fi quid habent ex proprid et interiore Philofophi doctrina, hoe poftea notabimus. Illud et in primis et maxime qnaerendum, quibus rationibus et argumentis Plato Animorum Immortalitatem conficere ac demonftrare ftuduerit. Quae quidem argumenta in pluribus prodita funt Dialogis, Timaeo, Menonc, Phaedro, decimo de Republica, et maxime in Phaedone.. Et in Timaeo quae exftant, modo protuiimus. Sunt vero illa non conclufionibus demonftrata, fed probabili explicatione ad Doctrinam de rerum. principiis et ortu accommodata. Quare progrediamur continuo ad reliqua» In Menone oftenditur: omnem difciplinam esfe recordationem, homines nil novi difcere, fed vetera recordari; nam, fi quis de rebus incognitis recte interrogetur, eum ita refpondere utappareat, fe harum rerum notionem in Mente involutam tenuisfefed hanc notionem quum in- praefenti vita numquam aeccperit, necesfe esfe ut eam in priori quadam vitd acceperit. Igitur effici, Animos noftros, anteaquam in hanc vitam venirent, in aha vitd degisfe, ex eaque rerum notionem attulisfe, quae nunc ratione difciplinae, id eft, recto interrogandi modo inftaurentur. Sed Animi, ut ante hanc vitam fuerunt, ita poft eam quoque erunt: quod in Phaedone deroonftrare conatur Plato. Vid. Menou. 'p. 16. et Cicero Tusc. I. 24. In Phaedro, quem juvenis fcripiit, ingenio veluti luxurianti obfecutus, miram quandam Animi informat imaginem;. quum dicit "eumfimilem esfe aurigae jugum equorum regenti: alis- quoque inftructum, cum Diis per totum coelum vehi; amisfis alis, in terram Ubi-, corpori includi: ita deinceps nafci, et hanc migrationem tribus millenorum annorum. intervallis abfolvere." In quibus quidem figmentis, fi quidlatet vcri et philofophicae fententiae, hoe poftea explicabimus. Nunc exordium iÜius loei referendum eft, quod demonltrationem Immortalitatis habet. Hoe igitur ejusmodi eft p. 344. "Oportei primum de naturd Animae cum divinae. \6~) 3- t-u'.a. Plato- Arg. ex Timaeo. Arg. exMenona. Arg. ex: Phaedro».  Sea. V. Plato. Arg. ex Phaedro. 1 ! i i xlvi VETER. PHILOS. SENT. DE VTTA ET STATU tum humanae, ejus actionibus pasflonibusque veram notionem confequi. Initium autem demonftrationis hoe eji: Omnis Anima eft Immortalis. Nam, quod fe ipfum movct, Immort ah eft: quod autem non modo aliam rem movet, fed ipfum quoque ab alia re movetur, quia movendi finem habet, finem etiam habet vitae. Solum vero illud quod fe ipfum movet, quia fe ipfum non relinquit, numquam definit moveri: fed omnibus reliquis rebus, quae moventur, fins et principium movendi eft. Principii autem nulla eft origo. Nam omne, quod ftt, a principio debet nasci, ipfum autem principium ex nulld re alid poteft nafci; principium quippe omtiino non esfet, fi ipfum ex alid re natum esfet. Sed quandoquidem principium nullam habet originem, confequitur, ut nee interitum habeat. Nam brincipio exftincto, nee ipfum aliunde, nee ex ipfo alia res amplius oriri botert't; fi quidem omnia a principio debent oriri. Ergo mot iis principium eft in ea re quae fe ipfa movet: haec vero nee interire nee oriri poteft; hoe o.nim ft accideret, confequeretur ut coelum ac terra collaberentur et a motü cesfare'nt, nee ulld ratione ad motum redigi posfent. Igitur quum appareat, Immort ah esfe illud quod fe ipfum moveat, minime a verd ratione aberraverit, qui hanc esfentiam et naturam Animae esfe dixerit. Omne tnim Corpus, quod extrinfecus movetur, inanimatum eft: quod autem hitrinfecus ex fe ipfum movetur, animatum: quia in hoe proprio motu vofita eft Animae natura. At qui, cum ita fe res habeat, ut nulla res, ex'.eptd Anima, fe ipfa movere pos fit; necesfarió confequitur, ut Anima nee irtum nee interitum habeat. Hoe eft celebratum illud Immortalitatis argunentum, quod inde a Thalete cognitum quidem, neque tarnen accura:ius explicitum erat: quod, Platonis auctoritate, fecuti Punt plerique polea Veteres, in primis Cicero: qui illud egregïa laude ornavit et vertit, Pusc. I. 23. Quod fi hanc argumentationem ad Dialecticam brevitatem •evocemus, repcriemus, eam his fere Syllogismis conftare "Qjwd fe iprum movet, non habet initium: Anima fe ipfa movet: Ergo Anima non 'tabet initium." Asfumtionem, qua dicitur Animam fe ipfam movere, neno facile in dnbium vocaverit, qui quidem libertatem agendi tueri vouerit. Ergo propofitio, quÉl dicitur, quod fe ipfum moveat, non habere 'nitium, probanda eft. Quod ita probat Plato: "Quod fe ipfum movet, Principium eft: Anima fe ipfa movet: Ergo Anima eft Principium. Pernt: Principium non habet originem: Anima eft Principium: Ergo Anina non habet originem." Concludit denique argumentationem ita: "Qttod riginem non habet, illud nee interitum habet: Anima nón habet origitem: Ergo Anima nee interitum habet." Sed, ut brevius etiam demon- ftra-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xtvn ftrationis connexionem complectamur, tribus illa continetur his Enunciationibus: "Anima eft principium, quia fe ipfa movet: Principium nee originem nee interitum habet: Ergo, Anima femper fuit et femper erit." Equidem et ipfe miror, et alios miraturos arbitror, quae fit necesfitas, ut illud, quod feipfum movet, femper fuerit. Nam qui acerrime Animi libertatem defendunt, eamque in proprid interndque agendi facultate, id eft, ut Veteres loquuntur, 'mfacuhate fe ipfam movendi, ponunt; idcirco minime negant Animam a Deo esfe creatam. Forte fint quoque, qui Platonem hoe nomine reprehendant, quod fibi ipfe repugnet, quun in Timaeo pronunciaverit Animas a Deo creatas esfe. Sed haec quiden reprêhenfio ita dilui poteft, ut dicamus Animas hominum ex eddem fubftantid compofitas esfe atque Animam Mundi, eam vero fubftantiam ai omni aeternitate femper in motu fuisfe: vid. Tim. p. 327. A. 328. et 331 A. Neque necesfe eft eam adhibere machinam, qua ufi funt nonnulli Pla tonicorum, qui contenderunt, Mundum, fecundum Platonem, non esfi in tempore, feu a quodam initio, a Deo factam: de qua opinione eorun confulatur Cudworthus et ad eum Moshemius Syffem. Intell. T.Lp.368 Quare, fi quis hoe teneat, Animae fubftantiam femper et fuisfe et in mo tu fuisfe, eamque d Deo non ex nihilo creatam, fed tantummodo con formatam esfe, is haud aegre Platonem a repugnantiae crimine abfolvet Ergo apparet, totam hanc in Phaedro expofitam demonftrationem panra habere firmitatis, nifi fi cum aliis placitis in Timaeo expofitis conjunga tur. Atque haud fcio an Plato ipfe poftea de hujus argumenti fiimitate du bitaverit; quippe illud non asfumfit ad difputationem in Phaedone config natam, qua rationes, quae ad ftabiliendam Immortalitatem valere videren tur, diligenter expromfit. Ceterum poterat alid ratione, ex illd proprie tate et facultate Animae fe ipfam movendi, argumentum duci minimi contemnendum, quo efficeretur, Animam non esfe corporeae naturae igitur corruptione disfolutioneque partium non interire. Nam quum inCor poribus mutationes exiftant certis Iegibus ponderis ac motüs, et fere ne cesfitate machinae; Anima, fi quidem fit corporea, quam partem liber tatis habeat, intelligi nequit. Decimum de Republicd librum Plato concludit narratione fabulae di Here quodam Armenio, qui ex morte in vitam rediisfet, ac de praemii poenisque defunctorum retulisfet. Sed antequam ad fabulam accedit praemittit graviffiinam difputationem, qud Animae Immortalitatem demon ftrare ftudet. Quare fabulam nunc quidem praetermittamus, demonftra tionem vero confideremus: eamque, quandoquidem longiuscula eft, noi ip Seft.V. Plato. Arg. ex Phaedro. ! Arg. ex .Rep.X. y l  Seff.V. Plato. Arg. ex Rep. X. Arg. ex Dialog. Phaedon XL vin VETER.. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU ipfis Philofophi verbis referamus, fed fummatim exhibeamus, ut ejus tarnen vis et confecutio appareat. Haec igitur fumma eft difputationis quae habetur p. 516. et 517. "In rerum naturd funt res vel bonae, vel malae, vel indiiTercntes. Bonae funt quae eas res, quibus infant, fervant; Malae , quae eas deftruunt: Indifferentes, quae neutrum fachint. Ita corporibus ainmantium malum eft morbus, frugibus aerugo, ligno putredo, ferro rubigo, aliis alia; quibus malis res affectae pereunt. Atqui Animae malum eft Injuftitia, Intemperantia, Timiditas. Infipientia: de quibus nullo pacto oftendi poteft, ea talem vim habere, ut Animae mortem adferant. Porro res omnes, quae non interno fuo morbo et malo, fed externd vi, pereunt,non tarnen ita pereunt, ut externa causfa fola fufficiat ad interitum : fed fons et origo interkus eft in malo interno, quod anfam praebet atque cedit vi externae. Sed Animae malum non ejusmodi eft, ut vel ipfum folum Animae mortem adferat, vel ab extemd vi ad Animae interitum converti posfit. Ergo Anima nee ab internd nee ab externa causfd ad interitum deduci poteft. Praeterea illud animadvertendum eft: Animarum numerum nee augeri nee minui. Nam nee pereunt, ut vidimus: nee plures fiunt, quia ex naturd mortali numerus earum augendus esfet, et ita paulatim omnia mortalia ad Immortalitatem traducerentur. Anima quoque, fz quidem eft aeterna, ut profecto eft, ka debet conftituta esfe, ut nullus fit partium ejus disfenfus, fed maximus confenfus." Hactenus pertinet hoe argumentum. Ejus duae partes poftremae, de numero Animarum nee augendo nee minuendo, et de partium ipfius confenfu, adjectae funt veluti ex abundanti: et uberius explicantur in Phaedone, ut mox videbimus. Prior vero pars omnino acuminis laudem habet, et ad magnam verifimilitudinem explicari poteft; fi quidem ex comparatione rerum corporearum oftenditur, non habere Animam in fe ejusmodi Malum, neque extrinfecus accipere posfe, quó exftinguatur ipfa et pereat. Videamus jam de Phaedone; qui ab omni antiquitate is habitus eft fiber, in quo rationes Immortalitatis Animorum gravisfime luculentisfime■ que expofitae esfent. Quae quidem libro lans et auctoritas conciliata eft, non tam firmitate argumentornm, quam eloquentid Platonis. Habetur enim difputatio ex perfond Socratis, qui ultimo vitae die in carcere ad amicos disferit, tanta animi tranquillitate ac magnitudine, tantd fide ac perfuafione futurae felickatis, ut, non ad mortem, fed ad Deorum Immortalium domicilium abire videatur. Quare, quod dico, fi quid eft in ipfï «rgamentationfi vel erroris vel obfeuritatis, hoe apud legentes cogitatione et veluti confpectu Socratis, atque orationis Platonicae gravitate ac fuavi- ta-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. xlix tate obruebatur. Ceterum, quum ipfa Platonis difputatio haud parum habeat difficultatis ad intelligendum; operam dedi, ut eam in compendium redigerem et argumentorum fummis breviter ac perfpicue exhiberem. Primum igitur hoe eft (p. 377.) "Mortis tempus exfpectaudum eft; nee cuiquam licet fe ipfum interficerc. Homines enim, tamquam fervi, a Diis, tamquam Dominis, in hac vita collocati funt: nee abeundum eft, nififi Dii ipfi nos ex hac veluti cuftodia liberent. Itaque et ego mortem aequo animo fero: Dii enim me jam ex hac cuftodia revocant. Ac fpero me ad meliores homines venturum: certe, ad optimos dominos, nimirum Deos, me perventurum, hoe vero, fi quid aliud, fummd asfeveratione affirmo". Hoe deinceps demonftratur." Pergit (p. 378 — 380. fin.) "Philofophia eft commentatio ac ftudium mortis. Philofophi enim munus in eo pofitum eft, ut Animum a rebus corporeis et fluxis avocet, et ad res intelligibiles ipfamque puram ac finceram veritatem eum convertat. Atqui quam diu in hac vita et in Corpora degimus, huic muneri fatisfieri nequit. Animus enim tum maxime viget cogitando, quum fe maxime a Corpore fegregaverit et in fe ipfum collegerit: unde apparet, eum ad cogitandi vim ac praeftantiam adeo non opus habere Corpore, ut potius illius vinculis folutus et per mortem liberatus, naturae fuae perfectionem obtineat. Corpus nos avocat a purae fjnceraeque veritatis indagatione: fenfus eorumque vicaria phantafia continuo Animi cogitationem turbant, eumque in falfas opiniones erroresque inducunt. Corpus inimicum et contrarium eft Virtuti. In Corpore fons eft omnis labis et corruptelae. Corporis nutrimento et voluptati fervire cogitur Animus: illiusque follicitatione ad vitia et fcelera abducimr. Igitur verifimile eft, Animum, poft Corporis mortem, Veri cognitionem pleniorem confecuturum, et cum Diis habitaturum; fi quidem jam in hac vita fe, quoad ejus fieri potuit, a Corporis contagione purgaverit commentatione veritatis et ftudio Sapientiae, Iuftitiae, ac Fort tudinis." "Ne vero quis objiciat, Animum extra Corpus non fubfiftere posfe, his moneatur argumentis, Animum jam fuisfe anteaquam in Corpus veniret, p. 380 — 384. In tota natura rerum haec dominatur lex, ut, quidquid fit, id ex fin contrario fiat. Veluti, quod majus fit, id ex minori fit majus, velox fit extardo, firmum ex infirmo, calor ex frigore: ita quoque contra, ex majore fit minus, ex firmo infirmum, ex veloci tardum, ex calore frigus. Eadem necesfitate conjunctae funt vita ct mors: atque, ut ex vivo fit mortuus, ita ex mortuo fit vivus. Nifi forte putemus, hac una in parte naturam deficere. et ex omnibus rebus duas ab hujus legis *(7) "vi Seft.V. Plato. Dialog. Phaedou. Arg. I. Arg.H.  Seft.V. Pl.ATO. Dial. Biaedon. Arg. III. Arg. IV. t, VETEH. PmLOS. SENT. DE VITA ET STATü" vi exemtas esfe, vitam et mortem. Quod. argumentum ut accuratius etiamv percipiatur, animadvertendum eft, omnem mutationem tripliei contineri ftatu. Primus eft, ex quo res mutata discedit: fecundus, quem permeat res mutata: tertius, ad quem pervenit res mutata. Veluti, fi quis dormit, is ex vigilid in fomnum tranfit: duo funt ftatus: primus vigiliae, tertius fomni: inter hos medius interjectus eft fecundus ftatus et traniitus a primo adtertium, nimirum obdormifcere. Ita fi quis a fomno ad vigiliara > redit, is interjectum permeat ftatum, quem vocamus expergisci. Quare, ut quis vivat, necesfe eft eum permeet ftatum, quem vocamus nasci: et ut quis mortuus fit, necesfe eft eum permeet ftatum, quem vocamus-mori*. Ergo moriundo non exftinguitur. Animus, fed in alium tranfit ftatum." "Porro, fi generatïo haberet viam directam, non in orbem: id eft, fi omnes vivi continuo in mortem abirent, neque flexu viae ex morte in vitam redirent; tota paulatim natura-moriundo confumeretur, et fomno veternoque opprimeretur multo graviore quam ille in fabula Endymion; At vero natura fui ipfa eft confervatrix. Igitur fe non confumit pariundo >, fed' inftaurat ex morte vitam, producit ex mortuis vivos. Ex his argumentis efficitur, poft hanc vitam aliam fore vitam, qui bonis melius-, malis pe*~ jus futurum fit." "Deinde, Animum fuisfe antequam ih Corpus veniret, magis etiam appa^rebit, fi ad originem notionum noftrarum attenderimus. Nam quod difce— re vocamus , nihil aliud eft quam recordari; quippe, qui rectd ratione de rebus incognitis interrogantur, ita refpondent, ut perfpicuum fit fè rerum: earum notiones jam antea Animo involutas tenuisfe.. Quod facile patebit,, fi animadverterimus, quid fiat recordatione et judicio rerum. Itaque nimirum quotidie experimur, nos in unius ex alterius rei cogitationem deferrL, Veluti fi quis videt Cebetem, is quoque in Simmiae cogitationem incidat:: et fi quem videmus hominem fimilem Cebeti, eum cogitando comparamus cum Cebete, et judicamus tacite, quam prope vel accedat ad ejus fimili— tudinem, vel ab ea deficiat. Neque hoe in iis tantum fit rebus, quas s Corporis fenfti percipimus: fed in iis etiam, quae funt intelligibiles (i.e.. abftractae) etacorporea naturd remotae. Nam, ut hoe utar, fi rem pulchram videmus, unde oritur illa cogitatio,rem esfepukhram? Non-aluinde profecto nifi hinc, quod illam rem tacite cum ipfd pulchritudinis ided oomparamus, et judicamus quam prope illa res ad hujus ideae exemplum.-; accedat. Ita, fi quod factum judicamus esfe piüm vel impium, hoe factum fenfu Corporis perceptum reférimus ad ideas univerfales pietatis vel» Snpietatis. lam vero unde haufimus ideas univerfales ? Non quidem, ut non-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. lï «ulli volunt, fenfibus Corporis. Nam his quidem haurimus ideas rerum fmgularium, quas ad Ideas rerum univerfalium exigimus et dijudicamus. Et vero, nifi prius habeamus ideas univerfales, ne intelligere quidem posTimus ideas fingulares. Nil enim haheremus ad quod, tamquam ad exemplum, eas referremus, et ex quo eas agnosceremus. Unde efficitur, non per fenfus Corporis primum notitias rerum iu Animum inferri; fed in co jam antea fuisfe: igitur Animum prius viguisfe at vixisfe quam Corpus xiasceretur." "Sed quandoquidem plerisque alte hic fcrupulus infixus eft, ut putent Animum morte Corporis disfolvi, etfub discesfum ex Corpore evanescere ac veluti vento difpergi, videndum eft quid fit illud disfolvi, et in quam naturam cadere posfit (p. 384 — 387.) Atqui disfolvi nil aliud eft, quam partibus fuis ita privari, ut hae discedant a fe invicem, et ut illud totum, quod his partibus conftabat, non amplius fit. Igitur disfolvi nil poteft, nifi quod ex partibus conftat. Porro animadvertamus, rerum omnium duo esfe genera; horum alterum ex partibus eft compofitum, continuo mutationum turbine agitatur, nee umquam eodem ftatumanet: alterum fimplex, quod nullis conftat partibus, neque propterea tantis mutationibus fubjectumeft, fed fumn ftatum obtinet. Compofitum contrectatur Corporis fenfibus: fimplex fub nullum cadit Corporis fenfum, fed fola Animi cogitatione intelligitur. lam Animus ipfe quin ad fimplicium rerum genus pertineat, non eft quod dubitemus. Animus enim nullo Corporis fenfu contrectatur, fed fui ipfe actione et cogitatione fibi innotescit: Animus, quantumvis Corpus continuo mutetur, ipfe idem manet: Animus, quamvis Corpus mutiletur et fenfibus eorumque inftrumentis corporeis privetur, ipfe tarnen cogitandi vim non amittit. Animus notitiam fimplicis et ïmmutabilis naturae confequitur: Corpus non nifi fluxarum et mutabilium rerum notiones haurit. Animus puram finceramque veritatem tum maxime asfequitur, quum fe maxime in fe collegerit et a Corpore avocaverit; atque ita in fui fimilem naturam concedit, ac pascitur certa veritatis contemplatione. Animusimperat, Coipus obedit:hocfervi, ille domini,partes tenet; ut hinc etiam intelligi posfit, quae fit divinior hominis pars. Animusne an Corpus. Atqui contrariarum rerum coutraria funt attributa; itaque confequitur, Animum esfe indisfolubilem, fi quidem Corpus disfolubile eft. Ergo, ut poft mortem partes Corporis disfolvuntur, ita Animus fubfiftit atque in purum et invifibilem locum abit, ad fapienten Deum: ad quem ita quisque certius citiusque peiveniet, ut fe in hac vit-; maxime purum caftumque fervaverit a Corporis voluptatibus. Qui vero ir *(j) 2, bic Plato. Dial. Phaedoa* Arg.V, 1  Seft. V. Pl-ATO. Dial. Phaedon. Arg. VI. Arg. VII. Argumentorum dijudicatio. I : 1 i j j ( 1 i ■lu VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU hac vitd Corpori fervierunt ejusque contagione affecti funt, hipoft mortem alia quaerunt Corpora in quibus denuo nascantur." "Quod fi vero quis hanc opinionem tueri velit, Animum esfe harmonium , ct cogitandi vim esfe Corporis qualitatem, quae oriatur ex jufto tempcramento humoris et ficcitatis, 'caloris et frigoris; huic ita occurritur (p. 390— 3020» u't oftcndatur, tali temperamento fanitatem quidem Corporis effici; cogitatio autem quomodo hinc efficiatür, intelligi nonposfe. Repugnare quoque communi experientiae, cogitationem confifterè in tali temperamento ct harmonie; quippe in plurimorum hominum cogitatione potius discrepantiam quam harmonfam inesfe." "Denique anfmadvcrtendum eft, Animi eandem esfe naturam ac rerunt ihtelligibilium, id eft, Idearum atque Esfentiarum (p. 394 — 396.) Nam, ut res quaedam fit pulchra, requiritur pnlchritudinis praefentia: ut calida fit res., requiritur caloris praefentia: ut animata fit res et vivat, requiritur Animi praefentia: atque ita in omnibus aliis rebus eft. lam vero res , verbi causfa, calida poteft frigfda fieri; ipfe caior numquam poteft frigus fieri. Res pulchra poteft turpis fieri: ipfa pulchritudo numquam potefi fieri turpitudo. Nam fuperveniente frigore, calor abit, nee ipfc in frigus mutatur: fuperveniente turpitudine, pulchritudo abit, nee ipfa in turpitndinem mutatur. Ita fuperveniente morte, Animus abit, nee ipfe in mortem mutatur.; nam Animi" praefentia Corpus fit animatum et vivum; et efü Animi natura eadëm atque Idearum Esfentiarumque, quae femper fubfirtunt, nee umquam a fua vi fecedunt. Ergo Animus eft Immortalis." Haec eft argumentorum in Phaedone explicitorum fumma, brevi et perbicuo, quoad ejus fieri potuit, compendio defignata. Sed de fingulis deïiceps verbo monendum eft. Primum nititur Providentia Divind et reprehenfione Corporis. "Animus h Corpore non poteft'Confequi Veritatem et Vimitem. Atqui res humanae aibernantur a Divina Providentid, quae in primis curam ac mtelam eo»' •um gerit, qui in hac vitd Veritati ac Virtuti ft'uducrunt. Qui quidem haec )ona poft' Corporis mortem confeqiierttur." Habet omnino Argumentatie nagnam vcrifimilitudinem. Secundi' Argumenti haec eft vis, ut ex comparatione omnium, quae in ïaturd fiunt, oftendatur, mortem non esfé tranfitumin nihilum, fed transturn in alium ftatum. Hujus rationis efficaciam egregie perfpexit atque xplicuit M'endelfohnus, elegantisfimus philofophus', in libello de Immoralitate, Phaedonis nomine appellato. Nam quum omnisin rerum naturd nutatio fiat paulatim et fuccesfione graduuni; mutatio quidem ea, quae fit  ' ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. Lltt fit ex vitd in mortem, id eft, ex re in nihilum, non fit fuccesfione graduum: et quantumvis rem minuas, femper eodem intervallo a niliilo diftabit. Igitur Animus naturae viribus exftingui nequit." Tertium fuperftructum eft duobus fundamentis, certo et incerto. Certum eft et a Philofophis cum Veteribus mm Recentioribus probatum, in natura nil novum oriri nee interire quidquam: interitum et ortum non fieri ex nihilo et in nihilum, fed compofitione ac disfolutione partium. Incertum eft, Animos omnes jam antea fuisfe quam in Corpora venirent, nee vel ab ipfo Deo creari novos Animos, nee exiftere quadam compofitione materiae, Sed Animos, fi quidem a Deo creentur continuo, non interire cum Corporibus , confequitur cum-ex reliqua Platonis doctrina, mm ex ea ejus parte. quae eft de Providentie. Igitur, ut hoe fundamentum ex incerto certuu fiat, demonftrandum eft, Animi vim cogitandi non posfe oriri ex compofitione partium materiae. Quod fcxto Argumento conficere ftudet Plato Quartum eo valet, ut oftendatur, Animos jam antequam in Corpor: venirent, notiones rerum univerfales habuisfe: quod quidem ejusmod eft, ut vehementer dubitem an recentiores idearum innatarum patroni acu tius quid et fubtilius ad hanc causfam obtinendam excogitaverint. Nan de fonte et initio notionum duae funt eaeque contrariae Philofophorim fententiae: altera Ariftotelis et Lockii, qui ftatuunt eognitionis initiim pofitum esfe in fenfibus Corporis, per quos primum- notiones rerum ex ternarum inferri in Animum nudum et vacuüm ab omni notione: alter eft Platonis, qui tuetur fuisfe jam notiones in Animo antequam in Corpu veniret: quippe qui non posfit fuseipere et veluti agnoscere imagines re rum externarum fenfibus oblatarum, nifi alias prius habeat notiones, a quas illas imagines extrinfecus oblatas referat atque exigat. Haec eft Pb tonici argumenti vis, quam vulgo non fatis perceperunt Interpretes. PI: tonis fententiam fécutus eft Leibnitius, eamque fub nomine doctrinae c Ideis innatis celebravit. Sed Plato quidem conficere hinc voluit, Animm antea in aliis Corporibus fuisfe. Leibnitio hoe unum fatis fuit, Animui notiones habuisfe antequam in Corpus veniret. Quinti argumenti efficacia repetenda eft ex univerfa Platonis diftribt tione, qua omnem rerum fubftantiam in duo contraria genera dividit Simplex et Compofitum : quorum, hoe disfolvitur et continuo mutatur illud disfolvi nequit et fibi femper conftat. Hujus divifionis veritatem m gant quidem Stoici, Epicurei, et ex recentioribus qui vocantur Materit êftae. Sed, fi hoe conccdatur Platoni, nulla erit ratio quare non conci datBi illud quod inde fequitur, Animum esfe fimplicem nee morte Corp< *(7) 3 * Sea.V. Plato. Dial. Phaedon. t L i i i i i i i t ti f> 5 9 I- 9- is  Seét.V. Plato. Dial. Phaedon. W* VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU is disfolvi. Hoe enim Plato diligenti comparatione Animi cum Corpore conficit. Revocat denique hoe Argumentum ad Divinam Providentiam ut doceat Animos ad Veritatem ac Virtutem factos esfe a Deo: igitur ut quisque in hac vitd Divinae huic legi paruerit, ita cujusque futurum ftatum fore. Nam qui Veritati ac Virtuti ftuduisfent, eos ad Deum perventuros auctorem Veritatis et Virtutis: qui vero Corporis voluptatibus ferviisfent, eosdenuo Corpus quaerere in eoque nasci. Sextum Argumentum pertinet ad confutandam eorum opinionem, qui Animum in quadam Corporis affectione, et humoris calorisque, ficcitatis acfrigoris, temperamento pofuerunt; veluti Parmenides, Zeno, et alii. In hoe Argumento magna eft vis, quam uberius explicuerunt pofteriores, qui Platonis veftigia perfecuti funt, atque egregiam nobis demonftratiol nem pepererunt, qua efficitur, Cogitandi vim non posfe inesfe Corpori, quippe cujus omnes actiones pasfionesque contineantur partium mutatione ac motu. Septimum Argumentum equidem probare non posfum , ac verbo notandum eft. Hoe eo debet valere: "Esfentias rerum esfe conftantes et immutabiles: atqui, Animi Esfentiam pofitam esfe in cogitatione; ergo fieri non posfe, ut Animus umquam cogitationem amittat. Itaque effici, Animum esfe Immortalem." Haec, inquam, argumenti conclufio mihi non probatur. Nam, ut nil dicam de aliis partibus quae reprehendi posfint, Plato confundit genus rerum exiflentium cum generererumposfihilium. Etenim, ut res, quae movetur, non poteftjntelligi nifi ita, ut locum fuum mutet: nulla tarnen hinc necesfitas confequitur, ut res illa femper moveatur, aut femper exiftat. Itaque concedo, Animum non posfe intelligi, nifi ita, ut vivat: neque tarnen propterea concedo, hinc necesfarió confequi, ut Animus femper vivat aut femper exiftat. Sed nimirum Plato in hanc opinionem fuis ipfe initiis obfecutus venit. Nam, quum ftatueret, Ideas exiftere et .aeternas esfe, quumque Animos ad Idearum naturam re' tuhsfet; confequens erat, ut ftatueret, Animos non magis vitd posfe privari, quam, v. c. triangulum tribus lateribus privari, et tarnen triangulum manere. Vidimus de Philofophica hujus loei parte, qua demonftratur, Animos esfe Immortales. Altera pars, qud oftenditur, qualis ftt ille poft hanc vitam ftatus, fabulofe ac poëtice a Pktone tractata eft; ut eam totam referre alienum fit ab hujus difputationis confilio. Sunt vero quatuor loei ubi Plato, hunc quafi fingendi campum nactus , in eo excurrit, eumque poëticd facultate exornat: in Phaedro, Phaedone, Gorgia, et dechuo de Re, pu-  Stoici. j J 1 ] ] i < ] j ( t i l t i i Lxit VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU ipfum abfolvi et compleri, non vero augeri tempore ac diuturnitate. Itaque hac utebantur fimilitudine:. ut optimus esfet tibicen non qui diutisfime, fed qui maxime ex legibus artis cecinisfet, ita optime vixisfe non eum, qui diutisfime, fed qui maxime convenienter cum vivendi legibus vixisfet: ut hiftrio optimus esfet, non qui diutisfime, fed qui optime, egisfet, ita in hoe quafi Mundi theatro unicuique tributam esfe perfonam, nee referre utrum quis eam diu, fed an bene convenienterque, egisfet. Sed de ipfa conditione et duratioue Animorum poft hanc vitam non omnes idem fenferunt: aliter Antiquiores, qui Animos aliquantum remanere volebant: aliter recentiores, qui fere in eam opinionem concesferant, ut Animos cum corpore exftingui putarent. Igitur quum fcripta Antiquiorum omnium , qui ante Senecam fuerunt, veluti Zenonis, Chryfippi, Cleanthis, Pofidonii, aliorumque perierint, nee nifi trium fere in hoe argumento libri Stoicorurn fuperfint, Senecae, Epicteti, ct Marei Antonini; operam dabimus, ut ne Antiquiorum Recentiorumque placita temere confundamus, nee Stoicis promiscue omnibus tribuamus omnia, quae a tribus illis, quorum fcripta fervata funt, pronunciantur. Primum igitur Stoici ab Ariftotele et Platone in eo disfenferunt, ut Animum corporeum esfe ftatuerent; non quidem ut eum vim quandam :t attribfitum Corporis animalis, fed, ut fubftantiam corpoream esfe di:erent. Nam quum res omnes in corporeas et incorporeas diftribuerent, ncorporeas tantum quatuor faciebant: xsktov (i. e. terminum f. ideain) rpatium, locum, tempus: reliquas omnes Corpora esfe volebant. Ergo, ecunduin eorum fententiam, pleraeque omnes res corporeae erant, quae ïodie Subfiantiae et Accidentia vocantilr, exceptis quatuor illis: vid. Sextus Empiricus Adv. Mathem. X. 718. Sed de ipfa Animi naturd non omnes dem fentiebant: alii ex aëre, alii ex igne, alii ex fpiritu calido, confectum «fe dicebant: vid. Diogenes Laërt. VII. 156, 157. Cicero Academ. 1.12. 'feudo-Plutarchus de Placit. Phil. IV. 3. In hoe tamen convenerunt, ut Vnimum Divinitatis participem facerent, quippe Animalium Animos partes sfe Animae Mundi; et tamen hanc Immortalem, illos mortales ftatue>ant: vid. Diog. Laërt. 1. c. Nimirum ignis ille rerum opifex (irvp te%viiv) qui eft Deus et Anima Mundi, penetrat fanguinem, cujus fpiritu et apore conftat Animus hominis. Ergo Animus initium habet vitae ; quip>e qui tum demum exiftit, quum languinis temperamentum in Animali ascente eam vim nactum eft, ut a Divino igne penetrctur. Et Zeno uideni femen virile particulam ab Animi facultatibus delibatam , unde in tero matris Animus infantis cum Corpore fimul procresccret, esfe pro^ nun-  Secï.VIII. Stoici. lxxii VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU bum cadat, id etiam interiturum: do/ere autem Animos, ergo etiam interire" Satis eft in his locis document!, unde intelligatur, hanc fuisfe Stoicorum fententiam "Animos non femper duraturos, et eos adeo, qui diutisfime durarent, tamen fatali illa Mundi combuflione exftingui, ita quidem ut in Divinum ignem et Deum opificem abirent, et fuam ipfi confcientiam cogitationemque, in quibus vita Animorum po fit a eft, amitterent. Sequitur ut videamus, qualem ftatum hunc Animi a Corpore foluti mformaverint. Ac, deperditis quidem Antiquiorum Stoicorum fcriptis, diflicile eft de hac quaeftione ita pronunciare, ut non recentiores veluti Senecam et reliquos confulamus. Sed tamen conandum eft, fi quid forte probabile adférre posfimus. Lucanus, qui Stoicorum doctrinam fecutus eft, nobis primum commemoretur. Neque vero quis nos reprehendat, quod auctoritatem fequimur non fatis firmarn, quippe Poëtae, et, quamvis Stoici, tamen recentioris. Nam videbimus, ejus auctoritatem confenfu vetuftiorum Stoicorum confirmati. Igitur Lucanus, fub initium libri IX. Pharfalicorum, ita depingit Animum Pompeji ex corpore in coeleftes regiones abeuntem: Profiluit bufto, femuftaque membra relinquens, Degeneremque rogum, fequitur convexa Tonantis. Qud niger aftriferis connectitur axibüs aër, Quodquepatet Terras inter Lunaeque meatus Semidei manes habitant, quos ignea virtus Innocuos vitae patientes Aetheris imi Fecit, et aeternos Animam collegit in orbes. Non Uitte auro pofiti, nee thure fepulti Perveniunt. Illic poftquam fe lumine vero Implevit, ftellasque vagas miratur et aftra Fixapolis, vidit quanta fub nocte jaceret Noftra dies, rifitque fui ludihria trunci. Hinc fuper Emathiae campos, et figna cruenti Caefaris, ac fparfas volitavit in aequore clasfes; Et fcelerum vindex in fancto pectore Bruti Sedit, et invicti pofuit fe mente Catonis" Non opus habet explicatione hic locus. Obfervabimus quö valeat, pofteaquam aliorum dicta protulerimus. Prodeat igitur Cicero, cujus gravisfima eft auctoritas ad cognoscendam Antiquorum Stoicorum doctrir nam  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. lxxih nam. Hic igitur non disfimili modo pronunciat de Animis e Corpore discedentibus, Tusc. I. 17,18: "perfpicuum debet esfe, Animos, cum e Corpore excesferint ,/ive illi fint animales, id eft fpirabiles, five ignei, fublime ferri; fi vero aut numerus quidam fit Animus, quod fubtiliter magis quam dilucide dicitur, aut quinta illa non nominata magis quam non intellecta natura; tnulto etiam integriora ac puriora funt. — Is autem Animus, qui, fi eft horum quatuor generum ex quibus omnia conftare dicuntur, ex inflammatd Anima (i. e. Tivsv^ix, suwf/Sè?) conftat, ut potisfimum videri video Panaetio , fuperiora capesfat necesfe eft: nihil enim habent haec genera proni, et fupera femper petunt. Ita five disfipantur, procul a terris id evenit: five permanent et confervant habitum fuum, hoe etiam magis necesfe eft ferantur ad coelum et ab his perrumpatur et dividatur crasfus hic et concretus aër, qui eft terrae proximus; calidior eft enim vel potius ardentior Animus, quam eft hic aër, quem modo dixi crasfum atque concretum: quod ex eo fciri poteft, quia corpora noftra terreno principiorum genere confecta ardore Animi concalescunt. Accedit, ut eo facilius Animus evadat ex hoe aëre, quem faepe jam appello, eumque perrumpat, quod nihil eft Anima velocius , nulla celeritas quae posfit cum Animi celeritate contendere. Qui (Animus) ft permanet incorruptus fuique fimilis, necesfe eft ita feratur, ut penetret et dividat omne coelum hoe,in quo nubes, imbres, ventique coguntur: quod et humidum et caliginofum eft propt er exhalationes terrae. Quam regionem cum fuperavit Animus, naturamque fuiftmilem contigit et agnovit, junctis ex Anima tenui (xsTrro^sph Tvsüpca) et ex ardore Solis temperato ignibus inftftit, et finem altius fe efferendi facit. Tum enim fui fimilem et levitatem et calorem adeptus, tamquam paribus examinatus ponderibus, nullam in partem movetur, eaque ei demum naturalis eftfedes, cum ad fui fimilem penetravit, in quo nulla re egens aletur et fuftentabitur iisdem rebus quibus aftra fuftentantur et aluntur." Haec igitur tota oratio, forte quoque proxima, quae eft de felicitate Animorum ab affectibus liberatorum et in contemplatione coeleftïs regionis verfantium: haec igitur tota oratio, quin Stoica fit, non eft quod dubitemus. Quamquam fuit aliquando cum dubitarem. Nam Iuftus quidem Lipfius, Phyfiolog. Stoic. III. 14, ubi affirmat, illam fententiam a Cicerone ut Stoicam expresfam esfe, nulla ejus rei fatis manifefta protulit indicia. Et recordabar, eundem Lipfium nonnunquam negligentem fuisfe in fua cuique fectae fententia tribuenda, ut Stoicis addiceret aliena. Poftea tamen cognovi, eum hac quidem in parte non errasfe. Nam primum quidem, Cicero de Animi natura ita loquitur, utappareat, eum ex Stoico*(10) rum ïeft.VIIL 5TOICI.  Seft.VIII. Stoici. Summa fententiae Stoicorum. Seét. rx. Aliae ] Sectae. . Megari- ' ci. ' i i ] i Eliaci. Eretria- i Cl. j ( 1 Cyrenai- CJ. i lxxvi VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU Apparet igitur, Stoicos ftatuisfe, Animos non esfe fempiternos; nam eos etiam, qui maxime esfent longaevi, tamen fatali rerum combuftione interire et in principium fuum, nimirum Ignem opificem ac fummum Deum, qui folus eft fempiternus , refolvi, nee iterum vitam accipere novd rerum inftauratione a fummo Deo factd. Immortalitatem apud eos non locum necesfarii fundamenti, ut apud Platonem, fed confectarii, habuisfe; ita quidem, ut Animos longius breviusque permanere ftatuerent, londus bonos, brevius malos, et quidem circa Lunam, utpote locum eorum fubtilitati maxime accommodatum. Feliciores ac diuturniores esfe 3onorum Animos, infeliciores et minoris aevi malorum, ex ipfa Vimttis et Pravitatis naturd volebant confequi; nee tarnen hanc diverfitatem praenii vel poenae vim habere. SECTIO IX. De aliis hac aetate Sectis* Antequam de Cicerone dicamus, monendum eft breviter de aliis in lac aetate fectis Philofophorum. Ab Eüclide igitur, Socratis difci)ulo, profecti funt Megarici: horum fententia de naturd Boni, quam :andem atque Deum, Mentem, ac Prudentiam esfe volebant, memorata :ft a Cicerone Academ. II. 42. et Diogene Laërt. II. 106. Quae attributa itrum etiam cum Animis homjnum communicaverint, difficile eft dictu. Ceterum, ut in Dialecticd parte, ita in multis Phyfïcae locis fecuti funt 'armenidem, Zenonem, et Eleatieos, cum quibus illud quoque placium de Bono convenit. A Phaedone, Elienfi, Socratis discipulo, ortaeft fecta Eliac a, :x edque poftea per Menedemum fecta Eretria ca. Et de Menede110, ut nee de aliis, proditum nil reperimus quid de Immortalitate fenfeit. Ceterum, non abhorret d verifimilitudine, illum eam tenuisfe; fi quilemverumeft, quod ex Heraclide refert Diogenes Laërt. II. 135, illum 3latonis placita retinuisfe. Ab Aristippo, Cyrenaeo, item Socratis discipulo, profecta eft ècta Cyrenaïca: cujus quae fuerit de Immortalitate opinio, non menoratum ab Antiquis reperi. Et, quum Ariftippus Phyficam et Dialecdcam Philofophiae partem repudiavcrit, intclligitur quidem hinc, eum rationes Immortalitatis, quas Phyfiea pars praebet, fimul repudiasfe. Nam  ANIMORUM POST MORTEM CORPOPJS. lxxxi bere, quippe quae omnium gentium confenfu ftabilita fit: Cap. 12— 15. Sed, ut in eo confentiunt gentes permanere Animos poft mortem, ita disfentiunt de conditione ftatus futuri: Cap. 16. Enimvero, cujuscumque fubftantiae fit Animus, non eft terrenae vel bumidae, fed potius vel aëreae vel igneae naturae, prouti Stoicis placuit; fi quidem ex uno vel pluribus quatuor illorum elementornm conftat. Igitur poft disccsfum ex Corpore furfum fertur. Idem valet, fi, fecundum Ariftotelem, ex quinto quodam elemento conftet. Nam idem quoque valere, fi, ex Platonis feiir tentia, ab omni corpored compofitione remotus et fimplex fit, per fe intelligitur. Ergo furfum elatus pervenit in fubtilioris aëris regiones, ibique felicitate fruitur. Quae felicitas duabus fere continetur partibus: altera, quiete ac vacuitate cupiditatum et perturbationum: altera, contemplatione rerum coeleftium, quae quafi pabulum Animorum eft: Conf. Cap. 17—20. Quamvis igitur funt Philofophi qui contcndant, Animum Corpore folutum omnino nihil esfe, ac fubfiftere non posfe: horum fententia repudianda eft. Nam fi omnia ea, quorum nos rationem perfpicere non posfumus, neganda fint: negetur quoque Deum esfe, negetur Corpus ab Animo gubcrnari, negentur plurima alia, quae funt tarnen, quamvis eorum rationes modumque non intelligamus. Sed Animos esfe fempiternos, quia fua nee aliena vi moventur, Plato tam eleganter ac fubtiliter explicuit, ut nil fupra fieri posfit: Conf. Cap. 21 — 23. Hoe eft illud argumentum a Platone m Phaedro expofitum: de quo in Sectione V. diximus. Quod fi porro confideremus facultates Animi humani, quae verfantur in reminiscendo, jtidicando, inveniendo, artibus ac disciplinis; nullo modo concedi poteft, Animum esfe corporeum. Sed cujuscumque tandem eft naturae, certe eft divinus, et idcirco aeternus. Vid. Cap. 24—20. Ergo, quae ex his initiis exftitit,Socratis fententia probabilis haberi debet : eos, qui hac in vita pie cafteque degisfent, ad Deos redire, eorumque confuetudine beatos fore: qui vcro vitiis flagitiisque fe inquinavisfent, bis devium esfe itcr feclufum a concilio Deorum. Stoici autem, amici noftri, non fibi conftant, nee confequenter agunt, dum concedunt Animam poft Corporis mortem permanere, fed tamen aliquando interire. Nam haec una eft difficultas, quomodo Animi fine Corporibus degere ac vi vere posfint: fed hoe femel concesfo, nulla causfa eft, quare aliquando intereant: Vid. Cap. 30 — 33. Ceterum illud firmiter manet, mortem non esfe malum. Nam, quod diximus, fi per eam Animus exfhnguitur, ftatus ille omnino nihil erit: ergo nee bonus nee malus: fi vero Animus fenfumac vitam retinet, felix *(n) po- 5eft. X. Cicero,  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. lxxxv principes, Diogenes Stoicus, Cameades Academicus, Critolaus Peripateticus: his igitur Lc^atis Romae Philofophiam doccntibus, C Laelius in primis Diogenem Stoicum audivit, üliusqne ftudium imitatus eft amicisfimus ejus P. Scipio Africanus; poftea ambo familiariter ufi funt Panaetio, clarislirao Stoico. Itaque eandem fccuti funt disciplinam gcneri Laelü, C. Fannius, et Publ. Mucius Scaevola Augur, princeps lurisprudentiae Romanae: Q. Tubero, Scipionis ex forore nepos: P. Rutilius Rufus. Veteri autem Academiae dcditus fuit L. Lucullus. Magis etiam Philofophia frequentari coepit aetate Ciceronis: ex cujus vel aequalibus vel amicis, Stoici fuerunt M. Cato Uticenfis, Quintus Cicero, Luciiius Balbus, Ser. Sulpicius. Platonicus, Ciceronis exeroplo, fuit M. Brutus. Peripateticus, M. Pifo. Plurimi vero Epicurei fuerunt, veluti amicisfimus Ciceronis Atticus, Trebatius, Torquatus, Vcllejus, L. Calp. Pifo, C. Casfius, Lucrctius, Amafanius, Catius: Academici, Cotta et Varro: Pythagorici, Appius, Nigidius Figulus, Vathiius. Augufti aetate pkrosque Philolbphos Epicureos fuisfe, vulgo fertur; non fatis vere. Valeat hoe de multis principibus viris et Augufti amicis, qui magis tamen voluptatum ftudio quam profesfione fuerunt Epicurei. Nam et aliarum fectarum multi fecuti funt placita: et ex ipfius Augufti in Philofophia magiftris, Athenodorus fuit Stoicus, Areus Academicus, Nicolaus Damascenus Peripateticus. Poëtarum princeps memoretur Virgilius, qui de Immortalitate Animorum fexto Aeneidis libro divine cccinit, ita tamen ut magis Poëtae quam Philofophi officio fungerctur. Nam tractavit hunc locum, partim Homeri exemplo, qui fimiliter Ulisfem ad Inferos deduxerat, partim quia materia erat accommodata Poëtae confilio et opportuna ad fictionis ornatum. Atque, ut hoe in loco in primis Platonem fecutus eft, ita aliis locis alios: veluti Stoicos de Anima Mundi, Georg. IV. 220: Epicureos in Cosmogonia, Eclog. VI. et Fati Infcrorumque contemtu, Georg. II. 490. Ipfe quoque fatetur, fe Athcnis Epicureorum fcholas frequentasfe, in Ciri. Igitur, non puto hujus esfe disputationis, locum illum fexti Aeneidis libri exponere: cum quia fabulofus ac poëticus eft, tum quia ejus Platonicae partes fupra explicitae funt, tum quia non ex ipfius Virgilii proprn fententiil accipiendus eft. Neque vero Horatius ad certam fectam referri debet, minus etiam ad folam Epicuream: vid. Lib. I. Ep. I. Quir modo hanc modo illam fequitur fectam. Eft adeo ubi de Animo ex Platonis et Stoicorum doctrina loquitur, eumque divinae particulam Aurat vocat, Lib. II. Sat. II. vs. 79. *(iO 3 O vi Sefl.XI. de AL11S PlIILOS. Virgilius. Horatius.  Sed!. XI. de aliis Philos. Ovidius. txxxvi VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU Ovidius item, dum in Opere Metamorphofeon, de Mundi hominisque opificio, et de Animorum Immortalitate canit, magis ut Poëta quam ut Philofophus audiendus eft. Ejusmodi quid exftat in ipfo fine Operis: Parte tarnen melior e mei fuper alta perennis aflra ferar"': quod fere ad folam nominis perennitatem refertnr. Ac libro eodem, ubi de Animorum Immortalitate atque migratione dicitur, non ex fua fed Pythagorae perfona loquitur: cujus tamen fententiam non vere accurateque fignificavit. Neque enim hoe fuit Pythagorae placitum, nullos esfe Inferos, et Animos femper in novis Corporibus oberrare nee umquam ad divinum fontem redire. Majorem auctoritatem habere videtur, quod ab initio libri primi, creationcm Mundi Platonica Stoicaque ratione exponens, Animos humanos divino coeleftivc femine ortos et ad Deorum fimilitudinem conformatos esfe pronunciat. In Pythagorica doctrina clari exftiterunt, Moderatus Gaditanus, Sotion, Senccae magifter, qui eam cum Stoicis placitis conjunxit. Duo i» primis ex hac doctrina profecti eam artibus magicis ac praeftigiis infamem reddiderunt: Anaxilaus Larisfaeus, magiae causla ab Augufto kalii ejectus, et Apollonius Tyaneus, eodem fere, quo Servator, tempore, vel paulo poft, natus. Qui, ut Animorum Immortalitatem tenuerunt, ita auctores fuerunt, ut fequentium aetatum Philofophia magicJ fuperftitione repleretur. Praecipue tamen Stoicae doctrinae ftudium invaluit, ac per hoe et proximum faeculum dominatum eft. Satis habeo nomina celcbriorum, qui ante Senecam fuerunt, memorasfe. Fuerunt igitur Iafon, Pofidonii ex filia nepos: Q. Sextius: Strabo, Geographus: Manilius, Poëta: C. Mufonius, cujus egregia quaedam Moralia fragmenta fervata funt apud Stobaeum*: Chaeremon, Neronis praeceptor: Canius Iulus, Caligulac jusfu interfectus: Thrafeas Paetus, fingularis fanctitatis vir, a Nerone primum magno in honore habitus, poftea occifus. Peripatetici, praeter fupra memoratos, inclaruerunt Boëthus, Sofigenes , Andronicus, Xenarchus, Athenaeus, Adraftus, et Neronis praeceptor Alexander Aegeus: Platonici, in primis, Onofander, et Thrafyllus a Tiberio interfectus. Haec igitur praemittenda videbantur, ut ne aetas, quae a Cicerone ad Senecam eft, vacua relinqueretur: fed ex notatione fectarum, quarum fuerunt Philofophi, coniectura fieri posfet, quae fuerit plerorumque fententia de Animorum futura conditione. SEC-  ANIMORUM POST MORTEM CORPORIS. lxxxvh SECTIO XII. De Seneca. . Ergo fit mihi Seneca is, in quo hanc difputationem finiam. Fuit hic omnium, qui poft Ciceronem Latine de Philofophia fcripferunt, princeps cum eloquentia tum doctrinae copia. Conftat, eum in primis Stoicos fecutum esfe; quamquam ipfe nulli fectae nomen dedisfet, et Platonica quoque placita asfumfisfet. Sed videamus Vin fententiam ex ipfiusverbis. Et primum quidem de ipfa natura Animi, Quaeft. Nat. VII. 24, varias Philofophorum opiniones memorat, casque inter fe disfentientcs; unde conficit, nemincm dubitare quin Animus fit, fed, qualis fit, id vero ignorari. Quod quidem non eo valet, ut ipfe de Natura Animi dubitet; fed ut appareat, magis conftare de Animi exiftentia quam de ejus attributis. Nam Epift. L. breviter naturam Animi fignificat "Quid enim eft aliud Animus, quam quodammodo fe habens fpiritus?" Hoe ex Graeci definitione expresfum eft, msüput ita; %%ov: i. e. Aërea fubftantia certis qualitatibus praedita. Porro affirmat Animos noftros esfe partes et quafi membra Dei, Epift. XCII. "Quid eft autem cur non exiftimes, in eo divini aliquid exiftere, qui Dei pars eft? Totumhoc, quo continemur, et unum eft et Deus. Capax eft nofter Animus: perfertur Ulo, ft vitia non deprimant. Socii fumus Dei ac membra" Haec igitur plane Stoica. Partim Stoica partim Platonica funt, quae de Corpore tamquam Animi domicilio fragili dicuntur, Ep. CXX. "Habebat perfectum Animum, ad fummam fui adductus, fupra quam nihil eft nifi mens Dei, ex qud pars et in hoe pectus mortale defluxit: quod numquam magis divinum eft, quam ubi mortalitatem fuam cogitat, et feit, in hoe natum hominem, ut vitd defungeretur: nee domum esfe hoe Corpus, fed hospitium, et quidem breve hospitium,quod relinquendum eft, ubi te gravem esfe hospiti videas" Ex hac Animi naturit confequitur, cum non interire Corporis morte. Ergo vani funt ex Stoicis ii, qui putarunt, Corpore gravi pondere oppresfo et exftincto, Animum quoque exftingui; Ep. LVII. Animus enim ipfo igne fubtilior eft; et fi fuperfies eft Corpori nee perit, hoe eam habet vim, ut nulla exceptiolocum habeat, qua cum Corpore exftinguatur. Ita locus hic difficilis exponendus videtur. Etiam in confenfu gentium eft argumentum Immortalitatis: Epift. CXVII. "Cum de Animarum aeternitate disferimus, non leve momentum apud nos habet confenfus hominum , aut timentium Inferos, aut colentium" Nam, ut paulo ante dixerat, "Apud Seét. XII. Seneca.  Lxxxvni VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU Seft. XII. Seneca. "Apud nos veritatis argumentum eft, aliquid omnibus videri: tamquam Deos, in ter alia pc colligimus, quod omnibus de Diis opinio inpta eft: nee ulla gens usquam adeo eft extra leges projecta, ut non aliquos Deos credat" Ceterum ex fola divina Animi origine ejus aeternitas colligitur, in Confolat. ad Helviam, Cap. XI. — "ftneerus Animus, ac naturae fuae memor, levis ipfe et exfertus et quando emisfus fuerit ,emicaturus ad fumma: interim quantum per moras membrorum et hanc circumfufam gravem farcinam licet, celeri et volucri cogitatione divina perluftrat. Ideoque nee exulare umquam poteft, li her, et diis cognatus, et omni aevopar. Nam cogitatio ejus circa omne coelum et in praeteritum futurumque tempus immittitur. Corpusculum hoe, cuftodia et vinculum Animi, huc atque illue factatur: in hoe fupplicia, in hoe latrocinia, in hoe morbi exercentur. Animus quidem ipfe facer et aeternus eft, et cui non posfunt injici manus." Ergo poft hanc vitam demum clard luce fruetur, quum in coelum redierit Animus unde veuerat: conf. Epift. LXXIX. Nam Corpore folutus tamen videtres terrenas, et intelligit quanto nunc ipfe fit beatior: conf. Confolat. ad Marciam, Cap. XXVI. ubi Pater defunctus filiam ita alloquens iuducitur "Coiwus in unum omnes, videmusque vos altd nocte circumdari. Nihil apud vos, ut putatis, optabile, nil excelfum, nil fplendidum, fed humilia cuncta, et gravia, et anxia: et quotam partem lu~ mi nis noftri Cirnentia? Quid dicaml nulla hic ar ma mutuis furere concur(ibus, nee clasfes clasfibus frangi, nee parricidia aut fingi, aut cogitari, nee fora litibus perftrepere dies perpetuos; nihil in obfeuro, detectas meutes , et aperta praecordia, et in publico medioque vitam, et omnis aevi profpectum eventumque?" Similiter in Confolat. ad Polybium, Cap. XXVIII. "ne itaque invideris fratri tuo: quiescit, tandem liber, tandem tulus, tandem aeternus eft. — Fruitur nunc aperto et libero coelo, ex humili atque depresfo in eum emicuit locum, quisquis ille eft, qui folutas vinculis animas beato recipit finu: et nunc libere vagatur, omniaque rerum naturae hona cum fummd voluptate perfpicit. Erras: non perdidit lucem frater tuus, fed fecuriorem fortitus eft. Omnibus Ulo nobis commune eft iter. Quid fata deflemus, non reliquit ille nos, fed antecespt" Orcus vero et Inferi, quales vulgo putantur, nulli funt: conf. Epift. XXIV. et Confolat ad Mare. Cap. XIX. "Cogita, nullis defunctum malis afftci, illa, quae nobis inferos fi/ciunt terribi/es, fabulam esfe: nullas imminc re mortuis tenebras, nee carcerem, nee flumina flagrantia igne, nee cblivionis anmem, nee tribunalia et reos, et in illa libertate tam laxd ullos tyrannos. Luferunt ifta poëtae et vanis nos agitavere terroribus" Ita qui-  Seft. XII. Seneca. kc VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ET STATU ex difpofito lucet, ardebit. Nos quoque feVtces Animae et aetema fortitae, cum Deo vifum erit, iterum ifta moliri, labentibus cunctis, et ipfae parva ruinae ingentis accesfio, in antiqua elementa vertemur. Felicem filium tuum, Marcia, qui ifta jam novit.'" Eandem fententiam prodidit Epift. LXXI. Quid enim mutationis periculo exceptum? Non terra, non coelum, non mus bic rerum omnium contextus, quamvis Deo agente ducatur, non femper tenebit hunc ordinem; fed illum ex hoe curfu aliquis Dies dejiciet. Certis eunt cuncta temporibus: nasci debent, crescere, exftingui. Ouaecunque vides fupra nos currere, et haec quibus innixi et impoftti fumus , veluti folidisftmis, carpentur ac deftnent. Nulli non fenectus fua eft. Inaequalibus ifta fpatiis eodem natura dimittit. Quia'quid eft, non erit: nee peribit, fed refolvetur. Nobis folvi, perire eft. Hactenus ergo fatis fibi conftitit Seneca; neque enim is in placito ipfo fiuctuat, qui illud diverfarum fectarum rationibus accommodare et confirmare ftudet. Quod autem praecipue a multis objicitur Senecae tamquam defultoriae inconftantiae crimen, filentio praeterire nequeo. Epiftola CII. ita de Animorum aeternitate disferit, ut eam pro fomnio habuisfe videatur. Scribit ad Lucilium: "luvabatde aeternitate Animarum quaerere, imo mehercule credere: credebam enim facile opinionibus magnorum virorum, rem gratisftmam promittentium magis quam probantium. cum fubito experrectus fum Epiftold tud acceptd, et tam helium fomnium perdidi: quod repetam, ft te dimifero, et redimam." At vero progresfu ejusdem Epiftolae multa egregie prorfus et graviter de ftatu poft hanc vitam pronunciat: "Cum verterit ille dies, qui mixtum hoe divini humanique fecernat, Corpus hoe, ubi inveni, relinquam, ipfe me Diis reddam: nee nunc fine illis fum, fed gravi terrenoque detineor. Per has mortalis aevi mor as illi meliori vitae longiorique p-aeluditur.'"— Aliquando naturae tibi arcana retegentur: discutietur ifta caligo, et lux undique clara percutiet. Imaginare tecum , quantus ille ftt fulgor, tot ftderibus int er fe lumen mifcentibus. Nulla ferenum umbra turbabit. — Quid tibi videbitur divina lux, cum illam fuo loco videris?" Quis non credat Senecam omnia illa egregie dicta ipfo exordio confutasfe? Enimvero ne fimus adeo iniqui-, ut eum indicta causfa condemnemus. Et primo quidem , ne quem fomnii nomen moveat, cogitet quam graviter et ferio in ejusdem nominis libello disputaverit Cicero: atque fi diligenter totam Epiftolae rationem indagemus, reperiemus Senecam cogitationem Immortalitatis fomnium vocare potuisfe, etiamfi eam non vanam et inanem reputaverit. Deinde, quurn ait, viros magnos rein gratislimam promittere magis quam probare, non Stoicos fuos ligniiicat, apud quos Immortalitas Animorum non FttttdaV men-  xcii VETER. PHILOS. SENT. DE VITA ETSTATU cundus haberi debet Cicero, deperditis quidem fcriptis Philofopborum reliquorum Veteris Academiae, veluti Xcnocratis, Crantoris , et fimilium, qui Platonis fententiam uberius explicuerunt. Argumenta vero duplicis generis fuerunt: vel a praemiis et poenis poft hanc vitam defumta, quae jam ante Thaletem fuerunt quidem, nee tamen perfpicue, tractata: vel ex ipfa naturd Animi repetita, quae inde demum inventa funt. lam, ut de Platonis argumentis fatis fuo loco dictum eft, univerfe notemus, omnes, qui Animum Corpori fuperesfe ftatuerent, in his fere rationibus confenfisfe: eum esfe vel participem Divinae naturae vel partem ipfius Dei, propterea quod cogitandi vi pracditus esfet, et principium fuarum actionum in fe ipfc haberct; igitur eum Corporis morte non deftrui, fed vel femper manere, quod Pythagoricis et Platonicis placebat, vel diu manere et tandem in di•vinam naturam tanquam fuum elementum disfolvi, quod Stoicis videba* tur. Animum vero Corpore folutum adhuc certo loco et domicilio uti et res externas percipere, ftatuebant quidem, fed nullis certis utebantur argumentis, et potius vel vulgaribus opinionibus vel imaginationis luxuriei obfequebantur. In ipfa disputatione operam dedi, ut me a conjecturae temeritate abftinerem, neque Philofopho cuiquam placitum tribuerem, quod non certa niteretur auctoritate Veterum; quorum locos diferte vel notavi vel retuli. Dixi tantum de Graecis, et, qui ab iis profecti funt, Latinis; cum,quod aliarumnationum, de quibus conftat eas Animorum Immortalitatem tenuisfe, veluti Aegyptiorum, Getarum, Thuscorum , Celtarum, philofophica. monumenta nulla ad noftram aetatem venerunt: tum, quod Vos, Doctisfirni Viri, hanc partem ab hujus disputationis fpatio exclufiftis. Et, quamquam haec quaeftio non pertinet ad noltrum propolitum, tamen ex iis, quae expofita funt, patet, in ipfo Senecd nihil esfe, quod non ex prioribus Philofophis duci potuerit. Et omnino Chriftiana doctrina fero demum et diu poft haec tempora aliquam vim in Philofophorum disciplinis nacta eft. Ceterum, quo magis ego femper delectatus fum hac Philofophica Hiftorid opinionum de ftatu poft hanc vitam, eo majorc voluptate audivi, Societatem Eruditisfimorum Virorum nuper Harlemi in Batavis conftitutam, in hac mecum fententid conventre, et dignam cenfuisfe illam quaeftionem, quae ad disceptandum proponeretur. Quare cum libenter cle hacquaeftionc disfererem, delectüs Vefhi ratio etelegantia effecit, ut libentius etiam ad Vos Iudices disfererem. Quibus ego fi hanc fcriptionem probavero, tum -demum operae pretium fecisfe mihi videbor.  VOORAFSPRAAK. ontvangst van alle de ingekomene /lukken, ter beantwoordinge van ons yoorftel, raakende het nafpooren van de gevoelens der oude Wysgeeren, wegens den ftaat der zielen na dit leven, heeft niemand onzer getwyfeld, om den voorrang te geeven aan eene verhandeling, welke, hy het openen van het nevensgaande verzegelde briefje, bleek opgefteld te zyn, door den beroemden Hoogleer aar Daniël Wyttenbach, en deswegens aan zyn Hooggeleerden den uitgeloofden Gouden Eerprys toe te kennen. By de vergelyking der overige /lukken, welke meer endeels ook hunne waarde hadden, kwamen nog twee verhandelingen, (Jaar er tog niet wel meer geplaatst konden worden, om dit vierde deel van Godgeleerde verhandelingen niet bovenmaat e te doen uitdyen,) by uit/lek in aanmerking, als zulken, die bovenal door den druk verdienden gemeen gemaakt te worden; waarop aan derzelver geagte Schryveren te gelyk een Zilveren Eerpenning is toegeweezen, en hunne Verhandelingen, benevens de bovengemelde Prysverhandeling, in dit Deel geplaatst zyn. In dit drietal van Verhandelingen worden dan de gevoelens der oude Wysgeeren, nopens het opgenoemde gewigtige /luk, zints Thales tot op Seneca, Wysgeerig onderzogt en ontvouwd. Ze dienen dus, naar het beoogde van ons Voor fc el, ter voordragte van de verfchillende denkbeelden dier Wysgeeren desaangaande, van de grond/tellingen waar * op  V 0 0 RAFSPRAA K. Eene oplettende befchouwing van dit alles moet zekerlyk den Christen opleiden, tot een indrukbaar bezef van zyn geluk, onder het genot der Euangelieleere, als door welke de leer van een leeven-na .dit leeven, voorheen met zo veeIe duisterheden omzet, in volkómene zekerheid is opgehelderd geworden, .zo dat Paülus, 2 Tim. I. 10, met regt mogte fchryven, dat Jezus Christus den dood heeft te niet gedaan, en het leeven en de onverdervelykheid aan 't licht gebragt door het Euangelie. — Men ontdekt tog, naar. uitwyzen van 't geen ons deeze Verhandelingen onder..''.t oog brengen, dat het denkbeeld van een leeven na dit leeven wel, door alle eeuwen heen, aan alle oorden vooral der befchaafde Waereld, heeft ft and gegrepen en ftand gehouden; ja dat veelen der oude Wysgeeren zig des wegens zo fterk hebben uitgedrukt, als of ze er eene onwankelbaare overtuiging van bezaten. Maar teyens worden we, in 't hieromtrent voor gefielde, zo veele dubbingen, twyfelingen, gis fingen en onzekerheden gewaar, dat men bykans bewoogen worde om te denken, dat ze meer endeels dit gevoelen, eer om deszelfs aangenaamheid dan om deszelfs zekerheid, omhelsden. Cicero althans, èèn der grootfien, zo niet het grootfie Vernuft onder de Heidenen , vond zig, na met de vermaaklykfie aandoening der ziele van dien toekomfiigen fiaat gefproken te hebben, in 't flot van zyn Gefprek over den Ouderdom, gedrongen te betuigen'. Ja, zo ik hier in dwaal, dat ik de zielen der menfchen als onftervelyk befchouw, dan dwaali ik gaarne, en ik wil niet, dat men my deeze dwaaling,, in dewelke ik zo veel vermaak ichep, zo lang ik leeven zal, ontneeme. Geheel anders is V met hun gefield\ . die  VOORAF S P R A A K. die door het Euangelie onderweezen zyn, en hunnen wandel naar deszelfs lesfen inrigten! Zy zien eenen geluk/laat na dit leeven te gemoet, en verhlyden zig in deszelfs vooruitzigt, niet twyfelagtig, maar met eene volle verzekerdheid des geloofs; zo dat ieder hunner met Paulus 2 Tim. L 12, ver van gisjing, hetuige: Ik weet wien ik geloofd hebbe, en ik ben verzekerd, dat hy magtig is myn pand by hem weggelegd te bewaaren tot dien dag. — Gadeloos voorregt der Euangelieleere ! God geeve den Christenen, dit zo ter harte te neemen , dat het den rechten invloed hebbe op hunnen geheelen wandel!' AAN-  AANWYZING der VERHANDELINGEN IN DIT VIERDE DEEL, over de gevoelens der oude wysgeeren, wegens den staat der zielen na dit leven. I. Verhandeling van den Hoogleeraar DANIËL WYTTENBACH, onder de zinfpreuk: Auctoribus quidem, ad iflam fententiam, quam vis obtineri, uti optimis posfumus: quod in omnibus caufis et debet et folet valere plurimum. Cicero Tufc. I. 12. Bladz. 3 II. Verhandeling van den Heer J ER O NI MO de BOSCH, onder de zinfpreuk: £ïv roït; Osoïs ctv$pco7roQ su^stcu tvxs7v Posidippus apud Stobaeum. Res int er omnes quas Deos exposcimus, Locum meretur principem immortalitas. Grotius. 211 III. Verhandeling van een ongenoemden Schryver, onder de zinfpreuk: Opinionum commenta dies delet. 395 By deezen is nog gevoegd de oorfpronglyke Latynfche Verhandeling van den Hoogleeraar DANIËL WYTTENBACH.  Bladz. 3 ANTWOORD OP DE VRAAG OVER DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. Daar is mooglyk niet ééne zaak die op de menschlyke ziele eene nadere betrekking heeft, of haar fterker aandoet, dan de overweging van haren toeftand en gefreldheid na dit leven. Immers is het der menschiyke nature by voorregt eigen, niet alleen, gelyk de beesten, flechts door het tegenwoordige bewogen te worden, maar ook door middel van de gedachten der ziele, zich afwezige dingen te vertegenwoordigen: en de duisterheid der zaken, die na dit leven ftaan te volgen, heeft zo veel vermogen op ons gemoed, dat zy het als 't ware kittelt en opgetogen houdt in de onzekere verwachting van toekomende dingen. Wy zullen derhalven ontdekken, dat, van de allervroegfte 'tyden af, waarin men begonnen heeft zich op de Wysbegeerte toe te leggen, ieder Wysgeer, naarmate hy zelf of aan de menschlyke nature of aan de Wysbegeerte eene grotere waardigheid toefchreef, ook meerder vlyt ter opheldering van dit gedeelte heeft A 2 aan-  4 DE GE VOELENS DER OUDE WYSGEEREN aangewend. Mooglyk zullen er fommigen zyn, die hieruit befluiten, dat dit gedeelte of afgehandeld, of ten minften zodanig behandeld is, dat er merklyke vorderingen in gemaakt zyn. Doch het is hier zo verre van daan, dat er, in tegendeel, wel veele moeite is aangewend, doch weinig voordeels te wege gebragt. Want men is wel in zo verre gevorderd, dat men met zekere of ten minften waarfchynlyke redenen bewyzen kan, dat er na dit leven iets moet overig blyven, en dat de ziel niet met het ligchaam vernietigd wordt, maar nochtans heeft de fcherpzinnigheid van het menschlyk vernuft nimmer kunnen doorgronden, hoe dit iets gefield zy, en welk het leven en de werking der ziele zal zyn, wanneer zy van het ligchaam ontflagen en als 't ware naakt is. Dit moet echter by ons niet van die uitwerking zyn, dat wy het geheel voorftel, als onoploslyk, ter zyde ftellen: in tegendeel moet onze yver er te meer door aangefpoord worden , om, zo wy al tot geenen volkomen gelukkigen uitflag kunnen geraken, ten minften eenige fchreden te vorderen. Inzonderheid is het nuttig en aangenaam, te weten hoeverre die genen onder de Ouden, die de meeste vorderingen in de Wysbegeerte gemaakt hebben, in dit perk gekomen zyn. Want wy zullen of eenig voordeel trekken, door ons voor hunne dwalingen te wachten, en de door hun gevondene waarheden, als op hun voetfpoor, verder na te gaan; of de befchouwing zelve hunner vorderingen zal ons ten minften vermaak toebrengen, en ons over onze onwetendheid vertroosten.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 5 ten. Toen ik derhalven het voordel, door UEd. myne Heeren! ter behandeling opgegeven, vernomen h;'d, heeft deszelfs keurigheid my terflond aangefpoord, om te beproeven, of ik, misfchien, in deszelfs behandeling iets kon uitwerken, dat aan uw oordeel mogt behagen. Eer ik nochtans tot het onderzoek overga, kan ik niet nalaten korthk iets te zeggen over deszelfs inrigting en orde, en de wetten voor te dragen die ik in het zelve zal volgen. I. By de opgave van het gevoelen van ieder Wysgeer, moet men wel opletten, of het zelve volgens de algemeen aangenomene denkwyze, of volgens eene Wysgeerige leervvyze (naar een vast Syftema, g-lyk men 't noemt) zy voorgedragen. Want de Wysgeeren hebben verfcheidene zaken gezegd en gefchreven , welke men niet terftond voor gedeelten van hunne leere moet aanneemen; by voorbeeld, korte fpreuken, brieven, enz. Ook verdeelt men de boeken , door hen gefchreven, in twee foorten: Sommigen hunner fchriften zyn Efoterisch, in welken zy hunne wezenlyke, als 't ware innerlyke, leere verklaarden: Sommigen zyn Exoterisch, in welken zy het algemeen aangenomen gevoelen gevolgd zyn. Men moet derhalven onderfcheid maken, tusfchen het geen een Wysgeer, als Wysgeer befchouwd, en tusfchen het geen hy, als tot het algemeen behorende, gezegd heeft. II. Daar het de pligt eens Wysgeers is te hewyzen, A 3 moe-  6 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN moeten wy niet alleen zien, wat hy vastgefteld, maar ook met welke redenen hy het vastgeftelde bewezen hebbe. III. Wy moeten derhalven de Wysgeeren volgens hunnen leeftyd en verfchillende fe&en optellen en van drie zyden befchouwen: eerst, of zy vastgefteld hebben dat de ziel na het ligchaam in wezen blyft: vervolgens, welk denkbeeld zy zich gevormd hebben van dien ftaat der ziele; en eindlyk op welke bewysredenen dit hun gevoelen gegrond was? IV. Terwyl alle deze kundigheden wegens de Ouden uit de Oude Schryveren alleen moeten getrokken worden, zullen wy ook dit onderzoek uit derzelver eigene bronnen afleiden, niet dewyl wy de hedendaagfche Schryvers verachten, maar dewyl wy het gefchikter achten hen als medehelpers dan als geleidslieden te gebruiken. Op deze wyze zullen wy vryer en zuiverer van ontleend gezag en vooroordeelen ons eigen oordeel kunnen volgen. V. De ftoffe derhalven moet eerst byeen gebragt worden, en wy moeten, in zo verre zulks mooglyk is, die piaarfen., welken tot nog toe door niemand zyn bygebragt, voor den dag brengen. Immers is er nog veel verborgens in de gedenkftukken die ons van de Ouden overig zyn, en de naauwkeurige vlyt deiheden daagfchen heeft uit dezelven niet alles aan het licht gebragt. VI. i  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 1 ' VI. Wy hebben ook oordeelkundige aanmerkingen nodig , om het gezag der plaatfen die wy als getuigenisfen gebruiken, naauwkeurig te fchatten. Men moet derhalven toezien of het boek, waarin zo eene plaats gevonden wordt, waarlyk van dien Schryver, op wiens naam het gaat, gefchreven zy of niet; en of de Schryver zelf geloof verdiene. VII. Wy moeten de plaatfen der Schryveren op eene gepaste wyze verklaren , om derzelver waren zin te ontdekken. Deze verklaring is van twederlei aart: zy betreft de woorden, welker uitlegging afgeleid wordt uit fpraakkundige regelen en kennis der taaie; of zy betreft de zaken, door welke verklaring de echte zin eener plaats wordt aangetoond uit des Schryvers Wysgeerige fecïe of byzondere fchryfwyze en gewoonte. VIII. Op deze wetten zal ik in zo verre achtgeven, dat ik geenszins ieder byzondere plaats naar elk derzelven in 't byzonder verklare, het welk voorzeker eene eindloze moeite zoude zyn, zo voor my om te fchryven, als voor U, myne Heeren , om te lezen: maar in zo verre, dat ik dezelven ftilzwygens altoos waarneme, en by moeilyke plaatfen uitdruklyk daar van gebruik make. Eindlyk zal ik eene zodanige orde in acht nemen, waarby de opvolgingen der Secten volgens den loop des tyds worden aangewezen : dus zal ik allereerst handelen over Thales en de overige Wysgeeren tot op Socrates, vervolgens over  Afd. r. Ionische Wysgeeren. Pherecydes. Anaxi- mander. Anaxime- NES. : ] 16 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Pythagoras, die volgens de woorden van Cicero (V) het eerst gezegd heeft, voor zo verre zulks in gefchrïfte te hoek gefield is, dat de zielen der menfchen altoos voortleven. Het welk op deze wyze begrepen moet worden, dat Pherecydes de eerfte geweest zy van die genen, welken dat gevoelen uitdruklyk in hunne fchriften te boek gefteld hadden. Doch of hy het zelve met bewysredenen bevestigd hebbe, en welken die bewysredenen geweest zyn, is ons, dewyl het boek van Pherecydes verloren is, en andere Schryvers er niets van reppen, volftrekt onbekend. Anaximander was een leerling van Thales, en is, volgens de verzekering van den geleerden Schryver Themiftius Q~), de eerfte geweest, die een boek fchreef over de Natuur der Dingen. Op dezen is Anaximenes gevolgd, die niets gefchreven fchynt te hebben: en, wat zyne brieven aan Pythagoras betreft, die by Diogenes Laertius (c) gevonden worden, men behoeft geenszins te twyfelen, of dezelven zyn hunnen oorfprong aan het bedrog van een' Sophist verfchuldigd. Deze Wysgeeren fchynen, wat ie ziel betreft, het gevoelen van Thales behouden :e hebben: want de oude Schryvers zyn gewoon, zo jy andere Wysgeeren als ook by dezen, die leerftukten inzonderheid te melden , waarin dezelven van ïunne leermeesteren verfchilden. Anax- O) Tufc. i. 16. 0) Orat. xxvi. p. 317. CO n. 4,5.  Afd. I. Ionische Wysgeeren.Anaxagoras. f» IV. 3. O) Ecl. Phyf. p. 93. (O De Anim. I. 2, 29. £0 v- 25« Qe) Hift. PM. T. I. p. 104. (/) Hilt. Crit. Phil. T. I. p. 514. l8 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN rispt, niet nagelaten hebben zulks er bytevoegen en aan te tekenen. De twyfeling, die uit den Schryver over de gevoelens der Wysgeeren ontleend is, wordt door eene oordeelkundige aanmerking weggenomen. De eerde plaats by dien Schryver (a) is van dezen inhoud: De navolgers van Anaxagoras zeiden dat de ziel eene foort van lucht en ligchaamlyk is. Doch Stobaeus, die uit dezelfde bronnen zyn bericht getrokken heeft, flaat het woord ligchaamlyk over, op zulk eene wyze dat er tevens uit blykt, dat hy een oud volkomener handfchrift gebruikt hebbe: Anaxagoras, zegt hy,(7>) Anaximenes, Archelaus, en Diogenes zeiden dat de ziel eene foort van lucht is. Ook (telt Ariftoteles (V) hem onder die genen, welken de ziel door deze drie eigenfchappen bepaalden, beweging of werking, gewaarwording, en onligchaamlykheid. Dit zy genoeg ter wederlegging van de eerfte plaats, waarin bericht wordt dat Anaxagoras zou gezegd hebben dat de ziel ligchaamlyk is. In de andere plaats, uit het werk over de gevoelens der Wysgeeren Qf), wordt het gevoelen van Anaxagoras over den flaap opgegeven, met by voeging van de volgende woorden: Ook is de fcheiding de dood der ziele. Deze woorden hebben veel moeite veroorzaakt, zo aan de geleerde Uitleggeren van dat boek, als aan Stanlei (e) en Brucker (ƒ). By deze zwarigheid komt nog eene andere, door die Geleerden niet opgemerkt; dat naamlyk de Uitfchryver van het boek over  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. Ip over de Gevoelens der Wysgeeren, die onder den naam van Galenüs fchuilt, wegens Anaxagoras (a) de zelfde zaak met de zelfde woorden bericht. Doch elk, die in de Griekfche zegswyze bedreven is, bemerkt ligtlyk dat op beide die plaatfen eene verbastering fchuilt in de lezing. Ook heeft niemand anders onder de Ouden dit van Anaxagoras gezegd, en men kan het niet overeenbrengen met zyne overige leerftellingen; dat de fcheiding (van het ligchaam) de dood der ziele is. Immers is dit de ware zin van die woorden, fchoon Brucker, tegen de wetten der Griekfche Sprake, getracht heeft dezelven in eenen anderen zin uitteleggen. Wat ons betreft, de gehele gefteldheid en famenhang der plaatfe leidt ons tot die gisfing, om te denken dat het woord des ligchaams, het welk kort daarna nog eens volgt, van een' oud overfchryver zy uitgelaten, en dat de Schryver zelf de plaats dus gefield hebbe: Ook is de dood de fcheiding der ziele en des ligchaams. Laat ons nu, na de oplosfing van die twyfelingen, uit zekerer gedenkftukken opmaken, welk het gevoelen van Anaxagoras geweest zy. Ariftoteles, een Schryver, die tevens zeer oud en zeel geloofwaardig is, meldt van hem de volgende gevoelens, (de Anima lib. L cap. 2^)" Anaxagoras, (zegt hy § 9,) zeide dat de ziel iets bewegends is, en anderen, die geloven dat het Heelal door eenen verflandigen geesi bewogen wordt, ftellen het insgelyks." Verder (§ "Anaxagoras maakt weinig onderfcheid tusfchen den Geesi VOllZx 00 Tom. IV. p. 437. Ed. Baf. C 2 Afd. I. Ionische Wysgeeren.Anaxagoras. i  Afd. T. Ionische Wysgeeren.Anaxagoras. 20 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN (youg, Mem,) en de Ziel (t//^, Anima): want op veels plaatfen noemt hy den Geest den oorfprong van het geen Deugdfaam en Rechtvaardig is: op andere plaatfen houdt hy wederom ftaande, dat de Geest het zelfde is als de ziel, want dat ahe dieren, groven en kleinen, verachtlyken en edelen, met een Geest begaafd zyn.'''' Vervolgens (§32) "Anaxagoras alleen zegt dat de geest niet vatbaar is voor lyden, en niets gemeens heeft met de overige hoofdftofen." Men voege hier by nog een ander gezegde wegens Anaxagoras in het zelfde hoofddeel § 21, en lib. IIL cap. V. § 4, en 12. Eindlyk plaatst Stobaeus (a) hem onder die genen, welken ftellen dat de Geest van buiten in het ligchaam ingelyfd wordt. Men merke hier by op, dat de geest (vovq) en de ziel (i/^j?) van de Griekfche Wysgeeren zodanig onderfcheiden worden, dat de eerfte voor het edeler, de laatfte voor het geringer gedeelte der ziele, de eerfte voor redelyk, de tweede voor dierlyk gehouden worde. Men merke tevens op, dat het gevoelen, door den zogenaamden Plutarchus (over de Gevoelens der Wysgeeren) en Stobaeus aan Anaxagoras toegefchreven, dat namelyk de ziel eene foort van lucht zou zyn, hem geenszins moet toegekend worden. Immers is het getuigenis van Ariftoteles, waar uit het zeker is, dat Anaxagoras gefield heeft dat de ziel niets gemeens heeft met de overige hoofdftofen, hier van meerder gezag: en het gevoelen, dat de natuur der ziele uit lucht befta, is verkeerdlyk op hem overgebragt door anderen, die zelf op deze dwa- 00 Ecl. Phyf. p. 93.  WEGENS DEN STAAT DÉR. ZIELEN NA DIT LEVEN. 21 dwaling gekomen zyn door een valsch befluit, opgemaakt uit de overweging dat Anaximenes het Godlyk wezen voor eene oneindige lucht gehouden had, en dat zyn leerling Anaxagoras gezegd had dat de zielen gedeelten zyn van den Godlyken geest: welke beide zaken op zich zeiven wel waar zyn, doch waaruit men verkeerdlyk befloot, dat Anaxagoras, even als Anaximenes, geloofd zou hebben dat het Godlyk wezen eene oneindige lucht zy, en dus ook de zielen van dezelfde natuur als de lucht zyn. Indien wy dan, uit het geen wy hier bygebragt hebben, een befluit opmaken, en tevens nadenken, dat oude Schryvers niets berichten, wegens eenig verfchil tusfchen Anaxagoras en Thales in het gevoelen rakende de Onfterfiykheid der Zielen: Zo fchynt buiten twyfel zyn gevoelen hierin beftaan te hebben, dat de zielen zo der menfchen, als der overige dieren, gedeelten zyn van den allerhoogften en fcheppenden geest, van God zelf; en dat zy derhalven geenszins met het ligchaam vernietigd worden. Men zou ook hier toe kunnen brengen het volgend gezegde van Anaxagoras by Diogenes Laertius (a) : Iemand vroeg hem "of zyn vaderland hem niet ter harte ging?" Voorzeker "antwoordde hy," het gaat my zeer naauw ter harte" met zynen vinger naar den Hemel wyzende. Doch het gezag van diergelyke gezegden is veelal onzeker, en dezelven zyn meest naar het algemeen volksbegrip, niet volgens een Wysgeerig famenftel, ingerigt. Liever zoude ik derhalven hier ter plaat- 00 n. ?■ C 3 AfJ. ï. Ionische Wysgeeren.Anaxagoras,  Afd. r. Ionische Wysgeeren.Euripi- des. Diogenes van Apollonia. 11 de gevoelens der oude wysgeere.n plaatfe, indien er meer getuigenisfen vereischt wierden , 's Mans leerling, Euripides , bybrengen, een Wysgeer op het Schouwtoneel, by wien dikwerf gezegden voorkomen wegéns de ziel als levende en denkende na den dood des ligchaams. Doch wy hebben wegens dit onderwerp niets te voegen by de voortreflyke verhandeling van den Hooggeleerden Valckeriaer (» Diogenes van Apollonia was insgelyks een leerling van Anaximenes en hield, naar het voorbeeld van zynen meester, de lucht voor het beginfel der dingen en voor het Godlyk wezen zelf. Hy ftelde derhalven ook, dat de ziel uit lucht beftaat, volgens het uitdruklyk getuigenis van Ariftoteles (J). Diogenes ftelde, met eenige andere Wysgeeren, dat de ziel uit. lucht beftaat, dewyl hy dacht dat lucht de fynfte ftoffe en het beginfel aller dingen is: dat derhalven ook de ziel met kennis en beweging begaafd is; met kennis, dewyl de lucht het eerfte aller dingen is; met beweging, dewyl de lucht het fynfte is van alle dingen." Deze plaats is niet aangetekend by Brucker O), daar hy over de gevoelens van Diogenes handelt. Integendeel bericht hy, uit den Schryver over de gevoelens der Wysgeeren (V), dat Diogenes gefteld hebbe, "dat de ziel geplaatst is in de holle flagader van het hart, welke ziel geestelyk is: en dat de dieren onbezield geboren worden, doch dat de natuurlyke warm- (a) In Diatr. ad Eurip. Fragm. Cap. VI. p. 54 et feqq. (b) De Anima I. II. § 23. (O Hift. Crit. Phil. T. i. p. 5V- CO IV- 5- et v. 15.  wegens den staat der zielen na dit leven. 23 warmte, terflond by de geboorte van het dier, de ziel in de longen optrekt." Het laatfte gedeelte van deze plaats is verkeerdlyk vertaald: want men kan dien zin aan de Griekfche woorden niet geven, en Corfini heeft in zyne aantekeningen met regt aangemerkt, dat derzelver lezing verbeterd moet worden uit derzelver nafchryver, die voor Galenus doorgaat, zo dat de zin hier op uitkome: dat, niet de ziel (rijf ^vwf)-> 't' welk. niet eens by den zogenaamden Plutarchus gelezen wordt r maar de koude (rb ^vxpbv) in de long wordt opgetrokken. Daar ondertusfchen deze Schryver niet te kennen geeft, tot welken Diogenes deze gevoelens behooren, en dezelven, gelyk wy in 't vervolg zien zullen, gantsch niet vreemd zyn van de leer der Stoicynen, het geen Brucker te onregt vermoedde, zo oordeel ik, dat dit veeleer de gevoelens van Diogenes den Babylonier, een Stoifch' Wysgeer, dan van dezen Diogenes van Apollonia geweeft zyn. Wy befluiten derhalven, en uit het verder leerftelfel van Diogenes, en uit de plaats van Ariftoteles, dat het gevoelen des eerstgenoemden hierin beflaan hebbe, "dat de ziel, dewyl zy het vermogen van beweging en denking bezit, een gedeelte is van die lucht, welke het beginfel aller dingen en God zelf is; dat zy derhalven niet te gelyk met het ligchaam vernietigd wordt." De laatfte in deze opvolging van Ionifche Wysgeeren was Archelaus, de leermeester van Socrates, wiens byzonder gevoelen wegens deze ftoffe wel niet hy Schryvers, die zeker geloof verdienen, gemeld wordt. Afd. i. Ionische Wysgeeren. Diogenes van Apollonia. Archelaus.  Afd. II. Pythago RAS. : ft i { i 38 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN Laertius, inzonderheid dewyl de laatstgenoemde geene getuigen bybrengt. Want Herodotus voegt zelf er by als een getuigenis voor zyn gevoelen : "Eenige Grieken hebben van deze mening, als iets dat hunne eigene byzondere uitvinding was, gebruik gemaakt, fommigen in vroeger, fommigen in later tyden, welker namen ik, fchoon dezelven my bekend zyn, echter hier ftilzwygends voorby gaa." Laat ons dan aan het gevoelen van Herodotus den voorrang geven, doch laat ons echter zorge dragen om hem niet meer toetefchryven dan hy zelf gewild heeft. Immers naar myne gedachten eifchen de regelen van fpraakkunde geenszins dat men deze woorden zo verklare, "als of de Egiptenaren elk dezer gevoelens in het byzonder het eerst aan 't licht gebragt hadden; maar zodanig, dat zy dezelven, te famen genomen, volgens deze leer ingericht hebben:" zo dat Herodotus het volgende hebbe willen te kennen geven : "dat de Egyptenaren het eerst gezegd hebben dat de ziel, daar dezelve onfterflyk is, in verfcheiden ligchamen achter zen verhuist, en ten laatften wederom in een menschlyk ligchaam terug keert, en dat deze omloop volbragt wordt binnen den tyd van drieduizend jaren." Zo dat aldus de Egyptenaren de uitvinders zyn, niet van de Onfterfiykheid, maar van de verhuizing der zielen. Doch k denk niet, dat het voor de hoofdzaak van dit onderzoek van veel belang is , wat men hieromtrent /astftelle: de volgende vraag komt hier beter te pasfe ; 3f namelyk deze leerftelling van Pythagoras Efoterisch )f Exoterisch geweest zy. Wat my betreft, dezelve l-hynt my toe Efoterisch geweest te zyn, en tot het Wys-  Afd. II. Pythagoras. •1 i . 3 PythagorischeWysgee- 1 ren. ^ Alcmaeon. i C f r ( 4-0 de gevoelens der oude wysgeeren dat het genoegzaam zal gezuiverd zyn, eindlyk uit het menschlyk ligchaam tot God wederkeer en, en zelf van Godlyken gefachte zyn." Dit is het geen wy op het gezag van de oudfte Schryveren aan Pythagoras mogen toeeigenen. Want het gevoelen der Zielsverhuizing kan ook met andere bewysredenen tot eenen hogeren graad van waarfchynlykheid gebragt worden. Doch dit is eerst van latere Wysgeeren, en inzonderheid van Plato in het werk gefield. Dus hebben wy zelf in dit onderzoek niet alles zonder onderfcheid willen te berde brengen, wat latere Schryvers onder de Ouden, famblichius by voorbeeld en dergelyken, hieromtrent gezegd hebben, dewyl het zeker is, dat zy de leerftelingen van Plato en Pythagoras onder elkander verward hebben. Ik denk derhalven genoegzaam te heb)en aangetoond, wat het gevoelen van Pythagoras geveest zy, en in hoe verre zyne leering van die der Egyptenaren verfchilde. Laat ons nu, het gevoelen van Pythagoras zelf roorgefleld hebbende, kortlyk zyne Leerlingen en 3pvolgeren befchouwen. Alcmaeon van Crotona, die, nog een jongeling ;ynde, de lesfen van Pythagoras, welke toen reeds »ud was, gehoord had, heeft het eerst een werk gedreven over de Natuur der Dingen, volgens het beicht van Favorinus f» en Clemens van Alexandria £)• Dit fchynt zodanig te moeten verftaan worden, dat 00 VUL 83. (?) Strom. VUL p. 308.  WEGENS DEN STAAT DER. ZIELEN NA DIT LEVEN. 51 meningen in toom gehouden worden, indien zy geen gehoor geven aan ware en heilzame redenen. Men moet derhalven ook noodzakelyk gewag maken van nieuwe en ongehoorde ftrafen, dat naamlyk hunne zielen in andere ligchamen zullen overgaan, dat de zielen van hlodaarts en verwyfden in de ligchamen van eerloze vrowwen, die van Wreedaarts en Bloeddorftigen in de ligchamen van wilde dieren zullen geftraft worden; dat de zielen van wellustigen in de gedaante van zwynen, die van ydelen en verwaanden, in verfchillende foorten van vogelen, de zielen eindlyk van luie, ledige, domme en dwaze lieden, tot het geflacht der visfchen overgaan: dat alle deze vonnisfen in den tweeden loopkring der zielen aldus door Neme/is worden uitgefproken, welke daar toe den dienst gebruikt van aardfcht Geesten, die wrekers zyn der misdaden , en befpieden der menschlyke verrichtingen, aan welken de opper [te Godheid het beftier heeft overgegeven van de Waereld, welkt faamgejleld is uit Goden, menfchen en verdere dieren, welke allen gemaakt zyn volgens de volmaakte gedaantt van een ongefchapen en eeuwig voorbeeld." Wie zal hiei uit niet denken, dat Timaeus de zielverhuizing be fchouwd hebbe als een van die verdichtfelen, welker verzonnen zyn om de gemoederen van het gemeen ir toom te houden? Dit wordt vastgefteld niet alleen bj andere Uitleggeren, die door de twee laatfte Franfche Uitgeveren Dargens en Batteux gevolgd zyn, maai ook by Brucker (a), die dezen in geleerdheid verre overtreft. Wat my betreft, my koomt de zaak ander; voor (*) Hift. Crit. Phil. T. I. p. 1093. G 2 Afd. II. Pythago- r1sche Wysgeeren. Timaeus. j l r !  Afd. II. Pytiiago risciie Wysgeeren. EptCHARMUS. I I • ] I 54 de gevoelens der oude wysgeeren ftilzwygen voorbygaan. De eerfte zy hier Epicharmus, geboren te Cos, doch Siciliër genoemd, dewyl hy nog jong zynde in Sicilië gekomen was en aldaar door zyne wysheid zich eenen groten naam verworven had. Dees Dichter, een leerling der Pythagorifche fchole, vond, daar het ongeoorloofd was de gevoelens van die Secïe openlyk bekend te maken, een nieuw foort van Poëzy uit, hetwelk onder den naam van Blyfpel bekend is, en voerde, door middel van dit foort van Dichtwerk, de Wysbegeerte openlyk ten tonele. Hy ftelde, dat al het vermogen niet alleen van denken, maar ook van gewaar worden, in de ziel alleen gelegen is, en dat het ligchaam zelve en deszelfs zintuigen niets gewaar worden. Daar is een gezegde van hem, dat by de Ouden zeer dikwyls voorkomt: "De ziel ziet, de ziel hoort, al het overige is blind en doof Ca)." Hierop zinfpeelt Cicero f» in de volgende woorden: "Zo dat men ligtlyk begrypen kan, dat het de ziel is, die ziet en hoort, niet die deelen des ligchaams, welken om zo te fpreken de venfters der ziele zyn" op welke plaats men de aantekeningen van Davifius kan raadplegen. Dit gevoelen wordt berispt van Lucretius (c): Het is iwaasheid, zegt hy, te beweren dat de oogen geenszins '.enig voorwerp aanfchouwen kunnen, maar dat de ziel door iezelven als door geopende venfteren uitziet." Uit deze eerftelling volgde dan ook, dat het er zo verre van laan is, dat de ziel het ligchaam zoude behoeven om te le- O) Zie Plutarchus, t. ii. p. 336 b. (b) Tufcul. i. 20. (Y) iii. 36.  wegens DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 5? het welkwy gemeenlek sterven heet en; dan wederom terug keert op aarde, het welk wy. geboren worden noemen, doch dat zy nimmer vergaat: en dat men derhalven zyn leven heilig en regtvaardig behoort door te brengen: want, zegt Pindarus, de zielen van die genen, die aan Proferpina de afgevorderde Jlraffe hunner vorige misdaden zullen voldaan hebben, worden naar verloop van negen jaaren door die Goden in het licht des levens herfleld. Uit hun ontjlaan voortreflyke PConingen, dappere en wyze Mannen, weldadige Geesten en grootmoedige Helden, geëerbiedigd by de ftervelingen"' Men vindt nog veele andere plaatfen dezes Dichters, waar hy de gelukzaligheid der vromen en de ftraffen der bozen op eene Poëtifche wyze befchryft. Wy zullen; om dezelven hier niet geheel te plaatfen, flechts aanftippen, waai zy gevonden worden. Men leze derhalven zyn tweede Olympisch gezang, een fragment by Plutarchus (V), en een ander by Clemens van Alexandria welke plaatfen byna gevolgd zyn door Virgilius, in het zesde boek der Aeneade. . Van den Treurfpeldichter Aeschylus wordt insgelyks gezegd (f), dat hy een Pythagorist geweest zy, Wy behoeven van hem niet uitvoerig te fpreken, dewyl hy in deze ftoffe, meer nog dan Pindarus, hei algemeen aangenomen volksgevoelen en de gewoonte der Dichteren gevolgd heeft. He O) Tom. II. pag. 120. (f) Strom. III. p. 433. B. IV. p. 141. D. CO Zie Cicero, Tufc. II.0. H Afd. II. Pythago- r1sche Wysgeb ren. Pindarus. Aescht*' lus. i  wegens den staat der zielen na dit leven. 6*3 aantekeningen over Diogenes Laertius. Ondertusfchen befluit ik uit dit alles, dat het gevoelen van Parmenides aldus geweest zy: "dat de ziel beftaat, niet uit twee byzondere deelen, V welk de Pythagoristen beweerden, maar uit twee onder elkander vermengde deelen, warmte en koude : van welke beiden de warmte uit die hoofdftoffe ontftaat, die de werkende oorzaak en de Godheid zelve is, doch het koude of aardfche deel ontftaat uit de hoofdftojfe, welke de ftoffe en lydelyke oorzaak is. Dus hebben in hel denken beide die gedeelten, zo wel het betere, dat uit God. als het flechtere, dat uit de ftoffe is, evenveel invloed; er. dus is vouq en ^Z^» de Geeft en de Ziel, het zelfde. Dit vermogen van denken en gewaarworden, 7 welk éét en het zelfde is, wordt beter of ftechter , naarmate er U deze vermenging meerder warmte of koude is ; beter, zt de warmte , f echt er, zo de koude de overhand heeft.' Doch, welk het voornaam gedeelte zy , 't welk hy naar het bericht van den Schryver over de gevoelens de) Wysgeeren, in de borst geplaatft heeft, kan men nifi ligtlyk ontdekken. Daar ondertusfchen geen gezegd» van Parmenides, wegens de Onfterfiykheid der Zielei zelf, tót onze tyden is overgekomen; komt het my üit het geen tot hiertoe is bygebragt, en uit 's Man overige leere en vermaardheid , waarfchynlyk voor dat hy de Onfterfiykheid der Ziele hebbe aangenomen, al ftellende dat haar beter gedeelte uit God ontleend ij Zeno, geboortig van Elea en leerling van Parme nides, die ontkende dat er in het Heelal bewegin plaats hebbe, heeft, op het voetfpoor van zynen mee< ter Afd. iii. Eleati- sche Wysgeeren. Parmenides. I i E 1 •j ? s 5 . Zeno. 7  Afd. III. Eleati- sche Wysgeeren.Zeno. Ijïucippus. -f I : 64 de gevoelens der oude wysgeeren ter, der ziele nog meer van de ligcbaamlyke natuur toegefchreven. Diogenes Laertius (a) heeft zyn gevoelen over de natuur der ziele opgetekend. "Het ge/lacht der menfchen is uit de aarde gefproten, en gelyk de ganfche natuur der dingen uit warmte en koude, vochtigheid en droogte beftaat, dus is de ziel eene vermenging en tempering van deze vier deelen, wanneer namelyk geen derzelven fterker is dan de overigen." Doch of hy de warm te voor een werkend beginfel en Godlyke zelfftandigheid gehouden, en dus ook beweerd hebbe, dat dit gedeelte der ziele na het vergaan des ligchaams in wezen blyft, en in 't algemeen, wat hy wegens de onfterfiykheid der zielen geloofd hebbe, hieromtrent kunnen wy, by het verlies van zo veele oude gedenkftukken, niets bepaalen. Leucippus was een toehoorer van Zeno en de leermeester van Democritus. Deze heeft nog meer in de leerftellingen dezer Sefte veranderd en alles tot ondeelbare beginfelen (Atomi) gebragt. Ariftoteles heeft zyn gevoelen over de ziel opgetekend (b). "Sommigen (zegt hy) beweren, dat de ziel voornaamlyk en allermeest dat geen is 't welk in beweging brengt: en daar zy geloofden, dat iets, het welk zelf niet bewogen wordt, wk geene andere zaken in beweging kan brengen, hebben gedacht, dat de ziel tot dat foort van dingen behoort, velke bewogen worden. Hierom heeft Democritus gezegd, lat zy een foort van vuur of warmte is: want daar er on* O) L. IX. c. 29. O) De Anima lib. % cap. 2. § 4.  wegens den staat der zielen na dit leven. 65 ontelbare verfchillende gedaanten en ontelbare Atomen zyn, zegt hy dat die genen, welken van eene ronde gedaante zyn, vuur deelen en zielen zyn; hoedanigen er in de lucht zweven als ftoffns en vezeltjens, welke gezien worden in de jlralen der Zonne, wanneer dezelven door eene enkele opening in eene duistere plaats vallen. Uit eene menigte van deze deeltjens bejlaan, volgens hem, de grondbeginfelen der geheele natuur. En dus dacht ook Leucippus? Vervolgens verklaart Ariftoteles, op welk eene wyze het leven, volgens het gevoelen dezer Wysgeeren, door de inademing dier deeltjens onderhouden wordt. Indien men dan uit de overeenkomst der leere van Leucippus met die van Democritus gisfen moet, fchynt hy in 't geheel niet onder de voorftanders der Onfterfiykheid te behoren. Indien wy in tegendeel den Schryver over de Gevoelens der Wysgeeren (a) gehoor geven, fchynt hy niet gefteld te hebben, dat de ziel met het ligchaam vergaa. Want deze, het gevoelen van Leucippus over de oorzaken des doods verklaard hebbende, voegt er by: "'Dit alles ondergaat het ligchaam, niet de ziel? Doch het gezag van dezen Schryver is van weinig gewigt, wanneer alle de overigen ftilzwygen: waarom ik dan ook deze zaak onbeflischt late. Democritus heeft het leerftelfel, 't welk hy var Leucippus ontvangen had, vermeerderd en door veelt fchriften opgehelderd; welke fchriften, fchoon langer tyc O) l. V. c. 25. \fd.iiL' iïlf.ati- iCHE Wysgee- R.EN. Leucippus. Democritus. r  Afd. III. E LEAÏTSCHE Wysgeeren. Democritus. ; i < ] 1 1 f I 1 1 66 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN tyd bewaard , nochtans tot onze tyden niet gekomen zyn. Dees Wysgeer blonk uit in allerleie foorten van kundigheden en bezat een groot gezag; 'twelk de reden is, daar hy zelf vastflelde, dat de ziel met het ligchaam vergaat, dat veelen zyn gevoelen gevolgd hebben. In de eerfte plaats dan, terwyl hy van het Godlyk wezen gansch gene verhevene gedachten voedde, zo is het hierby toegekomen, dat hy wegens de ziel insgelyks niet beter dacht. Wy hebben gezien, dat onder alle de Wysgeeren, waar van wy tot hier toe gefproken hebben, die genen, welke de Onfterfiykheid der Ziele verdedigden of geloofden, voornamelyk van die bewysreden zich bediend hebben, dat de menschlyke ziel een deel der ziele van het Geheelal, of der Godheid is. Democritus, in tegendeel, heeft geenszins vastgefteld dat de waereld van eenen Godlyken geest doordrongen en bezield is, en, op dezelfde wyze byna, als naderhand Epicurus, den naam van Goden behouden, doch dezelven in de daad verloogchend, daar hy hun ?y den oorfprong der waereld in 't geheel geenen, W W deszelfs beftier eenen zeer geringen invloed toe'chreef, beweerende dat zy groote ligchaamlyke gelaanten en niet onveranderlyk zyn. Wy gaan dan lier, als genoegfaam bekend, voorby, dat hy de geïeeïe natuur tot ondeelbare beginfelen (Atomf) gebragt ïeeft, van welken hy beweerde, dat zy de allerkleinte deeltjens der ligchamen en zelf ligchaamlyk zyn. Iad hy derhalven gezegd, dat de ziel uit één dergevk deeltje beftond, zo kon hy tevens haare Onfterfykheid f taande houden. Doch hy ftelde in tegendeel, dat  . WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 6? dat de ziel eene verzameling en famenjlel van Atomen is:, waaruit volgde, dat, wanneer het famenjlel der Atomen , ontbonden wierd, als dan de Atomen wel in wezen blyven,' doch de ziel zelve ontbonden wordt. Doch laat ons de Schryvers, die dit getuigen, bybrengen. De Schryver over de Gevoelens der Wysgeeren, (ct) zegt van hem : "Democritus ftelt, dat de ziel een vuurig famenjlel is uit deelen, die wy alleen door redenering leeren kennen, (naamlyk uit Atomi:) welke deelen van eene ronde gedaante zyn, en de eigenfchappen van vuur hebben; en dat de ziel derhalven ligchaamlyk is." Het gezag van dees getuige is hier ter plaatfe des te minder verwerplyk, daar Stobaeus (F) en Ariftoteles, wiens Avoorden wy in het naastvoorgaande wegens Leucippus hebben bygebragt, met hem overeenftemmen. By dezen voege men eene andere niet min uitdruklyke plaats uit denzelfden Ariftoteles (c): "Democritus heeft, naauwkeuriger dan anderen, reden gegeven, waarom de ziel beide deze Eigenfchappen heeft, (te weten van vuur en beweging): want hy zegt dat de ziel (ipvxv) het zelfde is met den Geest (vovq) : dat de laatstgenoemde bejlaat uit ondeelbare, ligchaamlyke beginfelen: dat dezelve het vermogen van beweging bezit, dewyl hy beftaat uit kleine deelen, die van eene ronde gedaante zyn, want dat van alle gedaanten de ronde het ligtst bewogen wordt." Democritus heeft derhalven , op het voorbeeld van Xenophanes en Parmenides, de vermogens van gewaarworden, van denken, en O) L. IV. c. 3. (?) Phyf. L. I. p. 93. (/) De Anima lib. I. cap. 2. § 20. I 2 m. hl Lleaticue Vysgee- tEN. Democui- :us.  Afd. III. Elïati- sche Wysgeeren. De.viocri- tl's. QO IX. 44. (?) L. IV. c. 3. (c) L. III. vs. 136. («0 Ibid vs. 371. 68 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN en met één woord van leven, voor ééne en dezelfde hoedanigheid gehouden. Met Ariftoteles komt hier in overeen Diogenes Laertius f>): "Democritus dacht dat de ziel beftaat uit een famenjlel van ronde Atomen, en dat de ziel en de geest (j^vxyi kou vovq) één en het zelfde zyn." Dit is de zin van die plaats, waarin voor het overige eene feil in de lezing is. Daar het derhalven hier uit klaarblyklyk en zeker is, dat, volgens Democritus, het redelyk en onredelyk gedeelte één en het zelfde geweest zy, zo fchynt de Schryver over de Gevoelens der Wysgeeren (b) in 't geheel geen geloof te verdienen, daar hy zegt: "Democritus en Epicurus zeiden dat de ziel uit twee deelen beftaat, uit een redelyk, en uit een onredelyk deel, dat het eerfte deel in de borst huisvest, het laat ft e door het ganfche famenjlel des ligchaams verfpreid is." Want vooreerst fpreekt de Schryver zich zelf tegen, daar hy in het begin van het volgend hoofddeel zegt: "Plato en Democritus hebben het ganjche hoofd voor het yerblyf van het voornaamfte gedeelte der ziele gehouden." Ten anderen, was dit wel het gevoelen v n Epicurus, dat de ziel door het geheele ligchaam verfpreid is, doch dat haar voornaamfte deel in de borst geplaatst is, gelyk blykt uit Lucretius (Y): Doch dat Democritus' van dit gevoelen vervreemd geweest is, blykt uit denselfden Lucretius (d). "Men kan (zegt hy) hieromtrent geenszins onderft ellen, V geen het gevoelen was van den verwaardigen Democritus, dat in de famenftelling der ligchaam-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 69 chaamlyke leden de oorfpronglyke deeltjens van het ligchaam en van de ziel onderling te famengevoegd zyn en elkander beurtelings afwisfelen." Voorts heeft Epicurus beweerd, dat de geest (»av$) en de ziel {4^z¥) geenszins èéne en dezelfde zaak zyn, maar twee met elkaer vereenigde deelen, die te famen ééne zaak uitmaken, (a). Doch gelyk wy ons hier niet zo zeer daarover behoeven te bekommeren, of Democritus en Epicurus het zelfde gedacht hebben of niet, zo flaat ons hier vooral tc onderzoeken, welk zyn gevoelen geweest zy wegen: den flaat der ziele na. dit leven. Uit die gevoelen: derhalven van Democritus, welken wy tot hier toi verklaard hebben, volgt, dat de ziel door den dood de ligchaams vernietigd wordt. En dat hy dit laatfle ge field hebbe, kunnen wy niet in twyfel trekken. D Schryver over de Gevoelens der Wysgeeren (£) zegt: "De mocritus en Epicurus hebben gefield dat de ziel vergang lyk is en te gelyk met het ligchaam vergaat? Op het ge zag van dit ééne getuigenis fchryft Brucker (V) d gevoelen aan Democritus toe. Daar zyn echter, ge lyk wy ftraks zien zullen, eenige redenen , hoew< dezelven valsch zyn, waar door iemand tot de gedacl ten zou kunnen gebragt worden, als of Democriti geloofd had dat er eenige gewaarwording na den dot overblyft. Wy moeten des het getuigenis van den z< genaamden Plutarchus bevestigen door de overeei llemming van andere Schryveren. Cicero dan (d] t (V) Ibid. vs. 307—44.0. (?) L. IV. c. 7. O) Hift. Crit. Phil. T. I. p. 1195. 00 Tuscul. I, U. I 3 Afd. III. El.eatische Wysgeeren. Democritus. | F t L- IS d >1),  Afd. ril. ElEATISCHE Wysgeeren. Democritus. ï 3 t i c v O n g TO DE GEVOELENS OEROUDE WYSGEEREN ter plaatfe daar hy de gevoelens der Ouden wegens dè ziel en hare onfterfiykheid optelt, fpreekt van Democritus op zulk eene wyze, als van iemand, by wien mets ter ftaving der Onfterfiykheid gevonden wordt. "Dit zyn (zegt hy) ten zy er eenigen my mogten ontgaan zyn, de gevoelens van alle Wysgeeren over de ziel. Want Democritus, fchoon een groot man, die de ziel door eenen toevalligen famenloop uit ligte en ronde ligchaamlyke deeltjens famenftelt, gaan wy hier voorby. Immers is er by die foort van Wysgeeren niets, dat niet door eene menigte van Atomen kan te wege gebragt worden." By Cicero voege men Lucianus fd). "Democritus geloofde vastelyk, dat de zielen, na dat zy uit het ligchaam gefcheiden zyn, niets meer zyn." Wat betreft het geen ik in het voorgaande gezegd heb, dat er eenige redenen zyn, door welken iemand tot het gevoelen zou gebragt wórden, als of Democritus geloofd had dat er in de ziel eene gewaarwording overblyft na den dood, dit koomt hier op uit. Cicero (J) maakt op de volgende wyze gewag van Democritus: "Want ft el (zegt hy) dat de ziel eveneens er gaat als het ligchaam, is er dan eenige fmertelyke aankening of over 't geheel eenige gewaarwording na den dood n het ligchaam. Dit zegt niemand, fchoon Epicurus Demoritus befchuldigt zulks gezegd te hebben, doch de navolgers , an Democritus ontkennen zulks. Derhalven blyft zelfs in e zielgeene gewaarwording overig, immers is de ziel zelve ergens." Indien derhalven Democritus iets dergelyks ezegd heeft, dan moet men zulks van het ligchaam ver- O) In Philopfeude § 32. Tom. III. p. 59. (?) Tufc> j. 34#  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 71 verftaan, niet van de ziel. Tot deze gedachten heeft hy zelf oorzaak gegeven door een gevoelen, dat gemeld wordt by den Schryver over de gevoelens der Wysgeeren. (ci) "Democritus zegt, dat alle dingen met eene foort van ziel begaafd zyn, ook zelfs de doode ligchamen, dewyl zy altoos eenige warmte en dus eenig vermogen van gewaarwording behouden, ook alsdan, wanneer hefgrootfle gedeelte dezer warmte reeds verfpreid en vervlogen is." Het geen dus moet begrepen worden, dat, indien et eenige ronde Atomen en eenige warmte in het dode ligchaam overblyft, hieruit volge, dat er ook eenige duistere voetfporen van het vermogen van gewaarwording ftand houden: doch geenszins dat de werkelyke uitoefening van dat vermogen en de ziel zelve in wezen blyve, als welke door de ontbinding van het famenftel der Atomen zelve ontbonden is. Doch Democritus heeft ook een werk gefchreven over den flaat der doden, waarin hy mede de gevallen onderzocht heeft van die genen, welken gezegd worden uit den dood in het leven terug gekeerd te zyn: in welk werk zyn oogmerk geenszins fchynt geweeft te zyn , de Onfterfiykheid der Zielen te verdedigen, maar in tegendeel het algemeen bygeloof wegens den ftaat der doden te wederleggen, en aan te tonen op wat wyze zulke herlevende Menfchen, wanneer het leven reeds had opgehouden, wederom begonden te leven, dooi Natuurlyke , Genees- of Natuur-kundige oorzaken , wanneer naamlyk hetzelfde getal van de zelfde ronde O) Lib. IV. c. 1. Afd. III. Elkati- sche Wysgeeren. Democritus.  Afd. III. El.eatische Wysgeeren. Democri- xcs. i Pp otagoras. \ 1 00 Biblioth.GraecaTom.I.pag. 804. (?) De Ser. Num. vind. p. 89. feqq. CO L- VII. cap. 55. Cd) Tom. 1. p. 1195. CO Serm« CX1X. p. 603. 72 de gevoelens der oude wysgeeren de Atomen tot het zelfde famenftel wederkeert. Doch wegens dit werk van Democritus leeze men Fabricius (V) en Wyttenbach over Plutarchus (T). Uit dit zelfde werk is de plaats ontleend wegens de belofte van Democritus van zelf te zullen herleven, waarvan Plinius (c) gewag maakt; tegen wiens berisping Democritus door Brucker (V) met regt verdedigd is. Doch laat ons dit onderzoek wegens Democritus befluiten met een gezegde van hem zeiven, het welk bewaard is by Stobaeus (/). "Sommigen (zegt hy) onkundig van de ontbinding der fterflyke natuur (der ziele naamlyk) brengen, uit inwendige bewustheid dat zy fnood geleefd hebben, hun leven in angst en vreze elendiglyk door, zich verdichte voorftellingen ' vormende, wegens zenen toekomenden flaat na den dood." Het gevoelen van Democritus kwam dan hier op uit: "dat de ziel beftaat uit een famenftel van ronde Atomen, die door eenen 'oevalligen famenloop zich vereenigen; dat dit famenftel door ien dood ontbonden wordt, dat derhalven de ziel vergaat en huiten het ligchaam niet beftaan kan: dat het echter tegen le natuur der dingen geenszins ftrydig is, dat dezelfde dtomen, op dezelfde wyze famengevoegd, in eenig ligchaam erug keer en en dus de ziel herleve. Protagoras van Abdera,een voornaam Sophifï, vas een leerling van Democritus, en heeft waarfchynyk het gevoelen van zynen Meeiter gevolgd: daar hy, naar  wegens den staat der zielen na dit leven. 73 naar het getuigenis van Diogenes Laertius, f» gefield heeft, "dat de ziel niets anders is dan de zintuigen." By deze Wysgeeren voege ik eindlyk Hippon van Rhegium, die door fommigen onder de Atheiflen geteld wordt. Deze heeft, volgens fommigen, twee beginfelen aller dingen gefield, het water en het vuur, volgens anderen flechts één, het water. Hy heeft ten minften beweerd, dat de ziel een teel-zaad is, en uit een waterig beginfel ontftaat, gelyk men leest by Ariftoteles (O- Getuigenisfen van andere Schryvers zyn verzameld door Fabricius (V)> «fe wien Brucker fchier alles heeft overgenomen. Wat Hippon wegens de Onfterfiykheid der Ziele geloofd hebbe, vind ik wel nergens uitdruklyk gemeld, doch hy fchynt nochtans dezelve eer ontkend dan vastgefteld te hebben, indien mén gisfen moet uit de hier door my bygebragte en anderen zyner leerftellingen. Wy moeten insgelyks te dezer plaatfe gewag maken van Heraclitus den Ephefiër, niet dewyl hy een der opvolgeren van de Eleatifche fchole geweest is, maar dewyl hy in orde van tyd en in eenige leerftellingen met dezelve overeenkomt, als hebbende Hippafus en Xenophanes tot leermeesters gehad. Zyn allerduisterst boek over de Natuur der dingen is federt lang reeds verloren, doch men vindt by oude Schryvers f» l. ix. c. 51. O) De Anima l. i. c. 2. § 26. (Y) Ad Sext. Empir. Pyrrh. iii. 30. et Bibl. Gr. t. i. p. 810. K *fd.in. üleati!che WYSGEEREN.IllPPON. Heraclitus.  Eleati- sche Wysgeeren. Heraclitus. ( < l i I ?6 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN derhalven ft erven en wederom op nieuw geboren-worden'(a). En, gelyk er een geduurige omloop en afwisfeling van alle dingen plaats heeft, dus wordt geduuriglyk het een uit het ander, uit het leven de dood, uit den dood het leven (Z>). Doch dit leven, het welk wy thans leiden, is een dood: welk gevoelen hy op verfcheidene wyzen heeft uitgedrukt: by voorbeeld by Euftatius (Y): "Ons leven draagt wel de naam van leven, doch is in de daad een dood:' welk gezegde door Emipides is nagevolgd, volgens de aanmerking van den beroemden Valckenaar (//), met wien men Davifius over Cicero (e) vergelyken kan. Eene andereplaats, die op denzelfden zin uitkomt, wordt gevonden by Clemens van Alexandria : (ƒ) : "Heraclitus noemt het geboren worden fterven, daar hy zegt, het geen wy wakende zien is de dood» het geen wy flapende zien, een droom? Insgelyks by den welfden Schryver (g): "Even als Heraclitus heeft hy de neierdaling der ziele in het ligchaam eenen droom genoemd." rly heeft derhalven de menfchen zodanig met de GoJen of Godlyke Geesten (Daemones) vergeleken, dat le dood der Goden het leven der Menfchen , de dood Ier Menfchen het leven der Goden zy: dat is tezegjen: dat de ftervende Goden overgaan tot zulk eenen laat als het leven der Menfchen is, en dar de fter'ende Menfchen tot zulk eenen ftaat overgaan als het even der Goden is: welk gezegde van Heraclitus aan- ge- f» Vid. Plutarchus Tom. IT. p. 392. C (f) Vid. Plutarchus T. II. p. 106. E. et Clemens Alexandr. Strom. IV p «0 D. CO AA Diad. A. p. 131. (V) Ad Phoeniff. vs. 1168. (V) Tufc I 31 ' (ƒ) Strom. Ill..p. 434. A. (Y) Strom, V.p. 600. A..  Af<3. III. EULATI- sche Wysgeeren.Hippocrates. i (a) Lib. I. de Diaeta pag. 342. Men 80 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN dingen beurtlings aangroeit en afneemt. Laat ons hier 's Mans eigene woorden bybrengen (a). "Alles beftaat uit vuur en water: het vuur bezit de eigenfcfiappen van warmte en droogte, het water die van vochtigheid en koude. Daar deze /lofen in eene gedurige en onderfcheidene beweging zyn, moeten er noodwendig verfchillende gedaanten en eigenfchappen van dierlyke wezens ontftaan. Geen derzelven ontftaat uit niets of vergaat tot niets, alles word ontbonden en faamgevoegd. De menfchen drukken zich kwalyk uit wanneer zy zeggen, dat, dat geen geboren wordt, het welk tot zo verre is aangegroeid, dat het onder de gewaarwording onzer zintuigen valt: eh dat, dat geen fterft, het welk tot zo verre afgenomen is, dat het zich der gewaarwording onzer zintuigen onttrekt. Doch zulke lieden geloven meer hunne 00gen dan hunne reden. Ik integendeel, door redenering tot dat befluit gekomen, verklaar het volgende: Niets, dat leeft, fterft of kan fterven, ten zy alle dingen te gelyk tot. niets vergaan. Want daar kan niets geboren worden, ten zy er iets anders is, waaruit het gehoren wordt. — Doch het grotere wordt groter van kleiner, en dit heeft plaats, zo by alle andere dingen, als by ie ziel en het ligchaam, dat door haar beftierd wordt • want gelyke dingen voegen zich by gelyken. De ziel begeeft zich in het ligchaam, neemt het in bezit, en vereenigt zich met hetzelve door de famenvoeging der deelen. Immers is ie ziel zelf, even als het ligchaam, faam gefield uit water m vuur.  wegens den staat der zielen na dit leven. 8l Men kan derhalven uit deze gezegden niets voor of tegen, wegens het gevoelen van Hippocrates, befluiten. Want de ziel kan zeer wel onfterflyk zyn, fchoon zy uit water en vuur is faamgefteld. En, aan de andere zyde, fchoon zy geenszins tot niets vergaan kan, nochtans kan zy, volgens dat zelfde gevoelen, tot zo verre verminderd en verzwakt worden, dat haar ftaat byna van alle werking ontbloot en niet veel van den dood onderfcheiden zy. VIERDE AFDEELING. Over Socrates. gaan over tot dien Wysgeer, die de Wysgeer te tot een beter en redelyker ftaat gebragt, en dezelve zo door middel van zyne eigene gelprekken, als door de aankleving en yver zyner leerlingen, door geheel Griekenland voortgeplant heeft, zo dat hy met recht de vader der Wysbegeerte genoemd is. Ik bedoel Socrates, den Athener. Laat ons, terwyl zyn verder leven en leer genoegfaam algemeen bekend is, dit eene gedeelte befchouwen, het welk de Onfterflykheid der Ziele betreft. Daar byna alle de Wysgeeren, van L wel- Afd. iii. ERRATISCHE Wysgee- r.en. Hll'po- cb.ates. Afd.IV. Socrates.  Afd. IV. Socrates. 82 DE GEVOELENS DER OUDE WYS GE E REN welken ik tot hiertoe gefproken hebbe, in de behandeling der Wysbegeerte afgeweken waren van dieneenvoudigen weg der Natuur, die tot de volmaaktheid en het geluk der ziele geleidt; en daar zy of zich bepaald hadden by het Natuurkundig gedeelte en het onderzoek der hoofdftoflyke beginfelen, gelyk de Ionifche Wysgeeren, of zekere Myftifche en Fanatifche leerwyze gevolgd hadden, gelyk de meeste Pythagoristen: dit zo zynde heeft Socrates de Wysbegeerte tot de Redekunde terug gebragt, en van de befchouwing tot de beoeffening, van het onderzoek wegens nutteloze zaken tot de kennis en beoefening der menschlyke en noodzakelyke dingen doen wederkeeren. Doch uit het groot getal van Jeerlingen, die de gezegden en daden van hunnen meester te-boek gefield hebben, zyn er niet meer dan twee tot op onze tyden bewaard, Plato namelyk en Xenophon; terwyi Socrates zelf niets gefchreven had. Want de gefprekken van Aefchines, het Tafereel van Cebes en de Brieven der Socratifche Wysgeeren, zyn wel ook nog. tegenwoordig in wezen, doch er is geen twyfel aan, of dezelven voeren te onregt den naam van die Schryvers. Doch dat Socrates voortreflyk over de Onflerflykheid der Zielen gedacht heeft en zodanig geftorven, is, dat hy niet tot het ryk der dooden maar tot dé Onflerflyke Goden fcheen te vertrekken; dit getuigt Plato, en de geheele Oudheid ftemt er mede overeen.. Het is ons echter niet geoorloofd met dit eene getuigenis hier af te flappen, en de zaak moet, vooral in een zodanig onderzoek, myne Heeren! dat onder uw er-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 83 ervaren oordeel gefchiedt, uit den grond opgehaald en, tegen alle berisping verdedigd worden. Plato doet So-: crates dikwerf redenen voeren over zulke zaken, die b.y zelf niet behandeld had; in Timaeus by voorbeeld over den oorfprong der waereld; en Parmenides over de Ideën. En over 't geheel is Plato gewoon onder den perfoon van Socrates zyn eigen gevoelen voor te ftellen. Xenophon integendeel voert Socrates op zulk eene wyze fprekende in, dat hy over geene andere zaken handelt dan die genen, welken ik zo even gezegd hebbe dat van Socrates geacht werden het onderwerp der Wysbegeerte uit te maken. Nu fpreekt Socrates by Xenophon duisterlyk en zeer zelden van de Onfterflykheid der Zielen; by Plato integendeel dikwerf en breedvoerig. Tevens is het gezag van Xenophon in de beoordeeling der daden en gevoelens van Socrates van groter gewigt dan dat van Plato: wy moeten ons ten minlten wachten van niet alles zonder bedenking aan Socrates toe te fehryven, 't geen hem in de gefprekken van Plato toegefchreven wordt. Sommigen zullen derhalven beweren dat Socrates dat gedeelte der Wysbegeerte, het welk de Onfterflykheid der Ziele betreft, onaangeroerd gelaten hebbe, en dat men alles wat hy geacht wordt over dat onderwerp gezegd te hebben, aan het vernuft van Plato verfchuldigd is. Indien dan fommigen dit beweren, zo beweren zy voorzeker iets dat in den eerften opflag een aanmerk lyken fchyn van waarheid fchynt te bezitten. Daar zyn echter veele en zeer gewichtige redenen, om welken ik myne toeftemming hun geenszins geven kan. L 2 In tfd.IV. ioCRA'ES.  Afd. IV. Socrates. 84 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN In de eerfte plaats is het niet te geloven dat zulk een Wysgeer, die de geheele Wysgeerte tot zedekunde en deugdsbetrachting gebragt heeft, dat deze, zeg ik, dezen grondflag van de deugd, die in de Onfterfiykheid der Zielen gelegen is, zou verwaarloosd hebben. Want wat zou het toch voor eene zedekunde zyn, die zich niet bekommerde of de ziel met het ligchaam te gelyk vergaa of niet? Voorts vinden wy by Xenophon zodanige gezegden van Socrates, die, zo zy ai geene uitdruklyke verzekering van de Onflerflykheid in zich bevatten, dezelve nochtans bevestigen; by voorbeeld over de Godlyke Voorzienigheid, over de voortreflykheid der Menfchelyke Ziele en haare gelyk hei d met de Godlyke Natuur: in welke gezegden hy zich in de daad zodanig uitdrukt, dat zy geheel vervreemd zyn van den perfoon van iemand, die vastftelt, dat er na dit leven niets overig blyft. Voorts moet men het ftilzwygen van Xenophon mooglyk afleiden uit de verdeeldheid en nayver, die tusfchen hem en Plato plaats vond. Immers, gelyk deze heeft te wege gebragt dat die Schryvers ook andere omftandigheden van Socrates op eene verfchillende wyze melden, zo heeft het ook hierby kunnen toekomen, dat Xenophon Socrates zeldfaam en duisterlyk over de Onlterflykheid fprekende invoert; dewyl namefyk Plato in zyn gefprek Phaedon, onder den Perfoon van Socrates, over dit onderwerp zo gehandeld had, dat hy, volgens aller toeftemming, een gedenkteken,duurzamer dan marmer, voor zynen roem had opgericht.. Eindelyk, hoewel Socrates en Plato by de nakomeling-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN, 85 lingfchap veele berispers gevonden hebben, is er echter, voor zo verre my bewust is, niemand geweest, die beweerde, dat of Socrates niets van de Onfterflykheid der Ziele gefproken, of dat Plato hem dat gevoelen verkeerdlyk toegefchreven hebbe. Ook fchynen de overige navolgers van Socrates, wier fchriften verloren gegaan zyn, geenszins, even als Xenophon, weinig gewag van dit gevoelen gemaakt te hebben; dewyl Cicero en alle de Ouden, die de fchriften der Socratifche Wysgeeren bezaten, en hier over konden oordeelen, uitdruklyk dat gevoelen aan Socrates toefchryven, en nergens eenige aanleiding ter twyfeling geven. Waarom ik dan, hoewel ik geredelyk toefta, dat Plato in den Phaedon veele bewysredenen aan Socrates heeft toegefchreven, die van zyne denkwyze vervreemd zyn, by voorbeeld zodanigen die afgeleid zyn uit de zielverhuizing en de eeuwigheid der denkbeelden , nochtans in 't geheel niet overeenftemme met die genen, welke geloven dat alles in dat gefprek verdicht is, en dat Socrates op den laatften dag van zyn leven niets dergelyks verhandeld heeft. Doch laat ons echter, om der berispinge in 't geheel geenen voet te geven, het gevoelen van Socrates voornaamlyk uit Xenophon opmaken, en van PlatO' niets aannemen dan alleen zyne verdediging van Socrates, in welke hy dien Wysgeer tot zyne Rechters doet (preken op zodanig eene wyze die volmaakt overeenkomt met den perfoon van Socrates en de waarheid der zake, zo dat Cicero niet gefchroomd heeft hierin het gezag van Plato. te volgen. By Xenophon derhalven heb ik geen eene L 3 plaats \fd.IV. >OCRA~ PES.  Afd. IV. Socrates. J 4 i t i i t I 3 1 c 3 ? t 86 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN plaats kunnen vinden, daar Socrates uitdruklyk iets wegens de Onfterflykheid der Ziele vastftelt, en flechts twee plaatlen gevonden, daar hy iets zegt, het welk ter bevestiging van de Onfterflykheid ftrekken kan. De eerfte is in de gedenkfchriften van Socrates (a), ter plaatfe alwaar over de Godlyke Voorzienigheid en de voortreflykheid der menschlyke ziel gefproken wordt. Aldaar wordt geleerd (F), dat onze ziel uit zekere ziel der waereld op gelyke wyze gefproten is, ils ons ligchaam zyne deelen heeft uit de ftofFe der ïvaereld: "Denkt gy dan, (zegt hy) dat gy eenig verlandlyk beginfel in u zelf hebt, en dat er buiten u niets, lat met verfland begaafd is, gevonden wordt: en denkt gy y,ulks daar gy wel weet, dat. gy uit de aarde, die zeer \root is, een zeer klein gedeelte in uw ligchaam bezit, en üt het water, dat zeer uitgeftrekt is, insgelyks een zeer dein deel; en dat gy dus ook uit de overige ftoffen, die ;eer uitgebreid zyn, een klein gedeelte ontvangen hebt, vaar uit uw ligchaam is faamgefteld. Denkt gy- dan, zeg k, dat gy het verfland alleen, nergens buiten u beflaande, hor een gelukkig toeval verkregen hebt, en dat alle die rote en ontelbare zaken, die in het Heelal zyn, door een •erflandloos vermogen in >zo fchoon eene orde gefchikt zyn? 5y deze plaats voege men een gedeelte van dat zelfle gefprek, een weinig verder (f), alwaar hy zegt: 'Leer derhalven dat ook de geest, die in u is, uw ligchaam mar zynen wil beftiert; men heeft derhalven reden om te lenken dat ook de verftandige geest, die in 't heelal woont, al- O) Lib.I.cap.4. O) §8&p. (0 § 17-  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 87 alles naar zyn welbehagen dus gefchikt heeft." De andere plaats vindt men in het zelfde werk Qf): "Doch zo er iets van het menschlyke der Godlykheid deelachtig is, dan is het zeker de menschlyke ziel. Want het blykt dat dezelve in ons heerscht, en nochtans is zy zelve onzichtbaar? Hieruit kunnen wy dit gevoelen opmaken: Dat er zekere geest in het heelal is, met de hoogfte wysheid en werkend vermogen voorzien, welke geest de waereld op gelyke wyze regeert en beftiert als. ieder, menschlyke ziel haar ligchaam regeert: en- dat, gelyk het ligchaam beftaat uit deelen der ftojfe die in het heelal is, dus ook de ziel ontleend en voortgekomen is als een gedeelte van dien geest welke het heelal regeert, en dat zy dus ook der Godlykheid deelachtig is. Vraagt men derhalven., welke van beiden uit dit gevoelen volge, dat de ziel met het ligchaam verga, of dat zy na het zelve in wezen blyve? dan is het voorzeker verre weg waarfchynlyker, dat zy in wezen blyve dan dat zy verga. En het is waarfchyniyk dat Socrates in dit gevoelen zynen leermeester Anaxagoras en de Ionifche Wysgeeren gevolgd hebbe. Voorts drukt zich Cicero, die niet alleen uit Plato en Xenophon, maar ook uit de fchriften der overigen, van Socrates kon oordeelen, hieromtrent zodanig uit, dat zyn gezag geen twyfel of uitvlugt overlaat. "By my (zegt hy b~) geldt meer het gezag der oude Wysgeeren, of onzer eigene voorvaderen, die den afgeftorvenen^ zulke heilige regten hebben toegefchreven. — of het gezag van hem (Socrates^ die- door het orakel van Apollo voor den wys- Cs) L. IV. c. III. § 14, O) De Amic. c. 4,. \m iv.. ÏOCRACES» -  Afd. TV. Socrates. | 1 '4 88 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREflT wyjlen Jlerveling verklaard is: die hierin niet, gelyk in de meeste andere zaken, nu het een en dan het ander, maar altoos het zelfde zei de, dat naamlyk de zielen der menfchen Godlyk zyn, en dat hun, wanneer zy uit het ligchaam gefcheiden zyn, de wederkomst in den Hemel bereid is, die den besten en regtvaardigften het ligtst valt." En, wanneer Socrates by Plato in zyne verdediging tot de Rechters gefproken had over den toekomenden ftaat der ziele, en ten befluite er bygevoegd had: "Doch het is reeds tyd om van hier te gaan, voor my ter dood, voor u om te leven. Wie van ons beiden er het best aan zy is den Onflerflyken Goden bekend; onder de menfchen denk ik niet dat iemand zulks weet: zo voegt Cicero by dit laatfte gezegde deze beoordeeling Ca): fchoon hy (Socrates) dat geen, het welk hy zegt dat niemand buiten de Goden weet, zelf wel wist; welk dier beiden namelyk heter zy; want in het voorgaande had hy zulks reeds gezegd. Doch hy houdt zyne gewoonte van niets te bevestigen , tot het uiterfte toe vast." Welaan dan, laat ons zelf dat gedeelte der verdediging van Socrates by Plato rJi) hooren, gelyk het door Cicero gevolgd is (V). 'Myne hoop is zeer groot, o Rechters, dat het my tot geuk zal verjlrekken, dat ik ter dood gebragt worde. PVant 'en van beiden is noodwendig zeker, dat de dood voljlrekt ille onze gewaarwordingen wegneemt, of dat wy door dendelven uit deze gewesten naar eenige andere plaats verrekken. Derhalven, zo onze gewaarwording verdoofd wordt, 'n de dood gelyk is aan zodanig een flaap, die ons fom- tyds 00 Tufc. i, 42. {b) Pag. 368. (OTufc. 1, 41.  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 89 tyds, zonder dat wy eenige dromen bemerken, de volmaakfte rust doet genieten, goede Goden! welk een gewin is dan het fterven! Hoe veele dagen zou men kunnen vinden, die beter zyn dan zulk een nacht! Wie is gelukkiger dan ik, indien de ganfche duuring van den toekomenden tyd aan zulk een nacht gelyk zal zyn ! Doch zo het waar is, V geen men zegt, dat de dood eene verhuizing is naar die plaatfen, welke bewoond worden door hen, die uit V ligchaam gefcheiden zyn, dan is zulk een lot nog veel gelukzaliger. Ontflagen van hun, die zich hier onder de Rechters willen geteld hebben, tot hen te koomen die naar waarheid Rechters genoemd worden, tot Minos, Rhadamanthus, Aeacus, Triptolemus! Te [preken met hun, die rechtvaardig en eerlyk geleefd hebben: komt zulk eene reis u van middelmatige waarde voor? Hoe veel prys zoudt gy er op ft ellen, dat het u vryftond te /preken met Orpheus, Mufaeus, Homerus, Hefiodus? In de daad, ik zou meer dan eens willen fterven, indien zulks mogelyk ware, om dat heil, waarvan ik fpreke, te verwerven. Welk genoegen zou ik gewaar worden verkeerende met Palamedes, Ajax en anderen, die door onrechtvaardige vonnisfen mishandela zyn ? Ik zou de wysheid beproeven van den grooten Koning, die de meeste Krygsbenden naar Troje gevoerd heeft, van Ulixes en van Sifyphus. En ik zou om die reden, deze zaken onderzoekende, gelyk ik hier gedaan heb, niet ter dooa gedoemd worden. Ook gy, myne Rechters, zo veelen uwer my hebben vrygefproken, gy hebt den dood niet te vrezen, Immers kan een braaf man nimmer iets kwaads overkomen . noch in zyn leven noch na zyn' dood; en nimmer wordt het geen hem betreft van de onfterflyke Goden verwaarloosd M Et, Afd. IV. Socrates. r  Afd. IV. Socrates. 90 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN En dit myn lot koomt my zeiven geenszins by geval over.** Dus fpreekt Socrates in zyne verdediging: Ik ga met voordagt eene andere plaats by den zelfden Cicero (a) voorby, als zynde uit den Phaedon genomen. Ik fla insgelyks eene plaats van Xenophon over, in het befluit van zyn werk over Cyrus den Eerften, als zynde niet onder den perfoon van Socrates maar van Cyrus voorgefteld. Uit het geen derhalven hier door ons opgegeven is en met algemene toeftemming aan Socrates toegekend wordt, blykt het, dat hy de meer afgetrokkene bewysredenen voor de Onfterfiykheid niét aangeroerd, en dit ééne flechts uit de leer van Anaxagoras behouden heeft, dat de menschlyke ziel dê Godlykheid deelachtig en, om zo te /preken, gefprotcn is uit dien Geest die het ganfche heelal beftiert. Dat fchoon in den dood zelf, al ging zy verzeld met de vernietiging der ziele, geen kwaad gelegen zy, dat het echter veel waarfchynlyker is, dat de zielen tot God en de ziel van het heelal, waaruit zy geboren zyn, zullen weder keer en, inzonderheid de zielen der vromen, dewyl de menschlyke zaken beftierd worden door eenen Godlyken geest, die inzonderheid zorge draagt voor brave menfehen, zo levenden als dooden. Dat derhalven, het zy er zekere maatfehappy der gcflorvenen, en een verblyf in andere gewesten bereid is, gelyk het algemeen door Dichters en Godgeleerden verbreid gevoelen was, of hoedanig ook het leven en de /laat der zielezyn moge, een braaf man nimmer eenig kwaad kan overkomen , en dat hy nimmer van God verwaarloosd wordt. ' So- (s) TilSC. I. c. 2.9, 30.  wegens den staat der zielen na dit leven, pl Socrates bloeide door eenen grooten toevloed van leerlingen, die zyne Wysbegeerte door geheel Griekenland voortplantten, en dezelve ieder naar zyn eigen begrip inrigtten, waaruit veele fecten van Wysgeeren ontftaan zyn, Academifchen, Peripatctifchen, Cynifchen, Stoicynen, en andere die allen Navolgers van Socrates genoemd en daarvoor gehouden wilden wezen. Doch in den eigenlyken zin, werden die genen met den naam van Socratifchen genoemd, die, gelyk zy Socrates zelf gehoord hadden, dus ook zyne leer zuiver en onvervalfcht aan anderen overleverden, by voorbeeld Xenophon, Aefchines, Phaedon, Euclides, Criton, Simon, Glaucon, Simmias, Cebes. Van deze Wysgeeren zyn veele gcfprekken geweest, die allen, de werken van Xenophon alleen uitgezonderd, zyn verlooren gegaan. Want dat het Tafereel van Cebes, hetwelk nog tegenwoordig op zyn' naam doorgaat, te onregt aan hem, als Schryver, toegekend wordt, blykt zo uit andere redenen, als uit&de wyze van behandeling en den fchryfftyl, welke geen van beiden het echt kenmerk van de Socratifche leerwyze bezitten. En wat de gefprekken van Aefchines betreft, de twee eerften zyn klaarblykelyk uit Plato famengeflanst dooreen of ander later Schryver; het gefprek Axiochus, waarin over den dood gehandeld wordt, is geheel vervreemd van den fchryffty: van Aefchines, die uit eenige fragmenten bekend is, en is tevens vervreemd van de gewone leerwyze var Socrates. Voeg hier by dat eenige gedeelten uit der Axiochus, door oude Letterkundigen aangehaald, ir M 2 dier Afd. IV. Navolgers van BoCRA- i 1 l l  Afd. IV. Navolgers van Socrates. Xenoïhon. 92 de gevoelens der oude wysgeeren dien Axiochus, welken wy thans bezitten, niet gevonden worden: Zo dat er geen de minfte twyfeling is of dezelve is naderhand door het bedrog van een' Sophift te voorfchyn gebragt; het welk, als gedeeltelyk reeds opgemerkt door Fabricius O), geenszins behoorde veronagtzaamd te zyn door Duicker (T), die het gezag dezer gefprekken ter goeder trouwe gevolgd heeft. Laat ons dan hier ter plaatfe uit de navolgeren van Socrates Xenophon alleen bybrengen, uit wien wy reeds eene plaats die in de redenvoering van den ftervenden Cyrus voorkomt zo even hebben aangeroerd, omtrent welke plaats ik niet twyfele of dezelve is, volgens het gevoelen van Xenophon zelf voorgefteld. Het is my ganfch niet onbekend dat het laatfte gedeelte der Cyropaedie door fommigen aan Xenophon geenszins toegekend wordt, dewyl daarin over de natuur en de Onfterflykheid der Ziele zodanig gehandeld wordt, dat er bewysredenen worden voorgedragen welke van den geeft van Xenophon vervreemd zyn en al te afgetrokken fchynen. Dit komt my echter anders voor. Want in de eerfte plaats is er niets in , dat afwykt van die gevoelens welke wy in het voorgaande uit het werk van Xenophon, de Gedenkfchriften van Socrates genaamd, bygebragt hebben, ten anderen is de houding, van ftyl en rede volmaakt Xenophontifch. Eindelyk heeft Cicero, tviens gezag van veel gewigt is, geene zwarigheid gemaakt om die geheele vermaning van Cyrus aan Xe* no- 00 Bibl. Gr. T. II. p, 20. fT) Tom. I. p. 5r&  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 93 nophon toetefchryven (V). Ik ontkenne niet dat de bewysredenen, aldaar bygebragt, den Perfoon van Cyrus niet genoegzaam voegen: maar dat dezelve met het gevoelen van Xenophon overeenkomen, ftel ik vast en zeker, daar de geheele Cyropaedie volgens de Socratifche leerwyze ingerigt is. Doch laat ons de plaats van Xenophon befchouwen (li). "Ik heb my, (zegt Cyrus) nimmer kunnen overreden, dat de ziel, ze lang zy een fterflyk ligchaam bewoont, zoude leven, en wanneer zy van dat ligchaam gefcheiden wordt, zoude fterven. JVant ik zie dat de fterflyke ligchaamen met leven begaafd zyn, geduurende den tyd dat de ziel er in huisvest. Ook kan ik my geenszins overreden dat de ziel. na dat zy van een ver ft andloos ligchaam ontflagen zal zyn, zelf verftandloos zal wezen: in tegendeel wanneer de geesi onvermengd en zuiver uit het ligchaam fcheidt, als dar, moet hy zekerlyk allerverftandigst zyn. En wanneer dt Menfch door den dood ontbonden wordt, dan zien wy da, alle zyne deelen tot hunne gelykfoortige ftofen vertrekken behalven de ziel, welke alleen, noch wanneer zy tegenwoor dig is, noch wanneer zy vertrekt, gezien wordt." Du: verre Cyrus. Wat het verdere gedeelte van dez< plaats betreft, wy zullen daarin insgelyks de tweele dige bewysreden van Socrates en de vergelyking vai den dood met den flaap ontdekken. Laat ons dat ge deelte nog ten befluite hier byvoegen. Gy ziet dan al rede dat er niets zo. veel na den dood gelykt als de flaap Doch de zielen der flapenden tonen duidlyk hunne Godlyk heid 00 De Sen. c. as. Q>) Cyrop. L. VIII. c. VII. § *9 M a Afd. IV, Navolgers van Socrates.Xenophon. » I %  WEGENS DEN STAAT DER ZIELEN NA DIT LEVEN. 99 "Wy moeten in de eerfte plaats van de natuur der ziele, zo voor zo verre zy menschlyk, als voor zo verre zy Godlyk is, en van haare werkingen en aandoeningen een waar denkbeeld vormen. Het begin van het bewys wordt aldus ingerigt: Alle zielen zyn onfterflyk: want, het geen zich zelf beweegt is onfterflyk: doch het geen niet alleen iets anders in beweging brengt, maar ook zelf door iets anders in beweging gebragt wordt, zodanig eene zaak heeft zekerlyk, dewyl zy een einde van beweging heeft, ook een einde van leven. Doch dat geen alleen, het welk zich zelf beweegt, houdt nimmer op met bewegen, dewyl het zich zelf nooit verlaten kan: by alle de overige zaken die bewogen worden heeft een bron en beginfel van beweging plaats. Een beginfel zelf heeft geenen oorfprong; want alles, wat ontftaat, moet uit een beginfel geboren morden', doch het beginfel zelf kan uit geene andere zaak ontftaan; want, indien het zelf uit eene andere zaak ontftaan was. zou het in het geheel geen beginfel zyn. Daar dan een beginfel in het geheel geenen oorfprong heeft, zo volgt, dai het ook geene vernietiging ondergaat. Want een beginfe, vernietigd zynde, kan het zelf nergens uit weder ontftaan. en uit het zelve kan in 't vervolg geen andere zaak ontftaan , daar het zeker is dat alles uit een beginfel ontftaat moet. Derhalven is een beginfel van beweging in die zaak welke zich zelf beweegt: en deze zaak zelf kan niet ver gaan of ontftaan; want, zo dit gebeurde, dan zou er ui volgen, dat Hemel en Aarde konden wegvallen en in hun ne beweging ophouden, zonder op eenige wyze weder in be weging te kunnen gebragt worden. Derhalven, terwyl he blykt, dat het geen zich zelf beweegt onfterflyk is, zal met N 2 Afd. V„ Plato. r \ > i l  Afd.V. Plato. 100 DE GEVOELENS DER OUDE WYSGEEREN van de gezonde reden in het geheel niet afdwalen, wanneer men dit de zelfjlandigheid (Esfentia) en de natuur der ziele noemt. Want al het ligchaamlyke, 't welk van buiten bewogen wordt, is onbezield: maar het geen inwendig uit zich zelf bewogen wordt, is bezield, dewyl de natuur der ziele in deze eigene zelfbeweging gelegen is. Daar het nu met de zaak dus gefield is, dat niets, de ziel alleen uitgezonderd, zich zelve kan bewegen, zo volgt noodzakelykr dat de ziel niet ontftaan of vergaan kan." Dit is het beroemde bewys voor de Onfterfiykheid, het welk reeds van Thales afbekend, doch tot hier toe niet naauwkeurig voorgefteld was, en het welk op het gezag van Plato door de meesten der Ouden, en vooral door Cicero gevolgd is, die het op de fterkfte wyze geprezen en in het Latyn overgebragt heeft (a). Indien wy dit bewys in eene korte Dialeétifche vorm brengen, zullen wy vinden, dat het omtrent uit deze fluitredenen beftaat: "Het geen zich zelf beweegt, heeft geenen oorfprong: De ziel beweegt zich zelf: Derhalven heeft de ziel geenen oorfprong. De tweede ftelling (js* fumtió), waarin gezegd wordt, dat de ziel zich zelf beweegt, zal niet ligt door iemand in twyfel getrokken worden, die de vryheid van werking (JJbertas agendi). wil ftaande houden. De eerfte ftelling (Propofnió) moet derhalven bewezen worden, waarin gezegd wordt, dab het geen zich zelf beweegt geenen oorfprong heeft. Dit bewyst Plato aldus: Het geen zich zelf beweegt is een beginfel (Principium): De ziel beweegt zich zelf: Derhalven (a) Tusc.I.23.