I i VEfiHANDELINGEN, 1AAKENBE DEN NA T UUML YKEN en GE OPENBAARBEN UITGEGEETEN DOOS GODGELEERD GENOOTSCHAP. VI. JD JE JE X. te haaslem by JOH. ENSCHEDÉ en Zoonen en J. "va.i?" ¥AL 1 E, md c clixxvi.   Bladz. ï VOORREDEN. een men, in den tyd der opregting van de Chris* telyke kerk, Philofophie noemde, was, groot endeels, een gedrogtelyk zamenweefzel van dwaaze onderftellingen en huitenfpoorige verbeeldingen, daar men gevolgen uit trok, die aanleiding gaven tot bygeloof en zedenloosheid, 't Is, daarom, geen wonder, dat Paulus deeze zoo genoemde Philofophie veroordeelt, en de geloovigen waarfchuwt, om zorg te draagen, dat dezelve hen niet mogt verleiden. De omflandigheden, met welken hy van de Philofophie handelt, toonen middagklaar, dat hy geene andere beoogt, 't Woord, der halven, in den zin neemende, dien hy er aan hegt, mogt men van de Philofophie, te regt, ongunfiige denkbeelden vormen, en met veragting en afkeer fpreeken. Een Philofooph en een Christen konden, volgens dien zin, in denzelfden perfoon, niet behoorlyk gepaard gaan. Doch tot andere betekenisfen des woords gaf noch het zeggen van den apostel, noch de /laat der dingen , ten zynen tyde, vryheid, om deeze veroordeeling en dit vonnis uit te jlrekken. En wat egter heeft men meer  „ VOORREDEN. gedaan. V Geen thans den naam van Philofophie draagt is eene kennis van zaaken, op ondervinding, op het getuigenis der zinnen, of inwendige gewaarwording, rustende. En in dien zin zeiven is 't nog niet zeldzaam, dat men, uit haat, veroorzaakt door het woord, en gevoed door de verraaderlyke aanfagen van gewaande liefhebbers der zaake, de Philofophie, als met het Christendom onbeflaanbaar, uitkryt. En wie doen zulks meest. Juist zy, die met het geen men weleer voor Philofophie hieldt, boven alle anderen, befmet zyn. Een aantal ongerymde /lellingen, die, tot op den huldigen dag toe, onder de Christenen heerfchen, en, met alle magt, gehandhaafd worden, heeft daaruit zynen oorfprong. En 't is, voomaamlyk, onder hen, die met deeze feilingen hoogst loopen, dat men de bitterfte vyanden van alles , wat Philofophie heet, aantreft. Overtuigd, dat zulk eene vyandfchap, niet fegts ten uiterften anbetaamelyk is, maar ook hoogstgevaarlyk voor de belangen van 7 Euangelie, als zy eene Philofophie ten voorwerp heeft, die eeniglyk berust op 't geen wy met onze oogen zien, met onze handen tasten, en in ons binnenfte ontdekken, heeft Teylers Godgeleerd Genootfchap geoordeeld wel te zullen doen aan 7 opgeeven eener vraage, die de verflandigen en geleerden kon uitlokken, om de begaanbaarheid van zulk eene Philofophie met het Chris-  VOORREDEN. ui Christendom in eenen helderen dag te Jlellen. En met genoegen kunnen deszelfs leden verklaaren verfcheiden antwoorden, die hun leezenswaardig voorkwamen, daarop ontfangen te hebben. Onder deezen hebben Heeren Dire&euren van Teylers Nalaatenfchap met gemelde leden den Gouden Eerprys toegeweezen aan eene Verhandeling, die hun by het openen van 't nevensgaande billet geblee~ ken is te zyn van den Heer c«sar morgan, en voorts goedgevonden noch drie anderen te laaten drukken > welken men op de lyst kier agter onder de Prysverhandeling aangetekend vindt, en welker Schryvers bovengenoemde Heeren Dirècleureh waardig gekeurd hebben een Zilveren Eerprys van denzelfden ftempel als den Gouden weg te draagen. Onze hartelyke wensch is, dat deeze Verhandelingen dienen moogen om een redelyk Christendom meer en meer te bevorderen. AAN-  AANWYZING DER VERHANDELINGEN IN DIT ZESDE DEEL, OVER de onderlinge verwantschap van de waare wysgeerte met de christel yke openbaar1nge. I. Verhandeling van den geleerden Heer CAESAR MORGAN, m. a. " ónder'de zinfp'reiik: tvfMvtfr rki $v%fii n ivèpuztwi aoipia, feKó? Si v, óeix. Örigenes. . . Bladz. 3 II. Verhandeling van den geleerden lieer J. F. LENTZ, onder de zinfpreuk: a littk philofophy makes man atheifts: a great deal reconciles them to Religion. lord ba cox. 97 III. Verhandeling van den geleerden Heer PIETER VERSTAP junior, onder de zinfpreuk: Tracé fcience then, with modefly thy guide; Firft ftrip of all her equipage of pride; Dedv.Et what is hut vanity, or drefs, Or learning's luxury, or idlenefs. pope. 183 IV. Verhandeling van den eerwaarden Heer LAURENTIUS MEYER, onder de zinfpreuk: Non adeo injuftum eft, inimicus fi rationi es; H£ Te 'i'xei xx) to xxKhxt t\v QihQixoQlxv brt7>ipp rf}f aXvfiuxq. aristot. hUrtüpüf. B. II. K. I.  TO THE INTERESTS OF REVELATION. v complete whole of beauty and excellence. This prefumption appears to be fo well founded, that it is probable, the caufe of revelation would fuffer materially, if the generality of mankind were perfuaded, that the difpenfations of nature and grace were at variance with each other. In fact, it is upon this ground, that infidelity erects it's ftrongest batteries. Admit but this fingle principle, and I fee not, how revelation is to be defended against the furiousnefs of their attacks. But as the cafe really ftands, we have nothing to apprehend from the formidable preparations and founding thrcats of the adverfaries of our faith — But it is our bufmefs at prefent to plead the caufe of philo-' fophy and not of revelation; and to remove the miftakes of the friends of our holy religion, not to controvert the objecHons of it's enemies. In difputing with the zealous advocates of revelation no arguments can be infignificant, that are drawn from thofe infpired writings, which Chriftians of all denoiuinations profefs to venerate. Thofe therefore I fliall first produce, in order to conciliate the favour of our deluded brethren, and to engage their attention to fuch, as are derived from a lefs hallowed fource. Many Heretics in the first ages of Chriftianity maintained, that there was an evil principle originally inherent in matter, which the utmost efForts of the fupreme benevolent Being could not entirely eradicate. Nay, they went further, and affirmed, that this woiid owed it's beginning to the ambitious defign of fome rcbellious JEon who confined the pure aBtherial fpirit in this corrupted mafs of matter, and formed our earthly globe as a receptacle for the wretched prifoner — But the account, which Mofes gives us of the creation, is very different. He inforras us, that "in the beginning God created the Hea„ ven and the Earth". And to fhew, that both the materials and the workmanfhip were worthy of their great Creator, he reprefents the Deity as paufing in the feveral fucceffive ftages of his work, to furvey the operations of his hands; and upon every fuch occafion it is remarked, that "God faw, that is was good." The whole account is at last clofed with this general obfervation, "God faw every thing, that he had made; and behold, it was very good." When the ftupendous frame of the Univerfe and every thing co; tained in it are exhibited to us as the produclion of a Being indued with infinite wisdom, goodnefs, and power: when it is added, that this work, when conipleted, was fanctiüed by the exprefs approbatiou * 3 of  vi PHILOSOPHY NOT PREJUDICIAL of it's divine author: and it is confidered, that the account was delivered by a perfon, who is acknowledged to have derived his information from that fupreme and best of Beings: it is furely a rational defire in man to wifli to extend his faculties to the contemplation of this heavenly workmanfliip, and to endeavour to discover fome of thofe more obvious marks of wisdom and goodnefs, with which every part of fo glorious a fyftem must be replete. — This curiofity, naturally excited by the account, which Mofes has delivered of the Creation, fo far from being condemned as impious, feems to derive no little encouragement from the fubfequent parts of the facred writings. We may venture to affirm, that no man exceeded David in zeal for the Law of his God, particularly at the times, when he compofed the Pfalms, thofe fublime pieces of devotion and praife. Yet he is fo far from fufpecting, that an atteution to the works of nature has a tendency to withdraw the minds of men from the contemplation of the great author of it, and to induce them to rejecl: his revealed will; that he is almost continually directing us to obferve the magnificence, wisdom, and benevolence, that are confpicuous troughout the whole creation. The example of his fon Solomon is ftill more directly in favour of the ftudy of philofophy. When he preferred wisdom to long life, riches , and martial glory, and every other bleffing, which the thoughts of man could devife; the fcripture adds, "The fpeech pleafed the Lord, that „ Solomon had afked this thing." Lest it fhould be pretended, that the fubjecl of his choice, wich thus merited the divine approbation, was the art of government alone; I think it neceiïary to remark, that the nature and extent of the request are best explained by the manner, in which it was complied with. It appears in the fequel of the hiftory, that he was not only enabled to decide with equity in the cafe of the two harlots and other intricate matters of government: but alfo that he was a most profound philofopher in the ftriftest meaning of the term. His giving fatisfactory anfwers to all the hard queffions, with which the Queen of Sheba came to prove him, is a fufïicient manifeftation of the fubtilty of his wit. And of the exterit of his knowledge it is exprefsly affirmed, that "he fpake of trees, from the cedar that is in „ Lebanon, even unto the Hyffop that fpringeth out of the wall: he „ fpake alfo of beasts and of fowl, and of creeping things, and of „ fiihes." We  TO THE INTERESTS OF REVELATION. vu ' We may here likewife produce Mofcs and St. Paul as mcmorable inftances of the perfect agreement between hunian and divine learning. They were fignal inftruments in the hands of God, for the purpofe of declaring his will to the world. The charadter, which St. Stephen gave of Mofes, though fliort, is highly expreflive of his intellectual attainments: Mofcs was learned in all the wisdom of the "Egyptians;" and that at a time, when Egypt was the repofitory of all the philofophy then to be found in the world — Of the learning of St. Paul, his ingenuity, and fkill in difputation and argument no one can entertain a doubt, who perufes, with an unprejudiced mind and due attention, thofe epiftles of his, which the Church of Chrift fo highly values. • If it would add any weight to the preceding authoritics, we might urge the opinion of the emperor Julian and the Chriftians of his time. He had conceived an invetcrate hatred againft all, who embraced and adhcred to the religion of Jefus; and he appears to have had nothing fo much at'heart during his fliort rcign, as to exterminate the memorial of it from off the earth. For this purpofe he published an edict, by which he prohibited Chriftians from being admitted into feminaries of learning; (*) judging, that nothing would more effedrually tend to the abolition of our faith, than the ignorance, which would be thus introduced among it's profeffors. In this light it was beheld by the whole body of Chriftians; and if the edict had continued long in force, and been rigidly executed, it is probable, that our religion would have fuffered more from that, than from every other fpecies of oppreffion, to which it had been expofed. Let us now proceed to confider the queftion more at large, and decide upon it by it's own apparent merits, independent of authority — I can conceive but three reafons, that can be afligned, why philofophy fliould have a tendency to undermine divine revelation: Firft, that the principles of revelation and philofophy are inconfiftent with each other: Or fecondly, that the very act of inveftigation is apt to produce doubt and un uncertainty in the mind: Or thirdly, that knowledge itfelf has, in it's own nature, a tendency to introducé unbelief. When thefe three reafons have been thoroughly examined: I truft, we Ihall find little difficulty in determining the queftion. L (a) NoVw êxêxsui ffltsiixvow; Tcuhifrtus (w (iirivnv. S o c r a t. Wft. L. III. ia.  vin PHILOSOPHY NOT PREJUDICTAL I. When the name of philofophy was disgraced by the fubtilties of fcholaftic difputation; the votaries of that profound fcience often found themfelvcs embarrafled by the inconfiftency, that evidently appeared between the conclufions of their philofophie reafoning and the exprefs declarations of holy writ. Heated by the violence of controverfy and ftrongly attached to their own refinements, they could not prevail üpon themfelves to renounce opinions, which had coft them fo much time and labour; or even to call in queftion a chain of argumentation, that difplayed, as they imaniged, the ingenuity and acutenefs of their minds. To fave the credit of their fpeculations, and at the fame time to avoid a direct attack upon the eftabliihed religion of Europe, they adopted a mode of exprefïïon as repugnant to common fenfe, as derogatory to Chriftianity, that a thing was philofophically, but not religiously true; as if truth and falfhood were convertible terms, or the operations of nature and the words of God were in oppofition to each other. Confiftency of conduct and invariable harmony and connexion in the plan of his works are the neceflary confequences of the infinite wisdom, that is inherent in the Deity. Whatever fluétuation and uncertainty appear in the proceedings of any creatures, arife from the limitation of their faculties. Things affume different appearances, when beheld at differentdiftances and under different points of view. On this account, what is one day purfued as wife and beneficial, may the next be rejected as abfurd and pernicious. But this can never happen to the Deity, who fees through all time and pervades all fpace, who comprehends equally the whole and the moft minute parts of the univerfal world with all their various arrangements and mutual influences, and perceives at once the moft diftant confequences of every regulation. It is imposfible to fuppofe, that fuch a Being would act upon different principles in the material and the religious world, and conftitute his kingdoms of nature and grace at enmity with each other. But admitting, that a real confiftency and harmony fubfifts between all the works of God; it may be afferted, that our minds are fo conftituted, as not to be able to comprehend them. To this it may be anfwered, that goodnefs is as eflential to God as wisdom; and as he has not vouchfafed the declarations of his revealed will to all the individuals, or even to all the nations of the earth; it is little lefs than impiety to affirm, that he has left them to the guidance of their own minds, and yet that he has fo ordained things, that, vvhile they endeavour by a right ufe of their fa-  TO THE INTERESTS OF REVELATION. ix faculties and an attentive contemplation of the vifible creation (the only means of acquiring information that are afforded them) to arrivé at fome knowledge of him and his laws, they will infallibly be misled, and conducted to all error. The fentiments of the infpired Pfalmift are very different. In the 104*1» Pfalm, while he is enumerating the many wonders of nature, which everywhere prefent themfelves: he breaks off with a fuddcn exclamation of aftonifhment and rapture: "0 Lord, how manifold are thy works! In „ wisdom has thou made them all: the earth is full of thy riches" — St. Paul has exprefled himfelf fo fully upon this fubjecl: in the firft Chapter of his Epiftle to the Romans, as to have left no room for evafion or fubterfuge. He tells them, that the wrath of God is revealed "from „ heaven againft all ungodlinefs and unrighteousnefs of men; becaufe „ that, which may be known of God, is manifeftin them; for God hath „ fhewed it unto them. For the invifible things of him from the creation „ of the world are clearly feen, being underftood by the things that are „ made, even his eternalpower and Godhead." Both the Pfalmift and St. Paul feem to think a flight view of the operations of nature fufficient to infpire men with exalted ideas of the wisdom, power, and goodnefs of God, conformable to the reprefentations, that are always made of him in the holy fcriptures. But we need not be afraid to penetrate beyond the furface, and to examina the texture of thofe works, which bear the external marks of beauty, order, and beneficence. The fountain of divine wisdom is inexhauftible, and his bounty infinite. The deeper we fearch, the greater reafon we fliall have to admire, to venerate and to love the author of our being and of every thing that furrounds us; and, of courfe, the ftronger refemblance we Ihall find of Jehovah, the Lord almighty, "whofe mercy reacheth unto „ the heavens, and his faithfulnefs unto the clouds: whofe righteous„ nefs ftandeth like the ftrong mountains, and his judgements like the „ great deep." Pf. 36. 5. 6. The moft umnformed of the human fpecies cannot look up to the heavens, and behold the fun, the moon, and the ftars, without being fenfible of the beauty of the appearance, and acknowledging, that the hand, which created them, is divine. But this plcafure muft be more rational and manly, and this conviction muft fink deeper into the mind of the philofopher ,who examines them with a curious eye, obferving the wisdom of their conformation and pofitions; and calculates the laws, by * * which  x PHILOSOPHY NOT PREJUülCIAL. Which the planets are preferved in their orbits, ever revolving about the fun, which, as an cxprefïïve emblcm of it's maker, diffufes light and heat, fertility and life through the widc range of it's fyftem. But when he extends his obfervatiöns ftill farther, and confiders the fixed ftars as fo nïany fans, each the center of it's own fyftem , at inconceivable diftances from each other and from us; his mind is fiUeel with the immenfity of the Deity; and is thoroughly fatisfied of the truth of the declaration of Ifaiah, that, "as the heavens are higher than the earth, fo are God's „ ways higher than our ways, and his thoughts than our thoughts." Haiah 55. 9. . ' Nor will he be more inclined to doubt óf the charafter, which the fcriptures uniformly attribute to the Deity, when his thoughts del'eend to the earth and the inhabitants of it. Every thing here is impreffed with ftrong marks of the divine agency, government, and providence. Whether he confiders the conftruction of each particular being, orthe gene-, ral arrangement of the whole; all is wonderful in it's kind. Not one of the moft infeiïor animals, not an infecV or reptile, or even a blade of grafs, but is formed with' the moft exaft fifll 2 the fame wifc dilP0" fition, that is confpicuous in the moft exalted of the works of God. , But in a minüte enquiry into the nature of things, we are particularly led to admire that amplc provifion, which' God has made for the prefervation and happineis of all his Creatures. He "has difpenfed to all animated beings various powers of enjoyment, and has profufely fcattered around objects fuited to thofe powers. Nor has he left the diseovery of them to chance; bxit has implanted in each it's refpective inftinct, in a manner forcibly to impel them to refufe the evil and chufe the good; thns inconteftably- evincing, "that the Lord is gracious unto all, and „ that his tender mercies are over all his works." Pf. 145. But the rational philofopher will fix his attention principally upon his own fpecies. In that he is moft nearly intcrefted; and while he is carefully inveftigating it's nature, powers and qualities, he will find in them every thing, that can raife his admiration, gratitude, and love, all conciming to confirm the fcriptural account of the creation and redemption öf mankind. • The fupremacy, with which we are invefted over all the creatures of God in this lower world, is a peculiar indication of the divine favour. The care,that is taken to combine the felicity and perfection of the indiVidual with that of the fpecies, and to make a man happy b in proportion 1 . w  TO THE INTERESTS OF REVELATION. xi to the bleffings he beftows upon others, is a ftrong mark of the benevo-i lent dilpofition of the univerfal parent. A furvey of the underftanding of man, of his perception, memory, and reafon, and all the other faculties of his mind, by which he is enabled to decide upon the prefent, to recall the paft, and to form probable conclufions witli refpect to the future, prepare us to admit, without hefitation, the account ofMofes, that he was originally made in the image of God. Nor fhall we find it a dangerous or an unprofitable tafk, if we advance farther, andperufe the works of the moft admired fages of antiquity. They are many of them juftly intitled candid and.laborious inveftigators of truth. They compared, compoundedandabftracted their ideas with precifion and: acutenefs. Yet their moft profound rcfearches , whatever ingenuity they displayed, were feldom productive of rational conviction in the main objects of their enquiry. They could detcct the falfe reafoning, and expofe the abfurd and contradictory pofitions of others with great penetration and humour. But in attempting to eftablifh their own opinions they equally fubjected themfelvcs to the cenfure or ridicule of their adverfaries. A minute- and philofophicnl enquiry into the paffions and affections of the mind will alfo furnifh much matter woithy of obfervation, and far from mi litating againft thé principles of Revelation. It will appear, that in their natural ftate they were intended rather to incite us to action than to direct us in our conduct. They were implanted in us, to awaken the attention, to roufe the latent powers of the foul, and to inftigate or entice us to embark in all the dutiesof focial and active life. When this talk is executed; the bufinefs then devolves lo the fuperior faculty of the underftanding, to whofe guidance and contronl they fhould fubmit. It is for that to determine, whether the nötice, given by the paffions, defcrvcs attention, and tho what extent. When we fubmit our actions to the fcrutiny of reafon, and obeyït's'dictates: when,; in compliance with it, we confine our paffions within the limits of temperance, juftice, and brotherly love; we obtain in the regular courfe of things all thofe bleffings, that are beft fuited to our nature and fituation, hcalth of body and peacè and vigour of mind , with the approbation, encouragcmcnt and affiftance of the wife and good. Yct when we look into the actual condition of mankind; we fhall find this natural ftate of the mind almoft entirely fubverted, disorder and confufion introduced iato the nobleft of the works of God, and mifery apparcntly entailed upon the whole human fpecies by the abufe of their * * z grea-  xii PHILOSOPAY NOT PREJUDICIAL greateft privileges. Inftead of the paffions being fnbjected to reafon, we almoft always fee them affert an un controulable dominion over it. Not only in cafés, in which the fenfes are immediately affectcd, but even in the moft abstrufe fpeculations, they are often known to exercife an undue influence. Hope and fear, vanity and fhame, infinuate thcmfelves into our minds in the moft artful disguifes, biafs our judgements in our cooleft moments, and induce us to embrace the moft glaring abfurdities with the moft cordial fatisfaction — But if the paffions have clandeftinely obtained admiffion into the clofet of the fage; in the world at large they have eftabliflied a vifible empire, and exercife an unlimited dominion. In vain are youths forewarned of the evils, which inevitably arife from too free an indulgence of their fcnfual appetites. Neither the admonitions of the aged, the example of their companions, nor their own experience can reftrain their intemperate ardour. In vain are men of more advanced years admoniflied of the inftability of human honours, and the infufficiency of human greatnefs to promote the effential happinefs of life. They hear with indiffcrence the complaints of thofe, who went before them in the paths of ambition. From age to age the fame follies and vices are committed, and the fame calamities enfue. Thus does philofophy fliew us, that the inanimate world proceeds with the utmoft regularity and order, and appears completely to anfwer the wife defigns of it's creator: that irrational animals uniformly obey the unerring dictates of their inftincts, and by that means feldom fail of obtaining the whole of the happinefs, which Providence defigned for them: but that man alone, upon whom the divine Being has laviflicd his bleffings with an unfparing hand, is rendered miferable, in proportion as he is fuperior to the other inhabitants of this terreftrial globe. His reafon involves him in perpetual error; and his freedom of will, the peculiar and ineftimable privilege of intelligent beings, by enabling him to gratify his moft wayward paffions plunges him into the moft complicated distrefs. The natural man is confounded at this appearance of things, and knows not, whither to recur for an explanation of it. But when the facred volume is opened, and the transgreflion of our firft parents and it's confequences are attended to; the obfcurity inftantly vanifhes. It is readily admittcd, that man is not in the ftate, for which he was originally defigned by his creator; and the fundamental article of divine revelation obtains an eafy and rational affent. The arguments, which philofophy adduces in fupport of a future ftate of  TO THE INTERESTS OF REVELATION. xm of rewards and puniftiments, are fo numerous and convincing, and have been fo often enforced by the beft writers of all ages, countries and religions, that I (hall forbear to dweil upon them, and proceed to confider, whether it's principles be not conformable to that grand fcheme of Redemption, which is displayed in the holy fcriptures. Vice is productive of certain confequences highly expreffive of the displeafure of God. It naturally tends to enfeeble the body, and entail pains and diseafes upon it. It likewife debafes aud depraves the moral fentiments and introducés disorder and anarchy into the mind. Yet it has pleafed the divine goodnefs to fumifh the world in great abundance with fpecific remedies for almoft every distemper, to which the human frame is liable from the intemperate indulgence of the paffions. Nothing in gencral feems necefl'ary to correct thofe evils, but a timely and proper application of the remedy, and a more rigid attention to rcgularity and temperance for the future. When we perceive our heavenly father thus caveful for the bodies of men, the right temperature of which can affect their happinefs in this life alone, and that only in a fubordinate degree; the prefumtion is ftrong, that he will extend at leaft an equal fhare of his regard to that fpiritual and immortal part, which will furvive the diffolution of the body, and of the world which it inhabits. The mind of a true philofopher will with little difficulty be prevailed upon to believe, that the fupreme being, who has made fuch abundant provifion for the earthly and perifhable part of his nature, will not wholly neglect the iiitellectual and moral part, the right government and improvement of which appear to have been the principal ends of his creation. He will acknowledge that it feems wholly unaccountable to him, that the all-wife and omnipotent God fhould in vain beftow fuch invaluable qualities upon his creatures; and asfar as his narrow capacity can comprehend, it willfeem more likely to redound to the honour of God to reclaim finners from the eiTor of their ways, to enlighten their underftandings and purify their affe&ions, than to reftify any disorders that may unhinge their mortal frames. Thefe previous reflcftions are an admirable preparative for the reception of the great fcheme of Redemption, which the Gofpel displays. The man, who with a truly philofophie fpirit thus enters into the principles of things, will find the Gofpel Difpenfation perfedtly congenial to his mind. It is true, moft of the circumftances of it will infinitely furpafs his conception. But thofe are calculated rather to encreafe his admira** 3 tion,  xiv PIIILOSOPHY NOT PREJUDICIAL tion, awe , and gratitude, than to undermine his faith, or confirra him in infidelity. He will be particularly ftruck with the afteéting occafion, upon which it was at firft introduced; and the iölcmn manner , in which it was announced; the many ages, that preccded it's full accomplifhment; and the great preparations, that were made to render it effectual. The occafional Communications to the Patriarchs; the intermediate eftablifliment of the theocratie polity of the Jews; the continued chain of prophecy, tending more and more to illuftrate the great event, as the time of it's accomplifliment drew nigh; and laftly, the dignity of the perfon, whofe coming was thus prefigured; and the ftupendous manner , in which the fcene was clofed, are fo far from contradicting the principles of philofophy, that they fupply every circumftance, that is neceiïary to alford the mind complete fatisfaétion on the moft important points. The whole is an auguft and interetting display of the wisdom, purity, and loving kindnéfs of the Lord; and is an alarming inftance of the pernicious effects of fin, which introduced fuch disorder and confufion into the world, as required fo aftonifliing a procefs to counteract. From what has been faid, 1 think, we may venture to conclude, that there is no natural iiiconüftency between Revelation and Philofophy. There appears to be a perfect harmony and correfpondence between all the works of God. If there be in reality any oppofition; it muft be fought for rathcr in the effects than the principles — Thofe effects may be reduced to two claffes: firft, thofe, which are produced in the mind by it's purfuit of philofophical knowledge: or fecoudly, fuch as arife from the aftual pofieflion of it. II. With refpect to the firft clafs, or the fecond part of this disquifition, the obfervation of Ariftotle deferves to be attended to "that (*) „ other animals are fvvayed by the perception of prefent and the remem„ brance of paft impreffions upon the fenfes; but that mankind has fu„ peradded to thefe art and reafoning." This indeed is the real diftinction between irrational and rational beings. The prefent queftion relates to the proper exercife of that faculty, which diftinguiflies us from brutes. I prefume, the jcalous advocates of Revelation would not abfolutely profcribc all ufe of reafoning, but fuch a degree of it only, as con- fti- (*) Ta, [t,h cvv xX'Kx rxts Cpxi/rxirlxig '0j, kx) tx7? [/,viï,u,xic, èftTrsipixs /^£T£^£< [uxpov. To Te tuv dvöpdwuv yévs? xz) t£%vy km toytT&oï's. ■  TO THE INTÈRESTS OF REVELATION. xv ftitutes a philofopher. It will therefore be previously neceffary to determinè, what that is. ■ "Thofe, who only learn and practife ellablifhed rules in any fcience i, or art whatfoever, may be called the people: thofe, who exarhine „ and refonn thofe rules, divefting themfelvcs of prejudicê, are philoj, fophers." (*) If this definition is to be depended upon; it is evident, that' the queftion concerning the lawfulnefs and expedicncy of philofophical refearchcs is, whcther it be allowed us to enquire'into the nature and ground of our opinions and principles; or whether we muft not deliver ouifelves up, in many of the moft important concerns of life, to the tyranny of cuftom, and be conftrained blindly to adopt what our predeceffors in fcience have thought fit to eftablifh. If the rules and maxims, which are handed down from antiquity, be the effects of chance; we fure'ly disgrace our reafon by fubmitting to them without examination. If they be the refult of fevere inveftigation, they are a juftification and èncouragement to us to procced in the fame courfc. By admitting the Utility of the conclufions, we bcar the moft favourable teftimony of the methods, which led to them. By adopting them in ourpractice, we acknowledge ouifelves indebtcd to thofe, by whofe labours they were inveftigated. Why then fliould we ignobly reft fatisficd with the fund , that others have laid up for us ? Why fliould we not rather exert our Own endeavours, and by acquiring a frefli ftock of matcrials unite with thofe, who have gone before us, in the laudable work of encreafing the wisdom and happinefs of the prefent and future ages. The fame means are certainly as allowable for us as for them. We {hall be the rather éxcited to this, when we rcflect, that, whatever genius and induflxy they employed in this undertaking, they were ftill liable to error. An équal or even a lefs degree of attention may enable us tö correct many of thofe miftakes, which a partial overfight or human infirmity in the philofophers of former ages may have produced; or we may by the aflïfïance of their labours advance farther , than it was poflible for them to do, who were lefs favoured by the discoveries of preceding enquirers. Let us confider for a moment, what would have been the confequence, if philofophical refearchcs had been fupprefled in every age of the world. It would etfcctually have prevented all our boafted advancements- 'm (*) hey's Heach of Tbeological Lelt ur es deüvered in the Univerfity of Cam~ IrUge.  xvi PHILOSOPHY NOT PREJUDICTAL iu fcience and civilization. Chance exhibits it's discoveries fingly and at very diftaht intervals, fcanty and ill flavoured as the natural produce of the earth. But the fruits of philofophy are in rich and luxuriant clufters; like the produétions of the fame earth, when cultivated by the hand of man, and fertilized by the fkïlful mixture of fuitable manures. Befides, every discovery, that has been accidentally hit upon, has reqüired great attention and thought to accommodate it to the various purpofes of human life, and to draw from it thofe beneficial effeéts, which with proper management it is capable of producing. To counterbalance this, it has been faid, that, without thefe boafted improvements and their correfpondent influence on the mind, we fliould approach nearer to a ftate of primeval fimplicity. Unfeduced by arts of fophiftry, we fliould be fufceptible of the charms of unadorned truth, and fliould embrace it without prevarication. This is the language of poetry, not of religion. Philofophy is the genuine friend of truth, it's ftrenuous affertor and defender; as without it the conception of the mind is narrow, and it's faculties dull and fluggifli. Without the aid of philofophy and a habit of inveftigation and thought, the mind with great difficulty admits any combinations of ideas, which are not introduced into it by the immediate intervention of the fenfes, or which do not bear a clofe relation to fuch, as are thus introduced. Not only general and abftraét terms but even purely fpiritual ideas feem to exceed the capacity of u'ncultivated minds. Thofe men , who have been employed in the converfion of favage nations, and who have been fincere and zealous in the difcharge of their office, have been fully fenfible of the great disadvantages, they have laboured under from this fuigle circumilance. The minds of thofe, with whom they were concerned, had not been fufficiently cultivated for the reception of new combinations of ideas, remote from their former habits of thinking. If they rcjecled the Communications of divine knowledge, that was tendered to them; they did it with a fenfelefs obftinacy, which fliewed, not only that they underftood neither the excellence of the doctrine, nor the ftrength of the evidence, upon which it was founded; but alfo, that they were totally incapable of entering upon a rational inveftigation of thofe important points. If they were content to fubmit to be baptized, and were even defirous of being admitted into the bofom of the Church; it was apparent, that their conduct proceeded not from conviction, but from curiofity, from a naturally complying difpofition that eafily yields to exhor-  TO THE INTERESTS OF REVELATION. xvu hortations and entreaties, or from a perfonal refpect for the preacher. Even when they had learned to repeat the forms prelcribed to them , and to explain them in approved terms; it was evident, that they either annexed no ideas at all to the words, or that they apprehended them in a fenfe very different from their genuine fignification. The fame defcription is applicable, though in a lefs degree, to the uneducated part of the moft civilized nations. There may be teachers, who admire this traftable and fubmilfive dispofition in the people, they are commiffioned to inftruct. .They may with great exultation contraft it with difputative and contentious philofophy, which profefles to examine the nature and authority of every doctrine propofed to it with the niceft fcrutiny, and witholds it's aiïent, till it can give it upon rational conviftion — To fuch I would reply, that the temper, they recommend, is not that, which the Gofpel fpeaks of with the higheft approbation. In the Holy fcriptures the reafon of men is perpetually appealed to; and thofe are reprefented in the moft favourable light, who moft readily admit of the appeal, and enter into the enquiry with the greateft earneftnefs and attention. It is this conduél alone, that can make us worthy worfhïppers ofaninfinitely intelligent Being. By admitting the divine origin of a religion upon the unfupported teftimony of man, we may claim merit with that man, to whofe authority we thus fubmit. But by entering into a previous examination of it's principles, doctrines, and authority by a free and impartial exercife of our reafon, we approve ouifelves the faithful fervants of God, who gave us that reafon to be the guide of our conduct, and to enable us to decide ultimately upon the truth and falfhood of every propofition, that is prefented to our minds. Even our blefled Saviour himfelf condefiended to appeal to the reafon of men upon every occafion, and claimed affent from his followers no farther, than the evidences, he produced in fupport of his miflion, would carry them. Indeed when we have to deal with men, who are incapable of entering into the grounds of our faith, and of judging of it's truth and excellence; our firft bufinefs is to perfuade them, that we are ouifelves qualified to difcern the value of thofe things, that we are really convinced of the truth of them; and that we are actuated by an ardent defire of their happinefs. After this preparation it is our duty to lay before them the doctrines of the Gofpel with all poffible plainnefs and perfpicuity. This is appealing to their reafon, as far as it is capable of direc*** ting  xvin PHILOSOPHY NOT PREJUDICIAL ting them. But the neceiïïty of reforting to this expediënt is an indifputable proof of the great benefit of philofophy, which enables us to judge for ourfelves in things, that fo highly concern us; as men, thus circumftanced are expofed to the hypocritical artifices of every impoftor. When the right of appeal to reafon in any cafe is once admitted, the innocence of philofophy is cftablilhed by the fame conceffion. An acknowledgement of the propriety of an act is a fufficient acknowledgement of the propriety of the means effentially neceffary to the due performance of that act. -If, therefore, we may ufè our-< reafon to enquire into the truth and excellence of any thing; it is equally allowable to examine into the nature of reafon itfelf and the proper methods of improving it. For this purpofe it will be of infinite impoitance to analyze the mind, and reduce it to it's firft principles; to infpect it's fimpleft faculties in their fimpleft operations; to obferve, how it acquires it's ideas; how it combines them, when acquired; and in what manner it is liable to be impofed upon by falfe appearances. By thefe means a man will be able to form a tolerably juft conception of the objects and extent of human knowledge. He will perceive, what fubjects naturally Be within the reach of his faculties, and to what degree of cértainty he may hope to arrivé ia the courfe of his enquiries. Hence he will learn to confine himfelf to fuch purfuits, as his powers are capable of accomplifliing; and to be fatisfied with that evidence, which the "nature of things is fitted to fupply to a being of his limited capacity. This is the only effectual method of fecuring himfelf from prefumption on one hand and creduliry on the other, from plunging without a guide into the vaft expanfe of beingj, or from tamely acquicfcing in every device of artful impofture. All this is the peculiar employment of true philofophy. The value of all knowledge confifts chiefly in it's being reduced to practice and rendered fubfervient to the benefit of it's poffeffor. Thus however accurate our view of the human underftanding may be, it will be very infigmficant, if nothing more be intended by it -than the gratification of an idle curiofity. But the true philofopher will be anxious to apply it in it's full extent to moral purpofes. Being fatisfied, that the underftanding is the moft excellent part of man, he will think it deferving his partieular attention. As ideas are the objects, upon which the mind eXercifes all it's faculties, and by means of which it performs all it's operations; his firft enquiry will be, whence are they derived? Finding, that they- are procured either by obferving what 'paffes in the world around, or by at- ten-  TO THE INTERESTS OF REVELATION. xix. tending to the motions of the mind itfelf; he will endeavour by botli thofe methods to encre'afe the ftock of thöfe materials. Every man, who fteadily perfeveres in this courfe, will foon be fenfihle of the beneficial effects of it, without taking into confideration the adva'ntages of thatfund of knowledge, which he is thus laving up; for I wifh to confine myfeïf at prefent to the influence, which the aft itfelf has upon the mind. The firft of thofe effefts, which this habitual prafticc will produce in the mind, will be a fuperior degree of aftivity. There is a great refemblance between the mind and the body in this, as well as in many other particulars. By indolence and in aftivity they become feeble andfluggilh, averfe from fpirited exercitions, and incapable of a Continuance of labour; but regular exercife enlivens and invigorates both. The excellence of philofophy in this particular cannot be better illuftrated, than by attending to the circumftanCes öffavage nations. Notwithftanding the aftoniihing fagacity and quicknefs of apprehenfion, which they discoverin their peculiar occupations of hunting and war;fome fuperfïcial obfervers have attemptcd to degrade them to a rank in the fcale of intelligence inferior to that, which is poffefled by the civilized inhabitants of the world. They cannot conceive, that a native of the woods of America, the vacancy of whofe mind is fo well exprefled by the unnieaning air of his countenance, can partake in all refpefts of the fame nature, as the rcfined wits of Europe. He feems to differ little from the dog, that flumbers befide him; except, when his thoughts are employed in planning or executing fome militaiy éxpedition, or in dexterously deceiving the animals of chafe. If we exclude the particular fets of ideas, that belong to thofe two purfuits; he can hardly be faid to intereft himfelf in any thing. Talk to him of the wonders of art and,nature, and he liftens with a ftupid infenfibility. Whilft he is fcarcely able to fupport the languor of a thoughtlefs exiftence ; a thoufand and ten thoufand objefts, calculated to excite and gratify a rational curiofity, to exercife and improve his ingenuity, and to remove his wants, continually furround him whithout attrafting the leaft of his notice. Yet this Being is indisputably born with the fame natural faculties vas a Bacon or a Newton, a Linnreus or a Haller. It is philofophy alone, that has placed them at fo immenfe a diftance. It is to it, thelattcr are indebted for that intenfe vigour and unwearied application of mind, which furnifli them with employment and conftrain their attention in every poffible cir*** 2 cura-  xx PHILOSOPIIY NOT PREJUDICIAL. cumftance or fituation; and it is owing to the want of it, that the favage flumbers away his life in a torpid and unthinking ftate. ' It would be an infult to common fcnfe to pretend to doubt for a moment, which of thefe charaéters are beft prepared for'the receptron of divine truths. The favage receives them carelefsly, hears them with indiflerence, apprchcnds them confufedly, and fuffcrs them to be foon obliterated from his mind. The philofopher liftens to them attentively, weighs them deliberately, comprehcnds them accurately, and lays them up with care in that great ftorehoufe of his ideas, his memory. , I have here taken the extremes of philofophy and uncultivated nature, that the effects of each ftate may appear the more confpicuous and ftriking. But I am perfuaded, that in every intermediate ftate the effects will be fimilar, in proportionto it's diftance from each of the extremes. Perhaps a well-applied faét will cany more conviction with it than general reafoning — In St. Paul's time humari philofophy was in high repute. In no period of the world does it appear to have been more generally cultivated, particularly in Greece and the lcffer Afia, the countries, that were the principal fcenes of the minifhy of that great Apoftle. His reception and fuccefs among thofe nations of philofophcrs are worth attending to. No fooner did he open his extraordinary commifïïon, but -he was furrounded by. crowds of hearers , who both by found reafoning and an impartial examination of the fcriptures endeavoured to discover the truth of what he affirmed. The refult was, what it ever will be, when the authority of divine revelation is expofed to the fcrutiny of men of active and vigorous underftandings ; multitudes both of men and women daily flocked into the Church bf Chrift — Let any one take a view of thofe once enlightened countries, andfay^ whether he thinks, that, in their prefent ftatè of ignorance and barbarifm, of obftinacy and c'redulity, they afle< eqitally fitted for the reception and prefervation of our holy religion? It is impoffible to'doubt, what anfwer every rational man muft give to fo eafy a queftion. I lhall procced, therefore, in the next place to Ihew, that the ftudy of true Philofophy is benetïcial to divine Revelation by improving the fagncity of the mind and ftrengthening the judgement. - Much ingenuity has been very ufefully employed in proving, that particular ftudics are calculated to fupply particular defects or to correct particular redundances of the mind. "Pure mathematicks," fays Lord Chancellor Bacon, "reraedy and curc many defects in the wit and faculties „ in-  TO THE INTERESTS OF REVELATION. *** .„ intellcctual. For if the wit be too dull, they {harpen it; iftoo wan„ dering, they fix it; iftoo inherent in the fenfe, they abstract it." Tbefc, or other equally valuable efFects, may befhewn to procced from every other fcience, that is comprchended under the generai term of Philofophy. 'They all require great induftry in collecting ideas, great attention in disftinguifliing them ,• great care in laying them up, great quicknefs in calling them forth for ufe, and great dexterity in the application of them to the purpofes of life and manners. But what I would molt infift upon in the prefent argument, is the ineftimable advantage, which philofophy imparts to the mind by improving it's natural power of diftiughuilhing truth from falshood, and thus fecuring it from error and impolture. The eafe, with which the uneducated multitude is deceived in all fpe.culative points, is a matter of concern to every good man. It aftonifhes many, who by means of an early and liberal education have imbibed a confiderable portion of knowledge, and have acquircd a habit of thinking and judging of -things, by imperceptible degrees. They do not confider, by what means they have attained to this excellcnce of mind. The facility, with which they exercife it, inclines them to believe it natural; and when they find others deftitute of the fame quicknefs of apprehenfion and compafs of thought, they attribute it to a native dulnefs and narrownefs of conception. Nothing has tended more to depreciate the merits and obfcure the luftrc of philofophy, than the want of clear ideas upon this fubjeét. A philofopher, in whatever formidable light he may be feen by the ignorant or fuperftitious, is nothing more than one, who has improved his reafon in a degree fuperior to that of his fellow-citizcns. His object is knowledge; and he purfucs it in the manner, which expericnce approves as the moft efFectual for attaining it. This is done in fome degree by every inhabitant of a civilized country. Even the labourer and mechanic learn to reafon upon the objects, about whieh they are moft converfant. The man of a liberal education extends the fphere of his fpcculations farther, and familiarizes his thoughts to the contemplation of many truths, that are incomprehenfible to the vulgar. The philofopher diners from thefe in degree, not in kind. He fearches deeper into the nature of things, is more abstracted in his ideas, more nice in his diftinctions, more accurate in his examination of propofitions, and more rigid in his deductions. . One of the effendal properties of philofophy is, that it introducés a *** 3 fe-  xxii PHILOSOPHY NOT PRRJUDICIAL ferious and fteady inveftigation of truth. It admits no premifes, that are not felf-evident; and allows of no conclufions, that do not clearly foliow from the preceding parts of the argument. To attain this end, the philofopher proceeds with the utmoft caution , and fubjects all his reafoniugs to the fevereft fcrutiny. However plaufible an argument may feem at firfl: fight, he is not fatisfied with the general appearance of it. He rigidly canvaffes the terms, in which it is couched; andjealously guards againft an equivocal application of them: He places the argument itfelf in every light, his ingenuity can fuggeft, and infpeéts it with the ïninuteft attention in every fhape, it can poffibly affume. He confiders it in the whole and in parts. He traces it from it's conclufion to it's principles , and from it's principles to it's conclufion. When he is fatisfied with the truth of the premifes, he proceeds leifurely and ftep by ftep through the feveral parts of the deduction. He is clear in one propofition, before he advances to the next; and cxamines feparately the connexion and dependence of each upon the other. Having obferved, whether every fingle propofition fiows eafily and naturally from the preceding one, he is better prepared to weigh the general conclufion arifing from the whole. Great as this care may feem, and effectual as it may be thought for the detection of error; the true philofopher is not yet fatisfied. He pufiies farther, and puifues this fuppofed truth through all it's confequences. He is confcious, that, notwithftanding all his caution, there may be fome ambiguity in the expreffion, or fome minute error in the premifes or deduction, that may have efcaped his notice. For this purpofe he tries it by the beft eftabliflied truths, that have the neareft aflinity to it. If he find any oppofition or inconfiftency there, he renews his labour; and redoubles his diligence and attention, till by a more fuccefsful investigation he discovers the latent error. A habit of enquiry, conducted in this manner and upon thcfe principles, ftrengthens the faculties of the mind, and quickens it's penetration to fo great a degree, as to enable it upon moft occafions to discem the minuteft differences of things with the niceft accuracy. But this is not the only advantage, that is derived from a habit of philofophical inveftigation. A readinefs in dividing an argument into diftinct propofitions greatly diminifhes the difficulty of the talk; and while a philofopher is endued with greater penetration than other men, he ftands in need of lefs, on accGunt of the fuperior fldll, with which he enters upon his work. To  TO THE INTERESTS OF REVELATION. sxmi To this we may add the caution, that is eminently coni'picuous in the conduct of a true philofopher. The confequences of opinions, apparently the moft infignificant, can never be known with certainty, till they have been fubjected to an adequate exammation. Much error and much mifery have arifen in the world from the fupinenefs or temerity of incurious or unphilofophical men. As they are fenfible of their want of fcill in inftituting an inveftigation, and their want of penetration in executing it; they are always averfe from engaging in an undertaking, that would be attended with fo much labour and difficulty. The. confequences.of an opinion muft be obviously very important, before they can be induced to enter upon a ferious discuffion of them. They are, therefore, content in general to take up their opinions at hazard, to the great detriment of truth and the disgrace of human reafon But the true philofopher has no fuch reluctance. The act of inveftigation is fo habitual to him, as to become eafy and pleafant. It is in fact nothing more than a gentle exercife of the mind. Hence he naturally examines every thing, that occurs to him, with fufiïcient attention and precifion, and effeclually guards againft thofe evils, in which a precipitate determination would have involved him. Whoever admits the truth of divine revelation, muft be confeious, that il will derive great advantage from fuch a preparation. Truth hath nothing to apprehend from the inveftigatron of a vigorous and penetrating mind, that is too active to acquiesce in the outward appearance of things, too cautiousto truft to an imperfect enquiry, and too discerning to be impofed upon by fophiftry and artful devices. Thofe qualities are formidable to impofture of every kind, which can never acquire the confiftency and ftrength of truth. It's weak parts will always be in danger of being discovered by an accurate examination; and the incoherencies and abfurdities infeparable from it's nature, however artfully they may be veilcd over, cannot fail of being expofed fome time or other by the efforts of a mind rendered active and vigorous by habitual exercife. It is the glory of Chriftianity, that is was propagated by the unskilful and embraced by the wife. In vain did wit and eloquence affail it: in vain did philofophy attempt to undermine it's foundations. The conflict always terminated to the advantage of our holy religion. The wit perhaps continucd profane; and the fophift, who had nothing in view but the display of his ingenuity, perfevered in his war of words; but the true  xxiv PHILOSOPIIY NOT PREJUDICIAL true philofopher, whofe great object was the discovery of truth, found k, often unexpecledly found it, in the facred volume of God's word, and embraced it with révérence and gratitude. Thus did Chriftianity gradually diffufe itfelf over tho fe parts of the world, that had been previously enlightened by philofophy. Thofe men, whofe minds had been trained to the inveftigation of truth, who had learned by habitual exercife to discern where the real ftrength of an argument lay, and who had been disciplined to the detection of error and the confutation of fophiftry, clearly perceived the divinity of it's origin, received it with fincerity, and retained it at the hazard of their lives. In this train did things proceed, in lpite of oppreflions and perficutions, till a Chriftian and a civilized being became almoft fynonimous terms. The converfion of the barbarous nations of Europe prefents us with a very different afpect. They were equally incapable of discerning the intrinfic cxcellence of our religion, and of comprehending the evidence, upon which the proof of it's truth was built. It was in vain, that their reafon was appealed to. They knew not, how to enter upon, or conduct a regular inveftigation of the fubject. Thofe, who pafled their own borders, and engaged in excurfions, in order to procure more comfortable habitations in the milder and more cultivated regions of the fouth , foon embraced the religion of the nations, among whom they fettledv But their converfion was never produced by rational conviétion. They generally commenced Chriftians, without being acquainted with the firft principles of Chriftianity. They were induced to it either by the grant of fome defirable territory, by the offer of fome honourable and beneficial alliances that promifed them fecurity in the lands they were pofiefled of,or by fome other obvious temporal confideration. Thofe, who continued in their native woods, were baptized in later times by the command of invaders at the head of victorious armies. But feveral generations pasfed away, before either of thofe defcriptions of men could be brought fully to comprehend the nature of the religion, they outwardly profesfed, and to accept it in it's genuine purity. Indeed this could never be completely effected, till their minds were tinctured by philofophy, and their faculties ftrengthened and enlarged by a habit of inveftigation. An other advantage refulting to divine revelation from the ftudy of philofophy is, that it purifies and refines the affections and fentiments — Nothing has tended more to retard the progrefs of Chriftianity than the cor-  TO THE INTERESTS OF REVELATION. xxv corruptions of 'the human heart. When the affections are properly in*1 clined, comparatively little light is fufficient to direct the underftanding to -the knowledge of divine truth. But he , who is averfe from fpeculation, 'becomes too often a prey to fenfuality. Pleafure and diffipation are ever ready to engage the mind, that is not previously occupied by ferious purfuits. Hence a formldable oppofition is raifed againft the reception of divine revelation. The discoveries, which it makes, and the precepts, which it inculcates, are all hoftile to an indiscriminate indulgence in pleafure. Men, therefore, immerfed in fenfe, will very reluctantly admit the authority of that religion, which ftrikes at the root of their enjoyments, and debars them of their habitual gratifications. They will exert their utmoft endeavours to filence it's appeals to their confcience, and to evade and quibble with it's evïdence. Nothing, but the molt awakening calls of providence or the moft inconteftable próofs can prevail upon them to admit the truth of that, which they ardently wifli to be falfe. But much of this difficülty is removed by a habit of fpeculation. The true philofopher is feldom.or never a man of enormous vices. Disfipation and rcfk&ion, fenfuality and abliraction .are fcarcely compatible with each other. Wit and genius often enlift under the banncrs of vice, and diffufe an artificial luftre around it. . But the purfuit of true philofophy riaturally leads to the praétice of virtue. When the mind is engaged in examining the fecret operations of nature, in ascertaining the laws by which it acts, or in devifing the moft effectual methods of acquiringfome other,important -truths; the whole man is occupied in the work, and' has little relifli for the gratifications of the fenfes. This moderation and fimplicity of a true philofopher are fo generally acknowledged, as to- have been not unfrequently the object, of ridicule. It is no part of the prefent undertaking to enter upon a general defence of philofophy; otheiwife it would be eafy to make it.appear, that it is greatly-conducive to all the valuable purpofes of life. It is fufficient in this place to fhew, that it has no tendency to undermine Revelation; on the contrary, that it prepares the minds of men for the eafy reception of it, by quieting, and in a marnier extirpating, thofe unruly paffions, which make them averfe from the reftraints and discipline of the Gofpel. St. Paul declares, that, "if „ the Gofpel be hid, it is hid to them, that are loft; in whom the God „ of this world had blinded the eyes of them, which believe not, lcft „ the light of the glorious Gofpel of Chrift, who is the image of God,; „ fliould fliine upon them." 2 Cor, 4: 3. 4. Philofophy, tien which * ♦ * * with-  sxvi PHILOSOPAY NOT PREjUDICIAL withdraws men from the influence of the God of this world, is indifputa-, bly a fricnd of the Gofpel. While it induces men to delight in retirement and reflection, and to fhun the temptations to fin: while it renders, them chalte, temperate, and content, with a little; it removes much of that prejudice, which the pure doctrines of the Gofpel are apt to create in worldly minds; and difpofes them to attend at leaft with impartiality. to that awful display of evidence, with which the everlafting God has vouchfafedto uflier in this concluding dispenfation of his grace and mercy. III. Letus, in the third place, confider, whether the actual poffefilon of knowledge. has any tendency to imdermine divine revelation. The mind of man is originally void of all traces of knowledge. What-. ever it is aftenvards poffefled of, is acquired by either obfervation or ftudy. If this knowledge has a real tendency to undermine divine revelation, and to introducé fcepticifm or infidelity: it becomes an important duty to guard with jealous care againft it's admiflion into the mind. In this cafe, either total ignorance is moft favourable to the intereft of divine revelation; or there is a certain limit, within which the acquifition of knowledge is innocent, but all excurfions bevond it are attended with imminent hazard, if not with the certain deftruction of our faith. I will. not argue upon the firft iuppofition. The common fenfe of mankind is decidedly againft it. The care, which the beft of men and all men of reflection beftow upon the education of their children and the culture of their minds, is an inconteftable indication, that they do not think every degree of knowledge fubverfive of Chriftianity. • If fecondly any degree of it be chargeable with this elFect; it becomes us with the utmoft precaution to determine precifely, where we are to fix the boundarics between valuable and pernicieus knowledge in the progreffive improvement of the mind. People, who have not confidered the fubject with attention, will be ready to reply, that the diftinction between philofophy and the common knowledge of mankind is fufficiently obvious for the practical purpofes of life. But if the effects of philofophy where indeed fuch, as have been fuppofed; this diftinction would fbon be found by fatal experience to be too vague and indeterminate. The boundary between common knowledge, and that higher fpecies of it,. that aflumes the title of philofophy, is not fo fixed, as fome men are apt to imagine. That title is not applied to any abfolute determinate quantity of knowledge,. but to the relacive dill'ufion of it in particular coun-  TO THE INTERESTS OF REVELATION. xxvn countries and among particular defcriptions of men, and to the method in which it is acquired. Two men may have an equal right to the denofnination of philofophers, and yet on account of the diverfity of their fituations differ very widely from each other in the extent of their knowledge. Sir Ifaac Newton faw much farther into the conftitution of Nature than Pythagoras; yet the world has with great reafon dcnominated them both great philofophers. But we may venture toafTert farther, that many in this enlightened age are Jcontelit to wave their claim to the title of philofophers entirely, who far furpafs Empedocles, Athenagoras and Anaxagoras, the great boafts of early antiquity, in clear and actual knowledge. In fact, philofophers are but the forerumrérs of mankind in fcience j and let the boundary of their province be fixed where it may, the herd of mankind will probably in time overleap it. The truths, which the fonner discover by fevere inveftigation, they deliver over to others of a lefs abftracted genius. Thefe arrange them in perfpicuous order, clothe them in popular language, illuftrate them by familiar allufions, and by fuiting them in all refpects to the tafte and apprehenfion of the people, procure for them an eafy and a general reception. Thus what in one age required the utmoft efforts of genius to discover, and was not even underftood but by men of uncommou acutenefs and penetration, fpreads imperceptibly through the bulk of mankind, and at length becomes fo familiar to the meaneft capacities, as to be taken by common obfervers for a dictate of nature. If knowledge were in it's own nature deftructive of Chriftianity, the profpect, which this view of things alfords us of it's progreffive diffufion, would be truly lamentable. Inftead of thofe glorious times, to which the fcriptures of both the öld and the New Teftament direct our attention, when the earth fhall be full of the knowledge of the Lord, as the waters Cover the feas: and when the kingdoms of this world fhall become the kingdoms of God and of his Chrift; we might expect to fee men prbceed gradnally, as the world improves in fcience, from flight indications of fcepticiim to an abfolute and univerfal rejection of all divine truth. Philofophy is reprefcnted by fome, as producing an arrogance, which makes men prone to reject the pofitive declarations of the Deity. Philofophers are fuppofed to be fo elated with the opinion, they entertain, of the extent of their own knowledge, that they admit of nothing as credible, which they do not fully comprehend. They, by whom this objcc**** 2 tion  xxvni PHILOSOPHY NOT PREJUDICIAL tion is urged, evidently fhew by it, that they have no conception of the mind and fpirit of a true philofopher. He, who has fearched into the nature of things with the greateft attention, is moft deeply fenfible of his own ignorance, and moft readily inclined to distruft the ccrtainty of his own conchifions. It is ignorance, that is ever moft attended by prefumption. The, ignorant man fees no- more than is immediately prefentcd to his fenfes; yet he fancies, he underftands the whole of the fubject. .Hc.miftakes.words for ideas,-and accidcntal for necclTary effects ; and forms analogies between things, that are widely and effentially dilferent from each other both in. their nature and circumftances. From this circumfcribed and imperfect view of things he draws the moft irnwarrantable conchifions; and having raflily conceived opinions, that. have no foundation but- in his own imagination., he rctains them with the moft. invincible obftinacy.. The appreheufion of a fingle difficulty is fufficient to fill his mind; and he rejects a doctrine replete with wisdom and goodnefs, meiely becaufe it feems rcpugnant in fome particular inftance.to his preconceived opinions.. , But it is the bufinefs of a true philofopher to endeavour to acquire. clear ideas of things, and to diftiiiguifli between what is certain, what is probable, and what is doubtful. In the profecution of this defign he is-led to afcertain the compafs of his faculties and the extent of his actual and poflible knowledge. The refult of this enquiry, when conducted with candour, is always fufficiently mortifying to human vanity to check that arrogance and felf-conccit, which afuperficial knowledge of the moft obvious of the operations of nature is apt to excite in weak minds. The philofopher is very fenfible of the- infinite hazard of applying rules and maxims, collected from obfervations- made upon one fubject, to controvert pofitions relative to an other, that appears to have little or no affinity with it in the circumftances under confideration.. Heknows, that a man would be guilty of the groffeft abfurdity, who fliould attempt to difpute againft the phenomena of magnetifm and clectricity, becaufe. they do- not accord with the common laws of mechanical motion. If therefore hehas competent evidence of tlie truth of the fa&, he will not be much inclined to cavil with the doBrtnes of revelation., becaufe they do not agree with his principles and preconceived opinions. God is esfentially different from every other being;. and. it.ncceffarily follows from, his infinite peifections, that there muft be many things relating to hisnature, his will, and his dispofal of circumftances and events, which we. eould  TO THE INTERESTS OF REVELATION. xxix could never discover by the ftrength of our own reafon, and which we can comprehend no farther, than he thinks fit to display them to us. Every analogy ,formed from the nature of inferior beings, muft very inadequately reprefent that infinite fource of perfection, in whom, and tho whom, and through whom are all things. As he is omnifcient, he can contrive arrangements far furpafiing our comprehenfion, and contrary to our moft uniform experience. As he is almighty, he can with the utmoft facility execute every plan, his wisdom may fuggeft. But befides all this, the philofopher perceives infuperable difficulties in the moft common objects, of which he imagined, he had an adequate knowledge; and is reduced to the ncceffity of ultimately refolving almoft every thing in the creation into the appointment of the creator. Flence he will be ftill lefs dispofed to fet up his Hmited underftanding as the unerring rulc of what is right and fitting, and to meafure infinite wisdom by fo defective a ftandard - Whoever rejeets the discoveries of the Gofpel , becaufe they furpafs his comprehenfion, manifefts a very great ignorance of the nature and ftate of all the knowledge, we arepofleffed of,, whether it be philofophical or religious, natural or revealed. The true philofopher is very fenfible of the difficulties attending the doctrine of the refurrection of the body. But he is far from thinking thofe difficulties a fufficient ground for rejecting the doctrine itfelf. He finds himfelf equally incapable of accounting for the firft formation of our bodies, of their growth, of the manner in which they receive their nourifhment, oreven of discovering that fecret power, by which their feveral parts and the minute but feparate partkles of each are held together. Having fufficient evideiicc of the reality of the things themfelves, he readily embraces them as truths, notwithftanding his incapacity to underftaud the manner, in which they are accompliflied^ We cannot be too careful in examining the authority upon which divine revelation claims our affent; for cternal life is of too much confequence to be hazarded upon a ncgligent enquiry. But when a true philofopher has fufficient reafon to believe, that the doctrine is of God : he will think, he has nothing more to do, but to endeavour to underftand it in it's genuine fenfe — While philofophy thus corrects all arrogant, pretenfions to univerfal knowledge, and, by making a man fenfible of the limited ftate of his faculties, withdraws his attention from the nature of things to the reality. of. faas; the doctrines of the Gofpel are placed. «*** 3 upon  xxx PHILOSOPHY NOT PREJUDICÏAL upon their true bafis, and will, I truft, ever be found to be attended with fufficient evidence to cftablifh ratioual conviction. While the philofophie mind is humbled by the infcrutable nature of th eeffence of things; it receives an other very feverc check, when it proceeds farther to contemplate the arrangements of them, and to inveftigate the ends, for the accomplifhment of which thofe arrangements were formed. There is nothing to be found in nature fingle and unconnected. Whatever now exifts, owed the beginning of it's exiftence to fome precedent caufes, is preferved and modified in it's being by the operation of things co-exiftent with it, and will aét and be acted upon by a variety of furrounding objeéts at it's diffolution. The man, whofe view of things has not been enlarged by philofophy is able to tracé this connexion but a very little way; and when he has got to the limit of his capacity, he perfuades himfelf, that he is advanced as far, as the operation of caufe and effect extends. But the true philofopher, whofe profpect is enlarged by fcience, perceives, that this connexion branches out in all poflible directions, that a general and mutual dependence appears to be eftablifhed in nature, and that the production of events is often discovered, upon minute examination, to depend upon circumftances apparently the moft adverfc. The improvement of philofophy, by the discovery of new and hitherto unheard of branches of'this connexion, teaches us to be very modeft in our decifions; when every ftep, we take, not only enlarges but varies the profpect, and often fhews thofe things to be fit and proper, harmonious and beautiful, which we once confidered as rude and deformed — Indeed nothing can be conceived better calculated to reprefs arrogance and temerity than the,conviction, which philofophy affords, that all the works of nature, that are fubject to our infpection, are parts of an immenfefyftem, a very inconfiderable part of which is expofed to our fcrutiny; and that there is fcarcely any thing in the whole compafs of nature fo fimple or infignificant, that all it's relations and correfpondences can be discovered by the moft penetrating genius. It would be very weak- and abfurd in any one to pretend to determine upon the propriety of a part of a machine, unlefs he had a complete idea both of the intention of the machine itfelf, and of the influeuce of the feveral parts upon each other. He , who fuppofes, that any part infiuences that only, which is in immediate contact with it, and that to effect that infiuence is the fole object of it, will in all probability be  TO THE INTERESTS OF REVELATION. xxxi very dogmatical and very ignorant in his dctcrminations refpectirig it. But when he is fhewn, that the machine is conftructed in fuch a marnier, that the moft dittant parts of it have a mutual depcndence upon each other, which he is not yet capable of fully comprehending; and that the defigu of the machine is not even confined to the due performance of it's own functions, but is intended to be rendered inftrumental to the operations of other things externai to itfelf, of which he is equally ignorant;— he will foon learn to think with diffidence upon fo intrfcate a fubject. How much more, then, will the philofopher be affected, who contemplates the fyftem of nature, confifting of an infinite variety of parts, each connected with and influencing the other in an inconceivable diverfity of ways! With what profound humility will he bow at the footftool of the author of the univerfe; when he perceives, that he is unable, with all his knowledge, to comprehend completely the whole defign of the meanelt of his works! 'The fyftematic appearance, which every thing in nature bears, will lead the true philofopher to expect a fimilar arrangement, connexion, and dependence of paits in a revelation proceeding from the fame divine original. This will effectually prevent him from being offended at many feeming incongruities, which are confidered as infurmountable objections by lefs cultivated minds. He perceives, that, in the regular and ordinary conduct of the natural world, the Deity accomplifhes no ends without means, and that many circumftances and events, far from being defirable, nay even ofFenfive in themfelves, are permittcd to take place, on account of the beneficial effects they are necefiary to the production of. When therefore he finds any thing contrary to his expectations in a fyftem of religion, that bears the plain marks of a divine original; his knowledge of the myfterious operations of nature withholds him from raflily condemning what he very probably is not qualified to decide upon. As he is confcious, that he cannot discern"all the relations and dependeuces of the circumftance or event, he disapproves; he acquiesces in this refieftion, that it may, for ought he knows, be a necefiary bond of union • in a fyftem, which, confidered in the whole, is infinitely wife and good. An other objection , frequcntly urged againft philofophy, is, that, by confining the mind to the contemplation of fecond caufes, it is apt to withdraw it from the confideration of God, the firft caufe of all things. If philofophy had really this effect, it would be fubverfive not only of re-  xxxu PHILOSOPHY NOT PREJUDICTAL revealed, but alfo of natural religion; and in truth it is not unfrequently charged with both thofe confequences, but in each with equal injuftice. The operations of nature are undoubtedly carried on with the utmoft regularity and order. In the ordinary courfe of things, every event is accomplifhed by means of fecond caufes. This may eafily impofe upon a fuperficial obferver, who has fo confined a view of things, that he looks no farther for the caufe of any effect, than to the inflrumeut, that immediately produced it. But the true philofopher perceives, that the courfe of nature could never have been eftablifhed without the,interpofition of fome agent; and that the order and regularity of it prove in the moft fatisfactory manner the wisdom and goodnefs of that being, who eftablifhed it. He obferves, that what is not impropeiiy denominated a caufe, when taken in one point of view, is in another merely an effect; an that, without an acknowledgement of an original caufe of all things, not one of the operations of nature can be fatisfactorily explained. That, indeed , is the foundation of all true philofophy; and without it the whole fuperftructure would be totally fubverted. The philofopher can proceed but a very little way in any direction, before he comes to this boundary of all his euquiries. While the feiolift bewilders himfelf in the intricate mazes of fecond caufes, and talks without meaning of nature, fate, and change; he discovers in every thing marks of the pofitive appointmcnt, of the wife defign and beneficence of the Deity. By habitually referring every thing ultimately to the fountain of wisdom, and by continually meeting the creator, as it were, in every part of his works, a man acquires that frame of mind, which is of all others moft favourable for the reception of religious imprefïïons. Every object around him reminds him of the omnipotence and omniprefence of God. Every thing, that he fecs, hears, and feels, tells him in the moft unequivocal language, that God originally produced, ftill preferves, and will finally dispofe of all things; that his paths are unfcarchable, and his ways paft fmding out. Thofe, who wifh to feparate religion from philofophy, would make the former comparatively a very barren fubject. All fciences have a natural connexion, and tend to illuftrate and advance each other. On which account it very feldom happens, that one branch is found to flourifh alone in. any eminent degree. But the difpenfations of nature and grace are fo clofely united, that it is little lefs than facrilege to tear them afunder. They give the fame reprefentations of the nature and attributes of God, fuggeft the fame practical precepts, and are calculated to excite the  TO THE INTERESTS OF REVELATION. xxxm the fame difpofitions in man. The expectations, hopes and fears of the one are conflrmed and eftablifhed by the other. It is not umifual upon this fubject to controvert reafoning with experience. We are told, that, both among nations and individuals, thofe are moft prone to infidelity, that have made the fartheft advances in philofophical knowledge - Ifwe fliould allow, that philofophy, by improving our faculties and giving us more enlarged views of the works of God, tends to weaken the evidence of revelation; I repeatit, the conceffion would operate more to the prejudice of revelation than of philofophy. But if thé fact be fahiy ftated; we fliall find, that nothing is to be apprehended in that point of view on account of either divine revelation or true philofophy. In the preceding parts of this treatife I have endeavoured to prove, that the natural tendency of true philofophy is not to undermine, but to eftablifli divine revelation: that the inveftigation and knowledge of natural truth enlarges the capacity of the mind, and prepares it for the reception and right apprehenfion of the doétrines of Chriftianity. But it does not from thence follow, that this tendency muft neceffarily and univerfally prevail. The pofition is fufficiently confirmed: if it does fo generally, or even much oftener than the contrary. Thus, for inftance, we can not look into the world without being convinced, that virtue has a tendency to promote our happinefs even in this world. But circumftances fome times combine to eftablifh the reverfe of this in particular inftanccs; and a man may be rendered miferable, as far as his external fituation can make him fo, by ftedfaftly adhering to the pure principles of moral obligation. In like manner, philofophy, the natural ally of revelation, may poflibly, on fome occafions, be prefled into the oppofite fervice of infidelity. In countries, that are totally unenlightened by philofophy, we certainly hear of the feweft inftances of defection from the eftablifhed religion. Men's minds are in a ftate of torpid inactivity, which induces them to acquiesce in the reprefentations, that are made them. They are involved in fuch intellectual darknefs, that they are equally infeniible of tfuth and falshood. They do not, indeed, ftep out of the beaten tract of authorized opinions. But then the reafon is, that they are not able to fee beyond the object, that is immediately prefented to them; and even that is fo discoloured and distorted by the thicknefs of the medium, ***** through  xxxiv PHILOSOPHY NOT PREJUDICIAL. through which they look, as frequently to retain little or nothing of it's native beauty and fimplicity. It may be confidently affirmed, that Chriftianity was never planted in any uncultivated, or in other words unphilofophical, country, where it was not grofsly corrupted, if left unprotected, to the apprehenfions and interpretations of the rude inhabitants. It will not be necelfary, in this place, to except againft a few congregations of Indians, who reft their faith upon the authority of fome enlightened mifïïonaries. This is far from militating againft philofophy; as the men, upon whofe judgement the opinions of the whole fociety ultimately depend, enjoy all the benefits of it's genial influence. But where philofophy is totally neglected, men may indeed outwardly profefs a belief of fuch and fuch doctrines. But their apprehenfion of thofe doctrines is generally fo confufed, fo inconfiftent and abfurd; and they add to them fo many profane fables and whimfical inventions; that the motley mixture may be denominated any thing, rather than Chriftianity. Their profeffion of the name, and their obfervance of a few external rites, may perhaps facilitate their converfion to the truth. But they really ftand in need of converfion, with refpecl to all the valuable purpofes, for which the revelation was vouchfafed, almoft as much as they, who never heard of the name of Chrift. The hiftory of Europe is a fufficient illuftration of this matter. The ignorance of philofophy, which was confequent upon the irruptions of the barbarians of the north, was attended with an equal ignorance of the vital parts of Chriftianity. Nor was the purity of our religion reftored; till the revival of literature and the eftablifhment of found philofophy prepared the minds of men for the reception of the truth, and enabled them to diftinguifli between the fimple doctrines of the Gofpel, and that enormous load of errors and abfurdities , to which in the days of their ignorance they had been fubjected. Indeed the great bufinefs of philofophy is to teach men to think; and it is very probable , that in many cafés they will think wrong. The evidences of revelation are not fo overpowering, as neceftarily to bring convicYion to every mind. Prejudice may pervert, or paffion fupprefs them. Even fome honeft and upright men may perhaps deviate from the right path. Yet this is no objection againft our cultivating our underftandings by philofophical purfuits. The Deity thought proper to endue us with reafon, that faculry, which diftinguifhes from the brute creation; though he forelaw, that we fliould frequently abufe it, and be lome times misled by  TO THE INTERESTS OF REVELATION. xxxv by it. Inftinct indeed is regular, but it is the regularity of mechanifm. The obedieuce of reafon is an obedience flowing from the underftanding and the heait, and therefore infinitely more pleafing to a being of fupreme wisdom and goodncfs. Philofophy enlarges the fphcrc of this obedience, by cultivating that reafon, on which it is founded; and the man, thus improved, is as much fuperior to the rude part of the human race, as they are to irrational animals; and may not impropeiiy be confidered as an intermediate link between his own fpecies and that next above it in the fcale of perfection. Whoever will impartially confider the fubject in this light, will foon acknowledge, that rational religion, pure devotion, and genuine Christianity fiourifh no where fo much, as in thofe countries, where true philofophy is cultivated. It disperfes fanaticifm and fuperftition, and introducés in their place juft fentiments of God and his providence: it fubftitutes conviction for profeflion, the fubmiflion of the foul for the homage of the body. That all, who are placed within the influence of philofophy, do not make this ufe of it, may be a matter of concern to well-difpofed minds; but it can be no juft reafon, why we fliould discourage the puifuit of it in others, or negleét it ourfelves. The benefits, which mankind derives from it, infinitely furpafs the inconvenienccs: which is as much as can be faid of the greateft advantages beftowed upon us in this ftate of trial; and the total negledt of it would be highly prejudicial, if not fatal, to our intellectual and religious attainments. SUPPLEMENT. u pon this ftate of the cafe, the queftion naturally occurs. "Whence „ is it, that a prejudice has fubfifted againft philofophy, among fome „ defcriptions of men, in almoft every age of the Church?" For this many reafons may be affigned, the principal of which I will briefly fuggeft in the remaining part of this treatife. ***** a ie  xxxvi PHILOSOPHY NOT PREJUDICIAL. i. The plain and fimple religion of Jezus has given rife to an infinite variety of fects, all of whom have profeffed to derive their tenets, tough dfrectly oppofite to each other,from the fame divine volume. The fkiltul and the ignorant, the learned and the unlearned, entered into the conteft with equal ardour. When the fanatic interpretations of the latter were oppofed by juft criticifm, found reafoning, and perfpicuous dcductions; the only expediënt, they could adopt, was to depreciate philofophy, from which their adverfaries derived their fuperiority. For this purpofe they eagerly laid hold of a pafiage in St. Pauls epiftle to the Coloiïians; without confidering, what kind of philofophy it was, the purfuit of which the Apoftle wifhed to discourage. It was that philofophy, derived from the caft, which had crept into the Church in that early period, corrupted the pure doctrines of Chriftianity, and gave rife to the moft pernicious errors both moral and religious, practical and fpeculative. The Apoftle characterizes it by the terms Vain Deceit, and attributes it's origin to the invention and tradition of men. It has no foundation in nature, and can derive no fupport from an inveftigation of it's operations and laws. On the contrary, nothing could more effectually tend to evince the abfurdity and impiety of the tenets, it inculcated, than the ftudy of that philofophy, which it is the bufinefs of this treatife to recommend. The fame account is in fome meafure applicable to the philofophy of Plato and Ariftotle, which fucceeded it in the Church. Whatever evils it produced, arofe entirely from the wrong method of philofophifing adopted in the fchools of thofe great maiters. If inftead of attending to the fuggeftions of a warm imagination, or trufting to abftract fpeculations, founded upon either arbrtrary or partial principles, for the discovery of truth, they and their followers had condefcended to confult nature, to obferve her operations, and inveftigate her laws, and been content to approach the truth by a flow afcent from particular discoveries to more general principles; we Ihould have had no reafon to complain of thofe vifiohary conceits on the one hand, which have raifed no fmall prejudice againft Chriftianity in the breafts of rational enquirers; nor, on the other hand, of thofe refined fubtilties, which, by eftablifhing an imaginary creation different from the creation of God, have puzzled all, misled many, and at once fpred an impenetrable gloom over nature and revelation. In ail thefe cafés it is necefiary to affix a precife meaning to words. Fal-  TO THE INTERESTR OF REVELATION. xxxvii Falfe philofophy neceffarily leads to errors in the knowledge of nature. Thofe errors, by being implicitly embraced , may create prejudices againft divine revelation, which will always be found inconfiftent with hs But the ftudy of true philofophy will be the moft effectual means of correéting thofe errors, and of re-eftablifhing the injured reputation of revelation. 2. The fondnefs, which fome men of the prefent age have discovered for abftract fpeculatious unfupported by fact, and the ufes they have made of them, have been of no little detriment to the credit of philofophy. The tendency, they have to involve every thing in doubt, gives this captious and perplexed philofophy (if indeed it be worthy of that name) an appearance of great profundity and acutenefs. Wonderfully fine indeed are the thin cobwebs of fophiftry, that are fpun by thefe ingenious men. But they are of too flimzy a texture to bear the examination of true'philofophy. Of this there cannot be a (honger proof, than what is funüüied by a late eminent (*) proficient in this art. He was deeply ikilled in all the myfieries of it, and is very clear from any fufpicion of defiring to depreciate it. Yet he has confefl'ed and proved, that the principles, which led him to deny the divine origin of Chriftianity, would equally lead him to unhinge the whole fabric of nature, and to controvert the plaineft conchifions of reafon and common fenfe. It is not to philofophy, but to a want of it, that thefe extravagances are to be attributed. True philofophy would teach men more modefty and fobriety, would furnifh them with more folid principles, and conductthem to the truth by a different train of reafoning. Of this they appear not to be ignorant. Otherwife they would not take fo much pains to overthrow at the fame time the plaineft dictates of reafon and the doctrines of revelation — If philofophy confifts , in any fenfe, in the knowledge of truth: it is evident, that they, whofe principles tend to fubvert all knowledge and to confound truth and falshood, can have no claim to the title of philofophers; though they be ready on moft occafions to infinuate, that they alone have a right to fo diftinguifhed an appellation. 3. The example of fome men of very lively parts has contributed much to propagate the notion, that philofophy and revelation are inconfiftent with each other. Having juft information enough to perceive difficulties in the great fcheme of religion, without patience to fearch for or lear***** 0 ning, (*) Kume. ***** o nuig,  xxxviii PHILOSOPAY NOT PREJUDICTAL ning and judgement to discover and apprehend the true folution of the matter, they are hurried away by the volatility of their genius, and rafhly conclude thofe things to be falfe, the fuÜ force of which they do not immediatcly perceive ; and as vanity is the predominant paffion of their hearts, they make no fcruple to exert all the powers of their wit to enfurce thofe objections, which more cautious and ingenious enquirers perceive to be founded in misapprehenfion, and to owe the whole of their ftrength to a partial reprefentation. Yet fuch is the brilliancy, that wit imparts to every thing, it touches; that, when the advocates of thofe men affect to attribute their fingular opinions to the extent of their knowledge and the acutenefs of their reafoning, the friends of revelation are too apt to admit the facl; and philofophy is ftigmatized with charges the moft foreign from it's nature. 4. Among the many defcriptions of men, to.whom the name of philofopher is vaguely attributed, there are fome, the object: of whofe purfuits is not to discover, what is true, and firmly to adhere to and maintain it: but merely to learn, what different opinions have been entertained upon the fame fubject, and by what arguments they have been fupported. Thefe men, by occafionally defending either fide of a queftion, acquire great dexterity in disputation, and are acquainted with all the arts, by which the weakeft caufe may be made to appear plaufible. While they nicely balance the reafons on both fides, they are allowed to have a great infight into the fubject; and their claim to extreme candouris readily admitted. But the knowledge of quibbles and evafions, of perverted arguments and mis-ftated objections is not the knowledge, which true philofophy is intended to promote; nor is an indifference to truth and falshood the candour, it recommends. It is with great injuftice, therefore, that it is made accountable for that fluctuation of opinion, that doubt and hefitation upon all fubjects, which is the natural confequence of fuch procedings. The caufes, hitherto mentioned, why philofophy and revelation have been fuppofed to be inconfiftent with each other, have all of them one circumftance in common, viz: that the term philofophy has been improperly applied, and made to fignify fome thing contrary to it's nature. But other caufes may be affigned, where this is not actually the cafe, where true philofophy fome times is, but much oftener is fuppofed to be the caufe of infidelity. 1.  TO THE INTERESTS OF REVELATION. xxxix 1. At the revival of literature, when true philofophy began to be cultivated ; men were for a while furprized at their own discoveries. They feemed like beings emerging from darknefs, and were introduced, as it were, into a new creation. Few feemed to perceive clearly, to what thefe discoveries would lead, or where they would end. Some indeed were wife enough to avail themfelves ofthisfudden illumination, without being dazzled by the fplendor, that broke in upon them on all fides. They entered upon an impartial examination, without anticipating their discoveries. They laid alide their prejudices, as foon as they were convinced, they were fuch; but they condemned none of their former opinions without a fair hearing and full proof. But there were many daring fpirits, who were ftrangers to this discretion and circumfpcction. Finding fome things falie, which they had once embraced as indisputable truths, they were prepared to queltion every thing, that feemed to be at all connected with their former errors; Upon this principle, when they found any thing unphilofophical in the eftablifhed fyftem of faith, inftead of endeavouring to feparate the truth from the falshood, they rafhly condemned the whole. Men, who were fincerely attached to their religion, were alarmed at thofe confequences of free enquiry, and were ltrenuous in their oppofition to what feemed to ftrike at the root of Chriftianity. But this evil was of fmall extent and of fhort duration. It owed it's origin to the peculiar circumftances of the times; and was in a great meafure diffipated by the progrefs of that philofophy, the firft dawning of which had called it forth. The prejudice however, which fprung from hence, probably ftill continues, though the caufe has in a manner ceafed to exilt. 2. This precipitancy of a few of the early votaries of philofophy has given great advantage to the advocates of prevailing fuperftitions. True philofophy is ever an enemy to arbitrary reftrictions. It promotes and cherilhes upon all fubjects that fpirit of free but temperate enquiry, which alone can fecure it's own profperity. Men, who have been ufed to reafon without prejudice upon all other fubjects, feel themfelves in a great meafure unfhackled by merely human authority, when they enter upon religious enquiries. This unbiafled ftate of mind will fome times lead them to form opinions different from the herd of mankind. As foon as a man of this kind touches upon the reigning errors, and endeavoursto vindicate Chriftianity from fome of the corruptions, it acquired in the times, when true philofophy was banifhed from the world j his antago- nifts9  xl PHILOSOPHY NOT PREJUDICIAL nifts, finding themfelves unable to maintain their ground by ftrength of argument, relinquifli the point in debate, and attack his perfonal charaéter. Inftead of endeavouring to prove the truth of their tenets by quotations from fcripture and legitimate reafoning; they raife an unjuft clamour againft a man, who has probably nothing fo much at heart, as the propagation of the pure doctrines of Chrift. They load him with confequences, not fairly deducible from what he has advanced; and charge him with hoftile intentions againft the whole fyftem of revelation, notwithftanding his moft folemn affurances to the contrary. By this kind of treatment many ingenious men and pious Chriftians have unjuftly laboured under the reproach of infidelity, and have been the innocent caufes of bringing a temporary disgrace upon that philofophy, which they had called in to the aid of truth. 3. It is not to be wondered at, if in fuch a cafe a man fhould be irritated by an abfurd, unmerited, and obftinate oppofition, and during the heat of the conteft fliould be driven into fome unguarded affertions, that may feem to juftify the allegations of his enemies. But this is not the worft of the cafe; for many a man, found in the faith, has unfortunately relinquiflied it article by article, not led into error by fpeculative refinements and the didtates of philofophy, but forced from the truth by the violence of it's deluded friends. It often happens, that, while a man is eager in the defence of a pofition, of the truth of which he is thoroughly convinced, he is not fufficiently guarded in admitting the confequences, which his adverfaries deduce from it. Thence they proceed to the confequences of confequences; till he, who engaged in the controverfy a good Chriftian, finds himfelf entangled in a long chain of dedudtions, from which he knows not how to extricate himfelf, without either renouncing his faith, or acknowledging the error of his original alfertion. Thofe, who are acquainted with the pertinacity of the human mind and the zeal of disputants, will perceive, that there is too much reafon, in thefe circumftances, to fear for the caufe of revelation. 4. The addrefs of the champions of infidelity cooperates with the indiscretion of fuch mistaken friends of Chriftianity, in propagating the opinion, that philofophy and revelation are inconfiftent with each other. They are fenfible, that the apparent concurrence of men of real fcience will reflect the greateft credit upon their tenets, and give them much. weight in the apprehenfions of the generality of mankind. Unlike, therefore, the bigotted profellbrs of our holy religion, they catch at every ex-  TO THE INTERESTS OF REVELATION. xlï expreflïon and fentiment, that feems to favour their way of thinking; and turn it a thoufand ways, in order to pcrfuade the world, that their principles and mode of reafoning are fupported by the authority of men of the moft enlarged minds, and confequently that they are the refult of cool, deliberate and impartial enquiry. The fituatiori of great, perhaps of the greateft, philofophers has often been extremely diftreffing in this refpect. While their hearts are warmed with the pureft zeal for the pïopagation of Chriftianity, and they ftand forth in it's defence againft it's falfe friends and it's avowed enemies; they are branded with the character of Apoftates; and attacked with the utmoft malevolence by thofe very people, whofe caufe they are defending. The men, on the contrary, whofe principles they deteft, and whofe reafonings they defpife, affect, to treat them as their beft friends, claim the fanótion of their authority, and court them with all the arts of adulation. It is in vain, that they contradict the infinuations or affertions of both parties with indignation and abhorrence, and avow their real principles. By the one it is attributed to hypocrify, by the other to caution; and the world in general, either not able or not inclined to examine into thofe things themfelves, without hefitation credit a report, which men of fuch oppofite interefts and opinions are agreed in propagating. If no other reafon could be alïïgned for the prevalence of the opinion, that philofophy has a tendency to undermine revelation, this alone, I think, would be equal to the purpofe; particularly if we bear in mind the acknowledged imperfection of our nature even in a philofopher. However improved his underftanding, and however rectified his will may be; he is ftill expofed to error, and fubject to be influenced by improper motives. Unreafonable cavils, vexatious attacks and malevolent perfecutions on one hand, added to an infidious attention and an apparently liberal intcrpretation of words and actions on the other, may fome times, in an ill-omined hour,fupprefs all the tendencies of true philofophy; give him a diftafte to the opinions of thofe, from whom he has received fuch unjuft treatment; and attach him to that party, by whom his friendfhip is courted, and his authority refpected. One fuch inftance of defection from the faith adds ftrength to the accufations, that have been urged againft philofophers in general; and philofophy is ftigmatized with being an enemy to revelation, merely becaufe it could not protect the mind againft the approaches of infidelity in every pofiible combination of circumftances. ******   ANTWOORD op het VOORSTEL, vorderende te betoogen, DAT DE WAAPvE WYSGEERTE, UIT HAAREN EIGEN AART, OP GEENERLEYE WYZE GESCHIKT IS, OM HET GEZAG DER OPENBAARINGE TE ONDERMYNEN, EN DAT EEN DOORGEOEFEND WYSGEER, IN DEN STERKSTEN ZIN, EEN WAAR CHRISTEN ZYN KAN. door C AE SAR M O R G A N, m. a. CH AP LA IN TO THE LORD BISHOP OF ELT. Aan welke Verhandeling door TEYLER'S GODGELEERD GENOOTSCHAP, de gouden eerpenning is toegeweezen.   Bladz. 3 VERHANDELING STREKKENDE TEN BEWYZE, DAT DE WA ARE WYSGEERTE, UIT HAAREN EIGEN AART, OP GEENERLEYE WYZE GESCHIKT IS, OM HET GEZAG DER OPENBAARINGE TE ONDERMYNEN, EN DAT EEN DOORGEOEFEND WYSGEER, IN DEN STERKSTEN ZIN, EEN WAAR CHRISTEN ZYN KAN. I^ykans door alle tyden heen vond men er in de Chriftelyke Kerk, die de beoefening der Wysgeerte haatlyk afmaalden, als ware dezelve nadeelig voor de belangen der Openbaaringe. Wat men hier omtrent te denken hebbe is een ftuk van 't uiterfte gewigt, nademaal het betrekking heeft tot onderwerpen van 't hoogfle belang, te weeten; de kennis van Gods geopenbaarden wil, en de befchaaving onzer redelyke vermogens. Het verdient derhalvèn wel, dat wy 't met de oplettendfte aandagt overweegen; en men heeft het wyslyk uit gekoozen en voorgcfteld, als een onderwerp der ernitigfte nafpooringe waardig. Byaldien de Openbaaring en de Wysgeerte elkander A 2 daad-  4 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR daadlyk in den weg ftaan; zo dat de eene bloeije, naar maate dat de andere verwaarloosd worde, dan betaamt het ons, af hangelyke en kortziende weezens, de meer uitdrukkelyke verklaaringen van onzen Schepper, en de onfeilbaare lesfen der Godlyke Wysheid, met alle nederigheid aan te hooren en op te volgen; veel eerder, dan ons over te geeven aan 't geleide onzer eigene Rede, en te vertrouwen op de redeneeringen en gevolgtrekkingen van ons bepaalde Verftand. — Maar indien 't, by de nadere overweeging van dit ft uk, mogte blyken, dat de Godlyke Openbaaring en de waare Wysgeerte onderling zulke geflaagen Vyandinnen niet zyn, als zommigen waanen, of ons wel diets willen maaken: zoo zy integendeel waarlyk zeer ligt met elkander overeen te brengen zyn, en dat dus een Menfch, te gelyk, een opregt Christen en een doorgeoefend Wysgeer kan weezen; dan. is het zekerlyk eene onfchuldige, ja loflyke, bezigheid, dat men 't er op toelegge, om de voortreffelykfte vermogens der ziele ten fynfte te befchaaven; ten einde dus, als 'tware, in te dringen in de raadsbefluiten van den alwyzeh en weldaadigen Schepper des Heelals; zoo verre het hem behaagd heeft, dezelven binnen het bereik onzer nafpoorende vermogens te plaatzen. — Wanneer 't nu wyders, by verder onderzoek, nog mogte blyken, dat, in ftede van elkander vyandig te zyn, de waare Wysgeerte de befte vriendin der Godlyke Openbaaringe is; dat zy, menfehlyker wyze gefproken, te gelyk moeten ftaan, of vallen; dat de Wysgeerte uit haaren eigen aart gefchikt is,  DE BELANGEN DER. O PE N B A A R IN G E. 5 is,om het verftand te verfterken, en den wil te zuiveren, om de inbeeldingen der Geeftdryverye te verdry ven, en de drogredenen van 't Ongeloof te ontwikkelen; dan — dan moeten wy de grootmoedigheid dier Mannen erkennen, en een oog van hoogagting flaan op de poogingen der zulken, die, wegens dit naauwe verband tusfchen de Openbaaring en de Wysgeerte gevoelig getroiTen, niet alleen voor zigzelveri een nuttig gebruik van deeze heilzaame overtuiging maaken, door de befchaaving van hun eigen verftand; maar zig tevens bevlytigen, om deeze zoo gewigtige waarheid in 't mogelyk klaarfte daglicht te Hellen, en ook anderen daarvan ten onwraakbaarfte te overtuigen. Volgens de bepaaling van Ariftoteles is de Wysgeerte de kennis der waarheid (7/). Dan deeze bepaaling is, met betrekking tot ons tegenwoordige onderwerp, niet volledig en niet genoeg onderfcheidend. Men kan tot de kennis der waarheid komen, en door middel der Godl}ke Openbaaringe, en door behulp van wysgeerige navorfchingen. De Godgeleerde en de Wysgeer beiden hebben het zelfde voorwerp voor zig. Het eenige onderfcheid, dat tusfchen hen plaats heeft, beftaat in de verfchillende manieren, welken zy aanwenden, om hetzelve fteeds meerder te leeren kennen. 'tKomt my derhalven beter voor de Wysgeerte in deezer voege te bcpaalen. „ Zy beftaat in de ontdekking der waarheid, door eene naauwkeuri- ge («) "OpóSg Ts tx/ii Kxi to xx^stxi tviv (pi\o fchoon die eikanderen lynrecht beftreeden, uit één en het zelfde Godlyke Boek afgeleid hadden. De fchranderen en onkundigen, geleerden en ongeleer- den.  80 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR den, twistten onderling over deeze leerftellingen met even veel vuurs. Wanneer nu de buitenfpoorige verklaaringen der laateren, die veelal met geestdry very befmet waren, tegengegaan en wederlegd wierden, door eene welgeregelde oordeelkunde, gezonde redeneering en duidelyke weluitgewerkte bewyzen; zo was het beste hulpmiddel, waar van zy, hunnes oordeels, in dit geval gebruik konden maaken, het verflnaaden der Wysgeerte, aan welks beoefening hunne tegenpartyen hunne meerderheid te danken hadden. Met dat oogmerk, en ter bereikinge hier van, drongen zy ten fterkfte aan eene plaats, uit den brief van Apostel Paulus aan de Collosfenfen; zonder behoorelyk te overweegen, op hoedanig een foort van Wysgeerte de Apostel het oog had, tegen welker verleiding hy de Collosfenfen vermaande op hunne hoede te zyn. —- Het was naamlyk die Wysgeerte, welke uit het Oosten afkomftig was. Men had dezelve in die vroege dagen reeds ter Kerke ingevoerd; zy bedorf de zuivere Euangelieleer, en verwekte zeer gevaarlyke zedelyke en godsdienftige dwaalingen, zo met opzigt tot het betragtelyke als het befpiegelende. De Apostel onderfcheidt dezelve met het bepaalde kenmerk van ydele verleiding, en fchryft derzelver oorfprong toe aan de uitvinding en overlevering der menfchen. — Deeze Wysgeerte was in geenen deele gegrond op de natuur, en kon volftrekt geene onderfteuning erlangen uit de navorfchinge van de werken en de wetten der natuure. En er is integendeel niets dat kragtiger kan ftrekken, om de on- eg-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 8l gerynidheid en godloosheid der leerftellingen, die zy inboezemt, overtuiglyker te toonen, dan de beoefening dier Wysgeerte, welker aanpryzing het hoofdbedoelde deezer verhandelinge is. Men moet eenigermaate het zelfde zeggen van de Wysgeerte van Plato en Ariftoteles, die deeze Oosterfche Wysgeerte in de Kerk opvolgde. Alle de onheilen, die dezelve te wege gebragt heeft, ontfprooten geheel en al uit de verkeerde manier van \ beoefenen der Wysgeerte, in de fchoolen deezer groote meesters aangenomen. Indien zy en hunne navolgers, in ftede van te blyven ftaan op de inboezemingen eener verhitte verbeeldinge, of in ftede van zig, ter ontdekkinge der waarheid, te betrouwen op afgetrokken befpiegelingen, die flegts fteunden op willekeurige of eenzydige grondbeginzelen; indien zy, zeg ik, in ftede hier van, zig vernederd hadden, om de natuur te raadpleegen, haare werkingen gade te flaan, en haare wetten te onderzoeken; indien zy daar benevens zig vergenoegd gehouden hadden, met de waarheid allengskens te naderen, door van langzamerhand , met byzondere waarneemingen op te klimmen tot meer algemeene grondbezinfelen; dan zouden wy geene reden gehad hebben, om over de gevolgen hunner verkeerde oefeninge te klaagen. Wy zouden dan niet verftoord geweest zyn, aan de eene zyde, over die opgevatte begrippen der geestdryve* rye, die geen gering vooroordeel tegen de Christelyke Leer, in 't gemoed veeier redelyke onderzoekers der waarheid, verwekt hebben; of, aan de andere L zy-  82 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR zyde, over die verfynde fpitsvondigheden, welken, door eene ingebeelde fchepping , verfchillende van Gods werk der fcheppinge, in te voeren, een ieder min of meer verbysterden, veelen misleidden, en eensklaps eene ondoordringbaare duisternis over de natuur en de openbaaring bragten. In alle zodanige gevallen is het ten hoogfte noodzaaklyk, dat men eene recht bepaalde betekenis aan de woorden hegte. De valfche Wysgeerte leidt de menfchen noodzaaklyk tot dwaalingen in de kennis der natuure. Deeze dwaalingen, zo maar ingewikkeld, zonder een behoorelyk onderzoek, aangenomen zynde, konnen ligtlyk vooroordeelen tegen de Godlyke Openbaaring veroorzaaken, als welke altoos bevonden zal worden, met zulke dwaalingen onbegaanbaar te zyn. Maar de beoefening der waare Wysgeerte zal, integendeel, beftendig het kragtigfte middel zyn, om die dwaalingen tegèn te gaan, en de beleedigde hoogagting der Openbaaringe weder te herftellen. 2. De neiging, die zommigen in onze laatere dagen getoond hebben te bezitten, voor het aankweeken van afgetrokken befpiegelingen, welken door geene daadlykheden onderfteund worden, en 't gebruik dat zy er van gemaakt hebben, heeft het gezag der Wysgeerte niet luttel gekrenkt. Daar deeze denkwyze by uitflek zeer gefchikt is, om alles in eenige twyfelagtigheid in te wikkelen, zo verkrygt die verftrikkende en verwarrende Wysgeerte, (indien ze deezen naam nog waardig zy,) een fchoon voorkomen  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 83 men van eene groote diepzinnigheid en fcherpheid. Verwonderlyk fyn zyn inderdaad de dunne ipinnewebben van drogredenen, die deeze vernuftige mannen fpinnen. Maar hunne draaden zyn te flap, om het onderzoek der waare Wysgeerte te kunnen doorflaan. Men kan geen flerker proeve hier van begeeren, dan die, welke ons onlangs verleend is, door een, nu overleeden, uitmuntend ver gevorderden in deeze kunst , te weeten den Heer Hume. — Hy was door en door ervaaren in alle derzelver verborgenheden , en 't is ver van daar dat hy te verdenken zou zyn, 'van het er op toegelegd te hebben, om dezelve in minachting te brengen: intusfehen heeft hy betuigd en beweezen, dat de grondbeginzels, die hem leidden tot het ontkennen van den Godlyken oorfprong der Euangelieleere, hem ook even gereed zouden leiden om de geheele bouwing der natuure omver te werpen, en de duidelykfle gevolgtrekkingen der rede en des gezonden verflands te betwisten.— Soortgelyke buitenfpoorigheden zyn niet aan de Wysgeerte, maar aan een mangel van Wysgeerte toe te fchryven. De waare Wysgeerte maakt een mensch zediger en gemaatigder; zy verleent hem vaster grondbeginzels, en geleidt hem door eene gansch andere aaneengefchakelde redeneering tot de waarheid. — Het blykt ook, dat dezulken hier van niet onkundig zyn: anders toch zouden ze zo veel moeite niet aanwenden, om, ten gelyken tyde, de duidelykfle uitfpraaken der Rede, en de leeringen der Openbaaringe, over hoop te fmyten. — Byaldien de Wysgeerte, L 2 in  o4 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR in maar eenige bepaalde betekenis van dat woord, beftaat in de kennis der waarheid; dan is het onbetwistbaar zeker, dat alle de zodanigen, wier grondbeginzels ftrekken, om alle kennis het onderfte boven te werpen, waarheid en valschheid ondereen te verwarren, geen het minfte regt tot den eernaam van Wysgeer konnen hebben; of fchoon ze, by alle gelegenheden, zeer gereed zyn, om aan te duiden, dat zy alleen tot zulk eene onderfcheidende benaaming geregtigd zyn. 3. Het voorbeeld van eenige menfchen van eene zeer levendige geestgefteldheid heeft, wyders veel toegebragt ter verfpreidinge van het denkbeeld, dat de Wysgeerte en de Openbaaring met eikanderen onbeftaanbaar zyn. Van genoegzaame kundigheden voorzien zynde, om de zwaarigheden, die zig in 't groote plan der Openbaaringe voor hun opdoen, te bemerken; maar geen gedulds genoeg hebbende om derzelver waare oplosfing na te fpooren, en tevens verfteeken zynde van de noodige geleerdheid en het vereischte oordeel, om te ontdekken en te bezeffen, hoe die zwaarigheden min of meer uit den weg te ruimen zyn, zo worden zy door de vlugheid van hun vernuft weggefleept. Zulks doet hen vermetel befluiten, dat die voorftellingen , welker volle kragt zy niet terftond bemerken, valsch zyn. Hier by komt de verwaandheid, gemeenlyk derzulker overheerfchende drift; daar door vervoerd maaken zy geene zwaarigheid van alle de kragten hunnes vernufts zamen te fpannen, ter verfterkinge van zodanige tegen-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 85 genwerpingen, die omzigtiger en oprechter onderzoekers ten duidelykfle bemerken, alleen gegrond te zyn in misvattingen, en alle haare fterkte eeniglyk te ontkenen uit eenzydige voorftellingen. Dan intusfehen is de flikkerende glans, die het vernuft verfpreidt over alles wat het aanroert, zo fterk, dat de vrienden der Openbaaringe, (wanneer de voorfpraaken van dit flag van lieden voorwenden, dat men hunne byzondere gevoelens hebbe toe te fchryven, aan de uitgebreidheid hunnes verftands, en de fcherpzinnigheid hunner redeneeringe,) maar al te gereed zyn om het ftuk op te geeven; en dan wordt de Wysgeerte gefchandvlekt, als ware zy fchuldig aan bedryven, die haarer natuure geheel vreemd zyn, 4. Onder de veelvuldige foorten van menfchen, aan welken men den naam van Wysgeeren zo onbepaald heen toeeigent, zyn er ook zufken, wier toeleg het nimmer was de waarheid te zoeken, die ftandVastig aan te kleeven, en haar te handhaaven of voor te ftaan; maar die er alken op uit zyn,. om na te gaan, welke onderfcheiden gevoelens er over het zelfde onderwerp plaats hebben, en door hoedanige bewysredenen ze over en weder betwist worden. Deeze menfchen verkrygen, door, naar de verfcheidenhcid der gelegenheden, de verfchilftukken nu van de eene dan van de andere zyde te verdeedigen, eene groote behendigheid in 't redentwisten;. zy zyn ten uiterfte bedreeven in alle die kunftenaryen, waar door men eene zaak, hoe zwak ook, als fterk kan vooritellcn, en zelfs, aan het anders onwaarfchynly- L 3 te3  86 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR ke, een fchynfchoon voorkomen van waarfchynlykheid byzetten. Vermids zy de bewysredenen van wederzyden naauwkeurig, zo 't fchynt, wikken en weegen, zo worden ze gereedlyk gehouden voor menfchen, die een diep doorzigt in 't behandelde onderwerp hebben; en men verlaat zig veelligt op hunne zuivere oprechtheid, waarop ze gewoon zyn ten fterkfte te roemen. Maar de kennis van vitteryen en uitvlugten te maaken, van bewysredenen verkeerd voor te ftellen en tegenwerpingen in een valsch licht te plaatzen, is die kennis niet, welk de waare Wysgeerte tragt te bevorderen: en eene onverfchilligheid omtrent het waare en het valfche is verre van die onpartydige oprechtheid, welke de waare Wysgeerte ten hoogfte aanbeveelt. Men legt derhalve der waare Wysgeerte gantsch onregtmaatig ten laste, die losfe dobbering, die wufte verandering van gevoelens, dat twyfelen en fammelen over alle onderwerpen, waaraan zy geen het minfte deel heeft, maar dat alleen de gevolgen zyn van de bedryven der zulken, die men ten onregte Wysgeeren genoemd heeft. De tot hieraan toe gemelde oorzaaken, die aanleiding gegeeven hebben, om de Wysgeerte. en de Openbaaring als onbeftaanbaar met eikanderen te befchouwen, hebben allen ééne byzonderheid gemeen, naamlyk; dat de benaaming van Wysgeerte verkeerdlyk toegepast wordt; en dat men er zig van bediend heeft, om er iets mede te betekenen, dat zelfs geheel ftrydig is met de natuur der waare Wysgeerte. Maar  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 87 Maar er komen in dit geval ook nog ander^ oorzaaken in aanmerking, by welken dit weezenlyk geen plaats heeft; voor zo verre de waare Wysgeerte zomtyds daadlyk de oorzaak is van 't Ongeloof, en nog meermaalen, dan ze 't is, vooronderfteld wordt te zyn. Hiertoe heeft men, inzonderheid, het volgende te brengen. i. By het herleeven der geleerdheid, toen de beoefening der waare Wysgeerte weder eenen aanvang nam, waren die beoefenaars voor eenigen tyd, verwonderd over hunne eigene ontdekkingen. Zy fcheenen Weezens te zyn, die als uit de duisternis hervoort kwamen; en zy zagen voor zich, als 't ware, een nieuw gefchapendom. Weinigen hunner zullen duidelyk opgemerkt hebben, werwaards deeze ontdekkingen hen zouden leiden, en waar dezelven Honden te eindigen. Zommigen deezer Wysgeeren waren verftandig genoeg, om zig zeiven deeze fpoedige verlichting ten nutte te maaken, zonder verbysterd of als fneeuwblind te worden, door den hellen glans, die van alle zyden doorbrak en hen omringde. Zy leiden zig daadlyk toe, op een onzydig onderzoek, zonder hunne ontdekkingen vooruit te loopen: en gaven hunne vooroordeelen gereedlyk op, zo dra zy overtuigd waren, dat ze geen grond hadden; maar ze verwierpen geenen hunner voorige gevoelens, zonder overtuigende redenen gehoord en volledige bewyzen ontvangen te hebben. — Dan er waren ten zelfden tyde ook veele ftoutmoedige geesten, die geheel vreemd waren van zulk eene omzigtigheid, en gansch  88 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR gansch geene ingetoogenheid bezaten. Ontdekkende dat eenige (tellingen, die zy in vroeger tyd voor onbetwistbaare waarheden gehouden hadden, valsch waren , zo gevoelden ze zig genoopt om alles te betwisten , wat hun maar toefcheen eenig verband met hunne voorige dwaalingen te hebben. Op dien grondflag voort werkende vervielen zommigen hunner ligtlyk tot het Ongeloof. Zo dra zy iets onwysgeerigs in het algemeen aangenomen Geloofsdelzel befpeurden, verwierpen zy het zelve, in ftede van het er op toe te leggen, om het waare en valfche te fchiften, roekloos geheel en al. — Godsdiendige menfchen, die in alle oprechtheid hunne geloofsleer aankleefden, ontftelden zig grootlyks over deeze gevolgen van het vrye onderzoek; en kantten zig met allen yver tegen het zelve, daar het hun toefcheen, dat men langs dien weg den wortel der Christenheid knakte. — Edoch dit kwaad breidde zig niet ver uit, en was van een korten duur. Het ontftond alleen uit de byzondere omdandigheden van die tyden, en 't verviel eerlang in eene groote maate, door den voortgang dier Wysgeerte, welker eerfte opkomst het zelve voortgebragt had. Met dit alles houdt egter het vooroordeel, dat daar uit ontdaan is, nog heden blykbaar dand, hoewel de oorzaak daar van in een zekeren zin, al voorlang een einde genomen hebbe. 2. Intusfchen heeft deeze overhaasting van eenige weinigen, onder de eerde beoefenaars der Wysgeerte, den voordanderen van het heerfchende bygeloof niet weinig in de hand gewerkt, en hun groot voordeel  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 89 deel toegebragt. De waare Wysgeerte is altoos eene volftrekte vyandin van willekeurige bepaalingen. Zy tragt, met betrekkinge tot allerleie onderwerpen, beftendig werkzaam te doen zyn en aan te kweeken dien geest van een vry, maar tevens bezadigd, onderzoek, welke alleen haare eigene voorfpoed kan beveiligen. Menfchen, die gewoon zyn over allerhande onderwerpen, welken buiten het Godsdienftige omgaan, met ter zyde ftellinge van alle vooroordeelen te redeneeren, konnen zig niet wel laaten binden door enkel menschlyk gezag, zy voelen 't, om zo te fpreeken,'dat ze grootlyks van dien band ontflaagen zyn, wanneer ze hunne aandagt vestigen op Godsdienftige onderzoekingen. Deeze onbelemmerde en onbevooroordeelde geestgefteldheid doet hen zomwylen gevoelens vormen, welken zeer veel verfchillen van de gewoone denkbeelden, onder het algemeene menschdom aangenomen. Wanneer nu zodanig iemand, in dit zyn onderzoek, valt op heerfchende dwaalingen, en het Christendom tragt te zuiveren van die befmettingen, waar mede het in dien tyd, toen de waare Wysgeerte ter waereld uitgebannen was, bevlekt is geworden; dan zien zyne tegenftreevers, wel bezeffende, dat het hun niet doenlyk is den grond, waar op zy ftaan, door kragt van bewyzen, te verdeedigen en te bewaaren, van het ftuk in verfchil af, en tasten hem in zyn perfoonlyke cb.aracr.er aan. — In ftede van hunne gevoelens en leerftellingen te bewyzen , of het er ten minfte op toe te leggen om derzelver gegrondheid aan te toonen, door eene aanhaa- M ling  90 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR ling van fchriftuurplaatzen, of door eene geregelde redeneering; zo verwekken ze een algemeen en onregtmaatig gefchreeuw tegen een man, dien baarblykelyk niets meer ter harte gaat, dan de verbreiding der zuivere Christelyke leere. Zy leggen hem gevolgen ten laste, die op geenerleie wyze met eere getrokken konnen worden, uit het geene hy te berde gebragt heeft; en berigten hem van vyandige oogmerken tegen het geheele zamenftel der Openbaaringe, niettegenftaande zyne plegtigfte verzekering van het tegendeel. Door deeze manier van behandeling hebben veele fchrandere mannen en Godvrugtige Christenen onregtmaatig onder de befchuldiging van Ongeloovigheid gelegen; en zy waren, buiten hunne fchuld, eene oorzaak, dat de Wysgeerte, welke zy ten dienfte der waarheid te hulpe geroepen hadden, voor eenigen tyd, by veelen, in ongenade viel. 3. 't Is niet te verwonderen, dat iemand, in zulk een geval, getergd door zodanig eene ongerymde, onverdiende, en halfterrige tegenkanting, geduurende de hitte van dit twistvuur, vervoerd worde, tot het dry ven van eenige min bedagtzaame Hellingen, tot het onbehoeden voorftaan van deeze of geene gevoelens , die de befchuldigingen zyner vyanden eenigzins fchynen te regt vaardigen. Doch dit is nog het ergfte der zaake niet, deeze handelwyze kan veel flegter gevolgen hebben. Menig een, hoe gezond ook anders in 't geloof, kan ongelukkig, in 't eene ftuk voor en in 't andere na, van 't rechte geloove afwyken, tot dwaalen gebragt zynde,  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 01 de, niet door verfynde befpiegelingen en de uitfpraaken der Wysgeerte, maar door het geweldige dryven zyner tegenftreeveren j die, terwyl ze waanden vrienden der waarheid te zyn, doch daarin misleid waren, hem als gedwongen hebben, om van de waarheid af te wyken. Het gebeurt dikwils dat iemand, in den yver van zyne verdeediging eener ftellinge, van welker waarheid hy ten fterkfte overtuigd is, niet genoegzaam op zyne hoede zy, tegen het toeftaan van eenige gevolgen, welke zyne tegenftreevers daaruit afleiden. Deeze gaan dan voort en trekken gevolgen uit gevolgen, tot dat hy, die by den aanvang van den redentwist een goed Christen was, zig ten laatfte dermaate ingewikkeld vinde in eene lange keten van afleidingen en gevolgtrekkingen, dat hy niet weete hoe zig daar uit te redden, zonder.tot één van beide deeze uiterftens te komen; dat hy of het geloof verzaake, of erkenne dat hy gedwaald hebbe, in het omhelzen zyner beweerde ftellinge. Alle dezulken, die maar eenige kennis bezitten van de onverzettelykheid van 't menschlyke hart, en van den yver der twistredenaaren, zullen gereedlyk bemerken, dat er in zodanige omftandigheden maar al te veel redenen zyn, om voor de zaak der Openbaaringe te vreezen, en iets ten haaren nadeele te dugten. 4. Hierby komt de listige behendigheid der voorvegteren van 't Ongeloof, die zig, met de onbefcheidenheid van zulke misleide vrienden des Christendoms, vereenigt, in 't voortplanten van 't gevoelen, dat de Wysgeerte en de Openbaaring met eikanderen M 2 ou*  92 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR onbeftaanbaar zyn. Deeze lieden zyn ten volle overtuigd, dat de fchynbaare vereeniging van mannen van weezenlyke geleerdheid met hun by uitftek gefchikt is, om hunnen leerftellingen agting by te zetten; en dat dit van zeer veel gewigts is op de bevattingen van het menschdom in 't algemeen. In tegenflelling derhalve van 't gedrag der bygeloovige belyders van onzen heiligen Godsdienst, die alle geleerdheid verfmaaden, letten zy op ieder uitdrukking, op ieder voorgefteld gevoelen, op alles wat hunne denkwyze maar eenigzins fchynt te begunftigen, en plooijen dat op allerhande wyzen, om het indiervoege te doen voorkomen, dat het ftrekke, om de waereld overtuigend te toonen, dat hunne grondbeginzels en redeneerwyze onderfteund worden, door het gezag van mannen van de uitgebreidfte kunde; en dat hunne leerftellingen gevolglyk niets anders zyn, dan de vrugten van een bezadigd, een welberaaden en onpartydig onderzoek. Groote Wysgeeren, en mogelyk wel eenigen van de grootften, zyn hier door dikwils in eenen ftaat van de uiterfte verlegenheid gebragt. Terwyl hunne harten brandden door een vuurigen yver ter uitbreidinge der Euangelieleere; terwyl ze pal ftonden,om dezelve te verdeedigen, tegen haare valfche vrienden, en haare openbaare vyanden; werden ze, zelfs in 't midden van deeze hunne edelaartige onderneeming, gebrandmerkt met het character van afvalligen, en met de uiterfte kwaadaartigheid mishandeld, doordat eigenfte volk, welks zaak zy voórftonden. Middc- ler-  lerwyl kwamen die lieden, welker grondbeginzelen zy wraakten, en welker redeneerwyze zy verfoeiden, integendeel voor als zulken, die hen behandelden als hunne beste vrienden; zy wenden de bevestiging van hun gezag voor, als werden hunne leerftellingen daar door verfterkt; en betoonden hun, door allerleie vleiende kunftenaaryen, de grootfte beleefdheid. — Te vergeefsch is 't in zodanig een geval, dat zulke mannen de lasterlyke voorgeevens en de misplaatfte lof betuigingen van beide die partyen met verontwaardiging en afgryzen tegengaan, en hunne weezenlyke grondbeginzels openlyk aan den dag leggen. By de eene party wordt dit toegefchreeven aan geveinsdheid, by de andere aan voorzigtigheid; en de waereld in 't algemeen, 't zy niet bekwaam, 't zy niet genegen, om zelve de zaak te onderzoeken, flaat gereedlyk, onberaaden, geloof aan 't gerugt, in welker verfpreiding menfchen van zulke verfchillende inzigten en gevoelens zig vereenigen, en eenftemmig zyn. Zo er al geen andere reden te geeven ware van het by veelen bovendryvende gevoelen, dat de Wysgeerte ftrekt ter ondermyninge van de Openbaaring, dan zou deeze alleen, mynes agtens, ten deezen opzigte voldoenend zyn: vooral wanneer wy in aanmerking neemen de erkende onvolmaaktheid onzer natuure, waaraan ook de Wysgeer deel heeft. Hoe zeer zyn verftand ook befchaafd, en zyn wil gezuiverd zy, hy is en blyft aan dwaalingen en misfiagen onderhevig; hy kan, door den invloed van verkeerde beweegmiddelen, van den rechten weg afgetrokken worden*  94 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR den. Onredelyke vitteryen, farrende aanvallen cn kwaadaartige vervolgingen, aan de eene zyde, gevoegd by eene listige oplettendheid, en eene in fchyn edelmoedige verklaaring van woorden en daaden, aan de andere zyde, konnen zomtyds, in een ongelukkig tydftip , al het vermogen van den eigenaartigen invloed der Wysgeerte, dermaate verzwakken, dat hem de gevoelens van hun, die hem zo onregtmaatig mishandeld hebben, ganschlyk tegenftaan; en dat hy zig daarop ver voege by die party, welke zyne vriendfchap zoekt te verwerven, zyne verdienften erkent, en hem allezins hoogagting bewyst. — Eén enkeld voorbeeld van zulk eenafval van 't Geloof zet kragt by aan de befchuldigingen , die men tegen de Wysgeeren in 't algemeen aangevoerd heeft; en de Wysgeerte wordt onfchuldig gefchandvlekt, als ware zy eene vyandin der Openbaaringe; alleenlyk om dat zy den geest, in eiken mogelyken zamenloop van verleidende omftandigheden, niet genoeg verfterken kan, tegen de listige aanflagen van het Ongeloof.  ANTWOORD o i> ii e t / VOORSTEL, vorderende te betoogen, DAT DE WAARE WYSGEERTE, UIT IIAAREN EIGEN AART, OP GEENERLEYE WYZE GESCHIKT IS, OM HET GEZAG DER OPENBAARINGE TE ONDERMYNEN, EN DAT EEN DOORGEOEFEND WYSGEER, IN DEN STERKSTEN ZIN, EEN WAAR CHRISTEN ZYN KAN. opgesteld door den heer J. F. L E N T Z , GOUVERNEUR FAN DEN JONGEN GRAAF FAN WASSENAAR - T WIKKE L enz. Aan wien de eerste zilveren eerprys door de Heeren Directeuren van TEYLER'S NALAATENSCHAP is tocgeweezen.   Bladz. 97 PROEVE v a n BEWY S. DAT DE WAARE WYSGEERTE, UIT HAAR EN EIGEN AART, OP GEENERLEYE WYZE GESCHIKT IS, OM HET GEZAG DER OPENBAARINGE TE ONDERMYNEN, «T*vfio no,'- hh)tlü9Sjiidovc*(Fol'j'ij '.'„üi'jvjtit'i'yi nbni DAT EEN DOORGEOEFEND WYSGEER, IN DEN STERKSTEN ZIN, EÊN WAAR CHRISTEN ZYN KAN. I N L E I D I N G, § i. ',V^rysgeerte en Openbaaring befchouwde men reeds voor lange, als twee geheel met elkander ftrydende dingen, als twee onverzoenlyke vyanden, die niets minder, dan elkanders bederf en ondergang zogten. — De Wysgeerte, dagt men, wil zelve onderzoeken en overtuigd worden; de Openbaaring integendeel vordert.enkel geloof en onderwerping.— De Wysgeerte erkent geene andere waarheden, dan N de  93 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR de zoodanige, die in de natuur der dingen gegrond, en met de grondwaarheden van alle menschlyke kennisfe overeenkomftig zyn; de Openbaaring (preekt van waarheden, verre boven het menschlyk verftand verheven, en vordert hier gevangenneming der rede. De Wysgeerte integendeel verheft dit godlyk gefchenk, en erkent geenen anderen rechter over waarheid en valschheid, dan haar alleen. Dit noemde men vermetelheid, ydele opgeblazenheid, en onvergeeflyke trotschheid. — Zoo dagte men; zoo redeneerde men. En — gelyk partyzucht zelden maat weet te houden, — zoo ging men ook hier van beide kanten te verre. Men verhief niet alleen de eene ten koste van de andere; maar men verbeelde zich zelfs, het gezag van de eene niet (taande te kunnen houden, dan door dat van de andere geheel te vernietigen. Even als of beiden geene gefchenken van den Schepper waren, als of beide niet met vereenigde krachten ter bereiking van één en hetzelfde oogmerk werkten. Natuurlyk verloor dit. verfchil door den tyd van zyne hevigheid, en begon allengskens voor gematigder denkbeelden, en zagter oordeelen plaats te ruimen. Dan noch liet het diepe voetftappen na, die zelfs tot op onzert tyd zyn overgebleven, in weerwil van alle vorderingen, die men in de verfchillende takken der Godgeleerdheid gemaakt heeft. — Zoo groot, zoo geweldig is de kracht der vooroordeelen, en de verkleefdheid aan van ouds hergebragte meeningen; zoo dat thans noch beide, Wysgeerte en Open-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 99 Openbaaring, niet zelden deerlyk mishandeld worden. Noch, — tot fchaamte der Christenen moeten wy het bekennen — is het niet alleen niet overtollig; maar zelfs hoog noodig te onderzoeken: of dan waarlyk de Wysgeerte en de 'Openbaaring zulke onverzoenlyke vyandinnm zyn, dat de eene fteeds het gezag van de andere .poogt te ondermynen. — Beiden ligt aan dit onderzoek ten hoogflen gelegen, der Wysgeerte, om haar van de zoo dikwyls aangewreven blaam te be? vryden; der Openbaaringe, om de verdenkinge van haar aftewenden, als of haare leeringen ongegrond ert onredelyk waren; — Beiden moeten dus by dit onderzoek winnen, zoo het met de vereischte naauwkeurigheid en onpartydigheid gedaan wordt. — Dat dus het opgegeeven voorflel van de H. H. Befluurders van Tëyler's Godgeleerd Genoodfchap ook noch voor ons van groot gewigt, en hun oogmerk voor Openbaaringe en Wysgeerte heilzaam is, behoeft thans wel geen nader bewys. — De overtuiging hier van heeft my voornaamlyk aangefpoord, om te beproeven, of ook ik iets tot bevordering van dit grootsch oogmerk konde medewerken; ik gevoelde deszelfs geheel gewigt; ik erkende den grooten dienst, die men aan den godsdienst en de menfchen zou bewyzen, byaldien men hen kon overtuigen: Dat de waare Wysgeerte uit haaren eigen aart op generleye wyze gefchikt is, om het gezag der Openbaaringe te ondermynen. N 2 § 2.  IOO DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR Zoo -ik het voorflel wel begryp, dan is het laatfle een natuurlyk gevolg van het eerfle: immers zoodra de waare Wysgeerte niets tegen de Openbaaring heeft; of zoodra haare twyfelingen niet van dat gewigt zyn, dat zy derzelver gezag eenigzins by haar kunnen doen wankelen; wat toch zou dan den Wysgeer weerhouden , om haar voor een byzonder gefchenk des Hemels te erkennen, en als zoodanige aan te neemen? ' Het eerfle lid van het voorflel verdient dus onze byzondere aandacht; voomaamlyk zal ik moeten bewyzen: dat de waare Wysgeerte uit kaar en eigen aart ep generleye wyze het gezag der Openbaaringe ondermynt. Dat het voorflel zich tot de nieuwfle Openbaaring van God door Christus bepaale, blykt reeds van zelfs, en wordt door het bygevoegde buiten allen kyf gefield. Ik geloove my het best den weg tot het bewys zelf te zullen baanen, byaldien ik my vooraf de volgende vraagen zoeke te beantwoorden. 1. ) Wat zou.de Wysgeerte moeten doen, zoo zy het gezag der Openbaaringe zou ondermynen.?1 — Dit leidt ons van zelfs tot eene tweede vraag; naamlyk —- 2. ) Waarop fleunt het gezag der Openbaaringe? — En deeze kunnen wy niet wel eer beantwoorden, voor dat wy ons een denkbeeld van de Openbaaringe gemaakt hebben, dus is de derde vraag: 3. ) Wat is de Openbaaring? Het nut, dat de beantwoording deezer vraagen ons aanbrengt, zal in het vervolg blyken. — Wy moeten by de laatfle beginnen.  DE BELANGEN DER. OPENBAARINGE. IOI L A F D E E L I N G. Wat is de Openbaaringe — Waarop fleunt haar gezag? Wat moet de Wysgeerte doen, zoo zy hetzelve wil ondermynen? § 3- De voornaamfte bronnen van het vooroordeel,jvatkde dat de Wysgeerte met de Openbaaringe zoude 'ftty-ftgg** den, en dat dus beiden met eikanderen onbeftaanbaar zouden wezen; zyn, geloove ik, niet verre te zoeken. Zy zyn voorzeker geene anderen, als, of geheel valfche, of niet genoeg opgehelderde en ontwikkelde denkbeelden van de Openbaaringe; en verwisfeling van de waare, met de valfche Wysgeerte. De vooroordeelen worden natuurlyk verzwakt, of verdwynen geheel en al, zoodra de gronden, waarop zy rusten, van hunne fterkte verliezen, of geheel en al inftorten: kunnen wy dus de ongegrondheid van de gewoonlyk heerfchende verkeerde denkbeelden van de Openbaaringe en Wysgeerte overtuigend aantoonen; dan, geloove ik, zullen wy reeds hier door zeer veel in het bewys zelf gevorderd zyn. N 3 Wat  102 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR Wat is de Openbaaringe? Waarom ik met deeze vraag begin, blykt reeds uit het gezegde. Het denkbeeld van de Openbaaringe fluit reeds in zich het denkbeeld van zaaken, die geopenbaard zyn, en den inhoud der Openbaaringe uitmaaken. — Met dit denkbeeld verbinden wy terflond een tweede, naamlyk dat van den onmiddelbaaren godlyken oorfprong dier waarheden, of dat zy onmiddelbaar van God door Christus geopenbaard zyn. Deeze twee denkbeelden te zamen genomen hegten wy aan het denkbeeld van de Openbaaringe; en verftaan er door die godsdienftige waarheden, welke God op zoo een buitcngewoone wyze aan de menfchen heeft laaten bekend maaken, of leeren. Hier hebben wy twee geheel onderfcheidene denkbeelden : immers iets anders zyn de geopenbaarde zaaken; en iets anders is Irear oorfprong , of wyze van bekendmaakinge : Het eerfte fluit in zich het denkbeeld van bovennatuur- en zedekundige waarheden. Het laatfle dat van eene gebeurtenisfe, naamlyk dat God op eene geheel byzondere wyze eenen gezant en leeraar aan de menfchen heeft gezonden, dit behoort dus onder de gefchiedkundige, en het eerfle onder de wysgeerige waarheden; beiden van eenen geheel verfchillenden aart. Het gezag van beiden berust dus ook op geheel verfchillende gronden, dat is, ieder heeft haare eigene en byzondere gronden van zekerheid, of haare eigenaartige bewyzen. Het gezag, of de gronden van zekerheid van het eea-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 103 eerfte ftuk, de geopenbaarde waarheden zelve, kunnen geene andere zyn, als die, op welken de waarheid van alle wysgeerige waarheden berust; naamlyk de inwendige waarheid der dingen zelve, de niet-tegenftrydigheid der denkbeelden; en deeze ligt in het wezen, en in de onderlinge betrekkinge der zaaken, en is van alle uiterlyke dingen onafhanglyk.- En — waarop moet het gezag van het laatfte ftuk, den onmiddelbaaren godlyken oorfprong, gegrond zyn? _ Hoe meer ik dit ftuk overweeg, hoe meer het my voorkomt, dat een Godlyk gezant geen bewys, dat beter gefchikt is, om eene meer algemeene overtuiging voort te brengen, ter ftaavinge van zyne geloofwaardigheid kan geeven, dan de eene of andere buitengewoone gebeurtenis, die de duidelykfte blyken van de onmiddelbaare godlyke medewerkinge by haar heeft; dat is een wonderwerk, en voor de nakomelingfchap, dus voor ons, de gefchiedenis of het verhaal van dit wonderwerk (a). Het eerfte ftuk kan men de Waarheid der Openbaaringe; en het laatfte haare Godlykheid noemen. Van hier ontleenen wy eigenlyk het denkbeeld van Openbaaringe: immers lochenen wy dit, dan vernietigen wy dit denkbeeld, en ons blyft niets meer overig, dan een zamenftelzel van wysgeerige waarheden. § 4. O") Ik zeg met opzet eene meer algemeene overtuiginge. De rede hier van zal in het vervolg blyken. Afdeeling IV. § 17.  104 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR § 4- Waarop Thans zullen wy in ftaat zyn, om te bepaalen, gSgdl waarop eigenlyk het gezag der Openbaaringe gegrondopenbaa- vest is. — £oo naamlyk de twee genoemde denkbeelden vereenigd het denkbeeld van de Openbaaringe uitmaaken; dan fteunt haar gezag ook op twee gronden. 1. ) Op de inwendige waarheid haarer leeringen. 2. ) Op de waarheid, der wonderwerken; of op de waarheid van het verhaal van die wonderwerken. Op de eerfte grond komt voornaamlyk alles aan: vervalt deeze, hebben de leeringen der Openbaaringe geene inwendige waarheid: — dan vervalt op eenmaal haar geheel gezag, fchoon men ook noch zoo veele wonderwerken ter bevestiging van dezelve wiste by te brengen; dewyl zy nooit onwaarheden waar kunnen maaken. Men befluit zeer veilig van de onwaarheid der leeringen, op de valschheid der voorgewende wonderwerken, offchoon men ook niets anders tegen dezelve kan inbrengen : dewyl het zeer zeker is, dat God nooit zyn gezag tot het ftaaven van onwaarheid zal verleenen, God en onwaarheid te bevestigen zyn twee geheel tegenftrydige denkbeelden. Dan behalven deeze rede, verdient de eerfte grond ook daarom noch onze byzondere aandacht, om dat zy ons meer regtftreeks tot het oogmerk van onze onderzoekinge leidt: immers wanneer men van verfchil of ftryd tusfchen de Wysgeerte en de Openbaaringe fpreekt, dan bedoelt men voornaamlyk beider godsdienflige waarheden. Men wil weeten , pf de Wysgeerte ons andere leert, dan de Openbaaring, en of  DE BELANGEN DER. OPENBAARINGE. 105 of geene de gegrondheid van deezen om verre werpen, zoo dat zy beide met eikanderen onbeftaanbaar zyn. § 5- Uit het gezegde kunnen wy thans befluiten, wat de J^Jf' Wysgeerte zou moeten doen, om het gezag der geene _ , doen, zoo Openbaaringe te ondermynen. xybetge- iii de eerfte plaats zou zy flechts behoeven aan tfcjg*^ toonen, dat haare leeringen geene inwendige waarheid ringezm voor ons hebben, dat zy met de godsdienftige fca» heden der gezonde rede en met de natuurlyke denkbeelden van God en godsdienst ftryden. Kan zy dit niet, zoo blyft haar niets meer overig, dan de onwaarheid van het tweede ftuk aan te toonen, en dit moet zy doen door de valschheid der getuigen te bewyzen: immers dan vernietigt zy het denkbeeld van Openbaaringe. Dan heeft de Wysgeerte niets tegen deeze beide ftukken intebrengen; dan volgt van zelfs, dat zy op geene wyze kan gezegd worden het gezag der Openbaaringe te ondermynen. Dit te onderzoeken is het oogmerk deezer verhandeling. Uit het gezegde blykt reeds, dat myn bewys tweeleedig moet zyn. In de eerfle plaats zal ik moeten betoogen, dat de waare Wysgeerte geenzins de inwendige waarheid der geopenbaarde leeringen ondermynt. En ten tweeden, dat zy niets tegen de geloofwaardigheid der getuigen heeft intebrengen. O % 6.  106 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR § 6. Het eerfte ftuk is het gewigtigfte; hierby zal ik my dus het langfte moeten ophouden; te meer, dewyl wy hier door reeds een zeer groote ftap nader tot het tweede bewys zullen komen. Dan de gegrondheid of ongegrondheid van eene ftelling moeten wy uit haar zelve beoordeelen; wy kunnen derhalven hier niets beflisfen, zoo wy niet eerst de leeringen der Openbaaringe kennen. Natuurlyk ontftaat hier dus de vraag: welke waarheden behelst de Openbaaring? — Wat hebben Christus en zyne Apostelen geleerd? Dit is eene gebeurtenis; en kan dus niet anders, dan door getuigen beflist worden; welke hier de Euangelisten en Apostelen zyn. Maar voornaamlyk de Euangelisten, als welken er hun byzonder werk van hebben gemaakt om ons een eenvoudig hiflorisch verhaal van de daaden en leeringen van Christus op te teekenen. — De fchriften der Apostelen behelzen reeds redekaveling, verdere ontwikkeling en toepasfing van de door Christus geleerde waarheden; en vorderen dus in dit onderzoek eene grootere behoedzaamheid. Wy zullen hier dan het veiligfte te werk gaan, byaldien wy de verhaalen der Euangelisten tot de voornaamfte bron aanneemen, uit welken de Openbaaring moet geput worden, en dan met dezelve de fchriften der Apostelen verbinden. — Dan voor dat ik hiertoe overgaa, zal ik eerst eene en andere aanmerkingen vooraf moeten laaten gaan, die ons op de vereischte behoedzaamheid oplettend zullen maaken. ' II.  DE BELANGEN DER. OPENBAARINGE. IO/ II. AFDEELING. Wat leert ons de Openbaaring ? of wat is haar inhoud? § ?• Ik voege er te liever deeze aanmerkingen by, om dat zy ons te gelyk de voornaamfte bronnen van het vooroordeel, dat de Wysgeerte en de Openbaaring met eikanderen onbeflaanbaar zouden zyn, aantoonen, en dewyl ik door de gronden van deeze vooroordeelen te weerleggen, ook te gelyk op eenige wyze myne Helling zal ftaaven, i.) In de eerfte plaats dan merke ik aan, dat het< laatfte oogmerk der Openbaaringe geen ander kan; zyn, dan het algemeen oogmerk van God met den mensch. — Alles, het geen God voor den mensch doet is hier toe betreklyk, en een ondergefchikt middel aan dit groot en algemeen oogmerk. — En — dat dit geen ander is, dan het waar geluk des menfchen, bevestigt ons alles, zoo aan den kant van God, als van ons; — Alles roept ons toe, dat wy van den Schepper tot geluk gefchaapen en beftemd O 2 zyn. Vete wgmerkn 'tedoelt de Ipenbaaingi  De Openhaaringeene te recbtzvyzing der rede. Io8 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR zyn. Welk oogmerk men ook by de Openbaaring aanneeme, zoo moet men toch eindelyk tot dit te mgge komen. De Openbaaring behoort mede in het plan van God met den mensch, en is dus ook een middel ter bereikinge van dit plan. Dat nu de Openbaaring, zoo zy onmiddelbaar van God komt, de gefchiktfte middelen ter bevordering en bereiking van het voorgeftelde oogmerk vervallen moet, behoeft wel geen bewys; van de Godlyke wysheid kunnen wy wel niets anders verwagten. — Dan welke zyn deeze gefchiktfte middelen? — Ik geloove, dat ik't als eene beflisde waarheid kan aanneemen: dat er zonder waare godsdienst geen waar geluk voor redelyke wezens kan zyn; dat dit dus het eenigfte middel ter bereikinge van het oogmerk is, welkers bevordering de Openbaaring bedoelt. Hieruit volgt, dat het naaste oogmerk der Openbaaringe de herfielling van den waaren godsdienst is; of om ons den weg aantetoonen, op welken wy tot het oogmerk van onze fchepping, tot onze waare beftemming kunnen komen. § 8, Hoe zal nu de Openbaaring hier te werk gaan? Hoe zal zy dit naaste oogmerk het best bereiken? — Zal zy op eenmaal alle vooroordeelen, alle onkunde en dwaalingen in den godsdienst verbeteren? Dit zou waarlyk niet alleen een al te groote, maar zelfs onmooglyke vordering zyn. Hy, die eenigzins het menschlyk verftand kent, en deszelfs gefchiedenis be-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE, IOQ beftudeerd heeft, zal dit inzien, en moeten bekennen, dat, was dit het oogmerk der Openbaaringe, God dan niets minder zou hebben moeten doen, dan het geheel menschlyk verftand te herfcheppen. En waartoe dan eene Openbaaring? Wy verwagten dus veeleer, dat de Openbaaring zich in haar ondervvys na de zwakheid der menfchen zal fchikken, «by welken alle vorderingen van het verftand zeer langzaam voortgaan. Volgens de natuur der zaake kan haar ondervvys dus niets anders zyn, dan een terechtwyzing der meer of min afgedwaalde rede. " De Openbaaring zal het menschlyk verftand in zyne gewigtigfte onderzoekingen te hulp komen; zy zal aan hetzelve eene handleiding geeven, waar door het in deezen op den rechten weg wordt gebragt; zy zal, naar Gods oogmerk, dat voor den mensch zyn, het geen-een verftandig leermeester voor de onbedrevene jeugd is. — En er wordt geene groote opmerkzaamheid vereischt, om dit oogmerk in de leerwyze van Christus zelfs te ontdekken, Hy laat nog veele vooroordeelen onaangeroerd; anderen weerlegt hy flechts van ter zyden; zeer weinigen regtftreeks. Noch veele dwaalingen laat hy aan het verder nadenken der menfchen, en aan den tyd over; anderen wederom gaat hy flechts van verre te keer. Hy zag by zyn onderwys beftendig op zyn groot oogmerk, de bevordering van deugd en geluk, en hierna beoordeelde hy het gewigt der vooroordeelen en dwaalingen, die hy te beftryden had. — Zyne leeringen zyn of in gelyknisfen ingekleed; of enkele O 3 ftel»  HO DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR Het N. T. is de Openbaaringriet. (tellingen zonder bewys; dikwyls geeft hy eenen enkelen wenk, den oplettenden en nadenkenden alleen verftaanbaar. Voor het overige liet hy het aan zyne toehoorders over, wat nut een iegelyk er voor zich uit zou trekken: zoo dat alles ons duidelyk toont, dat het naaste oogmerk der Openbaaringe geen ander is, dan om het verftand aan het denken te helpen, omtrent de godsdienftige waarheden, en ftof tot nadenken te geeven, waarom het zich, als aan eenen zekeren leiddraad, in zyne verdere nafpooringen kan houden. Hieruit zien wy dus reeds, hoe weinig 't het oogmerk der Openbaaringe kan zyn, om het gebruik der rede, in onderzoekingen den godsdienst betreffende, te willen verbieden. 2.) Houden wy dit gezegde in het oog, dan zal de gegrondheid van myne tweede aanmerking noch duidelyker blyken. — Zy is deeze: Het N. T. is de Openbaaring niet; het behelst de Openbaaring, te gelyk met haare gefchiedenis; dat is, haare eerfte beginzels, voortgang, en verdere lotgevallen by de verfchillende gemeentens. — Deeze twee (tukken, de Openbaaring en de gefchiedenis der Openbaaringe, moeten wy dus wel onderfcheiden, als zynde uit haar eigen aart twee wezenlyk onderfcheidene dingen: het een behelst wysgeerige waarheden, en het ander gebeurtenisfen. Het geen dus van het een geldt, geldt daarom ook niet terftond van het ander, en zwaarigheden tegen de gefchiedenis zyn geene zwaarigheden tegen de Openbaaring. — Dat deeze regel insgelyks op  DE BELANGEN DER. OPENBAARINGE. III op veele andere gefchiedenisfen en zaaken, in het N. T. gemeld, die noch minder met de Openbaaring in verbinding ftaan, toepasfelyk is, behoeve ik wel niet te herinneren. — Dan om alle misvattingen voor te komen, en om my nog bepaalder uittedrukken, merke ik noch aan: dat ik de ftraks genoemde gefchiedenisfen van de gefchiedenis van Christus noch onderfcheide; en deeze befchouwe ik zelfs tweeleedig, als beflaande uit voorvallen, die met de Openbaaring in geene verbinding ftaan, en er geenen invloed op hebben; en uit zulken, die met haar in verbinding ftaan. Van de eerften geldt dus ook de voorige regel; maar op de laatften kan zy zoo algemeen niet toegepast worden: dewyl, b. v., tegenwerpingen tegen de opftanding van Christus ook te gelyk tegenwerpingen tegen de Openbaaring, als Openbaaring, zouden zyn; dat is, niet tegen de waarheden , maar tegen de Godlykheid, of, tegen het bewys voor haare Godlykheid (a). 3.) Ten derden merk ik aan: dat het N. T. niet onmiddelbaar voor ons is gefchreven ; maar voor men- (a) Zeer mittige aanmerkingen heeft hieromtrent Doederlein in zyne Dogm. P. 1. § 35- P. io8> Na dat hy den inhoud van het N. T. in drie Clasfen verdeeld heeft, befluit hy met deeze aanmerking: Men bedenke dus dat niet alle deelen van den Cbristelyken godsdienst in het N. T. geleerd worden, of iemand moeste de gefchiedenis van het Christendom, en de leerwyze van Christus en zyne Apostelen met den godsdienst zeiven willen vermengen; of zich verbeelden, dat de toeftand der Christenen ten allen tyde dezelve is geweest.— By dit alles voegt hy deeze wensch: dat een man vry van vooroordeelen , vry van-verknogtheid aan eenig leerftelzel, ons een uittrekzel uit het N. T. ten. algemeen gebruik fchonk, met weglaating van alle onnutte en tot den godsdienst niet behoorende zaaken, en van die dingen welken alleen voor de Christenen van die tyden waren, of, welken aan de zorg der geleerden moeten overgelaaten worden! Jn het N.TJs veel lo' :aaL  111 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR menfchen, die in alle opzigten, zoo naar hunne inwendige, als uitwendige omftandigheden , zeer veel van ons verfchilden; als in zeden, levenswyze, denkwyze, taal enz. — Christus en zyne Apostelen hadden geheel andere meeningen en vooroordeelen te beftryden, als in onze tyden plaats vinden. Dat zy nu alle deeze omftandigheden by hun onderwys beftendig in het oog hielden was niet alleen noodzaaklyk; maar zelfs zeer natuurlyk. — Wilden zy het bedoelde nut ftigten, dan moesten zy zich na de denkwyze van hunnen tyd voegen, en zelfs zeer dikwyls na de verkeerde en zwakke denkbeelden van hunne leezers of toehoorders, en met deezen in hunne taal fpreeken; dat is, woorden, uitdrukkingen en wendingen gebruiken, aan welken zy het meeste gewoon waren. Dan niet alleen heeft hunne leerwyze over het algemeen het kenmerk van dien tyd; maar zelfs ook verfchilde zy, naar de verfchillende menfchen, met welken Christus en zyne Apostelen te doen hadden. Paulus onderfcheid beftendig meer- en min gevorderde Christenen, (jrssjuzrr/.o), vttpKtxoT) kinderen , jongelingen en mannen in Christus: anders fpreekt hy met de Jooden, anders met de Heidenen. De leerwyze van Christus en zyne Apostelen heeft dus veel locaak, dat aan bepaalden tyd en plaats gebonden is. — Hiertoe reken ik: Vooreerst, de befchryvingen en uitdrukkingen, in welken Christus en zyne Apostelen hunne leeringen voorftellen en inkleeden. Zy bedienen zig zeer dikwyls van fpreekwyzen, de Jooden reeds uit hunne hei-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. I 13 heilige fchriften , godgeleerdheid, of andere godsdienftige boeken bekend. Wanneer Christus, b. v. van zynen nieuwen godsdienst fpreekt, gebruikt, hy doorgaans de uitdrukkingen van koningryk, koningryk der hemelen enz.. Onder welke benaamingen zy de nieuwe inftellingen , of inrigting van den Mesfias, reeds voor zynen tyd, gewoon waren aftefchetzen. Slechts van tyd tot tyd gewend Christus hen aan het denkbeeld, dat hy met deeze uitdrukkingen verbond. — Insgelyks waren de uitdrukkingen, wedergeboorte, geest, vleesch, heilige geest, geest Gods, en diergelyken de Jooden reeds voor de komst van Christus bekend. — De gefchiedenisfen van de bezetenen zullen ons voorbeelden genoeg opleveren, hoe Christus zelf zich na de denkwyze zyner tydgenooten voegt, en met hun in hunne taal fpreekt. — Spreeken de Apostelen van den dood van Christus, en van de voordeden, die het menschdom door denzelven zyn aangebragt, dan bedienen zy zich gewoonlyk by de Jooden van uitdrukkingen uit hunne heilige fchriften ontleend, en met hunne denkbeelden het meest ftrookende. Dan is Christus het Offerlam zelf, dat de zonde der waereld draagt; dan wederom de Hoogepriester, die zich zeiven Gode ten offer brengt, en de hemel is het heilige der heiligen. Met een woord alle offeranden en derzelver plegtigheden zyn in den dood en perfoon van Christus vereenigd. — Aan deeze befchryvingen en uitdrukkingen waren zy gewend, zy kenden geene vergifnis der zonden zonder offeranden; en dus was het zeer natuurlyk, dat P de  114 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR de Apostelen met dezelven ingang by hun vonden, en overtuiging werkten. — Behalven dit alles vinden wy noch zeer veele denkbeelden by hun uit dejoodfche Theologie ontleend: als dat van de booze en de menfchen vyandige geesten, (daemonen) die in de lucht woonen en heerfchen, en met welken de menfchen te ftryden hebben; de verdeeling der Engelen in byzondere rangen, troonen, vorftendommen, heerfchappyen enz. — In de 2de brief van Petrus, en in dien van Judas vinden wy hieromtrent denkbeelden uit de Joodfche Theologie ontleend. — Doch wat behoeve ik hier voorbeelden op een te ftapelen? Een kundig en opmerkzaam bybel-leezer zal de waarheid van myn gezegde genoegzaam bevestigd vinden. En noch meer moeten wy er van overtuigd worden, wanneer wy bedenken, dat de fchryvers zeiven in den Joodfchen godsdienst waren opgevoed, en dus van hunnen jeugd af aan het leezen hunner heilige fchriften gewoon, waardoor hunne wyze van denken, en zich uit te drukken een byzondere plooi had gekreegen; die even eens, gelyk ook hunne beleezenheid in hunne gewyde fchriften, overal in hunne brieven doorftraalt. Het een is een natuurlyk gevolg van het ander. — Of men moest willen beweeren, dat met het aanneemen van het Christendom, en met de godlyke ingeevinge alle hunne voorige denkbeelden waren verlooren gegaan, (a). In (a~) Mooglyk zullen de woorden van den geleerden Heer Semler myne meeiiing noch meer licht? byzeueu. In zyne Lat. verhandeling over de bezetenen fpreekt  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 115 In de tweede plaats, reken ik tot het locale veele bewyzen en drangredenen, met welken de heilige fchryvers hunne leeringen ftaaven en aandringen. Veelen deezer behoeven wy flechts te leezen, om overtuigd te worden, dat zy volftrekt in de denkwyze dier tyden gegrond, en voor de menfchen van die tyden gefchikt zyn. Hebben Jezus en zyne Apostelen met de Jooden te doen, dan zyn hunne bewyzen en drangredenen, of uit'het O. T., of uit de Joodfche Theologie genomen. Om b. v. te bewyzen, dat Christus de waare Mesfias is, beroepen zy zich op plaatzen van het O. T., die de Jooden reeds zedert lang gewend waren van den Mesfias en zyn ryk te verklaaren, waarby hun dus niets meer overig bleef, dan dezelve op de gefchiedenis van Jezus toe te pasfen, en derzelver vervulling aan hem aan te toonen. Dikwyls was een enkelde wenk toereikend, om hen te doen zien, dat deeze of geene plaats van den Mesfias handelde. (Handl. 13.) Op dezelve wyze be- fpreekt hy dus: (pag. 68. in nota) Illi enim fcriptores facri manent homhies, tempore et loco et ratione ipfa nexus illius, in quo qnisque conflitutiis est, ab homirribus cunélis femper diverfl; ifta diverfitas et varietas, qua; etiam intelligendi varietatem fecum fert, et fapienti Dei confilio ad est, et libertatem atque to vfir/.h involvit. Itaque Qsomevïix huc non facit, ut fcriptor de rebus iis, qua; fenfibus et intelligendi fiue facultati fubfunt, femper ita, uti posteriores, et rb "Sten, intelligat atque feit: fed pertinet tantum ad fcribentis eam auftoriiatem, qua dereligionis ipfios rationibus et capitibus prtecipuisfcribentem praditum esfe. oportet. Illud igitur inde nascitur, ut fapienter et prout convenit conlilio Dei, fcripfisfe credendus fit; fcripferunt vero hominibus eius temporis et ejus loei. Voornaamlyk dient hy nageleezen te worden in zyne Lat. Dogmatica of Inftitutio ad doétrinam Cbriftianam liberaliter difcendam pag. 452. 461. — Over het' algemeen ken ik geenen uitlegger van het N. T., die ons meer op het locale' opmerkzaam maakt, dan de Heer Semler, in zyne verklaaringen van zornmige boeken van het N. T. P 2  116 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR bewyst Paulus in het aangehaalde hoofdftuk de opftanding van Christus uit den dood. — Meenigmaal fteunt hun geheel bevvys of drangrede op eene allegorifohe verklaaring, volkomen na den fmaak der toenmaalige Jooden. — Dan wederom zyn hunne drangredenen voorbeelden uit de gefchiedenis van het Joodfche volk. Dikwyls grondvesten zy zich op denkbeelden uit hunne Theologie ontleend; dus vermaant Paulus de vrouwen te Corinthen, om het aangezicht te bedekken, om de Engelen. En — meer bewyzen of drangredenen van dien aart zullen den oplettenden leezer niet ontglipt zyn. Ik geloove niet, dat ik noodig zal hebben, wydloopig te bewyzen, dat inkleeding en bewys van de waarheden, of zaaken zelve, wezenlyk onderfcheiden zyn, als zynde de eerften fteeds locaal, betreklyk; en dus toevallig, voegende zich na den tyd, omftandigheden en perfoonen; daar het laatfte altoos onveranderlyk het zelfde blyft. Men behoort dus niet aan de uitdrukkingen alleen te blyven hangen, of de geheele zaak enkel en alleen na die woorden te beoordeelen, waarin de fchryver ze heeft voorgefteld; maar veel meer moeten wy de waare meening des fchryvers, die onder zoodanige uitdrukkingen verborgen ligt, opzoeken, en dat, het geen aan tyd en plaats gebonden is, afzonderen: zoo zullen wy dikwyls in veele zwaarigheden licht krygen, en wy zullen erkennen, dat tegenwerpingen, tegen de inkleeding, of tegen de wyze van eene waarheid voorteftellen, noch op verre na geene tegenwerpingen tegen de zaak zei-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 117 zelve zyn; en dat veele dingen, welke wy voor tegenwerpingen tegen de Openbaaring hadden gehouden, niets anders, dan tegenwerpingen tegen het locale zyn: dewyl het by de Openbaaring alleen op de zaak zelve, en niet op de woorden en uitdrukkingen aankomt. Dit zelfde moet ook van de bewyzen gelden: immers is ieder waarheid wezenlyk van zyne bewyzen onderfcheiden; zoo dat zy niet terftont met deezen ftaat of valt, of dat zwaarigheden tegen de bewyzen ook zwaarigheden tegen de zaak zelve zyn, die dikwyls op geheel andere gronden kan fteunen. — Daarenboven het geen voor den eenen bewyst, bewyst dikwyls voor den anderen niets. Weinige bewyzen hebben eene algemeene overtuigende kracht; meestal zyn zybetreklyk. Hy dus, die in het een of ander bewys der Apostelen, die bewyzende kracht niet vindt, die zy er voor de menfchen van hunnen tyd aan toefchreeven, en die er ook daadlyk voor hun inlag, verdient daarom niet terftont den naam van eenen ongeloovigen, dewyl hy diezelve waarheid op geheel andere gronden kan aanneemen, die voor hem fterker bewyzen. En het geloof kan toch niet de bewyzen, maar de waarheid zelve betreffen. Niemand immers zal hem voor eenen Godverzaaker houden, die betuigt, dat het bewys van vooren (a priorij voor Gods beftaan , voor hem niets bewyst. — Dan die eenigzins den gang van het menschlyk verftand kent, zal niet willen beweeren, dat *t het oogmerk van Christus en zyne Apostelen is geweest, of kon p 3 zyn»  118 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR. De Openhaaringmoet van de Godgeleerdheiaonderfcheidenworden. zyn, om hunne waarheden met bewyzen te ftaaven, voor alle tyden en voor alle menfchen zouden zyn. En in de daad droeg Christus voor het grootfte gedeelte zyne leeringen zonder eenig bewys voor, zy zyn meest enkele {tellingen zonder de praemisfen. Deeze liet hy zyne toehoorders- zeiven opzoeken. Met een woord, Christus en zyne Apostelen handelden in hun geheel onderwys als verftandige leermeesters. Hun was het vooreerst genoeg, de menfchen, met welken zy leevden, op eene wyze voor hun gefchikt, te overtuigen, en langs deezen gefchiktften weg, hun groot oogmerk, de uitbreiding van waarheid, deugd en gelukzaligheid, te bereiken. — In alle hunne leeringen houdt de verftandige zich dus aan de kern, altoos hun groot oogmerk indagtig, en laat de fchaal voor hun, die ervoedzel in vinden. Ten derden, en ten laatften, moeten wy de Openbaaring wel onderfcheiden van de leerftelzels, die de verfchillende kerklyke genoodfehappen op dezelve gebouwd hebben; of van die ftellingen, welke een iegelyk voor zich, als geopenbaarde, waarheden, in het N. T. meent te vinden, dat is, dat men het fubjective Christendom, van het" objective wel onderfcheide: immers zyn waarheid, en ontwikkeling van — en gevolgtrekkingen.uit dezelve, geheel verfchillende zaaken, die op geene wyze in zoo een naauw verband met eikanderen ftaan, dat zoodra het laatfte valsch is, daarom ook terftont het eerfte valsch moet zyn, en dat alle tegenwerpingen tegen het laatfte, ook terftont tegenwerpingen tegen het eerfte zyn. En wat  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 119 wat zyn de ftelzels der Godgeleerden anders, dan redekavelingen over de Openbaaring? Immers beftaan zy allen uit verdere ontwikkeling der geopenbaarde waarheden, uit uitleggingen van byzondere plaatfen, en hierop gegronde leerftukken, die dikwyls op eene locale, of verbloemde uitdrukking fteunen, en eindelyk uit gevolgen, uit de waarheden en uitleggingen afgeleid. Met een woord, zy zyn niets meer, dan gevolgen van den verfchillenden gang, die het menschlyk verftand in het verder overdenken over de geopenbaarde waarheden, en haare gefchiedenis genomen heeft. — Het is dus een natuurlyk gevolg, dat zy ook aan dat zelve onderworpen zyn, waaraan alle redekavelingen over waarheden zyn onderworpen. De Helling, over welke men redeneert, en uit welke men gevolgen afleidt, kan waar zyn, en al het laatfte valsch. Tegenwerpingen tegen de leerftelzels der Godgeleerden, zyn dus niet te gelyk tegenwerpingen tegen de Openbaaring, en die ze of in het geheel, of flechts byzondere ftukken van dezelve verwerpt, in zoo verre zy de godgeleerdheid betreffen, verwerpt daarom niet de Openbaaring (V). Maar (V) Ik zou hier nog een en andere bronnen van het gemelde vooroordeet üunnen aangeeven; dan myn oogmerk was flechts de voornaamften te toonen r en die meer of min met myne verhandeling in verbinding Monden, of tot welken zy my den weg baande. Ik gaa dus met opzet die voorby, welke uit eene verkeerde verklaaring van eenige plaatfen van het N. T. ontflaan zyn. Het lust my niet om zoo dikwyls herhaalde dingen op nieuws te herhaalen, lk zou er toch niets meer over kunnen zeggen, dan de beste uitleggers reeds gezegd hebben. Genoeg dat eene Godlyke Openbaaring het gebruik van het beste geIchenk, dat. wy ooit van den Schepper ontvingen, niet kan verbieden» God;  120 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR Maar wanneer wy alle deeze dingen moeten afzonderen, welke waarheden blyven ons dan noch, als geopenbaarde, over? Tot dit onderzoek gaa ik thans over. § 9- kan zich zeiven niet tegenfpreeken. — Het misbruik kan hy wraaken, maar nooit het gebruik. — Of het moeste misbruik wezen, hetzelve in het gewigtigfte, dat wy ooit kunnen hebben te gebruiken!— Dat ondertusfchen dit laatfte ftuk, de verwisfeling van de algemeene godsdienftige waarheden met het godgeleerde ftelzel, de voornaamfte bron van het gezegde vooroordeel is, kati,, de daaglykfche ondervinding ons noch genoegzaam teèreu. En dit vooroordeel, met alle nadeelige denkbeelden van de Openbaaringe en van den Christlyken godsdienst, die noch van veelen herhaald worden, zal blyven, zoo lang deeze verwarring niet wordt uit den weg geruimd, zoo lang men de menfchen het wezenlyke van den Christelyken godsdienst van het toevallige niet leert onderfcheiden. — Dan welken weg zal men hiertoe inflaan? Bloote redeneering fchynt waarlyk nog de zekerfte, nog de kortfte te zyn. Deeze is naar myn oordeel geen ander dan de kerklyke gefchiedenis, of noch korter, eene goede gefchiedenis der leerftellingen Qhiftoria dogmatunt) van de vroegfte tyden af, verbonden met de heerfchende Wysgeerte in ieder byzonder tydperk: immers de Wysgeerte en de Godgeleerdheid — wat men ook tegen de_ Wysgeerte fchreeuwde — gingen toch fteeds hand aan hand. — Zoodanig eene gefchiedenis zou ons de godgeleerde ftelzels, en derzelver byzondere deelen, in hunne eerfte geboorte, verdere ontwikkeling en in alle afwisfelende gedaatitens duidelyk voor oogen leggen; wy zouden ze dan door alle ryën van veranderingen kunnen volgen; wy zouden dan zien, hoe zy allengskens tot die gedaante, waarin zy thans zyn, zyn gekomen; wy zouden in ftaat gefteld worden , om over de gronden van hun gezag te kunnen oordeelen; met leedwezen zouden wy zien, aan welke, niet zelden laage poogingen en kunftenaryen, veelen dit te danken hebben; dat niet weinige godgeleerde ftellingen haar heerfchend aanzien eer aan de meerderheid, en dus aan de fterkte van haare verdedigers, dan aan de kracht der waarheid, verfchuldigd zyn: immers waren het de 'kerkvergaderingen, die over de ontftaane verfchillen oordeelden en bellisden, en bepaalden, welke de rechtzinnige was, en dus de heerfchende zou zyn; wy zouden zien, dat anderen niets anders, dan wysgeerige hypothefen zyn, aan welke de Openbaaring gezag moeste byzetten; of omgekeerd, waarfchynlyke verklaaringen van deeze of geene plaats der Openbaaringe door de Wysgeerte opgefmukt. — Het groote en meenigvuldige nut, het geen de kerklyke hiftorie ons in dit ftuk geeft, kan ik niet beter befchryven, dan met de woorden van den Heer Semler, in een zyner nieuwfte fchriften: Nova; obfervationes, quibus ftudiofius illuftrantur potiora capita Hiftoria; et Religionis Chriftiana; usque ad Conftantinum M. Hala; 1784. en aldaar fecul I. § 16. Est autem fatis certum, ftiper esfe varia; utilitatis plurimum, quod ad nos hodie redire posfit, ex liberali et jufta repetitione hiftoria; ecclefiaftica;; pra;cipue ad abjiciendas varias opimones, quas multi adhuc tenere et defendere folent, quia tnultas partes antiqua; hiftoria; falfo informabant. Huius generis pracipue eft illa mul-  DE BELANGEN DER. OPENBAARINGE. 121 § 9- De gemaakte aanmerkingen moeten ons in dit on-z>). Hier- Qa) Zie Cicero de natura Deorum. Maar voornaamlyk Meiners Hiftoria Doctrine de unico et vero Deo. Die in het kort de gevoelens der oude Wysgeeren omtrent alle deeze ftukken wenscht te weeten, dien kan men veiiïg aanpryzen het voortreflyk werk van den Heer Gedike: Hiftoria Philofophie nntiquxe é Cicerone collecla. Cicero Tuscul. quajft. V: 4. Academ. 1:4.  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 137 Hierop wierden de onderzoekingen over het hoogfte goed des menfchen (de finibus bonoruni) gewigtige ftukken der Wysgeerte. Byna allen begonnen hier van de rechte meet af aan, allen poogden zy het waar geluk des menfchen uit deszelfs eigen natuur af te leiden en te bepaalen, en overeenkomftig hier mede de middelen daar toe aan te geeven; dan op den verderen weg hunner onderzoekingen gingen zy wederom uit elkander, fchoon wel niet zoo verre, als veelen zich zeiven wel verbeelden, (d) — Genoeg! zy onderzogten, en niet geheel nutteloos. Dit alles is ontegenzeglyke gefchiedenis. — Vergelyken wy nu deeze onderzoekingen met de waarheden der Openbaaringe; — in welk licht moeten dan de laatften aan ons verfchynen ? Met recht kunnen wy ze aanzien, als de waare uitkomst van alle deeze onderzoekingen. — En is dit zoo, dan heb ik niet noodig te toonen, hoe ongerymd het is, dat de waare Wysgeerte de Openbaaring zou ondermynen. Dit zou waarlyk het zelve zyn, als te beweeren, dat de Wysgeerte die waarheden, welke zy zoo lange gezogt en gewenscht heeft, dan zou verwerpen, wanneer zy haar als van zelfs wierden aangeboden. § 13. (a) Zie Cicero de Finib. V: 7, 8. Tufcul. qua;ft. V: 30. Alwaar hy ver- fcheidene gevoelens der oude Wysgeeren over het hoogfte goed optelt. Anderen hebben reeds verfcheidene gevoelens der oude Wysgeeren met de waarheden der Openbaaringe vergeleken; zie b. v. Clarke; a Discourfe Concerning the unchangeable obligations of Natural Religion, and the Truth and certamity of the Chriftian Revelation. s  3.) Uit de overeenftemmiugder reeds meergevorderdeWysgeerte en toefiemmingder beftryders van de Openbaaring. I38 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR § 13. Dan het geen noch meer, dan dit alles de vriendelyke overeenftemming der Openbaaringe en Wysgeerte aantoont, is, dat de Wysgeerte by alle verdere voortgang en vorderingen, niet alleen geene der gemelde leeringen der Openbaaringe valsch en ftrydig met alle haare overige kundigheden, of met haare meer befchaafde en natuurlyke denkbeelden van God en godsdienst, heeft bevonden; maar in tegendeel in de natuur der dingen gegrond, overeenkomftig met alle gezonde begrippen van God en godsdienst, en ftrookende met de grondwaarheden van alle menschlyke kennis. Getuigen hier van zyn de zoo meenigvuldige zamenftelzels van den natuurlyken godsdienst, en de zoo meenigvuldige fchriften over de godsdienftige waarheden, welke alle ons dat in de natuur en betrekking der dingen aantoonen, het welk Christus eenvoudig en ftelliger-wyze geleerd heeft. Zoo dat wy met recht kunnen zeggen, dat zy by ieder nieuw onderzoek hebben gewonnen, dat de overtuiging van haare waarheid fteeds met gelyke fchreeden met de vorderingen in de Wysgeerte is voortgegaan. Zeer gegrond is hier de aanmerking van den geleerden Steinbart: "Zedert dat het Christendom, zegt „ hy, beftaat, is in weerwil van de meerdere be- fchaafdheid der rede, in weerwil van alle diepzin„ nige onderzoekingen van zoo veele geleerden, tot „ op deezen dag, noch niet een eenige ftelling 'urt„ gevonden, welke ons eene grootere vergenoegd„ heid, meer lust tot het beoefenen der deugd, meer „ moeds  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. I3Q „ moeds en hoop in kan boezemen, dan de waarheden „ van het Christendom. Alle ontdekkingen in de bo„ vennatuurkunde en in den natuurlyken godsdienst „ zyn, nauwkeurig befchouwd, niets anders, dan in de „ natuur ontdekte bewyzen en prasmisfen tot die waar„ heden, welke Christus reeds geleerd heeft", (a) Dan het fterkfte bewys voor deeze overeenftemminge geeven zelfs de verftandigfte, en dus de fterkfte beftryders der Openbaaringe, die toch allen voor Wysgeeren, en Wysgeeren van den eerften rang willen gehouden worden. Niemand hunner, (ik fpreek hier flechts van de beftryders der Openbaaringe, en niet van allen, zoo natuurlyken als geopenbaarden godsdienst) niemand van deezen, zeg ik, heeft ooit eene der aangegeevene godsdienftige waarheden der Openbaaringe om verre geftooten, of zelfs aangetast. (£). Zeker een fterk getuigenis voor haare gegrondheid; en dus ook voor haare overeenftemminge met die godsdienftige waarheden, welke de gezonde rede voor zoodanige erkent. Lord Herbert de Cherbury, dien men met recht voor Ca) Syftem. der Reine Philofophie des Christenthums fect. VI. p. 215. eerfteuitgaave. (b) Die hier van als per induétionem wenscht overtuigd te worden, die leeze flechts Lelands View of the principal Deiftical Writers. Dit zelfde kan men ook zeggen van de nieuwere — waarlyk meest ingebeelde — aanvallen op de Openbaaring , of den Christlyken Godsdienst. Zie Semlers Magazin fur die Religion. — Over het algemeen dient men by de beoordeeling van dit' foort van fchriften het onderfcheid tusfchen den godsdienst en de godgeleerdheid wel in het oog te houden, en dan zullen wy vinden dat verre weg het meeste gedeelte deezer fchriften meer de byzondere gevoelens van deeze of geene gezindheid, het gefchiedkundige van den bybcl, verklaaringen van deeze of geene plaatzen, byzondere uitdrukkingen enz. beftryden, dan wel de godsdienftige waarheden.  140 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR voor den vader der Deisten kan houden, erkende de aangegeevene waarheden, wat de hoofdzaak betreft> voor den grondflag van allen redelyken godsdienst. Zyne vyf Hellingen, of geloofs-artikelen Hemmen volmaakt met die waarheden overeen, welke ik boven zeide, dat de Openbaaring ons als godsdienftige leerde. (V). In de hoofdzaak week Charles Blount niet van Lord Cherbury af. Zyne leer heeft hy voornaamlyk voorgefteld in zyn Summary Account of the Deists Religion. (f) Tindal zegt, dat de godsdienst beftaat in het geloof aan eenen God, het allervolmaakfte wezen, oneindig gelukkig of zalig in zich zeiven, de oorzaak van alle andere wezens, en den bron van alle hunne volmaaktheden, die niets anders, dan het waar geluk zyner redelyke fchepzelen bedoelt; en in het getrouw beoefenen van die pligten, welke uit de natuurlyke kennisfe van dit wezen en deszelfs volmaaktheden, en van ons zeiven, en onze onvolmaaktheden, en van de betrekkinge, in welke wy tot het zelve en alle onze medefchepzelen ftaan,, voortkomen. — En deeze getrouwe gehoorzaamheid aan de bevelen der rede is de eenige waare weg ter verkryginge van het bedoelde geluk. (V) Naar Morgan be- (V) Zie zyn Religio Gentïïiüm lib. 13. waarin hy voornaamlyk zyii leerftelzel heeft voorgedraagen. (F) Zie the Miscellaneous Works of C. Blount. 1695. pag. &8. Alwaar pag. 1.97. noch een brief van.eenen Deïst, getekent A. W., te vinden is: in-welken de vyf artikelen van Lord Cherbury tot zeven gebragt worden; volmaakt overeenftemmende met de boven-aangegeevene godsdienftige waarheden der Openbaaringe. (c) Chriftianity as old as the Creation. Chap. 2, 3.  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 14I beftaat de godsdienst: in eene kinderlyke liefde en vrees voor God, en in de broederlyke liefde tot alle menfchen, in het beoefenen van alle die zedelyke pligten van waarheid en rechtfchapenheid, welke uit dezelve voortvloeijen, onder het onwankelbaar vertrouwen op God, en beftendig gevoel van zyne magt pn tegenwoordigheid, in alle onze daaden, als den belooner van het goede, en beftraffer van het kwaade. (V)— Dan ik denk niet, dat iemand zal verwagten, dat ik myne ftellitig zoo ftuks-wyze zal betoogen. Die eenigzins in de fchriften der Deïsten beleezen is, zal erkennen, dat zy waarlyk uit inductie voortgefprooten is. En dit geldt niet alleen van de oude Deisten, maar zelfs ook van de nieuwere beftryders der Openbaaringe. Ik kan my niet herinneren by eenen van de fterkften, ten minften die het meeste opziens verwekt heeft, ik meen de Fragmenten von dem zweike Jefu und feiner Jünger, door den Heer Lesfing uitgegeeven, iets geleezen te hebben, dat met recht kan gezegd worden de godsdienftige waarheden der Openbaaringe vyandig aan te tasten, veel min aan dezelve eenen doodelyken flag toe te brengen. Voegt hier nog by een der allernieuwfte aanvallen op de Openbaaringe, waarin men, na zoo veele herhaalde poogingen, ten minften iets nieuws zou verwagten; — doch niets van dit alles! Telkens wederom het oude, aanvallen op de Godheid van Christus, op zyne wonderwerken, zyne opftanding uit (a) Zie Morgan the Moral. Philofopher. Vol. IL p. 55,- S 3  142 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR uit den dood enz. — Welke dingen, gelyk ik getoond heb, inderdaad van de godsdienftige waarheden, die juist de Openbaaring uitmaaken, genoegzaam onderfcheiden zyn. Het geen de fchryver voor het overige van de zedekunde van Christus zegt, is van dien aart, dat het duidelyk of zyne onkunde, of zyne partydigheid verraadt, (a). Ons zy het thans genoeg van deezen op alle overigen te befluiten. Dat men dus by zoo - meenigvuldige en zoo dikwyls herhaalde aanvallen op de Openbaaring de gemelde godsdienftige waarheden onaangetast heeft gelaaten, is, naar myn oordeel, geen gering bewys, dat men ze onaangetast heeft moeten laaten, en dat zy dus op geene wyze met de gezonde Wysgeerte ftryden, maar veel meer door dezelve bevestigd worden. En dus blykt ook hier uit, dat de waare Wysgeerte er zeer verre van daan is, dezelve te willen ondermynen , of zy moeste het anderszins met zich zeiven oneens zyn. § 14- OphiUng Thans zou ik het eerfte lid van myn bewys kuneeniger_ en eindigen. De overeenftemming der geopenbaar- zwaang- ° ° " A beden, de waarheden, met die, welke de Wysgeerte zochte, a»gfi:dat zoodra zy begon te onderzoeken; met die, welke de de Open- z00 rV) Ik bedoele hier: Horus, oder, Aftrognoftifches Endurtheil uber die Offenbarung Johannis &c., waar van de fchryver wordt gezegd te zyn Dr. Ernst Chriftian Wünsch Prof. Mathef. te Frankfurt an de Oder. Om myn laatfte zeggen van den fchryver te bewyzen, zie pag. 17. van het voorbericht, waar het N. T. befchuldigd wordt de onverdraagzaamheid te leeren. En pag. 254. waar de zedekunde van Christus, die de fchryver anders zeer pryst, befchuldigd wordt van onduidelykheid, van contradidie, en hier en daar van ongegrondheid.  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. I43 zoo zeer gevorderde Wysgeerte noch voor waar erkent ; en eindelyk de ongerymdheden, welke de Wysgeerte zou moeten beweeren, zoo zy de Openbaaring wilde tegenfpreeken, zyn reeds toereikend, om haar van alle nadeelige verdenkingen omtrent de Openbaaring vry te fpreeken. Dan ik wil voor de goede zaak liever te veel, dan te weinig doen. Ik zal er dus noch de een en andere aanmerking byvoegen, op dat ik hierin niet van anderen voorgekomen worde, of fchynen moge ze met opzet verzwegen te hebben. En ik doe dit te liever, om dat ik dus noch met een gelegenheid zal hebben, om de ongegrondheid van eene derde wyze aan te toonen, op welke de Wysgeerte noch zou kunnen gezegd worden de Openbaaring te ondermynen; naamlyk door op derzelver nutteloosheid aan te dringen. Zeer waarfchynlyk zou iemand hier de reeds meermaalen herhaalde aanmerking kunnen invallen : dat naamlyk de geopenbaarde godsdienst, zoo befchreeven, als ik ze boven heb afgefchetst, inderdaad niets van den natuurlyken verfchilt, en dat op deeze wyze de Openbaaring — in plaats van verdeedigd — heimlyk, en dus te gevaarlyker wordt ondermynt. Immers wordt zy dus niet alleen op eene onwaardige wyze behandeld, dewyl der Wysgeerte ten gevalle de Openbaaring verdraaid, en volmaakt naar haar geplooid wordt; dewyl men in dezelve geene andere waarheden wil vinden, dan die met ons v/ysgeerig leerflelzel overeenkomen, dewyl men eindelyk de rede totrech- tei baaring den gezuiverde*natuurlyken godsdienst vervat bewyst niets tegen de nuttigheid eener Openbaaringe.  144 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR ter over de Openbaaring maakt; maar zelfs ook wordt zy dus voor overtollig en onnut verklaard. — Men kan niet ontkennen dat deeze redeneering fchyn van waarheid heeft; — maar ook niets meer. Zedert dat Tindal zich zoo meesterlyk van de Helling: dat de Openbaaring niets anders vervat, dan den herftelden natuurlyken godsdienst, ten haare nadeele heeft weeten te bedienen, is deeze Helling als voor de Openbaaringe ten uiterften nadeelig en gevaarlyk aangezien. — Doch te onrecht. Van nader by befchouwd is zy zoo gevaarlyk niet, en er zelfs zoo verre van af, dat zy de Openbaaring zou ondermynen, bevestigd zy veel eer haar gezag. Men kan zekerlyk zeer fraaije, zeer inneemende wysgeerige befpiegelingen over de kracht der Rede, en over haare genoegzaamheid ter ontdekkinge van de noodige godsdienftige waarheden aanftellen; dan— wat zyn alle deeze befpiegelingen, zoo zy door de gefchiedenisfen worden tegengefprooken? Haar gezag moet toch meer by ons gelden, dan alle wysgeerige redenneeringen. En dit is juist hier het geval. Eene flechts oppervlakkige kundigheid van de gefchiedenisfe van het menschlyk verftand kan ons reeds overtuigen, dat deeze, zoo breed uitgemeetene, genoegzaamheid der Rede geen ander beftaan heeft, dan alleen in de herfenen van zommige Wysgeeren, en dat zy op geene wyze in de gefchiedenisfe zelve gegrond is. — En dit is zoo waar, dat zelfs een Herbert de Cherbury, na zich wyd en breed over de genoegzaamheid der Rede uitgelaaten te hebben, eindelyk ge-  DE BELANGEN DER. OPENBAARINGE. I45 genoodzaakt is te bekennen: "dat de ftraalen van het „ Godlyk licht onderbrooken zynde, eene diepe duis„ ternis zich over het menschlyk verftand verfpreid „ had; en dat dus het geheel ftelzel der waarheid zy„ nen val en ondergang naby was." (a) Zeker wonderlyk genoeg, dat de Rede in ftaat was, die voor het menschdom zoo gewigtige waarheden zelve te ontdekken en uit te vinden, maar dat zy ze reeds gevonden zynde, niet kon onderhouden en voortplanten. En Hume, die groote kenner der Rede, betuigt, dat het eene ontegenzeglyke gefchiedkundige waarheid is: dat voor omtrent 1700 jaaren het geheele menschdom in afgodery verzonken lag, zoo dat er geene blyken van eenen gezonden godsdienst meer overig waren. (F) — De rede hier van kan ons thans zeer—onverfchillig zyn. Genoeg! het menschlyk verftand was verduisterd en van het rechte fpoor afgedwaald. Het zy verre, dat ik hier mede zou willen beweeren, dat de Rede geheel en al geene vorderingen in de erkentenisfe der godsdienftige waarheden Ca) De Religione gentilium. — Unde etiam fa&um, ut radiis divini Iuminis interceptis, mira caligo vulgi animis obduéta esfet. En op eene andere plaats. — Tota inclinata in caiumque prona nutavit veritatis fabrica. (b) The natural Hiftory of Religion I. 'tlsa matter of fact unconteftable, that about 1700 years ago all mankind were idolaters. The doubtful and fceptical principles of a few philofophers, or the theism, and that too not entirely pure, of one or two nations, form no objection worth regarding. Behold then the clear teftimony of hiftory. The farther we mount up into antiquity, the more do we find mankind plunged into idolatry. No marks, no fymptoms of any more perfeft Religion. The most antient records of human race ftill prefent us with polytheism as the popular and eftablished fyftem. The north, thé fouth, the eaft, the weft, give their unanimous teftimony to the fame fact; What can be oppofed to fo full an evidence? T  14-Ö DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR den zou gemaakt hebben; diezelve gefchiedenis zou dan tegen my getuigen. — Dan deeze waren in eenen nauwen kring ingeflooten, zy waren het eigendom der Wysgeeren, en zeer verre van algemeen te zyn, of het ooit te kunnen worden. Zy waren de uitkomst van wydloopige, diepzinnige en afgetrokkene befpiegelingen, die geenzins voor de denkwyze van het volk gefchikt waren. — De godsdienst der Wysgeeren was byna altoos van 's volks godsdienst onderfcheiden. Deeze was een zamenftelzel van bygeloof, en de uiterfte ongerymdheid. — De ftaat vond er zyn belang by, het volk by deezen godsdienst te houden, beide waren ook op het nauwst verbonden. — Dus zou de Openbaaring reeds een zeer groot verdienst om het menschdom hebben, byaldien zy flechts dat verfchriklyk ftelzel van bygeloof en ongerymdheid, dien God en mensch onteerenden godsdienst, die veel meer gefchikt was om de ondeugd te wettigen, dan om het hart tot deugd te vormen, van de aarde had verbannen; byaldien zy flechts de leeringen der beste Wysgeeren, by voorbeeld, die van eenen Socrates, uit de fchoolen der Wyzen gehaald en algemeen had gemaakt. — Of, is het geen verdienst, zoo veele menfchen van eenen, voor hun zeiven zoo fchandelyken, en voor het menschlyk verftand zoo vernederenden godsdienst;— zoo veele menfchen van de nadeeligfte onkunde, en hen zeiven kwellend bygeloof te verlosfen , en hen eenen redelykeren, troostrykeren en de Godheid waardigeren godsdienst te leeren? Wie durft ontkennen,  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. I47 nen, dat dit reeds de tusfchenkomst der Godheid waardig was? Wie, dien een redelyke godsdienst, de eer der menschheid en hun geluk niet onverfchillig is, erkent niet reeds zoodanig eene Openbaaring voor nuttig en wenschlyk ? Laaten wy ten minften niet ge* ringer van eene Openbaaringe, dan van eenen Socrates, en anderen, die zyne voetflappen drukken, denken. Met warme dank erkent ieder menfchenvriend het nut, dat deéze waarlyk groote man fligte; zou dan de verdere uitbreiding van dit nut minder dank verdienen, of zelfs geheel overtollig zyn? Is dus hier reeds eene Openbaaring een nuttig en dankwaardig gefchenk: hoe zeer moef dan niet de overtuiging van haare nuttigheid toeneemen, wanneer wy bedenken, dat zelfs aan deeze leeringen der beste Wysgeeren noch veel te verbeteren was, zoo aan de zaak zelve, als aan de leerwyze, eer zy volksleeringen konden worden; voornaamlyk daar men wel haast van de eenvoudige en duidelyke leerwyze van Socrates was afgeweeken, en aan de Wysgeerte zelve eene geheele andere gedaante had gegeeven. — Bewees die dan aan het menschdom eenen onnutten dienst, die dit gebreklyke noch vervulde, het valfche zuiverde, daar zekerheid gaf, waar de Wysgeerte, aan haar zeiven overgelaaten, noch in medelydenswaardige onzekerheid omdwaalde, die den godsdienst in zyne oorfpronglyke zuiverheid en eenvoudigheid herftelde, zoo dat hy nu niet langer het eigendom der Wyzen bleef, maar van allen kon erkend en beleden worT 2 den?  ( I Verborgenhedenkunnen de nuttigheid ofnoodzaaklykbeid der der Openbaaringeniet bewyzen. [48 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR Jen? — En dit toch, gelyk wy gezien hebben, heeft Je Openbaaring gedaan. Ja! — maar de Rede eens op het fpoor zynde, sou zekerlyk niet ftil geftaan; maar met des te groo:ere fchreden nieuwe vorderingen in de kennisfe der waarheid gemaakt hebben. Wat de Rede hierin noch al of niet zou gedaan hebben, vind ik moeilyk, om te beflisfen. — Dan! is hy my een onnutte leidsman, die my den kortften en zekerften weg tot den plaats myner beftemminge aantoont, waar ik mooglyk, of, wel waarfchynlyk, ook van zelfs-zou gekomen zyn, doch niet, dan laat en na veel zoeken en omdwaalen? : § 15. - • tffcvo Offchoon dus zeer duidelyk blykt, dat de vorderingen der Rede niet in dien toeftand waren, dat zy eene Openbaaring nutteloos maakten, en dat dus de ftelling: dat de Openbaaring den verbeterden en gezuiverden natuurlyken godsdienst vervat, niet kan ftrekken om dezelve te: ondermynen; zoo heeft men nochtans gemeend, derzelver nuttigheid, of, zoo als zy willen, noodzaaklykheid, op geheel andere gronden te moeten verdedigen. — Om dus dit ftuk noch fterker aan te dringen, beweerde men,, dat de Openbaaring, behalven den gezuiverden natuurlyken godsdienst, noch meer dingen moeste behelzen. — Even als of de herftelling van den natuurlyken godsdienst niet van gewigts genoeg was, om eenen godlyken gezant aan het menschdom te zenden! En waarin moet dit  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 149 dit meerdere dan beftaan? — Om thans niet eens te herinneren, dat dit meerdere, wat het ook zy, zoo het tot den inhoud der Oponbaaringe zrl behooren, ook noodzaaklyk met haar naaste en laatfte oogmerk in verbindinge moet ftaan, en dus, dat het zelfs godsdienftige waarheden moeten zyn, en dat derhalven ook dit meerdere noodzaaklyk tot den natuurlyken godsdienst moet behooren , zoo men niet wil beweeren,. dat de waare godsdienst meer, dan een kan zyn.— Om, zeg lk, van dit alles thans niet te fpreeken, zullen wy flechts hooren, waarin dit meerdere beftaat, en wat er de Wysgeerte van zegt. Allen komen eenpaarig- hierin overeen, dat deeze meerdere zaaken voornaamlyk in zulke waarheden moeten beftaan, die de Rede aan haar zelve overgelaaten nooit zou ontdekt hebben, en waarvan veele, zelfs na dat zy geopenbaard zyn, noch verre boven de Rede zyn: en met een woord, het moeten geheimnisfen wezen, Gelyk gezegd, wat de Rede noch al, of niet zou ontdekt hebben, of, dat toch het zelfde is, op welke invallen zy noch zou gekomen zyn, _ laat ik op zynen plaats gefteld. — Maar is dan de Wysgeerte zoo eene vyandin van alle geheimnisfen? Zullen deeze geheimnisfen zich niet verder uitftrekken, dan flechts tot het hoe der zaake, of tot de wyze van zyn of worden, en niet de zaak zelve betreffen; — dan kan voorwaar niemand bereidwilliger zyn, om geheimnisfen te erkennen, dan de waare Wysgeerte. De geheele natuur is voor haar vol van T 3 £e~  Ï50 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR. geheimnisfen, de mensch zelf is haar een onoploslyk raadzel. Ja zelfs verliest zy zich reeds in de eerfte waarheid van allen godsdienst. — De geheele natuur predikt haar wel het beftaan van eenen wyzen, goeden en machtigen Schepper; op zoo eene overtuigende wyze, dat er geene redelyke twyfeling meer kan overig zyn. Maar wil zy nu de wyze van beftaan van dit wezen, en deszelfs natuuronderzoeken;— deeze vlugt is voor haar te hoog, zy moet dan bekennen, dat ons weeten hier flechts gebreklyk is. — Een eeuwig beftaan; — een wezen, dat den grond van zyn beftaan in zich zeiven heeft;' een wezen, waar van alle lichaamlyke denkbeelden moeten afgezonderd worden: — dit zyn dingen, die ons bekrompen verftand niet kan denken; dit zyn denkbeelden, in welken het zich verliest. Dan deeze onkunde, die zich ook noch tot andere godsdienftige waarheden uitftrekt, fchaamt de waare Wysgeerte zich niet, te erkennen, reeds met de zaak zelve te vreden zynde. — Verftaat men dus door geheimnisfen onze onkunde omtrent het hoe der zaake; dan heeft de waare Wysgeerte niet alleen niets tegen dezelve; maar veel meer eerbiedigt zy ze, en erkent ootmoedig haare bekrompenheid. Dat zy dan ook noodzaaklyk in de Openbaaringe plaats moeten hebben, blykt van zelfs.— Dan verftaat men door geheimnisfen dingen, die niet alleen met alle onze andere denkbeelden van waarheid niets gemeen, niets overeenkomftig, of analogisch hebben, die niet alleen niet in de ryë van  DE BELANGEN DER. OPENBAARINGE. 151 van onze reeds erkende waarheden pasfen; maar die zich er zelfs niet mede laaten rymen, die zelfs tegen onze andere denkbeelden'van waarheid, van God, en deszelfs eigenfchappen aanloopen;— of, dat het zelfde is, zyn die zaaken, die men gewoonlyk als geheimnisfen opgeeft, van dien aart, dat het gezegde er op kan toegepast worden; — ja dan heeft de Wysgeerte zeer veel tegen geheimnisfen, dan moet zy er zeer veel tegen hebben; niet — om dat zy ze niet begrypt, deeze befchuldiging, gelyk wy gezien hebben, is ongegrond. Hier is meer, dan enkel niet begrypen. Dit foort van geheimnisfen, betreft niet alleen het hoe der zaake, maar de zaak zelve. — By het eerfte foort was eene diepe onkunde omtrent het hoe der zaake, doch die op de waarheid der zaak zelve geenen invloed had. — Maar by het laatfte foort ligt het niet begrvpen in de verbindinge van die denkbeelden, welke van het geheimnis worden opgegeeven, welke wy naar die regels, naar welke wy waarheid en valschheid beoordeelen, niet op eikanderen kunnen toepasfen, en met eikanderen verbinden j, het welk juist maakt, dat zy voor ons geene waarheid hebben, en dat de Wysgeerte genoodzaakt is ze te verwerpen. Of zy moet alle erkentnis der waarheid laaten vaaren: immers byaldien zy dat niet voor valsch durft verklaaren, het geen met alle haare erkende waarheden ftrydt; dan heeft zy geene grondbeginzels, of regels meer, naar welken zy waarheid en valschheid kan beoordeelen. — Of moeten deeze dingen naar andere regels, dan de menschlyke beoordeeld  152 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR deeld worden? Zoo zyn zy reeds van zelfs niet voor de menschlyke Wysgeerte, dan houdt zy zich met recht zoo lange aan de gedaane uitfpraak, tot dat haar die andere regels bekend gemaakt worden; tot dat zy openbaaring van Openbaaring krygt. Maar! deeze geheimnisfen zyn nochtans geopenbaard; en hebben dus een godlyk gezag, en verdienen hierop geloofd en aangenomen te worden. — Dan hier ligt juist de zwaarigheid, hier gaan de partyen uit elkander. Wat by de eene eene verborgenheid is, is het by de andere niet; de eene vindt verborgenheden in de Openbaaringe, de andere niet. Wat zullen wy dus in deeze verwarring beginnen? — Zeiven onderzoeken. — Die dit aanraaden, fchynen weinig te bedenken, wat dit zeggen wil, en welke kundigheden tot zoodanig een onderzoek gevorderd worden. Men herinnere zich hier flechts de verfchillen over de Godheid van Christus, en men zal erkennen, dat deeze raad voor het grootfte gedeelte der menfchen onuitvoerbaar is. Ja maar zy zyn toch noodig te weeten en te gelooven ter zaligheid. — Er blyft dus voor het grootfte gedeelte der menfchen niets anders overig, dan ze op het woord van anderen aan te neemen. — Waarheden ter zaligheid noodig, van welken de zaligheid afhangt, op het woord van anderen aanneemen ? Dan ook dit wil ik noch eens laaten gelden. — Maar op wiens woord zullen zy die dan aanneemen? Het verfchil is waarlyk niet gering, de oordeelen loopen vlak tegen eikanderen aan. Welk eene verwarring! Kan't het oogmerk der Openbaaringe  DE BELANGEN DER. OPENBAARINGE. I53 ge zyn, om zoo eene verwarring voort te brengen? ïk geloove, wy gaan 't veiligfte, wanneer wy op volgende wyze redeneeren: Behooren deeze zoogenaamde geheimnisfen mede in het plan der Openbaaringe; dat is, dienen zy tot bevordering van deugd en gelukzaligheid ; dan zouden zy met die zelve duidelykheid geopenbaard zyn, als alle die andere waarheden , welke tot dat groote oogmerk dienen. — En dat zy niet zoo duidelyk geopenbaard zyn, bewyzen de zeer verfchillende uitkomften van zoo veele geleerde en onpartydige onderzoekingen. Of zommigen van deeze onderzoekers moesten niet met de vereischte geleerdheid en onpartydigheid onderzogt hebben. Dan wie zyn deeze? Wie durft, wie kan dit bepaalen? — Of men volge ook hier den raad van den Heer Niemeyer, die elders in zyne karakterkunde zegt: "Wy zullen gelooven; maargelooven en geheel „ niets denken? Dit is te veel van een denkend we„ zen gevorderd, of liever te weinig gevorderd. — „ Wat blyft dus overig? dat, het geen ons met ge„ lykfoortige waarheden het meest overeenkomftig, „ en het gemaklykfte met de natuur der dingen ver„ eenbaar fchynt: want er zyn zaaken in de Open„ baaringe, waar van zy geen bepaald denkbeeld vast„ ftelt." En onder deeze behooren die, welke men gewoonlyk onder de verborgenheden rekent. Ik geloove, dat uit het gezegde reeds genoegzaam zal blyken, dat geheimnisfen het nut of de noodzaaklykheid der Openbaaringe niet kunnen bewyzen, of fterker ftaaven; en dat dus hy, die zwaarigheden te- V gen  De Wysgeerte bevestigt he, inwendig gezag der Openbaaringe. I54 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR gen de verborgenheden heeft, of wel dezelve in de Openbaaringe ontkent, daarom niet terftond derzelver nuttigheid ontkent; en dat eindelyk tegenwerpingen tegen de geheimnisfen, noch op verre na niet tegenwerpingen tegen de Openbaaring zyn. § iö~. Thans kan ik het eerfte lid van myn bewys eindigen. Ik vlye my genoegzaam getoond te hebben, dat de waare Wysgeerte geenzins van deezen kant, het gezag der Openbaaringe ondermynt. Veel meer zullen wy vinden, dat zy het zelfs verfterkt; gedeeltelyk door de overeenftemming tusfchen de geopenbaarde godsdienftige leeringen, en die der rede, aan haar zeiven overgelaaten, aan te toonen; door derzelver bewyzen in de natuur en betrekking der dingen op te zoeken, en dus duidelyk te doen zien, dat de Openbaaring ons in der daad niets anders leert, dan de rechtmaatigfte gevolgtrekkingen van die waarheden, welke reeds als pramisfen van dezelve in de natuur der dingen lagen; en gedeeltelyk door de Openbaaring van veele valfche befchuldigingen en ongegronde klagten te bevryden. Dit doet zy, door ons den waaren inhoud der Openbaaringe te leeren kennen, door het wezenlyke van het toevallige af te fcheiden, en ons, zoo veel mooglyk, de grenzen tusfchen het menschlyke en godlyke aan te toonen. Dit is voorzeker een der gewigtigfte dienften, die ooit aan de Openbaaringe kunnen bewezen worden. Dit zullen wy erkennen., zoo  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. I55 zoo wy eens de aanvallen, die van tyd tot tyd op haar gedaan zyn, willen doorgaan. Met verwonderinge en tevens met blydfchap zullen wy erkennen, hoe weinig uit die verbaazende menigte eigenlyk de Openbaaring treffen; wy zullen zien, dat zy voor het grootfte gedeelte niets anders, dan tegenwerpingen tegen het kerkelyk leerftelzel van deeze of geene gezindheid, zyn. En hoe zeer moet dit niet de overtuiging van haare waarheid, en dus ook haar aanzien by ons bevestigen en verfterken. V 2 IV.  156 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VDOR IV. AFDEELING. Tweede lid van het hczvys. De waare Wysgeerte ondermynt ook niet het uitwendig gezag der Openbaaringe. § 17. Voorbereidingtothet tweede lid van het bewys. J_k zou kunnen zeggen, tot dus verre den inhoud der Openbaaringe op zich zeiven en afgezonderd van haaren oorfprong befchouwd te hebben, dat is, als een bloot zamenftelzel van menschlyke leeringen. Wy hebben gezien, dat deeze inhoud zoodanig is, als de waare Wysgeerte denzelven zou kunnen wenfchen, in de natuur en betrekkinge der dingen gegrond en juist ter bereikinge van het bedoelde oogmerk gefchikt. En dit, zeide ik, was reeds eenen grooten ftap gevorderd tot het tweede lid van ons bewys, en ik voeg er thans by den gewigtigften. Immers heeft die godsdienst, welke niets anders bedoelt, dan het geluk van ieder mensch in het byzonder, dan het welzyn der maatfchappyen, en de welvaart van het geheele menschdom ,  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 157 dom, niet reeds eenigzins de kenmerken van eene hemelfche afkomst? — Is het niet reeds eenigzins waarfchynlyk, dat die godsdienst, welke liefde en eene algemeene goedwilligheid predikt, van den vader der liefde zelve komt? — En. zyn wy reeds niet eenigzins geneigd om hem, die deezen godsdienst verkondigt, te gelooven, wanneer hy ons by herhaalde maaien verzekert, dat hy uit liefde tot het.menschdom van God tot dit gewigtig oogmerk gezonden is? De zaak zelve ten minften is Gode waardig; en de voortreflyke leere, het liefderyke oogmerk kan ons een getuigenis voor de braafheid van het charaóter van hem zyn, die deeze leere predikte, en — hy predikte ze niet voor belooning. Ten minften oordeelen wy zoo van Socrates en. van andere eerwaardige mannen. Waarom, dan ook niet van Christus? Te meer, daar van hem getuigd wordt, dat hy zoo leevde, als hy leerde. Is hier de gedachte niet zeer natuurlyk: zou een man van zoo veele braafheid, van zoo veele eerlykheid ons bedriegen? — Bedriegen? — En waarin dan? Daarin, dat hy zegt, van God gezonden te zyn, om de menfchen op den weg der deugd, en langs deezen tot geluk te leiden ? Is dit het bedrog? — Wat wint hy er by? — Wat verliezen wy er by? Welaan zyn zeggen verdient opmerkzaamheid en nader onderzoek 1 En zie hier de gewigtige ftap tot het tweede lid van myn bewys. — Of is het der Wysgeerte onwaardig zoo' te denken en zoo te redeneeren? Men toone my dit onwaardige; of, zoo lang men my dit niet bondig genoeg toont, V 3 ver-  ï58 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR vergunne men my te gelooven, dat wy dus reeds op eene zeer voordeelige, maar tevens ook rechtmaatige wyze, voorbereid zyn, om de bewyzen voor de godlyke zending van Christus aan te hooren; waartoe ik dan thans overgaa. § 18. ' Wanneer ik hier van bewyzen voor de godlyke zending van Christus fpreek, ziet ieder reeds van zelfs, dat ik hier zyne wonderwerken bedoele. Dan men verbeelde zich daarom niet, dat ik dezelve voor de eenigfte bewyzen voor de godlykheid der Open* baaringe houde. De wegen ter overtuiginge zyn veele ; en het komt ook zoo zeer niet op den weg aan, zoo wy maar tot overtuiginge komen. Daarom zeide ik ook in het voorgaande, (§ 4) dat wonderwerken het gefchiktfte bewys waren, om eene meer algemeene overtuiging van de godlykheid der Openbaaringe voort te brengen, om dat het juist voor de vatbaarheid en denkwyze van den grootften hoop der menfchen gefchikt is, die meest aan het uiterlyk blyft hangen, en liever door gezag wil geleid, dan door redekaveling Overtuigd worden. - - Dan wy moeten de menfchen neemen, zoo als zy zyn. Christus zelf voegde zich wel in dit ftuk naaide zwakke denkwyze zyner tydgenooten. En dewyl er onder ons ook noch veelen zyn, die tekenen en wonderen vorderen, eer zy kunnen gelooven, zoo moeten wy ook hier de Wysgeerte van alle verdenkinge zuiveren en toonen, dat zy geenzins de gronden  DE BÊLANGEN DER OPENBAARINGE. 159 den, op welken deezen hun geloof aan de godlykheid der Openbaaringe vestigen, ondermynt. Ik kan hier zeer kort zyn; dewyl onder alle aanvallen op de Openbaaringe geene menigvuldiger en heviger geweest zyn, dan die op deeze bewyzen voor de godlyke zending van Christus, en dewyl juist hier door het Christendom ook van deezen kant het meest, en van fommigen, goed verdedigd is. Ja ik zou my hier flechts op het bewys voor de waarheid, van het Christendom van den- Heer Lerz kunnen beroepen, die de geloofwaardigheid der getuigen in zulk een daglicht heeft gefteld, dat ik waarlyk niet zie, welke redelyke twyfelingen er nqch voor den Wysgeer, die het om waarheid te doen is, en deeze is toch de waare Wysgeer, kunnen overig zyn. Ik zeg redelyke twyfelingen: want ik ontken niet, dat men hier noch eene menigte vraagen kan opwerpen , noch eene menigte zwaarigheden kan maaken, welke men zich niet naar genoegen kan beantwoorden, gelyk by alle .gebeurtcnisfen, zoo verre van onzen tyd verwydérd, en voornaamlyk by zulke büitengewoone gebeurtcnisfen. Maar de waare Wysgeerte zoekt overtuiging, en niet zwaarigheden, enkel uit lust om ze te vinden; en zy laat zich overtuigen, zoodra de bewyzen -voor de zaak flechts eenigzins zwaarder wegen, dan •de twyfelingen, of dezelve het everiwigt kunnen houden; offchoon zy dan ook niet in ftaat is, om alle overige vraagen te kunnen beantwoorden. En voornaamlyk gaat zy zoo by gefchiedkundige waarheden te werke, als welke voor geene grootere, dan eene zedelyke zekerheid, vatbaar zyn» § 19.  ï6o DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR 5 19- geert e gelooft gebeurtenisfen, en de gronden, waarop ■zy die gelooft. Dat wy hier met gebeurtenisfen, of met vernaaien van gebeurtenisfen te doen hebben, blykt reeds uit het gezegde. Ik geloove als beflisd te kunnen aanneemen : 1. ) Dat de waare Wysgeerte gebeurtenisfen gelooft. 2. ) Dat zy ze op die zelve gronden gelooft, waarop alle gebeurtenisfen moeten geloofd worden, naamlyk getuigen. 3. ) Dat zy hier geenen grooteren graad van zekerheid vordert, dan waar voor dit foort van bewyzen vatbaar is, naamlyk eene zedelyke zekerheid. 4. ) Dat zy dus van de getuigen niets anders eischt, dan geloofwaardigheid. — En by dit onderzoek ziet -zy wederom op twee ftukken. a.) Op de zedelyke mooglykheid, of waarfchynlykheid der verhaalde zaak, die in de perfoonen, tyd en andere omftandigheden gegrond is : want zoo lang hieromtrent noch twyfelingen voorvallen, moet het verhaal der getuigen, altoos noch verdacht blyven. Dan dit ftuk beflisd zynde, komt .£/) De .daadelykheid der verhaalde zaak in aanflag: dewyl de zedelyke mooglykheid, noch niets voor haare daadelykheid bewyst; dus is de tweede vraag [ii natuurlyk: Maar is nu de gebeurtenis zoo gefchied, als zy verhaald word? Hier volgt dus de beoordeeling der getuigen; van welken, gelyk gezegd is, de Wysgeerte geloofwaardigheid vordert. — Om deeze . te beflisfen, werpt zy de volgende vraagen op: ■ ■  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. I<5l «. Zyn de getuigen zelfs ook bedrogen? Konden zy de waarheid der zaake weeten? — Was zy van dien aart, dat zy onder hunne beoordeeling viel, en hadden zy de vereischtens om er over te kunnen oordeelen? — Deeze vereischtens moeten verfchillen, naar maate de gebeurtenis zelve verfchilt. By de eene zaak wordt kundigheid, of eene byzondere foort van kundigheid, naar maate de zaak zelve is, gevorderd; by eene andere zyn gezonde zintuigen, en oplettenheid toereikend. — Ieder ziet gemaklyk, dat ik hier van oog-getuigen fpreek. — By oor-getuigen hebben wy eene grootere behoedzaamheid noodig, en behalven de reeds aangehaalde, noch meer vraagen te doen. /3. Hebben zy zeiven ook opzetlyk de nakomelingfchap willen bedriegen? — Dat men by het onderzoek over de eerlykheid der getuigen eene meenigte van vraagen kan opwerpen, hebben de tegenwerpingen hieromtrent reeds genoeg geleerd; doch waar van veelen ook het duidelyk kenmerk hebben, meer uit lust om tegenwerpingen te maaken, dan uit zucht na overtuiging gefprooten te zyn. (d) Deeze zullen dus de waare Wys- geer- (a) Om uit veelen flechts een aan te haaien; Hume beweerde, dat er nooit een genoegzaam getuigenis was gevonden, waarop men wonderwerken kon gelooven, en tot zulk een genoegzaam getuigen:s vordert hy onder anderen: een genoegzaam getal van gi-tuigeu. — Dit is zeer onbepaald. Welk getal is dan toereikend? En welk is het voor alle menfchen? Immers is ook dit getul zeer relativ. Verder wil hy, dat de getuigen zullen zyn, of fuch unquefttonable good X  De mooglykheid en •waarfchynlykheid eenet Openbaaringe betoogd. 1Ó2 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR geerte op den weg haarer onderzoekinge niet ophouden, of haare overtuiging verzwakken. § 20. Dan deeze Hellingen kunnen wy niet alleen als beflisd aanneemen, maar wy moeten ze voor zoodanige houden, of anderszins alle overtuiging van gefchiedkundige waarheden opgeeven, zoo de Wysgeerte dan noch haare toeftemming weigerde, wanneer zy alle genoemde vereischtens vindt. — Hier blyft dus niets meer overig, dan te onderzoeken, of de verhaalde gebeurtenis en de getuigen die hoedanigheden hebhen, welke de Wysgeerte hier vordert. Vooreerst moet het verhaal zelf hier in aanmerking komen. — Is dat het geen de getuigen vernaaien, zedelyker wyze mooglyk of waarfchynlyk ? Hier moet het verhaal zelf beflisfen; dus moet onze eerfte zorg zyn te onderzoeken, wat zy vernaaien? — Ik behoeve wel niet te herinneren, dat dit onderzoek flechts de hoofdzaak aangaat, en zich niet tot alle kleine omftandigheden uitftrekt: immers om deeze alleen is het ons te doen. Hooren wy nu de getuigen, dan zal hun verhaal hoofd- good fenfe, education, and learning, as tofecure us against all delufton in themfelves. — Maar waar toe education? Het overige van deeze vordering is niet algemeen, het wordt niet by alle getuigen, en by alle wonderwerken vereischt. Verder wil hy, moeten zy in zoo eene achting en aanzien by de waereld ftaan, dat zy zeer veel zouden verliezen , byaldien zy op onwaarheid betrapt wierden. — Het oogmerk van deeze vordering is gemaklyk te ontdekken. — Maar is dan de aanzienlyke man alleen de eerlyke man? Heeft de min aanzienlyke, of de geringe niets te verliezen? Is zyn goede naam hem onverfchillig? Is 't hem om 't even, waar voor zyne medeburgers en medemenfchen hem houden?  DE BELANGEN DER. OPENBAARINGE. 163 hoofdzaaklyk hierop uitkomen: "dat er ten hunnen „ tyde een man geleefd heeft, met naame Jezus „ Christus, die zich voor een onmiddelbaar godlyk „ gezant uitgaf, die beweerde, daartoe van God ge„ zonden te zyn, om de menfchen den waaren weg „ ter deugd en geluk aan te wyzen, die ook overal „ omging en deeze leere ter gelukzaligheid predikte.— „ Die veele wonderwerken onder zyne tydgenooten „ verrigte. — Die eindelyk zelf, na voor het oog „ van veele aanfchouwers aan het kruis geftorven te „ zyn, na verloop van eenigen tyd wederom uit den „ dood is opgeftaan, en aan veelen zyner vrienden „ verfcheenen. — Dat hy eindelyk, na eenigen tyd „ met hun verkeerd te hebben, zichtbaar voor het „ oog van fommigen hunner in den hemel is opge„ nomen." Welk eene aaneenfchakeling van vreemde, van wonderlyke gebeurtenisfen! Welk eene afwyking van den gewoonen loop der natuur! Op eenmaal komt de Wysgeer hier in een geheel vreemd veld! Het is waar, zy erkent, om dus te fpreeken, in de zedelyke opvoeding van het menschdom blyken van eene byzondere zorg der Godheid, deezen bewondert en eerbiedigt zy in zoo veele wyze en braave mannen, die de voorzienigheid van tyd tot tyd onder alle volken, als leeraars, verwekt heeft. Maar hier ziet zy noch niets meer, dan de natuur; mannen in het byzonder van de voorzienigheid begunftigd, uitfteekend onder hunne tydgenooten in natuurlyke zielsvermogens, in de gunftigfte omftandigheden geplaatst om ze te kunnen X 2 ont-  IÖ4 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR ontwikkelen, bezield met eenen brandenden yver, voor de uitbreiding van waarheid en deugd. Het is waar, zy ziet hier bloote natuur; doch niet de gewoone, de daaglykfche natuur. Het daaglykfche merkt men nauwlyks. — Deeze mannen zyn zeldzaame verfchynzels, dit bewyst de opmerkzaamheid en bewondering, die zy byna door alle tyden tot zich getrokken hebben. De Wysgeer op de wegen der voorzienigheid opmerkzaam, erkent dus zelfs hier iets byzonders. — Hy bevindt deeze byzondere fchikking der Godheid waardig, en voor het menschdom heilzaam. — Is hem nu een hooger graad van byzonderheid in de fchikkingen van God omtrent de zedelyke opvoeding der menfchen onwaarfchynlyk? Ik meen, vindt de Wysgeerte het ongerymt, met de denkbeelden van Gods wysheid onbeftaanbaar, en met het geheele plan in de natuur ftrydig, dat God in zyne zorg voor het geluR der menfchen te toonen, van het byzonder tot het meer byzonder overgaat? Dat hy, na reeds ten allen tyde byzondere leeraars voor het menschdom verwekt te hebben, eindelyk het zelve eenen leeraar van hem zeiven geleerd, om dus te fpreeken, zendt, die meer,, dan ooit eenig leeraar blyken van zyne byzondere godlyke zending heeft; die-meer dan ooit de byzondere zorg van God voor het menschdom bewyst. — Of is dit alles zoo onwaarfchynlyk? — En waar legt dan dit onwaarfchynlyke ? Dit moet noodzaaklyk zyn; of van den kant van God, of van de zaak zelve. Was dit onwaarfchynlyke van den kant van God, dan  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 165 dan moest het daarin beftaan, dat het met deszelfs eigenfchappen, zyne goedheid naamlyk en wysheid ftreed. — Dan de bevordering van het geluk der menfchen, dat het hoofdoogmerk van het geheel godlyk plan met den mensch is, zou. ftrydig met zyne goedheid zyn? Zou het met de godlyke goedheid en wysheid onbeftaanbaar zyn, onze zwakheden, ons onvermogen in zaaken, die voor ons allen van het uiterfte gewigt zyn, te hulp te komen? Ik weet niet, waar door God zyne zorg voor het geluk der menfchen, zyne voorzienigheid over de zedelyke waereld duidelyker kan toonen, dan juist hier door.. Maar, zal men mooglyk zeggen, het zy der godlyke goedheid niet onbetaamlyk, zoodanig eene byzondere hulp zy van dezelve te verwagten; dan moeten ten minften deeze byzondere blyken zyner goedheid zich zoo verre uitftrekken, als zyne goedheid zelve. — En, waarom dan geene Openbaaring aan alle menfchen gegeeven ? O) Ik kan deeze vraag niet anders dan met anderen beantwoorden: waarom hebben wy niet allen dezelve zielsvermogens? — Waarom zyn wy niet allen in dezelve gelukkige omftandigheden gefteld, om ze even voordeelig te kunnen ontwikkelen? — Waarom zyn wy allen geen Newtons en Leibnitzen? — En wie waagt het de godlyke goeden) Dikwyls is deeze vraag, als eene tegenwerping, die op eenmaal alle Openbaaring, den bodem zou inflaan, opgeworpen; doch ook even zoo dik-r wyls beantwoord, en onder allen, zoo veel my bekend, het best van den Abt Jeruzalem. Zie zyne fortgefetzte betrachtungen uber die Vornehmlten Wahrheir ten der Religion. I. betrachtung von der Oftenbahrung uberhaups. p. 64. x a  l66 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR goedheid of rechtvaardigheid over deeze, zoo merklyke ongelyke, uitdeeling aan te klaagen, of daarom te ontkennen, dat dit alles Gods werk is? Het gewoone, of buitengewoone kan hier wel geen onderfcheid maaken. Beide komt toch van God. Dan ook eens toegegeeven, dat eene Openbaaring aan een byzonder volk niet meer met Gods goedheid ftryde, dan zoo veele andere ongelyke uitdeelingen van zyne gunstbewyzen. Maar — hoe is dan zoo een gebreklyk fcheppingsplan, dat naderhand noch de verbeterende hand, om dus te fpreeken, noodig heeft, om dat te worden, het geen 't naar Gods oogmerk zou zyn. met de godlyke wysheid overeen te brengen ? Want wonderwerken zyn toch eene buitengewoone hulp, eene verbetering; en verbeteringen zyn toch bewyzen van gebreken. Overeenkomftiger zou het met Gods wysheid geweest zyn, zoo hy deeze gebreken, by de eerfte aanlegging en uitvoering van zyn plan, had verhoed; of, zoo hy de middelen tot verbetering in de natuur zelve had gelegd. Dan welk fterveling is vermetel genoeg te durven bepaalen, wat Gods wysheid al, of niet had moeten doen? Alle zulke redekavelingen bewyzen inderdaad niets meer, dan hoe het naar ons oordeel behoorde te wezen, of hoe wy zeiven het zouden gemaakt hebben. Dan bewyst dit daarom ook, dat onze fchikking de beste, en de godlyke gebreklyk is? Hoe meenigmaalen heeft de ondervinding niet hier de godlyke wysheid gerechtvaardigd, en haare berispers befchaamd; zoo dat men zou zeggen, dat de menfchen  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. ï6j fchen eindelyk eens moesten ophouden te beflisfen, wat der godlyke wysheid al, of niet betaame- De Wysgeerte moet toch bekennen, dat wy op verre na niet in ftaat zyn, om dit groote plan tot in alle zyne byzondere deelen door te zien, en dus ook niet, om over het gebreklyke in het zelve te oordeelen, of te bepaalen wat al, of niet tot dit plan behoore. — Geen mensch is dus in ftaat om te kunnen bewyzen, dat de zending van zulk een buitengewoon leeraar, als de Euangelisten in Christus befchryven, tegen de godlyke wysheid aanloopt, en met dezelve onbeftaanbaar is. En dit is reeds genoeg gewonnen; wy kunnen er reeds uit zien, dat de Wysgeerte eene Openbaaring aan den kant van God nog onmooglyk, nog onwaarfchynlyk vindt; dewyl zy, haare bekrompenheid indagtig, niet vermetel genoeg is, om zich tot rechter over de godlyke regeering op te werpen, en te bepaalen, welke middelen God ter bereikinge van zyn oogmerken met den mensch kan en moet verkiezen en welke niet. — Dan mooglyk zyn er aan den kant van de zaak zelve zwaarigheden, die alle Openbaaring onwaarfchynlyk maaken. — Was het oogmerk gewigtig genoeg, om zoo veele buitengewoon e daaden te verrigten? — Kan in de zedelyke waereld iets gewigtiger en heilzaamer zyn, dan de uitbreiding van deugd en geluk? Over de nuttigheid en noodzaaklykheid eener Openbaaringe behoeven wy hier niet weer op nieuws te redetwisten, (dit was noch de tweede vraag, welke men hier zou kunnen opwerpen) Wy heb-  Mooglykheid en •waarfchynlykbeidder•wonderwerken. 168 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR hebben in het voorafgaande reeds gezien, dat de gefchiedenis van het menschlyk verftand, zelfs by de befchaafdfte volken, deeze vraag ten voordeele van de Openbaaringe beantwoordt. Tot dus verre derhalven fchynt in het verhaal der Euangelisten niets onmooglyk, niets onwaarfchynlyk te zyn. § 21. Maar eene Openbaaring is toch een buitengewoon onderwys van God, eene afwyking van den gewoohen loop der natuur; en dus een wonderwerk. En— wonderwerken en Wysgeerte! welk eene tegenflrydigheid! — Deeze uitroeping dagt ik reeds in de voorgaande paragraaph voorgekomen te zyn. Dan met verwondering zie ik de verbaazende vorderingen, welke de Wysgeerte in onze dagen maakt, of liever, zich verbeeldt te maaken. De Heer Bahrdt heeft in een zyner nieuwfte fchriften ondernomen de onmooglykheid der wonderwerken te betoogen. (a) Zeker eene groote onderneeming! Ik ontken niet, dat men zeer veel waarfchynlyks over de onmooglykheid der wonderwerken kan zeggen; doch ik geloov dat alle deeze redekavelingen hier niets beflisfen, zoo lang men niet kan betoogen, dat een plan van fchepping* of dat eene waereld, waarin zoodanig een leeraar, zoodanig een wonderdoend leeraar, als de Euangelisten in Christus voorftellen, wezenlyk behoort, zoo dat C» Zie zyne ausführung des plans und Zweks Jefu. In briefen an wahrheit fuchende lefer. zweites bandchen, 16 brief.  DE BELANGEN DER. OPENBAARINGE. IÖ0 dat hy er een wezenlyk gedeelte van uitmaakt, met de godlyke eigenfchappen, in zoo verre wy ze kennen, ftrydig en onbegaanbaar is. En dit toch heeft de Heer-Bahrdt, naar myn oordeel, noch niet betoogt. — Willen wy ons de Openbaaring voordellen, als iets, dat niet van alle eeuwigheid mede tot het plan van God behoord heeft, als eene naderhand bykomende verbetering! o dan is niets gemaklyker, dan eene Openbaaring voor ongerymd, en ftrydig met alle verftandige denkbeelden van God te verklaaren. En zoo toch befchouwd de Heer Bahrdt de Openbaaring in zyn geheel bewys; geen wonder dus, dat het zelve hem zoo gemaklyk viel. Dan! wat noodzaakt ons dezelve zoo te befchouwen? — Of is het ongerymd, zich eene Openbaaring op de zoo even van my genoemde wyze te denken? Men toone my dit ongerymde! Doch zoo lange men my dit niet bondiger dan tot dus verre gefchied is, getoond heeft; vergunne men my ten minften de mooglykheid van wonderwerken, en dus ook die der Openbaaringe vast te ftellen, dat is, te beweeren, dat de waare Wysgeerte eene Openbaaring nog ftrydig met de verftandige denkbeelden van God, nog in zich zeiven onmooglyk en onwaarfchynlyk vindt. Hier mede heb ik dus ook te gelyk de mooglykheid der wonderwerken, door en aan Christus gefchied, gered. Welkers waarfchynlykheid noch door andere gronden geftaafd wordt. De ondervinding kan ons noch leeren, hoe gering het getal van zoodanige menfchen is, by wien de inhoud der leere een over- Y tui-  170 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR tuigend bewys is voor de godlyke zending van hem 9 die ze predikt. Er wordt ook waarlyk te veel toe vereischt, dan dat dit bewys ooit algemeen zou kunnen worden. Wat weg blyft er dus voor een godlyk gezant over, om zyne zending als zoodanigen by het grootfte gedeelte der menfchen te bevestigen? Want dat zy na bewys vraagen, kan hy niet ongerymd vinden, niemand behoeft hem op zyn enkel woord te gelooven, en voornaamlyk niet in zoo eene buitengewoone zaak. — Zekerlyk is hier de beste weg tot overtuiginge die, welke juist voor hunne zwakke en bekrompene denkwyze gefchikt is, naamlyk zinlyke bewyzen, in de zintuigen vallende daaden, die de duidelyke kenmerken van de byzondere godlyke medewerkingen by zich hebben. — Voegen wy hier noch by, dat Christus voornaamlyk met menfchen te doen had, die, gelyk wy uit het O. T. weeten, aan het wonderbaare gewoon waren, die geenen Propheet, geenen van God gezonden leeraar zonder wonderwerken erkende, kunnen ons dan de wonderwerken van Christus noch zoo onwaarfchynlyk voorkomen? Maar zyn wy wel in ftaat om over wonderwerken te oordeelen, om ze van natuurlyke voorvallen te onderfcheiden? — Kennen wy alle wetten, alle werkingen der natuur? Hoe gemaklyk kan het gebeuren, dat wy uit onkunde iets voor een wonderwerk houden, dat inderdaad niets anders, dan eene gewoone werking der natuur is. — Ook deeze tegenwerping heeft de Heer Babrdt goedgevonden te herhaalen. (8. brief) — Zeker kennen wy niet alle krachten, al-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 171 alle wetten der natuur; dikwyls kunnen wy hier dus in ons oordeel bedrogen worden. — Maar kunnen er nochtans niet zekere krachten en wetten der natuur zyn, die meer, dan anderen onder het bereik van ons oordeel vallen, over welken wy met grootere zekerheid, dan over eenige andere kunnen redeneeren, by welken wy aan minder gevaar van te dwaalen zyn blootgefteld? De natuurlyke vermogens en krachten, der menfchen kennen wy toch zoo taamlyk; ten minften kennen wy er zoo veel van, dat wy met zekerheid kunnen zeggen, dat het opwekken van dooden, dat het geeeezen van blinden, dooven en andere krankheden door een enkel woord, of door bloote aanraakinge de natuurlyke vermogens der menfchen te boven gaat. En van dit foort toch waren de meeste wonderwerken van Christus; zoo dat wy in ftaat zyn over deezen te kunnen oordeelen, en dit is ons hier genoeg. Wilde ik hier noch alle zwaarigheden en tegenwerpingen ophaalen en oplosfen, ik zou my te ver van myn beftek verwyderen; en wanneer zou ik ook gedaan werk hebben? Het gezegde, dunkt my, is reeds genoeg, om te toonen, dat de waare Wysgeerte het eerfte ftuk, waarop zy by de beoordeeling van gefchiedkundige waarheden.ziet, naamlyk de mooglykheid en waarfchynlykheid der verhaalde zaak, in het verhaal der Euangelisten vindt. § 22. li dit alles dan daadelyk zoo gefchicd, als het door ^jeUofY 2 de  beid der getuigen geftatifd, 172 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR de gefchiedfchryvers wordt'Opgegeeven? Dit is de tweede vraag, die natuurlyk volgt. Dat hier alles op de getuigen aankomt, blykt reeds van zelfs. Ik weet wel, dat men hier onderfcheidene vraagen omtrent de geloofwaardigheid der getuigen heeft gedaan, en men zou ze mooglyk noch kunnen vermeerderen. Dan! waar toe hier alle die fpitsvinnige twyfelingen, die al te duidelyk hun oogmerk verraaden, en die voor het grootfte gedeelte enkel uit zucht tot twyfelen en zwaarigheden te vinden zyn voortgefprooten, opgehaald ? Ter nauwernood verdient het grootfte gedeelte ernftig beantwoord te worden. Dien het waarlyk om overtuiging te doen is, die heeft hier zoo veele zekerheid, als men in gefchiedkundige onderzoekingen kan hebben, wanneer hy zich de reeds gemelde vraagen (§ 19) voldoenend kan beantwoorden: naamlyk 1. ) Konden de fchryvers de waarheid der verhaal¬ de zaak weeten ? Zyn zy zei ven ook bedrogen ? 2. ) Waren zy eerlyk genoeg, om ons de waarheid te vernaaien, of, het geen op het zelve uitkomt, hebben zy de nakomelingfchap willens en weetens bedrogen? Het is hier niet de plaats, om alles, zelfs niet het voornaamfte, het geen over deeze twee ftukken gezegd is, te herhaalen, dus zou ik geheel iets anders doen, dan het oogmerk deezer verhandelinge vordert; ook zyn deeze ftukken reeds in zoo een licht gefteld, dat ik er niets nieuws zou kunnen byvoegen, ten bewyze beroep ik my flechts op de reeds ge-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 173 gemelde verhandeling van den Heer Lesz. Ik zal er flechts de eene en andere aanmerking byvoegen. Byaldien de Euangelisten verzonnen hebben; wat hebben zy dan verzonnen? De geheele gefchiedenis, dat er naamlyk zoodanig een Jezus ten hunnen tyde geleefd heeft, dat deeze Jezus zoo geleevd, en znlke daaden verrigt heeft, als zy van hem verhaalen? Zou alles een zedekundige Roman zyn? "Zoo verzint „ men niet, zegt Rousfeau, — Nooit konden Joo- „ den dien toon, die zedekunde uitvinden, en het „ Euangelium heeft zulke groote, zulke opvallende „ en volmaakt onnavolgbaare kenmerken van waar,, heid, dat deszelfs uitvinder inderdaad meer ver„ wondering zou verdienen, dan de Held zelf." (V) — Dan dit wil men ook niet, hier van voelde men zelf al te zeer het ongerymde. De hiftorifche waarheid van Christus leer en leven vindt dus geene gewigtige zwaarigheden en twyfelingen. Maar nu de wonderwerken, doorhem verrigt, hebben die minder hiftorifche waarheid? zyn die mooglyk verzonnen? Het wonderbaare, het buitengewoone zelf kan toch wel geene gelegenheid tot zoodanig eene vermoeding geeven; de mooglykheid hier van, hebben wy gezien, erkent de Wysgeerte, ook hebben zy de waarfchynlykheid voor zich; derhalven komt hier alles, wat derzelver daadelykheid betreft, op de getuigen aan. En by een onpartydig onderzoek moet alles voor hunne geloofwaardigheid pleiten, (*) Zie zyn Emile Tom. III. p. m. 107. Y 3  1*4 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR. ten, zoo wel de onmooglykheid, van zoo iets te kunnen verzinnen, als de wyze, waarop zy alles verhaaien. Is het waar, dat de meesten dier gefehiedboeken in zulke tyden en onder zulke menfchen zyn gefchreeven, in welken, en onder welken noch veelen lcevden, die even zoo wel, als de fchryvers zeiven, ooggetuigen van de gefchiedenis van Christus waren geweest; en wie heeft hier van de onwaarheid • noch beweezen? — Is het dan wel mooglyk, dat zy: zulke grove onwaarheden openbaar durvden fchryven? Aan welke groote gevaaren ftelden zy zich zeiven, en de goede zaak, die zy dus wilden bevorderen , hier niet bloot ? Het is waar, zy waren wel eenvoudige menfchen; maar zouden zy zoo eenvoudig geweest zyn, dat er niet een onder was, die dit gevaar inzag? Juist deeze eenvoudigheid gepaard met die eerlykheid, die in hun geheel character, in zoo verre wy dit kennen, doorftraalt, moet hier voor hün\ bewyzen. Willen wy ze hier naar beoordeelen, en wat toch is biilyker, dan dit? — dan waren zy zedelyker wyze voor zoo een bedrog niet vatbaar. En deeze eerlykheid en oprechtheid vertoont zich ook in alle hunne vernaaien. Overal heerscht die openhartige, die vertrouwde toon, die verre van alle flinkfche oogmerken, en van bedrog verwyderd is. Hunne verhaalen zyn met alle omftandigheden vergezeld., en dikwyls de perfoonen met naam genoemd. Is dit het. werk van bedriegers ? Verhaalen die opzoo, eene wyze? Maar mooglyk hebben zy zich zeiven bedrogen. Moog-  DE BELANGEN DER. OPENBAARINGE. 175 Mooglyk hebben zy aan het wonderbaare gewoon, veele daaden van Christus voor wonderwerken aangezien, waarby nochtans alles op eene zeer natuur-, lyke wyze toeging, en dit is te eer mooglyk, dewyl zy reeds door de oude waan, dat de Mesfias, gelyk Mofes, wonderwerken moest verrigten, hierop waren voorbereid. En, hoe gemaklyk ziet men niet alles, het geen men verwagt en wenscht te zien.— Dan zoo lang wy de Euangelisten noch geen gezond oordeel, en gezonde zintuigen kunnen betwisten; zoo moet ook deeze mooglykheid vervallen: want niets meer wierd er vereischt tot het beoordeelen van de meeste wonderwerken van Christus, dan enkel deeze twee ftukken. Noch eene mooglykheid! — En hoe veele mooglykheden heeft men niet al verzonnen, om dat men het waarfchynlykfte, het natuurlykfte niet wilde gelooven. — Mooglyk wiste Christus deeze dingen zoo geheim te verrigten, dat het natuurlyke der zaak voor het oog zyner Difcipelen en overige aanfchouwers verborgen bleef, en dat zy dus het aanzien van een wonderwerk verkreeg. Dat heet met andere woorden: mooglyk heeft Christus hen bedrogen. — Die kan, ryme dit met het charaóter van Christus! Naar myn oordeel, behoeft men de zaak flechts met zynen rechten naam te noemen, om er het ongerymde van in te zien. By allen, die de wonderwerken van Christus op eene natuurlyke wyze hebben poogen te verklaaren, verfchynt niet alleen zyn diameter in zoo eene onwaardige gedaante, dat men hem geheel niet meer  Ï76 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR. meer erkent, maar de verklaaring zelve is veel onwaerfchynlyfcer, dan alle wonderwerken. (/) Alles is zoo willekeurig, dat ik my niet genoeg kan verwonderen, hoe men op zulke losfe gronden kan bouwen. Even als of het wysgeeriger gedagt was, ongerymdheden te beweeren, dan het buitengewoone dier daad en te erkennen. § 23- Het zy verre van my, dat ik my zou verbeelden, door deeze aanmerkingen alle zwaarigheden by allen uit den weg geruimd te hebben. — Dan! moeten wy, om van de waarheid eener zaak overtuigd te worden, alle tegenwerpingen kunnen oplosfen, alle zwaarigheden en twyfelingen uit den weg ruimen; dan mogen wy wel voor het grootfte gedeelte alle erkentnis der waarheid in dit leven opgeeven. Welke waarheid is er, die niet van den een, of ander aangevogten is? Wanneer wy den ry onzer wysgeerige en hiftorifche kundigheden met aandacht willen doorgaan, dan zullen wy zien, dat er byna geene eene is, die volftrekt van alle zwaarigheden ontbloot, en voor alle tegenwerpingen fchootvry is; wy zullen erkennen, dat zy voor het grootfte gedeelte op het waarfchynlyker, op het overgewigt der bewyzen voor de zaak gegrond zyn. En waarom zullen wy hier meer vorderen, dan by («) Onder anderen zie men tot bewys liet reeds gemelde boek: Horus. Ook heeft de Heer Bahrdt in zyne Brïefe uber die Uibel im Folkfton, hier en daar diergelyke verklaaringen; als mede in zyne aanmerkingen op zyne overzetting van het N. T. derde uitgave van 1703.  DE BELANGEN DEPv OPENBAARINGE. 177 by alle onze overige hiftorifche kundigheden?— Om dat deeze gebeurtenisfen zoo zeer van alle ons bekende gebeurtenisfen afwyken, en met dezelven niets gemeen hebben? Waarin moet dan dit meerder, dat noch in 't byzonder tot bewys van deeze gebeurtenisfen vereischt wordt, beftaan? Ik weet niet, wat zelfs de geftrengfte wysgeerige onderzoeking tot de geloofwaardigheid eener gebeurtenis meer zou vorderen, dan de mooglykheid en waarfchynlykheid der gebeurtenis zelve, en de geloofwaardigheid der getuigen. En in deeze ftukken geeven de voorige aanmerkingen ons zoo veele zekerheid, als wy ooit in zaaken van deezen aart kunnen hebben. Zelfs Rousfeau moet, na alle zyne twyfelingen, bekennen, dat de gefchiedenis van Socrates, waaraan toch niemand twyfelt , minder beweezen is , dan die van Jezus Christus. Dat wy voornaamlyk in dit laatfte ftuk van hef verhaal der Euangelisten zoo veele zwaarigheden vinden, is ook veel onze eigen fchuld. Befchouwen wy de wonderwerken in het afgetrokken, en uit hunne geheele verbinding gerukt: befchouwen wy ze als onmiddelbaare bewyzen voor de waarheid der leere zelve; dan hebben ze zekerlyk zeer veele zwaarigheden, dan zyn ze dat niet, waar voor men ze uitgeeft, en zy kunnen het ook niet zyn. — Dan veele van deeze zwaarigheden moeten verdwynen, en de wonderwerken zeiven in eene geheel andere gedaante verfchynen; byaldien wy ze flechts uit het waare gezichtpunt willen befchouwen: naamlyk in hunne geheele Z ver-  De waare Wysgeer kan in den fterkften _ zin een waar Christen zyn. 178 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR verbinding en zamenhang, zoo met den perfoon, die ze verrigte, als het oogmerk waartoe; als bewyzen— niet voor de waarheid van eene wysgeerige Helling— maar voor de waarheid van eene gebeurtenis, te weeten voor de godlyke zending van Christus. § 24. Thans kan ik ook het tweede lid van myn bewys eindigen; niet — om dat ik meen alles, het geen over de afgehandelde ftukken kan gezegd worden, gezegd te hebben. Dit was myn oogmerk niet, ik wilde geen bewys voor de waarheid van het Christendom fchryven, ik wilde flechts toonen, dat de waare Wysgeerte de hiftorifche bewyzen voor de godlykheid der Openbaaringe op geene wyze ondermynt, ten minften dat de twyfelingen en tegenwerpingen tegen dezelve by haar zoo veel niet vermogen , dat zy haare ovgrtuiging kunnen vernietigen, of doen wankelen. En dit vlye ik my betoogd te hebben. Is dit zoo; dan loopt ons de waarheid van het laatfte lid van het voorftel reeds van zelfs te gemoete: naamlyk dat een doorgeoefend Wysgeer, in den fterkften zin, een waar Christen zyn kan. Neemen wy het woord Christen in de uitgeftrektlt'e betekenisfe, zoo dat wy hem reeds met dien naam verwaardigen, welke de godsdienftige waarheden der Openbaaringe belydt en bevolgt; dan heeft de zaak geene zwaarigheid. De Wysgeerte zou haar zelve moe-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 179 moeten verlochenen, zoo zy de godsdienftige waarheden der Openbaaringe wilde lochenen. Dan tot zoo een algemeen, en wyduitgeftrekt denkbeeld van eenen Christen behoeven wy niet eens onze toevlugt te neemen; de waarheid der ftelling ftaat, zelfs in den ftrikften zin: want in deezen vervat het denkbeeld van eenen Christen niet meer, dan volgende twee ftukken. De belydenis en bevolging der waarheden van het Christendom: en de overtuiging van haaren godlyken oorfprong,en dus van de godlyke zending van Jezus. — Hoe nu de waare Wysgeerte beide deeze ftukken befchouwd, heeft ons deeze geheele verhandeling doen zien; dus thans noch te willen bewyzen, dat de waare Wysgeer, in den fterkften zin, een Christen zyn kan, zou niets anders zyn, dan eene herhaaling van het gezegde. Z 2   ANTWOORD op H E ï VOORSTEL, VORDERENDE TE BETOOGEN, DAT DE WAARE WYSGEERTE, UIT HAAREN EIGEN AART, OP GEENERLEYE WYZE GESCHIKT IS, OM HET GEZAG DER OPENBAARINGE TE ONDERMYNEN, EN DAT EEN DOORGEOEFEND WYSGEER, IN DEN STERKSTEN ZIN, EEN WAAR CHRISTEN ZYN KAN. door den heer PIETER VERSTAP junior. Aan wien. de tweede zilveren eerprys door de Heeren Diredeuren van TEYLER'S NALAATENSCHAP is toegeweezeru   Bladz. 183 BETOOG: dat de waare wysbegeerte, uit haaren eigen aart, op geenerleye wyze geschikt is, om het gezag der openbaaringe te ondermynen, en, dat een doorgeoeffend wysgeer, in den sterksten zin, een waar christen zyn kan. j/^Llle verhandeling moet begonnen worden met de bepaaling der zaaken die men verhandelt. Deeze eerfte regel der redeneerkunde verplicht ons aan te merken, dat Wysbegeerte, in het algemeen, wel voor zugt tot wysheid, doch meer bepaald en doorgaans, voor natuurkunde en de daaraan paaiende weetenfchappen genomen wordt. Zo het ons vryftaat naar de meening der zeer geleerde bestuurderen te gisfen, dan oordcelen wy, om meer dan eene rede, dat wy hier aan de laatstgemelde betekenis byzonder moeten denken. Doch laaten wy in dit ons oordeel mistasten: geen zwaarigheid: Men neeme vry Wysbegeerte in den uitgeftrekften zin, en in de behandeling van het onderwerp zal de aandacht van zelve tot het juiste wit geleid worden. — Wie men voor  184 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR. voor een waar Christen te houden hebbe, is onnoodig breedvoerig te verklaaren. Het woord waar betekent hier niet zogenaamd rechtzinnig, maar oprecht. Hy die van harte gelooft, dat het Euangelie eene door God geopenbaarde leer behelst, is een Christen; welke dan ook zyne byzondere gevoelens zyn moge. Eene tweede regel, in alle verhandeling optevolgen, is; dat men zich een bepaald oogmerk voorftelle, en daar mede alles in verband brenge. In het opgegeeven voorflel wordt geenszints gevergt, dat men het gezag der Openbaaringe betooge: maar, dat men dat gezag verdedige tegens die aanvallen welke van den kant der Wysbegeerte fchynen optekomen; dat men aantoone, dat de Wysgeer, uit oorzaak zyner geliefde weetenfchappen, geen redenen kan hebben het gezag der Openbaaringe te verdenken; maar integendeel, zo de bewyzen hem anders voldoende voorkomen,; een oprecht Christen zyn kan. Eindelyk behoort men in de betooging van eenig voorflel wel te letten, op het geen onderflelt wordt waar te zyn. In het onderwerp voor ons, heerscht dit groote denkbeeld: Eene Godlyke Openbaaring moet volmaakt beflaanbaar zyn met die orde welke de Schepper in het beftuur der waereld volgt; en voor zo verre de naarfpooring en toepasfing dier orde, het voorwerp van alle Wysbegeerte is, zo kan ook deeze edele weetenfchap, met eene, uit den hemel herkomfïige leer, nooit ftryden. — Men waane niet, dat deeze onderftelling alle verder bewys overtol-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 185 tollig manke. Immers: men kan dezelve toeftemrncn en nogtans ontkennen, met het voorkomen eenes Wysgeers ontkennen, dat een Openbaaring ooit nuttig of noodzaaklyk, met de godlyke volmaaktheden overeenkomftig, en waarfchynlyk worden kan; of dat die, op welke de Christenen hun geloof gronden, daadlyk aan het toegeftaane vereischte beantwoort. Alleen ontflaat ons dit dxioma op die onkundige ieveraars te letten, welke zich de menfchelyke natuur als verbastert, de reden als bedorven voorftellende, alle onderzoek verachten; of zo zy al een graad beter denken, ten minfte, geloof en reden als zeer onderfcheiden, ja ftrydig befchouwen. Wat onze byzondere behandeling betreft: wy oordeelen het oogmerk best te zullen bereiken, door een rechtfchapen Wysgeer te laaten fpreeken. Met die valfche Wysbegeerte welke noch op reden, noch op ondervinding rust, hebben wy, even min, als met de wanbegrippen der Christenen opzettelyk te doen. Doch dewyl de Openbaaring helaas! maar al te weinig vry van menschlyke byvoegzelen wordt gekendt; en dit misfchien de groote oorzaak van ongeloof onder de Wysgeeren is, zo zullen wy ons fomwyle in de noodzaaklykheid bevinden die byvoegzelen aantewyzen, en de zuivere leer der Openbaaringe voorteftellen, eer wy kunnen vraagen: Kan hier de Wysgeer gelooven? — Ook zal het algemeene oogmerk vereifchen, dat wy ons die fraaije vernuften, welke het beneden hunnen philofophifchen geest achten het geloof des volks te omhelzen, voor oogen Aa ftel-  l86 de wysgeerte niet nadeelig voor ftellen. Niet echter, dat wy hunne fchitterende tegenwerpingen zullen aanvoeren; dit zou voor fommige leezers overtollig, voor anderen fchadelyk zyn: wy zullen ze liever ongenoemd trachten te wederleggen ; of, is 't mogelyk, van zelve doen vervallen. — Daar eindelyk, het groote doeleinde is, de waarheid in een helder licht te ftellen, en zy zich nooit treffender vertoond, dan wanneer zy in haare natuurlyke gedaante verfchynt, zo zullen wy eene eenvoudige redenkaveling, boven geleerde aanhaalingen en fpitsvinnige wederleggingen den voorrang geeven; flegts fomwylen van de grondftellingen of fpreuken der beroemdfte hedendaagfche Wysgeeren gebruik maakende, ten einde des te meerder kracht aan ons gezegde bytezetten en des te gewisfer proeven van onpartydigheid te geeven; voor mingeöeffendc leezers, zullen wy ze van onze eige redeneering onderfcheiden.— Een onopgefierde voordragt mag aan de groote menigte minder indruk geeven, doch zy zal het verftand overtuigen en diepe wortels in het harte fchieten; zy zal door waare geleerden, door u lieden, hooggeachte heeren! met aandacht befchouwt en, zo wy hoopen, met goedkeuringe bekroond worden» EER-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. l87 EERSTE HOOFDSTUK. Over de Openbaaring in het algemeen. D e Wysgeer, de natuur gadeflaande, ontdekt, dat de veranderingen en beweegingen in dezelve aan vaste wetten verbonden zyn. Deeze wetten zal hy, ten onzen opzichte, voor de oorzaaken der verfchynzelen houden, doch ten aanzien van den Schepper, zal hy ze nocli eeuwig, noch onafhanglyk, noch volftrekt onveranderlyk noemen. Zediglyk zal hy alleen befluiten, dat de Opper-regeerder een vast bewerp in de beftuuringe der waereld volgt: doch, daar de hoogfte bedoeling der volmaaktfte goedheid is, het geluk van redelyke wezens te bevorderen, zo moet aan dit groote einde alle orde in het ftoflyke onderworpen zyn. De onaf hanglyke Heer zal nimmer eenig plan blyven agtervolgen, wanneer die agtervolging de hem waardigfte voorneemens zou dwarsboomen: integendeel zal hy daar van zo dikwyls afwyken als der Aa 2 fchep-  l88 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR fchcpzelen geluk zulks vordert. Voor ons is deeze afwyking niet altoos kenbaar; om dat zy niet altoos onmiddelyk noch tastbaar gefchiedt: maar indien de aart der zaake eene zichtbaare verlaating vordert, zal deeze dan niet oneindig overeenkomftiger met de godlyke volmaaktheden zyn, dan de voortduuring van eene orde, die, zo dra zy het oogmerk haarer beftemminge mist, wezenlyke wanorde wordt? Uit deeze aanmerkingen volgt, dat eene Openbaaring, fchoon als eene onmiddelyke tusfchenkomfte der Godheid befchouwt, nochtans niet onbeftaanbaar is met die eenpaarigheid welke de Wysgeer in het geheelal bewondert. Het byzondere denkbeeld 't welk wy ons van de voorzienigheid vormen, zal hier in geene wezenlyke zwaarigheid verwekken. Het zy wy alle onderhouding eene geduurige fchepping noemen; het zy wy ingedrukte krachten aanneemen, zoo lang maar de Schepper den onafhanglyken Heer van alles blyft, zal eene afwyking, opfchorting of wyziging dier weinige wetten, welke wy kennen, zeer mogelyk blyven. Die diepe denker zelf, welke de waereld een te volmaakt konstftuk acht dan om de hand des Werkmeesters geduurig te behoeven, en hierom alle fchepping en onderhouding tot een enkele daad des godlyken wils brengt, zal, op zyn eige gronden, de mogelykheid eener Openbaaringe moeten erkennen. Verklaart hy de uitvinding van konften en weetenfehappen daar door, dat het oneindige verftand het ftelzel der zintuigen in zekere hersfengeflellen zodanig heeft bepaald, dat eenige vezelen, door tusfchen- kom-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 189 komfte van daaropflaande omftandigheden, in werking moesten gebragt worden: hy zal ook toeftemmen, dat dit zelfde Alvermogen, aan den geest van andere menfchen, zulk eene richting kon geeven, dat die de zedelyke waarheid, ja zelfs toekomende verwagtingen zouden ontdekken. By de verkondigers der Openbaaring kan de werkende tweede oorzaak zo diep verborgen gelegen hebben, dat zy, van de nieuw verkregene denkbeelden geen fpoor in hun eigen geest ontdekkende, dezelve aan eene onmiddelyke ingeevinge toefchreeven, fchoon alles niets meer dan ontwikkeling van -het eens beraamde plan der natuure was. — De groote hervormer boven het menfchelyke te verheffen, verwekt hier geen zwaarigheid, maar is integendeel eene zeer wysgeerige gedachte. De Oneindige befchoude de bewooners deezer aarde in verband, met het gantfche heelal. Hy kon dus een van die verhevene wezens, met welken wy in onze inbeelding de waerelden bevolken, verordenen om eenmaal de behouder van ons ftervelingen te worden; gelyk misfchien de weldenkende menfchenvriend dit toneel verlaat, om elders Gods Ryk te vestigen of uittebreiden. 'Een recht edele ziel, zich boven het gefchreeuw der driften en de betovering der zinnen verheffende, weet altoos de waarheid in haare eenvoudigheid en kracht te herkennen. Nog echter! zal voor zulk een cieraad der menfchheid, de Openbaaring dat geen blyven, 't welk de proeven voos den grootften NatuurAa 3 on-  190 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR onderzoeker zyn. Deeze behoeft, ter zyner overtuiginge geen proeven meer, maar hy zal ze daarom niet verachten. Zy waren het welke hem allereerst eigenfchappen in de natuur deeden ontdekken, welke altoos voor zyne befpiegelende naarvorfchingen zouden verborgen gebleeven zyn. Met erkentnis zal hy ze befchouwen, en het zich tot plicht rekenen van dezelve gebruik te maaken by die mingevorderden, welke voor bewyzen,.uit den aart der zaake zelve afgeleid, als nog onvatbaar zyn. En deeze foort van onvatbaarheid fchynt een heerfchend gebrek van het menfchelyk verftand te zyn; en wel byzonder in godsdienftige kundigheden. De zinnelykheid, de driften en het vooroordeel trekken hier de reden van het fpoor, en veroorzaaken, dat dit edele vermogen juist dan het zwakfte wordt, wanneer hét fterkst behoorde te werken. Als 's menfchen geest en hart derwyze ontaard zyn, dat alle infpraaken der natuur verdoofd, alle aandoeningen van zedelykheid gefmoord worden, dan fchieten alle gewoone middelen ter hervorminge te kort, en eene godlyke tusfchenkoms wordt ten hoogften nuttig. § 3- Met de gefchiedenis raadplegende, vinden wy, dat zodanig een beklagenswaardig, verval daadelyk heeft plaats gehad; en 't geen nog meer onze opmerking verdient, deeze duisternis zien wy opgevolgt van een licht, 't geen niet fchemerende aanbreekt, maar op eenmaal alle nevelen wegdryft en zich in vollen luisr _ ter  de belangen der openbaaringe. iqi ter vertoond. Deeze zo gelukkige verandering aan dezelfde tweede oorzaaken toetékennen, als de verryzenis der weetenfchappen in de jongfte eeuwen, is zekerlyk het cenvoudigfte: maar de Wysgeer, geen oorzaaken aanneemende dan die het oordeel wettigt, vergelykt eerst aanleidingen, omftandigheden en uitkomften, voor dat hy vonnis veile. Daar de eene fchrandere geest het onderzoek eindigt vangt het de andere aan, en dus komt men by trappen tot de waarheid. Dit is eene op de ondervinding rustende aanmerking. Door de waarneemingen van brahé ontdekte kepler de gedaante van de loopkringen der Planeeten, en vondt, algisfende, de wetten uit volgens welke ze daar in bewogen worden, newton bewees hier uit, dat de middelpuntige kracht werkt in de omgekeerde rede van het vierkant des afftands. — Tot eer van deezen onfterflyken geest moet men erkennen, dat hy eene gantsch nieuwe gedaante aan de natuur gegeeven heeft: doch ware hy niet opgeftaan, anderen zouden waarfchynlyk dezelfde ontdekkingen gedaan hebben, de zaaken waren te verre gevordert om langer onkundig te blyven Qf). By al zyne verwonderlyke grootheid bleef hy beperkt en feilbaar. Een bernoulli keert het bovenaangehaalde voorftel om, en ftreeft hem dus voorby; terwyl het een euler waagt zyne doolingen aantewyzen. — Vergelykt hier mede de gefchiedenis der laatfte Openbaaringe. De groote Leeraar wordt gebooren, onder een Ca) La Landt-  192 de wy'sgeerte niet nadeelig voor een volk, 't geen noch konften uitvondt, noch kennis aankweekte; is niet gezeten aan de voeten der wyste mannen onder de natie, maar opgevoed in het boerfche Nazareth; onder het opzicht eenes eenvoudigen vaders: deeze jezus, dus verfteken van alle aanleidingen ter verheffinge of oeffeninge van den geest, treed eensflags te voorfchyn; tast de ingeworteldfte dooling in den wortel zelve aan, en verkondigt eene leer, welke verhevener wordt, naar maate eene meer geöeffende reden haar befchouwt; welke door de diepzinnigfle naarvorfchingen geduurende achttien eeuwen noch uitgebreid, noch verbeterd is geworden, en welker godlyke majefteit de ziel van eenen roüsseau met verbaazing kan vervullen.— Wie zal uitwerkzelen, zo onderfcheiden als de voortgang der weetenfchappen en de leere des Euangeliums, van eenzelfde tweede oorzaak afleiden ? De diepdenkendfte zal natuurlyke wegen, ter verklaaringe van het laastgenoemde verfchynzel, het minst voldoende moeten achten (a) Misfchien zullen fommige leezers oordeelen, dat dit hoofddeel onvolkomen is, om dat in hetzelve noch van de waarfchynlykheid eener Openbaaringe aan den eerden mensch; noch van de algemeenheid der Christelyke ■Openbaaringe enz. gehandelt wordt: doch zy gelieven in aanmerking te neemen, dat deeze byzonderheden reeds zo meenigmaalen onderzogt zyn, dat wy in herhaalingen zouden hebben moeten vervallen. — Voor zo verre zy op onze hoofdbedoeling betreklyk zyn, zullen wy nog wel gelegenheid ontmoeten er iets van te zeggen. TWEE-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 193 TWEEDE HOOFDSTUK. Over de klaarheid der Openbaaringe. § 1. D e vriend van waarheid zal zich tot een opzetlyk onderzoek der fchriftuure verplicht achten, om dat hy zonder onderzoek nooit in ftaat is over derzelver inhoud te oordeelen. Het oordeel moet immers, zal men op deszelfs rechtmaatigheid kunnen vertrouwen, op kennis gegrond zyn? en deeze kennis kan alleen door aanhoudende naarftigheid verkregen worden. Zal het onderzoek echter van gewenscht gevolg wezen, dan ook behoort het van den rechten kant begonnen te worden. Met de eenvoudigfte kundigheden aantevangen en langzaam maar zeker voorttegaan, is de eenige weg die tot hooge en moeilyke zaaken leidt. Aan deeze wyze van voorftellen is de Wiskunde haare klaarheid verfchuldigt. Dat de leeraar van den godsdienst dit flegts in het oog houde, en hy zal eerst redelyke wezens daarna Christenen trachten te maaken. Bb Voorts  194 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR Voorts behoort men vry van vooroordeelen te-zynBegrippen die hunne geboorte aan opvoeding of bedorven inbeelding verfchuldigt zyn, brengt men in de fchriftuure; en om dat zy ftrydig met de reden zyn, verheft men ze tot den rang van heilige verborgenheden. Andere, geen regelen van gezonde uitlegkunde tot gidfen neemende, maaken geen onderfcheid tusfchen het voorftellen der waarheden en het aandringen oï toepasfen derzelve: zy verwarren de byzondere gevoelens der eerfte geloovigen met het eigenlyk geopenbaarden, en vermenigvuldigen hier door. de leerftukken- Ten derde: Men moet nooit van woorden tor zaaken befluiten, ten zy men eerst derzelver betekenis weete. Verborgenheid: is een woord 't geen dikwyls in de fchriftuur voorkomt, doch welks zin alleen uit den zamenhang kan opgemaakt worden. Somwyle wordt de geheele Christlyke godsdienst eene verborgen, heid genoemd (Luc. VIII; 10. Rom. XVI: 25): alleen echter met opzicht tot de geenen die denzelven noch niet kenden. Zo ook de vereeniging van "Jooden: en Heidenen (Eph. III: 3, 9). Dikwyls geeft het te kennen, dat iets aanjlaande is, doch alleen door Open* ■haaring kan geweeten worden (Rom. XI: 25. 1 Cor, XV: 51). — Dan in welk een zin het ook mag voorkomen, nooit, en dat men hierop maar wilde letten, nooit kan men er door verftaan: eene zaak die tegen de reden ftryd, en echter een voorwerp des geloofs is. Eindelek, behoort men die kundigheden welke der menfchen geluk bevorderen, zorgvuldig te onder- fchei-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. IOC fcheiden van die befpiegelende Kennis, welke eeniglyk door eene ontembaare weetgierigheid begeert wordt. Dit zal ons in ftaat ftellen een juist denkbeeld van de klaarheid der fchriftuure te vormen, en ons doen zien, dat men deeze alleen in het eigenlyke geopenbaarden kan vorderen. De zedenleer van het Euangelie is gegrond op de wet der natuure, en deszelfs byzondere plichten zyn eenvoudig en ligt. De leerftukken der Openbaaring zyn weinig, >maar hooggewigtig: zy zyn zo duidelyk, zo herhaalend voorgefteld, dat het gezond verftand de mogelykheid kan begrypen, een nadenkende geest de waarfchynlykheid opmaaken, terwyl op het erkende gezag de zekerheid rust. — Het duistere bepaald zich by het min gewigtige, of liever, geheel overtollige. In enkel befchouwelyke leerftellingen zyn wy in het onzekere gelaaten; — de rede waarom de Voorzienigheid deezen of dien weg infloeg, is dikwyls verzweegen; — de wyze hoe, wordt bedekt gehouden; — en ons inzien in veele zaaken blyft beperkt. S 2- Deeze bepaaldheid in kennis is geenszints een byzonder gebrek der Openbaaringe, maar het natuurlyk gevolg van de eindigheid der menfchelyke vermogens, en volmaakt beftaanbaar met de godlyke wysheid. Van alle wezenlyke en buiten den geest beftaande voorwerpen verkrygen wy de denkbeelden door de zinnen. Deeze, haare paaien hebbende, zullen noch tot het innig wezen der zaake doordringen, noch alle Bb 2 ei-  195 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR eigenfchappen ontdekken. Zy leeren ons dierhalveiï de dingen niet volkomen kennen, maar brengen in den geest flegts die indrukzelen over, welke zy-zei*ve ontvangen hebben: Hier van, dat het verftand de afgetrokke denkbeelden van wezenlyke zaaken nooit klaar zal bevatten, om dat het beeld zich noch duidelyk, noch afgefcheiden vertoond; hier van, dat wyoneindig beter de uitwerkzelen kunnen nagaan, dan de oogmerken en de werking der oorzaaken ontdekken. Indien dierhalven het god'lyk Wezen tot den mensch fpreekt, dan zal ook deeze taal alleen zo veele en juist die denkbeelden in den geest verwekken, voor welkers ontvangenis het verftand uit eigen aart gefchikt is. Het vermogen zelve te veranderen, en voor bezeffingen vatbaar te maaken, die tot eenen anderen kring dan dit leeven behooren, zou zo veel zyn, als den fchakel die alle wezens t' zaamverbind te verbreeken. — En zo de mensch al voor eene meerdere verlichting vatbaar ware, dan de Openbaaring aanbrengt, zo zou dezelve nogtans ftryden met die wet van fpaarzaamheid, welke wy in de natuur bewonderen. Het einde is nu door den kortften weg bereikt; al het overtollige is vermeden. Wy misfchen geene kundigheden, die onze gerustftelling of voor^ bereiding tot een heerlyker leefkring vorderen. Door meer te weeten zouden wy noch beter, noch gelukkiger worden. — Dit zyn alle zeer gewigtige bedenkingen: Wy zullen ze echter niet verder aandringen; gunftiger gelegenheid zal zich daartoe noch aanbieden. — Liever willen wy nog aantoonen, dat diezelf-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE, 107 zelfde foort van verborgenheden, welke men in de fchriftuur berispt, ook in de wysgeerige weetenfchappen gevonden worden; ten einde het blyke, dat de Wysbegeerte niet gefchikt zy om, van deezen kant,, de voortreflykheid der Openbaaringe te verminderen,noch haar gezag te ondermynen. § 3- 1. ) Hoe onwis de mensch oordeeld, wanneer zyne denkbeelden niet volkomen zyn, noch de zinnen hem dienen, bewyzen ten duidelykfle de geest- en bovennatuurkunde. Wie is onbewust van de verdeeldheid der geleerden in deeze takken der Wysbegeerte? Hoe hevig twist men niet over de natuur van het onbegryplyke Wezen; het begin en het eindoogmerk der fcheppinge; de werking der voorzienigheid; den invloed van onzen geest op het lichaam; den aart der ziele; de vryheid en zedelyke noodzaaklykheid. — En nogtans zal, in het midden dezer nevelen, de reden een godlyk licht, een alleredelst voorrecht blyven. 2. ) De Wysgeer let op het nut der dingen en tracht het oogmerk te ontdekken: doch hoe flruikelend is hier zyn gang, en hoe dikwyls wordt die niet geheel gefluit? In het opfpooren der eind-oorzaak en is men veelal genoodzaakt, uit de gefchiktheid der dingen voor eenig bepaald gebruik, tot het oogmerk te be* fluiten, of uit de gelykvormigheid te redenkavelen i beide deeze regelen zyn nogtans aan uitzondering onderhevig, en doen den geenen die haar onbedachtzaam volgt, ligtlyk dooien. Onze kennis moet ook liier wel zeer beperkt zyn : want de betrekking der Bb 3 en-  198 DE WYSGEERTE NIET NADEELïG VOOR. .enkelen op het geheel is voor ons veel te verborgen, de deelen zyn te menigvuldig en te vermengt, dan dat wy het einde van ieder byzonder gewrocht zouden ontdekken. Hier by komt nog, dat niet zo zeer het algemeene, het hoogfte oogmerk, dan wel het ondergefchikte voor ons openlegt. En als wy, eindelyk, de meeste fchepzelen het leeven zien verliezen, als zy het naulyks ontvangen hebben.: wat zal dan de wyze doen? — Hy zal zeggen: het geen ik verft aan kan is voortrefyk; daarom denke ik, dat het overige, 't welk ik niet verfta, even voortrejfelyk zyn zaL 3.) De laatere Wysgeeren, de ondervinding boven het vernuft waardeerende, hebben de verfchynzelen oplettener gadegeflagen en in een juister verband met de oorzaaken befchoudt; en hier door de natuur veel grondiger leeren kennen: doch het blyft echter eene meer fierlyke dan gegronde grootfpraak, dat men de natuur gedwongen heeft alle haare geheimen te openbaaren. Zo dra wykt de Newtoniaanfche Wysgeer niet van de zuivere wis- en proefondervindelyke natuurkunde af, en klimt tot het naarfpooren van de verborge oorzaaken op, of de dooling begint hem te omringen, en hy ziet, dat zyne kennis maar zeer oppervlakkig is en zich geenszints tot de wyze, hoe de dingen beftaan, uitftrekt. — Niets immers weeten wy van den aart der ftoffe. Wy kennen zeer weinige algemeene, en meest maar enkel toevallige of byzondere eigenfchappen in de lichaamen: naar de oorzaaken dier eigenfchappen wordt gegist; niets met zekerheid van geweeten. Het werkzaam vermogen, 't geen  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 199 geen wy ontwikkeling, gevoel, leeven, inftincl noemen, is een diep geheim.. Wat is die leevende kracht welke beweeging opwekt en mededeelt"? Onverklaarbaar is de wederkeerige werking der floffe: en echter is zy, voor ons, de naaste oorzaak van alle zamenhang en affcheiding der deelen; van de veerkragt; de werking der magneet; elecfrifiteit; het oorfpronglyk vuur, en Van de breeking en buiging der lichtttraalen; van de verfnellende zwaartekracht; de beweging der hemellichten; ja met één woord, van alle orde in de ftoffelyke waereld. Geen voortdryvende vloeiftof, veerkrachtige (ether,, beweeging der ondeelen, of ingedrukte neiging is hier voldoende, of verfpreid eenig. licht.. — De Wysgeer erkend : dat hy verplicht is9 eerfte wetten te onderftellen, waar van de oorzaaken en werking n onbekend, zyn.- De uitwerkzelen Jlaat hy gade% en neemt die aan.. 4.) Hoe meer wy in de kennis der- natuur vorderen, des te onmetelyker wordt de ruimte die voor ons is.. Is er eene weetenfchap welke de voortreflykheid van 's menfchen geest aantoont, het is voorzeker de fterrekunde. Waerelden, en geheele ftelzels van waerelden zyn hier de voorwerpen! en 't onbeperkte heelal het toneel! Hier fchynt het eindige tot in het oneindige doortedringen. — Wat is nogtans het kenb.aare, in vergelyking van het geen verborgen is? De bekrompenheid des verftands , en de plaats op welke zich de waarneemer bevind,, vergunnen hem flegts één dier ftelzels van naby te befchouwen, welker aantal voor ons oneindig is. En hoe kennen wy nog  200 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR. nog dat ftelzel? De gewigtigfte ontdekkingen waren een gevolg van het geval: dit nog maakte ons onlangs met eene planeet bekend, wier omloop twee-en tachtig jaaren is. Van yyfhondert millioenen comeeten, wier Periheliums binnen Saturnus loopkring kunnen vallen, gelooven wy er twee-hondert gezien te hebben; ruim zestig zyn er met eenige, en maar vier of vyf met genoegzaame naukeurigheid waargenomen. Treden wy met onze befchouwingen de fcheppinge dieper in, de beperktheid zal te gelyk met de verwondering aangroeyen. De grootfche ftoet van hemel-lichten brengt den fterrekundigen wel in geene verbystering,- neen: hy noemtze by naamen: maar hy weet ook niets van afftanden noch grootheden. Een heir van zonnen wentelen zich om eene gemeenzaame zon; deeze behoort weder tot een ander fyfthema; dat tot den melkweg; deeze! — ! — ! — ! doch eindelyk eens bedacht om naar een lichaam omtezien, 't geen alle anderen in bedwang houdt, zoekt hy te vergeefs, en moet ten laatfle tot een enkel punct! zyn toevlugt neemen. Gaat hy van de befchouwing der waerelden, tot de befchouwing haarer bewooners over: hier zal de verbeelding niet gefluit worden; neen: maar zy zal bezwyken; en de Wysgeer, moede, van de vertegenwoordiging dier verhevene wezens welke het heelal doorreizen, ziet eindelyk op zich zeiven terug, en roept dan in verwondering uit: — Onze grootfte maaien zyn uwe oneindig kleine; onze millioenen de beginzelen uwer rekenkonstl wy ademen één oogenblik; ons deel is de dwaaling en de dood! DER-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 201 DERDE HOOFDSTUK. Over den aart der bewyzen. § t. rJL\isfchen waarheid en waarheid is geen wezenlyk onderfcheid. Een zaak beftaat, of zy beftaat niet; hier is geen midden. By een oneindige geest die al* les doorgrond, heeft noch twyfeling, noch aanwas van zekerheid plaats. Doch wy, eindige fchepzelen, langs zeer verfcheide wegen tot eene meer of min volkome kennis van zaaken komende, kan by ons de overtuiging niet altoos op dezelfde gronden rusten. De redekunde leerd ons. de trappen van zekerheid onderfcheiden, niet echter, op dat wy ons geloof in graaden zouden afmeeten, maar ten einde wy de dingen in het rechte gezichtpunt zouden weeten te plaatzen, en naar de waare regelen te beoordeelen. De hoogfte trap van zekerheid is die, welke de mogelykheid van het tegengejlelden uitfluit. Indien echter de Wysgeer alles moet verwerpen 't geen niet op Cc dee-  1 202 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR deezen onvvrikbaaren grondflag rust, dan ware hy zeer ongelukkig, en de dooling zou veel heilzaamer dan de waarheid zyn. Immers verryken geene dier afgetrokke waarheden, welke wy Hellingen noemen, den geest met zaaklyke en heilzaame kundigheden! De wiskunde zelve is van geene nuttigheid, dan voor zo verre zy op andere weetenfchappen wordt toegepast; hy, die ze ééniglyk om haar zelf wille bemind, zal eeuwig bouftoffen vergaderen zonder ooit optebouwen. De ondervinding is een oneindig ryker bron van wezenlyke kennisfe. De voortrreffelykfte konden en weetenfchappen zyn wy aan haar verfchuldigt. Nu, brengt zy het oordeel tot een rechtftreeks befluit: dan, legt zy den grond tot betoog, redenkaveling of gevolgtrekking. Nooit evenwel zal zy ons tot eene volftrekte, maar alleen tot eene ontwyfelbaare zekerheid brengen. Dan naardien de mensch een bepaald fchepzel is, zou hy zeer langzaam vorderen, ja van zeer noodzaaklyke kundigheden verfteken zyn, zo hy, behalven door blykbaarheid en ondervinding, niet nog door redenkaveling tot overtuiging komen kon. Nooit zouden wy van het uitwerkzel tot de oorzaak, van het tegenwoordige tot het toekomende, van het mindere tot het meerdere, van de deelen tot het geheel kunnen befluiten, zo wy niet uit de overeenkomst redeneerden. De ongerymtheid van het tegenge fielden, doet ons ook zeer dikwyls in eene (telling berusten. Overwigt van redenen dringt het oordeel party te kiezen. — En  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 203 En het geloofwaardig getuigenis van anderen, vervuld in duizend omftandigheden de plaats van eige ondervinding. Dat het geloof des Wysgeers op alle deeze, en gevolglyk, op meer en minder vaste gronden gebouwd zy, behoeft naulyks aangemerkt te worden. In de zuivere wiskunde zelve eischt de Wysgeer geen grooter naukeurigheid, dan noodzaaklyk gevordert wordt: de finusfen zal hy met de kleene boogen verwisfelen, en in de decimaalen, logarithmen, onvolledige worteltrekking, oneindige reexen en fluxiën, het overfchot of verfchil verwaarloozen. In de toepasfing deezer voortreffelyke weetenfchap, zal hy de ftrenge betooging wel behouden, maar de zekerheid altoos misfen; om dat hier de {telling eene waarneeming is, welker juistheid afhanglyk blyft, van de vollediger kennis der lichaamen, de welgefteldheid der zinnen en de gefchiktheid der werktuigen. Voorts moet hy zich voornaamlyk in de mechanica, met min zuivere uitkomften vergenoegen, zal befchouwing en ondervinding overeenftemmen. Als natuurkundige neemt hy tot eene eerfte wet [elk lichaam volhard in zyn eens aangenomen ftaat van rust, of van gelykvormige beweeging in eene rechte lyn, indien het door geen uitwendige oorzaaken genoodzaakt wordt van ftaat te veranderen] eene (telling aan, die boven het bereik van alle ondervinding is, ja die geheel niet beftaat;—• uit enkele proeven befluit hy tot de eigenfchappen der lichaamen. In de fterrekunde berust hy in de Cc 2 waar-  204 de wysgeerte niet nadeelig voor waarneemingen van anderen. De theorie der beweegt tigs-wetten van de planeeten en het ftelzel van Copernicus, aart welken te twyfelen by onze Philofophen een hoofd-misdaad geworden is, rusten op Analogifche bewyzen. — Wy zwygen, om niet breedvoerig te zyn, van alles wat de Wysgeer in zyne befchouwingen en betrachtingen op de enkele waarfchynlykheid omhelst: maar zeggen ten befluite, dat de regel van den beraamden vyand der Openbaaringe, lord bolingbroke, hem, in zyn onderzoek een ftandvastig richtfnoer zy. — "Het gezond verftand vordert, dat „ iedere zaak die aan den geest word voorgeftelt, „ vergezeld ga door zulke bewyzen, als de natuur „ zelve opleverd. Hy, die meerder vordert, handelt „ dwaas én ongerymt: hy die minder eischt, is ligt„ geloovig. QPh. Works. Vol. V. p. 3°O» § 3- Of het gezag der Openbaaringe op volftrekte zekerheid, of eigen ondervinding rust, zyn even overtollige vraagen. Zy, die het laatfte beweeren, hebben ontftelde hersfenen, en kunnen dus niet oordeelen. Zy, die zich het eerfte inbeelden, verwarren de wiskundige zekerheid met de betooging, en 't geen nog erger is, met den betoogtrant (a). — Het zyn kinfa) Op dit wezenlyk onderfcbeid wordt te weinig gelet. Eene (telling kan wiskundig betoogd zyn, fcboon zy daarom niet wiskundig zeker is. By voorb. de parallaclifchen hoek van een dwaalfter bekend zynde, kan ; men op wiskundige gronden berekenen, en dus bewyzen, den afitand van dit hemellicht: maar zo lang de gemetene groote van dien hoek niet zo volmaakt ze-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 205 kinderen, omhangen met de zwaar e wapenrusting van volwas fene mannen. Zy jaagen niemand fchrik aan: integendeel, de geene,'tegen welke zy te velden trekken, be* [potten hen, en de zaak die zy verdedigen, lyd er door. — Voor welk foort van bewyzen de Openbaaring gefchikt zy ? dit is een onderzoek 't geen den Wysgeer beter betaamd, en ook volftrekt vooraf moet gaan om te weeten, welke gronden hy redelyker wyze kan, en behoort te vergen, om zyn geloof optebouwen.— Laat ons hier op nog eenige oogenblikken ftilftaan. Die recht wiskundige geest, welke zich niet vernoegt met eenige voordellen der meetkonst in het geheugen te prenten, maar die tot den aart der bewyzen is doorgedrongen, behoeft flegts Wiskunde en Openbaaring te vergelyken, om te zien, dat de laatfte onvatbaar zy voor dien trap van zekerheid, welke de eerfte zo byzonder eigen is. — Waarom ontmoet men in de wiskunde volftrekte zekerheid? Eensdeels: om dat de deekbeelden altoos duidelyk, onderfcheiden en volkomen zyn. Ten anderen: dewyl hier alles geheel onder ons bereik is: lynen, vlakken, getallen, zelfs de lichaamen zyn, als 't ware grootheden die wy zelve fcheppen en over wier wezenlyk beftaan wy ons geheel niet bekommeren: de eigenfchappen die wy aan dezelven toekennen, zyn oorfpronglyk van onzen eigen geest, en leggen noodzaak- ker juist is, dat een grooter of kleinder hoek, eene volftrekte onmogelykheid worde, zo lang blyft de uitkomst feilbaar en dus niet wiskundig zeker.— De wiskundige betoogtrant te volgen, gefchiedt, wanneer men, zonder op de geftrengheid te letten, dezelve orde in acht neemt. Cc 3  206 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR. zaaklyk opgefloten in de bepaalingen, te vooren aan de figuuren gegeeven. Eindelyk kan hier het verftand de onderfcheide denkbeelden in de juiste betrekking tot elkander plaatzen, en om deeze rede de gelykheid, evenredigheid, of het verfchil duidelyk gewaar wórden. — Zo dra mischt men niet een dier vereischten, of de zekerheid vermindert. Die onkundig is van de leere der Afymphtote gelooft niet door overtuiging, dat twee lyneu elkander eeuwig kunnen naderen, zonder zaamentekomen : waarom! het denkbeeld van de allengs verminderende kromme is hem duister. — De leer der oneindigen ontbeert de wiskundige ftrengheid, zo dra men het ingebeelde met het wezenlyke verwart, en de woorden in eenen metaphyfifchen zin opneemt. — Wy kunnen geen vierkant gelyk aan den cirkel maaken: alleen, om dat ons de evenredigheid van de middellyn tot den omtrek onbekend is. — Laaten wy dit alles in het oog houden, en met onze vergelyking voortgaan. Wat is Openbaaring in het algemeen? Eene buitengewoone mededeeling van zulke waarheden welke de mensch geheel niet, of niet in het vereischte licht, kendt. Hier ontmoeten wy vooreerst: eene kennis die medegedeelt, en niet, gelyk altoos, door de zinnen, of overdenking verkreegen is. Wy weeten, wel is waar, niets van de wyze, op welke God de denkbeelden onmiddelyk in 's menfchen geest verwekt, en zyn dus buiten ftaat om iets van derzelver klaarheid, leevendigheid en kracht te bepaalen: doch zo dra de kennis wordt voortgeplant, moet men tot beken-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 2öf kende tekenen of woorden toevlugt neemen, en op reeds verkrege denkbeelden bouwen. Nu zyn de leerftukken der Openbaaring wel van dien aart, dat de reden derzelver gepascheid, waarfchynlykheid of zedelyke zekerheid van achteren kan opmaaken, doch zy zal die nooit in algemeene kundigheden, welke het verftand op de bloote voorftelling aanneemt, v .-randeren.- Voorts, ontmoeten wy hier geen enkel denkbeeldige waarheden; fchepzelen van onzen eigen geest: maar afgetrukke denkbeelden van wezenlyke zaaken; van zaaken, die niet onder het bereik der zinnen vallende, door vergelyking moeten opgeheldert worden; en die op het godlyk welbehagen rustende, of zich buiten de grenzen van dit leeven, tot onze eeuwige beftemming uitftrekkende, te veel buiten het gebied der reden leggen, dan dat haare voorftelling, die klaarheid en volkomenheid, en haaren grondflag die onwrikbaarheid zou bezitten, als de zaamenftelling van een volzeker betoog vordert. Zo min als de waarheden der Openbaaring in zich zeiven blykbaar of betoogbaar, in eenen wiskundigen zin, zyn: even zomin kan het gezag der Openbaaring op wiskundige zekerheid rusten. Alle Openbaaring hangt af van. het welbehaagen eenes onafhangelyken Opperheer's. Niet dat het een gevolg van Willekeur zou zyn: neen: het is eene daad van volmaakte w> sheid: doch, daar wy de natuur van het onbegonnen Wezen niet volkomen kennen, noch den geheelen zaamenhang der dingen overzien, zo is het voor ons onmogelyk van vooren te bepaalen, wat dit wezen In-  208 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR ingevolge deszelfs natuur en oogmerken doen moet. ■Dat de mensch, by voorb., tot eene eeuwigheid verordent is, dat hy door een oprecht hart gerechtvaardigd wordt voor zynen heiligen Rechter: en, dat de beledigde Schepper hem, van deeze rustbaarende waarheden; op eene geheel buitengewoone wyze, verzekering wil geeven: dit zyn denkbeelden, tusfchen welken het verftand geen noodzaaklyken zaamenhang ontdekken, en gevolglyk van het een tot het ander, door geen opvolging van ontwyfelbaare Hellingen befluiten kan. — De Wysgeer, die zich nooit vermeet de voorzienigheid wetten voortefchryven , maar altoos eerbiedig in haare fchikkingen berust, zal eeniglyk onderzoeken, of zich dé Godheid werkelyk geopenbaart heeft; en in dit onderzoek zal hy bevinden, dat ook geene dier uitwendige bewyzen, welke het redelyk verftand kan vorderen, eene meer dan zedelyke zekerheid kunnen hebben. — Hy die de Openbaaring onmiddelyk ontvangt, heeft van derzelver godlyken oorfprong de fterkfte verzekering, en nogtans zal zyne overtuiging op de welgefteldheid zyner verbeelding en zinnen, en dus alleen op die ondervinding welke regtftreeks tot het befluit leidt, geboud zyn.— Daar niets het geen men eeniglyk ziet, hoord of ondervind, voor betooging vatbaar zy: zo kan geen hemelsch Afgezant gevorderd worden, dat hy den godlyken oorfprong der leere die hy verkondigt, volzeker bewyzen. Hy kan geen fterker proef van geloofwaardigheid geeven, dan dat hem de Godheid door een openlyk getuigenis wettige, of dat hy in de-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 200 derzelver naam wonderen verrigte. Dat de wetgeeving, de huldiging, het wonder daadelyk gefchiedt zy, dit moet door.de zinnen beflist worden. De reden moet, daarenboven een kenmerk bepaalen, waar door wonderen van alle natuurverfchynzelen onderfcheiden, en met gerustheid voor eene godlyke bevestiging aangenomen kunnen worden; en het oordeel moet aan dit kenmerk het ongewoorie verfchynzel toetzen. — Daar, eindelyk, de Openbaaring niet aan ieder mensch in het byzonder kan gefchieden; dewyl daar door haare waarheden, ingefchape denkbeelden worden, en zulks in den mensch het vry gebruik zyner verflandlyke en redelyke vermogens meer zou verhinderen dan aankweeken; daar wonderen geene geduurige herhaaling lyden, zonder hunne bewyskracht te verliezen, zo volgt hier uit: dat het gezag der Openbaaringe, in 't algemeen, op geloofwaardig getuigenis, en het voldingende bewys, op overwigt van redenen gegrond moet zyn. D d VI E R-  210 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR VIERDE HOOFDSTUK. Over de Wonderwerken. H et is onberedeneerden iever het getal der wonderen te vermenigvuldigen, en gebrek aan oordeelkunde, alles wat ons vreemd in de fchriftuur voorkomt, aan de onmiddelyke tusfchenkomst der Godheid toetekennen. De vrye geest waar mede men thans de gefchiedenis beoordeelt, neemt al dat aanftootelyke weg, 't welk met een bekrompen inzicht, hinderlyk zyn moet. Onkunde en bygeloof vinden daar wonderen, waar gezonde uitlegkunde niets dan een eenvoudig verhaal ontdekt. De gefchiedkundige fchryfwyze der Hebreen, brengt ook eene fterke, dichtkundige, gezichtkundige, of zinnebeeldige voorftelling mede. Eindelyk, worden veele gebeurtenisfen, door armoede van fpraake, bekrompe denkbeelden en volksvooroordeelen, aan de zichtbaare hand Gods toegefchreeven, in welke onze meer befchaafde en zichtbaare natuurkennis de gewoone tweede oorzaak  de belangen der openbaaringe. 211 zaak werkzaam ziet. De nieuwe verklaaringen welke door middel dezer regelen aan veele plaatzen gegecven zyn, allen optenoemen, is buiten ons beftek: by een jerusalem en niemeyer zal men zyne weetgierigheid hieromtrent voldoening kunnen verfchaffen. Dit alleen moeten wy nog met betrekking tot het oogmerk dier fchrandere mannen zeggen: het is niets minder, dan het gezag der Openbaaringe te ondermynen: integendeel; zy verlaaten alleen een grond welke ons niet toebehoort. Het is niet zo zeer het getal dan wel de kracht der wonderen, waarop wy behooren te letten. Geen Wysgeer zal ook ooit de buitengewoone tusfchenkomst des Scheppers erkennen, ten zy de gewoone wegen, ter bereikinge van het einde onvoldoende zyn. Een oplettend beoordeelaar zal zelfs niet alle die daaden welke de zending van den leeraar bewyzen, eigenlyke noemen. Wy ontmoeten veele opmerkelyke gebeurtenisfen in de fchriftuur, in welken ons de zaamenloop van byzondere fchoon natuurlyke omftandigheden een gepast middel in de hand der voorzienigheid vertoond, om een bepaald plan te volvoeren. Zodaanige gebeurtenisfen dan aantekondigen, wanneer geen menschlyk doorzicht die kan voorzien, bewyst wel eene hoogere inlichting, maar geen onmiddelyke beftiering. — Zo geeven wy ook den naam van wonderen, aan voorvallen, welke met meer recht, werkingen der byzondere voorzienigheid konden heeten. De Godheid bedient zich, ter bereikinge van haar einde, van tweede oorzaaken, die alleen daarom Dd 2 op-  212 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR opmerking verwekken, om dat men ze in de natuur zeldzaam of niet in die maate van kracht aantreft. Dus was het opdroogen der fchelpzee het gevolg van een hevigen wind: doch de aanhoudenheid van dien wind blyft altoos iets buitengewoons. Kwartels en Springhaanen vind men even zo wel in de woestynen van Arabië, als Manna op de heesterbladen: maar men ziet er de eerfte niet zo overvloedig, noch het laatfte zo langduurend. — Wonderen in den eigenlyken en wysgeerigen zin, zyn zulke daaden of verfchynzelen, in welken het gewoon verband fchynt afgebroken, en geen andere oorzaak dan de onmiddelyke wil des Almagtigen te ontdekken zy. Deeze ontmoet men meest in de Euangelien. Zy bewyzen, zo niet gegronder, ten minfte zichtbaarder de tusfchenkomst van den Heer der Natuure: doch zyn ook de meeste zwaarigheden onderworpen; om welke rede zy onze byzondere overweeging verdienen. Hoe vreemd, wonderen, ons in den eerflen opflag moge toefchynen, zy zyn echter niet onbeftaanbaar met de wetten der natuure, of verwoesten die orde welke de opperfte wysheid ftandvastig fchynt te volgen: het zyn op het hoogst, leidingen, afwykingen, bepaalde opfchortingen van den gewoonen loop der dingen. — Laaten wy ons tot de opwekking eenes dooden bepaalen. — Vervvagt niet, dat ik, tot de herftelling van het dierlyk leeven, niets meer zal noodig achten, dan eene buitengewoone trilling der aandoen-  de belangen der openbaaringe. 213 doenlyke zenuwen; waar door het verband van 't hoofdlToflyk vuur, met de fyne ftoffe van de zitplaats der ziele, weder vereenigt wordt. — Welk een geheiligden eerbied ik ook voor den onnavolgbaaren bonnet moge koesteren, hier dunkt my misfche ik dien voorzichtigen fchryver, welke noch ftroo, noch fioppelen wil gebruikt hebben,; wanneer men eenen tempel ter eere van de waarheid opricht. Het is zo! de zedige man noemt zyne bedenkingen alleen naarfpooringen, en vraagt, of het niet mogelyk zy? Doch wat is eene enkele mogelykheid, daar de waarfchynlykheid meer tegen dan voorpleit, en wat zyn verklaaringen die meer verduisteren dan ophelderen? — De Wysgeer behoeft, tot handhaaving zyner eige waardigheid, zich geenszints van zulk een uitvlugt te bedienen: hy kan, behoudens zyne grondftellingen, in de opwekking eenes dooden, de hand Gods, zonder tusfchenkomst van tweede oorzaaken, volmondig erkennen- — en waarom? er heeft alleen een verfchynzel plaats, 't geen echter >haare orde niet verwrikt of andere werkingen belemmert: want; fchoon er een uit den dood verryst, daarom evenwel blyven de nog leevende de fterflykheid onderworpen, en de reeds geftorvene, treden hier door niet weder uit de eeuwigheid terug. i Een wonder is een op zich zelf ftaand. geval, dat geen invloed op de natuur heeft; en van geen gevolgen in het toekomende is. — Deeze bedenking doet by den Wysgeer alles af. ii'j-Ah: ' .,v /•// rij :invdolooi ïw&v/r. . ■ > > ju 3bny:lH -nu ub a.'Vi ck;,v t ao, ::■ ]vd ttfiil .... Del 3 § 3*  214 d.e wysgeerte niet nadeelig voor § 3- Dat wy niet in ftaat zyn de grenzen van het menfch elyk vermogen, noch de eindpaalen der natuurkrachten aantewyzen, belet ons niet, de wonderen, als bewyzen der godlyke tusfchenkomfte en het zegel der waarheid, te erkennen. De onoplettende zal ongetwyfelt voor verfchynzelen verlegen ftaan, in welken de fchrandere onderzoeker niets dan konst, kinderfpel, of fyn bedrog kan ontdekken; doch gelukkig is de hand des Almagtigen altoos, zo duidlyk van het vernuft der ftervelingen te onderfcheiden, dat zelf de eenvoudigfte, zo hy flegts bedaardelyk opletten en oordeelen wil, geen gevaar loopt hier mistetasten. — De proeven van eenen guiot: en een ftorm'onmiddelyk te doen bedaaren; — de gezwindheid des Gochelaars: en water in wyn te veranderen; — de fympathie-poeder des Kwakzalvers: en aangeboore gebreken in één woord fpreekens te herftellen; — de horoscoopleezing des Sterrekykers : en te zeggen, breekt deezen tempel af en in drie dagen zal ik denzelven weder opbouwen: — Zou dien geenen niet alle aanfpraak op gezond verftand ontzegt worden, welke zulke ftrydigheden flegts vergelykbaar achtte; ik zwyg, van dezelve gelyk te ftellen? Wy kennen de natuur te weinig om te kunnen bepaalen, wat al, en niet in den kring haarer onderftelde krachten legt opgefloten. Zy kan ongetwyfelt verborge dryfveeren bezitten, welker werkzaamheid ons gantsch wonderbaar toefchynt: en wy zyn alleen in ftaat te bepaalen, wat, met de ons bekende wetten in-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 215 inftemt, of van dezelve afwykt. Doch zo min als men hier uit een gevolg ten voordeele der wonderen kan afneemen, even zo min kan het derzelver bewyskracht verzwakken. Of zy in den grooten fchakel der dingen begrepen, of dat zy daadelyke gevolgen van den wil des Almagtigen zyn, is een zo vergeefs als nutteloos onderzoek. Beide deeze gevoelens zyn even beftaanbaar met eene gezonde Wysbegeerte; om dat in beide de natuur onderworpen blyft aan haaren Godlyken Stichter. — Alleen behoort men hier voor zorg te draagen, om de vreemdheid en onverklaarbaarheid, noch als de eenige eigenfchappen, noch als de voldoende kenmerken der wonderen optegeeven. Zo dit zo ware, zou er de natuur zelve duizende voor ons bevatten. Neen! by de ongewoonheid der daad moet nog komen, dat het fchranderfte onderzoek zo min eenig bedrog in dezelve ontdekken, als de konst die herhaalen, of de verlichtfte natuurkennis, tusfchen dezelve en het menfchelyk vermogen, eenig verband befpeuren kan. De leeraar moet nog, daarenboven, zich op het wonder als het bewys zyner zendinge uitdrukkelyk beroepen; en die zending moet een zedelyk, hoog-gewigtig en Gode waardig einde bedoelen. § 4. Of wonderen met de godlyke wysheid overeenftemmen; of zy onbedrieglyke kenmerken van waarheid zyn; of de kracht des getuigenis fterk genoeg is om de ftem der algemeene en van onze eige onder-  2l6 de wysgeerte niet nadeelig voor dervinding te fmooren; en of die, op welken het geloof der Christenen rust, alle kenmerken bezitten: — dit zyn zeer gewigtige vraagen; doch die te weinig verband met ons hoofdoogmerk hebben, of te voldoende door vereerenswaardige mannen onderzogt zyn, dan om door ons beantwoord te worden; —■ dit alleen moeten wy nog aanmerken. De Wysgeer, met zich zei ven, en bovenal met de ondervinding raadplegende, eischt wonderen, als de zichtbaarfte kenmerken van de godlykheid eener leere. Hoe toch denkt, hoe handelt het gemeen? Onvatbaar voor het zedelyk fchoone, ongefchikt voor betoogingen, veronagtzaamt het zelfs de lesfen van eenen socrates. Zo dra evenwel vermoed het niet, dat het de Godheid is die fpreekt, of een lydelyk geloof neemt de plaats der onverfchilligheid in. Doch hoe zal de aandacht by geheel zinnelyke menfchen opgewekt kunnen worden, dan door de zinnen zelve met ongewoone en tastbaare tekenen aantedoen? — Voor den Wysgeer zullen de wonderen wel minder noodzaaklyk zyn, maar hy zal ze echter niet geheel kunnen misfen. Hy ziet zekerlyk door het uitwendige heen: voor hem is alle waarheid van God. Hy zal dus ook alles in het Euangelie, zonder gezag aanneemen, 't geen hem de reden leerd. Doch als hem verzekerd wordt, dat zyn denkend wezen met een nieuw lichaam, van 't welk de zaaden reeds in 't verganglyke bewonden zyn, zal opgewekt worden; dat een oprecht berouw den fchuldigen geheel rechtvaardigt: op wat grond zal hy hier zyne toeftcmming gee-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 212 geeven? De reden fchynt te zwygen: het is het zuivere welbehaagen des onafhanglyken Opperheer's. Dan, hoe kan ik met zekerheid weeten, dat een leeraar dit zuivere welbehaagen verkondigt, dan alleen daar door, dat de Heer der natuure onmiddelyk door wonderen getuigt, wanneer de gezant zich op dezelven beroept? — Maar onderftel; dat ik aan my zeiven , omtrent deeze leerftukken, de nodige gewisheid kan verfchaffen; dat ik dus geheel geen uitwendige bewyzen behoeve: dan nog zal ik, als een waare wyze, die meer het geluk zynes naastens dan iedele glorie beoogt, die gronden, op welken het volk hun vertrouwen vestigd en die door de voorzienigheid zelve gelegt zyn, met geheiligden eerbied blyven befchouwen. Ee VYF-  2l8 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR VYF DE HOOFDSTUK. Over de bepaaldheid van het oogmerk der Openbaaringe, en het niet hervormen van wysgeerige doolingen. § i- Indien het de godlyke wysheid behaagt zich buitengewoon te Openbaaren, dan moet het oogmerk hoogwigtig zyn, en zich tot niets minder bepaalen, dan, om de eerfte beginzelen van allen godsdienst voor verval te bewaaren; de zedelyke orde te herftellen; of dat geen klaar en zeker te maaken; 't welk nog alleen op duistere of onwisfe gronden rust. Alle overige kundigheden, welke tot der menfchelyke zede^lyke beftemming geen wezenlyke betrekking hebben, of welken in den kring der reden of de natuurlyke zaamenloop der dingen leggen, kunnen in het plan der Openbaaringe niet begreepen zyn. — Laat ons dit, met opzicht tot de wysgeerige weetenfchappen aantoonen, De  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 219 De uitgeftrekte kennis der natuure zal, wel is waar, den Wysgeer tot het leevendigfte bezef van zynes maakers grootheid en zyn eige onafhanglykheid opleiden: doch wanneer zal zy dit doen? dan alleen, als het geoeffend verftand een welgefteld hart aantreft. — De geleerde ontmoet in zynen kring ontelbaare voorwerpen, welke de oplettendheid van anderen ontflippen; zyne fchranderheid leert hem derzelver gebruiken uitvinden, en door de aanhoudende oeffening zyner vermogens, wordt werkzaamheid in hem eene heerfchende drift: doch van de toepasfing zal het goede of kwaade, het nuttige of fchadelyke afhanglyk blyven. De weetenfchappen hebben zo wel eene glinfterende zyde, die de iedele eerzucht opwekt en ftreelt, als een zedelyken kant; om welken een edele ziel haar zal beminnen. Zy verwekken dus de zaaden van zedelykheid by den mensch niet: maar zy ontwikkelen die welke zy vinden; en zetten de deugden luister, de ondeugden affchuwelykheid by. Even zo min fcheppen zy de geaartheden van een volk: maar zy leiden eeniglyk die geaartheden, welke het volk byzonder eigen zyn. — De weetenfchappen zyn dierhalven, dit is het rechtmatige befluit, de rechtftreekfche middelen niet, om den mensch tot de deugd en zyn waarachtig geluk te leiden; en daar nu de Openbaaring zich tot deeze groote einden byzonderlyk bepaald, en tot derzelver bereiking de eigenaartige drangredenen bezit, zo zegt de Wysgeer: God zou, door de weetenfchappen onmiddelyk te ontdekken, zich van een omflagtig hulp- Ee 2 mid-  -220 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR middel bediend hebben, om een twyfelagtig gevolg te bereiken; en dus meer dan afgewceken zyn van dien zyner wysheid zo waardigen regel: grootsch in het ontwerp, maar fpaarzaam in de uitvoering. Wil men nog vollediger overtuigd wezen, dat konften en weetenfchappen geen gefchikte voorwerpen van Openbaaring zyn, dat men dan flegts op derzelver uitvinding en voortgang lette. De oorfpronglyke ontdekking van meest alle konflen en weetenfchappen was niet het werk des vernufts of der naarftigheid, maar het gevolg van geheel onverwagte en fchynbaar toevallige aanleidingen. Deeze eerfle ontdekkingen, van hoe veel aanbelang ook op zich zeiven, waren echter niet meer dan een enkelen {tam, welken takken en vruchten ontbreken: want het is cigenlyk de voortgang en toepasfing waar van wy het nut trekken; en deeze zyn het werk van den tyd en de reden. Zulks bevestigt de gefchiedenis der Wysbegeerte in het algemeen; die der fterrekunde in 't byzonder. Deeze voortreffelyke weetenfehap nam eene fchielyke vlugt door de toevallige uitvinding der verrekykers; en nochtans zou deeze gewigtige ontdekking van geen gevolg geweest zyn; zo niet voorige eeuwen waarneemingen opgelevert, zo niet fchrandere geesten deeze in opmerking genomen, met elkander vergeleken, uit het bekenden 't onbekenden, ja uit de dooiing de waarheid afgeleid hadden? Uit alle deeze, op de ondervinding rustende aanmerkingen, trekt de weldenkende Wysgeer deeze gevolgen: voor-eerst: Dat alle ontdekkingen, aan welken het  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 221 het menschdom zyne verlichting te danken heeft, hoe toevallig zy ook fchyne moge, indedaad het werk van dien Opperften Beftuurder zyn, welke ons de Openbaaring fchonk. En dit befluit rust niet enkel op die algemeene gronden welke ons leeren, dat geen ding by geval gefchied, en de natuur flegts het uitwerkzel, geenszints de eerfte oorzaak zy; maar ook op die gewigtige waarneeming, dat juist de onontbeerlykfte konften zeef fpoedig, en de meer befchouwelyke weetenfchappen integendeel, veel laater uitgevonden zyn. — Ten tweeden: dat het plan der volmaakte wysheid is, dat de verlichting der menfchelyke kundigheden van tyd tot tyd aanbreekt, en toeneemt, naar de gefteldheid der maatfehappy zulks toelaat of vordert. Deeze handelwyze fchynt ons, kortziende ftervelingen, wel omflagtig en minder gepast toe, maar zy is wezenlyk de verkieslykfte. Door eene trapswyze vordering wordt de zo heilzaame drift tot onderzoek fterkst aangekweekt; en door den mensch aan de leidingen zyner eige reden, zo veel met zyn geluk maar eenigzints beftaanbaar is, over te laaten, blyft hy een redelyk en zelfwerkend wezen, en fmaakt, by elke vordering in kennis en zezerheid, het edelfte genoegen voor 't welk de ziel vatbaar is. Ten derden: dat de ontdekking der konften en weetenfchappen zeer wel aan den algemeenen loop der dingen kon overgelaaten worden; om dat, gelyk de ondervinding ons leerd, in dien algemeenen loop de eerfte aanleidingen ingevlogten zyn,- terwyl de ontwikkeling en de toepasfing des te veiliger aan Ee 3 de  222 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR de reden kon worden toevertrouwd; om dat geene ontdekkingen in de natuur met de driften te kampen, maar alleen het vooroordeel tegen zich hebben; 't geen zy gemaklyker overwinnen, wyl doorgaans zo wel de zinnen overtuigd worden als het verftand. — Ten vierden: dat de Opperfte Wysheid in het fchenken der Openbaaringe, het zelfde plan als in het ontdekken en befchaaven der overige men-i fchelyke kundigheden gevolgt is. In beide is de verlichting op onderfcheide tyden aangebroken, en was evenredig naar de vatbaarheid en behoeftens der menfchen. In beide is de reden door aanleidingen, van welke de Schepper de eerfte zo niet de onmiddelyke oorzaak was, te hulpe gekomen: doch in beide bleef altoos de uitbreiding, de toepasfing en de heilzaamen invloed overgelaaten aan het verftand en den wil der menfchen. Het eenige onderfcheid beftaat in de byzondere middelen van welken zich de Voorzienigheid, ter verlichtinge der waereld, bediende. Doch zal het niet de grootfte vermetelheid in ons bepaalde fchepzelen zyn, om van vooren over de gepastheid dier middelen te willen oordeelen? Het is ons vergund om van achteren, uit het geen werklyk gefchiedt is de oogmerken des Opperften Beftuurders afteleiden ; en het bezef zyner volmaakte wysheid verplicht ons, in de wegen zyner Voorzienigheid te berusten, al fcheenen zy ons min regelmaatig toe. Doch hoe veel volkomener moet dan niet de berusting by den Wysgeer zyn, indien een nauwkeuriger onderzoek hem leerd, dat dezelfde fchikkingen welke in den eer-  de belangen der openbaaringe. 223 eerden opflag zo zonderling voorkwamen, een toereikenden grond in ons waarachtig geluk hebben 1 § 2. Even min als in het plan der Openbaaringe de fchets, of het volledig tafreel der wysgeerige weetenfchappen kon begreepen zyn, even zo min moesten zich derzelver verkondigers met eene hervorming van wysgeerige doolingen inlaaten. 1. ) De deelen van elke weetenfchap ftaan in zulk een nauw verband met elkander, dat het zeer bezwaarlyk, zo niet onmogelyk is, een derzelve, ten minde de verhevende, aan het verdand vatbaar voortedellen, zo in dat verdand niet reeds de denkbeelden op welken de delling rust, gevonden worden. Hoe nu zouden de leeraars der Openbaaringe in byzondere dukken wysgeerig kunnen gelproken hebben, zonder al voorerts de gronden, dat is, de weetenfchap zelve te ontvouwen? — Doch hoe drydig dit met den aart der zaake zy, is reeds aangetoond. 2. ) De dooling in den wortel aantetasten, is de zekerde weg om haar uitterooijen, maar hy is daarom niet altoos de veiligde. Eene te fnelvlietende rivier optedoppen, veroorzaakt, dat zy dè oevers overdroomd: haar afteleiden is veel voorzichtiger. Een volk, 't welk aan elementen en aan dieren godlyk' eere hadt zien bewyzen, zou eenen musschenbroek en LiNNiEus -befpot en veracht hebbenr mozes moest den Israëlit flegts leeren, dat Jehova de Heer van alles is. — Indien de Christlyke Openbaaring; ©ok  224 de wysgeerte niet nadeelig voor ook een zaamenftel van Wysbegeerte in zich begrepen hadt, zekerlyk zou zulks het waare geweest zyn: doch behalve, dat zulk een licht zelfs de oogen eenes newton's zou verblind hebben, zo zou het Euangelie hier door een nog -fterker ft een des aanftoots zyn geworden: want., indien men alles wil hervormen, hervormd men niets. 3.) De weldenkende menfchen vriend betreurt, en met recht, de wangevoelens zyn's naasten, indien zy fchadelyke gevolgen naa zich fleepen: maar indien zy op de zeden of het algemeene welzyn geen onmiddelyken invloed hebben, dan befchoud hy ze met een oog van philofophifche onverfchilligheid en tracht alleen de .gevolgen te voorkomen. Zie daar eene andere rede om welke de Godlyke Hervormer de .wysgeerige dwaalingen onaangeroerd kon laaten: want, indien men zyne uitmuntende leer maar wel kenne en behoorlyk betrachtte, dat men dan vryelyk in befpiegelcnde kennisfe dooie, en noch .de rust des gemoeds, noch het geluk der zaamenleevinge zal geftoord worden. — Het gemeen befchoud deeze aarde als een plat vlak, het fchrikt op de verfchyning eener ftaartfterre: zulke volks-vooroordeelen wederfpreekt de fchriftuur gewislyk niet; men vind onder de Apostelen geene iiuigen's, die den Jphaeriodifchen vorm des aardkloots betoogen, geen condamine's, die de oppervlakte meeten; zy zyn geen clairouts, geen . euler's, die de theorie en de wederkomften der comeeten naarfpooren: — neen; maar zy leeren ons, dat de voorzienigheid over alles waakt, en dat wy  de belangen der. openbaaringe. 225 wy op haar altoos mogen en moeten vertrouwen. — Nog eens! en nog fterker! De eenvoudige houdt zyne woonplaats voor het onwrikbaare middenpunt des geheel-als, en den hemel voor een blauw gewelf, aan 't welk zon, maan en Herren zyn vastgchegt: de fchriftuur begunftigt deeze onwysgeerige gevoelens; en echter zal de Christen, in wien de geest zynes meesters woond, fchoon hy nooit van het waare fyfthema mundi gehoord, nooit een fontenelle of merian geleezen heeft, zuiveren eerbied voor zynen Hemelfchen Vader, en ongeveinsde nedrigheid over zich zeiven gevoelen. Spyt zyne doolingen, denkt hy edeler, dan dat fchitterend vernuft, 't welk de aarde tot een niets betekenend ftip verlaagt, en den mensch een te kleen individuum acht, dan dat de Schepper, wiens gebied het oneindige is, en die doof hlyft voor het geroep van een dom gemeen, zich over zyn geluk het minfte zou bekommeren. Ff ZES-  226 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR ZESDE HOOFDSTUK. De verlichte Wysbegeerte deezer Eeuzue, noch de gezuigtige ontdekkingen in de Natuur, ondermynen het gezag der Openbaaringe. % i. Bepaald zich de Openbaaring tot die kundigheden welke de mensch, als een zedelyk en voor de eeu-. wigheid verordent wezen meest behoeft; zou eene uitdelging van wysgeerige doolingen aan het groote einde meer hinderlyk dan voordeelig geweest zyn, wat is dan natuurlyker, dan, dat de Wysgeer deezer eeuwe zeer veele dingen uit een gantsch ander gezichtpunt befchout, dan in de fchriftuur gefchiedt? Verre zy het er echter van af, dat deeze verlichter kennis ons geloof aan de groote leeringen der Openbaaringe zoude verzwakken, of onze achtinge voor derzelver verkondigers verminderen: integendeel: zy leid het verftand op en fielt het oordeel in ftaat, om ook hier, gelyk in andere onderzoekingen, het noodzaak-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 227 zaaklyke, het nuttige en het onverfchillige van elkander te onderfcheiden. De ieverige maar onkundige bybelminnaar noemt alles wat hy in denzei ven aantreft, Gods onfeilbaar woord: de verftandige hoogachter integendeel, zondert de Openbaaring van derzelver gefchiedenis, de zaak van de omkleeding af. Hy merkt eene woordelyke ingeeving aan, als eene dweepzieke inbeelding; ontbloot van grond; ftrydig met het gezond verftand; ftrydig met den inhoud der fchriftuure. — Als criticus, belgt hy zich niet aan den verwaarloosden ftyl van fommige fchryvers. Als aardrykskundige, floot hem geene verkeerde plaatsbenoeming, als tydrekenkundige geene gaapingen in de geflachtregisters. Het geeft hem, als bovennatuurkundige, geen ergernis, dat er van Duivelen, Damons, Lugtgeesten gewaagt, en Van het Opperwezen en deszelfs voorzienige regeering op eene zinnelyke of bepaalde wyze gefproken wordt. Als natuur- wis- en fierrekundige, vind hy het zeer eigenaartig, de taal, de dooiende taal der oudheid aantetreffen. — En waarom? Daar het op Wysbegeerte aankomt, geld by hem de uitfpraak der fchiftuure niet: hier is het niet meer de taal van God, maar de taal van feilbaare menfchen. En met alle deeze, voor anderen zo ergerlyke gebreken, blyft by hem de Openbaaring het zegenrykfte gefchenk, haare leeringen hoogwigtig en waarachtig, en haar gezag daar, waar dat gezag gelden moet, onwrikbaar geftaaft. Uit deeze aanmerkingen volgt van zelve, dat het eene zeer verkeerd geplaatften iever in brahé was^ Ff 2 die  228 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR die hem, uit ontzag voor de letter, zyne oogen voor het eenvoudige ftelzel van Copernicus fluiten deedt. Even zo is het eene verfpilling van tyd en geleerdheid, de ontdekkingen deezer laatfte eeuwen met de denkwyze der heilige mannen te willen overeenbrengen. Zelf is het eene meer welmeenende dan verftandige onderftelling, dat de leeraars zich fchikten naar de gevoelens hunner tydgenooten. Hoe onontbeerlyk deeze regel in de uitlegkunde ook zyn moge, hier is zy ongepast en onvoldoende. Zich te fchikken naar den denktrant van anderen, onderftelt altoos een dieper inzicht der zaake. Doch van waar toch zoude de verkondigers der Openbaaringe deeze betere kennisfe verkregen hebben? Voor hun eigen geest was deeze vlugt te verheven, en aan eene hoogere inlichting behooren wy geheel niet te denken. Voor alle Openbaaring moet eene voldoende rede zyn: maar hier misfen wy allen mogelyken grond; want, de leeraar behoefde voor zich zeiven geene wysgeerige kundigheden te bezitten, en voor anderen zou toch zyne meerdere kennis geheel nutteloos geweest zyn, daar hy, volgens de onderftelling, zyne' betere begrippen met opzet moest verbergen. — Laaten wy ook, in het voorftaan der waarheid, zekere heldhaftigheid in acht neemen, die ons onze gevoelens onbewimpeld doet voorftaan: Laaten wy erkennen, dat de wysgeerige wanbegrippen die wy in de fchriftuure aantreffen, wezenlyke dwaalingen van de leeraars en fchryvers zyn; en deeze erkentenis zal hun gezag niet in het minfte benadeelen. § 2-  de belangen der openbaaringe. 229 § 2. „ Maar indien de natuur-onderzoeker in de fchrif„ tuur geen enkele gezegdens, geen ftilzwygende toe„ {lemmingen, maar verhaalen van gebeurtenisfen aan„ treft, die hy, naar zyne meer verlichte kennis, niet „ kan aanneemen: wat zal hy in dit geval doen!" wel! als een rechtfchapen Wysgeer, zal hy een des te naarftiger onderzoek aanvangen, en op dit volgende letten. Voor-eerst: Of het geen oppervlakkig als eene gefchiedenis voorkomt, niet maar eene fterke zinfpeeling van den fchryver is, om des te meer kracht aan zyn zeggen bytezetten. — Door het inachtneemen van deezen regel, blyft het ftilftaan van zon en maan op bevel van jozua, niet langer die gebeurtenis, op welke de Philofooph zeer aartig de woorden des Dichters mag toepasfen. And, if each fyftem in gr adation roll Alike esfential to th' amazing whole, The least confufton hut in one,'not all That fyftem only, hut the whole must fall. Let earth unhalancd from the orhit fly, Planets and funs run lawlefs thro the fky; Heav'ns whole foundations to their centre nod, And nature trembles to the throne of God. Esfay on Man Ep, I. 250. Neen het wordt dan een verheve lied, 't welk den Ff 3 ie-  230 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR iever des helds in 't vervolgen der vyanden tot diep in den nagt, fchilderachtig uitdrukt. Ten tweeden: Of dat geen 't welk meest opftuitende is, wel tot het wezen - der zaake noodzaaklyk behoord! — Deeze vraag, met oordeel beantwoord zynde, verfpreid over veele gefchiedenisfen een nieuw en draaglyk licht. Zou, by voorb. in de poëtifche fchets van den zondvloed, alles juist even letterlyk moeten opgevat worden, om de waarheid des verhaals in kracht te bewaaren? kan men deezen vloed niet voor de verfchrikkelykfte aller overftroomingen houden, en nogtans deszelfs hoogte tot het Armenifche gebergte, deszelfs grenzen tot het toen bewoonde deel des aardkloots, en zyne verwoesting tot de zich in die flreeken ophoudende dieren beperKen? Eindelyk: Of het oogmerk van den fchryver niet maar bepaaldlyk is, om de beginfelen van den godsdienst te verfterken, en geenszints,. om eene juiste en wysgeerige befchryving te geeven. — Dit in het oog houdende, wordt het verhaal der zesdaagfche fchepping, een, voor den Wysgeer zelfs, eerbiedenswaardig gedenkfluk. Niet, dat hy in het zeiven de natuurkennis zyner eeuw zal aantreffen, maar hy zal de verheve waarheid, — daar is een God, de onafhanglyke Schepper en Regeerder van alles, — op het nadruklykst aan de toenmaalige zwakke reden ingeprent vinden ; hy zal het als een inleiding voor het wetboek, als een vergif tegens de afgodery der Egyptenaaren, met verwonderende goedkeuring befchouwen. On  de belangen der openbaarimge. 23I Onder de veelvuldige verklaaringen aan deeze gefchiedenis gegeeven, is die van den Abt Jeruzalem de eenvoudigfte. Dees, boven allen fterfiyken lof verheven fchryver, verkiest, om veele redenen, de letterlyke uitlegging, en gelooft, dat mozes de oorfpronglyke fchepping der geheele natuur bedoeld, en overeenkomftig de toen bekrompene denkbeelden befchreeven heeft. Deeze uitlegging fnyd niet alleen de fpotternyen van eenen bolingbroke en voltaire geheel af, maar zy laat ook de grootheid van 't geheelal, het aantal der waerelden en den ouderdom der aarde, voor den Philofooph, onbeflist. Hoe weinig evenwel de befchryving der fcheppinge aan den wysgeerigen frnaak van eenigen mag beantwoorden , de grootfte byzonderheden en de hoofdwaarheid in het verhaal voorkomende, blyven echter tegens allen aanval gedekt. — Dat wy allen' van één paar menfchen afftammen, zou de wet der fpaarzaamheid den Wy.sgeer leeren, al werd zulks door mozes niet- opzetlyk gemeld. Even zo ftrekken de mislukte poogingen, om byzondere volken eene hoogere oudheid toetekennen, of eene geheele Natie te verdigten, eeniglyk om ons in het geloove te verfterken, dat de bevolking niet veel vroeger dan vyftig eeuwen aangevangen is. Dat in het Mozaïsch verhaal de Almagtige, als de onmiddelyke oorzaak voorkomt, zet het by den weidenkenden verhevenheid by. Noch het voorbeftaan en de duurzaamheid der Spruiten > noch de fcheikundige ontdekkingen van de vrienden vyandfchap der deeltjes; noch de ontwikkeling der zaa-  232 de wysgeerte niet nadeelig voor zaaden door gisting; noch zelfs de verdachte proeven van de voortteeling der diertjes uit ruuwe (toffe, dit alles, belet den doorzichtigen natuuronderzoeker niet, om in de formeering van deezen kloot, tot eene waereld van orde en fchoonheid, die zelfde werkzaame magt en fchikkende wysheid te erkennen, welke mozes in deeze zinnelyke maar krachtige taal uitdrukt: God zeide daar zy licht! en er werd licht. De Heer zag al wat hy gemaakt hadt, en het was zeer goed. Hier kunnen wy, in opzicht tot den weidenkenden Godgeleerden en Wysgeer, onze befchouwing van mozes verhaal eindigen; want de nieuwe ftelzels van waereldwording behooren eigenlyk tot ons onderzoek niet. Op geen afdoende bewyzen of proeven rustende, moet men ze voor geene rype vrugten van eenen philofophifchen geest, maar veeleer voor de uitwerkzelen eener leevendige verbeelding houden. Doch naardien dit onderfcheid van allen niet even duidelyk begreepen wordt; daar deeze fyjlhemds. niet dan te dikwyls tot oneere voor de Wysbegeerte, in triumph tegens den Godsdienst heromgevoerd worden : daar vergunne men ons nog een woord omtrent dezelven te zeggen. S 3- Geen fyfïhema van Cosmologie, tot dus verre uitgedacht, kan de toets van een wysgeerig onderzoek doorftaan. De Baron de marivetz (Phyfique du .Monde, Paris 1782) heeft onlangs alle voorige ftelzels verwoest, en op derzelver puinhoopen een opgericht, het welk by veelen, om de fchynbaare nieu- wig-  de belangen der openbaaringe. 233 wigheid, aanneemelyk is. Men moet erkennen, dat hetzelve die ftrydigheden, noch al het toevallige niet heeft van het gevoelen des grooten de buffon: maar nogtans ontbreekt het ook een grondflag, evenredig aan het gebouw. De eerfte oorzaak der beweeging van een gantsch planeetgeflel te zoeken, in de onregelmaatige beweeging van een fyne doch veerkrachtige ather, en de naaste oorzaak van alle verfcheidenheid, fchoonheid, licht en leeven aan deterugkaatzinge der deeltjes toetekennen: zullen zodaanige verklaaringen by den waaren Wysgeer, die oordeel boven vernuft waardeert, niet altoos verdacht zyn? Tot zo lang zullen alle waereldwordingen gisfingen blyven, als men geene zekere mechanifche oorzaaken kan ontdekken. Het eenpaarige getuigenis der vermaardfte fterrekundigen is, dat hier wetten zyn, welke wy niet kennen. Waar zou men, by voorbeeld, natuurlyker zaamenhang mogen verwagten, dan tusfchen de kring- en asbeweeging der planeeten? en nogtans heeft men er geen noodzaaklyk verband in kunnen befpeuren. de mairan en bernoulli hebben wel geftelt, maar niet be weezen. De lieer de la lande is dieswegens nog beflisfender; als ontkennende dat er eenige betrekking is. — Hoe kunnen wy ook hoopen de formeering van het geheele ftelzel te zullen ontvouwen, daar wy niet in ftaat zyn, de herfchepping van dien kloot dien wy bewoonen, uit enkel natuurlyke oorzaaken te verklaaren. Verlangt men de mislukte poogingen hier toe te werk geftelt te weeten, men onderzoeke flegts de fchriften G g van  «34 de-wysgeerte niet nadeelig voor van ray, luloff, de luc, ja zelfs die van de buffön en marivetz. Maar fchoon alle uitgedachte leerftelzels van de fchepping enkel op gisfingen rusten, en gevolglyk geen aanfpraak op de waare Wysbegeerte hebben, zo zyn zy echter op zichzelven, en dit is eene tweede aanmerking, niet nadeelig voor den godsdienst; zynde het eeniglyk de valfche toepasfing die verachting verdient. — Te onderftellen, dat de Schepper geduurig werkzaam is in het voortbrengen van nieuwe waerelden, en dat ook eenmaal ons flelzel in den grooten fchakel als ingefchoven zy, beperkt noch zyne wysheid noch magt. In deeze gewigtige gebeurtenisfen meer aan eene formeering dan aan eigenlyk fcheppen uit niet te denken, is mede geenszints ftrydig met dien eerbied welke wy den oorfprong van alles fchuldig zyn. Het is zelfs geen ongeoorloofde pooging de tweede oorzaaken natefpooren. Immers: indien de Wysgeer maar altoos de Godheid te hulpe riep, zou hy geen vorderingen maaken, en dus ophouden Wysgeer te zyn! Hy moet zo min mogelyk is toeylugt neemen, tot oorzaaken, die buiten de natuur leggen (V): — Maar aan den anderen kant, en dit is eene eeuwige les! hy moet ook in de natuur geen oorzaaken erkennen, dan die hy zeker weet waare oorzaaken te zyn Qb~); hy moet de wyze fchikkingen der Voorzienigheid in alles, en de onmiddelyke hand des Scheppers wel meest, daar eerbiedigen, waar zyn onderzoek gefluit wordt. DE BUFFON. (£) NEWTON. ZE-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 235 ZEVENDE. H O O F D S T U K. Bewys ÜÜ Voorbeelden. § i. JL^aar wy ons vleyen uit den aart der zaake zelve beweezen te hebben, dat de gezonde Wysbegeerte de geloofwaardigheid der Openbaaringe niet öndermynt, zo zouden wy alle gezag, als in dit gewigtig ftuk niet beflisfende, van de hand wyzen kunnen. Doch, fchoon de Philo/boph de waarheid om haar zelf wille bemind, het oordeel van verdienftelyke mannen blyft hem nogtans gewigtig, en de zugt tot navolging is eene den mensch eigene drift. Deeze bedenkingen, gevoegt by de arglistige handelwyze der vyanden van den godsdienst, om zich op fchitterende voorbeelden te beroepen, doet ons befluiten, om ten minften gezag tegens gezag te ftellen, en ook door voorbeelden te bewyzen, dat een doorgeoefend Wysgeer een oprecht Christen zyn' kan. — Verwagt--echter geen breede lyst van enkele naamen; in dit te doen zou veelligt meer iever dan oordeel doorftraalen: wy zullen Gg 2 ons  t23ö" de wysgeerte niet nadeelig voor ons alleen tot een gering aantal van beroemde mannen, van onzen eigen tyd, bepaalen; — dat men ook hier, even als in de bewyzen, meer op het gewigt dan op het aantal lette. Welk vaderlander gedenkt niet reeds aan eenen boerhaven, 's gravezande , musschenbroek en luloff's? Uitgebreide kennis, juistheid van oordeel, onvermoeide naarftigheid en liefde tot waarheid: zie daar! de verheve hoedanigheden, door welken deeze voortreffelyke vernuften zo diep de natuur doorgrondden; zulke onverganglyke eerzuilen, zich ter eere, {lichteden. In alle hunne naarfpooringen volgden zy en reden en ondervinding, en verlooren deeze gidfen nimmer uit het oog. Ontmoetten zy verfchynzelen die zy niet konden verklaaren, wel verre van floutmoedig te gisfen of alles te loochenen, beleden zy nedrig hunne onkunde, en trachtten uit het geene daadlyk beftaat en gekend wordt, het hoogst mogelyke nut afteleiden. —Dat zy by al deeze liefde voor de weetenfchappen ook achting voor den geopenbaarden godsdienst koesterden, zouden wy uit etlyke plaatzen hunner fchriften, of rechtftreeks, of by gevolgtrekkinge kunnen bewyzen t doch liever beroepen wy ons op het getuigenis dier geleerden, welke zich, behalven het nut der openbaare lesfen, ook nog de vertrouwelyke gefprekken dier edele waarheidminnaars mogen herinneren. — En gelukkig: de voortreflyke denkwyze is zo min als de roem deezer fieraaden onzer hooge fchoolen, met hen geftorven. Neen: -— nog vind men in ons vaderland veele Wys- gee-  de belangen der openbaaringe. 237 geeren die zo wel den godsdienst als de weetenfchappen ter eere leeven. Ware het my geoorloofd hun te noemen, het zou van allen met hoogachtinge, van eenigen met dankbaare erkentenis gefchieden: doch zulke edele zielen zoeken meer dan glorie. — Laat het ons vergund zyn nog eenige andere groote mannen, ter ftaavinge, bytebrcngen. newton: fchoon voor veele jaaren reeds geftorven, behoeve ik niemand als Wysgeer te leeren kennen: wy allen kennen hem als derzelver Vorst! By 's mans naam eene lofrede te voegen, is een hoon, die men zyne onfterflyke verdienden aandoet. Dit vernuft rekende het zich nooit te laag, openlyk de belangen van den godsdienst te verdedigen. In zyne theologifche fchriften mist men de Wysgeer wel een weinig, maar men ontmoet er altoos de ongeveinsde vriend der waarheid in. Deeze flonkerfter onder de menfchen, zegt zyn lofredenaar, de Heer de fontenel l e , bepaalde zyne achtinge niet by den natuurlyken godsdienst; hy was ook van de Openbaaring overtuigt: onder alle boeken die hy geduurig in Imnden hadt, las hy allermeest den bybel. Euler: de groote euler! die alle wiskonftenaaren zynes tyds voorbyfnelde, was een vyand van het ongeloof. "Telkens, (zyn zyne woorden) "telkens, „ als ik van die fterke geesten zie, die de waarhe„ den der Openbaaringe betwisten, wat zeg ik! met „ de onbefchaamdfte zelftevredenheid befpotten, denk „ ik, jammerhartige ftervelingen! hoe veel, hoe on„ eindig veel hooger en gewigtiger zyn de zaaken, Gg 3 y% waar  258 de wysgeerte niet nadeelig voor „ waar over gy zo lugtig redenkavelt, dan die, waar„ omtrent de groote newton zo grof heeft misge„ tast." For me y: die by de Wysbegeerte ook de fraaije weetenfchappen beoeffend, en in wien zich een diepdenkend doorzicht met eene leevendige verbeelding zaamenpaard: dit edele vernuft vraagt, na dat hy getracht heeft het ongeloof, door de redeneerkonst der waarfchynlykheden tot ftilzwygen te brengen, "is het „ waarfchynlyker, dat eenen zo weldaadigen en ge„ fundeerden godsdienst niets verdient dan fpotterny, „ hoon en verachting: dan, dat hy een gift des he„ mels is; een van de grootfte zegeningen; den vas„ ten fteun van ons tegenwoordig en den weg tot „ het toekomende geluk?" — En in zyne befpiegelingen over de geheimen der natuur: "Laat zommige „ wanfchape Wysgeeren zwaarigheden tegen de geo„ penbaarde waarheden maaken, die zelfs niet geheel „ optelosfen zyn: wat volgt daar uit? niet anders, „ dan dat er in de Openbaaring geheimen zyn even als in de natuur; en dat zy dus beide een zelfde „ oorzaak hebben, wier wegen niet te doorgronden i, zyn." Bonnet: wiens geest door infpanning afgeflooft, en wiens oogen door veelvuldige proefneemingen bedorven zyn; die den gelukkigften geest van waarneeming met de' hefpiegeling verbind, en daar door het langzaam doch zeker gaande gezond verftand, op de fteilfte hoogtens des vernuft weet optevoeren; dees groote man is niet alleen een hoogachter, maar een verdediger, een wys- gee-  de belangen der otenbaaringe. 239 geerig verdediger der Openbaaringe. "Ik heb, (dit is de taal waarmede hy zyne navorfchingen eindigt,) "ik heb tot in den grond van myn hart trachten door-. „ tedringen; en gelyk ik daar niet een verborge be„ weegmiddel heb gevonden, 't welk my zou kun„ nen doen befluiten, tot het verwerpen van eene „ leer, zo gefchikt om de zwakheid myner reden te „ vervullen: zo neeme ik die leer aan als het beste „ gefchenk 't welk God aan het menschdom zou „ kunnen geeven; en ik zou dezelve ook dan nog „ aanneemen, indien ik haar enkel aanmerkte, als „ het beste zaamenftel der beoeffende Wysbegeerte." Priestly: is den geleerden te over bekend, dan om van zyne byzondere naarftigheid in het doen van proeven, en de nieuwe gedaante door hem aan eenige takken der natuurkunde gegeeven, breedvoerig te fpreeken. Dan, trekt hy de opmerking der Wysgeeren tot zich, de oplettenheid der godgeleerden is niet minder op hem gevestigd, 't Is waar de rechtzinnige fchrikt van zyne gevoelens en fchuuwd hem als een gevaarlyk ketter: doch voor ons, die niet vraagen naar iemands byzondere begrippen, maar alleen, of iemand van harte in de Openbaaring geloofd en derzelver zedelyke voorfchriften boven alles waardeert; voor ons, is Doftor priestly een oprecht Christen. De luc! wie zal dees vermaarden man den lof van een voortreflyk Wysgeer weigeren ? By de kennis der natuure voegt hy ook die der gefchiedenisfen en van 't menschlyk hart. Zyne achting voor de fchriftuur drukt hy in deeze woorden uit: "Het is alleen „ gods-  24O DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR „ godsdienst die in myne oogen eene groote waarde „ byzet aan de weetenfchappen, door my beoeffent.— „ Vooraf verklaare ik, dat het onmiddelyk befluit en „ 't gevolg van het natuurkundige gedeelte van dit „ werk (Lett. Phyf & Morale &c.) dit is': dat het „ eerfle der H. boeken de waare gefchiedenis der „ waereld vervat." AGTSTE HOOFDSTUK. Over de oorzaaken van het vooroordeel tegens de Wysgeeren, als hegunftigers van het Ongeloof. Indien men den Godsdienst en de Wysbegeerte uit het regte gezichtpunt befchouwd, dan moet het ons verwonderen, hoe iemand, de beoeffening der laatfle, met de handhaavinge des eerflen ftrydig heeft kunnen achten. Nochtans is dit eene vry algemeene dooling; eene dooling, die, om haare fchadelyke uitwerkzelen, door elke menfchen vriend moet te keer gegaan worden. Uit verfchillende oorzaaken voortvloeijende, heeft zy onderfcheide gevolgen. De man van fmaak  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 24I fmaak, die nooit ernftig de leer noch de bewyzen der Openbaaringe onderzogt, zal zich zo dra niet inbeelden, dat twyfelen en van de volksvooroordeelen aftewyken, de kenmerken van een fraai vernuft zyn, of hy zal zich zyn wankelend geloof door eenige fchitterende tegenwerpingen ontvoeren laaten. De dweeper, die alles blindeling aanneemt of verwerpt, om dat hy nooit zelve denkt, behoeft maar eens in het denkbeeld te komen, dat de weetenfchappen de voedfterlingen der bedorve reden zyn, en hy zal haare beminnaars hartlyk haaten. Vooroordeelen van deezen aart, die de eigenliefde ftreelen, of de inbeelding voeden, vinden allerwegen grond en fchieten welig op. Het is, om dezelven uitterooijen, niet altoos voldoende, de waarheid naast hen te plaatzen: men behoord hen geheel te ontwortelen, en de bronnen die hen voeden, als vergiftigende te leeren kennen. — Om deeze rede bepaalen de zeer geleerde leden van het beroemde genootschap, OlIZen aandacht nog by de ontvouwinge der oorzaaken, waaruit het haatlyk vooroordeel, dat de beminnaar en van wysgeerige weetenfchappen vrienden van het ongeloof zyn, eigenlyk ontftaa; — en dat, zo wel ter waarfchuwinge voor de ÏVysgeeren, als ten bewyze van de ongegrondheid van dit vooroordeel. % 1. De eerste oorzaak is toetekennen aan die algemeene fout in ons oordeel, om een onbepaald gevolg te trekken uit het geen niet dan in zekere maate waar is. Onbetwistbaar vind men voortreflyke Wysgeeren, Hh die  242 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR die of openlyk, of meer bedektlyk blyken gegeeven hebben, dat zy de Openbaaring niet hooger dan eene nuttige volksdwaaling hielden. De bron van dit ongeloof altoos in een boosaartig harte te zoeken, is zeer liefdeloos en valsch. De zugt tot waarheid kan wel eens de naaste aanleiding tot de dooling zyn. Ons oordeel richt zich zo zeer naar ingezoge begrippen, en laat zich door ééns aangenome grondftellingen zo lydelyk beftuuren; de godsdienst wordt daarenboven zo zelden vry van menfchelyke byvoegzelen gekendt, dat het zeer mogelyk zy, dat de gevoelens van even oprechte minnaars van waarheid en deugd, zelfs in zeer gewigtige ftukken, onderfcheiden kunnen zyn. Doch hoe verfchoonelyk ook de oogmerken deezer twyfelende Philofophen wezen mogen, hun voorbeeld is nogtans ten uiterften verderflyk. Door hunne verdienften trekken zy toejuichers achter zich; die liefst hen in dat geen naarftreevende 't welk de minfte infpanning des geestes vordert, verwaandheid by onkunde voegen, en zelf die waarheden openlyk durven befpotten, welken, hunne meergeoeffende helden, alleen zediglyk in twyfel trokken. — Dit is noch niet het eenig gevreesde kwaad. De vrienden van den godsdienst ondervindende, dat zy die zich den naam van Wysgeeren toeëigenen, die gronden op welken zy al hun geluk bouwen, ondermynen, fchrikken voor hen, als vyanden van hunne rust, en uit enkele voorbeelden tot het algemeen belluitende , befchuldigen zy alle beminnaars der Wysbegeerte van ongeloof. Eene  de belangen der openbaaringe. 243 Eene tweede oorzaak van het bewuste vooroordeel, vinden wy in het onoplettend gedrag fommiger Philofophen. Dikwyls heb ik onder de geleerden, mannen van oeftening aangetroffen, die vernuft hooger dan oordeel fchatten, en die in hunne ftudiën wel met eene onvermoeide naarftigheid veele oppervlakkige kundigheden verzaamelde, doch geene voldoende gronden leggende, noch met orde opbouwende, zich ook nimmer van eene weetenfchap volkomen meester maakten. Geen wonder, dat de zulken door het nieuwe, door het fchitterende als buiten zich zeiven vervoerd worden. Het is niet vreemd hen, zelfs over de gronden van godsdienst en zcdelykheid, twyfelachtig te hooren redekavelen: niet echter om dat zy die verachten, maar, om dat ftrydige denkbeelden in hunnen geest als omdoolen, en de waarheid, door gebrek aan oplettenheid, geen post kan vatten. Eene fterke zet! eene geestige kwinkflag! zyn in hun de uitvloeizelen van een fpeelend •vernuft en onbekommerd hart. — Dan zy bedenken niet, dat zy door dit alles den zwakken ergeren; en dat deeze maar al te gereed, dat geen aan de weetenfchappen verwyten, 't welk alleen de onvoorzichtigheid van derzelver begunftigers verdient. § 3 Eene derde oorzaak legt, in het gedrag der geleerden in het algemeen. Zy jaagcn ééne weetenfchap driftig na, doch verwaarloozen alle overigen. Hier II h 2 me-  244 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR mede noch niet te vreden, willen zy hunnen afgod offers toebrengen, die zy eerst voor de altaaren van andere goden gerooft hebben; zy waanen, dat hun gedicht des te luisterryker zal pryken, naar dat het meerder op de puinhoopen van anderen gebouwd is. Welk eene verkeerde en dwaaze handelwyze! Alle weetenfchappen hebben immers een gemeenfchaplyk verband en ééne groote bedoeling? Voortreflyke mannen hebben dit wel al voor lange opgemerkt en aangedrongen , doch het wordt noch maar al te weinig begreepen en nog minder betragt. Hoe veele Philofophen vind men niet, die naulyks de eerfle beginzelen van godsdienst en plicht fchynen te kennen? Hoord men aan den anderen kant niet dikwyls Leeraaren de fchriftuur uitmuntent verklaaren en toepasfen, doch die zo dra niet uit hunnen kring treden, en flegts van de eenvoudigfte natuurverfchynzelen fpreeken, of zy verraaden de diepfle onkunde? — Het geen nu, dat men niet kent, kan men niet waardeeren; en wanneer wy het ons geliefden zien verwaarloozen, of hooren verachten, zyn wy maar al te genegen, om ook, het geen de ander bemind, te verfmaaden. Hier van die koelheid en dikwyls heimelyke haat, waarmede Wysgeeren en Godgeleerden elkander behandelen. Dit bemerkt het gemeen: doch het zelfde gemeen altoos naar het uitwendige oordeelende, fchryft het deeze vervreemdheid aan eene ftrydigheid van beginzelen toe; en, zo door opvoeding, als de orakehtem des Predikers, eene onberedeneerde drift voor den godsdienst koesterende, veroor-  de belangen der openbaaringe. 245 oordeelt men de Wysbegeerte als deszelfs grootfte vyandinne. § 4- Eene vierde oorzaak leide wy af, uit het verkeerd oordeel der Godgeleerden. De waare wyze befchouwd alle weetenfchappen in verband, en tracht van de meest gewigtigfte zich algemeene denkbeelden eigen te maaken: doch ze allen te doorgronden buiten den kring der menfchelyke krachten leggende, zo verkiest hy die ftudie boven anderen, welke meest met zyn talenten, fmaak of belang overeenkomt. De Wysgeer zal dierhalven, zich wel verplicht achten den godsdienst ernftig te onderzoeken, doch hy zal zich ook met de noodige kennis te vreden ftellen. Uit verkiezing, Zal hy meer over philofophifche dan theohgifche onderwerpen fpreeken; of gefchied dit laatfte al, dan zal hy meer blyken van gezond verftand dan van oeffening vertoonen. Zulks ftoot den driftigen Godgeleerden; die eeuwig den mond van geloofszaaken en van bevindingen vol heeft. By deeze moet Sion alleen woonen! zyn ryk is het eenige ryk der waarheid; alle overige kennis is waereldsch en fchadelyk. — Om de ongegrondheid van dit haatelyk vooroordeel als te gevoelen, behoeft men maar te vraagen, hoe veel toch de meeste Commentariën, Dogmatifche fyftemtis en Difpuuten, tot verlichting van den geest, verbetering des harte en aanwas van gelukzaligheid toegebragt hebben? De hervormer onzes tyds, de fchrandere steinbard! zal deeze vraag best beantwoorden. Uit zyn veel. bevattend Iih 3 werk  24Ó DE WYSGEERTE NIET NADEEL IG VOOR werk zal men het wyde verfchil, tusfchen het zuivere fVysgeerige Christendom, en die weetenfchap, welke men Godgeleerdheid noemt, duidelyk ontdekken. Waarlyk de mensch behoeft, om te weeten wat hem te .gelooven en te betrachten ftaat, geen vermoeijend onderzoek te werk te Hellen: zyn eige reden zal hem, in het woord van God, een effen pad aanwyzen. Dat de vriend van waarheid en deugd, de fchriften van een Jeruzalem, met oordeel, en een Grandifon of Clarisfe, met gevoel, leeze, en hy kan voor altoos alle afgetrokke zaamenftellen van godgeleerdheid, alle dorre ontledingen der zedenleer veilig uit zyne tegenwoordigheid verbannen. ui' . ,. ' ; • • § 5. i|fj r - , . 1 . Eene vyf de oorzaak mag men daarin ftellen, dat -de Wysgeer zyne toeftemming moet weigeren aan ge;voelens, die de rechtzinnige als grondzuilen des geiloofs- befchouwde. Het geloof der meeste menfchen rust op gezag, en niet op eige overtuiging: een wysgeerige geest, integendeel, neemt nooit blindeling de leerftelzels van anderen aan; hy duld geen heerfchap■py over het geweeten; hy onderzoekt zelve, en zyn onderzoek gefchied met eene grootmoedige onbekrompe vryheid. — Voorts: heeft ook onze fmaak en algemeene wyze van denken zeer veel invloed op ons oordeel in byzondere zaaken. Hier van dat de befchouwer der natuure, veel voortreflyker denkbeelden van den Schepper, de eindoogmerken der fcheppinge, de vermogens en het geluk van redelyke C d H , we-  de belangen der openbaaringe. 247 wezens zal koesteren, dan die laage ziel, welke de zegeningen der godlyke goedheid fchandelyk veronachtzaamt en het gantiche heelal cynsbaar maakt aan de belangen van het menfchelyk ge/Jacht. De Hiftoriën, de taalkennis en oordeelkunde zullen den Wysgeer de fchriftuur met een geheel ander oog doen leezen, dan zulks door de Godgeleerde, die er zyn eigen zaamenftel in vind, om dat hy 't er in vinden wil, gefchiedt: daarenboven door ondervinding weetende, hoe moeilyk het is de waarheid, wanneer zy enkel befchouwelyk is, uittevinden; bewust, dat een zelfde zaak onderfcheide zyde heeft; ziende, dat befpiegelende leerftellingen niet altoos invloed op de zeden hebben, en overtuigd, dat God op het hart en niet op het geloof ziet: — de Wysgeer, dit alles bezeilende, kan nooit zulk een blinden ieveraar voor eene fecle worden, dat hy allen, die anders denken, haaten of verdoemen zou! — Edoch, het is juist deeze verdraagzaamheid, welke door bekrompene zielen, voor onverfchilligheid, ja voor heimelyk ongeloof ukgekreeten wordt. § 6. Eene zesde algemeene oorzaak waar uit het haatlyk vooroordeel tegens de Wysgeeren, als vyanden van den godsdienst, ontftaat: is, dat men van de hypotheefen des Philofooplis tot zyne godsdienftige gevoelens befluite. — Deeze gevolgtrekking is liefdeloos en dwaas. — De waarheid is wel ongetwyfeld maar één, en hierom kan eene Helling niet Philofophisch waar, doch Theologisch valsch, zyn: edoch, zo lang  248 de wysgeerte niet nadeelig voor lang ten minften behooren wy ons voor nadeelige gevolgtrekkingen uit eens anders gevoelens, zorgvuldig te wagten. — Doch al is het, dat wy overtuigd zyn, dat iemand in zyne wysgeerige en godsdienftige begrippen de overeenftemming tracht te bewaaren, dan nog zullen wy van de eenen tot de anderen met geene voldoende gewisheid kunnen befluiten. De rede hier van is zeer klaar. Het geen de een voor bewezen en waarachtig houdt, komt den anderen verdacht of ongegrond voor. — Laat ik myn gezegde met een voorbeeld mogen ophelderen. — Het is eene begunftigde Helling van den Heere priestly, dat alles wat beftaat ftoflyk, gevolglyk ook onze ziel ftof zy. Wat nu zal iemand die zyn geloof aan de eeuwigheid, ook op de onftoflykheid der ziele gegrond heeft, van dit gevoelen moeten oordeelen? zal hy deszelfs verdediger niet aanzien voor een weeldrig vernuft, en een vyand van dien godsdienst welke het leeven en de onfterfiykheid aan het licht bragt? Zal hy, die dus oordeelt, niet volmaakt volgens de regelen eener gevolgtrekkende redeneerkunde, en zal hy echter niet zeer valsch oordeelen? — En waarom? onftoflykheid en onfterfiykheid zyn by hem twee onaffcheidbaare zaaken: terwyl de fchrandere priestly juist dit verband ontkendt; — en zie daar de rede waarom een Wysgeer fchrikbaarende gevoelens kan koesteren, en nogtans een braaf mensch en een oprecht Christen zyn kan. Nog kan het geval dus zyn: Iemand kan het verband der weetenfchappen erkennen, en evenwel eene ftry-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 249 ftrydigheid in zyne wysgeerige en godsdienftige denkbeelden dulden; om dat het hem aan de bekwaamheid of den moed hapert om zyn onderzoek doortezetten. Wy allen bezitten immers niet een even fchrander doorzicht, niet denzelfden gelukkigen geest van ontwikkeling? en hierom kan ook hy, die de waarheid in oprechtheid zoekt, wel eens op zynen weg een hinderpaal aantreffen, die hy uit angstvalligheid ont> wykt; fchoon heimelyk wenfchende, dat het pad effener ware. — Zal men nu den zodanigen verdenken of vèroordeelen? Neen! Ik, voor my, wil hem liever de vriendlyke hand van opbeuringé toereiken, en ook daar mynen naasten verfchoonen, waar de grootfte blyk van menfchelyke zwakheid te ontdekken zy. BESLUIT. Schoon wy geen byzondere tegenwerpingen opzetlyk aanhaalden, wy hielden ze nogtans in het oog, en vleijen ons ook de voornaamften te hebben weggenomen. Zo echter iemand naar de oplosfing van eenigen te vergeefs mogt zoeken, hy bedenke, dat het eigenaartige character eenes Wysgeers dit is: eerst met verftand te twyfelen, dan, onpartydig te onderzoeken; met dat onderzoek aantehouden tot dat het li oor-  250 de wysgeerte niet nadeelig voor oordeel kan beflisfen; doch zulks eenmaal voleindigt zynde, dan het verkregen licht door geen nevelen te laaten verduisteren. ■ Zo de zwakke broeder -zich aan eenige byzondere plaatzen mogt geërgerd hebben, en gelooven,- dat het geen verdediger van den godsdienst past, dus vry te fchryven: het zou veelligt vrugtelooze moeite zyn my voor zynen rechtbank geheel te willen zuiveren: maar dit dunkt my kan ik ter zyner gerustftellinge aanmerken, dat juist deeze verwy dering van de heerfchende gevoelens, de krachtigfte waarborg voor mype oprechtheid is. Immers: toonde 'ik te weinig moed of ,te veel loosheid te bezitten, dan om voor-» oordeelen, die om hunne algemeenheid als een eerwaardig aanzien verkregen hebben, te keer te.gaan; men zou ligtelyk myn betoonden iever aan Priesterlyke heerschzugt of eigenbelang, en dus aan min edele beweegredenen dan waarheidliefde kunnen toefchryven. — Het was zelfs de bewustheid myner onaf hanglykheid'welke my moed inboezemde om tot Wysgeeren te fprecken, en my des te eerder befluiten deed, myne zwakke poogingen aantewenden, Om aan hunnen vryen en edelen geest, de Openbaaring jn dat zuivere en beminnelyke licht voorteftellen, als zy zich aan myn en eigen geest vertoond, -r- In hoe verre ik in deeze poogingen' daadelyk gcflaagd ben: laate ik aan het onpartydige oordeel, van u: zeer geleerde mannen! nedrig over. .EINDE.  ANTWOORD op het VOORSTEL, vorderende te betoogen, DAT DE WAARE WYSGEERTE, UIT HAAREN EIGEN AART, OP GEENERLEYE WYZE GESCHIKT IS, OM HET GEZAG DER OPENBAARINGE TE ONDERMYNEN, EN DAT EEN DOORGEOEFEND WYSGEER, IN DEN STERKSTEN ZIN, EEN WAAR CHRISTEN ZYN KAN. door den eerwaarden heer LAURENTIUS MEYER, V. D. M. IN TWTZEL EN KOOTEN, ONDER HET CLASSIS FAN DOKKUM, EN LID FAN DE HO LLAND SCH E MAATSCHAPPT DER WEETENSCHAPPEN TE HAARLEM. Aan wierf de derde zilveren eerprys door de Heeren Direfteuren van TEYLER'S NALAATENSCHAP is toegeweezen.   Bladz. 253 BETOOG. DAT DE WAARE WYSBEGEERTE, UIT HAAREN EIGEN AART, OP GEENERLEYE WYZE GESCHIKT IS, OM HET GEZAG DER OPENBAARINGE TE ONDERMYNEN: EN DAT EEN DOORGEOEFFEND WYSGEER, IN DEN STERKSTEN ZIN, EEN WAAR CHRISTEN ZYN KAN. JC^ene vraag, die der menfchelyke natuur zoo veel rborkopieer aandoet, terwyl ze tevens den kristelyken gods-f^fB~ dienst op zynen rechten prys waardeert, kan nimmer, «^"^f kan in deeze dagen ook niet genoeg, overdagt en behandeld worden — Haar belang en haare nuttigheid pryst zich, ten aanziene van die beide onderwerpen , en dus van beide kanten, by elk weldenkend mensch even fterk aan. — En was men voorheen met een fchadelyk vooroordeel daaromtrent ingenomen, het geen ook nog maar al te veel in deeze tyden heerscht; daar door wordt dit onderzoek noodzaakelyk, en eene bondige en leerzaame verhandeling over dit voorflel gewigtig. Met die inzichten en gevoelens, zoo wel als met een warm hart by het indenken en nagaan van dit li 3 on-  Tweeledige verder ling van 't zelve. I 254 dè wysgeerte niet nadeelig voor onderwerp, begaf zich de fchryver van deeze verhandeling, niet aan het onderzoek, dewyl de zaak by hem onderfteld wierd, en op overtuigende gronden aangenomen was; maar, op de uitlokkende nodiging van het Godgeleerd Genootfchap van wylen den Heere teyler, aan het opftellen van het geene hem daaromtrent voorkwam: of hy anderen daar door nuttig zyn mogte, en dit is de wensen van zyn hart, zyn doel ih deeze pogingen. s-1. Eene opheldering van dit voorflel zouden wy voor"by kunnen gaan, dewyl het zoo duidelyk is, dat elk, die de woorden flechts verftaat, den zin en de mening daar van gereedlyk zal inzien, en het betoog hier voornaamlyk de zaak is, die bedoeld word. Dan dewyl ons daar by eenige noodige aanmerkingen, die wy by het betoog onderflellen moeten, in de hand zullen vallen, hebben wy best geoordeeld het voorflel eerst by de ftukken te moeten nagaan, om dan het bedoelde betoog op te maaken. Ook moeten wy dit vooraf nog aanmerken, dat de inhoud van dit voorflel als tweeledig behoore befchouwd te worden; naardemaal er eerst betoogd moet worden, dat de waare Wysgeerte, uit haar eigen aart, op geenerley wyze gefchikt is, om het gezag der Openhaaring te ondermynen. — en ten tweeden, dat een doorgeoefend Wysgeer, in den fterkften zin, een waar kristen zyn kan. Dan deeze beide leden zyn zoo naauw aan elkander,  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE, 255 der, en in zulk een hecht verband verknogt, dat het eene zonder het andere niet beftaan kan, en het eerfte betoogd zynde, den weg baant, om met volle overtuiging de waarheid van het laatfte te kunnen doorzien. Terwyl men het laatfte niet voor beftaanbaar met de waarheid zal kunnen houden, of men zal ook even daarom aan het eerfte zyne toeftemming niet weigeren kunnen. Om echter de duidelykheid in ons: betoog, zoo veel mogelyk, te behartigen, zullen wy dit gemeldde onderfcheid in het oog houden, en hierom het eerfte lid eerst te overwegen voor ons neemen. ' En hier moeten wy terftond een onderfcheid maa-1 ken tusfchen de wysgeerte zoo als ze natuurlyk is, en \ zoo als ze door eene kunst-behandeling in het een of: ander ftelzel is ingekleed. De eerfte 'is niet anders 1 dan het natuurlyk den menfchen eigene, en hen van t de dieren onderfcheidende vermogen der rede. En hieromtrent laaten zich, gelyk ook ten aanzien der uitwendige zinnen, zeer merkelyke trappen van onderfcheid in de menfchen ontdekken; naardemaal door de opvoeding, onderwys, gezelfchap, verkeering, oeffening en andere omftandigheden dit vermogen minder of meerder befpeurd word, en wat het wezenlyke daar van aangaat, eenvouwig, en in allen en altoos aan zich zeiven gelyk. Hierom word ze ook wel de wysgeerte van den gemeenen man genaamd. Hier van onderfcheiden wy de kunst-wysgeerte, die wy, Indercheid tas"cben de latuurlyle en cunstvysgeere.  256 de wysgeerte niet nadeelig voor wy, dewyl ze by tegenftelling uit het evengemeldde by voorraad kennelyk genoeg is, hier niet nader behoeven te befchryven; en wy in het vervolg het een en ander daar van, zoo als het tot ons beftek noodig is, nader zullen moeten melden. Ondertusfchen fchynt de Heer j. b r u c k e r niet van die mening, of voor dit onderfcheid te zyn, maar het blykt ook, dat hy door de wysgeerte deeze laatfle alleenlyk verftaan wil hebben: zynde, gelyk hy ze befchryft, eene bondige, en uit echte beginzelen der rede opgemaakte kennis der dingen, die tot verkryging, bewaaring en vermeerdering van des menfchen geluk ftrekken; die echter, byaldien ze niet tot gebruik beftierd word, eene voor den mensch nuttelooze weetenfchap is. (a) — Dan, hoe deeze van de wysheid genoegzaam onderfcheide werde,(£) en op welke gronden de wysgeerte den eerften menfchen, den Aarts-vaderen, enz. ontzegd worde, hoewel de menfchen van hunnen oorfprong af met de rede van God begunftigd wierden, kunnen wy niet doorzien. En dat de blyken van wysheid, die tot een eeuwig geluk leiden, en in den eerften mensch befpeurd wierden, van eene godlyke openbaaring moesten afgeleid worden, en Adam eerder tot een profeet dan tot een wysgeer maakten (f) voldoet ons ook niet; want wat zal er dan voor eene, van God den (a~) Introduit, ad ffiftor. Pbilof. § I. (b) Sapientia fecundum ejus definitonem, rerum ad hominis felicitatera facientium cognitionem et reétara applicationem poftulat. Ibid. (O Ibid. Per. I. Part. I. Libr. I. C 2. § 2, 3.  de belangen der. openbaaringe. 25? den mensch medegedeelde, rede overblyven? Hoewel hy deeze van tyd tot tyd door oeffening tot meerdere volmaaktheid moest zoeken te brengen. S- Hl. Dan anders dagt en onderfcheidde hieromtrent de Heer j. a. ernesti, die den oorfprong en waare wysheid in 's menfchen oorfprong zelve zogt. De eerfte menfchen, fchreef hy, zyn uit de handen van God, den besten vader voortgekomen, die geenzins zyne kinderen anders, dan met eene bekwaame gids, de wysheid namelyk, voorzien in de vreemdelingfchap van dit leven zenden wilde. Zyne goedgunftige voorzienigheid kon niet gedoogen, dat zy zonder deeze leidftar op de onbekende wegen van deeze gewesten zouden omdoolen. Van 't begin af is er geen volk geweest, waaronder men niet nu en dan, en vooral by deszelfs opkomst menfchen vond, die door eene uitnemende wysheid voor hun genacht nuttig, en tot verwondering geweest zyn, die aan hunne maatfchappy wetten gaven, zeden leerden, orde invoerden , het gemeene welzyn, ook door andere voordeelige uitvindingen en beftellingen bevorderden: die voor hun vaderland en het menfchelyk geflacht tot een zegen waren. Deeze waren eigenlyk de geene, welke van alle tyden af voor wyzen gehouden wierden, ftichters van gemeenebesten, wetgevers, regeerers, befchermers, — wysgeeren. (a) — Hy bewyst ook, (a) Prolus de Pbüofophia vitte. Opusc. Orator, p. 157. Kk Word met ■eden bevestigd.  258 DE WYSGEERTE NIET NA DE EL IG VOOR ook, dat het woord wysgeerte (Philofofie) van de oudfte tyden af, van welken ons de narichten geboekt zyn,. dus is gebruikt geworden, (a). En het onderfcheid zelve laat zich genoegzaam uit alle de deelen der kunst-wysgeerte aantoonen. Men behandelt immers al veel eene zoogenaamde natuurlyke zedekunde (Logica) in onderfcheiding van deeze, naar zekere kunst-regels en bepaalde voorfchriften afloopende, weetenfchap. — Men laat, ter verklaaring van de geestkunde, doorgaans de waarnemingen, die elk maaken kan, voorafgaan (Pfychologia empyrica genaamd), om daar uit de meer befchaafde, en die waargenomen verfchynzelen verklaarende redelyke geestkunde (PJychologia rationa/is), te bouwen. —r Dus moet men ook door waarnemingen,. proeven en herhaalde ervarenheid in eene gegronde natuurkunde. vorderingen zoeken te maaken.. — Nopens de wis~ kunde is het op die zelfde wyze gefteld:. menfchen,. die nooit rekenen geleerd hadden, ziet men dikwyls met eene groote vaardigheid fommen, die hun voor^ komen, en naar het hun noodig is, uitrekenen: kundige bouwlieden vindt men ook onder zulken, die nooit de regelen der kunst beoeffend hadden: de fterrekunde heeft ontegenzeggelyk haaren oorfprong uit overgeleverde waarnemingen. — En, om niet meer aan te haaien, die een zedelyk gevoel in ernst voorftaan, zullen niet nalaaten, de wysgeerige zedekunde ©ok als eene natuurlyke kundigheid, die vroeger in ons, Prolus de Pbilofopbia vitte. Opusc. Orator, p. 15$..  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 259 ons, dan het leeren beoeffenen van regels en wetten, ofte derzelver duidelyke kennis, is, in dien zin, in welken wy thans een onderfcheid maaken, befchouwen. Zal men nu bepaalen, welke van beiden hier ge-I meend zy, en als het onderwerp in dit voorftel, en by dit onderzoek moete aangemerkt worden; dan laat zich hier naauwelyks eene keuze maaken. Dewyl wy hier de eene naauwlyks van de andere kunnen afzonderen: dewyl ook reeds vroegtydig onder de menfchen door de kunst befchaafd is geworden, het geene de natuur hun van zelve leeraarde en deed kennen. — De laatfte echter, ofte de wysgeerte door de kunst behandeld, en in het een of ander, meer of min geregeld ftelzel gebragt, moet hier voor 't naast in 't oog gehouden worden. Want omtrent deeze zyn die vooroordeelen meest ontflaan; en al het nadeelige, 't welk der openbaaring van de wysgeerte ooit is aangebragt, heeft men aan deeze voornaamlyk , ja enkel te wyten : gelyk ons vervolgens ook nader blyken zal. — Echter meenen wy, dat deeze zoo veel als mogelyk van geene behoudende, en zoo min als mogelyk, daar van afwykende, voor het onderwerp van dit voorftel moete gehouden worden. §. v. Word echter, door de omfchryving van eene mare wysgeerte, het onderwerp van dit geëischte betoog nader bepaald, wy krygen daar door eenen wenk, om; Kk 2 geen Welk eene men hier verftaan moete, word getoond. De waare .vysgeerte 'sin geen 'yzonder  tvysgeerig ftelzelte vinden. l60 de wysgeerte niet nadeelig voor geen valfchelyk zoo genaamde wetenfchap daar mede te verwarren: tevens ook om geenzins dit of dat begunftigd ftelzel van wysgeerte, 't zy van oudere, 't zy van nieuwere wysgeeren, er voor te houden. Want deeze hebben van tyd tot tyd zich in zoo veele feéten verdeeld, en de fterke voorftanders, of ftyve aanklevers uitgeleverd van deeze of geene byzondere gevoelens, denkwyze, benaamingen en orde, van welken men zich bediende, om deeze of geene meningen in zyn begunftigd leerftelzel te brengen, en het aan een te fchakelen. Verre moet het dus van ons zyn, dat wy hier het gezwets eener aloude en vry algemeene oosterfche wysgeerte, die in Chaldaea, Syrië, Perfië, Egipte en elders zich zoo zeer verfpreid had, met dien eerwaardigen naam zouden beftempelen. — Of dat wy hier op de droomen van eenen epikuur, in hoe fraay een gewaad lucretius in laater tyden die ook poogde in te kleeden, het oog zouden flaan — of dat wy de meningen van pythagoras voor onze rekening zouden nemen — of over het geheel de leeringen van plato by dit onderzoek zouden omhelzen — of aan de byzondere Hellingen van arïstoteles ons zouden verflaaven — of by het ftelzel der Stoiken ons zouden bepaalen, om dat men 't geene hier nopens dit bepaalde onderwerp gevraagd is, en betoogd moet worden, rond te krygen — of welken ons uit de vroegere eeuwen ook bekend mogen zyn, die — zoo weinig als het, in laatere dagen, en ook in deeze eeuw nog by veelen zoo zeer begunftigd, wysgeerig ftelzel van, den zoo zeer  de belangen der openbaaringe. 2(51 zeer om de wysgeerte verdienden, des cartes, die in de hervorming en befchaving deezer edele wetenfehap zoo zeer zich heeft afgefloofd, hier tot een onderwerp kunnen gekozen worden. i vi. Want in alle deeze wysgeerige ftelzelen, hoewel van zulken, die de openbaaring fchynen wilden, of voorgaven te eerbiedigen, dikwyls omhelsd, kunnen wy echter, buiten eene blinde en ftyve aankleving, de waare wysgeerte niet vinden. In allen is, min of meer, het geene zoo vlak ftrydig is tegen, en volftrekt onbeftaanbaar met de openbaaring, dat wy, by het omhelzen van geene, veele gewigtige grondwaarheden en leerftukken van deeze eensklaps zouden moeten vaaren laaten niet alleen; maar ook, ten aanziene van onze handelingen, eenen geheel anderen weg zouden moeten betreden, dan ons in de rolle der godlyke openbaaring is aangewezen. Wy zouden, by gevolg, ook geheel andere uitkomften van onzen weg, dan wy, als redelyke fchepzelen, billyk wenfchen moeten, ontwaar worden. Want, om dit kortlyk by de ftukken te toonen, nimmer kan een, by wyze van een -uitvloeizei uit de Godheid, beftaand heel-al, of de verbeelding, dat onze zielen en andere geesten als zoo veele deeltjes van den vader der geesten moesten doorgaan, met den duidelyken inhoud der openbaaring, die hier het wezenlykst en een oneindig onderfcheid tusfchen beiden leeraart, overcengebragt worden. En hoe zeei Kk 3 is '/ Geene By de ftukken bevestigd word.  262 de wysgeerte niet nadeel ig voor is niet die grootfche verbeelding van zulk een verbevenen oorfprong in ftaat, om alle waare nedrigheid, de hoofddeugd der openbaaring, uit het hart te verbannen? Hoe troostloos moet eindelyk ook de verwachting van zulke ellendige wysgeeren zyn, die, geen waarachtig onderfcheid tusfchen zedelyk en natuurlyk goed en kwaad erkennende, en de eerfte oorzaak godslasterlyk van dit betichten, zoo weinig immers grond van hoop kunnen hebben, van in God te zullen wederkeeren, als ze, met eenigen fchyn van reden, zich verbeelden kunnen daar uit gefproten te zyn. — Even zoo weinig kan ook eene, enkel by toeval en uit eene zamengroeijing van ondeeltjes ontftaane, en van de Godheid niet afhangende en geregeerd wordende, wereld met de leere der openbaaring beftaan: of de noodige gronden tot behartiging van plichten en deugden, by de verbeelding van eene onverfchillige Godheid uitleveren: ja, in de plaats van troost, zal dit wandrogtlyk ftelzel deszelfs grootfte voorvegteren wel eens wanhoopig de handen aan hun zeiven doen flaan, gelyk lucretius en andere deeden. — En dewyl dezelfde zwaarigheden, die wy aanftonds in de oosterfche wysgeerte vonden, ook het ftelzel van pythagoras drukken: dewyl hier nog de zoo zeer beruchte zielsverhuizing bykomt, zoo laat zich hier van, in dit opzicht ook geen gunftiger oordeel vellen. Even zoo weinig kan een eeuwige wereldftof van plat o, — en nog minder eene zelf eeuwige gedaante der wereld, die volgens aristoteles, uit onein- di-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 263 dige voortteelingen en ondergangen, ten aanziene van de haar zamenftellende deelen beftaan zou, met het leerftuk der openbaaring, aangaande de fchepping van 't heelal uit niet, immer inftemmen. En te minder, naardemaal de zedenleer van geenen of in het dweepachtige valt, of harsfenfchimmig is: en van deezen alleenlyk de deugden der burgerlyke maatfchappy voorfchryft; waarom dees beiden zeer gebrekkig en onvoldoende zyn. Moeten wy in het Opperwezen de volmaakfte vryheid eerbiedigen, en ons zeiven, gelyk mede andere redelyke fchepzelen, als vrywerkende wezens aanmerken , welken de fchepper tot bevordering van hun geluk, met hartstochten voorzag, en de zorg voor hun lighaam ook beval: hoe zeer, en hemelsbreed verfchilt dan het befchouwend en onze handelingen beftuurend" deel der openbaaring in deezen van de wysgeerte van zeno en de Stoïken? Om geen andereonbeflisbaare ftrydigheden aan te haaien, die by dit, ten aanziene der zedenkunde in de vleijendfte gedaante aan den oppervlakkigen befchouwer zich vertoonend en vaak in verwondering hem wegrukkend leeren zedenftelzel zich opdoen.. Houden wy eindelyk voor zeker, dat de wezens der dingen, dat zedelyk goed en kwaad, niet door eene wilkeurige bepaaling, zelf van den Schepper, maar door hunnen eigen en inwendigen aart, dat zeeeuwig en onveranderlyk zoodanig zyn: dan zullen wy, op de voorlichting der openbaaring, naar waarheid denken en veilig handelen \ doch in tegengeftelde ge-  Hierin ligt a) eene eerfte oorzaak van het vooroordeel tegen de wysgeerte. Waaromtrent ten aanziene derjooder. niet veel te zeggen valt. 264 de wysgeerte niet nadeelig voor gevoelens van wysgeeren, die met cartesius, of andere twyfelaaren, deeze waarheden tegenfpreeken of ondermynen, nimmer kunnen berusten, en eene wysgeerte, die zulk een mengzel heeft, voor de waare niet houden. §• VII. En mogelyk is het, om hier, op eene ons gepast voorkomende plaats, de oorzaaken van het vooroordeel, het welk hier tegen gegaan word, te onderzoeken, hier van daan, dat de wysgeerte in vergelyking met de openbaaring, op zulk een kwaad woord gebragt, en by veelen als onbeftaanbaar met, of ftrydig tegen dezelve befchouwd en uitgekreten is. Hier is ook wel geen twyfel aan, wen wy flechts de lotgevallen der wysgeerte, haaren wederkeerigen invloed op den godsdienst, en het bericht der kerkelyke gedenkfchriften daaromtrent nagaan. §. VIII. Hoe het, in dit opzicht, onder de Jooden voor de tyden van des Zaligmaakers verfchyning gefteld geweest zy, is vry wat donker. Zoo veel wy kunnen nagaan, heeft de natuurlyke wysgeerte in vroegere tyden onder hun plaats, en de openbaaring de overhand gehad. Dat ze in die vroegere tyden het een of ander wysgeerig kunstftelzel zouden aangenomen hebben, blykt ons niet. Maar hier voor fchynt meer grond te zyn, en veelen denken, dat de Heidenen , en vooral de Griekfche wysgeeren, om wysheid en geleerdheid na het Oosten en vooral na Egipte, rei-  de belangen der. openbaaringe. 26$ reizende, met de Jooden verkeering gehad, en veel van hun kunnen overgenomen hebben: byaldien niet door gerucht en overlevering, kon echter de Griekfche vertaaling der Joodfche wetboeken hun daartoe onbelemmerde aanleiding geven. Dat de Sadduceen aan het Epikurisch. ftelzel zouden verflaafd geweest zyn, gelyk josephus fchynt aan de hand te geven, dat is veellicht meer eene oneigenlyke ofte trophifche uitdrukking, om den Heidenen, door eene vergelyking, zyn ftuk op te helderen, (a) dan wel in den ftrengften letterlyken zin te nemen. Dat zal veellicht ook met zoo veel grond wel niet. kunnen beweerd worden, dan dat de algemeene zedenloosheid en het verderf der menfchen, het gewillig involgen van zinnelyke driften, de overhelling tot weelde en vermaak een gedeelte van het Joodfche volk, na dat men de bygelovigheid der voorvaderen, in die buitenfporige verzotheid op de afgoden en afgodery verlaaten had, tot ongeloof, tot eene foort van godverzaaking, zal hebben doen overflaan, en, om daarby gerust te leven, zulke ftellingen, tegen de beginzelen van de rede en openbaaring aanloopende, hebben doen omhelzen, die ter koestering van weelde en een losbandig gedrag dienen (V) Antiquit. L. XX. C. 8. En van dat kunstgreepje bediende zich deeze fchryver wel eens meer, om de gebeurtenisfen der gewyde hiftorie, en zelf de grootfte wonderen, welken hy verhaalt, met deeze of geene daar naar wat zweemende narichten uit de ongewyde hiftorie te vergelyken. Dus vergeleek hy b. v. den doortocht der Israè'lleren door den Arabifchen zeeboezem met het geene Alexander de groote by de Parafilifche zee ondernam. LI  .Maar overvloedig uit di kerkelykt gefchiedt tiis van 'j N.T.me, opzicht men, naar het gevoelen van e pikuur, de Godheid zich verbeeldt, als in ledigheid en eene werkelooze rust,haar leven flytende, en met ondermaanfche dingen, of zelfs alles buiten haar zich geheel niet bezig houdende: wanneer men dus de fchepping ontkent, de voorzienigheid lochent, alles aan een blind geval toefchryft: wanneer dit gevoelen de overhand had. en doorgedreven wierd, en men dit voor de wysgeer* te houdt: waneeer men ziet, dat een lucianus, een wysgeer van deezen ftempel, in zyne hekelfchriften, den Kristelyken godsdienst, hier en daar met zwarte trekken brandmerkt, befchimpt en in een belachelyk licht zoekt te ftellen; — dat een celsus met opzet en zoo veel omflags aan de werelt vertoont, hoe veel hy aan dien godsdienst had uit te zetten, welken hy tegengaat, en was het mogelyk den bodem zogt in te flaan; dat dan, en daar door een aanklever aan de openbaaring die wysgeerte als onbeftaanbaar met dezelve, en derzelver voorftanders veroordeelde, als fchuldig aan een toeleg, om de openbaaring te onderaan en, haare leer, en den daar in voorgefchreven godsdienst van al het gezag te berooven en omver te werpen: dat een origénes met recht daar tegen de openbaaring der Kristenen mannelyk verdedigde. Men ziet dus, dat dit oordeel, hoewel eenzydig, in een zeker opzicht echter, naar waarheid is, dat deeze wysgeerte met de openbaaring niet beftaan kan. LI 2 Op  jik ook dat\van plato en aristote- Les en derzelver gepoogde vereent- ging. 268 de wysgeerte niet nadeelig voor §. x.. Op dezelfde wyze ging het ook, toen de voorflanders van het Platonisch ftelzel tot den Kristelyken godsdienst, en uit een zucht om Heidenen te winnen, zelf ook uit vooringenomenheid met hun oude en ingezogen gevoelen, de openbaaring met die wysgeerte over eene leest poogden te fchoeijen, en de H. fchriftuur en leerftukken van het Kristendom zoo poogden te verklaaren, maar tevens ook het een en ander zoo verdraaiden, zoo plooiden, niet zelden ook befnoeiden en verminkten, dat ze eindelyk die gezogte overeenftemming ten voorfchyn bragten. — Niet anders kon het zich ook toedragen met de wysgeerte van aristoteles, toen die op haaren tyd onder de Kristenen zoo grooten ingang vond, zoo zeer verheven en opgevyzeld wierd, dat men uit die oude achting voor, en aankleving aan dezelve in het vervolg van tyd , wanneer eene diepe onkunde het Kristendom en deszelfs leeraars overmeesterd had, zelf de zedenkunde van dien Heiden, in de godsdienftige vergaderingen der Kristenen, het volk van den predikftoel voorlas en meer dan de H. fchriftuur behandelde. Qd) Konden nu de geene, die geen andere dan deeze wysgeerte kenden en daar by zwoeren, dezelve met den inhoud der openbaa-ring wel overeenbrengen, en deeze haar behöorlyk: gezag behouden laaten? Voorzeker zouden zy, dieop; (0) Dat dit in de XVI eeuw nog plaats had, is door den Heer venema Hifior. Ecelefiafi. Tom. VI. p. 580. j. h. hottinger Hift. Ecclef. T. V. p.208». eu meer anderen aungemerkt.  de belangen der openbaaringe. 269 op goede uitlegkundige gronden de leerftellingen der openbaaring vasthielden, en met zulke wysgeerige beginfelen niet vooringenomen waren, deeze, als onbegaanbaar met, en nadeelig voor geene, moeten afkeuren. En het was in de daad geen voordeel voor het Kristendom, geen zegepraal voor de openbaaring, wanneer men zich verbeeldde en zeide, dat plato den Grieken zoo veel dienst en nut, als mos es voorheen aan de Hebreen, gedaan had, wanneer men aristoteles zedenkunde nevens het euangelie, nevens de leer van Kristus en de Apostelen ftelde(V), En hoe zeer heeft ook, helaas! de uitkomst daar van ons gezegde begunftigd? Wanneer de treurigfte gevolgen van deeze verfchynzelen, de jammerlykfte onlusten, grootfte fcheuringen en verdeeldheden, de kerk en 't Kristendom zoo deerlyk teisterden. Vooraf wanneer, al van de tweede eeuw af, de Heidenfche wysgeeren, vindende, dat zy tegen de bondige gronden (V) Die overeenïïemming van plato met mos-es Had reeds josephusgeprezen, wen hy contra apion. Lib. II. die Griekfche wysgeeren, die omtrent God behoorlyk gedagt hadden, verheffende, plato als eenen navolger van moses befchryft. M«A<$« WXcvrm (A£[4I[av,txi rcv yi/aersficv vo^oêsr/jv &e: Dog dit is niet te verwonderen, dat josephus, om zich by hun, voor welken hy fchreef, aangenaam te maaken, dus fchreef. Maar onder de Kristen-leeraars heeft eusebius Praparat. Evang. L. XIL.& feqq. dit met opzet gepoogd te betoogen. En al vroeger had zich clemens alexandr. daar over dus.uitgclaaten, wen hy Stromat. L. I. p. 342 edit. sylburg. zich op het zeggen van numenids beroept, dat plato niet anders in de daad dan een Grieksch fpreekende mos es is. En op verfcheiden andere plaatzen vertoont hy dien wysgeer in het zelfde licht. Dus leidt hy de Peripatetifche wysgeerte, die van aristoteles herkomftig is, uit moses en de Profeeten af. Stromat. L. V... p. 595. En hoe veel geleerden, zelf na de hervorming der letteren en wetenschappen, hebben niet ook dit zwak laaten blyken? om nu geen marsilius ricinus, joan. cornarjüs, of anderen hiér voor den dag te brengen.. LI 3  270 de wysgeerte niet nadeelig voor den der Kristelyke leer en derzelver dappere verdediging door wakkere en kundige Kristen-leeraars niets hadden in te brengen, maar zich, als van wapenen ontbloot, met fchande en fchaamte moesten fchuil houden, op dien listigen vond kwamen, om alle de oude wysgeerige ftelzelen, hoe zeer voorheen ook van eikanderen verfchillende, in een tefmelten: toen men zich verbeelden kon, en anderen poogde op te dringen, dat aristoteles wezenlyk het zelfde met plato en socrates gedagt had, dat deeze van pythagoras en zeno flechts in woorden, en niet zoo zeer in zaaken, meer in form, gedaante en uitwendige omftandigheden, dan wel in de wezenlyke natuur van hunne wysgeerte, verfchilden. Toen dit wonderlyk vereenigings kunstje, door ammonius saccas, plotinus, porphyrius, jamblichus en meer anderen zoo fterk doorgedreven en voortgezet is. De beide laatstgenoemden althans waren zoo zeer afkeerig van de openbaaring der Kristenen, dat zy door hunne fchriften, en dat wonderlyk kontrast van allerlei wysgeerige fekten voornamelyk poogden het overal veldwinnend Kristendom te dwarsboomen (a). §• XI. En dat Even zoo moest het zich in Iaatere tyden ook toe- van ca ii- ^ tesius, dragen, wanneer het wysgeerig ftelzel van des cartes Ca) Opzettelyk eu u/tvoerig is dit ftuk behandeld van den Heer mosheim Camment. de turbata per recentiores Platonicos ecclejtie pace. Differt. ad Hifior. Eeclef. p. 85. feqq.  de BELANGEN der openbaaringe. 2?ï tes gedreven en de liefhebbery van veelen wierd, ba en men dit voor de waare wysgeerte anderen wilde" opdringen. Geen wonder, dat van deszelfs begunftigers de inhoud der openbaaring zoo gedrongen en gewrongen wierd, dat ze zich eindelyk plooijen laaten en geven moest naar de gronden en den zamenhang van deeze wysgeerte. Geen wonder tevens ook, dat zulken, die er niet mede vereenigd waren, die over de wezens der dingen, over de natuur van goed en kwaad, anders dagten, die de dieren niet voor bloote werktuiglyke geitellen hielden, die de geduurig onmiddelyke invloeden der eerfte oorzaak, by de vereeniging der ziele met ons lighaam, niet konden goed keuren, die Gods wyze oogmerken in de werken der natuur meenden eerbiedig te moeten nafpeuren, en op de einden, van den Schepper bedoeld, te moeten letten, enz. dat die deeze wysgeerte, als onbeftaanbaar met, en nadeelig voor de openbaaring, en gefchikt door haaren eigen aart, om derzelver gezag te ondermynen, veroordeelden en verketterden: gelyk wy in ons Nederland, nog niet lang geleden, ook gezien hebben. Of wen, ook onlangs, een wysgeerig ftelzel, het welk met het gevoelen der oude Manicheën veel overeenkomst heeft, op den voorgang en het voetfpoor van den beruchten p. bayle omhelsd wierd: wen de afgetrokkene over-natuurkundige befpiegelingen van deezen fchranderen, dog omtrent de godlyke goedertierenheid zoo wangunftig denkenden en fchryvenden, wysgeer met de leeringen der openbaaring  272 de wysgeerte niet n ade e l i g-voo r geplooid wierden: wie zal dan niet moeten erkennen, dat hier de grootfte ftrydigheid tusfchen beiden zich opdoe: en dat het gezag van deeze, door de ftellingen en pogingen van geenen , ondermynd wierde ? Trouwens hy zelve meende zoo vaak eene ftrydigheid tusfchen de rede, dog naar zyne byzondere Hellingen geplooid, en de openbaaring, dog zoo als hy liefst wilde, verklaard, ontdekt te hebben. Hy kon er zoo zelden toe komen, om de zegepraal aan het geloof toe te wyzen. Om nu niet te zeggen, dat het wysgeerig ftelzel van den vermaarden leibnitz en den beroemden c. wolf, wegens de natuurlyke krachten, die men in het zelve, als eigen aan de lighaamen, toefchryft, wegens die nieuwe manier, om de vereeniging tusfchen onze ziel en lighaam voor te ftellen, en wegens nog meer ftellingen, veelen ook niet van fmaak is, en, als min ftrokende met de openbaaring, veroordeeld word. — Om nu ook hier niet by te voegen, hoe ongerymd het zou uitvallen, wanneer men de gevoelens van hobbes en nog meer anderen met de openbaaring wilde vereenigen. Juist van dien aart zyn, in hunne foort, deeze verfchynzelen, als wanneer, in 't begin van 't Kristendom , zommige Joodsch-gezinde belyders van het zelve een leerftelzel omhelsden, waarin de befnydenis en het onderhouden der Mofaïfche by plechtige wetten, als onontbeerlyk ter zaligheid, met allen yver wierd aangedrongen, en dit, hoe zeer ook afwykende van den waren Mofaïfchen godsdienst en deszelfs ech-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 273 echte oogmerken, met het Kristendom in een gefmolten wierd. Waarby immers noodwendig de leer van Kristus, de vryheid van het Euangelie, en dus ook het eigenlyk gezag der openbaaring ondermynd wierd. Dit eenzydig befchouwen der wysgeerte, waar door men het een of ander begunftigd ftelzel, met alle deszelfs leemten, gebreken en gapingen, zoo als het van groote mannen was uitgedacht, en van eene groote menigte aanhangeren gretig wierd overgenomen en voortgeplant, voor de wysgeerte zelve hield; hoewel men van de waare wysgeerte nog ver verwyderd bleef. — Dit houden wy billyk voor de eerfte oorzaak van dat haatelyk vooroordeel, waar door men de wysgeerte als onbeftaanbaar met, en nadeelig voor de openbaaring aanmerkt: gelyk wy nu uit eenige Haaltjes en gevallen duidelyk hebben aangewezen. §. XII. Als eene tweede oorzaak voegen wy billyk hier ook by de onkunde omtrent de wysgeerte. En hoe ver die gaat, hoe algemeen die ook is (ik fpreek hier van de kunstwysgeerte), leeraart de ervarenheid ten duidelykfle; zoo dat men wel zeggen mag, dat veelen, anderzins niet onkundigen, van niets minder, dan van de wysgeerte zich een rechtmaatig denkbeeld kunnen voorftellen. Getuigen zyn hier die ten uiterften verwarde bevattingen, die zoo veele zich er van maken, en ze, voor ik weet niet wat, al houden, of onder de verlaagendfte gedaante zich dezelve Mm voor- b) Eene tweede is ie onkunde nopens de wysgeerte.  274 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR voordellen. Getuigen kunnen hier ook vaak zyn zoo veele jonge lieden, die op de hooge fchoolen zich aan de letteroeffeningen toewyen, en wanneer ze de beginzelen deezer wetenfchap zich eigen maaken, van achteren met verwondering zien, hoe vreemd zy daar over wel eer gedagt, hoe verkeerd, en in welk een bekrompendst licht zy zich, dezelve voorgefteld hebben.. En is dit nu wel anders, dan aan wezenlyke onkunde omtrent de wysgeerte toe te fchryven? Hier van is het ook, dat ze by veelen geoordeeld word boven de bevatting van den gemeenen man te gaan; dat ze by veelen zoo verachtlyk word aangezien, en zoo haatelyk te boek ftaat. Dewyl ook in deezen het fpreekwoord waarachtig is:, onbekend, onbemind». En dat an non habet oforem-, nifi ignorantem.. Ondertusfchen worden de grondwaarheden, ofte eerfte beginzelen der openbaaring onder de Kristenen den kinderen van jongs af aan ingeprent: moeders, voedfters, fchoolmeesters, en leeraars ook van den godsdienst maaken er hun werk van, om vroegtydig„ gelyk op zich zeiven loflyk is, de jeugd tot kennis van den godsdienst op te leiden.. Wanneer nu daar by,. gelyk dikwerf, helaas 1 eene goede handleiding ontbreekt, dan worden de gemoederen al zeer vroeg, zeer ligtelyk ook gezwenkt tot een ongunftig vooroordeel omtrent de wysgeerte en haar beginzel, de rede naamlyk, in vergelyking met de openbaaring — wanneer men daar by leeraart, dat de rede een onvol*  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 275 voldoend beginzel van kennis in zaaken van den godsdienst, dat ze faalbaar is, en ons misleiden kan: zonder daar by duidelyke begrippen, en het behoorlyk onderfcheid tusfchen de rede, op haar zelve genomen, en tusfchen haar gebruik en befteding in te boezemen; hoe ligt en hoe fterk kunnen dan niet de gemoederen in dat vooroordeel geftyfd en bevestigd worden, en bewogen, om van de wysgeerte in het ftuk van den godsdienst, wiens kennis men zich verbeeldt alleenlyk uit de H. fchriften te kunnen haaien, met een verachtend oog af te zien. S. xiii. Eene derde oorzaak fchynt ons ook te liggen in die averechtfche en heillooze pogingen van de vyanden der openbaaring, die of niet weeten, of niet willen weeten, welke voordeden de wysgeerte uit de openbaaring getrokken heeft, zedert de Kristelyke godsdienst onder ftervelingen ingevoerd wierd, en de overhand kreeg: die, ondankbaar jegens deeze, menen, dat zy ze niet noodig hebben; maar alles op eene voldoende wyze met en uit hunne redelyke beginzelen kunnen goed maaken: of uit andere inzichten en bedoelingen de openbaaring verdrukken en verdringen: de rede daarentegen op 't hoogst verheffen, en als 't eenige beginzel van waarheid, en alle onze noodige kennisfen aanpryzen. Hier van is het, dat de voorzeggingen in de openbaaring ontkend, de wonderwerken verzaakt worden, dat men verborgenheden weigert te gelooven, dat men ter verklaaring Mm 2 van c) De palingenvan de vymden der ■>penbaaring.  fcboolfche manier van de wysgeerte te behandelen. 276 de wysgeerte niet nadeelig voor van de openbaaring zulk eenen zin aan de woorden poogt te geven, die boven de beginzelen en voorfchriften der rede niet gaat. Over deeze fchyven loopt het toeleg van vroegere en hedendaagfche naturalisten en deïsten: dit bedoelde ook de fchryver van het boek, het welk ten titel voerde: de wysgeerte de uitlegfter der fchrift. Ook word p. ch au vin, met meer anderen op deeze lyst gefteld. Worden nu zulke pogingen op rekening der wysgeerte in 't gemeen gebragt, die er echter by een ongelukkig toeval, en door een fnood misbruik flechts, ofte naauwlyks de fchuld van heeft; dan ziet men ligtelyk, hoe zeer de liefhebbers van den godsdienst, de aanklevers aan de openbaaring wars moeten zyn van zulke pogingen, en de wysgeerte zelve, die by toeval van de zoodanigen zoo geliefkoosd en op den troon verheven word, zullen verachten, als ftrydig met de openbaaring, en nadeelig voor haar gezag. §. XIV. De zwaarigheden van zommige vyanden der openbaaring, of liever de lasteringen van hun daar over, en tegen den Kristelyken godsdienst uitgebraakt, gelyk b. v. in vroegere tyden van celsus, zozymus, julianus en anderen, van zoo veelen ook in laatere en deeze tyden zyn zoo onwysgeerig, dat ze niet eens hier behoeven in aanmerking te komen, en het van dezelve niet te vreezen is, dat daar door eene onbeftaanbaarheid van wysgeerte met de openbaaring immer zal kunnen goed gemaakt worden. Dan  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 277 Dan hier moesten wy niet vergeeten de fchoolfche manier van de wysgeerte te behandelen, en naar hunne nieuws uitgedachte wyze deeze, midsgaders de leerftukken der openbaaring te behandelen, en met de bybelverklaaring zelve om te fpfingen, en alles naar hunne gewaande kunsleest te fchoeijen : waar door aan beiden een onbedenkelyk nadeel is toegebragt. Immers wanneer men goedvond, eene menigte van onverftaanbaare, wilkeurig opgeraapte, dikwyls ook barbaarfche en zeer lomp zamengevoegde kunstwoorden in de wysgeerte in te voeren, by welken zich niets liet denken, of welker nader bepaalende verklaaringen doorgaans even zoo duister en raadzelachtig waren — wanneer men ontelbre nuttelooze en meer verwarrende, ja het geheugen overftelpende onderfcheidingen en fpitsvindigheden ter baane bragt — wanneer men door oneindige zintwisten — voor en tegen de zaaken behandelde, en den roem van fchranderheid en onverwinnelykheid in het uitdenken van veele zoogenaamde quod Ubetica zogt te bejaagen — wanneer men over beuzelachtige vraagen en niets beduidende kleinigheden, of de allergeringfte omftandigheden hemel en aarde als 't ware beroerde. Wanneer men op dien trant ook zoo wel de openbaaring als de wysgeerte behandelde en voordroeg. — zoo dat men wel met recht de wysgeerte der fchoolgeleerden met fpinrag vergelyken mogt, welks fynheid voor elk wel tot verwondering ftrekt, terwyl de nuttigheid daar van aan niemand bekend is Een verfchynzel dat met de achtfte eeuw begon, door Mm 3 jo-  e) Eene kwaalyk bcftuurdi liefde om trent de openbaaring. 278 de wysgeerte niet nadeelig voor johannes damascen'us voornamelyk ingevoerd is, dOOr thomas aquinas, petrus lombar- dius, petrus abelardus en zoo veel anderen aangekweekt en voortgezet, van de Roomfche geestelykheid, en meest de Jefuiten verder begunftigd, en in de zestiende eeuw, zedert en door de ingevoerde kerkhervorming, naauwlyks verbannen of verdweenen is. — Dit moest onvermydelyk veel, zeer veel nadeel aan de openbaaring, aan derzelver inhoud en voorfchriften, en niet minder ook aan de waare wysgeerte aanbrengen. — Dan dewyl by Kristenen de openbaaring begrepen wierd de overhand te moeten hebben en behouden, zoo liep die handelwyze meest tot verachting en verfmading der wysgeerte uit, die men hier by moest oordeelen met de openbaaring niet te ftrooken. § XV. Wy kunnen ook niet ontkennen, dat eene kwaalyk • beftuurde liefde tot de openbaaring niet zelden on' der de oorzaaken van dat vooroordeel tegen de wysgeerte verfchyne : vooral, wanneer men, gelyk dit ook doorgaans het geval is, onder dat voorwendzel, deeze of geene begunftigde mening ofte ftelling zoo veel beter meent ftaande te kunnen houden, die echter by het licht der rede geen onderzoek verdragen, en dus niet dan door een blind en ingewikkeld geloof kan aangenomen worden. Nimmer, 't is waar, kunnen wy het woord van God, dat onwaardeerbaarst gefchenk, met het welke hy ftervelingen geliefde te begunftigen, hoog genoeg, ik laat ftaan te hoog waar- dee-  BE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 27Q. deeren. Altoos zal dat alle onze hoogfte achting en liefde billykst moeten wegdragen.. Maar nooit is het in de openbaaring van ons geëischt, dat wy haar met onderdrukking van de waare wysgeerte, met verlochening van onze rede en natuurlyke vermogens zouden of moesten verheffen. Moesten wy deeze verzuimen, wy zouden ons zeiven moeten verzuimen, en de mensch moest ontmenscht worden. Zulk eene al te ver gedrevene nedrigheid ofte liever laagheid, zou buiten de paaien gaan, en ons in het gevaar en de verzoeking brengen van ook de openbaaring zelve niet behoorlyk te kunnen waardeeren; gelyk wy dit een en ander in Enthufiasten, Geestdry vers en bedorven Myftieken duidelyk befpeuren : waaromtrent dit eene ftaaltje flechts tot een genoegzaam bewys kan ftrekken, dat ze eene zuivere, belangelooze liefde Gods dry ven en eisfchen, zonder dat men daar by op zyn eigen heil en eeuwige zaligheid het oog moge houden. En hier uit is het duidelyk genoeg te zien, dat, by zulk een verzaken van de rede, de openbaaring ook den grootften inbreuk lyden moete, en dat men dan blindelings zyne eigen harsfenfchimmige gevoelens zal dryven — En waren de zulken, die ook anders nog fchynen willen,de rede op haaren rechten prys te laaten, hier ook maar vry van buitenfpoorigheid! wanneer men, om ook dit ftaaltje flegts aan te haaien, eene lighaamlyke tegenwoordigheid van Kristus in het avondmaal, het zy uit eeneverandering der uitwendige tekenen, het zy door eenemede-beftaanlykheid met dezelve ontftaan, beweert^ Laatc  ï8o DE WYSGEERTE NIET NADEEL IG VOOR Laat zich nu het een noch het ander met de gezonde rede ooit overeenbrengen; men zal, ondanks alle infpraaken der rede en wysgeerte, dit leerftuk echter, uit de openbaaring door eene ongelukkige verklaaring opgeraapt, (taande houden, en zelf (taande houden, dat God door zyne almacht ook tegenftrydige dingen doen kan. Dus moet dan immers de rede en wysgeerte, by lieden van dat geloof, noodzaakelyk wel onder doen en zwigten voor de openbaaring, uit welke zy zich verbeelden, dit ftuk te kunnen goed maaken; terwyl ze tegen alle, uit de rede ingebragte, zwaarigheden op de oneindige en onmiddelyke almacht van God zich beroepen, en hen, die met hun dit niet gelooven willen , als twyfelaars aan Gods oneindig alvermogen, als lochenaars van 't zelve, of als onbefcheidene voorftanders der rede en wysgeerte onbarmhartig doorhekelen. — Ook is het in andere gevallen en ten aanziene van anderen naauwlyks in te fchikken, dat menfchen, welken de rede boven de dieren onderfcheiden heeft, en daar van onderfcheiden moet, naauwlyks dat woord van rede dulden, of bewyzen uit de rede genomen, dikwerf, zonder een inwendig gevoel en uitlaating van gemelykheid en misnoegen , niet hooren kunnen: zoo ver, dat veelen zich verbeelden, van der openbaaring geene meerdere eer en liefde te kunnen bewyzen, dan naar maate zy de rede meer verachten, en dus tevens alle wysgeerte verwerpen. §. XVI. En dit leidt ons, om eindelyk deeze oorzaak van dit  de belangen der openbaaringe. 2ö! dit vooroordeel nog te melden, tot eene verkeerde opvatting en uitlegging van zommige plaatzen in de openbaaring, die daar toe verdraaid en gemisbruikt, die ook van gemeene, in de kennis onbedrevene, lieden als eene waarfchouwing tegen alle wysgeerte in 't gemeen opgevat worden. En te wenfchen, zeer te wenfchen ware het, dat niet hieromtrent ook veele uitleggers, door kwaalyk uitgevallene verklaaringen over zulke plaatzen voor den dag te brengen, het menfchelyk zwak hadden laaten blyken. Worden nu ook zulke dingen der jeugd medegedeeld en voortgeplant, geen wonder dan, dat de wysgeerte, als afgekeurd in de openbaaring, by eene groote menigte gehouden word voor iets dat ze als de pest vlieden, en waar voor ze, ook om het belang van den weiHand hunner ziele, en om hunne eeuwige zaligheid, zich zorgvuldig wachten moeten. Onder deeze plaatzen behoord de vermaning van den Apostel kolos. II. 8. Ziet toe, dat niemandu als een roof vervoere door de Filofofie, en ydele verleiding, naar de overlevering der menfchen, naar de eerfte beginfelen der wereld, en niet naar Kristus. Er is wel geen fekte van oude Griekfche wysgeeren % die men behaiven de droomen der Joodfche Kabbala, en de ongerymdheden van zoogenaamde Gnostieken, hier niet gevonden, en den Apostel opgedrongen, of als van hem bedoeld zynde, aangegeven heeft. Maar het is, uit het geheele beloop van paulus vertoog, zeer klaar en onbetwistbaar, dat hy niets daar van, geenzins ook de waare wysgeerte, maar alleenlyk de toenN n maa- klaaring van zommigefchriftuurplaatzen,zoo als KOLOSS. ii. 8.  282 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR maalige Joodfche godgeleerdheid in het oog gehad, en daar tegen gewaarfchouwd hebbe. Daar waren namelyk, in die gemeente, gelyk ze in andere zich ook indrongen, zulke genaamde Kristenen, die op de onderhouding der befnyding en andere byplechtigheden der oude Mofaïfche wet zeer fterk aandrongen, de Kristenen uit de Heidenen daar toe ook verplichten, en alle dergelyke uitwendige dingen, zoo wel als de euangelie-voorfchriften, ook wilden waargenomen hebben. Deeze ontrusteden de gemeenten, deeden op de Kristelyke vryheid, en den waaren aart der euangeliebediening eenen fnooden inbreuk, bragten de geloovigen in ondraagelyk knellende banden, en verwekten dus den rechtvaardigden yver van onzen Apostel tegen zich. Hunne leere nu is alleen het geene de Apostel hier tegengaat, en onder den naam van Filofofie voorftelt, en nader als eene ydele verleidende omfchryft, welker oorfprong hy in menfchelyke overleveringen fielt; dewyl veele van die dingen in Farizeeuwfche byvoegzelen beftonden. En daar van verklaart hy dat ze niet naar Kristus leer is, niet met het euangelie, door Paulus gepredikt, ftrookte, maar met dezelve ten eenemaal onbeftaanbaar (d). Wat (e) Dus heeft de Heer ernesti 1. c. p. 160. deeze woorden kortelyk verklaard. Voorts vind men de gedagten van veele uitleggers over deeze plaats in een ruim getal verzameld by wol f Cur. Pbilol. dit. in h. I. onder welken er ook zyn, die met deeze opgegevene verklaaring inftemmen. — Ondertusfchen is de Bisfchop warburton Goddel. zending van moses II. D. bl. 337 feqq» van oordeel, dat hier en in de volgende, van ons aangehaalde, plaatzen op de Griekfche wysgeerte gezien zou zyn, voor zoo veel dezelve aan de zielen een oorfprong uit het Godlyk wezen toefehreef, en de leer van eenen toekomenden, üaat van belooning of ftraf, uit haare begunftigde beginzelen, niet kon toeftaan.  de belangen der openbaaringe. 283 Wat nu in 't byzonder het woord Cpi>\oao0ftz aangaat, dat wierd in die tyden gewoonlyk ook in dien zin gebruikt, en betekende de leer van den godsdienst, hedendaags de godgeleerdheid genaamd. By Griekfche fchryvers, by philo en josephus, gelyk vervolgens ook by de oudfte Griekfche kerkvaders vindt men het dikwyls in die betekenis voorkomende. En dus kon paulus het aangewezen leerftelzel der Joodschgezinde Kristenen, welken hy tegenfprak, gevoeglyk, en op eene voor de Kolosferen verftaanbre wyze, daar door betekenen. Het woord QeoMytu, (Theologie) was in dien zin, in welken het vervolgens gebruikt wierd, en ook nog gemeenlyk voorkomt, in die tyden nog onbekend. Want de Heidenfche fchryvers meenden daar by de hiftorie van hunne Goden, en de Kristenen begonnen in de vierde eeuw het eerst tot hun gebruik over te nemen, wen ze van de Drie eenheid, en van de Godheid van Kristus handelden. Dit woord dus (Filofofie) was aan die tyden, en in die betekenis, die hier van paulus bedoeld is, eigen (a). %. XVII. Ook worden er, behalven deeze plaats, nog andere fchriftuur-getuigenisfen, tot eene aanleiding van dit vooroordeel tegen de wysgeerte gemisbruikt. Zoo word de betuiging van paulus hier heen getrokken, wen (a) Zie C C tittman Traclat. de Feftigiis Gnosticor. in N. T. fruftra qn#* fith p. 60.1'eqq. JNn 2 1 KoRra*. III. 19. k.1.19, 20, 21. k. II. 14.  284 de wysgeerte niet nadeelig voor wen hy. 2 Korinth. III. 19. fchreef: De wysheid deezer wereld is dwaasheid by God: vs. 20. Dat de Heere deoverleggingen der wyzen als ydel erkent: gelyk mede, het geene in dit zelfde vertoog des Apostels voorkomt, k L 19, 20. Ik zal de wysheid der wyzen doen vergaan, en het verftand der verftandigen zal ik vernietigen. Waar is de wyze — de fchriftgeleerde — de onderzoeker deezer eeuw? Heeft God de wysheid deezer wereld niet dwaas gemaakt? Dus ook het geene wy vs.. 21. en vervolgens k. II. 14. enz. vinden. Dan hierop merken wy aan dat de Apoftel in dit vertoog, met k. I. 10.. begonnen, en tot het einde van k. IV. uitloopende, zich verzet tegen de fcheuringen en verdeeldheden, die er toen in de Korintifche gemeente gerezen waren, door het aanhangen aan, of verheffen van den eenen Euangelie-prediker boven den anderen, en wel, naar het fchynt, enkel om de manier, en wyze van voorftel: terwyl dat van paulus, naar den fmaak van zommigen, met die toeren en bloemtjes van welfprekendheid, met die inmengzelen van zulke kunstgreepjes, door welken zich andere redenaars zochten aangenaam te maken, en ingang te baanen, niet genoeg verzeld was; maar te naakt en te eenvouwig hun voorkwam,, die gewoon waren zich aan de woorden, woordklanken, en de form der redenvoering meer te vergaapen, en daar mede weg te loopen, dan op de zaaken en den inr houd van het voorftel bedaard te letten. Dit ziet men duidelyk uit het geheele beloop van dit gedeelte des briefs, des Apostels toeleg te zyn. Haalt hy nu daartoe eeni-  de belangen der openbaaringe. 285 eenige plaatzen aan uit het O. T. zoo als op k. t 19. job V. 12, 13. en jes. XIX. 11 — 14. op vs. 20, jes. XXXIII. 18. Wie zal zeggen kunnen, dat daar de waare wysgeerte bedoeld zy? Dewyl by job flechts waan wyze, op hunne kennis opgeblazene, en Gods handelingen naar hunne bekrompene inzichten, en den uitwendigen fchyn flechts, beoordeelende dervelingen, ja arglistige, verdraaide en godlooze in aanmerking kunnen komen. En by je sa jas word, in de eerstgemelde plaats, op de waanwyze (taalkundigen onder de Egiptenaaren, en in de laatfle op zulke ltaatkundigen onder de Jooden gezien, die onder de regeering van Koning hiskias, in plaats van het volk tot een geloovig vertrouwen op God en deszelfs alvermogende hulp tegen de vyandlyke aanvallen van Asfyrië op te wekken, daarop integendeel aandrongen, dat men door bondgenootfchappen met andere nabuurige volken, en voornaamelyk in Egipte, hulp zoeken, en zich verfterken moest. — Is hier nu in die aangehaalde plaatzen de minde grond niet voor die verkeerde opvattingen: in des Apostels redenbeleid. is die even zoo weinig. Want de wysheid en wyzen deezer wereld zyn hier dat flag van redenaars, die door fchoolkunstjes en eene beweeglyke manier van voordellen zich van de hartstochten hunner toehooreren zogten- meester te maaken., dezelve naai' hun belang te zwenken, en 's volks toejuiching te behaalen. En dit was in die tyden onder de Grieken en Romeinen mede een voornaam duk, dat in de fchoolen der wysgeeren geleerd en behandeld wierd, en Nn. 3 en  S KORINT. 286 de wysgeerte niet nadeelig voor en daar men, vooral in vrye ftaaten, hoedanigc de Grieken wel eer, en de Romeinen nog onlangs geweest waren, voornaamlyk zich op toelag. Befchouwt men nu paulus vertoog in dit licht, dan zal men wel haast en duidelyk zien kunnen, dat hy niets minder dan de waare wysgeerte hier ten doele, of om die tegen te gaan een voornemen hebbe— Verkiest men eindelyk door de onderzoekers deezer eeuw de natuurkundigen nog te verftaan, dan zyn er blyken genoeg van het verbasterde in die wetenfchap, in vroegere reeds en in die tyden, welken een Apostel allerbillykst mogt tegengaan: waar van een philo, een cicero in verfcheiden fchriften, een s ene ca en andere zoo veele (taaltjes hebben opgetekend, welken zy zelve als ongegrond en belachlyk voorliefden — of wil men ook de Jooden en derzelver gevoelens en pogingen tegen het euangelie hier onder betrekken, dan is er in 't geene wy aanftonds op kol. II. 8. hebben aangemerkt, en het geene paulus tegen zulke valfche leeraars zoo dikwyls in zyne brieven heeft opgegeven, genoeg, daar men in berusten kan, zonder dat men de waare wysgeerte hier heen behoeve te fleepen. §. XVIIL : Nog eene plaats is er, die wy niet voorby kunnen hier ook aan te haaien, dewyl ze vaak ten nadeele der rede en wysgeerte in vergelyking met de openbaaring gemisbruikt word, naamelyk 2 kor. X. 5. wy werpen ter neder, fchreef daar de Apostel, de overleg- gin-  de belangen der openbaaringe. 287 gingen en alle hoogte, die zich tegen de kennis van God verheft, en leiden alle gedagten gevangen tot de gehoorzaam^ heid van Kristus. lutherus heeft hier het eerfte woord ?,oyiafzoüg vertaald door anfchlaege en het laatfte voyant door vernuft. Waar door dezulken,. die naar dweepery, en den kant der geestdry very overhellen, te meer aanleiding zich verbeelden, om in deeze plaats te vinden , het geene hunne, omtrent de rede en wysgeerte wangunftige, denkbeelden niet weinig koestert en bevestigt. Dan hierop moeten wy aanmerken, dat de Apostel hier vs. i—9. bezig is, om zich op eene befcheidene en tevens ernftige wyze te verdedigen tegen de geenen, die hem verdacht hielden, als of hy naar het vleesch wandelde, dat is, naar zyn gemak en heerfchen de neigingen leefde, en zyne driften involgde, vs. 2. Daar tegen nu befchryft hy zyne leefwyze, en hoedanig hy in zyne betrekking, en naar zyne roeping als een euangelie-dienaar zich kweet. Hier toe bedient hy zich van een leenfpreukig vertoog {Allegorie), en ontleent zyne beelden van de wapenen en handelingen van een krygsman tegen zynen vyand. 't Blykt dus dat de overleggingen, welken hy, gelyk alle hoogte, die zich tegen de kennis van God, d. i. de euangelieleer, verhief, ter nederworp, en de gedagten, d. i. de bedenkingen, redekavelingen en befluiten, welken hy ter gehoorzaame onderwerping aan Kristus gevangen leidde, hier geenzins het denkend, het overleggend vermogen van den mensch, en veel minder de rede of wysgeerte zelve zyn kunnen, maar zulke voorwend-  Algemeene aanmerkingenover de wysgeerte. 288 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR wendzelen, met welken de vyanden van Paulus en het euangelie. de vrucht van deszelfs dienst poogden te dwarsboomen en te ftremmen: en in 't gemeen dus alle fnoode vooroordeelen, alle zondige neigingen en driften tegen de leer van Kristus, die in Jooden en Heidenen plaats hadden en in allen naar het vleesch nog wandelenden de heerfchappy voerden. Deezen tekende hy daarom in 't gemeen vs. 6. met den naam van ongehoorzaamheid', onder welken hy alle de drie vs. 5. genoemde byzondere ftukken begreep. Met deezen had hy in den loop van zyn Kristendom en van zyne bediening, den ftryd wel dapper en aanhoudend te voeren, om het euangelie van Jezus Kristus te doen zegepraalen. §. XIX. Om nu, na deezen uitflap over de oorzaaken van het vooroordeel tegen de wysgeerte, tot ons ftuk (§. VI.) weder te keeren, en getoond hebbende, dat wy hier geenzins het een of ander wysgeerig ftelzel, hoe ook genaamd, en van welk eenen vermaarden man of leermeester het zich ook moge affchryven, mogen in aanmerking nemen; dewyl er naauwlyks een te vinden is, waarby men niet in het een of ander opzicht, en by eene naauvvkeurige toets, leemten, gebrek of gaapingen zal ontdekken: waar van zelf de zoogenaamde onpartydige (Ecle&icf) dikwyls ook niet kunnen vrygefproken worden; alhoewel die fchynen willen met eene vrye keus te handelen, en zich aan geen byzonder ftelzel te verflaaven; moeten wy  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 289 wy thans de waare wysgeerte, het onderwerp van dit voorflel, ons wat nader zoeken onder het oog te brengen. En hier toe zouden zelf, naar het in den eerften opflag fchynen kon, de oude wysgeeren ons kunnen behulpzaam zyn, wen ze ons de wysgeerte befchreven als eene wetenfchap van godlyke en menfchelyke zaaken. — Eene wetenfchap die ter bevordering van ons geluk leidt — Eene kunst om wel te leven — Eene naarftige beoefening der deugd — of liever, gelyk eene nog oudere befchryving, en de oude Griekfche naam medebragt, eene liefde der wysheid (p). Men zou nopens zulke wysgeeren vermoeden kunnen, dat zy de zaak in haar juiste licht befchoud hadden: en nopens die befchryvingen vragen mogen: wat ontbreekt er nog aan? maar dewyl zich by hun het menschlyk zwak in deezen zoo zeer openbaarde, dat de eene afbrak, het geene de andere bouwde: de eene voor zeer wysgeerig uitgaf, het geene by den anderen als zeer ongerymd verworpen wierd: dewyl andere poogden te vereenigen dingen, die in hunnen aart ten eenemaal onbeftaanbaar zyn: dewyl eindelyk andere nog aan alles twyfelden, en de waarheid als in een onpeilbren afgrond verborgen en ongenaakbaar voor het zwak gezicht van ftervelingen beuzelden — zoo O) Vid. cicero Quafl. Tuscnl. L. V. C 2. seneca Epifl. LXXXIX. Eu bekend is het dat de wysgeeren in vroegere tyden ac(po\, ivyzen en by de Hebreen o'Qjn genoemd wierden, totdat pythagoras, uit zedigheid, deezen naam weigerde, en liever verkoos een liefhebber der wysheid, cpt?,3<; vc$ix$, $i/.ó:t:$o; genaamd te worden. Oo  Befcbryving van dezelve. 290 de wysgeerte niet nadeelig voor zoo kunnen wy daar uit ook ligtelyk nagaan , datzulke treffelyke befchryvingen in den mond, uit de pen, en naar de denkwyze van Heidenfche, aan hunne byzondere fekten verflaafde, wysgeeren meer in fchoone woorden, en het uitwendig fraaije, dan in zaaken, en den inwendigen aart van hun begunftigd onderwerp of ftelzel gelegen geweest zy — En over het geheel zou men hier, gelyk laktantius nopens cicero deed, wel.vragen mogen: "Wat zal „ men van zulk eenen maaken, die bemerkt dat hy „ dwaalt, en echter over de fteenhoopen geduurig „ wil voortftruikelen, op dat al het volk er zich aan „ ftoote: die zich zeiven de oogen uitfcheurt, op „ dat al het volk blind zy" (a). Of toepasfen mogen het geen augustinus nopens seneca getuigde: "Hy bewees zyne eerdienften aan het geene, waar over „ hy zich fchaamde: hy deed het geen hy afkeurde: „ hy aanbad het geene hy laakte" • (7>). §. XX. - Dewyl echter de waare wysgeerte het onderwerp van dit onderzoek is, en wy getoond hebben, dat die niet in eenig byzonder ftelzel van oude Heidenfche wysgeeren, of ook van nieuwere, zelf onder de Kristenen, moete gezogt, of kan gevonden worden, zal het noodig zyn, om nader te bepaalen, wat wy daar door verftaan moeten, ten einde wy het geene er van gezegd (a)Iniliut. Divin. L. II. C. 3. (£) Vid. j. aturretin./b Epifl. ad rom. i. 21. feqq. Opp. T. II.p.205. daar men meer nopens het gebrekkige .van de godgeleertheid der Heidenfche ■wysgeeren vindt opgetekend.  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 20.1 zegd word, nader ophelderen en bewyzen kunnen— En hier kunnen wy onzes oordeels, met die eenvouwige befchryving voldoen, dat de waare wysgeerte "die wetenfchap zy, die, by het natuurlyk redelicht „ ons leidt tot kennis van onze beftemming, als „ mede van de beftemming der dingen buiten ons." Deeze befchryving zullen wy, na eenige korte ophelderende aanmerkingen over dezelve, als gepast ter afdoening van onzen taak, tot ons oogmerk hefteden. §. XXI Wy noemen ze eene wetenfchap, dewyl ze op zekere en betoogbaare gronden rust, de dingen in haa-! ren zamenhang vertoont, en de voldoende reden erJ van, zoo veel mogelyk is, aanwyst — ze is hier door onderfcheiden van twyfelingen en gisfingen, van de kennis, die wy enkel door en op onze zinnelyke aandoeningen, en op eene hiftorifche wyze hebben, en boven de kundigheden van den gemeenen man verheven, die enkel de dingen kent, dog het hoe en waarom van dezelve niet nagaat, of doorziet, die geen aanfpraak heeft op den titel van wysgeer. Bepaalen wy ze tot de kennis van onze beftemming, en van de beftemming der dingen buiten ons, wy zien daar uit haare voorwerpen, haare ruime uitgeflrektheid en haar oogmerk — By het nagaan van onze of anderer dingen beftemming moeten wy het bezef van ons beftaan, of van onze aanwezigheid vooronderstellen — wy moeten daar by ons oog gevestigd houden op onze vermogens en hoedanigheden, op onze O o 2 be- Opheldeing van ïebe- cbryvingt^ I  292 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR betrekkingen tot andere dingen — en in een woord, met aandacht nagaan, hoedanigen wy zyn, om daaruit op te maaken waartoe wy zyn — En op die zelfde wyze moet ons onderzoek zich bepaalen tot en by de dingen buiten ons, zoo veelen wy daarvan onder het bereik van onze uit-en inwendige gewaarwordingen krygen kunnen — wel dra nu zullen wy by dit onderzoek een machtig, wys en weldaadig wezen in het oog krygen, het geene van ons en alle andere dingen buiten ons onderfcheiden, de oorzaak van ons beftaan is, aan 't welke wy onze vermogens, en alles wat wy zyn en hebben, moeten dank weeten: waarvan ook alle andere dingen voortgebragt zyn , zamen afhangen, en in zulke of zulke betrekkingen geplaatst zyn: ten einde wy aan de oogmerken van die algemeene oorzaak beantwoorden, ofte naar onze beftemming ons fchikken en gedragen zouden — Hierom wierd ook de zelfskennis by de ouden als een gewigtigst deel, ja als het begin der wysheid gehouden. Leiden wy deeze kennis af uit het licht der rede, uit de natuurlyke befchouwing van ons zeiven en andere dingen, uit het hefteden van ons verftands vermogen: juist dat maakt de form, om zoo te fpreeken, van de wysgeerte uit, en doet ze ons onderfcheiden van de openbaaring voorkomen. Dewyl de rede het beginzel der wysgeerte, en een ander middel van kennis voor ons is, dan de openbaaring, die ons tot verhevener kundigheden opleidt, en het gebrekkige ter bevordering van ons geluk thans in en by de rede, vervult, nader opheldert en bevestigt. §. XXII.  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 293 §. XXII. Wy zien dus by het nagaan van deeze voorwerpen der wetenfchap van den wysgeer, welk een allerruimst veld de wysgeerte voor zich heeft — wy zelve zyn daar onder betrokken als redelyke fchepzelen. En voor zoo veel wy onze redelyke vermogens naar zekere regelen hefteden en gebruiken moeten in het onderzoek na, in de kennis van de waarheid, om duidelyke denkbeelden te krygen, om veilig te oordeelen, om waarheden uit waarheden af te leiden, en van dwaalingen te onderfcheiden, geeft ons de redekunde (Logica) aanleiding, die als een eerfte deel der wysgeerte, ons haare behulpzaame en beftuurende hand biedt — ook is alles buiten ons voor ons hier een boek ter leezing en onderwyzing. Den aart en de eigenfchappen der dingen te onderzoeken, op derzelver krachten en werkingen te letten, derzelver byzondere en verfchillende einden na te fpeuren, en deezen allen als ondergefchikt aan het groote en algemeene einde van alles te ontdekken, in een woord de natuurkunde (Phyfica) is onlochenbaar ook de taak van den wysgeer, wiens begunftigde bezigheid het zyn moet, het groot en uitgeftrekte ryk der dieren, dat verbaazend menigvuldig ryk der groeijende fchepzelen te doorwandelen, en in de ruime vakken der delfftoffen van zoo verfchillenden aart zich onledig te houden, zyne zinnen, andere door de kunst hem aangebodene hulpmiddelen, en vooral zyn redelyk oordeel te gebruiken. Voor zoo veel wy nu by deeze befchouwingen O o 3 dik- Fertoog van de uitgebreidheiden deelen der wysgeerte»  294 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR dikwyls, zeer dikwyls op algemeene denkbeelden en afgetrokkene kundigheden zullen en moeten komen, geeft ons de wysgeerte door de overnatuurkunde (Metaphyfica) aanleiding en hulp, om uit die denkbeelden van dingen, die ons voorkomen, zekere algemeene kundigheden ons te verzamelen, die van een groot belang en gerief voor onze kennisfen zyn, en by veele wetenfchappen onderfteld worden. By de ontwaarwordingen van, en oplettenheid op ons zeiven komen wy tot de kennis der onzienelyke wereld, en verkrygen de geestkunde (Pneumatologia), die ons met de befchouwing van onze geestvermogens, van onze neigingen en driften onledig houdt, die den onftofiyken aart van het denkend wezen in ons vertoont, die deszelfs onftoflykheid betoogt, en dus een gewigtig gedeelte der wysgeerte uitmaakt. Worden wy wel ras door deeze befchouwingen tot eene eerfte oorzaak van ons en alle andere dingen buiten ons opgeleid, eene oorzaak, die ook het einde van alles zyn moet: wy vinden dus de natuurlyke kennis van God (Theologia naturalis), die de bondigfte bewyzen voor het beftaan van een noodzakelyk, onaf hanglyk en eeuwig wezen uitlevert, die ons deszelfs eigenfchappen leeraart, nopens deszelfs werken onderwys geeft, tot kennis ook van deszelfs wil en wetten opleidt. Een edelst deel dus van de waare wysgeere. Wanneer wy eindelyk uit de dingen in de natuur, door hulp der overnatuurkunde, ons afgetrokkene begrippen maaken, om de vergelykingen der dingen na  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 205 na te gaan, om onze kundigheden daaromtrent tot den hoogden trap van zekerheid te brengen, en die afgetrokkene begrippen op de dingen wederom toe te pasfen: wanneer wy met reken- meet- weeg- gezichtkunde, of met de flarre- aardryks- tyd- bouwkunde enz. ons bezig houden, beoeffenen wy de wiskunde (Mathefis), die ons de ftrengfte bewyzen voor eene waarheid uitlevert, en, behalven het vermaaklyke, ook veele nuttigheden in allerlei gevallen opgeeft. Dan deeze wysgeerte, waar van wy eenige voornaame deelen optelden, is niet enkel eene befchouwende, ofte flechts befpiegelende kennis. Zy moet niet alleen gezocht en verkregen worden, om ons verftand met kundigheden te verryken, en ons daarin te verlustigen; maar dewyl ze ons onze beftemming, en die van andere dingen doet bezeffen: zoo moeten wy ze vooral ook als eene beoeffenende wetenfchap aanmerken, welker voornaame oogmerk en hoofddoel daar op moet nederkomen, dat ze door haare behoorlyke invloeden op den wil, tot handelingen naar onze beftemming ons oplcide, dat ze tot dezelve ons met drangreden bewege en ze beftuure: dat ze omtrent den oorfprong van ons beftaan ons doe werkzaam zyn, ter bevordering van het geluk, daar wy vatbaar voor zyn, ons aanleiding geve en behulpzaam zy. Zy moet dus, in een woord, eene praktikaale wetenfchap zyn — En hier doen zich op de natuurlyke godsdienst, ons als menfchen betaamende — de plichten omtrent ons zeiven — de plichten omtrent onze medemenfchen, gelyk b. v. de plichten van het \  296 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR natuur- en volkenrecht — zoo veel andere plichten, die uit den aart der onderfcheidene betrekkingen in de zamenleving vloeijen, als rechten der maatfchappy, en het burgerrecht, en welke niet al meer, die men van ouds reeds tot de wysgeerte betrokken, en deeze daarom als eene kunst, om wel te leven, ofte als eene kunst, om de deugd te beoeffenen, gelyk wy hier boven (§. XIX.) gezien hebben, befchreef. En in deeze ruimte menen wy, dat hier de waare wysgeerte moete genomen worden, niet naar de bekrompene gevoelens van deeze of geene fekte, of wysgeerig ftelzel: niet uit de boeken van oudere of nieuwere wysgeeren te bepaalen, en met eene flaaffche aankleving over te nemen; maar uit de natuur zelve en haare befchouwingen, en vooral uit de oplettenheid op ons zei ven te verkrygen: terwyl men zonder verachting van oudere wysgeeren met eene omzichtige keuze, de waarheid, waar wy ze vinden, van hun overneme: en by het gebruik van nieuwere zich door geen blind, en in de daad niets beduidend gezag laate zwenken, maar naar zekere gronden en duidelyke blyken en bewyzen van waarheid zocht, en ook daar in alleen en onpartydig berust. In deezen wyden omtrek de wysgeerte nu befchouwende, moeten wy onderzoeken, en hoopen wy te betoogen, dat ze met de openbaaring zeer wel beftaanbaar, en verre is, van derzelver gezag, door haaren eigen aart, op eenigerlei wyze te krenken. §. XXIIL  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 297 §. XXIII. Hier toe zouden wy nu overgaan, byaldien niei£j^JJ ons beftek ons bepaalde, om alvorens nopens hettefebngezag der openbaaring, waar van in dit voorftel ge-w"' meld word, tot meerdere duidelykheid, en eenige opheldering van het gezegde nopens het onderwerp, nog het noodige vooraf te laaten gaan. De openbaaring zegt hier die nadere, en van God zelve toekomftige, bekendmaking van den wegende wyze, langs welken en hoe zondaaren wederom tot zyne verbeurde gunst raken, en deelgenooten eener volmaakte en eeuwige zaligheid worden kunnen — Die ontdekking van dat God betaamend middel van [onze behoudenis, in zyn geheele beloop voorgefteld, maakt den inhoud der openbaaring uit en is haar oogmerk. Deeze, zoo noodzaaklyk als ze zedert den val, en het daar uitgefproten zedelyk bederf van het menfchelyk geflacht, geworden is; naardemaal de rede, aan haar zelve gelaaten, ofte het enkel natuurlicht ons in dat opzicht onvoldoende is — zoo billyk moest ze ook, om niet overtollig, maar met een oogmerk der godlyke wysheid betaamend, medegedeeld te zyn, zulke waarheden behelzen en ons ontdekken, die boven de rede, en 's menfchen natuurlyk bereik waren: waarheden, die de menfchelyke rede niet uitvinden kon, die ook by de befchouwing van de geheele natuur, onder den kring van onze kundigheden zich niet laaten brengen: die dus onmiddelyk van God, door die nadere openbaaring, tot onze kennis moesten gebragt worden. Pp En  Waar In baar gezag beft aa? 298 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR En deeze zyn de geheimen of verborgenheden vanhet bybelwoord, onder welken, als eene eerfte, billyk gerekend word het leerftuk der godlyke drie-eenheid, zoo als het in de gewyde fchriften ontvouwd is — En met even zoo veel recht ook het leerftuk aangaande den middelaar Gods en der menfchen, den Heere Jezus Kristus, haar het geene ons, in de berichten der openbaaring, in al zyn beloop omtrent hem word medegedeeld. En tot deeze twee, als de voornaamfte, zelf tot het laatsgenoemde, tot welke kennis het eerfte onderfteld word, laaten zich alle de overige gevoegelyk brengen: hier in, als het middenpunt der openbaaring, komen ze alle zamen. Dit tog is de groote inhoud der openbaaring, en de ziel van het euangelie, het getuigenis, het welke God aangaande zynen zoon, en dat in hem het eeuwige leven is, gegeven heeft. §. XXIV. Dewyl nu deeze verborgenheden ons eindig verftand te boven gaan, en nimmer van ons begrepen kunnen worden: als hebbende voor onze vatbaarheid die betrekking niet, dat wy er indringen, of van het hoe der zaaken ons een duidelyk begrip maaken kunnen — zoo vallen zy juist in die gedaante, dat ze als een voorwerp van ons geloof, d. i. op het getuigenis van God toegeftemd, en voor waarachtig aangenomen worden — En deeze toeftemming moet met de behoorlyke aandoeningen van ons hart, en de echte uitwerkzelen, hoedanigen eene waarheid van die  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 299 die natuur; van dat belang, en naar het oogmerk vart derzelver openbaaring aan ons zulks eischt, verzeld gaan. Dat is, om in de taal der openbaaring te fpreeken: het geloof moet in de liefde werkzaam zyn en zynen hartreinigenden aart in het naarftig, algemeen en ftandvastig beoeffenen van alle deugden, van alle plichten van liefde Gods en des naasten, zoo wel als . van ons zeiven, betoonen, en zich dus als echt en bondig bewyzen. En hier in legt en beftaat het gezag der openbaaring; naardemaal het gezag tog niet anders betekent, dan de verplichting, die er op eenen minderen ten aanziene van zynen meerderen ligt, om zyne handelingen naar den wil van deezen te fchikken — Deeze zyn dus de hoofdplichten, tot welken de geheele inhoud van het gebiedend deel, ofte al het gezag der openbaaring gebragt kan worden. De bedreigingen in dezelve voorkomende, de voorbeelden, daar in geboekt, hebben, naar hunnen aart en hun oogmerk, hier op om flryd, en onlochenbaar hunne betrekking. Dan hier in zullen wy, om kort te zyn, ons ter nadere ontvouwing niet begeven. §. XXV. Hier uit, vertrouwen wy, zal het nu klaar zyn. En deswat door het ondermynen van het gezag der openbaaring %']r^y„)„g gemeend zy, het geene wy echter, dewyl de uitdruk-doorde f. . ' . wysgeerte. king oneigenlyk is, met een woord nog zullen aantoonen. Al het geene naamelyk, het welk aan de geloofswaarheden, of aan de levensplichten, die in de Pp 2 open-  Bepaalin, van den ftaat des gefchils, tegen de zulken, die te we: tiig aan d wysgeerti toefebreven. 300 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR openbaaring begrepen zyn, eenig nadeel, of rechtftreeks, of van ter zyde, aanbrengt, kan gerekend worden het gezag der openbaaring te ondermynen — word nu het tegendeel hier van aangetoond, te weeten, dat de waare wysgeerte zeer wel beflaanbaar zy en overeenftemme met de openbaaring: en dat deeze beide beginzelen, wel verre van elkander te benadeelen, in tegendeel zeer liefiyk zamengaan, en elkander in de hand werken: zoo, dat het eene door het andere geholpen, bevestigd, voor ons meer bruikbaar en nuttiger gemaakt, tevens ook op het fterkfte aangedrongen word: dan blykt het ook, dat de waare wysgeerte, uit haaren eigen aart geenzins gefchikt is om het gezag der openbaaring te ondermynen. Dus menen wy den zin en de mening van dit voorftel, deszelfs onderwerp en het gezegde daaromtrent, zoo veel tot ons oogmerk noodig, opgehelderd, en in het volle licht gefteld te hebben. En in dien zin nemen wy het voorftel: dus moeten wy de zaak betoogen , en aantoonen, met hoe veel recht dit gezegde pasfe op zyn onderwerp. §. XXVI. r Om echter hier geen woordenftryd te voeren, zullen wy, behalven het geen reeds hierboven (§.XIII. en XV.) gezegd is, den ftaat des gefchils, en het geene dit betoog noodzaakelyk maakt, nog wat nader \ bepaalen. Wy merken overzulks hier aan. Dat er zyn, aan den eenen kant, die aan de wysgeerte te weinig toefchry ven, en, met vooroordeelen daar  de belangen der openbaaringe. 301 daar tegen ingenomen, dezelve driftig vervolgen, en uit de behandeling der geopenbaarde godgeleerdheid wel geheel verbannen wilden hebben. Dus dagt onder de oude kerkleeraars hermias Qa), tatianus (F). En tertul li anus voer zoo bitsch en beledigend uit tegen de wysgeeren, dat hy ze aartsvaderen der ketteren noemde, en de wysgeerte voor die wysheid deezer wereld verklaarde, die, als dwaasheid voor God, verworpen word, die een bedriegfter en verleidfler is, voor welke paulus de Kolosferen waarfchouwde. En in deeze vond hy die fabelen, die oneindige vraagen en dat inkankerend woord by den Apostel gebrandmerkt (c). Ook. was lacta ntius niet minder met vooroordeelen tegens de wysgeerte ingenomen, wen hy met een fcherpe pen en ftyl de oude wysgeeren zoo vaak hekelde (/): en vooral fchynt hy zyn vermaak gehad te hebben, wen hy de tegenvoeters (antipodas), by de wysgeeren aangenomen, tegenfpreekt, en by gelegenheid van dat onderwerp zyn klucht- (~d) Die de wysgeerte verklaart voor die wysheid deezer wereld, van welke pa^ulus getuigt, dat ze dwaasheid by God is: hy rekent ze oorfprongelyk van den val der Engelen. Hierom zouden ook de gevoelens der wysgeeren zoo ftrydig onderling, en zoo verwerpelyk zyn. In zyn boek, het welk ten titel voert: Befpotting der Heidenfche wysgeeren (_£sixaup[M: rav eËcc ro(pccv~). Vid. j. f. buddei Ifagog. t. L p. 495. & g. stollii Introduit, in Hiftor. Literar. p. 467. O) Deeze verklaart, dat de Griekfche wysgeerte alle hunne wysheid van de Barbaaren, d. i. van moses en de Hebreen hadden, dat hunne wysgeerte nooit iets voortreflyks had uitgeleverd, en dat de uitmuntendfte van hun eerzuchtige fchepzels geweest waren. Orat. ad Gracos pasfim. Maar het blykt ook, dat hy met die bedorvene Oosterfche wysgeerte befmet, en een begunftiger der Gnostieken geweest is. Vid. venema Hiftor. Ecclef. t. III. p. 366feqq. (f) EUDDEÜS & stollius 1. c Cd) Inftit Divin. pasfim,, & potisfimum Libro III. in quo ex inftituto hanc causfam fihi fumit. Pp 2  302 de wysgeerte niet nadeelig voor kluchtje heeft met de wysgeerte der ouden (V). En hieronymus eindelyk fchynt ook geen begunftiger van de wysgeerte geweest te zyn, wen hy dat fprookje van tertullianus, ^ wysgeeren voor aartsvaderen der ketteren verklaarende, met goedkeuring en als fraaij gezegd aanhaalde — Alhoewel nu zommige geleerden deeze oude kerkvaders daar mede pogen te verontfchuldigen, dat ze de Griekfche wysgeeren en derzelver menigvuldige ongerymde frelzelen en gevoelens in het oog zouden gehad, en deeze zoo gegispt hebben; zoo blykt het echter niet* dat zy zich voor eenige andere wysgeerte verklaard, maar alleenlyk den Kristelyken godsdienst voorgeflaan hebben. Was nu deeze, in hun oog, zoo onbeftaanbaar met de wysgeerte, dan mag men met grond wel denken, dat ze tegen de wysgeerte in 't gemeen, zoo kwaalyk gezind geweest zyn (V). Ook heeft lütherus, toen hy, by de hervorming der leer, de nadeelen en dwaalingen, welkende Ariftotelifche wysgeerte aan het Kristenvolk aangebragt had, bevond, zich niet alleen tegen deeze met allen ernst verzet, maar ook, om alle Pelagianery te krachtiger tegen te gaan, door eenen te verregaanden en kwaalyk beftuurden yver, alle wysgeerte in 't gemeen veroordeeld, en gemeend uit de godgeleerdheid en kerk te moeten verbannen. Hoewel hy naderhand zag, (a) Libr. III. qui de fal fa fapientia infcribitur, C 24. cui titulus prafixus: Dc Antipodibus, quos ideo esfe finxerunt, quia opinati funt, mundum esfe ratundur». (70 EpÜl. XLIÏI. ad Ctefiphont. (e) Conf. j. f. buddei Ifagog. Hiftor. Theolog. Tom. i. p. 494. feqq. *  de belangen der openbaaringe. 303 zag, dat hy in deezen buiten de paaien gefprongen ware, en de wysgeerte niet ontbreken kon, wanneer hy het met dweepachtige wederdoopers te doen kreeg, en ze dus van achteren wederom aanprees — op het gezag van luther, en deszelfs vroegere gevoelen beriep zich echter, in 't vervolg van tyden, dan. hofman, die de wysgeerte als een vond en werk des vleeschs, ftrydig tegen de H. fchrift, met veel hevigheid beftreed: en hier in eenen j. a. werdenhagen, j. muller en anderen tot navolgeren had (a) — Om nu van zulken, die, uit beginzelen van geestdry very, met poiret en dergelyken, de wysgeerte en reden afkeuren, of zich eenen wezenlyken ftryd tusfchen deezen en de openbaaring, met bayle en iiuetius, verbeelden, of zelf eene macht, om tegenftrydige dingen te vereenigen, en het geene onmogelyk is te doen, met cartesius, aan God toefchryven, niet te gewagen. §. XXVII. Tot een ander uiterfte floegen die geene over, die te veel aan de wysgeerte, en te Weinig aan de openbaaring toefchreven. Van zulk een gevoelen zou meu Vermoeden kunnen, dat, zulke oude kerkvaders jus- t inus martyr, C lemens alexandr. Cll andere geweest waren, van.welken boven reeds (§. X.) gemeld is; byaldien het ook niet bleek, dat ze zom- ri£\ plhjV'ig [jsji u-.obcin yb riq .i / 'i'/ys.v: wy- .f» Vid. j. f. euddei Ifag. p. 211. & brucker. 1. c. Per. iii- P. i. firlflj c.5. j- ■ ( 11 ' ! ' 1 i. » U31J Of dfê er te vee/ aan toefchreven.  Moetende hier de middenweg gehoudenworden. 304 de wysgeerte niet nadeel ig voor wylen zoodanig van de wysgeerte fpraken of fehreven, dat ze de openbaaring, of den Kristelyken godsdienst daar onder begrepen, of zelf daar door bedoelden — Dat spinosa aan zyn wiskundige lief hebbery alles toefchreef, en uit zulke beginzelen alles poogde af te leiden, alles ook in de openbaaring zoo wrong en draaide, om het met zyne begunftigde onderftellingen overeen te krygen is bekend — Gelyk mede, dat de pogingen van de vyanden der openbaaring, die enkel eenen natuurlyken, allen menfchen onder den hemel bekenden, of kennelyken godsdienst toelaaten, hier op uitloopen: van welken wy reeds'(§. XIII.). gehandeld hebben. Deeze laatstgenoemde trachten den inhoud der openbaaring in een belachlyk een haatelyk licht te ftellen, en verbeelden zich, dat, hoe ze deeze meer verdrukken en verdringen, zoo veel te meer ook hunne geliefkoosde natuur, rede en wysgeerte op den troon bevestigd zal worden. §. XXVIII. Tegen deeze, tot beide uiterften overflaande, ge voelens is dan dit betoog nodig, en den middenweg hier in te flaan de plicht van den liefhebber der waarheid , die zich hier wachten moet, dat hy niet te veel aan de wysgeerte en te weinig aan de openbaaring; ook niet te veel aan deeze en te weinig aan geene toefchryve; dat hy de eene op kosten van de andere niet te zeer verheffe, en de andere ten gevalle van geene niet te zeer verlaage; maar elk van deeze beide beginzelen op den behoorlyken prys ftelle, elk in zy-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 305 zyne foort en in zyne verdienden, zoo als het betaamt, erkenne en waardeere. En hier toe hebben wy ons door de befchryving der waare wysgeerte (§. XX — XXII.) en de befchryving der openbaaring (§. XXIII — XXV.) den weg gebaand. Thans moesten wy dan betoogen, dat die wysgeerte met de openbaaring niet alleen zeer wel beftaanbaar, maar ook by dezelve onontbeerlyk, en voor dezelve allernuttigst zy. §, XXIX. En hier toe dient I. Dat de wysgeerte, of willen wy daar voor de rede, het natuurlicht nemen, het geene tog in de zaak op het zelfde nederkomt, voor den val, waar door een algemeen bederf over ons geheele gedacht verfpreid, en in ons binnenfte zoo diep ingedrongen is, een voldoend middel en beginzel van kennis geweest is, om den mensch aan zyne beftemming te doen beantwoorden, om hem tot zyn geluk te brengen. Gelyk zyne natuurlyke, van God hem gefchonkene, krachten voldeeden ter volbrenging van zyne plichten, zoo waren zyne kundigheden, ook buiten eene nadere en bovennatuurlyke godlyke openbaaring, hem genoegzaam, om zyne betrekkingen en zyne plichten duidelyk te kennen, om den weg en de middelen tot zyn geluk te zien en te vinden. Zyne rede, zyn natuurlyk, en toen in den hoogften trap nog gezond verftand leidde hem tot die kennis, hy was voorzien met die wysheid en wysgeerte. Hebben de Engelen om my ter opheldering hier van te bedienen, geen byzondere openbaaring van Qq God Betoog van het voorflel I.) Dewyl de wysgeerte wel eer voor den mensch een voldoend beginzelwas.  30Ö de wysgeerte niet nadeelig voor God noodig gehad tot kennis van hunnen plicht, tot vohnaaking van hun'geluk: de mensch in zyne foort éven zoo weinig — Deeze was immers, naar het verhaal van moses nopens den oorfprong der menfchen, in 't begin goed en recht gefchapen, met Gods beeld, en overzulks, met de, voor zynen toeftand noodige, volmaaktheid van zyn verftand verfierd, met die kennis voor zynen tegenwoordigen en toekomenden gelukftaat hem noodig en gepast, genoeg voorzien:: voorzien ook met die ruime middelen, en geplaatst in die gunftige gelegenheden, om zyne kennisfen uit te breiden, om zyn geluk te bevorderen. Daar toe diende hem de befchouwing van zich zeiven: terwyl ook de geheele natuur buiten hem als een leerzaam en geopend boek voor hem was. Eene nadere openbaaring, buiten die van God hem door de fchepping medegedeelde verftandsgaven en kennis, was voor hem toen onnoodig: ten ware God, om byzondere reden, mogte hebben goedgevonden, den mensch daar mede te voorzien: hoedanig wy ook weeten, dat hem een wilkeurig proef-verbod van God toen is voorgefchreven. Alhoewel nu deeze wysheid en kennis door den val verlooren, en haar overblyfzel zeer verduisterd en bezwalkt is; de openbaaring is het middel, en beginzel ter herftelling van het geene door den val verloren was , ter vergoeding en vervulling van het gebrek dat wy door de zonde ons hadden op den hals gehaald. Die openbaaring is het, die ons uit dwaazen wederom tot wyzen maakt, die in onze duisternis-  de belangen der openbaaringe. 30? nisfen ons verlicht, die onze kundigheden wederom opheldert, met nieuwe, en voor ons thans noodigeons verrykt,diein dit opzicht,ons wederom brengt tot den voorigen ftaat, waarinde mensch oorfpronglyk en voor den val was. Slaan wy nu flechts het oog op die aanleiding en gelegenheid, op die oorzaak en het oogmerk eener nadere, en voor ons thans onontbeerlyke godlyke openbaaring, dan blykt het wel haast duidelyk, dat de rede of de wysgeerte met de openbaaring zoo onbeftaanbaar niet is, dat de eerfte de laaste zou dwarsboomen, of in haare achting en gezag ondermynen en benadeelen, maar dat ze integendeel wel liefelyk hand aan hand gepaard gaan, als zusters, naauw vermaagfchapte vriendinnen, en metgezellinnen, naauwkeurig en getrouw moeten zamen werken, om ons aan onze beftemming te doen beantwoorden, om tot bevordering van het geluk, voor het welke wy vatbaar zyn, ons op te leiden. §. XXX. Hier komt nog by, en hier uit blykt II. dat en wysgeerte en openbaaring eenen en denzelfden oor-^ fprong hebben: God naamelyk, dien wy als den vader der lichten moeten eerbiedigen, van wiens gunst-■ ryke en weldadige hand de mensch zoo wel de rede/ en zyne natuurlyke vermogens heeft, als met de open-' baaring befchonken is. Het eerfte verklaart ons moses in zyn verhaal aangaande de fchepping en den eerften ftaat des menfchen: en het laatfte weeten wy, zoo veelen wy de openbaaring ooit onpartydig onQq 2 der- L') Dewyl de vysgeerte ;oo wel als ie open'/aaring■jan God maren wlprong leeft.  308 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR derzocht, en op haare inwendige en onderfcheidende kenmerken van goddelykheid bedaard gelet hebben, of ooit de wyze, hoe ze tot de menfchen gekomen is, gade floegen, of by haare uitwerkzelen onze aandacht bepaalden. Dan kunnen wy niet een oogenblik twyfelen of de openbaaring heeft de ontegenzeggelykfte blyken en bewyzen van haaren godlyken oorfprong. Dingen die wy nu niet nader uitvoeren, maar elders nader dienen behandeld te worden, het geene thans onze taak niet is. Hier uit befluiten wy dan met recht ook, dat de wysgeerte en de openbaaring zoo ftrydig en onbeftaanbaar niet zyn kunnen. Eén oorfprong, ofte ééne uitwerkende oorzaak kan zoo ftrydige uitwerkzelen al zoo min hebben, als er van ééne bronwel zoete en bittere wateren tevens zouden kunnen voortkomen. — God zelve is het, die ons verftandiger maakt dan de dieren, door ons met redelyke vermogens te voorzien, en de wysgeerte, als een gefchenk des Hemels, tot ons te doen nederdaalen. En hy, hy is het ook, die ons, naar zyn genadig welbehagen, in gadelooze liefde en ontferming, begunftigde met zyne nadere openbaaring, en ons verlichtte tot zyne kennis, opleidde tot herkryging van ons verloren en verbeurde geluk. Het eene moet dus zoo wel als het andere, eene goede gave, en elk in zyne foort eene volmaakte gifte van den vader der lichten zyn — En naardemaal er by hem geen verandering, geen fchaduw van omkeering of afwisfeling is, en het onmogelyk is, dat hy zoude kunnen liegen, dan kan ook van hem geen ftry-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 30Q ftrydig, geen met zich zei ven onbeftaanbaar uitwerkzel ooit gekomen, of immers te verwachten zyn; dewyl God nimmer van zich zclven verfchillen, of tegen zich zeiven ftrydig zyn kan. Dan kan de wysgeerte uit haaren eigen aart nimmer gefchikt zyn, om het gezag der openbaaring, welke hy haar heeft toegelegd, te ondermynen — De openbaaring heeft onlochenbaar haar grootst en rechtmaatigst gezag, om van ons toeftemming, geloof en gehoorzaamheid te eisfchen; maar de wysgeerte, zoo verre ze zich ftrekt, heeft het insgelyks: het geene zy, op duidelyke gronden en met overtuigende bewyzen, ons als waarheid vertoont, mogen wy nimmer weigeren daar voor te houden: het geene zy ons als onverzuimbaare plichten onder het oog brengt, mogen wy nimmer nalaaten. En het is zoo zeker, dat er niets naar de openbaaring waar, en naar de wysgeerte valsch, of naar deeze waar, en naar geene valsch zyn kan, als er voor eenige waarheid ter wereld zekerheid zyn kan — En hier tegen te willen inbrengen, dat de rede bedorven, haar licht verdonkerd, de wysgeerte dus bezwalkt is, en dus wel ligtelyk ten nadeele der openbaaring ftrekken, of gebruikt kon worden, in de plaats van daar mede vriendelyk zamen te ftemmen, dat doet niets af, en zou even zoo weinig grond hebben, als of men het oog befchuldigen wilde, wanneer het niet of kwaalyk ziet, byaldien men het gefloten, of met vuiligheden en flof bemorst had. Het kwaalyk befteden en misbruik der wysgeerte en rede komt van onze dwaasheid, onze driften en kwaadwilligheid: Qq 3 en  III.) Dewyl de wysgeerte in haare foort hy de openbaaringeen blyvend beginzel is. 3IO DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR en door deeze onze verkeerdheid en fchuld kan immers even zoo wel ook de openbaaring kwaalyk gebruikt, door onze vooroordeelen bezwalkt, haar zin verkeerd uitgelegd, valfchelyk begrepen, en zy voor ons onbruikbaar, nutteloos, ja verderflyk worden. §. XXXI. En het is er zoo verre van, dat de wysgeerte, zedert de openbaaring boven dezelve wierd ingevoerd, daar door opgeheven, overtollig, nutteloos en daar aan nadeelig zyn zou, dat ze III. integendeel als een blyvend beginzel onderfteld moet worden — by de openbaaring van een onontbeerlyk en veiligst gebruik is, en daar door juist blyken moet niet tegen, maar met de openbaaring te dienen en haar gezag nadruklykst te verzekeren en te bevestigen. En deeze gedagte zullen wy by de ftukken nagaan en nader aandringen. De wysgeerte word als een beginzel onderfteld, en moet zoodanig ook blyven, zedert de openbaaring daar te boven is gekomen. Begrypen wy den mensch, zoo als hy oorfpronglyk was, voorzien met derede, en als een wysgeer gefchikt, om aan zyne beftemming te beantwoorden, en daar toe uitgerust met de noodige kennis van zyne plichten van den weg tot zyn geluk. — Stellen wy wyders ons voor, dat hy zedert den val en door de zonde het noodig en behoorlyk gebruik van dat beginzel niet langer maken kon, het geene hem ook niet meer voldeed — dat hy eene nadere openbaaring nog daarenboven noodig had,  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 311 had, om door derzelver hulp en medewerking wederom aan 't einde van zyn beftaan te kunnen beantwoorden: en dat hy ook daar mede van God daadelyk begunftigd wierd — Dan bleef dat beginzel echter , hoewel nu voor hem onvoldoende : het bleef in , en behield zyne plaats , hoewel nu niet meer toereikend tot zyn voorig gebruik, waar toe het in de eerfte plaats beftemd was. Het geene waarheid was voor den val, bleef ook waarheid na den val, en blyft eeuwig waarheid. Maar dat wy die waarheid thans zoo duidelyk, of zoo veel er niet inzien, dan de ongefchondene mensch met zyne onbenevelde vermogens er in zag, daar van ligt de fchuld of oorzaak niet in de waarheid, maar in ons, die door een tusfchenkomend ongeval niet langer zoodanig, als wy waren, gebleven zyn — Zyn ons nu na den val nog andere waarheden, nieuwe kundigheden geopenbaard, welke wy voorheen niet kenden, of ook niet noodig hadden, de voorgaande, of fchoon van ons niet duidelyk gekendt, en ons ook niet langer voldoende, waarheden, behouden daarom echter haare volle waarde. Zy kunnen dus ook die door de openbaaring onsontdekte nieuwe waarheden den voet niet ligten, of dezelve benadeelen en derzelver gezag ondermynen* Om ons wat duidelyker uit te drukken, zullen wy een voorbeeld hier by voegen het geen de zaak volkomen kan ophelderen. Men verbeelde zich eenen konftenaar, die by het licht der zonne zyn werk be» hoorlyk kan verrichten, en daar aan ook genoeg heeft,, maar hy krygt door eenig toeval eene verzwakking in  312 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR in zyn gezicht, hy kan de voorwerpen, welken hy behandelen moet, niet langer duidelyk zien, zy zyn hem te fyn, te menigvuldig, zy fchemeren voor zyne oogen, hy ziet ze verward, en kan ze niet langer onderfcheiden, en dus niet, gelyk voorheen, zynen taak behoorlyk afdoen. Hy heeft dus in dien ftaat eene bril of vergrootglas noodig, en dit hem gegeven zynde, maakt hy daar van zyn gebruik. Nu kan hy zoo goed, en beter dan voorheen zien, en zyn werk, waar in hy belemmerd was, wederom verrichten. Maar zal hy daarom, met eenigen fchyn van billykheid, het licht der zon verfmaaden, verwerpen of als bedrieglyk aanmerken? Zou hy zich, wen hy zoo wilde handelen, niet ondankbaar omtrent dat licht gedragen, en dit verwaarloozende, zyne nader verlichtende hulpmiddelen , bril of vergrootglas voor zich ten eenemaal onbruikbaar en nutteloos maken? En deeze gelykenis, niet te fyn uitgefponnen, maar in dit derde, en naar ons oogmerk hier gebruikt, is, onzes oordeels, zeer duidelyk en voldoende ter opheldering en bevestiging van de zaak, en doet het ftuk dat wy voor hebben te betoogen, by een treffend licht, in het oog vallen: dat naamelyk de wysgeerte niet overtollig by, niet nadeelig voor de openbaaring, maar by dezelve van een onontbeerlykst en zekerst gebruik zy, zy is, in haare foort, ook by de openbaaring een blyvend en daar voor nuttigst beginzel. §. XXXII.  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 313 §. XXXII. Dit leidt ons natuurlyk ter befchouwing van het gebruik der wysgeerte by de openbaaring. Waarin wy een IVde bewys voor ons ftuk vinden. Dit gebruik nu is allernoodzaaklykst, zoo wel by het ontvangen en aannemen — als in het gebruik maken van de openbaaring, en om ze tot haare oogmerken en ons nut te hefteden. By het ontvangen en aannemen der openbaaring kunnen wy de rede ofte wysgeerte volftrekt niet ontbeeren. Want de openbaaring zoo als ze (§. XXIII.) befchreven is, kunnen wy niet deelachtig worden, ja wy zyn er zelf niet eens vatbaar voor, ten zy wy de rede ofte wysgeerte onderftellen haar werk behoorlyk te doen — Onderftellen wy eens God deelt eene nadere openbaaring aan ftervelingen mede, hy doet dat op die wyze, langs zulke wegen, en door zulke middelen, als wy daaromtrent in 't heilig woord bericht vinden: hy ontdekt ons dus waarheden. Maar zal dit kunnen plaats hebben, omtrent fchepzelen, die geen rede, geene natuurlyke wysgeerte bezitten? Kunnen deeze als daar voor vatbaare onderwerpen aangemerkt worden? Immers zoo weinig, als men den ezel met cyferen onderhouden en in het rekenen onderrechten, of een paard met letteren en figuuren beduiden kan, om ons ten wil te zyn. Waarheden en het redelyk vermogen zyn op elkander betreklyk, en in evenredigheid met malkander. Word ons nu eene openbaaring aangeboden, hoe zullen wy weeten, of die waarlyk zoodanig eene is? Rr waai IV.) Dewyl haar gebruik noodzaaklyk is, by het ontvangen en gebruik maken van de openbaaring.  314 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR waar by zullen wy ze kennen, dan door het behoorlyk gebruik der wysgeerte? — Die openbaaring moet haare kennelyke, onderfcheidende en onfaalbre merktekenen hebben, door welken wy gerust en buiten alle gevaar en vrees van dwaalen kunnen gefteld worden, of ze wel waarlyk is het geene, waar voor ze word aangegeven. Maar die kenmerken in te zien, te onderfcheiden: en daar uit een zeker en onbedrieglyk befluit voor de openbaaring op te maken, dat is wederom het werk der rede (a). Buiten dezelve kunnen wy even zoo weinig van de openbaaring het rechte gebruik maken, of ze hefteden tot de einden; waar toe ze ons gegeven wierd. Want wy moeten den zin en de mening der openbaaring onderzoeken, de betekenis van derzelver woorden nafpeuren, en dus de zaaken ons voordellen, ofte ons denkbeelden en begrippen van dezelve maken, op dezelfde wyze, als wy nopens de woorden, de gezegden of fchriften van anderen gewoon zyn te handelen. Gebruiken wy nu, wen wy de taal van fpreker of fchryver verdaan, onze redelyke vermogens, om na te gaan, wat er van hun gemeend ofte bedoeld zy, en welke denkbeelden zy ons daar door poogen by te brengen: even zoo past het ons te verkeeren omtrent de openbaaring en het onderzoeken en bepaalen van derzelver zin en mening. En niet anders kunnen wy daar omtrent te werk gaan, of (/?) Met eene zeer gepaste gelykenis word dit opgehelderd van weren?els Opp. T. I. p. 161.  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 315 of daar van gebruik maken, 't en ware, dat iemand, die zich onderftond om dit gebruik der rede omtrent de openbaaring te wraaken, goedvinden konde, om {taande te houden, dat wy met andere oogen, of met andere ooren, de openbaaring leezen of hooren moesten , dan met welken wy andere boeken leezen of andere menfchen, die tot ons fpreken, hooren. Dat dit alles nu het werk der rede, ofte der wysgeerte zy, verftaat zich van zelve. Deeze moet ons wederhouden van een zin in de openbaaring aan te nemen, die tegenftrydigheden behelst, die met het oogmerk of de omftandigheden des fprekers, of het geene hy elders heeft uitgedrukt, of ook met de omftandigheden van hun, tot welken gefproken word niet ftrookt. In een woord de wysgeerte moet ons in het uitleggen der openbaaring behulpzaam zyn, en tot derzelver waaren zin leiden — Alhoewel wy nu daar by dikwyls tot denkbeelden gebragt worden, welken de wysgeerte uit haare eigene beginzelen niet verkrygen of ontwikkelen kan: zy mag, en zal ook die echter daarom niet verwerpen: indenkende, dat het oogmerk der openbaaring is, om ons waarheden te ontdekken, die wy anders volftrekr niet weeten konden: en overtuigd van den godlyken oorfprong der openbaaring, en van de oneindige kennis en wysheid van God: dien zy nedrig voor de mededeeling van zulke aangelegenfte waarheden danken zal, welken wy gelukkig door de uitlegregelen der wysgeerte daarin ontdekken en eerbiedigen, zal ze ook zulke waarheden onbelemmerd aannemen — De wysgeerte ondermynt dus het gezag Rr 2 der  V.) Gelyk ze ook tevens een veilig middelis. 316 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR der openbaaring niet, maar is, door haaren eigen aart» aan dezelve zeer behulpzaam en diensbaar. §. XXXIII. De wysgeerte is ook, gelyk wy (§. XXXI.) zeiden , V. by de openbaaring van een zekerst en veiligst gebruik. Want dewyl de openbaaring fpreekt in eene taal der menfchen, en van menfchelyke denkbeelden haare woorden en uitdrukkingen ontleent: en de wysgeerte daaromtrent regelen aan de hand geeft, hoedanigen wy by alle andere redenen en fchriften gewoon zyn te gebruiken; dan kunnen wy daar omtrent, by een naarftig en omzichtig gebruik van die regelen, zoo veilig en zeker zyn, dat wy derzelver zin en mening wel begrepen hebben, als wy omtrent eenig ander gezegde of fchrift ooit zyn kunnen — Leert ons nu de wysgeerte die kundigheden, die wy met onze medemenfchen gemeen hebben, die wy in onze taal door woorden gewoon zyn uit te drukken; zy zal ons dan doen onderfcheiden, of die woorden in hunnen eigenlyken, en den gewoonen zin, in welken ze van menfchen anders gebruikt worden moeten verftaan worden; dan of de aart der zaaken zulks niet gedooge, en eisfche, dat wy ze in eenen oneigenlyken en overdrachtigen zin moeten nemen: zy ontdekt ons, door hulp der natuurkunde, de overeenkomst tusfchen het eigenlyke en het oneigenlyke in die betekenisfen: zy leert ons, om den gevonden waaren zin te ftaaven door bewyzen, die voldingend zyn, en alle vrees nopens het tegengeftelde verbannen—  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 217 nen — En kan ze al den zin in alles niet duidelyk begrypen, of by haar eigen licht doorzien, zy houdt zich echter nopens den godlyken oorfprong der openbaaring verzekerd, verzekerd dat geen waare ftrydigheid tusfchen de echte wysgeerte en de openbaaring kan plaats hebben: en voorts dat de eene of andere fchynzwaarigheid eene bewezene waarheid niet opligten, niet ongeloofwaardig ofte verwerpelyk maken kan. De wysgeerte doet dus hier de openbaaring zegepraalen, terwyl ze zelve niet overwonnen word, maar naar haare beftemming en tot haar rechte gebruik werkzaam is. §. XXXIV. Hier by komt nog VI. dat dewyl het gebruik der zinnen in en by de openbaaring zoo menigvuldig, en van zoo veel belang is, de rede ofte wysgeerte dan immers ook als wel beftaanbaar met dezelve moete geoordeeld worden. De uitwendige zinnen, met welken de fchepper ons voorzag, zyn door hunne aandoeningen , welken zy van de dingen buiten ons, ondergaan, de middelen waar door wy van de dingen buiten ons, van de lighaamelyke wereld kennis krygen. Zy zyn de bronnen en middelen van alle onze kennisfen. Zy zyn ook, wanneer ze wel gefteld zyn , en omtrent de voorwerpen, die ons aandoen, behoorlyk gebruikt worden, onfeilbaar, en kunnen ons nooit bedriegen of in 't onzekere laaten — uit deeze begrippen nu, die wy door middel van de zinnelyke voorftellingen krygen, ontftaan de ontwaarwordingen Rr 3 van VI.) Dewyl eindelyk het gebruik 0/3zer zinnen , de bron der wysgeerte-?. tn zoo nooiigby de{ openbaaring , onbedrieglyhis.  3l8 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR van de gclykheid of overeenkomften der dingen en derzelver verfchil: welke wy door onze zinnen, dewyl ze ons flechts enkele dingen (individua) vertegenwoordigen, niet vernemen, maar door de rede ontdekken — Deeze leidt ons ook tot een bezef van den zamenhang der dingen — zy doet ons derzelver betrekkingen erkennen: zy ontdekt ons derzelver eigenfchappen: zy fielt ons in ftaat, om daar over te oordeelen: zy doet dus ons waarheden kennen, en van de reeds gekende ons opklimmen ter befpiegeling van voorheen onbekende — Dit alles doet de rede, wen ze door die verbaazende kunst van aftrekken , wen die onze aandachtige en aanhoudende befchouwingen en gepeinzen onledig houdt. Ondertusfchen ontftaat dit alles uit het gebruik en de werkingen van onze zinnen; hoewel die ondertusfchen niet meer dan flechts enkele, ondeelbre dingen, en naar derzelver uitwendig voorkomen, ons vertoonen. Maar in de openbaaring zyn de zinnen van zoo groot en bykans algemeen gebruik, zoo wel ten aanziene van den oorfprong, ofte de eerfle mededeeling der openbaaring, als — in het nagaan van derzelver voornaamen inhoud. Letten wy op de eerfle mededeeling der openbaaring, die was ongetwyfeld door godlyke aanfpraaken, door woorden ofte luehtklanken, die het oor der menfchen aandeeden, in hunnen geest denkbeelden verwekten en kennis veroorzaakten. En dit hooren van woorden gaf immers de grootfle zekerheid nopens de kennis der zaaken, ofte der waarheden, die daar  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 319 daar door aan menfchen wierden medegedeeld — of, by aldren God niet op die wyze zyne openbaaring mededeelde, maar het hem behaagde, door zoogenaamde inwendige aanfpraaken, ofte eene, in den naauwllen zin dus genaamde openbaaring en de ingeving aan zyne gezandten zynen wil bekend te maken, dan had in zulk een geval echter ook plaats, dat hun woorden, als de middelen, waar door de zaaken betekend wierden, zyn medegedeeld of ingegeven — Die openbaaring, en zoo er nog eenige andere foort ofte wyze van ware, belfond dus ook in het mededeelen van zinnelyke voorftellingen, waaromtrent zy door de inwendige godswerking zoo zeker waren, als of ze met hunne ooren Zulke woorden, tot hun gefproken, gehoord hadden — Wanneer vervolgens die openbaaring, gelyk Gods oogmerk mede bragt, onder de menfchen voortgeplant wierd, dat gefchiedde of door het gehoor van de redenen der Gods-gezandten, of door het leezen van derzelver fchriften, en dus, op die beide wyzen, door middel der zinnen — En ten einde dat zinnelyk ondervvys algemeener onder de menfchen verbreid wierd, en ook zulken, welken het niet gebeuren mogt, door het gehoor der Profeeten en Apostelen hetzelve te ontfangen, behaagde het God, zyne openbaaring tot een algemeener gebruik te laaten befchryven. En wie kan twyfelen, of die mededeeling der godlyke openbaaring door een zinnelyk onderwys had alle noodige en gerustftellende bewyzen van zekerheid? En hier in worden wy te meer bevestigd, wen wy in-  320 de wysgeerte niet nadeelig voor indenken, dat, ter bevestiging van die medegedeelde openbaaring en om haar by ftervelingen gezag by te zetten, God goedgevonden heeft, zoo veele wonderwerken te verrichten, die door de zinnen vernomen wierden, en menfchen bewegen moesten, om hen, die zulke dingen verrichteden, voor waare Godsgezandten te houden, om zich op eene redelyke wyze tot het geloof aan de openbaaring en eene onderwerping aan derzelver gezag te laaten brengen — De blykbaare ftraffen en oordeelen, van God over hardnekkige zondaaren zomtyds gebragt, om menfchen die er getuigen van waren, tot zyne vrees te bewegen — De bondzegelen, die uitwendig op onze zinnen werken, om op eene redelyke wyze de inwendige genade te bevorderen — En hoe zelf de befchouwing van Gods zienelyke werken ons tot den onzienelyken moete opleiden, om deszelfs wysheid, almacht en goedheid te eerbiedigen, om ons door dezelve, als door zoo veele fporten eener ladder, tot Godjop te leiden: zaaken die te zamen van deezen -aart zyn, en ons bewys verfterken, haaien wy nu niet •verder uit. En wat den inhoud der openbaaring aangaat, dewyl ■die voornaamelyk daarop uitloopt, om zekeren doorluchtigen perfoon, jezus kristus, zoo lang en dikwyls voorheen beloofd, als dien grooten Godsgezandt aan te merken, die ook daadelyk in de wereld, als een mensch onder de menfchen, verfchenen is, om den gevallen, en door de zonde ellendigen mensch het heil wederom te verwerven en aan te kondigen — Zoo  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 321 Zoo beftond deeze inhoud, dat middenpunt der openbaaring, in zyn ganfche beloop, uit dingen, die in de zinnen vielen. Zinnelyk was al die toeflel, die voor de zending van Gods Zoon in de wereld vooraf ging. Een waarachtig Mensch, zoo wel als den waarachtigen God, betoonde zich Jezus Kristus te zyn: zyne leer wierd op eene zinnelyke wyze aan 't gehoor gebragt: zyn leven, zyne wonderen, zyne lotgevallen, zyn lyden, zyn dood, zyne opftanding en hemelvaart, waren dingen, die ten aanhooren en onder het oog van zoo veel andere menfchen zyn voorgevallen. En dit was de inhoud der openbaaring, die door het euangelie werd medegedeeld. Hierom zegt een Apostel, zoo wel ten aanziene van zyn fchryven, als van zyn prediken by monde: het geene wy gehoord hebben, het geene wy 1 gezien hebben met onze oogen, het geene wy aanfchouwd, en onze handen getast hebben van het woord des levens, dat verkondigen wy. Hebben nu, om dit bewys nader op te maken, onze uitwendige zinnen zoo veel deel in de openbaaring, kunnen en mogen wy dat dan aan onze inwendige zinnen, aan de rede en wysgeerte met recht wel ontzeggen? Immers word die zinnelyke mededeeling der openbaaring ons vergund, ten einde wy door middel van dezelve tot eene redelyke kennis der openbaaring zouden komen, en daaromtrent tot bevordering van ons heil werkzaam zyn. En onze redelyke werkzaamheden daaromtrent beftaan niet alleen in de inwendige werkzaamheden van onzen geest; maar moeten zich ook door uitwendige en zinnelyke han- Ss de-  Overgang tot\bet betoog in'/ byzonder vit de deelen der wysgeerte 322 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR delingen naar buiten openbaaren: wen wy, b. v. God looven, hem aanbidden, met anderen hem dienen: wen wy, naar zyne voorfchriften, onzen medemenfchen liefde bewyzen, en door onze handelingen nuttig zyn. Hierom is het ook, dat de meeste plichten van den redelyken godsdienst in de openbaaring worden voorgefteld en uitgebeeld met benaamingen, die van zinnelyke handelingen ontleend zyn — Meent dan nu iemand nog vryheid te hebben, om de wysgeerte, als uit haaren eigen aart gefchikt ter ondermyning van het gezag der openbaaring, te veroordeelen, hy wantrouwe dan aan zyne zinnen — hy geloove niet dat er een Mofes geweest — dat Jezus Kristus in de wereld verfcheenen zy — hy verzaake dan de geheele openbaaring, zoo wel als de rede en alle wysgeerte. Want dit alles ftaat op eene hoogte: deeze flappen kan hy dan zoo wel ook doen, als deeze onbewysbre Helling, van een ftryd tusfchen de waare wysgeerte en de openbaaring, aannemen. §. XXXV. Dus menen wy in 't gemeen betoogd te hebben, dat de waare wysgeerte geenzins onbeftaanbaar met, of nadeelig voor de openbaaring is. Maar deeze ftof is vruchtbaar aan gedagten, ryk aan bewyzen. Het 'geene wy nopens de wysgeerte in 't gemeen gezegd en bewezen hebben, geldt ook ten aanziene van alle haare deelen. Hierom zullen wy in 't byzonder, en ontledender wyze dit Huk ook nog nagaan, en uit de (§. XXII.) aangehaalde deelen der wysgeerte toonen, dat  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 323 dat geen een van dezelve met de openbaaring onbeftaanbaar, maar integendeel daar voor zeer bruikbaar en nuttig zy. Dan dewyl wy hier een ruimst veld voor ons hebben, zullen wy daar uit flechts eenige afred plukken, en by de hoofdzaaken ons bepaalen. §. XXXVI. Word de redekunde (Logica) doorgaans als het eerfte deel der wysgeerte, als eene inleiding, ofte voorbereiding tot dezelve aangemerkt: is het oogmerk en werk deezer wetenfchap, om ons tot de kennis, beoordeeling, bevestiging en mededeeling der waarheid haar beftuurend onderricht te geven; nimmer zal men in deeze iets, dat tegen de openbaaring aanloopt, geen eene van haare regelen en voorfchriften ontdekken, die daar mede ftrydig zyn. Integendeel leert en beftuurt ze ons, om de waarheden uit de openbaaring te ontdekken, en met zekere bewyzen te ftaaven. Zy is het middel, waar door wy van de godlykheid der openbaaring met volle zekerheid overtuigd kunnen zyn: zy ontdekt ons de geloofwaardigheid van de perfoonen ofte getuigen, door welken de openbaaring aan ftervelingen is medegedeeld: zy doet -ons zien, op welke onomftootbre gronden het hiftorisch geloof, het geene wy der openbaaring fchuldig zyn, veilig berust: zy bewaart ons voor dwaalingen, en is voor ons verftand en oordeel het gereedfte middel, om nopens de waarheid behoorlyk te werk te gaan. Zy is over zulks den geenen, die de openbaaring onderzoeken en kennen zal, onontbeerlyk Ss 2 noo- / Uit de redekunde.  324 de wysgeerte niet nadeelig voor noodig. De godgeleerde moet in dit opzicht dan een wysgeer, en met de kennis en beoeffening der redekunde wel voorzien zyn, om in het onderzoek der waarheid gelukkig te (lagen: om voor dwaalingen, die, zoo. ergens, hier allergevaarlykst zyn, zich te wachten: om met zekere bewyzen, de waarheden, die van een grootst belang zyn, te bevestigen: om twyfelingen te verbannen, zwaarigheden op te losfen, en uitvluchten af te fnyden, om de duidelyk begrepene waarheid anderen op eene bekwaamde wyze mede te deelen, door gepaste befchryvingen, noodige onderfcheidingen, aandringende (luitredenen, geeft deeze wetenfchap ons onderwys en beduuring. Kan deeze dan immer meer den onderzoeker en beoeffenaar der openbaaring onnut, ik laat daan nadeelig, of ter befnoeijing van haar gezag drekkende voorkomen? En in dit vak zyn de verdienden van eenen andr. hyperius, joh. henr. , alstedius, sal. glassius, car. bauer en anderen bekend en roemwaardig. En welke uitleggers der H. fchriften, die zich met lof gekweten hebben, maakten niet, met eenen piscator, aretius en zulken, met veel voordeel gebruik van eene gezonde redekunde? — Om nu niet te melden, dat de H. fchryveren in deezen zelve ons zoo dikwerf voorgaan, en niet duister op die wyze handelen, wen ze ons befchry vingen geven, verdeelingen en onderfcheidingen maken, door fluitredenen betoogen, woordentwisten affnyden, enz. d. i., de voorfchriften eener gezonde redekunde waarnemen. En niet te onrecht getuigde, in 't begin der kerkhervorming ,  de belangen der openbaaringe. 325 ming, de uitmuntende justus jonas, dat, die Paulus zonder behulp der redekunde poogde te verklaaren, eveneens handelde, als die in den donkeren nacht zonder lantaarn wandelde (a). §. XXXVII. Op die zelfde wyze moeten wy de overnatuurkunde (Metaphyfica), in vergelyking met de openbaaring, befchouwen. En hoe zeer die ook zomtyds haatelyk en met een zwarte kool getekend, hoe fnood ze ook dikwyls gemisbruikt is, dit zal echter elk onpartydige inzien, dat die nieuwere wysgeeren, die dit vak der wysgeerte behoorlyk in orde gefchikt en opgehelderd hebben, omtrent de wysgeerte hunne billyke verdienften, en der openbaaring ook de nuttigde dienden bewezen hebben. Immers door middel van de algemeene kundigheden, die ze nopens de dingen, welken zy behandelt, ons aan de hand geeft, wen ze b. v. ons verklaart, wat het bedaan, het wezen, de eigenfchappen en toevalligheden der dingen zyn, wat eenvouwig en zamengedeld, wat bedendig en veranderlyk, wat waar en valsch, wat eene oorzaak of uitwerkzel, wat een teken is, enz. en dus veele dingen van dien aart: geeft ze ons dan niet een voortreflyk licht, by de openbaaring te gebruiken, een licht het welk de godgeleerde niet ontbreken kan? En wie kan ooit met grond zulke dingen als onbedaanbaar met, en nadeelig voor het gezag der openbaaring verklaaren? 00 weisman Bijl. Eachf. n.t. t. ii. p. m. 115. Ss 3 Uit de ever natuurktmde.  Uit de na tuurkutu, 326 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR ren? Terwyl ze tot eene duidelyke kennis van veele zaaken ons opleidt, welker eigenlyk ontvouwing in dit vak te huis behoort: terwyl de openbaaring ons Zelve daar in voorgaat, wen ze b. v. zegt, dat een afgod niets in de wereld is, wen ze van de verbondstekenen en zegelen meldt — Baant de geestkunde ons niet den weg tot geregelde kennis van het geene nopens onze zielen, derzelver vermogens, werkingen, onftofiyken aart en onfterfiykheid, als mede nopens de Engelen in de openbaaring voorkomt? — Is de natuurlyke godgeleerdheid niet een inleiding en voorbereiding tot de godgeleerdheid der openbaaring, die zich op het geene van God by het redelicht kennelyk is, en den Heidenen bekend was, wel eens beroept? — En behooren wy niet by eene algemeene befchouwing der wereld, de wetten der natuur, de wetten der beweging te kennen, om uit derzelver aart, en de krachten van tweede oorzaaken te weeten, welke verfch'ynzelen voor natuurlyke uitwerkzelen der dingen, welken integendeel voor bovennatuurlyke, de krachten van tweede oorzaaken overtreffende, en dus onmiddelyke gewrochten der almacht, d. i. voor waare wonderwerken te houden zyn? — Hoe zeer werkt dus niet deeze wetenfchap der openbaaring in de hand? Hoe uitnemend ondergefchikt en dienstbaar is ze niet aan dezelve, en dus verre van haar te verdringen , of haar gezag m het minfte te ondermynen ? §. XXXVIII. ' En wat zullen wy zeggen van de natuurkunde (Phy- fi-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 327 fica), die, zoo leerzaam als aangenaam, ons, by hét nagaan van de menigvuldige fchepzelen, van welken elk naar zynen aart, naar zyne krachten, op zyne wyze werkt, en tot zyne einden en oogmerken gepast is, eh ons de gadelooze wysheid, de onbeperkte almacht, de overvloedige goedheid van den Schepper en Onderhouder van 't heelal als in de oogen doet vallen? — die zoo geduurig en overal de ruimde en dringende dof en aanleiding ons uitlevert, om den grooten werkmeester in zyn werk, waar van wy flechts de uiterfte fchors kennen, te loven en te verheerfyken? Terwyl de hemelen Gods eer vertellen, en het uitJpanzel, dat groot onmetelyk ruim, het werk zyner handen aankondigt, hoe groot hy zyn moet: terwyl de aarde vol is van zyne goederen, en. alle zyne werken met wysheid gemaakt zyn — Lucht en aarde, vuur en water, vogelen en visfchen, dat verbaazend uitgedrekte ryk van groeijende voortbrengzelen des aardryks — der menigvuldige geflachten en foorten, dat ontelbaar getal van viervoetige van kruipende dieren: fchepzelen, op welken de openbaaring zoo vaak wyst, van welken zy tot onze leering en onderwys zoo dikwyls in beeldfprakige uitdrukkingen zich bedient, die zy zoo menigmaal ons tot voorbeelden, om dapper, naardig en kloek van onze plichten ons te kwyten, ons voordek en aanpryst — die ons overal God als wys, als machtig, overal als weldaadig vertoonen,en tot zynen dienst en lof opwekken — die zelf in de kleinfte en minde dingen ons God als groot, verbaazend en onbegrypelyk groot voordellen — En om nu  328 de wysgeerte niet nadeelig voor nu voorby te gaan het geene de fchei- en geneeskunde ons hier met geen gering voordeel en dienst aan de openbaaring uitleveren — worden zy niet in de openbaaring als dwaaze, onvernuftige en God-vergeters ten toon gefteld en befchaamd gemaakt, die op Gods werken niet met eerbiedige aandacht letten, en daar hun werk niet van maken? Hier in trouwens loopen de gronden der wysgeerte en openbaaring zamen, dat wy het als onze beftemming, en Gods doelwit met ons aanmerken, dat wy op zyne werken behoorlyk letten, en daar voor hem de eere geven. En dit zal in eene andere wereld, in een beter en volmaakt leven, het leven en de zalige bezigheid zyn van die gelukkige menfchen, die aan hunne beftemming beantwoordden, en de natuur- en de openbaaring behoorlyk gebruikt hebbende, onftoorbaar de gunften van God genieten, en deelgenooten der zaligheid worden zullen, dat zy volmaakter Gods werken kennen, en om en door dezelve God verheerlyken, d. i. volmaakte natuurkundige, volmaakte wysgeeren zyn zullen. Laat nu hier de Cartefiaanfche wysgeerte ons hart ledig en koel, wen ze verbiedt, om in een onderzoek nopens de oogmerken der dingen ons te begeven, of ten minften, door vertoogen van het onnafpeurlyke, ons affchrikt — pryswaardig en allernuttigst zyn hier de pogingen en verdienften van zoo veele andere braave en uitmuntende wysgeeren, van eenen rob. bayle, nieuwentyd, ray, derham, wolf, scheuchzer, reimarus, pluche en anderen, (en  j de belangen der openbaaringe. 329 (en hoe veelen die godleerende verhandelingen over allerley dingen in de natuur, zoo bondig en leerzaam gefchreven hebben, zouden hier ook niet verdienen opgenoemd te worden?) die zoo veel bevallig licht over de openbaaring verfpreidt, derzelver vyandcn den mond geflopt en hunne knibbelaaryen, tot befchaaming van zoogenaamde fterke geesten en onwysgeerige bedillaaren van het bybelwoord, hebben afgewezen — Hoe zeer flrookt dan niet deeze edele wetenfchap met de openbaaring? §. XXXIX. Ten aanziene der wiskunde en derzelver uitgebreidde deelen is er ook geen twyffel, of die zyn voor de openbaaring zeer nuttig. Een spinosa mag haare beginzelen en leiding gemisbruikt hebben, om der openbaaring, om allen godsdienst tegen te (preken, om zyn godverzaakend gevoelen te koesteren en te overkorflen: andere mogen, om andere dwaalingen tot deeze wetenfchap zeer dwaas hunne toevlucht genomen hebben, zy begunfligt echter, uit haaren aart, nimmer dwaalingen en onwaarheid : zy koestert in haaren boezem niets, dat voor het gezag der openbaaring nadeelig zyn kan. Zy is integendeel, door den leidraad haarer behandeling, het fterkst en veiligst middel, om dwaalingen tegen te gaan, om op de zekerfle gronden waarheid te betoogen, en alle uitvluchten en twyfelingen daaromtrent af te fnyden, om tot de eenvouwigfle en onlochenbaare beginzelen, welke by allen de toeflemming vinden, geleid te worden — Tt Geeft Uit de wiskunde.  330 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR Geeft ons de wiskundige betoogtrant dit uit zynen eigen aart, wie ziet dan niet, dat die met veel vrucht ook omtrent en by de openbaaring kan gebezigd worden? Haare uitfpraaken immers, door eenvouwigfle hulpmiddelen der uitlegkunde geopend, zyn zoo veel onfaalbre, en het fterkst geloof by ons altyd verdienende, gronden, gelyk een orakel, ofte Gods getuigenis het altoos verdient. En daarop veiligst {leunende, kunnen wy, by eene befcheidene en omzichtige handel wyze, de krachtigfte gevolgen, even zoo zeker en veilig als de onmiddelyke godsfpraaken, trekken — De wiskunde is dus zoo ver, van der openbaaring nadeelig te zyn, dat ze veel eer, door haaren eigen aart, deeze voor ons tot de nuttigde gebruiken doet dienen, dat ze haar in een verhevenst licht fielt, haar gezag nadruklykst onderfchraagt, en haar eer aandoet. By deeze algemeene aanmerkingen nopens het nuttig gebruik der wiskunde by de openbaaring, liet zich nu ook by de ftukken nagaan, hoe genoegzaam alle de deelen deezer wetenfchap in den fchakel der openbaaring op hunnen tyd en juist gepaste plaatzen zyn ingevlyd — Hoe de tel- en rekenkunst daarin zoo vaak gebezigd zyn — Hoe de aardryks- en landmeetkunde daar by dikwyls de nuttigde dienden doen — Hoe de meet- weeg- en bouwkunde over veele bybelplaatzen een aangenaamst licht verfpreiden — Hoe de gezicht- en darrekunde ons menigwerf tot een leidder en ter opening van den waaren zin van veele plaatzen zich aanbieden — Welke vruchten zich ook uit  de belangen der openbaaringe. 331 uit de tydrekenkun.de hier veeltyds trekken laaten. Dan het is onze taak niet, om hier in te treden in dingen, die met zoo veel verdienden en vrucht van zommige geleerde wysgeeren, en wiskundigen, die tevens liefhebbers der openbaaring waren, uitvoerig behandeld en befchreven zyn, onder welken een sam. reyher, joh. buteo , mat. hostus , j. b. wideburg, j. j. schmidt en meer andere lof wegdroegen. §. XL. Komen wy eindelyk tot de wysgeerige zedenkunde. deeze zullen wy niet minder, dan de reeds gemelde deelen der wysgeerte, met de openbaaring beftaanbaar vinden. Hebben hier over veele oude Wysgeeren, en met naame pythagoras, socrates, plato en meer anderen, treflyk gefchreven, en de edelfte lesfen nagelaaten, dan kunnen wy by alle leemten en gebreken niet ontveinzen, dat die echter wat de wezenlykfte ftukken aangaat, verre van het gezag der openbaaring te ondermynen, veel eer ons opleiden kunnen, om de billykfle en betamelykfte voorfchriften der verhevener zedekunde in de openbaaring te zien en te bevestigen. Daar by kunnen wy overreed worden, dat deeze geen enkel willekeurige, maar in den aart der dingen, in onze natuurlyke betrekkingen gegrondde, en op onze volflagene, altoosduurende afhanging van God berustende, eisfehen doet: dat wy door onlosmaakelyke en allen raakende banden verplicht zyn om zulk een gezag gehoorzaam te eerbiedigen; naardemaal de rede zelve zulke plichten ontTt 2 dekt, Uit de zedenkunde.  332 de wysgeerte niet nadeelig voor dekt, en, zoo wel als de openbaaring eischt, over welken ook de wysgeerte van oudere en nieuwere tyden zich op dezelfde wyze uitlaat. En gaan wy hier na, wat ons de wysgeerige zedenkunde leeraart aangaande onze algemeene af hangelykheid van God en onze verplichtingen op onzen Maker, Onderhouder, Weldoener, Wetgever en Rechter, dien wy allen eerbied, liefde, vreeze, onbepaalde gehoorzaamheid eeuwig fchuldig zyn, dien wy door eenen vrywilligen in- en uitwendigen dienst moeten eeren, en naar alle onze zielsvermogens en lighaamskrachten, door zulke handelingen, als met zynen wil, en de einden van ons beftaan ftrooken, moeten verheerlyken — Hoe wy, ten aanziene van ons zeiven, tot alle die plichten geroepen worden, welken eene billyke en welbeftuurde zelfsliefde vordert: hoe wy onze volmaaking en ons wezenlyk geluk op allerley mogelyke wyze altoos moeten zoeken te bevorderen: hoe wy over onze zinnelyke neigingen, hartstochten en driften moeten waaken, en dezelve beteugelen, ten einde wy, by het najagen van de waare vryheid, over ons zeiven heerfchen: waar-omtrent de aanhangers en begunftigers der Stoïke wysgeerte in 't byzonder, gelyk b. v. seneca, marcus antoninus, cebes, epictetus en andere in de daad bekoorende voorfchriften hebben nagelaaten, die wanneer men ze als plichten befchouwt, zonder hunne beginzelen en byzondere drangreden te onderzoeken, van dien aart zyn, dat ze ook in de openbaaring aangeprezen en fterkst aangedrongen wierden, dat wy ze met de zeleer  de belangen der openbaaringe. 333 denleer van moses, van salomo, van de Profeeten, van kristus en de Apostelen inftemmend vinden. Wanneer wy eindelyk overwegen de plichten omtrent onze medemenfchen, naar onze onderfcheidene betrekkingen, het zy in de huizelyke, het zy in de burgerlyke zamenleving — Waaromtrent, met opzicht op deezen laatstgenoemden tak, aristoteles zyne zedenkundige boeken heeft nagelaaten, die van zommigen zeer geprezen, en onder de Kristenen in de middeneeuwen in groote achting gehouden, dog van anderen zeer gelaakt wierden — Terwyl over deeze plichten in 't gemeen van cicero, plutarchus en anderen veel fraaije lesfen gefchreven zyn — wen wy afzonderen het geene van anderen uit verkeerde beginzelen en flinkfche bedoelingen hier omtrent gedaan: en hoe van zommigen zelf het recht der natuur en volken met eene baatzuchtige ftaatkunde bezwalkt is — wen wy zien wat in laatere tyden door uitmuntende wysgeeren en rechtskundigen aan deezen taak gewerkt is, b. v. van eenen grotius, seldenus, puffendorf, barbeirac, hei- neccius en dergelyken mannen van verdienden, die zelve hunne lesfen zoo vaak toonden met de openbaaring in te ftemmen, of daar uit ophelderden en aandrongen — Dan kunnen wy, alles over het geheel befchouwende, geen oogenblik in twyfel ftaan, of de Kristen word door dit gedeelte der wysgeerte nopenshet gezag der openbaaring op de overtuigendfte en redelykfte gronden bevestigd. En zoo ras wy flechts indenken, dat die Godlyke Tt 3 Leer-  334 de wysgeerte niet nadeelig voor Leermeester der ftervelingen, ook deeze les en hoofdplicht, die by Heidenen zoo hoog geacht, en van eenen Roomfchen Keizer als eene beste leuze zoo zeer geëerd wierd: wat gy wilt, dat u de menfchen doen zullen, doet dat hun insgelyks, zynen volgeren inprentte, vinden wy terftond het duidelykst en fterkfte grondbeginzel, daar de wysgeer zyn zegel aan moet hangen, daar alle onze plichten, die wy in de zamenleving, naar onze onderfcheidene en wyd-uitgeftrekte befchikkingen op onze medemenfchen fchuldig zyn, op berusten en uitvloeijen. Ook kan het hier nog wat afdoen, hoewel wy het met een woord flechts melden zullen, dat zommige leeraars in deezen tak van wysgeerige wetenfchappen, zelf de narichten der openbaaring, ten minften de Overlevering of geruchten daar van, aangaande den eerften en oorfpronglyken ftaat des* menfchen, den ftaat der rechtheid, tot eenen grondflag en beginzel van hun zedenkundig ftelzel aangenomen hebben. Dergelyken zedenkunde heeft, onder de ouden ook plato reeds in het oog gehad en befchreven, wen hy een gemeenehest in het afgetrokken vertoonde: van hoedanigen aart hy ook veele dingen in zyne boeken over de wetten heeft aangetekend. Hier in, en by zulke flelzelen, word de mensch, niet zoo als hy thans is, maar zoo als hy, naar zyne vermogens en beftemming befchouwd, zyn moest, tot een onderwerp genomen. Waar uit wy ten minften zien, dat dit gedeelte der wysgeerte uit zynen eigen aart met de openbaaring zeer wel ftrookt. Over  DE BELANGEN DEPv OPENBAARINGE. 335 Over de liefde tot de vyanden in de openbaaring geëischt, en in de wysgeerte niet afgekeurd — als mede overal de vaderlandsliefde in beiden onder onze plichten voorkomende (a), konden wy hier ons ook nog uitlaaten; dan om kort te zyn, zullen wy by 't geene hier omtrent in 't gemeen gezegd is, het thans laaten. Dit flechts voegen wy hier nog by, dat wy met eenen opflag de overeenftemming van de zedenkunde der openbaaring met die van de wysgeerte daarin kunnen zien, dat de grondflag in het wezenlyke van de geheele zedenleer by beiden daarin gefteld word, "dat „ wy ten aanziene van onze neigingeu en zedelyke „ bedryven, zoo veel mogelyk, God zoeken gelyk„ vormig te worden, en navolgers Gods te zyn" (T). Hier ftemt de wysgeerte dan in met de openbaaring, het natuurlyk redelicht met het bybelvvoord: 'dus word het gezag der openbaaring onderfteund, aangedrongen en bevestigd door de wysgeerte, waaromtrent wy in dit gedeelte niet mindere blyken, dan in eenig van de andere ftukken der wysgeerte, ontdekken. §. XLI. Dus menen wy in 't gemeen, en by het nagaan -icob ne>I ürpj'j;:? ?;.v i>h ofio ithitebvimpi*itffraiMMl (a) Zeer levendig en treffend is my altyd voorgekomen die trek, met welken een der godlooze Koningen van Judea, Joram, getekend ftaat, 2 chron. XX: 21. Hy ging heenen zonder begeerd te zyn. (i) Uit socrAtes, plato, cicero, plotinus en anderen heeft dit uitvoerig vertoond, en met de gezegden van oude kerkleeraaren vergeleken t. pfanner Syftem. Theolog. Gentil. pur. C. VII. §. 7. gelyk ookR. cudworth Syftem. intelleiï. en'MOSHEiM, in zyne aanmerking daarop p. 219. dit. veitoo.nd hebben. ïortver* walen be-  fluit van bet voorgaande. 336 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR van de deelen der wysgeerte, in 't byzonder betoogd te hebben, dat ze geenzins uit haaren eigen aart gefchikt is, om het gezag der openbaaring te ondermynen, of in 't minfte te benadeelen; maar integendeel best met deeze ftrookt, en om haaren inhoud en gezag te bevestigen en te beveiligen, zeer gefchikt is. En dit ons vertoog zullen wy kortelyk, met het befluit daaromtrent zamentrekken en hier volgen laaten. Wy beweezen hier, dat de waare wysgeerte niet in het een of ander ftelzel van eene byzondere fekte van vroegere of laatere wysgeeren moete gezogt, of kan gevonden worden — wy onderfcheiden hier het misbruik, dat er by ongeluk, ofte toeval, van de wysgeerte tot nadeel der openbaaring wel eens gemaakt is, of nog gemaakt word — wy toonen die verkeerde bronnen, uit welken dat verkeerd vooroordeel tegen de wysgeerte in vergelyking met de openbaaring opwelde: die geenzins in ftaat zyn, om der waare wysgeerte zulk een ongelyk aan te doen — Wy bepaalen den ftaat des gefchils, na eene noodige befchryving van het geene by dit onderzoek in aanmerking moet komen — Wy maken daar uit eindelyk onze bewyzen op, die den onbevooroordeelden lezer doen blyken, dat de openbaaring de ftrengfte toets by het redelicht ofte de wysgeerte kan doorftaan niet alleen, maar ook, dat de waare wysgeerte, hoewel ze niet alles ons ontdekt, het geene de openbaaring ons ontvouwt, echter in haare waarde blyft, en als een treflykst, en voor menfchen onwaardeerbaar gefchenk des hemels moete aangemerkt worden: bui-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 337 buiten het welke wy in eene algemeene, allerbeklaaglykfte en eeuwige onzekerheid zouden hebben moeten omdoolen— Tevens moeten wy ook hier de openbaaring erkennen als het voor ftervelingen thans volftrekt noodzaaklyke, het eenige, waare, voldoende en duidelyke beginzel, om ons ter bevordering van ons eeuwig belang te beftuuren, aan het welke wy dat gezag moeten toefchryven , het geene haar omtrent ons verftand, nopens het geene wy gelooven moeten, en omtrent onze neigingen en wil, nopens het geene wy doen en laaten moeten billyk toekomt — Wysgeerte en openbaaring beide hebben dus haare invloeden in ons geloof, om dat te bevestigen, in onzen wandel om dien te beftuuren: in onze hoop en verwachting, om die te onderfchraagen: om dus ons als menfchen, naar onze eerfte en natuurlyke beftemming, en als Kristenen naar onze byzondere roeping, en die omftandigheden in welken wy geplaatst zyn, ons te gemoet te komen. §. XLII. Zoo worden wy eindelyk van zeiven geleid tot het tweede lid van dit voorftel, om nu ook op te helderen en te betoogen: Dat een doorgeoe fend Wysgeer, in den fterkften zin, een waar Kristen zyn kan. Dit kunnen wy nu minder omflachtig behandelen, dewyl de ontvouwing en betooging daar van uit het voorverhandelde zich gereedelyk geeft, en wy hier flechts de nadere toepasfing behoeven te maken van Vv het Overgang 'ot het 'weede 'id. 9  Befchryving van den wysgeer. 338 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR het geene reeds meer in 't afgetrokkene is voorgedekt §. XLIII. Den doorgeoeffen den wysgeer kunnen wy, om op de gelegde gronden voort te gaan, ons voordellen als zulk eenen, die zyne natuurlyke vermogens tot verbetering en uitbreiding zyner kundigheden, en deezen tot behartiging van zyne plichten, naar zyne beftemming, met alle naarftigheid befteedt. Dan om in een nader licht te ftellen het geen wy hier by denken moeten, het is de man, die wysheid zoekt en bemint, en daar toe niet zoo zeer, niet alleen in de boeken, dan wel in de befchouwing van de dingen in de natuur en vooral by eene naauwkeurige oplettenheid op zich zeiven zyne meest begunftigde bezigheid vindt — die zyn verftand met duidelyke denkbeelden van nuttige zaaken, van den oorfprong, de hoedanigheden, de onderlinge betrekkingen en einden der dingen zoekt te verryken — die in deezen niet op losfe gronden, maar bedaard en omzichtig te werk gaat, naar waarheid en gronden van zekerheid in zyne kennisfen tracht, en, om daar toe te komen, geen moeite ontziet, integendeel allen zynen tyd en vlyt befteedt — die echter by iederen ftap, by elk voorwerp zyner befchouwingen, ziet en voelt, hoe veel hy niet v/eet, en, ondanks allen vlyt en zyne ftrengfte infpanningen, onder het bereik zyner bevattingen niet krygen kan — Die uit dien hoofde ver is van laatdunkenheid, van opgeblazenheid op zyne kennis, en zich boven anderen niet durft verhef-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 339 heffen. En geen mensch zag ooit zyn zwakheid, zyne onkunde in veele opzichten, zyne bekrompene vermogens duidelyker, dan de wysgeer van het uitgebreidfte verftand, en de grootfte doorzichten: geen fterveling ondervond die ook levendiger en gevoeliger dan deeze. Hy erkent ondertusfchen zyne beftemming en de beftemming van zyne vermogens, en kan overzulks in de verbetering van zyn verftand alleen niet berusten. Neen! hy weet, dat de verbetering van zyn hart, dat wel en deugdzaam te leven, by hem de hoofdzaak, de vrucht en het doelwit van alle zyne kennis en wetenfchap zyn moet: en dat de beoefenaar der deugd eerst de waare wysgeer verdiene genaamd te worden — Hy let dus naauwkeurig op zyne plichten, en vindt duidelyk, welke eerdienften hy aan zynen fchepper en onderhouder. welke gehoorzaamheid aan zynen wetgever, welke liefde en dankbaarheid hy aan zynen weldoener fchuldig is: hoe veilig hy op hem vertrouwen, en alle zyne hoop en verwachtigen vestigen mag — dien hy ook naar het einde van zyn beftaan, in ziel en lighaam zoekt te verheerlyken, en daar in, naar zyn vermogen, zich getrouw en geduurïg te kwyten — Dan dewyl hy zich zeiven kent, en, by de oplettenheid op zyn hart en zyn gedrag, zyn geduurig te kort fchieten in deezen plicht, zyne menigvuldige ftruikelingen met ongenoegen en fchaamte bezeft: dewyl hy vindt, dat hem, gelyk ook andere menfchen, zyne eigen harstochten en driften hier in zoo zeer belemmeren: dat hy dikwyls nalaat, Vv 2 het  Wiens gedrag omtrent de openbaaring , ten aanziene van zyn verftand en geloof. (a~) werenfels Opp. T. II. p. 195. feqq. geeft ons eene Idee dun Pbilofop'ie, waaruit wy eenige trekken in dit beeld hebben overgenomen. 340 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR het geene hy doen, en doet, het geene hy nalaatcn moest Zoo zal hy zich gedrongen vinden, om over zyne hartstochten te waaken, om ze te beteugelen, en onder het bewind der rede te brengen, om ze dienstbaar te maaken, ter gereeder en vaardiger uitvoering van zyne plichten — Hy zal het hoogfte goed boven een min wezenlyk, het meerdere boven een minder verkiezen, en het laatfte, zoo ver het hem ter verkryging van het eerfte dienen kan, flechts waardeeren — Tevens zal hy naar zyne beftemming en betrekking zynen medemenfchen nuttig en op allerley wyze, zoo veel in hem is, ter bevordering van hun wezenlyk geluk zoeken behulpzaam en dienstbaar te zyn. Den tyd en den dag, waarin hy dat niet deed, zal hy voor verloren achten, terwyl het zyn leven, zyn ftreelend genoegen, zyne zuiverfte blydfchap is, mag hy daarin zich naarftig kwyten, daarin hoe langs hoe meer voortgaan. (a). §. XLIV. Treflyk, voorwaar, en bekoorend beeld! kan de wysgeer het, by het redelicht en een getrouw gebruik van zyne vermogens, wel eens zoo ver brengen, waaromtrent ons, gedeeltelyk, een een ander Heidensch wysgeer tot getuigen ftrekken: moet dit ten minften het toeleg van den wysgeer zyn, het kan dan blyken, dat deeze tevens een waar Kristen, en in den  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 34I den fterkften zin van deeze benaaming, een oprechtst, een best Kristen zyn kan. En dit hadden wy nu nog wat nader te overwegen, en hier by zullen wy de gaapingen, of het geen er in het bovenftaande beeld tot volmaaking van 's menfchen geluk nog ontbreekt, vervuld krygen. Wanneer onze wysgeer, by het nagaan der plichten van den natuurlyken gedsdienst, zyn te kort komen, zyne afwykingen met gedagten, woorden en werken befchouwt, zyne ongeregelde driften bemerkt, zyn verzuim in de liefdeplichten omtrent den naasten waarneemt — Wen hem tevens de rede leeraart, dat God, uit kracht van zyne heilig- en rechtvaardigheid, het zedelyk en fchandelyk kwaad met een natuurlyk en treurig kwaad moet vergelden: en hy uit aanmerking van dat natuurlyk verband tusfchen beiden, en by de vreeze in zyne konfeientfie, befluiten moet, dat het laaste, of in dit, of in een toekomend leven, op het eerfte volgen moet — wen hem alle zyne wysgeerte hier tegen geen middel ter behoudenis, geen troost, geen uitkomst aan de hand geeft, of met geen waare gerustflelling van zyn hart daarop kan doen hoopen — wen hy dus geleid tot de waarfchynlykheid eener nadere godlyke openbaaring, die hier zyn gebrek aan natuurlyke kundigheden vervult, en hem aanwyst, het geene hem by zyn redelicht ongenaakbaar was — wen hy die openbaaring, die als zoodanig word aangegeven in de wereld te zyn, by eene naauwkeurige onderzoeking, naar veilige en onfaalbre kenmerken, ook zoodanig vindt te zyn, dat Vv 3 hy ' 9  342 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR hy ze voor godlyk waarlyk kan en moet houden — hoe welkom zal hem die openbaaring zyn? Hoe greetig zal hy die omhelzen: te meer, daar ze niets behelst, dat tegen de rede, ofte tegen de natuur, maar wel boven dezelve, en juist daarom hem noodig is? — Kan en zal wel iemand gereeder aan de leerftukken van die openbaaring geloof geven, dan onze doorgeoeffende wysgeer, die zich zeiven zoo bekrompen van verftand en eindig erkent: die nader dan de gemeene Kristen inziet, wat hy van een oneindig wezen moet denken, en dus gereedelyk zyne toeftemming geven kan aan waarheden, die wel boven zyn begrip, dog van God, door eene nadere openbaaring, bekend gemaakt, die in haar geheele beloop zoo betaamelyk, voor hem zoo heilzaam, zoo troostvol zyn: die hy als een getuigenis van oneindige wysheid, liefde en eeuwige waarachtigheid moet eerbiedigen ? Volkomen zeker weet hy, by het licht der rede, dat God één is, en er maar één eenig Opperwezen zyn kan, gelooft hy ook, op het getuigenis der openbaaring even zoo zeker, dat God drie-eenig is, en er in dat eene wezen drie perfoonen beftaan. By alle de kundigheden zyner wysgeerte vindt hy niets, dat hier tegen ftrydt, of hem bewegen zou, om dit leerftuk te verwerpen. Hy ziet integendeel, dat dit gedeelte van Gods getuigenis, naar de hulp en aanleiding, en alle de regels eener gezonde uitlegkunde, en wen hy zoo leeft met de openbaaring, als hy gewoon is met andere fchriften te handelen — (en hy heeft voor den bybel geen andere grammatiek, rheto- • riek,  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 343 riek, logiek, dan hy by andere fchriften gebruikt,) niet anders dan in zulk eenen zin kan of mag verklaard worden — Even zoo handelt hy ook nopens het leerftuk, betreffende de menschwording van Gods Zoon, en de verwerving der zaligheid door hem: het geene voor onzen wysgeer zoo Gode-betaamend, zoo ftrookend met Gods werken, zoo heilzaam en troostryk voor den mensch, den zondaar, den wysgeer is: daarin ziet hy raad voor zich gefchaft, uitkomst uit zyne ellenden, hulp onder alle zyne nooden en zwaarigheden, vervulling van alle zyne behoeften. Omtrent deeze leerftukken nu, en deeze zyn de voornaamfte verborgenheden der openbaaring (§. 23.), zal onze wysgeer zich geenzins wagen, om met een weeldrig en onbeteugeld vernuft, met fyn uitgepluisde onderfcheidingen, of door vergezogte verklaaringen er nader te willen indringen. Neen! hy eerbiedigt Gods getuigenis, hy erkent eene bovennatuurlyke waarheid, hy komt op een vermoeden, dat er veellicht boven hem nog wezens zyn van verhevener kundigheden en uitgebreider geestvermogens, hy hoopt, dat hem eens de tyd zal aanlichten, die zyne duisternisfen opklaaren, en zyn verftand tot een hoogeren trap van volmaaktheid brengen zal: hy maakt onderfcheid tusfchen wetenfchap en kennis van waarheden, op het geloofwaardig getuigenis van één anderen: hy ftemt toe, hy gelooft. En hoe meer hy de wysgeerte heeft doorgekropen, hoe meer hy daarin geoeffend en doorgeoeffend is, zoo  Ten aanziene van zyn hart en wandel, vertoont word. $. XLVI. 344 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR zoo veel te levendiger, zekerer en fterker kan ook zyn geloof zyn: en niets belet ons van te befluiten, dat de grootfte wysgeer ook de fterkfte geloovige Kristen kan zyn. Hier hebben wy dan den eerften plicht omtrent de openbaaring het eerfte, dat den Kristen uitmaakt, het geloof in den wysgeer plaats hebbende. §. XLV. Dan dewyl alle de waarheden der wysgeerte, in haar rechte licht befchouwd zynde, niet alleen voedzel en bezigheid voor ons verftand, en enkel befpiegelende werkzaamheden uitleveren, maar ook op den wil invloed hebben, tot gepaste daaden en werkzaamheden ons bepaalen, en die verwekken moeten: dewyl het ook met de waarheden der openbaaring niet anders gelegen zyn kan, zoo moeten wy den wysgeer in zyne handelingen, in zyne praktyk ons ook nog wat nader vertegenwoordigen. Zyn geloof is, gelyk dat van eiken Kristen, noodzaaklyk en natuurlyk ook van dien aart, dat het in de liefde werkzaam zyn, en zich door goede werken als echt en levendig bewyzen moet. Daaden en handelingen, die met Gods oogmerk, met 's menfchen beftemming ftrooken, die den Kristen betaamen, en de echtfle en levendigfle trekken in deszelfs karacter zyn, maken hierin den wysgeer ook de groote zaak uit, en het ftuk, overwaardig, om ons daarby nog wat op te houden.  DE BELANGEN"DER OPENBAARINGE. 345 §. XLVI (*> En hier lust het ons gelyk het met het oogmerk van ons vertoog ook ftrookt, en hier de natuurlyke plaats is, om, naar de beginzelen der wysgeerte en op gronden van de openbaaring, eene fchets te ge-' ven van onze beftemming en Gods oogmerk met ons, ten blyke, dat de deugd het eerfte en het laaste in den mensch moet zyn. In deeze korte Hellingen zullen wy dit ftuk ontvouwen. L God, de eeuwige, de onaf hangelyke, de algenoegzaame en sin zich zeiven volmaakt en onftoorbaar gelukzaalige, had niets buiten zich noodig: Hy behoefde niet van menfchen handen gediend te worden. Vermeerdering noch vermindering van zyn geluk had hy te wachten, of kon hy verkrygen door het voortbrengen van eenig fchepzel buiten zich — Dewyl echter zyne goedheid, uit haaren eigen aart, als mededeelzaam moet aangemerkt, en niet begrepen kan worden, zonder eenige neiging en helling, om wezens buiten zich gelukkig te maken — Dewyl wy de werkingen deezer deugd zoo fterk als die van eenige andere, d. i. als oneindig moeten eerbiedigen, zoo worden wy geleid tot zynen eeuwigen raad, zyn beftek en voornemen om te fcheppen, ten einde er buiten hem wezens beftonden, aan welken hy weldaaden hefteden, welken hy gelukkig maken kon. En dit zagen de oude wysgeeren ook, dat de liefde in God het beginzel der fchep- (*) Zie het geene in de voorafgaande fchets aangaande dit ftuk gezegd is. Xx Uit flap om de dcugdsoeftening,ik bet eerHe doel van Gods werken te vertoonen. NB. Dit ftuk, kan men, ais op zich zeiven ftaanie ,ook voorby %aar,.  346 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR fchepping was. Dit leeraart, dewyl ons menfchen daar zoo veel aan gelegen ligt, de openbaaring zoo fterk, zoo duidelyk en genoegzaam op alle bladzyden. II. Deeze neiging, om fchepzelen gelukkig te maken, moest echter zoodanig werken, dat geen ééne der godlyke deugden en volmaaktheden daarby den minften inbreuk leed, maar alle daar door gelykelyk verheerlykt wierden. III. Om dit oogmerk te bereiken, moesten er redelyke fchepzelen zyn, in ftaat om dat doel te bereiken, God te kennen, hunne vrye handelingen naar zynen wil te fchikken, van zyne volmaaktheden en deugden beweegreden tot dezelve te nemen: d. i. in een woord door eenen redelyken godsdienst hunnen Maker, Onderhouder, Weldoener, Wetgever en Rechter, naar alle die betrekkingen en verplichtingen, die zy op hem hebben, te verheerlyken. IV. Hier hebben wy dus de deugd, de goede werken , een noodzaakelyk en eerfte invloeizel in Gods bellek, en daarin plaats grypende, zoo ras wy redelyke fchepfelen daarin ontmoeten. En deeze mogen engelen, ofte geesten van verhevener of laager rang — Zy mogen menfchen zyn, hoedanig, ofte in welk eenen ftaat ook aangemerkt: 't zy in hunne oorfpronglyke en ongefchondene rechtheid, 't zy gevallen, bedorven, doemfchuldig, en tot hunne plichten onmachtig. De verplichting tot deugd is, ten aanziene van volftrekt alle redelyke fchepzelen altoosduurend. V.  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 34? V. Ons gedacht nu is van dat oogmerk afgeweken, door den ongelukkigen zondenval hebben wy dat doel uit het oog verloren, van God ons afgekeerd, zyn hooge ongenoegen ons op den hals gehaald: zyne heiligheid kan in ons geen genoegen nemen: zyne rechtvaardigheid brengt mede, dat wy, die vry willig het hoogfte goed verfmaadden, ook aan het hoogfte kwaad voor altoos onderhevig zyn. Ondertusfchen blyft Gods oogmerk, zyn hooge recht, om van ons te eisfchen, dat wy naar het zelve, en onze beftemming ons gedragen, gelyk mede onze verplichting daar toe, onveranderlyk het zelfde. VI. Ten einde nu de goedheid werken kon, en de andere deugden van God geen inbreuk lyden zouden, kwam de Middelaar, de Godmensch tusfchen beiden. Nu kon de goedheid in alle haare beminnelyke verfchynzelen opgeluisterd worden. Straffchuldigen verfchoonen, aan ellendigen weldoen, en hen met verbeurde gunften bedeelen, volmaakt en eeuwig hen gelukkig maken. Maar de Middelaar moest, als mensch, aan der menfchen plichten, door alle, hem in zyne betrekking mogelyke en pasfende, deugden beantwoorden; zoo wel als hunne verdiende ftraffen lyden, en de verzoening ftichten, om voor menfchen de zaligheid te verwerven. VII. Langs deezen weg nu worden menfchen door de genade Gods, in en om den Middelaar, herfteld tot deugd, en zullen de hier by aanvang herftelde, van deugd tot deugd voortgaande, allengs meer en Xx 2 meer,  Be deugds- eeff'ening van onzen ivysgeer naar de openbaaring is nie, minder kristelyk. 348 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR meer, en na dit leven eens, onder eene onafgebrokene deugdsoeffenieg, volmaakt aan hunne beftemming, aan dat uiterfte einde van alle Gods werken beantwoorden, Gods eer en heerlykheid bevorderen. Uit dit korte ontwerp Van Gods raad en alle zyne wegen in de natuur en genade, opgemaakt uit de rede en de openbaaring, zien wy duidelyk, dat [de deugd de eerfte en laaste beftemming en plicht van den mensch, van elk redelyk fchepzel zy: en dat de Middelaar, om den gevallen mensch tot deugd en geluk te herftellen , tusfchen beiden gekomen zy. Dog dit als in 't voorbygaan. §. XLVII. De deugdsoeffening moet dan den wysgeer zoo zeer, als elk Kristen in 't gemeen, aan het. hart liggen: en hier toe krygt hy, door de openbaaring, in het geloof omhelsd, nadere en fterkere banden van verplichting,, die hem bewegen en dringen, om zynen Schepper, Weldoener, èn Wetgever, en nu ook zynen liefderyken en genadigen Vader, om zynen allervriendelykften Verlosfer met de hartelykfte wederliefde te omhelzen, met de vuurigfte dankbaarheid te ontmoeten, met eene beftendige en tederfte gehoorzaamheid te dienen, in gedagten, woorden en werken naar deszelfs wil en voorbeeld zich te fchikken: om God te verheerlyken — Dus zal hy ook, naar zyne beftemming, zich kwyten van de plichten eener fchuldige zelfsliefde, zyn geluk op alle mogelyke wyze, en  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 34Q en met alle naarftigheid, ootmoedig en omzichtig* zoeken te bevorderen: alles, wat daaromtrent hem iri den weg is, kloekmoedig pogen over te flappen, zyne eigen driften en zinnelyke neigingen, wanneer ze hem dwarsboomen, beteugelen, aan de voorfchriften der rede en openbaaring dienstbaar maken, en over alle zwaarigheden zegepraalen — Niet minder zal hy ook omtrent zyne medemenfehen, tot dezelfde einden met hem beflemde wezens, in liefde, zagtmoedigheid, befcheidenheid, ootmoedigheid en vriendelykheid, zyne plichten behartigen: allen menfchen, zoo veel in hem is, zich zoeken dienstbaar te maken, en ter bevordering van hun wezenlyk belang, door leering, vermaaning, voorbidding, daadelyk weldoen, en vooral door eenen flichtenden voorbeeldigen wandel, trachten nuttig te zyn — Hy zal zelf niet verzuimen zynen vyanden, als zyne medemenfehen, natuurgenooten, en met dezelfde vermogens voorzien, onder dezelfde verplichtingen liggende, voor het zelfde geluk of ongeluk vatbaar, die zelfde plichten te bewyzen, en hen, gelyk in 't gemeen zynen naasten, als zich zeiven liefhebben — Dus zal hy, om die veel behelzende uitdrukking in de openbaaring hier te gebruiken, zich benaarfligen, om matig, rechtvaardig en godzalig te leven in de tegenwoordige wereld. En wie zal nu zeggen kunnen, dat de doorgeoeffende wysgeer, in onderfcheiding van den Kristen, die, naar het oogmerk van dit voorflel, niet als een wysgeer aangemerkt word, niet even zoo getrouw, Xx 3 op-  Hygeniei ook zoo welde vertroostingen di openbaaring , dc degemeene Kl isten. 350 de wysgeerte niet nadeelig voor oprecht, hartelyk en beftendig hierin, even als deeze, zich werkzaam betoenen, en van zyne plichten, om aan zyne beftemming, om aan wysgeerte en openbaaring te beantwoorden, zich kwyten zal?— Hier hebben wy dus de deugd, de godvrucht, de heilig- en godzaligheid, de tweede hoofdtrek in het karakter van den waaren Kristen, in onzen wysgeer. En, byaldien wy iets zien kunnen, dan zien wy ook dit duidelyk, dat de geoeffendfte wysgeer ook de beste Kristen zyn kan, en, ten aanziene der deugdsoeffening voor den gemeenen Kristen niet behoeve onder te doen. Ein durch das wort Gottes gebildeter Philofophy das ist der Christ, zegt niet te onrecht de voortreffelyke Hoogleeraar g. t. seiler (a). §. XLVIII. Baart de herftelling, die de openbaaring ons aanwyst, in het hart van verlegen ftervelingen eenen verkwikkenden troost, wenfehelyke rust en vreede, wanneer zy door het geloof Gods geheele getuigenis 11 aannemen. Ook in dit opzicht zal onze Kristelyke wysgeer, althans niet minder dan de gemeene Kristen, maar ruim zoo veel in de vruchten der openbaaring deelen, en haare troostvolle nuttigheden en uitwerkzelen voor zich ondervinden. Immers wie bezeft duidelyker en tevens levendiger, wat het te zeggen zy, vrede met God te genieten — Dat een .minder kwaad, in den fchakel der groote en algemeene Gods- re- (a~) Geist und Gefiimungen des vernunftmaszigen Cbriftentbums. voorrede p.4.  de belangen der openbaaringe. 35I regeering, word toegelaaten, om een meerder te beletten, om voor een goed, het geene anders geen plaats kon hebben, plaats te maken — dat eindige wezens voor al het goede niet altyd, niet te gelyk vatbaar zyn — dat den geenen, die God lief hebben, alle dingen ten goede moeten mede werken — dat de hevigfte fmerten de kortftondigfte zyn — dat de verdrukkingen van dit leven ligt zyn, zeer haast voorby gaan, en een gansch zeer uitnemend eeuwig gewigt van heerlykheid uitwerken, enz. dan de wysgeer, die in zyne fchool en onder zyne lesfen zulke gezegden ook als eigendomlyk vindt? Ten blyke, dat de wysgeerte en de openbaaring ook in dit opzicht zeer wel ftroken, en de Kristelyke wysgeer ook allen troost, rust, vreede, gemoedigdheid en onverzaagdheid, zelf in den dood genieten kan: die hem op de zekerfte en duidelykfle gronden, zoo lang hy zyne rede te gebruiken in ftaat is, kunnen byblyven, en zoo ligtelyk niet .zullen betwist worden, dan wel den minkundigen en minder wysgeerigen Kristen — Konden een cicero, seneca, epictetus en boethius, gelyk hunne nagelatene fchriften getuigen, zoo veet troost in hunne wysgeerte vinden; hoe veel te meer zal onze wysgeer, wen hy tevens van de openbaaring het rechte gebruik maakt, dan niet den bondigfter* troost genieten? §. XLIX. Wy zouden te verre moeten uitweiden, wen wj De doorin meer byzonderheden alle deeze ftukken, gelyk dewys-*" zich  geer, in zyne vorderingennaar deeze tyden vei toond. 352 de wysgeerte niet nadeelig voor zich ligtelyk doen liet, wilden uitnaaien. Dan nog een ftuk verdient onze oplettenheid. Het denkbeeld van een wysgeer hebben wy, met al het geene daarover gezegd is, nog niet uitgeput. Den doorgeoeffenden wysgeer befchouwende, kunnen wy niet voorby den hedendaagfchen wysgeer ons voortelt ellen, en deezen — gelyk alle wetenfchappen, en dus ook de wysgeerte, in de voorledene en ook deeze ten einde loopende eeuw, zeer aanzienelyke vorderingen en wasdom gekregen hebben, in die meerdere befchaafdheid, en ruimere voortgangen in zynen taak, in die vryere en uitgebreidere kundigheden, die aan deeze tyden boven de voorgaande eigen zyn, ons wat meer van naby onder het oog te brengen. En laaten wy, om zyne *andere vorderingen nu niet aan te merken, hem flechts befchouwen, zoo als hy in de wis- en natuurkunde, welker grenzen in de jongfte tyden 011lochenbaar zeer verwyderd zyn, verder gevordert is, zedert een copernicus omtrent de hemel-lighaamen, derzelver ftand, betrekkingen en bewegingen, de treffelykfte ontdekkingen deed, welken men nu niet meer, uit vreeze van verketterd te zullen worden , als of men Gods woord en den H. Geest tegenfprak, met fchroom behoeft aan te nemen, maar van tyd tot tyd meer opgehelderd en bevestigd ziet — Zedert een galil^eus, en vervolgens cassini, de la hire, huigens, struik en meer anderen daaromtrent insgelyks de fchranderite waarnemingen gedaan, en het getal der vaste Herren in eene ontelbre menigte te befchouwen, ons geleerd hebben — Zedert  de belangen der openbaaringe. 353 dert een boyle, newton en derzelver navolgeren omtrent de gezichtkunde en andere deelen der natuuren wiskunde de ervaarenheid te baat genomen, en door de natuur zelve de aangelegenfte waarheden in de natuur nagefpeurd hebben — Zedert men door nyvre en onvermoeide waarnemingen, in de plaats van gisfingen en afgetrokkene onderftellingen, ook door behulp der vergrootglazen, en eener meer verbeterde fcheikunde, in het dieren- groeijend- en delfftoffen-ryk veel, zeer veel dat voorheen verborgen was, heeft leeren kennen — Zedert men den aart en de wetten der beweging meer oplettend en meer geregeld, op den voorgang van eenen b/ernouilli, koen.ig en maupertuis heeft mogen befchouwen — Zedert men de evenredigheid (analogie) in genoegzaam alle de deelen der fchepping heeft begonnen te ontdekken , en op het voetfpoor van eenen leibnitz, wolf, c. bonnet, en.den in de ontleedkunde van deezen zoo zeer verdienden camper, daarin meer gevorderd is, en van de aaneenfchaakelingen in de werken der natuur wat meer licht begint te krygen — Zedert de geleerden niet meer binnen de wanden van hunne boekvertrekken, de natuur beftudeeren, maar ook kostbaare en gevaarlyke reizen naar alle de werelddeelen door de begunftigende ondersteuningen van de grootfte en wysheid-minnende Vorften van Europa, daar toe ondernomen en uitgevoerd hebben. Laaten wy den wysgeer als zoodanig, en gelyk hy, met zyne vorderingen, in deeze dagen verfchynt, Y y r ons  Als veel vooruit hebbende in zyne befchouwingen van Gods werken in het groote, tot grootmaking 354 de wysgeerte niet nadeelig voor ons eens voorftellen, en dan zal hy, met het grootfte recht, op den naam van een waar Kristen aanfpraak hebben, en dien wegdragen kunnen: dan zat' hy der openbaaring, den Kristelyken godsdienst de grootfte dienften en eer aandoen: veele tegenwerpingen van vyanden der openbaaring en verbasterde wysgeeren opgeraapt, eensklaps doen verdwynen: veele dingen in de openbaaring die voorheen donker en twyfelachtig waren, met een duidelyk en bekoorend licht ophelderen, en overal ons liefelykst noodigen en krachtigst dringen tot de fchuldige eerdienften aan, tot de verheerlyking van den allerhoogften. Zoo duidelyk, zoo zeker is het, dat de doorgeoeffendfte wysgeer, ook in den fterkften zin een waar Kristen zyn kan. En wie kan hier aan twyfelen, die aan eenen boyle (a)9 derham, nieuwentyd, brokes, scheuchzer, haller en meer anderen de fterkst fprekende bewyzen, en levendigfte voorbeelden voor zich ziet? §. L. Dan wy kunnen ons niet voldoen met dit flechts in 't gemeen daaromtrent gezegd te hebben. De ftof is zoo ruim, zoo gewigtig, zoo bekoorend ook dat wy niet voorby kunnen , hieromtrent nog het een en ander by te voegen. Het onderwerp is ook van dien aart, dat het door eene opfomming van ftukken (F), of- (a~) Wiens boek over de hoogfte eerbied, die het menfchelyk geflacbt God wegens deszelfs oneindige volmaaktheden en voornaamelyk deszelfs wysheid ett macht fchuldig is, zoo bondig, zoo IHchtelyk, zoo kristelyk gefchreven is. (J>~) Per induRionem, ut ajunt.  de belangen der openbaaringe. 355 ofte ontledender wyze best, duidelykst, en tot meer algemeene nuttigheid behandeld kan worden. Wy nemen nu eens het eerfte bovengemeldde ftuk voor ons, en de zon aan als het middenpunt van dit ons ftelzel, de vaste ftarren als zoo veele zonnen, die elk aan de overige planeeten van hun ftelzel licht, warmte en beweging mededeelen: dat alle die hemelbollen, voor zoo veel ze planeeten zyn, die in zoo veel opzichten evenaaren aan onzen aardkloot, volgens eene zeer waarfchynlyke redeneering, boven welke zich ook niets beter daaromtrent laat uitdenken, en die op de evenredigheid (analogie) berust, ook met levendige, en ten deele redelyke fchepzelen voorzien, en daar van bewoond zyn — Hoe groot, myn God! myn Schepper! hoe onhegrypelyk groot ver fchynt gy my dan! Hoe onmeetlyk, hoe verbazend groot! — Dan moet onze wysgeer in de taal en met de aandoeningen van eenen uitmuntenden Godsgezandt, een Apostel, op het befluit van een ander vertoog, dog hier ook met recht toepasfelyk, uitroepen: o diepte van ryke, van overvloedige, van groote, van onnafpeurlyke wysheid en kennis van hem, uit welken, door welken en tot welken alle dingen zyn! — En hoe gaarne zal onze wysgeer dan ook niet zeggen: Hem zy de heerlykheid in eeuwigheid! — Verlegen onder den last van zyne verwondering, van zyne verbaasdheid, zal hy met een warm en kloppend hart, met eene hygende borst, en de levendigfte, de fterkfte aandoeningen, zich gaande gemaakt vinden, om god grootheid te geven, die het zoo waardig is, dien hy als den onYy 2 ein- vanCod, tot verlecbcningvan de were/denz:cb zeiven.  35°" de wysgeerte niet nadeelig voor eindig grooten heer van hemel en aarde, den heer der heirschaaren — Bybelfche naamen, die by hem dan niet flechts klanken zyn, maar in haaren veel, oneindig veel behelzenden zin en mening recht gevoelig verftaan worden — eerbiedigen. Dan zal hy ondervinden het geene de heilige Dichteren zoo levendig, zoo verrukt, zoo roerend bezongen, gelyk wy zoo vaak in de pfalmen en lofzangen der openbaaring vinden. Hoe gefchikt zyn nu wyders deeze redelyke, deeze wysgeerige bezeffen, en hoe natuurlyk moeten ze onzen wysgeer dienen om tot eene Kristelyke verlochening deezer wereld, om tot eenen hemelschgezinden wandel hem te leiden ? Vergelykt hy, by die verbaazende, die onmetelyke grootte van 't heelal, deezen aardkloot, die, by aldien er maar vergelyking in onze verbeelding gemaakt kan worden, flechts een flip, ja minder dan een flip is — Hoe dwaas, hoe ydel, hoe laag moeten hem dan de handelingen van zoo veele ftervelingen voorkomen, die hier hun genoegen en vermaak zoeken: die in de dingen van deeze aarde hunne lust en hunne rust zich verbeelden te vinden: die hun hart en genegenheden daaraan opofferen, en zoo leven, als of zy, om eeuwig hier te leven, beftemd waren — Onze wysgeer zal, integendeel in zyne verhevene denkwyze zich vermaken , en met eenen voortreflyken wysgeer der ouden zeggen: Hoe efl Mud pun&um Hy acht zynen oorfprong te edel, zynen aart, zynen inborst en vermogens te verheven, zynen tyd te kos-  de belangen der openbaaringe. 357 kostelyk, dan dat hy zyn hart aan zulke vernederende dingen zou verklaaren: Hy gebruikt deeze dingen naar derzelver beftemming, en des Scheppers oogmerk, zich wachtende voor misbruik: Hy befchouwt zich als eenen vreemdeling op deeze aarde, als eenen reiziger door deeze wereld, als beftemd voor betere werelden, voor den hemel, zyn waare vaderland, daar een wezenlyk en eeuwig geluk voor hem weggelegd is, en hem wacht. Maar hoe zeer moet hy by deeze befchouwingen zich zeiven vernederen, en in zyne nietigheid befchouwen! Hoe onbegrypelyk gering een deeltje, en als niet noemenswaardig deeltje der fchepping is dan niet de mensch? Hoe duidelyk en indringend is hem dan die taal der openbaaring: wat is de mensch, en eens menfchen kind, dat gy heere! wiens naam, wiens majefteit zoo volheerlyk is, wiens vingeren de heme^ len fchiepen, die de maan en de ftarren bereid hebt dat gy - - - zyns gedenkt, dat gy hem bezoekt! — Dan begrypt hy de gezegden van eenen der verhevenfte Profeeten, die by God de volkeren als fpringhaanen, en de machtigfte naatfiën als een ftofje aan de weegfchaal, en een druppeltje aan den wateremmer vergeleek; die getuigde: alle volken zyn als niet voor hem, zy worden hy hem geacht minder dan niet, als ydelheid. — Groote, waarlyk en verhevene uitdrukkingen, die echter, hoe fterk ze ook fchynen, niet boven de waarheid, maar onvergelykelyk beneden dezelve zyn. Kan nu wel de gemeene Kristen deeze gezegden behoorlyk verftaan, tot vernedering van zich zeiven, Yy 3 tot  Insgelyks by het nagaan van Gods werken in bet kleine. 358 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR tot verheffing en grootmaking van God behoorlyk gebruiken? Het zal immers, by gebrek aan wysgeerige kundigheden, en wegens zyne bekrompene bevattingen, maar zeer flaauw, zeer oppervlakkig zyn, het geene hy hier by denken kan. Terwyl onze verlichte wysgeer, onze doorgeoeffende natuurkundige groote kracht, onvergelykelyken nadruk, verhevenfte waarheid, leven en roerenden zin in dergelyke taal der openbaaring zal ontdekken, zal bewonderen en pryzen. En wie kan dus, wie zal zoo laag en hartelyk zich vernederen, dan onze doorgeoeffende en de openbaaring eerbiedigende wysgeer? Zyn nu alle deeze werkzaamheden, God grootheid te geven, en zich zeiven diep te vernederen, onder de wezenlykfte plichten van 's menfchen beftemming, de ziel van den waaren godsdienst, en het leven van den waaren Kristen, ja het veiligst kenmerk van den geopenbaarden en besten godsdienst; hoe zeer zouden wy dan, hoe liefdeloos den wysgeer veroordeelen, wen wy hem als niets met den waaren Kristen gemeen hebbende, ten toon ftellen wilden; naardemaal hy, gelyk nu gebleken is, zoo veel vooruit heeft boven den gemeenen Kristen, die met wysgeerige beginzelen en kundigheden niet doortrokken is? §. LI. Nog een ftaaltje, by dit vertoog uit het groote., nemen wy uit Gods werken in het kleine, of liever naar ons voorkomen en begrip zoogenaamde kleine, het geene met die befchouwingen over Gods werken in  DE BELANGEN DER OPENBAAR. INGE. 359 in het groote op 't zelfde uitloopt. Hier zy nu eens de kleinfte worm, de geringfte kaas- of vleesch-myt, het ondeelbaar levendig hertje, het voor 't bloote oog, onzichtbaar infekt een voorwerp der befchouwingen van onzen Kristelyken wysgeer. Hy begluurt dan een levendig, bewerktuigd en bezield fchepzel, met de noodige vaste en vloeibre deelen, met de werktuigen om zyn voedzel te krygen, met de ingewanden, om het te verteeren, en het in bloed, of in de plaats van bloed dienend vogt te doen veranderd worden, voorzien: het heeft zyn hart, om zyne levenvoedende fappen door zyn geheel lighaam te doen doordraaien, door zyne flag- en bloed-aderen : waar toe zyne longen, ter bevordering van die doorftraaling, door inademing der lucht noodig zyn: het heeft zyn gevoel, zoo wel als zyne bewegingen, en kan dus van zenuwen niet ontbloot, van herfenen niet verfteken zyn, het moet insgelyks met zyne teeldeelen voorzien zyn, om, door paaring met zyne wedergade, zyn geflacht te kunnen voortplanten. Hoe klein, hoe onverbeeldelyk klein moeten niet alle deeze deelen in dat levend, bewerktuigd en bezield mytje, in dat kleine liertje, of voor onze bloote oogen onzienelyk infekt, hoe klein moet deszelfs voedzel zyn ! Hoe klein, wen duizenden daar van in groote niet eens aan een zandkorrel evennaaren! — Het is echter, in zyne foort, niet minder bewerktuigd en volmaakt, dan het groote paard, de vervaarlyke olifant, de vreeslyke walvisch, enz. Hoe groot befchouwd hier onze wysgeer God in 'tkiei-  300 de wysgeerte niet nadeelig voor 't kleine! God die eene andere wereld, als 't ware, in het kleine voortbragt op de uiterfte grenzen van de groote, ofte zichtbaare wereld: die daar over duizenden en millioenen van kunstflukken zyner oneindig wyze en machtige hand zich als Schepper, Onderhouder en Heerfcher volheerlyk openbaart — Verrukkende verwondering , eerbied-volle indrukken, ootmoedige aanbidding van God, midsgaders geloof, liefde, hoop en vertrouwen op hem moeten hier des wysgeers befchouwingen bezielen, en de heuchelyke vruchten daar van zyn — werkzaamheden die den mensch betaamen, die den Kristen tot fieraad zyn. Zal nu hier in onze wysgeer den gemeenen, den eenvouwigen Kristen, geen wysgeer zynde, niet verre achter zich laaten? Hoe zeer tog zullen hier de befchouwingen van deezen, die dergelyke voorwerpen dikwyls zyne befchouwingen en aandacht niet eens waardig keurt, verfchillen? Hoe vaak zal deeze, met de groote menigte van menfchen, ongerymd, en, hoewel onweetend, in de daad echter oneerbiedig omtrent God denken nopens den oorfprong en het beftaan van zulke kleene fchepfeltjes, en het Godonteerend begrip van een epikuur en andere oudere of laatere, God en de Voorzienigheid verzaakende, halfflachtige wysgeeren, onbedagtzaam ook het zyne maken, en waan en, dat ze van zelf ontflaan, uit gisting, broeijing, vuiligheid en verrotting hun beftaan krygen? Terwyl onze doorgeoeffende wysgeer, het gevaarlyke en God-onteerende van zulke gevoelens het nadeelige, het welk voor allen godsdienst  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 361 dienst daaronder fchuilt, wetende, op het hooren van zulke gedagten, zuchten moet: "God bewaar my „ voor zulke gedagten! open myne oogen meer en „ meer, om ook uwen vinger in het kleine, om „ overal U te zien en voor alle de werken uwer wys„ heid en almacht u den fchuldigen lof toe te bren„ gen!" — En befchouwt de onwysgeerige Kristen al dergelyke voorwerpen eens ter loops, en als in 't voorbygaan, hy zal er by gebrek van noodige kundigheden, naauwlyks met de noodige aandacht op letten, weinig of niets er in zien, en deezen, voor onzen geoeffenden wysgeer zoo vruchtbaaren, tak van befchouwingen zoo haast wederom vaaren laaten. Men oordeele nu vry, wie van beiden hier best, wie hier meest kristelyk denkt en handelt! §. LIL Hebben wy tot hier toe onzen wysgeer als den waaren Kristen in zyne denkwyze en in zyn gedrag, geduurende dit leven, befchouwd, en hem voortreffelyker, dan den min-wysgeerigen Kristen gevonden:, wy kunnen hem ook by zynen uitgang uit dit leven, en in den dood, als den Kristen begluuren — Dan dewyl wy, by den overvloed van gedagten, die zich hieromtrent aan ons aanbieden, ons moeten bekorten, zoo gaan wy dien overftap door den dood uit deeze in eene andere wereld nu voorby, om hem in een ander leven en in die gewesten van licht en zaligheid achter na te ftarr-oogen. En hier zullen wy niet weinig aan hem ontdekken, het geene ons fterkst Zz in Hier uit word opgemaakt , datbyin °en aangaand za'ig leven veel voorvit zal hebben.  362 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR in onze gedagten bevestigt, en het ftuk, daar voor wy pleiten, voldingt. Wy Onderftellen hier dat onderwys der openbaaring aangaande den aart van het eeuwig leven en het wezenlyke der volmaakte en eeuwige gelukzaligheid van den mensch, die het lot en genadeloon van den waaren Kristen zyn zal: met welk een onderwys het redelicht ook zoo ver het hier by komen kan, overeen ftemt: terwyl beiden ons de volmaaktheid van 's menfchen vermogens, en dus naar het verftand en den wil, met daar uit fpruitende gepaste handelingen, als des menfchen hoogfte geluk befchry ven, en ons aan wyzen, dat de mensch, dan aan zyne beftemming, aan Gods oogmerk met hem beantwoorden, en tot verheerlyking van God eeuwig leven zal — Wy nemen hier ook aan die, uit de openbaaring even zoo zekere, en by het redelicht insgelyks kennelyke waarheid, dat het volmaakt eeuwig leven van den mensch, niet in wezen, gelyk de godgeleerden bet uitdrukken , maar in trappen en omftandigheden flechts, verfchillen zal van het geestelyk leven der genade, hier reeds in de erfgenaamen van dat toekomend zalig lot plaats hebbende. Hier uit trekken wy nu, betreklyk tot ons onderwerp, dit befluit, dat de doorgeoeffende Kristelyke wysgeer, in het aanftaande leven, boven den minder wysgeerigen Kristen veel vooruit hebben, en in grooter voorrechten, in grooter geluk -deelen zal. En dit menen wy, zoo wel uit den aart der zaaken aan den eenen, als uit het nagaan van de voorwerpen der werk-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 30*1 werkzaamheden van die gezaligde menfchen, aan der anderen kant, te moeten befluiten. §. LUI. Uit den aart der zaaken leiden wy dit veilig af; naardemaal het zeker is, dat hoe verder de mensch hier gevorderd is in een geestelyk leven, d. i. in de kennis, in den liefdedienst van God, in de bekwaamheid, om aan zyne beftemming te beantwoorden: naar maate hy zich ter verheerlyking van God meei en zuiverer heeft bezig gehouden: naar die maate is hy ook ryper tot het volmaakter eeuwig leven, als waar van hy hier reeds by voorraad meer beginzeler en ruimere eerftelingen genoot. Terwyl het ook even zoo zeker is, dat, het geene de erfgenaam des hemels hier reeds heeft, die grootere bekwaamheid, om deel te hebben in de erve der heiligen in het licht, hy zulks dan en daar niet eerst behoeft te wachten, of noodig heeft te ontvangen — Volgt nu, uit al het geene wy reeds hier boven getoond hebben, dat de doorgeoeffende wysgeer boven anderen in deezen reeds veel vooruit hebbe, ons befluit zal dan ook opgemaakt, en het ftuk, dat wy bedoelen, voldongen zyn. Byaldien men ons nu hier tegenwerpen wilde: dat mogelyk God in het uur des doods, of by die groote verandering, die met de intreede in die gindfe gelukkige wereld verzeld zal gaan, eensklaps en onmiddel^k werken en veroorzaak en zou, dat die geene van waare Kristenen, die hier zoo ver achter uit waZz 2 ren, Hetgeen* uit den aart der zaaken ,  364 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR ren, door ingeftorte volmaaktheid, den verder gevorderden by den uitgang uit deeze wereld zouden kunnen gelyk gefchat worden: dat dus allen door den dood, ten aanziene van hunnen zedelyken ftaat, in het zelfde lot, en op dezelfde hoogte kwamen — Wy zouden dan daar op antwoorden, dat alhoewel het niet ontkend mag worden, dat God zulks zoude kunnen doen, het echter niet blykt, dat hy zulks zou willen doen; dewyl de openbaaring ons hier omtrent aanleiding geeft, om 't tegendeel te denken, wen ze ons niet onduidelyk trappen in de zaligheden van het toekomend leven aanwyst, en verklaart, dat God elk het loon, ook uit genade, juist evenredig naar deszelfs werken, toedeelen en vergelden zal. Of wanneer ze ons onder het oog brengt, dat die fpaarzaam of rykelyk, in het oeffenen van liefdewerken zaaijen zal, ook fpaarzaam of rykelyk maaijen, of in een toekomend leven dus ook inoogften zal. Of wanneer de godzaligen met de voorftelling en beloften van een grooter loon en geluk tot meerder jagen naar de heiligmaking worden aangemoedigd; dewyl hun arbeid niet ydel is in den Heere — Dergelyke getuigenisfen nu fchynen ons een gevoelen, het welk men ons hier tegenwerpt, niet te begunftigen ; maar voor allengs toenemende trappen van volmaaktheid te pleiten, evenredig met dien, waarop de Kristen by zyne ontbinding van dit lighaam gevonden wierd. En dit zou zich ook zeer wel laaten overeenbrengen met die onmiddelyke Gods-werking ter volmaaking van het geluk zyner Kristenen by den dood, byaldien men die hier  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 365 hier verkiest te (tellen. Dan dewyl ons (tervelingen daar van zoo weinig bekend is, kan deeze gedagte zoo weinig tegen ons (tuk, als voor het zelve, met eenigen aandrang gebruikt worden. — En dus menen wy, van deezen kant gewonnen te hebben, dat de godvruchtige wysgeer in een ander leven, boven den onwysgeerigen Kristen, veel vooruit zal hebben. %. LIV. Maar ook uit het nagaan van de voorwerpen den werkzaamheid van de zaligen menen wy, dat dit be-^ fluit volgen moete. Want het is niet alleen de on-' 1 middelyke kennis van God, in welke die gelukkige■> zich zullen verlustigen; maar ook, en mogelyk voor-^ naamelyk, de middelbaare kennis van hem uit des-^ zelfs werken, die wy aan'hun moeten toefchryven.é Want zoo veel weeten wy, ondanks onze donkere* uitzichten in het toekomende, dat God zyne eens voortgebragte werken niet zal vernietigen, maar, door die aanftaande groote verandering, de wereld zal vernieuwen en verbeteren, om door dezelve zyne oogr merken, meer, en nader, dan in dit leven plaats had, te bereiken. Wy verwachten, wanneer alle deeze dingen door het vuur vergaan en gelouterd zullen zyn, naar zyne belofte, eenen nieuwen hemel en eene nieuwe aarde, of welke de gerechtigheid woonen zal: en mogen dus eene verbeterende verandering in Gods werken te gemoet zien, waar door ze van de zaligen nader gekend worden, en meer rechtftreeks hun aanleiding geven, en ruimere (tof uitleveren zullen tot verheer- Zz 3 ly- Zn uit bet agaan 'an de oorwer- •en der verk- aamhe- 'en in bet 'anjïaan- 'e leven etoond lord.  366 DE WYSGEERTE NIET NADEELIG VOOR lyking van God. Was hier de kennis van de verstgevorderden flechts ten deele, daar zai ze onbelemmerd, duidelyk en volmaakt zyn, en den liefhebberen van Gods werken dienen, om, naar 't geene de Heer van hemel en aarde daar door bedoelde. Hem daar voor dankzegging, lof en heerlykheid toe te brengen. Hier uit valt nu gereedelyk te befluiten, dat zy die hier in de kennis van God en deszelfs werken verst gevorderd waren, die in de behoorlyke befchouwing van deezen zich kweeten van hunnen plicht, en daarin hunne meest begunftigde bezigheid, hun vermaak en hun leven vonden, zoo veel te meer ook daarin als dan voortgaan, en boven hun, die er zich hier weinig over bekommerden, en welken het dikwyls meer op het zalig worden op zich zei ven, of om hun verward begrepen geluk en flreelend genoegen, dan om de bevordering van Gods eer te doen was, in een woord, boven den minder wysgeerigen Kristen, veel vooruit zullen hebben — Onze doorgeoefende wysgeer. en de wysgeer in den fterkften zin genomen, kan by gevolg, een waar Kristen, de beste Kristen zyn. Zedelyk' gebruik van den inhoud deezer verhandeling. Dat wy dan, om niet zonder eenig aanwys van het zedelyk gebruik van deeze verhandeling, hier af te flappen, de vooroordeelen nopens die edele wetenfchap, indien daar van nog overblyfzelen by ons zyn . mog-  DE BELANGEN DER OPENBAARINGE. 367 mogten, afleggen en vaaren laaten: en, naar onzen plicht, de wysgeerte en de openbaaring, elk in haare foort, en op haare plaats, op den rechten prys ftellen, en-.als dierbaarfte gefchenken des hemels waardeeren. Dat wy met allen yver ons benaarftigen en bezig houden in de befchouwing van Gods werken, en vooral met oplettenheid ons veel by ons zeiven bepaalen: om tot eene nadere kennis van onzen maker den Schepper van 't heelal, van zyne verhevenfte volmaaktheden en deugden te mogen raaken; naardemaal hy tog, zoo wel door zyne werken in de natuur, als in zyn woord zich aan ons menfchen heeft gelieven te openbaaren. Dat wy daar toe van die gunftige gelegenheden, en overal voor handen zynde ruime middelen getrouw en naarftig ons bedienen: om, daar God ons hemel en aarde, met al wat daar in en daar op is, tot een geopend boek gegeven, en ons zeiven zoo wonderbaarlyk gemaakt heeft, grcetig en vol vaardig, naar Gods oogmerk en derzelver beftemming, van die middelen ons gebruik maken: bewogen door het gezag der openbaaring in haare gewigtigfte uitfpraaken, die zulk eenen als een dwaas en onvernuftigen verklaaren en veroordeelen, die van des Heeren werken niet weet, die van dezelve te onderzoeken en behoorlyk op te merken, geen werk maakt: terwyl ze in tegendeel dit als de begunftigde bezigheid van de liefhebbers des Heeren, aanpryzen, dat ze zyne werken, die zeer groot zyn, met lust zoeken na te gaan. Dan  368 de wysgeerte niet nadeelig voor Dat wy tevens by het ontwaar worden van het onvoldoende der rede en wysgeerte in onzen tegenwoordigen ftaat en behoeften, de openbaaring behoorlyk waardeeren en hefteden, tot vervulling van onze gebrekkige kundigheden, tot een voor ons thans noodigst onderwys, en ter befluuring op den weg tot ons geluk, naar het voorbeeld van den Dichter, die ps. XIX Gods werken in de natuur zoo roerend bezong, en de openbaaring zoo heerlyk verhief. Dat wy vooral op onze verkregene kundigheden niet laatdunkend, en geenzins ons zeiven verheffende, maar nedrig ze bezittende, dezelve hefteden tot daadelyke beoeffening van zulke plichten, als wy omtrent God, ons zeiven, en onze medemenfchen hebben te behartigen, om naar de voorfchriften van rede en openbaaring ons hart te verbeteren, en ons leven te regelen, om godzalig, maatig en rechtvaardig te leven in de tegenwoordige wereld : om alle onze in- en uitwendige handelingen, naar onze beftemming, te beftuuren, en ons getrouw, naarftig en aanhoudend te kwyten van alle die plichten, tot welken wy, als menfchen, als burgeren, en als Kristenen geroepen zyn. Dit is Gods wil, door het redelicht aan ons bekend gemaakt, het einde der wysgeerte, het bevel in de openbaaring zoo dikwyls en duidelyk ons ingeprent. Dit ftrookt met onze beftemming: dit is eene bezigheid den mensch waardig, den Kristen betaamend en noodig, dit is de weg tot het geluk, waar voor wy vatbaar zyn, ja ons geluk zelve in tyd en eeuwigheid.