tri-



VADERLANDSCHE
BIBLIOTHEEK.






VADERLANDSCHE
BIBLIOTHEEK.
VAN
WETENSCHAP, KUNST
E N
S M A A K.
/Mes, wat gij wilt, dat u de mmfchen zullen doen, doe pi] hen ook alzo.
bj jesus christus.
VIJFDE DEELS EERSTE STUK.
Te AMSTELDd M, bij MARTINUS de BRUIJN,
In de Warmoesflraat, het zesde Huis van de Visclafieeg,
Noordzijde
MDCCXCI11.
/■ . -" . ,, ~/\






ÜITTREKZELS en BEOORDELINGEN.
Bijbel der Natuur ; ontworpen door den beroemden j. ja scheuchzer, in leven Hoogleeraar der Genees, tn Wiskunde, te Zurich, enz', enz. In 't Nederduitsch overgezet, en met bijgevoegde. Aanmerkingen , uit de beste Uitleggeren, nieuwfle Natuur- en Oudheidkundige , Historifchc Schrijten i Reisbejch rijvingen en 7'oegiften vermeerderd , door i.aurentius' meijer , S. Thcsl. Doctor en Profofor Ordinarius, aan 's Lanci Hooge School te Franeker, enz. enz. Twaalfde en Laatjle Deel. Te Amflcrdam, bij M. de Bruijn. 179e. Behahen de Voorreden 665 Bladz. In gr. 8vo. Lcprijs is f 3 -12 -:
Met dit Xllde Deel is dit vooftreflijk Bijbelvverk compleet, helderende versheide plaatzen uit de Handelingen der Apostelen, de Brieven van paulus en de algetncene Brieven, en uit de Openbaring van ^oannes op. Wij verkiezen onzen Lezeren eene kleiile proeve uit dit Deel, bier mede te deelen; zijnde het Twee-en-dertiglle Hoofdftuk , Bladz. a$. Zalving van zieken met olih jakob. V: 14. Indien iemand onder ulieden krank is , dat hij de oudjlcn der gemeente ontbied e, opdat zij voor hem bidden, en in den naam des Heeren met olie hem zaivetn Hier over laat zich de geleerde sciieuchzer dus uit: §. CLVII. ,, De olie is een fap uit rijpe olijven geperst, en overal in de heete landen van het Oosten , in veele ziekten een heerlijk geneesmiddel: zeer dienftig, om de al te fierk gelpanne'n vezelen , leenig te maaken , de pijnen te ftillen, en de al te fterke uitwaasfeming te beletten: zoodat men ze in die warme landen wel als een algemeen genez&muïdelXpanacea') kan aanmerken,"
.,, §. CLVIIL De volgeren van onzen Zaligmaakcr zalfden vecle kranken met olie, en maaktenze gezond, mark. Vi: 13. — In de eerfte eeuwen van het Kristendom, wierd dit voorfchrifc van jakobus , om de zieken met olie in den naam des Heeren te zalven, zoo vlijtig opgevolgd, dat men deze zieken-olie, okwn infir'morum , wel haast mede onder de Sacramententelde en opnam. De Kerk-vergadering te Nica:a maakte daarvan het begin , en belaste Can. 68. den Pries-
yad.bibl. v. deel. ko.i. A tet'g



s j. j. scheuchzer.
ter, om op het einde van het jaar, het water en de olie te zegenen; hoewel niet gelijk bij den doop , ook niet gelijk het Chrisma — [het laatfte olijfel,] maar als een olie voor de zieken. Het formulier van deze inzegening , zoo als ze in de eerde eeuw van den Bisfchop, of bij deszelfs afwezigheid van een' Ouderling (_Presbijtcr) verricht wierd, vindt men bij cle« wens rom. L. VIII. Confl. Apost. c. 29.
Hier op tekent de Heer meijer aan. „ Over de olie , en derzelver genezende krachten , is , het geen ook hier ter zaake dient, het nodige aangemerkt. — En hoe veel werk men oudtijds ook onder de Kristenen, en bij de Kerk-vaderen van het nuttig gebruik der olie maakte, is bij suicerus thefaur, Ecelef. Art. ehóUOV met verfcheiden getuigenisfen bewezen."
,, De Heer iiamelsveld vertaalt onze laatfte woorden dus : dat ze hem (de Ouderlingen den zieken) in 's Heeren naam, de gepaste hulpmiddelen toedienen. En geeft hier op deze gepaste aanmerking. „ „ Zulke le-
den der Kristen- gemeente, welke openbaar ergerlijk
leefden, werden lbmtijds met buitcngewoone ziekj, ten bezocht , en, wanneer ze zich beterden , ook ,, wederom daarvan bevrijd. Dit gefchiedde op het
gebed" der oudften, welke de gave der gezondma,, king hadden, en die bij deze gelegenheid den kran-
ken met olie zalfden. — Welk één der meest-ge3, woone hulpmiddelen tegen veele kwaaien in het ,, Oosten was, en daarom voor alle gepaste hulpmid-
delen, ge Held wordt." "
,, In dat licht befchouwt en vertoont de Heer hezel , ook den zin dezer woorden. De gebrekkige Heelkunde der Hebreen en Oosterlingen, die , ge„ lijk de Geneeskunde, toen nog in haare kindsheid ,, was, nam de olijf-olie onder haare weinige vrij al,, gemeene middelen op : zoodat eenen zieken met olie ,, te zalven, in 't gemeen zoo veel zeggen wil , als „ hem artzenij geven, om hem door het gebruik van ,, gepaste middelen , te hcrltellen en te genezen." — Dat de Ouderlingen (de Leeraars]) der gemeente, daartoe1 ontboden en gebruikt moesten worden , verftaat zich van zelve van zulken , die de gave der gezondmaking hadden, 1 kor. XII: o. die in den naam des Heeren, en naarflige aanroeping van Hem om den zegen , de geneesmiddelen den zieken toedienen moesten."
» Op



bijuel dhr natucr. 3
,, Op het hedendaagsch Kristendom is , uit deze lesfe van iaioeus dit toepasli k , dat men bij een' zieken eenLeeraar van den Godsdienst ontbiede , ten einde die voor den zieken een gebed doe : hij heeft daar toe de bekwaamheid, en is mede tot dit gedeelte van zijn ambt beroepen : en dit is op zichzelven ook nuttig. — Maar dar hij tevens den zieken met olie zake , of andere geneesmiddelen toediene , dat zou eene verkeerde toepasfing van deze woorden zijn op onze tijden, in welken de Geneeskunde ver.ier gevorderd is, en allerlei dienftige middelen, den zieken aan de hand geeft»''
„ Uit deze aanmerkingen ziet men , hoe ongegrond het is , wanneer de Roomschaezinden uit deze woorden bewijs voor het laatlle olijfel, als een Sacrament der Kristelijke Kerk zoeken te trekken, om het den itervenden toe te dienen. Dit voorfchrift is duid lijk op die tijden en plaatzen alleen betreklijk, en gewislijk mee meer grond, dan veele andere uitfpraken in het Nieuwe Testament als locaal en temporair, bij de hedendaagfche Herformers, daar voor worden uitgegeven."
Wij zouden hier mede volltaan kunnen, ten opzichte van dit werk , welks nuttigheid en onontbeerlijkheid tot recht verftand van zeer veele Bijbelplaatzen, wij reeds meermaalen naar verdienflen geprezen hebben, indien wij niet uit de Voorreden van den Hoogleeraar meijer, voor dit Xllde Deel, nog ééne en andere biizonderheden hadden mede te deelen. „ Zedert dit Werk onder de pers geweest is , kwam 'er voor en na veel uit, het geen op de daar in verhandelde zaken betrekking hadt , en tot opheldering diende." — Hier van heelt de Profesfor, naar vermogen , gebruik gemaakt. Het Werk van den Heer j. bruce; Reizen door het binnenjle Abijsfiniè, enz. leverde niet, het geen men 'er van verwacht hadt. Meer voordeels heeft de Hoogleeraar getrokken uit de Vcrmhchte Sdmmlungen aus der Natuikmde zur Erklarung der H. Schrift, bij ftukken in de Zweedfche taal, door den Heer samucl oedmann uitgegeven, en in het Hoogduitsch vertaald, T.eipzig 1786 uitgekomen, en zedert vervolgd. Uit het IVde Stuk, brengt de Heer meijer eenige korte nalezingen bij. Dezen zijn over den vergiftigen en doodlijken wind Samum, Samiël, enz, waaruit verl'cheiden A a Schrift*



4
J< Jé SCHEUCHZER
Schriftplaatzen worden opgehelderd. — Dus zal de nederlage der Asfyriërs door denzelven veröorzaakc zijn. — Vervolgends oordeelt men , dat uit de verfchijnzelen van dezen wind opgehelderd zijn, ps. XI: 6. zach. IX: 14. jes. IV: 4. XXVIII: 2. jeu. IV: ii. Het tweede onderwerp , het welk hier opgehelderd wordt, is het dier NIH deut. XIV: 5. het welk van MiciMëLis door bujfcl vertaald wordt, maar dat oi'Dmann meent het dier te zijn, welk de Arabïërs Bakr el Wash noemen, waarmede ook shaw eene in Afrika bekende Gazellen-foort betekende , die de Antclope dorcas van pallas zou zijn, dit dier zou de Oryx der ouden , en daarom ook van de Griekfche Overzetters ons litfn door dien naam vertaald zijn. —. Hij zegt wijders, dat dit dier ligtlijk getemd, en met het tamme vee geweid kan worden. — Op jes. LI: flo. merkt hij ook nog aan, dat deze Gazellen-foort' met netten en ftrikken gevangen wordt. Eene volgende aanmerking is over de fittn, O'Jil, f'JH, welk woord hij gist, dat het vermaarde rivier-paard, Hip. popotamus Amphibius linn. bedoele, waar uit versheiden plaatzen licht ontvangen. Over de Selavim wordt vervolgends gezegd, dat men daar door kwakkelen verfhall moet; Bladz. XXIII. vindt men eenige nadere berichten omtrent de vette en zwaare (taarten der Schaapen in fommige Oosterfche en Zuidelijke gewesten. — De rtJ?SN of Ephfh, jes. LIX: 5, 6. als eene zeer vergiftige foort van flangcn voorgefteld , fchljm de (lang Afa te zijn , van welke niebühr., in de Voorreden voor zijne Bcfchrijving van Arabiê, bl. XXXIV fchrijft, dat dezelve zoo vergiftig is , dat zij zelfs dé genen doodt , welken ze aanblaast of aantfist. Shaw gewaagt van eene Slang Lacfa in de Barbarij , die de tevaarlijkfte van alle Slangen in dat land is. Hij houdt ze voor de Djpfis der ouden. — baal-zeisüt, is het onderwerp , daar Bladz. XXVII. het verhandelde van ordmann zaaldijk over wordt aangehaald , het welk wij gelooven , den Lezer niet onaangenaam te zullen zin , indien wij het hier overfchrijven. „ ]n onze Noordelijke gewesten , zegt hij, kunnen wij van zulk eene landplage van Vliegen, geen denkbeeld maaken, die een volk zou noodzaaken , om tegen zulk ecnen magtclozen vijand, bij de ééne of andere godheid heul
te



BIJBEL DER NATUUR.
S
te zoeken. Evenwel was dit het geval der Ekroniten , die om deze reden den afgod Baalzebub dienden , en daarvan hein den naam van een god der Vliegen, gaven."
,, Dewijl 'er zeer weinig bij de Reizigers van de Vliegen in Palaestina gemeld is, zal ik een zeer merkwaardig en op ervaarenheid fteunend getuigenis, daar omtrent aannaaien, roger , de la Terre Sainte, ƒ>. 84. befcbrijft het aldus „ Terwijl ik te Nazareth mij ophield , hadt men op 't veld Esdrelon, deze zonderlinge gebeurenis: Een heir van kleine zwarte Vliegen, Bar Gaakes genaamd , kwam als een wolk op deze vlakte aantrekken, en overviel een leger van 600 Arabifche tenten, met zulk eene hevigheid , dat menfchen en vee in het uiterfte gevaar raakten, van te fmooren. Want terwijl men adem fcheppen wilde , drongen zij bij menigte in den mond en neusgaten, waar door zij het ademhaalen zeer verhinderden. Men zag zich genoodzaakt, om gras en ftruiken in brand te Heken, ten einde dit ongedierte door den rook na een' anderen kant gedreven wierdt. Maar terwijl men dus het ééne kwaad afweerde , ontllondt daar door een ander, door het overhand nemend vuur, 't geen tot de naaste wouden overfloeg , eene menigte graanhoopen tot asch verteerde , en met den derden dag eerst kon gebluscht worden. De wilde Zwijnen werden zoo fchuw voor de hette, dat ze allen uit dat gewest verdweenen, enz.
,, Op eene andere plaats verhaalt dezelfde Schrijver , dat de Arabiers tegen deze Vliegen , zich mee olie befmeeren , dewijl ze ilerven van het aanraaken van eene dus beveiligde plaats. Hun vee beveiligen ze daar tegen door rook te maaken,die ze doet fmooren. Deze Vliegen vertoonen zich in Meij en Junij , ze vliegen flechts 's ochtends, en bij een' ftillen wind. Somtijds echter is hunne menigte zoo fcbroomlijk, dat geene middelen daartegen baaten. Zij kruipen menfchen en vee in den mond, en veröorzaaken doodlijke toevallen. Bij Nineve, zag jurjen amdersen dit ongedierte."
,, Toen God de Joodcn met den inval van ontelbre vijanden uit Egijpte dreigde, jes. Vil: 18. was het; Ik zal de Vliegen, die aan het einde der rivieren van A 3 Egijp.



6
J. J. SCHEUCHZER
Egijpie zijn , toctfisfcn , enz,. Waardoor de menigte Cn het fchroomlijke der vijanden wordt uitgebeeld."
„ Deze aanmerking kan, mijns oordeels, dienen ter vcrklaaring van de zevende vraag van den Heer michaclis, aangaande de Vliezen -zwermen in het Ooiten. •— Men ziet tevens daaruit , dat het niet boven de geloofwaardigheid zij , 't geen plinius en ludolf , daar omtrent berichten. — Het laat zich nu wel niet bcpaalen, van welke foort die Vliegen geweest zijn , maar dit waarfchijnlijk, dat Baalzcbab onder het beeld van den vogel Mijagcr gediend zij."
è^NI en ti/Vl — Hier door verftaat de Heer ordMANN de wilde KoleHint, en niet galle , gelijk onze Nederlandfche vertaaling het woord dikwijls vertaalt, noch de dulle kervel, met celsus, of het Bilzenkruid met niicHAëLis.
Eindelijk worden deze nalezingen uit oedmann befloten met eene fchets cener Natuurlijke Historie van het Steenachtig , of liever Petraisch Arabic, De Heer oedmann gebruikt daartoe de béfchrijving van felix fabri, die 1483. met eene Karavane door dit gedeelte van Arabie , den togt gedaan heeft. ,, De woestijn Beerfaba doorgetrokken zijnde , zegt felix , hadden wij op den derden dag-een' h/emachtigen grond, die zoo vol gaten was, dat de ezels dikwijls tot aan de knieën 'er in zonken , en de ruiters 'er afftortten. — Hier uit word een land van kuilen , jer. II: 6. opgehelderd. — Deze gaten worden door -de Arabifche rat Jcrbua gemaakt. — In deze gaten hielden zich ook Hangen op.—Dit ter verklaring van jes..XI: 8. deut. VIII: 15, En dewijl 'er volftrekt geen gewas, ook geen levendig dier te zien was , maar louter naakte velden en kaale heuvelen , zoo mogt deze woestenij met recht een fchroomlijk land jes. XXI: 1, genoemd worden, i— Men vindt 'er ook geen enkelen drop water, deut. VIII; 15.
„ Stof en zand zag men van verre als een rook opftijgen, dien men meende van de legeren der Arabieren te ontdaan, doch men ontdekte wel haast deszelfs waaren oorfprong, toen men in een krijtwit dal kwam, weiks grond als gebluschte kalk was aan te zien." — Zulk een land zal door het woord !TV een dor land^ dorre plaatzen bedoeld worden, jeu. II: 6. ps. LXXI'1: 9. LXXIV: 14. job XXX: 3, vergel- luk. XI: 24.
„ Op



bijbel der. natuur. 7
Op zekeren avond , wanneer onze maaltijd gereed gemaakt werdt, ontttondt 'er in die woestijn een hcvi-^e dwarrel - wind , die ons het zand m de potten dreef, onze tenten omverre wierp, het vuur uirbluschte, en ons vuur en gebeele leger vlooide _ Uit deze gebeurenis laat zich PS; LVlll. 10. ge. voegVijk verklaren. - De zin is: „ Eer nog uwe potten heet worden van de doornen, die men onder 1 en aanfteekt, zal een dwarrel-wind zoo ^ *J\£nd nog groen , als het geen door de vlam reeds in brand geraakt is, wcgveegen." ,
„ Bij een' aanhoudenden ftorm, is het VQUtrekt onmooglijk,om door die krijtachtige bergen en valleien, in den wind op te reizen. Men moet dus naar de ftreeken , die den wind neemt, zich kecrende en wendende , deze woestijn doorkruisfen. Hier op wordt gezien habak. I: 9- De Cbaldeên zullen gevangenen te zamen raapen als zand; indien niet de woorden beter dus dienden vertaald te worden: Hun ontbreken zal zijn als de Ooste-wind, enz:'
Men trok vervolgends louter zwarte bergen voorbij',' die 'er uitzagen/als of ze gebrand waren, t geen waarfchijnlijk door Vulkanen veroorzaakt was, hunne «rekking was Oostwaards. — Men vreest zich bij het reizen door deze valleien , alle oogcnbhkken m t gevaar , van door de afltortende klippen, te zullen verpletterd worden." Vergelijk hier mede jer. ifc 6. een land der fchaduwen des doods.
. Dasrna kwam men op eene kernachtige vlakte, 'die op zekere tijden van het jaar, een landzee fcheen te zi n van het famenloopend regenwater. Laage ftruwéllen, welker bladen van den daauw zout waren, deeden zich hier op. Deze zullen waarfchijnlijk de zil.ige kruiden zijn. — job XXX: 3. gewaagd.
Verders meent de Heer oedmann, dat zach. X. II. onder den naam van zee -van angst gezien wordt op de zand- woestijn. — „ De zandwoestijn wordt 111 de Oosrerfche taal, vaak bij eene zee vergeleken. — Men ziet daar niets dan hemel en zand. De Kameelcn zijn 'de Schepen van den Arabier, die leeftocht en water bij zich voert, naar het compas reist, enz."
'Over de Rhinocorura of beek van Egijpie, waarover de Aardrijkskundigen zoo veel getwist hebben, wordt het bericht van muller aangehaald, die, zonder aan A 4 de



8
h, royaards
de Rhinocorura te denken , de uitftrooming van de kleine rivier Bcfor, heeft aangemerkt. Hij vondt ze fterk ftruomende in de Meijmaand: zij hadt bij gevolg geene gemeenfchap met den Nijl , die om dezen tijd van het jaar , zeer laag is. Hij voegt 'er bij, dat ze van de kant van /Irabie' komt, doch niet van het regenwater, 't geen van het Arabisch gebergte, Hechts in de lente Aroomt. — Hieruit is het ook na te gaan, dat veele Reizenden, die deze gewesten flechts in den herfst bezochten , van deze beek niet gemeld hebben. ' —• „ Deze beek kan nu de rivier van Egijple, gen. XV: iS. niet zijn , maar fcbijnt den naam van beek der woestijn, of wildernis abios VI: 14. te verdienen." —
Eindelijk befluit de Hoogleeraar meijer zijne nalezingen met aanmerkingen over het zoet en drinkbaarmaaken van bronnen, door zeker houtgewasfen, ter opheldering van exod. XV: 23 25.
Men ziet uit deze Aaalen, hoe veele redenen de Bijbelminnaars hebben , om den Hoogleeraar meijer dank te zeggen, voor zoo veel licht, als hij aan 'den Jiijbel ontAoken, voor zoo veele ophelderingen, die hij aan moeilijke plaatzen, en door den arbeid van den geleerden scheuchzer, den Nederlanderen bruikbaar te maaken , en door zijne aanmerkingen op dat Werk gegeven heeft.
Tot gemak en dienst van den Lezer, zijn de Redsters, die in een Werk van deze natuur zoo onöntheerlijk zijn , achter dit Deel gevoegd.
hermanni royaards, Oratio de doctrine Christi judicia hodie regundo. Habita die XXVI Martü A. C. cioioccxcii Cum Academke fe magiAratu abdicaret. Trajecti ad llhenum e Taberna W. van Uzerworst, 1792. 114. pagg, Quart.
Dat is:
h. royaards , Redenvoering hoe men thans zijn oorde-el over de leere van Christus hebbe te beflemmen, enz% Dj prijs is fi - 4 •:
De twee deelen, in welken de Redenaar deze zijne redenvaering verdeelt, zullen betoogen, het eer-



ORATIO.
t
jle „ de noodzaaklijkheid, om in de leere van den 'Godsdienst het waare van het valfche te onderfcheiden, thans grootlijks vermeerderd door de gefteldheid der tegenwoordige tijden en zaken"; het tweede zal nader onderzoeken — „welke die dingen zijn, die ge» fchikt ziin, om de godlijke zaaken wel te bevatten en te bepaalen."
In het eerfte Stuk, toont de Hoogleeraar aan, na aangemerkt te hebben, dat de waarheid niet zoo diep bedolven ligt, of men kan tot zekerheid komen, door het gebruik der waare bronnen , hoe voortreflijk de Christelijke Godsdienst zij, dat dezelve in zich bevat niet alleen geboden en voorfchriften, maaar ook de kennis van God, Godlijke zaken, en van ons zeiven, bijzonder eene waare en zekere kennis, ja dat dit de waare voortreflijkheid van den mensen is, indien hij Gode gelijk zij, en hetzelfde denkt en gevoelt, als de gruote Maaker van alles; waar na hij Bladz. 16. overgaat om de noodzaaklijkheid dezer kennis bijzonder aan te wijzen, uit hoofde van den toelland vaa onze tegenwoordige eeuw. ■—
De Redenaar erkent, dat in deze eeuw groote vorderingen in kennis gemaakt zijn, doch merkt tevens aan , dat 'er veel kwaads onder dit goed gemengd is ; hier toe brengt hij de geneigdheid, die wel reeds oud, maar ten dezen tijde zeer veel vermeerderd is, om het Godlijk geopenbaard onderwijs om te keeren, en te verwisfelen met dat, het welk het men&chlijk verftand zelf uitvinden en begrijpen kan, bijzonder klaagt hij Bladz, ai over zulken, die niet als overlopers maar als verfpieders overkomen ,,,zoodat wij dikwijls, zegt hij, leden van den zelfden Godsdienst fchijnen te befchouwen, maar die in de daad partijen zijn, en dat te gelijk in dezelfde maatfehappij of gemeenfehap faamgevoegd worden, die gedeeltlijk de hoogfte en godlijke waardigheid van christos en den Heiligen Geest eerbiedigen, en zulken, die dezelve ontkennen
ja vsrwerpen." „ Zoodanige verëeniging komt
ons te min wenschlijk voor, vervolgt hij, omdat de jongelingfchap dikwijls derzelver lesfen inzuigt, welke, zo men ze naderhand wil uitroejen, men meest al vergeeffche moeite doet. — Dit Toehoorers betreuren wij ftüzwijgend, dit verfoejen wij openlijk, dit is het, waar van de befmetting verder en verder voort* A 5 gaan-



10
H. ROYAARDS
gaande, wij allen te meer moeten ftreeven, om dit kwaad te keer te gaan, en deszelfs aanwas te beletten: want zoo dra zij in dit land zijn gevallen, zouden wel, volgends hunne mening veele duistere en tot hier toe onbekende dingen onder de menfchen ontdekt en opgehelderd zijn; en veelen in zaaken onervaren , zouden nu in derzelver kennis verkeeren; cn te gelijk zou 'er eene grooter Viijheid in den godsdienst ontllaan, en duistere en moeilijke vraagstukken bij de Godgeleerden voorgelteld, verdwijnen; terwijl integendeel de beoefening der deugd, bij veelen geheel verftorven , zou herleeven ; maar inde daad, zouden zij alles omkeeren en verderven."
Hier bij komt nog iet, zegt de Heer royaards , waaromtrent hij evenwel in twijfel ftaat, of hij het onder de goede of kwaade dingen moet rekenen, want dat 'er misfehien iet goeds onderfchuilt, maar met kwaad vermengt. Dit is, daar alle wetenfehappen iet bijzonders hebben, het welk alleen door de ervarenen in die wetenfehappen kan begrepen en behandeld worden, gelijk de Rechtsgeleerden en Geneeskundigen, is dit voornaamlijk in deze tijden de gefleldheid der Godgeleerdheid alleen , dat allen voor Godgeleerden willen gehouden worden; Godgeleerden zeg ik boven het gemeen der Godgeleerden uitmuntende , zoo dat zij eigenlijk weten, wat 'er in die wetenfehap waar en onwaar gevonden wordt, maar niet die genen, welke in dezelve wel onderricht en genoeg geoefend zijn. Als de zaak waarlijk zoo was, zegt hij, zouden onze tijden gelukkig te noemen zijn, omdat de kennis van den Godsdienst, niet van dezen of genen maar aller behoore te wezen, ook niet uit hoofde van orde of ran^ tot weinigen bepaald te worden: ook ontkent hij "niet, dat 'er zeer veelen gevonden worden, uitmuntende of in waardigheid van geboorte of ambten, of anderen van allerleien ftand, die eene groote kunde in de Godgeleerdheid verkregen hebben. — Maar hij beklaagt, zich over veele anderen, die de eerfl:e_beginzelen van den godsdienst geleerd hebbende, zich nu reeds als meesters en leeraars opwerpen, enz.
Om niet zulke anders overtreflijke mannen te melden , die fchoon jn andere wetenfehappen ervaaren , daarom nog niet veel doorzicht hebben in Godlijke zaaken, als zijnde onvoorzien van die kunstre-



ORATIO.
II
regelen, door welken zij de Godlijke Schriftuur, gelukkig zouden kunnen uitleggen.— Dit zal zelfs doorgedrongen zijn tot het gemeen, hetwelk ter kerke komt, niet, gelijk biilijk en naar de oude wijze was, om te lecren, maar om te oordcelen" enz.
("Hoe zeer wij ons hadden voorgefteld, enkel den hoofd-inhoud dezer Redenvoering te fch'etzen, kunnen wij echter ons hier niet onthouden van eene aanmerking bij te voegen, en te vraagen: Is dan de Godgeleerdheid . als eene weteni'chap bel'chouwd, en de leere van den Godsdienst één en hetzelve? Zo wij wel zien, heeft de Profesfor deze twee zaaken hier geheel niet, of niet behoorlijk onderfcheiden , gelijk trouwens het ons is voorgekomen, dat deze verwerring in zijne geheele redenvoering plaats heeft. Zoo veel wéten wij zeker, in de tijden van christus meenden de Farizc'èn en Schriftgeleerden, dat het hun toekwam, om de Wet te verklaaren , het volk was eene fchaarc, die de Wet niet verftondt, zij matigden zich den üeutel der kennis aan. enz. Terwijl de Zaligmaaker en zijne Apostelen elk eenen tot een vrij onderzoek aanfpoorden , enz. Ja iesüs dankte den Hemelfchen Vader, dat hij deze dingen voor de geleerden en wijzen verborgen, en den Lmderkens geopenbaard hadt. Doch dit in 't voorbijgaan.)
Vervolgends erkent de Redenaar den voortgang der Uitlegkunde, maar beklaagt zich ten fterkften over de uitvindingen van ibmmige laater uitleggeren, om alles naar hunne onderrtellingen te wringen , bij voorbeeld die uitvinding, dat de oudfte meufchen de gedachten van hunnen Geest voor aanfpraken van God, enz. zouden gehouden hebben —dat de heilige Godsmannen en bijzonder christus zich gefchikt hebben naar hunne Toehoorers, en derzelver dwalingen of vooröordeelen — ciat mén het geen algemeen in de Heilige Schriften wordt voorgedragen wil toegepast hebben op deze of gene bijzondere perfonen, enz. dat men misbruik maakt van oordeelkunde , enz. —
Eindelijk befluit de Redenaar dit gedeelte zijner redenvoering met de opgave van het gevaar, welk hier is, om van den rechten weg af te dwaalen; doch, opdat onze Rccenfie niet te breed uitloopc , zullen wij dit voorbijgaande, nog kort verflag doen van het
Twee-



1%
H. ROYAARDS
Tweede gedeelte dezer Redenvoering pag. efi. volgg* in welke de voorfchriften worden opgegeven, door welken ons oordeel omtrent de leere van christus kan beftuurd worden.
„ In de eerfte plaats moet,zegt de Hoogleeraar, de waare uitlegging der Godlijke Schriften het fundament zijn, daar wij op fteunen; en fchoon hij de Wijsgeerte hoog fchatten wil, en niet gelooft, dat hij een volmaakt Godgeleerde kan wezen, die daar van ontbloot is, evenwel zal dit het recht gebruik zijn der "Wijsgeerte, gelijk van alle wetenfehappen, hetwelk dient ter uitlegging der leere,die van God geopenbaard is, en (trekt, om dezelve te verdaan, maar niet dat, waardoor eerst bepaald wordt, wat de Godlijke Openbaring moete bevatten, voor dat men daar omtrent door de Godlijke Onderwijzing zelve geleerd zij."
Bladz. 57. maakt zich de Redenaar eene bedenking, ,,dat de uitlegging der Godlijke Schriften even onzeker van veelen gemaakt wordt, als de leere, die in dezelven wordt voorgefteld; het geen hem aanleiding geeft; om, alhoewel hij de uitlegkunde en derzelver regelen hier niet kan opgeven , nogthans het een en ander hier toe behoorende aaii te ftippen. En hier fpreekt hij eerst die genen aan, die de Heilige Schriften zelvcn niet kunnen verklaren, maar hier de hulp van anderen gebruiken, en hier ilechts door eens anders oo,Ten zien kunnen, om niet te fchielijk te oordeelen, of°zich als richters op te werpen. — Hij erkent, dat allen het oordeel toekomt, over de leere en het onderwijs der Christenen , ,, maar deze pligt, om zelf te oordeelen, eischt niet, zegt hij, van iemand, die «eheelniet of niet genoeg geoefend is, een voorgaand oordeel het welk allen dienen te volgen in het bepaa. len ' verklaren, of voordellen van de leere van christus'." Vervolgends geeft hij de middelen op , die dezen gebruiken kunnen om tot zekere kennis te geraaken &en wil, dat zij, die uitleggers zijn, met allen vlijt de' leere van den Godsdienst wel en duidlijk voordragen • en zich van het twijfelachtige, en hetgeen niet uito-emaakt zeker is, onthouden, als ook van het aanvoeren van bewijsplaatzen,welke niet bevatten, het 'geen men daar uit wil bewijzen. ,, De tijd is voorbij zegt hij, toen zelfs de beste lieden gewoon waren, met'heilige listen en bedrog te ftrijden , daar ^ ' men



ORATIO,
men zulks hadt kunnen doen met waare en zaaklijke bewijsredenen." —
Een bekwaam Uitlegger behoort ook kennis te hebben van het geene waarmede partijen fchermen en itrijden."— Waartoe hij de jonge beoefenaar? der Godgeleerdheid opfpoort, doch evenwel wil hij niet;, dat zij daarmede befmjgt worden, voor dat zij de "waare leere, en de waare uitlegkunde begrepen hebben, Bladz. 67.
Verders eischt hij in den uitlegger, dat hij vrij zij van de zucht, van nieuwigheden, en van de zucht om te behaagen ; hij kan ook niet ontveinzen , dat de We ten fc hap van Godlijke zaaken dikwijls nadeel geleden heeft uit de te verregaande naarftigheid van hun , die alles uit de verfle oudheid, uit andere Landen , uit de zeden en gewoonten van ouder en later volken en uit de wi'zeu van fpreken, die geen verband hebben met het geen de Heilige Schrijvers voordragen, hebben willen ophelderen ; tevens waarfchuwende tegen de zelfverbeelding en te groote gedachten van zich zeiven, ,, zoo dat men alles aan ons goedvinden onderwerpt, en den vlijt van hun, die ons de Godlijke zaken eerst geleerd hebben, overtollig en vruchteloos zou willen maaken."
Stellig verklaart zich de redenaar verder Bladz. 72. „ Indien men de leere van christus recht zal beoordeelen,moet men wel verdaan,wat 'er geleerd wordt, 'en op welke wijze dit worde voorgedragen; hetwelk gedeeltlijk gefchiedt, door het verlland der woorden en fpreekwijzen , en der zaak , die daar mede wordt uitgedrukt, gedeeltlijk door de kennis van dat verband, waar door het geen hier en daar verftrooid gevonden wordt, onderling verbonden en bekwaamlijk faamgevoegd wordt." Hetwelk hij in de bijzonderheden vervolgends uitbreidt; en bijzonder ten einde het verband der waarheden na te fpooren, het lezen van den B jbel zeiven aanprijst.
Bladz. 93. volgg. treffen wij iet aan, het geen onze opmerking tot zich heeft getrokken, en die van alle oplettende Lezers, gelijk wij denken , niet min tot zich trekken za'. De Hoogieeriiar de Schriften der kerkvaderen, gelijk men ze noemt, aanprijzende, zegt: „ Hier is iet in', dat men niet met ftilzwijgen voorbij mag gaan. Te weten, zoo verre wij met onze gedachten, het geheugen der oude tijden herhaalen, vinden



ïj. Hé royaards
den wij, dat 'er altijd een Godlijk Onderwijs geweest is, aan het menschlijk geheugen, en niet aan letteren toevertrouwd , en dus bewaard." Deze Helling, eerst van de tijden der Patriarchen en vervolgends der ïsraeliien af opgehaald hebbende, zegt de Redenaar." Doch op dezelfde wijze vinden wij, dat de leere van christus , van de Apostelen cn andere boodfehappers van het Euangelie verkondigd is, en zoo, dat weinig van het geen zij verkondigd hebben, in gefchrift gefteld is geworden, zelfs niet, het geen zij het eerst de Jooden en Heidenen geleerd hebban; korte jaarboeken van het leven van jesus , ook, doch geeue volledige of volkomene, van de handelingen der Apostelen, het meeste overige is in Brieven vervat, niet zoo zeer gefchreven om de leer van den Christen Godsdienst te leèren, dan wel om of dwalingen tegen te gaan, of vragen te beantwoorden, of om de gemeenten te vermaanen, om te volharden in kennis,
deugd, en godzaligheid." ,, Maar naderhand zijn
'er ook altijd lieden in leven geweest, die dit aan anderen overleverden, en die veel , het geen de Godsmannen in hunne Schriften aangeroerd hadden, wijdlopig en meer overvloedig verhaalden. Ook kan men nier denken,dat de waare leere van christus ooit verloren gegaan is. Zij is ten minden gemeen gemaakt, verfpreid, van hand tot hand overgeleverd, of duidelijker ofcluisterer."— „christus heeft altijd Leeraars gegeven, die hunnen pligt waarlijk hebben waargenomen." enz.
,, Wij mogen ons verheugen in dit zeker formulier der leere, het welk, wat de hoofdzaak van den Godsdienst betreft, de gemeenten der oüdfte Christenen , ons waar en niet bedorven hebben nagelaten , en die indien het niet ftrijdt met het onderwijs van christus en de Apostelen, mogen wij te vrijer gebruiken."
Eindelijk het gebed om den Heiligen Geest, het toepasten der leerltukken tot het geloof en waare godsvrucht en de verëeniging tot wederftand van het inkruipend kwaad aangeprezen hebbende, eindigt de Redenaar zijne Redenvoering met de piegtigheden van het overdragen van het Academie-beltuur , aan zijn ambtgenoot den Heer Profesfor o. donnet cn de gewoone aanfpraken en zegewenichen.
Wij



ORATIO.
*5
Wij hebben dus een geleidelijke opgave en volledig uittrekzel van deze redevoering gegeven, dat ons op meer dan eene plaats moeite kostte, omdat wij fomtijds bijna niet wisten , wat wij van het Latijn maaken zouden, het welk de Profesfor gebruikt, wij zien 's Profesfors ijver in dezelve tegen de nieuwigheden , zijne zucht, om voor het gezag der Leeraaren van den godsdienst te waaken, en laten verders het oordeel aan den Lezer.
Proeve over het Koningrijk van christus, door abraham booth , Dienaar vvn het Eu'dngelie, binnen
. Londen. Uit het Engelsch vertaald door marinuS van werkhoven. Te Amjlcrdam , bi] M. de Bruijn. 124 Bladz. In gr. Svo. De prijs is /:-i8-:
Een (lichtelijk Werkien, waarin de Eerw. a. booth, door meer gefchrifteu onder ons bekend, die gemoedelijk zijn , de natuur van jesus waar en geestelijk Koningrijk ontvouwt, naar aanleiding van jesus gezegde tot pilatus, joann. XVTU. 36. Mijn Koningrijk is niet van deze wereld, waarom de Eerwaarde Schrijver zijn werk maakt, dit aan te toonen , door jesus Rijk, met de aardfche Koningrijken te vergelijken , en het merkwaardig verfchil aan te wijzen , ten aanzien van den oorfprong, de onderwerpen, d; middelen , zoo van oprechtiug , als in (tandhouding , de wetten, den uitwendigen luister, voorrechten, rijkdom men en eere, uicgedrektheid en duuring, waarna hij de benaming van Koningrijk der Hemelen, welke aan dit Koningrijk van chkistus gegeven wordt, verklaart , en eindelijk de echte gevolgen opgeeft dezer Eigenfchappen van christus Koningrijk.
«De Eerwaarde Schrijver opent zijne gedachten over dit gewigtig onderwerp, op eene duidlijke en befchcidene wijze , zoodat zelfs zij , die niet in alles met hem mogten inltemmen , dit VVerkjen nogthans met ftichting lezen kunnen; hij verklaart zich zeer fterk tegen een uitwendig Verbond, en bctreklijke Heiligheid, Bladz. 23. welke alleen bij de J>odfche Kerk plaats hadden , gelijk hij, door verfcheiden redekavelingen tracht te bewijzen , ook fielt hij Bladz. 33. dat eene Nationale Kerk ftrijdig is, met den Geest van jusus
ver-



l6 Ai BOOTH
verklaring, dat zijn Rijk niet van deze wereld is* én zegt bij die gelegenheid van de Engcljche Kerk, ökuiz. ■35. „ De Kerk van Engeland is buiten alle tegeni'praak een wereldlijk Koningrijk. Want ze is opgerecht door menschlijke wetten , en erkent een ftaatkundig Hoofd, ook wordt het onverfchillig geacht, of dat Hoofd een Man of Vrouw zij. Het is een maakzel van den Staat , door den Staat gerugfteund -s in den Staat ingelijfd , en geregeerd naar eene ftelzel van wetten , door den Staat bekrachtigd. — Wetten, gautsch verfchillende van de gewijde regelen des Nieuwen Testaments, daar dezen geheel vreemd zijn van derzelver inhoud en fchikkingen. De voornaamlte Bedienaars [dier Kerk,] worden door de Kroon benoemd, £n zijn, uit hoofde van hunnen Kerkdijken Hand, Lords van het Parlement. Ja, zelfs de Leer, weike 'er beleden ; en de Eerdienst , welke 'er geoefend wordt , worden alle wereldlijk gemaakt. Haare Geloofsbelijdenisfen , en Bidformulieren , haare talrijke Kerkregelen en Voorfchriften, worden aangenomen en gebruikt, op gezag der burgerlijke Overheid. Haare Liturgij mag overzulks te recht aangemerkt worden , als eene Acte van het Parlement, aangaande de zaaken van den Godsdienst. En dienvolgends is dezelve te befchouwen, als een Koningrijk van deze wereld.''''
Van de middelen {prekende, door welken christus Koningrijk in Hand gehouden wordt, laat hij Bladz. 60. zich dus hooren. ,, Noch het geweld der wereldlijke magt, noch het beleid van menschlijke flaatkunde, behooren, in het bevorderen van de zaak van christus , te werk gefteld te worden ; — de belangen van zulk een rijk — kunnen niet anders bevorderd worden, dan door geestlijke — middelen. — In zoo' verre de gemoederen der menfehen verlicht worden, door de hemelfche waarheid, hunne gewetens aangedaan door een levendig gevoel van Gods Oppergezag, en hunne harten overgeneigd tot geestlijke dingen». Maar hoe zal geweld en vervolging dienen kunnen, om het donker verftand op te klaaren , het geweten uit den flaap te wekken , of het bedorven hart te heiligen? — De looze kunstgreepen der menschlijke Staatkunde , zijn niet min vreemd van den aart dezes ,vKonihgrijks , dan de oefening der wcreldhjke magt. Wat heeft de fchranderheid van Vorften of Staatsmannen



ïr0eve over het koningrijk van christus. i?
nen te doen met de handhaving of uitbreiding van een Rijk der waarheid en der gerechtigheid? De waarheid zoekt geenen dekmantel, en de gerechtigheid vreest het onderzoek niet; maar de werkingen der Staatkunde zijn heimelijk, en haare eerlte oogmerken zijn bedekt." ■—
,, Dan fchoon onze Heer de laage kunstgreepen der mentenen niet behoeft, noch aanneemt, ter bevordering zijner zaak, en ter fchragiug van zijne belangen, zijn 'er nogthans door de Kerkdijken verfclieiden middelen bedacht, om de ergernis 'des kruisfes te vermijden, zich zeiven achtbaar te maaken, en iet, dat men Christendom noemt, te bevorderen. Ten einde niet, gelijk de Galileefche Vislèrs, als ongeleerde en Jltchte meufchen te worden aangezien, Ronden zij ijverig naar geleerde tijtels , en werden gaarn Rabbi genoemd. Ten einde hun leeraarambt te verfieren , en aan hunne verrichtingen gezag bij te zetten , waren zij, niet min dan de Joodfche Priesters, bezorgd, öm in plegrgewaad te vcrl'chijnen. Ten einde voor te komen, dat de hoogmoed hunner hoordereu beledigd werdt, heeft men vernederende waarheden buiten het gezicht gehouden, en opdat de gewetens van anderen niet gekneld mogten worden, heeft men aan de Godlijke voorlchriften, verzachtende uitleggingen gegeven. Ten einde de verdenking van bijgeloof te ontgaan, heeft men van de aangelegenheid der grondwaarheden afgezien, en om eene zoogenoemde liefde te bevorderen, kwam men over een, dat menschlijke uitvindingen de plaats van Godlijke Inltelliu ;en zouden bekleeden. — Veelen van de Geestfjkiieid onzer (de Engcl/'chej Nationale Kerk hebben, voorbedachtelijk, ondertekend, het geen zij niet geloofden, waarbeid te zijn; hebben plegfig hunne toeftemming verklaard aan hetgeen zij niet kon ten goedkeuren; en oefenen daaglijks , als een gedeelte van hunnen openbaaren Godsdienst, hetgeen zij genoodzaakt zijn te wenfohen, dat nimmer be'taan halt. Ja, even of de Dienaars uier kerk een uitfluitend recht bezaten , om Evangelifche Waarheden te verkondigen , en Godljlce Iriftellingea te bedienen, hebben een aantal derzelven onder eede belooft, de Proteftaitfche Disfenters te vervolgen, omdat zij zich dorlbn onderw ndeu, afzonderlijke vergaderingen te houden. Dus hebben vad. bibl.v. deel.no. i. 13 me-



IS C. P. sander, geschiedkundig BEWIJS, ENZ.
menigten ondertekend en toegeftemd, geveinsd en gezworen , om de belangen van een geestrijk Koningrijk — ecu Koningrijk der waarheid, der liefde , en des vredes — te bevorderen!"
Doch, deze flaaltjens zullen genoeg zijn, om den Schrijver, als een openhartig en gemoedlijk voorftandcr van verdraagzaamheid zoo wel als gemoedelijkheid te leéren kennen, die onbewimpeld en voor de vuist zijne gedachten voordraagt.
Gtfchiedkundig bewijs voor de waarheid van jesus op{landing*, uitgegeven door carel philip sanber , thans Zeeraar der Lutherfche Gemeente te Groningen, Honorair Medelid van het HertoglijhBrunswijkLunenburgseh Genootfchap, te Helmjlad, enz. Ie Groningen, bij L. Bolt, 1791- ^ gr. Octavo. Behalven het Voorwerk. 75 Bladz. De prijs is j: -9- :
De Eerwaarde sander ontwikkelt het gewoone, maar kraclri"-, bewijs voor de waarheid van jesus Opftandin^zeèr onderfcheiden in dit gefchrift; en betoogt als ten grondflag , de waarheid der volgende gebeurenisfen en omftandigheden: jesus is ge/lorven — jesus is besraven. — Het ligchaam van jesus werdt, m het sraf Hinde, bewaakt. — Het bewaakte ligchaam van Trsos ü uit het graf weggeraakt. — Dit betoogd hebbende,'zoekt hij alle mnoglijke en bedenkhjke gevallen o» waardoor het ligchaam van jesus, in het graf Waakt uit hetzelve heeft kunnen wegkomen, en toont vervolgends , dat dit volftrekt op geene andere wtize dan door eene Opftanding, heeft kunnen gefVhieden. De bedoelde Hooglijke gevallen zijn te zoeken of in den aart en geileldheid van het graf, dat misrehien het ligchaam daar in zoo fchiehjk moest Verrotten, of zoo fpoedig geheel verleerd worden of bi menfehen, die het ligchaam hebben weggenomen■"dit zou moeten gefchied zijn of door jesus yyZden, door de Romeinen, of door de J ooden, of door beiden te gelijk; of door zijne vrienden, het z,j cn zich zeiven , of tevens met zijne vijanden , door de wachters over te haaien of om te koopen, door geweld te gebruiken, of het ligchaam hêimhjk te ftce-



j. c. f. witting, stof tot 0nderi10ud. enz. iq
len. — Of bij jesus, dien men bier, (bij onderftelüng) Hechts als mensch moet befchonwen , indien hij naamüjk , niet geftorven, maar Hechts in eene flaauwte gevallen ware. — Doch alle deze onderftcllirigen wederlegd en derzelver ongegrondheid cn zedelijke of natuurlijke ommogelijkheid aangewezen zijnde , blijft 'er niets over, dan: God is do oorzaak, waardoor hei ligchaam van jesus uit het graf is weggeraakt.— Hier zijn weder maar twee gevallen mogelijk; het ligchaam van jesls werdt door God, of in het graf geheel vernietigd, of het werdt ten grave uitgeleid. Het eerde is ongerijmd, dus blijft het laatfte overig; het ligchaam van jesus is door God uit het graf uitgeleid, en wel niet als een dood ligchaam, maar als een leevend gemaakt ligchaam, enz. .—
De Voorrede van 16 Bladz. behelst, behalven eene beknopte verantwoording van den Eerwaarde sander. tegen verdenkingen van onrechtzinnigheid, nog zijne gedachten nopens de doornen, uit welken de Doornenkroon van jesus gevlochten zij; of wij bij deze kroon aan eene krans van beerenklaauw, eene foort van distel, en dus geen eigenlijke doornen, te denken hebbe, waar tegen de Heer sander zich verzet, en het woord, door de Ewingeli.ten gebruikt, als eene algemeene benaming van alle foortcn van doornen, en niet bepaaldlijk van den Beerenklaauw , wil verliaan hebben.
Slof tot onderhoudingen bij zieken en flcry enden, door j. c. f. witting. Uit het Hoogduitsch vertaald. Te Coevorden, bij ƒ. van der Scheer, en te ylmftddam, bij A. B. Saakes. 1792. 104.. bladz. In gr. 8vo. De prijs is f:-ii\-:
gieken, naar e>sch van hunnen bijzon'eren toeftand ^ of omftandigheden , te vertroosten, en (lervenden in hunne laatfte oogenblikken bij te (taan, is éére der gewigtigfte, maar tevens moeili kfle pligten van het ambt' van volksleeraaien, of van tot de dood Itandvastige vriendfehap en liefde. In dit werkjen worden daar toe hulpmiddelen aan de hand gegeven, welke haare nuttigheid kunnen hebben , indien zij met verftand gebruikt en toegepast worden. — Deze cn gene bijzonderheden zullen allen niet fmaakeri s maar B 2 met



20 t. hoog, de aard EN de VOORD. EEN. VROEGE godzal»
met ter zijdeftelling van dezelven, kan het Werkjen ftichting geven. Onder deze bijzonderheden tellen wij, bij voorbeeld het gebed na het overlijden, bladz. 91. Waar in gezegd wordt: „ God wij danken U,dat Gij hem verlost hebt, van de benaauwdheid zijns harte. Hij heeft overwonnen. Wij danken U, dat Gij hem hebt doen zegepralen." — Waar op onmidlijk volgt: ,, Wees nu ook zijner ziel genadig. 6 jesus christus , zend uwe Engelen, dat zij zijne ziel liefderijk ontvangen , en tot U voeren. Neem dan dezelve genadig aan. Wees haar Vriend, haar Voorbidder, haar Middelaar, haar Heiland!" enz. IJIadz. 96 prijst de Schrijver de vervulling van den laatften wil des overledenen , zoo veel men kan , met eene groote naauwgezetheid aan, onder anderen met deze beweegreden. „ Misfchien hangt een groot gedeelte van zijne eeuwige rust van de vervulling zijner laatfte wenfehen af!" —« Zou deze uitdrukking niet ligtelijk tot bijgeloovigheden kunnen vervoeren V
De aard en de voordeden eener vroege Godzaligheid voorgejleld in eene leerreden door thomas hoog, Predikant te Leeuwarden. Te Leeuwarden, bij C. van Sligh, 1792. In gr. Svo. 32 bladz. De prijs « ƒ: -6 -:
De Heer hoog, op zijn vertrek van Leeuwarden naaa Rotterdam, heeft deze Leerreden laten drukken, tot nut van zijne leerlingen in de gemeente, die hij ftond te verlaten, en van welke hij verzekert, dat ze hem lief en dierbaar geworden waren. - Zij'behelst , in een eenvouwig befchaafden ftijl, alles, wat er over dat aangelegen onderwerp te zeggen valt, beknoptelijk bijeen, en verdient, dat ze, niet alleen door die jonse lieden , voor welke zij gefchikt is . maar door de" jeund in het algemeen door geheel Nederland, gelezen en nagedacht worde , en is naar ons oordeel zeer gefchikt, om de ware Godsdienfligheid, in jeugdige harten , onder de medewerking van den Godlijken^ zegen , te bevorderen.
Uil-



j. g. rozenmuller, historisch bewijs, enz. 21
Historisch bewijs voor de waarheid van den Kriste/ijken Godsdienst. Door ;ohan georg rozenmuller. Uit het Hoogduitsch. Naar de tweede geheel op nieuw bearbeide uitgave vertaald, en met Aantekeningen verrijkt. 7c Utrecht en te Amjlerdam, bij G. T. van Paddenburg en Zoon , en M. Schalenkamp. 1792. Behalven de Voorreden van den Schrijver en Vertaler 387 Bladz. In groot 8vo. De prijs is/ :
Eer wij dit Werk beoordeelen , willen wij den Lezer vooraf den voornamen inhoud van hetzelve mededeelen. — Eer de Heer rozenmuller tot de Vi'orftelling en ontwikkeling van zijn Historisch bewijs overgaat, laat hij, bij wijze van inleiding, eene verhandeling ' voorafgaan over de bewijzen van het Kristendom in het algemeen. Men heeft namelijk als een vraagltuk opgegeven , welk van deze beide bewijzen den voorrang verdiene , of het bewijs , het welk ontleend is uit de inwendige natuur en gefteldheid der Kristelijke Leer, of het bewijs, het welk genomen is van bovennatuurlijke daadzaken? Ter opheldering van dit Stuk, beantwoord de Schrijver de volgende vragen: 10. Wat is< de Kristelijke Godsdienst? 20. Wat verftaat men door de waarheid en godlijkheid van den Kristelijken Godsdienst ? 30. In welk eenen zin kan de waarheid en godlijkheid van den Kristelijken Godsdienst bewezen worden ? 40. Welke bewijzen van het Kristendom zijn gevolglijk voor de besten te houden? Bij dit laatfte (luk beoordeelt de Schrijver, het geen voor en tegen wordt bijgebragt , en zoekt te betogen, dat de inwendige bewijzen voor het Kristendom, boven de uitwendige , die van de wonderwerken en voorzeggingen ontleend worden , verre den voorrang verdienen.
Na deze voorlopige Verhandeling, gaat de Schrijver over tot de hoofdzaak van dit Werk, namelijk tot de ontwikkeling van zijn Historisch bewijs voor de waarheid van het Kristendom. Hij ontwikkelt hetzelve in de vijf volgende (tellingen:
I. Het kan uit de gefchiedenis ontegenfprekelijk bewezen worden, dat "de leerftellingen van den zoogegenoemden natuurlijken Godsdienst , waarin de echte Deïsten met ons inftemmen, voor de komst van kris-
B 3 tbs,



£2 j. g. rozenmuller.
tus , voor liet-grootfte gedeelte van het mcnschdom, deels onbekend, deels donker en twijfelachtig, geweest zijn. — Gij vindt hier een gefchiedkundig betoog, hoe gebrekkig de Heideniche oudheid gedagt heeft over de leerilelliugen van den zoogenoemden natuurlijken Godsdienst , waar in de echte Deïsten met ons overeenkomen , namelijk: 'er is een God. — Deze moet vooral gediend worden. — Godsvrucht en deugd zijn het voornaamfte gedeelte van den Godsdienst. — Wanneer wij gezondigd hebben , moeten wij berouw hebben over onze zonden , en dan zal God ons dc.elve vergeven. — 'Er ziiii beloningen voor de goeden , en ftraffen voor de kwadeni in een toekomftig leven te ▼erwagten. —
II. In die tijden, in welke de natuurlijke Godsdienst bijkans in de geheelc waereld in de diklte duisternis lag, en geheel verbasterd was, heeft een klein volk in Palestina beter kennis van God, van zijne eigenfchappen, cn van zijnen dienst gehad; doch hetzelve hadt deze betere inzichten , niet aan de Filofofle , maar aan eene hogere verlichting te^ danken. — Hier wordt de hoge ouderdom van de Schriften van het Oude Testament, en te gelijk , dat zij onvervalscht tot ons gekomen zijn , vooraf bewezen. — Vervolgens wordt uit deze'Schriften aangetoond, hoe zuiver de Godsdienstkennis der Israëliten was , in vergelijking van die, van alle andere volkeren van den aardbodem, terwijl eindelijk betoogd wordt, dat zij die zuiverer kennis aan eene hogere verlichting te danken hadden.
III. De GodsJienst der Hebreeuwen was flechts eene voorbereiding van eene voikomener en beter , cn 'er worden in hunne gewijde Schriften voorfpellingen gevonden, waardoor Zij op eenen volmaakter Godsdienst hopen konden, en waarin de Stichter van denzelven genoegzaam gekenmerkt wordt. — De Schrijver toont hier het onvoïkomcnc van den Godsdienst der Hebreeuwen aan, en geeft eenige van de voornaamftê vobrfpeliinaen op, die aangaande den Mesfias en zijn Rijk, in de Schriften der [oden gevonden worden.
IV. De Stichter van dezen beteren Godsdienst was jesus kuistus ; aan Hem, en wel aan Hem alleen , zijn alle die kenmerken te ontdekken , waarmede de Proleten dezen algemeeuen Lecraar der volken , en
groo-



HISTORISCH BEWIJS, ENZ.
=3
wrooten Heilaanbrengcr van het menschdom hadden afgebeeld. — Dit wordt weder gefchiedkundig bewezen en verdedigd. — _
V. De inwendige natuur cn voortreffelijkheid van den ' door jezus gedichten Godsdienst, zijn karakter en zijne lotgevallen, ftellen het buiten allen twijfel, dat hij een Godlijk Mensch, in de fterkfte betekenis des woords, en zijn Godsdienst van eenen Godlijken oorfprong is — De Schrijver , die hier het breedvoerige is, onderzoekt hier in de eer/ie plaats., of men in° deze dagen nog weten kan , wat de Kristelijke Godsdienst'is ? Hij toont hier aan , dat men dit kan weten uit een onbevooroordeeld onderzoek van de Schriften van het Nieuwe Testament ; dat de Apostels in de daad de Stellers dier Schriften zijn, die aan hun worden toegefchreven, dat deze onvervalscht tot onze tijden zijn overgekomen; en dat zij in deze Schriften , werkelijk de Leer van jezus hebben voorgedragen. — In de tweede plaats vindt men hier'eene opgaaf van de eigendomlijke Leerftcllingcn van den Kristelijken Godsdienst , en van deszelfs verhevene voortreffelijkheid boven den enkel natuurlijken, en de wijsgeerte. —* Bij dit ftuk wordt het volgende aangetoond: io. Dat de Kristelijke Godsdienst de Leer.ftellingen en waarheden , welke de rede alleen waarfchijnlijk houdt , bevestigt, en in het helderst licht plaatst. 2». Dat dezelve de gewigtigfte dezer Lecrfteüingen verzinlijkt, bevatlijk maakt, door daadzaken opheldert, en dus in den volften nadruk, een Volksgodsdienst wordt. 30. Dat dezelve geheel nieuwe onderrigtingen geeft, nopens het geen de 'menfehen zelve niet uitdenken kunnen. 4°. Dat hierop de voortreffelijkfre Zedenleer gegrond is. — In de derde plaats bewijst de Schrijver , dat uit dezen voortreffelijken inhoud van den Kristelijken Godsdienst, vergeleken met het karakter en de lotgevallen van deszelfs Stichter , dit wettig befluit getrokken kan worden, dat dezelve Godlijk, en de Stichter van denzelven een Godlijk Mensch , in de fterkiie betekenis des woords is. —
Ziet daar , Lezer ! in het kort den voornamen inhoud van dit gefchrift. Deze opgaaf zal u reeds gunstige gedagten van hetzelve inboezemen , en wij twijfelen 'er geen oogenblik aan , of de lezing zelve zal u in deze gedagten niet alleen volkomen bevestigen, B 4 maar



2.j. J. G- ROZENMULLER , HISTORISCH BEWIJS , ENZ.
maar ook dit werk van eene nog grooter waarde doen
fchattéri. Het bewijs , het wek de Schrijver hier
voor de'waarheid van den Kristelijken Godsdienst aanvoert . wordt buiten twijfel op zulk eene wijze , en ui zulk een oogpunt voorgefteld , als het meest gefchikt was , om deszelfs overredende kragt, op het duidelijkst, te doen bemerken. — Verfcheidene andere bewijzen zijn in het hoofdbewijs ingeweven, en in zulk' een verband tot elkander geplaatst, dat zij te zamcn de grootfte fterktc bezitten , ter verdediging van het Kristendom. In het bepalen der opgegeveiie ftcllinpcu, ontdekken wij juistheid en oordeel, in het betogen dcrzelve grondige geleerdheid. De Schrijver neemt eene natuurlijke orde in acht, en geeft ons een leiddraad in de hand , aan welken wij gemakkelijk van bet eene ituk tot het ander met hem voortgaan, en aan het eind gekomen,den afgelegden weg weder kunnen overzien, zonder verwarring te gevoelen. Overal is lm duidelijk, zonder te verveelen, en kort, zonder oppervlakkig te zijn. — Met dén woord , een ieder wien het om waarheid te doen is, zal uit dit beknopt gefchrift , zoo veel nuttigheid kunnen trekken . als uit omflagtige Werken, |die het zeilde onderwerp behandelen. Het is zoo , bij de opgaaf van de eigcndomlijke Leerftellingen van den Kristelijken Godsdienst , hadt hij naauwkeuriger en meer bepaald kunnen fpreken- Veelen zouden hier nog Leer(tellingen bijvoegen , die , of in het geheel niet gemeld of niet onbewimpeld genoeg voorgefteld worden dan dit is ligt te verfchoonen, wanneer wij het oosmerk van den Schrijver in aanmerking nemen , om niet Gevoelens van bijzondere Secten , maar de Leerftellingen, waarin alle Christenen overeenkomen, zoo veel'mogelijk was, op te geven. De aanmerkingen van den'Heer Vertaler zijn van dien aart, dat de Lezer onzes oordeels, reden zal vinden, om hem voor dezelve, zoo wel, als voor de Vertaling van dit voortreffelijk gefchrift, te bedanken.
Brief



brief , enz.
Brief van een Heer uil Utrecht. aan zijn Vriend te Amfleldam, ova eenige gebreken in den Bijbel, Vertaald door ï. van ham lsveld ter waarfchoumng opnedraaen aan alle Lidmaten der Protejtantjche Kerk , in de Zeven Vereenigde Nederlanden. Ie Amjhldam, bij Bom. Peppeleubos, enz. gr. Svo. 16 bh. De prijs is f : - 4 • :
Toen wij dezen tijtel lazen , wisten wij niet, wat wij van den zeiven maken zou 'en — eenige gebreken in den Bijbel, vertaald door y. Hamelsveld! Heeft hamelsveld een boek vertaald, dat eenige gebreken in den bijbel aanwijst? Dus vroegen wij ons zeiven, en dit denkbeeld kwam ons zonderling voor: doch bij het inzien van het blaadje, werden wij gewaar, dat de Heller van dezen tijtel zich deerlijk vergrepen had , en wat eigenlijk het oogmerk van den Schrijver was.
Men heeft lang een goede nieuwe overzetting van het Nieuwe Testament begeerd, eindelijk hebben wij 'er een °ekregen. De Schrijver van dezelve, de Heer vaisf hamelsveld, ftaat voor zeer rechtzinnig bekend, en heeft daar van de bewijzen alomme — ook in de noten op zijne Bijbeloverzetting gegeven. Ook heeft dit boek althans veele van die hoedanigheden, ctie men in zulk een werk verlangt. Moest nu elk, die 't wel met den godsdienst meent, zich 'niet daar over verblijden, en het gebruik van dat boek, zoo veel hij kon, aanprijzen? Deze Vriend, ondertuslchen, waarfchouwt alle Proteftanten in de Zeven Vereenigde Nederlanden , tegen het boek van hamelsveld! Zoo gaat het in deze bedroefde wereld, het geen de een ■ bouwt , breekt de ander weder af!
Wie de man is, die dezen alarmkreet aanheft, weten wij niet. Van zich zeiven heeft hij zeer groote denkbeelden. Hij vertrouwt, dat lavater hem de eer zou aan doen, om hem onder twee denkenden eene plaats te geven, die, naar het oordeel van dien vermaarden Zwitfer, maar onder de duizend menfehen gevonden worden; dat onze lezers, na de berichten, die wij hun van denzelven zullen mededeelen, ook zoo gunltig van den brieffchrijver zouden denken, durven wij niet verwachten.
B 5 ihi



20 brief, enz.
Hij vertelt ons, dat het werk van hamelsveld, misleiden een duitfche wind is aangewaaid, die 'er hier en daar wat aan befchadigd heelt, en hij wil zulken, die het evenwel gebruiken willen, gelegenheid geven, om het kwade uit te monfteren, en zich daar door van onaangename gevolgen te bevrijden. Tot dat einde befchuldigt de man den bijbeloverzetter van onnaauwkeurigheden , en van valfche Vertalingen.
Zo de Schrijver van dezen brief waarlijk zoo groot een man ware, als hij zich zeiven fchijnt, een man uit duizend, dan waren deze aanmerkingen voor den Heer van uamelsveld, eene zeer groote lofreden. De brieffchrijver betoont zich de bittere vijand van den Profesfor, die alles heeft omgewroet en opgezogt, waar mede hij hem meende te kunnen hinderen, en het geheele produkt van alle zijne moeite, beftaat in n onnaauwkeurigheden, en in 8 plaatzen, die hij valfche vertalingen noemt; plaatzen die, na zijn oordeel, niet wel vertaald zijn. Dit maakt dan eene fomma van negentien aanmerkingen uit, over het geheele Nieuwe Testament. Wanneer onze brieffchrijver meer plaatzen had kunnen vinden, voorzeker ontbrak het hem daar toe niet aan den goeden wil. Maar zou het niet een groote lof voor een allerbest vertaler van het Nieuwe Testament wezen,dat men maar negentien plaatzen in zijne geheele vertaling had kunnen vinden, die berisping verdienden? Wij gelooven niet, dat 'er eene vertaling van het Nieuwe Testament in de wereld is , in welke niet meer dan 11 onnaauwkeurigheden en i> plaatzen , die een andere vertaling behoorden te hebben , gevonden worden, en hoe goede gedachten wij van het Nieuwe Testament van hamelsveld hebben, wij denken niet, dat hij 'er bij eencn goeden bevoegden ai'.istarchus mee zou vrij komen. „ Wat is volmaakt?" vraagt onze Cenfeur.
Evenwel is onze brieffchrijver waarlijk de man niet, om onnaamvkcurigheden in hamelsveld op te geven. Of om het voorbeeld van zijnen eünestus (ernestij na te volgen. — Eene invulling, die voor ongeleerden min of meer nodig was; eene andere keus uit twee verfchillende opvattingen van dezelfde plaats, dan mijn Meer de Brieffchrijver, naar zijne groote exegetifche kundigheden, zou gedaan hebben, zijn de voornaamfte onnaauwkeurigheden, die hier voorkomen, en
din-



brief , ENZ.
27
dingen van nog veel minder belang. Zoo worden bij voorbeeld, de Proteltanten in de Zeven Vereenigde Pro vinden gevvaartchuwd, tegen deze vertaling van Hamelsveld, in rom. V: 2. en vooral ii. aan wien wij ook te danken hebben , voor , door welken wij hebben, is daf niet eene zeer nodige en trouwhartige waarschouwing ?
Met meer list en kwaadaartigheid is de aanmerking, over de opheldering van het woord vleesch door zinnelijk, in rom. Vil en VUL Hier komt van hetiEiiï op de baan, en 'er wordt aangemerkt, dat men daar uit in de gedachten zou kunnen vailen, dat onze verdorvenheid alleen beftond in onze zinnelijkheid. Is dat niet wel gevonden V
Nu volgen valscüe vertalingen. Wat zijn valsche vertalingen? Zijn dat onfchuldige misvattingen van den waren zin van den tekst, die dus niet goed in de vertaling is uitgedrukt? In wat overzetting vindt men dan geene valfche Vertalingen? Hoe veel valiche vertalingen vindt men dan niet in onzen Staten bijbel? Maar zulke vertalingen dragen ten onrechte den naam van valfche vertalingen, liven gelijk een valfche gulden een (tuk is , dat met het bepaald oogmerk om andere menfehen te bedriegen, gemaakt is, even zoo is eene valfche vertaling eene overzetting, die, tegen beter weten aan, en moedwillig, den waren zin van den tekst niet uitdrukt, om de menfehen daar mede opzettelijk te misleiden. Zo dit de meening van den brieffchrijver is, dan maakt hij den Bijbelvertaler tot een fchurk. Doch men kan , gelijk wij, aangaande zijnen tijtel, zagen, op zijne uitdrukkingen zoo naauw niet aan , en daarom zouden wij hopen, dat hij het nog al zoo verbaasd erg niet mag gemeend hebben: fchoon wij moeten erkennen, dat andere plaatfen in zijnen brief doen vermoeden, dat het toch al wat erg is.
Onder de valfche vertalingen vinden wij meest plaatfen, — niet die hoofdbewijzen zijn voor de waare Godheid van den Zoon , of die in onze 'Sijmbolifche Boeken daar voor worden opgegeven — maar die van zommige Theologanten voor bewijzen gebruikt worden, die gewoon zijn met het getal van hunne bewijzen te vechten , en die derhalven overal bewijzen vinden, daar ze anderen, even rechtzinnig als zij, niet vinden



23
BRIEF , ENZ.
den kunnen, 't Is het oude bekende werktuig van Kettermakerij, dat zoo menigmaal met een uitltekend fucces gebruikt is, en daar zelfs de fterklte aanklevers van de naauwstgezettc rechtzinnigheid , geweldig van hebben moeten lijden.
De Heer van hamelsveld fchrijft veel. Maar wie heeft ooit op zjne rechtzinnigheid, aangaande de Godheid des Zoons, in den allerkrachtigften zin genomen, eenige bedenking hooren maaken ? Zo iemand dat doet, dan kan hij de plaatfen in zijn Nieuwe Testament en in zijne Aanmerkingen nalezen , die daarvan handelen. Vooral kunnen wij tot Joh. I. verwijzen: ,, En de Man , die deze Aanmerking gefchreven heeft, „ zou in zijne overzetting bedoelen , alles te verwij,, deren, wat dienstbaar is, om de karacterizerendc „ Leer van onze Kerk, te bewijzen!" Was hij dan niet een groote zot ? Maar waarom zegt men dit van hem? omdat de Brieffchrijver niet kan goedvinden het eens te wezen met den Heer van hamelsveld, over de verklaring van eenige plaatfen; die hij, Brieffchrijver, voor bewijzen voor de Leer der Kerk aanziet, is dat niet eene gewigtige reden ? De plaatfen. die hier in aanmerking komen, zijn Mark. 1: n. omdat hamelsveld vertaalt mijn Zoon! de Geliefde l in plaats van mijn Geliefde Zoon! Joli. III: 29. daar de invulling, ik ben van zijnen wege gekomen , tusfehen ik ben van hem en hij heef mij gezonden een bederven van den tekst heet. %oh. VIII: 16. daar de invulling , ik ben [in dit opzicht'] niet alleen, maar nevens mij is nog de Vader, een verwijderen is van het denkbeeld van jesus Godheid uit den Bijbel. Met de vertaling van ^foh. XX: 28. zou de Brieffchrijver, men kan dit duidelijk zien , zich ook gaern dapper geweerd hebben , maar hij moet, hoe bitter hij ook is, zeif belijden, dat de aanmerking van van hamelsveld , dit goedmaakt. — Op Hebr. I; 3. zegt hij: ,, Het is niet „ zonder bedenking te zeggen , jesus is het ware ,] praalheeld, en het afbeelclfel der Godheid, zoodat " wie hem ziet, den Vader ziet, is genoeg om zich ' méde te vrede te houden, ten aanzien van de Leere van christus Godheid, en zijn beftaan in 't God" lijk Wezen, zoodat men zoo wel door nader vcr" klaren als door 't beltrijden dier Leer zich te meer " verwart." Wat het oogmerk- op deze plaats van den " Schrij-



BRIEF, ENZ.
29
Schrijver van den Brief aan de Hebr. is, komt niet in aanmerking, maar ,, wat genoeg is, om zich mee te ,, vrede te houden , ten aanzien van de Leer van ,, christus Godheid , enz." is dat niet een rechte Monniken redenering ?
Even zoo groot een gevaar voor de Kerk vindt de Man, in de vertaling van Joh. VI: 45. Zij zullen allen God tot eenen Leermeester hebben , voor zij zullen van den Heere geleerd zijn; en in Joh. VII. 29. daar, volgends den Brieffchrijver, de tekst door eene bedenkelijke vervulling bedorven is, te weten: en ik ben van zijnen wege gekomen, deze woorden vult van hamelsveld in tusfehen, ik ben van hem en hij heeft ■mij gezonden.
De Brieffchrijver zegt vervolgends: ,, 't Staat, ja, ,, nu den Heer van hamelsveld vrij, maar als Theo„ logiae Doctor, gelijk hij te voren was, zou zulks ,, niet fraai gezegd zijn." Is dan van hamelsveld , nu geen Theologie Doctor meer? Wanneer ? waar ? door wie ? en met wat fchriklijke plegtigheden ? is hem de gradus doctoratus ontnomen ? Droomt de Brieffchrijver? of zit het niet recht bij hem? Maar welk een woedende bitterheid, verraadt nog daar en boven deze zotte aanmerking.
Wij mogen ons met deze vodderijen niet langer ophouden. Wij hebben de zotheid van dit gefchrift alleen doen zien , om voor te .komen, dat lieden, die 'er van hoorden, cn 't niet kenden, geen nadeelige vermoedens aangaande van hamelvklds Nieuwe Testament mogten opvatten. • Nooit hebben wij 't
Grieksch en zelfs 't Latijn, zoo ellendig zien radbraaken , als in deze 16 pagina's druks.
Handboek der beoefenende Geneeskunde, ten gebruike van jonge Artzen. Door samuel gottlieb vogel, Med. Doet. Hofraad en gewoon Hoogleeraar in de Geneeskunde, te Rost och. Naar de laatjle Hoogduitfche en Laüjnfche uitgave. Te Haarlem, bij A. Loosjes P/. 1792. In gr. 8vo. De prijs isfi - 4 .: '
ronder de veelvuldige voortbrengfels, welke de duit^ fche Drukpers ieder jaar oplevert, is het Handboek van den Hoogleeraar vogel, in het vak der be-
oe-



30 s. g. vogel, i-iandb. der beoefenende geneesk.
oefenende Geneeskunde, een dier gefchriften geweest, 't welk de algeuieene goedkeuring van dés kundigen, zoo in, als buiten Duicsckland, heeft weggedragen.— Deszelfs oplteller, een zoon van den wijdberoemdeu r. a« vogel, wiens Pralectienes de coguofccndis £? clirandis morbis nog heden haare waarde behouden , heeft ditarin de praktijk der Geneeskunde op zulk eene wijze voorgedragen, dat dit leerboek niet Hechts voor jonge , maar zelfs voor meer geoefende Artfen met
voordeel kan gebezigd worden. Zonder zich met
nutloze fpitsvindigheden , of vergezochte hijuotliofcs wegens de naafte oorzaaken der ziekten imélatai , houdt hij zich vooral bezig, om de meer afgelegene oorzaaken der ziekten,in zo verre haare kennis den arts eeniguut inderzelver behandeling kan aanbrengen, dirdlik te ontwikkelen, de onderfcheiden merktekenen van ieder ongeltcluheid , afzonderlijk voorteHellen , en de beste en redelijkffe geneeswijzen, gelijk die door herhaalde ervaring beproefd zijn, omftandig op te geven. Bij zijne eigene ondervinding voegt hij de waarneniingen der beroemdfte Schrijvers, om tot ffaving zijner gezegden te dienen , zonder echter door een nodeloos getal van aanhaalingen, een zwetzend vertoon te maaken, welke voor den lezer van geen de minfte nuttigheid zouden zijn. De vertaaling van dit werk verdient dus alle aanmoediging, daar het met voordeel door onze Landgenooten, die de Hoogduitfche of Latijnfche taal niet verdaan, kan gebezigd worden, en het is daarom, dat de Vertaaler hetzelve, vooral ten behoeve onzer Landartfen, ten ligter verkrijgbaarbeid . bij kleine ftukjens uitgeeft. — Dit eerde ïtukjen behelst het leerfi.uk der Koortfen in 't bijzonder. — De Vertaaling fchijnt vrij naauwkeurig, zij is ons echter wat ltroef voorgekomen, 't geen dit boekjen onaangenaam in 't lezen maakt. — Waarom ook de VertaaJer onze anderendaagfche en derdendaagfche koortfen , derden- en vierdendaagfche noemt, hiervoor .vinden wij geen genoegzaame reden; want gefield ook dat hetzelve eigenaartiger ware , kan deze verwisleling zeer ligt verwarring veroorzaaken, vooral bij DorpArtzen, voor wien de uitgave tog vooral gefchikt fchijnt te zijn.
Na-



. f. zöllner en j. 6. lange, natuur- en zedek. enz. 31
Natuur- cn Zedekundige Befchomving der Aarde en van haare Bcwoondercn. Gevolgd naar het Hoogduiisch, van ]. f. zöllner en j. s. lange. Zevende Deel. ■ Te Campen, bij J. A. de Chalmot, en te Amfteldam, bij M. de Bruijn, 1792» ln 8r- Svo' 333 bladzijden. De prijs is f '2 - 4 - :
Op de befchouwing van den Mensch , met opzigt tot zijnen uitwendigen toeftand, met naame zijne Zintuigen , waar van wij, in een voorgaand berigt, verflag gedaan hebben, laten onze Schrijvers volgen eene ontvouwing van die vermogens, welke hem inzonderheid kenmerken als een Wezen, verre verheven boven alle de andere levende bewooners der Aarde, en hem bekwaam maken tot die edele werkzaamheden , die den luister en de eere zijns aanbiddelijken Makers verkondigen , cn hem zelveu vatbaar doen worden voor de verhevenfte genietingen. In vier Hoofd[tukken , zijnde het achttiende, negentiende, twintigfte en een-en tvvintiglte des Werks, welke dit Deel uitmaken , handelen onze Schrijvers over het Geheugen — de Verbccldlngskragt
het Ver/land — en de Be/lemming der Menfchen tot
Gezelligheid. In verfcheide Afdeelingen of Paragraven , is ieder der twee eerfte Hoofdftukken gefmaldeeld. Wij zullen ze opnoemen, om den Lezer te doen blijken, wat hij, over de genoemde Onderwerpen, hier kan aantreffen. In het Hoofdftnk over 't Geheugen, ontmoet men ,, algemeene bedenkingen wegens , het Geheugen, en over de zitplaats van hetzelve; ^ vvetten van het Geheugen; regelen ter verbetering en verfierking van bet Geheugen: kan een „ goed geheugen met een groot verftand gepaard ,, gaan ?" Het Hoofdfi.uk over de Verbeeldingskracht behelst de volgende negen Afdeelingen: „ Eigtnfchappen en werkingen der verbeeldingskracht ; wetten 5, der verbeeldingskracht; het vernuft; de luim; het ,, dichterlijk vermogen; de geestdrift (Ënthu(iasmus) en dweeperij; nuttigheid der Verbeeldingskracht; ,, ingebeeld genoegen en misnoegen; droomen ; voor,, gevoel , koorts-ijlingen, zwaarmoedigheid en krank,, zinnigheid."
De zulken, welke in deeze onderwerpen eenigzins bedreven zijn, weten, hoe wijd en breed de befpie-



34 J. F. ZÖLLNER EN J. S. LANGE
gelingen der Wijsgeercn, daar omtrent uit elkander lopen. Wij durven niet verzekeren, dat de voordrage onzer Scnrijveren een algemeen en bijval zal ontmoeten, en datzommigen hunner groodftellingen aan geene tegenfpraak onderhevig zijn. De kundige Vertaler heelt dit meermalen opgemerkt, door het plaatzen van Aantekeningen, door welke hetgeen, naar zijn begrip., in den Text kwalijk of min naauwkeurig en dutter geftekl is, te recht gbragt of in een klaarer licht geplaatst wordt. Dus de Lezer het eene met het ander vergelijkende doorgaands. over deze belangrijke onderwerpen , geregelde begrippen zal verkrijgen.
't Lust ons, van 't geen wij zoo aanftonds zeiden, eene proeve te geven , uit het alpemeen berigt onzer Scbrijveren wegens het Geheugen, en de daar nevens gevoegde Aantekeningen van den Vcrtaaler. „ Het Geheugen, dus luidt de Text, is het vermogen , om vportettene gewaarwordingen en bevattingeu , die men eenmaal gehad heeft, door de kracht der zi.lc, te herroepen , of, als het ware, te vernieuwen (*> Duizend-
■ maa-
(*) „ Men nmfchrijft het Geheugen gemeenlijk als het vermogen , om voorbaande bevattingeu te herhaal en, met bewust. Md, dat die reeds te voor en, aan de ziel vertegenwoordigd zijn giweest. Met gebeurt nament,ijk zeer di,.wij!s, zee;: de lloagJeeraar le sage ten bkoek, in zijne aantekeningen op van me wjjnpbrssk onderwijs in de Zedenkunde §. CCCCXX1II. bladz. 228. aant. c.) d :t wij dezelfde denkbeelden, welke wij te vooren reeds gevormd hadden , wederom herbaaien, cn van rreuws aan onze z:el vertegenwoordigen ; maar dit is geen Werk van "t geheugen, ten z;j de ziel bewustheid hebbe , dat 7-ij ook te vooren dezelfde denkbeelden gevormd heelt. Wan. neer wij, bij voorbeeld, een boek lezen, dan inaaken wij die denkbeelden van de zaaken, wc'.ke daarin voorkom en, voor zoo verre wij die verlhan, maar wij kunnen a.le die denkbeelden niet altijd tegenwoordig houden , of naderhand naar onzen willekeur herhaalen. Wanneer wij nu, na eenigen tijd, het lezen van dat zelfde boek hervatten, en dus wederom denkbeelden vormen, van dezelfde ziakcn, welke daar in voorkomen, dan lehiineii veele van die denkbeelden geheel nieuw te zi n, zonder dat wij eenige bewu theid hebben , dat wij dezelve reeds bij de eerde lezing hebben gemerkt. Dez~ derhalven worden van de ziel gevormd, met eene geheel nieuwe daad, als of zij nooit in dezelve ha wen plaats 'gehad. .Maar ten aanzien van andere denkbeelden heeft



NATUUR-en zedekund.eeschouw.Dr.r aarde,enz. 33
rhaalerl in onzen leeftijd keert eene bevatting weder bij ons op , die wij te vooren reeds gehad hebben ; doch deze vernieuwing eencr zelfde bevatting, behoort llegts in zoo verre onder het gebied des geheugens, nis zij een gevolg is van de werkzaamheid onzer ziele. Men kan, bij voorbeeld, den naam frankt.in gehoord hebben", en dezen op nieuw hooren , zonder zich ^ogenblikkelijk te herinneren , dat hij de naam is vaii dien eerwaardigen, grijsaart, aan wien wij zoo veele opheldering in de leere der elektriciteit, benevens eene menigte van geestige , aangenaame en leerzaame fchriften. te danken hebben. Het is klaar, dat in dit g>< val het geheugen, bij het wederkeren van eene en "de Zelfde bevatting , niets medegewerkt heeft. Daar tegen is het een werk van dat zielsvermogen, wanneer wijden naam fkanklin,- dien wij voormaalen hoorden
noe-
de ziel bewustheid, dat zij dié bij de eerde [lezing gemankt heeft. In de herhaaling van deze laatfte denkbeelden werkt bet geheugen; daar in heeft eene eigenliikc herinnering plaats: en dus blijkt hier uit, dat- het vormelijke van het geheugen beftaat in de bewustheid der voorgaande bevatting. Ondertusfehen is onze ziel in deze herinnering, of' geheel naar eigene verkiezing werkzaam', ot" ten deele lijdelijk. Het eerfte beeft plaats, wanneer wij zelve, uit eigen bevveeging, ecnig denkbeeld met bewustheid berhaa'en, gelijk wij aldus onze afwezige vrienden , of andere bekende voorwerpen, zoo menigmaalen het ons behaagt, aan ons vertegenwoordigen kunnen. Het laatfte daartegen, wanneer wij tot dc herhaaling van eenig denkbeeld en deszelfs bewustheid aanleiding krijgen, of bepaald worden, door uitwendige oorzaaken, door het zien van de zaak zelve, of door ecnig teeken, dat ons dezelve vertegenwoordigt; en in dit geval doet het geheugen niets anders, dan ons de bewustheid te geven, dat wij te vooren van dezelfde zaak een denkbeeld gevormd hebben. Aldus zijn 'er veele zaaken, waaraan wij nooit denken, als dezelve afwezig- zijn; Maar van wij ons echter, zoodra wij ze zien of 'er van hooren /breken, terftond herinneren, dat wij zé meermaals gezien, of 'er van gehoord hebben. — De reden nu, waarom de Heer züllnër, bij zijne definitie van hec geheugen , 3e bcpaaling dat namenlijk tot het geheugen een bewustheid vereischt wordt, dat zoodanige bevattingen reeds te vooren aan de ziel vertegenwoordigd zijn geweest, weggelaatcn heeft, zal zoo terftond uit het vervolg blijken.
Vest.
*ad. bibl. v. deel. no. i. c



31 J. F. ZÖLLNER. EN J. S. LANGE
noemen, thans, zonder hem op nieuw te hooren , in de rei onzer denkbeelden wedervinden.
,, Het kan echter ook gebeuren, dat eene te voren gehad hebbende bevatting, op nieuw in ons opkomt, zonder bewustheid, dat wij dezelve reeds eertijds gehad hebben. In een gefprek , bij voorbeeld, 't geen wij'thans houden, bedienen wij ons van eene uitdrukking, of lierhaalen eenen geheelen famenhang van woorden en-denkbeelden-, welke wij ergens hebben gelezen of gehoord, doch zonder eenige bewustheid, dat wj dezelve ooit te vooren lazen of hoorden. Wanneer wij, voor het klavier zittende, iet voor de vuist fpeltui, zullen wij niet zelden eene geheele rei van accoorden, of gedeelten uit eene melodie lierhaalen, die wij te vooren van een ander hoorden fpelen, en ons daarbij verheelden,- dat zulks geheel en-al van onze eigen uitvinding is. Het kan mede nu en dan_gebeuren , dat ons iet, bij voorbeeld, een woord in eene vreemde taal, te binnen fchïet, waar van wij wel weten hetzelve eertijds gehoord te hebben , maar zonder ons te kunnen herinneren, waar, of wanneer wij het hoorden, wat het betekent, enz. Eindelijk is het een'e zeer gewoone zaak, dat eenigerhande denkbeeld in onze "ziel ontwaakt', met de oogcnblikkelijke bewustheid, van hetzelve voormaals gehad te hebben, cn ook tevens van den famenhang, in welken hetzelve eigenlijk behoort.
.In deze drie gevallen.heeft nu wel dit onderfcheid plaats, dat het eerfte eene bloote wederkering is van eene bevatting; het tweede,, eene daarbij komende bevatting, dat zij reeds voormaals in onze ziel-geweest is; e'ii het derde, nog eene nieuwe rei van bevattingeu , welke daar mede verbonden zijn. Zatks levert echter geenen grond'genoeg op, om ook een drievouwig Geheugen of herinnerings-vermogen aan te nemen; want in alle die geval'cn gebeurt eigenlijk niets meer, dan de herinnering eener bevatting, welke men te vooren reeds gehaa heeft; alleenlijk worden in het laatfte geval , meer denkbeelden of bevattingen vernieuwd, dan in het tweede, en in het tweede geval meer dan in het eerde. Maar gelijk het een en het zelfde'vermogen is, waar door wij een enkel ffipjen, en waar loorf*wtj een uitgeftrekt landfehap waarnemen i zoo is het ook flegts een zelfde vermogen,
. . : waar



NATUUR- EN ZEDEKUND.BESC HOUW.DER AARDE, ENZ. 35
waar door wij ons nu eens eene op zich zelve ftaande bevatting, dan wederom den geheelen famenhang herinneren , waar in dezelve geffaan heeft. Uit is de reden, waarom ik, in mijne bepaaling, aangaande het Geheugen, dat bijvoegfel weggelaten heb , 't welk men gemeenlijk daar bijvoegt: dat hetzelve het vermogen zij, om eene te vooren reeds gehad hebbende bevatting, wederom te kennen, of bewust te zijn, dat het juist het zelfde denkbeeld is , 't welk wij reeds te vooren hadden. Want waar aan toch herkennen wij eenigerhande bevatting anders , dan aan zekere kenmerken ? En wat zijn kenmerken in de daad anders, dan bevattingeu? Wat doet derhalven de ziel in het een geval meer, dan zij in het ander te verwagten heeft? Zij vernieuwt altoos, door haare kracht, bevattingen , die zij voormaals reeds gehad heeft'' (*).
Wij hebben ons de moeite van het alfchrijven deezer Afdeelinge wel willen getroosten , om den Lezer een denkbeeld te geven, van de manier der behandelinge van deze afgetrokkene onderwerpen. Wij zullen nu nog, hier en daar, het een en ander uit dit Werk mededeelen. Sprekende over de regelen ter verfterkinge en verbeteringe van het geheugen, Hellen onze Schrijvers de volgende ter neder: ,, Vestig ,, uwe geheele aandagt op 't geen gij onthouden
wilt. — Verbindt, wat gij onthouden wilt,
„ met
(*) De Vertaaler heeft hier nevens gevoegd de volgende Aantekening : ,, 'Er fchijnt nogthans wei degelijk ondericbeid
te wezen , tusfehen het eene foort van geheugen en het an„ der. Dit heeft abisto.eles reeds opgemerkt, die zeer „ zorgvuldig is in liet aanwijzen, van het onderfcheid tus„ fchen herinnering en herdenking, of 't geen men lijdelijk en „ daadlijk geheugen zou mogen noemen. Hij beweert name„ lijk, dat alle dieren, die bewustheid van tijd hebben, het „ eerstgemeldebezitten , maar dat het laatstgemeldc den mensch ,, alleen eigen is, nademaal herdenking, naipooring en ver„ fcheiden andere poogingen, van 't redelijk vermogen in„ fluit. Hij merkt wi ders op, en naar het fchijnt op goede „ gronden , dat menfehen, die alleen in het lijdelijk geheugen „ uitmunten, meest altoos traag van bevatting zijn; doch „ dat zij, die de gave van herdenking in een' verhevener ,, graad bezitten, een vlug begrip en leerzamen aart heb1, ben." ioot 6
Ca



3*5 Ji f. zöi-lner en j, s. lanoe
,, met zoo veele andere aan u bekende bevattingen als maar immer mogelijk zijn. — Men moet, zoo veel als mogelijk is, verl'cheiden zinnelijke indrukken van 't geen men wil onthouden, onderling trachten „ te verbinden. — Men moet zich dat geen, wat ,, men onthouden wil, van tijd tot tijd wederom herinneren , en de denkbeelden daar van aldus in de ,, ziel vernieuwen." Elk begrijpt, dat deze regels, ftukswijze ontvouwd en opgehelderd worden. De aandagtige overweging dier ophelderingen , willen wij eenen ieder aangeprezen hebben. Zeer uitvoerig wordt in het negentiende Hoofdlr.uk gehandeld over de Verbeeldingskragt, naar gelange van de verfcheidenheid der onderwerpen , welke daar toe betrekkelijk kunnen gemaakt worden. Inzonderheid zullen veelen, die ongelukkig genoeg zijn, van den geest der bijgeloovigheid bezeten te worden, geen gering voordeel trekken, uit de hier voorgeftelde aanmerkingen over de droomen, voorgevoel en foortgelijke aandoeningen der ziele. Doch ons beftek gedoogt "niet, den korten inhoud daar van mede te deelen. 't Geen onze Schrijvers, omtrent het eigenlijk dus genoemd Verftand voordragen, komt ons min duidelijk en naauwkeurig voor, dan hunne bedenkingen, omtrent de overige onderwerpen. In het laatfte Hoofdftuk dezes Deels, ontmoeten wij eindelijk eene verdediging van 's menfehen beftemminge tot gezelligheid , inzonderheid tegen de zwaarighéden en bedenkingen van rousseao en diens aanhangeren. Om met alle mogelijke openhartigheid te werk te gaan, fchetzen onze Schrijvers vooraf een tafereel van die kwaaien, welke met het gezellige leven, allezins , meer of min verbonden zijn ; waarna zij den Maatfchappelijken Haat ■verdeedigen , door aan te toonen , dat deze kwaaien eensdeels niet zoo groot zijn , als dezelve worden voorgedraagen, en andcrcndeels rijkelijk worden opgewogen door'het goede , 't geen daar mede gepaard gaat; dat voorts de wijsheid leert, daar over niet mistroostig te klaagen , maar veeleer gebruik te maaken van de verzagtende middelen, die in eene zuivere maate toebereid . en aan veelen toegedeeld worden. Met de volgende aanhaaling zullen wij dit verflag befluiten. ,, Hoe eenzaamer de mensch leeft , te minder heeft hij de middelen in handen, om zich voor den honger, voor wilde



NATUUR- EN ZEDEKUND. BESCHOUW. DER AARDE ,ENZ. 3?
de dieren, voor ongedierte , en voor de ongemakken des klimaats te befchutten. In landen, waarin nog geene maatfchappijen zijn gevestigd , verheften digte hosfchen derzelver kruinen tot in de wolken, en bedekken het aardrijk; de bladeren der boomen zuigen de vochtigheid in , keeren de koesterende zonnettraalen af verfchaffen de wilde dieren en rootvogelen eene veilige'Schuilplaats, en teelen poelen en moerasfen. De vermolmende ftammen en takken bedekken de aarde, begraven onder hunne puinhoopen de voedende planten welke daar in 't wild groeiden; daar tegen wordt alles bedekt met mos en andere roofplanten, welke peen voedfel opleveren. Hoedauige verblijfplaats voor den mensch ! geen vruchtboom , die hem fpijze aanbiedt lokt hem derwaarts, hij zoekt zelfs de wrange wortels en fmaakelooze kruiden, tot welker genot hem alleen dm (de) honger perst , het grootfte gedeelte van het jaar te vergeefsch. De winter is onder guure luchtftreeken, ftreng en lang. Hoe verfchrikkelijk is deze voor den eenzaamen mensch , aan wien het verkrijgen van de ellendigfte bedekking van klederen , van de jammerlijkfte hut, en van het kommerlijklte voedfel, verbaazende infpanning kost ! Hoe ongemeen fterk ook de ligchaamsgefteldheid zij , waar mede de schepper hem heeft uitgerust , moet hij toch eindelijk onder zoo veele moeilijkheden bezwijken; want het was hem alleenlijk gegeven, om, met zijne broederen vereenigd, ieder gevaar, ieder ongemak te rrotfceren , en tot dat einde was hij iterk genoeg. — Alles wat menfchelijk geluk genaamd mag worden , hebben wij aan de gezelligheid te danken. De verrukking, waarmede wij de krachten der Natuur gadeflaan, haar, om zoo te fpreken , in haare geheime werkplaatzen befpieden , en ze veele haarer geheimen ontrukken; het aangenaame gevoel dat ons daartoe leidt, wanneer wij het oog op ons zeiven vestigen , onze eigene bekwaamheden gewaar worden, en onze beitemming inzien het verheven gevoel van diepen eerbied en aandacht , 't welk ons met een voorgevoel van het Hemelsch geluk doorftraalt, wanneer wij ons boven aarde en zonne, boven de geheele eindelooze fchepping , tot baaren onzichtbaaren oorfprong verheffen, en hem een dankoffer van innige liefde en aanbidding toebrengen — dit alles js de weldaadige vrucht der gezelligheid.
C 3 Want



•3S EENIJOWSKIJ
Want zelfs de Godsdienst is een goed, tot welks bezit de eenzaame mensch naauwlijks hadt kunnen geraaken, voor zoo verre hct de Godheid niet behaagde, wonderen op wonderen te ftapelen, en ieder eenzaam mensch afzonderlijk, in fpijt van zijn gebrek aan waarneming , aan geestig gevoel, aan nadenken, telkens op te wekken, te verwarmen , te verlichten "
Veaenkfihriften cn Reizen des Graven van beniiowskij , doer hem zeiven befchreven. Naar de Ensclfche Vertaling uit het oorfpronglijk Handfchrift, overgezet, vierde Deel. Tc Haarlem, bij A. Loos jes Pz 1792. gr. 8vo. 189 bladz. De prijs is f 1 - 4 .':
J^e Vertaler van dit boek houdt zijn gegeven woord.
Hij geeft ons de bewijzen van de in- en uitwendige blijkbaarheid der waarheid van de lotgevallen en reizen yan den Graaf. Deze beftaan in blijkbare overeenkomften, die er tusfehen zijne reisberichten en die van cook, clerke, goore en king gevonden worden en inzonderheid in het getuigenis van 's Graven bktcrlten vijand, en medgezel op zijne reize, hippolijt stephanoff, waar van de Heer metslar eene Vertaling geleverd heeft, in de nieuwe algemene ^aderlandlche Letteroefeningen IV. D. bl. oIO, en dat in 't hoofdzakelijke met de reize van den Graaf volkomen overcenllemt.
In dit Deel vertoont de Graaf benijowskit een heel andere rol, dan hij in de vorige deelen gedaan had. Hij is hier niet langer het hoofd van eenen hoop vluchtende ballingen, dat zich naar de eigenzinnige willekeur van zijne togtgenoten moet fchikken, maar net hoofd van eene gewigtige onderneming, om van wegen de Franfche kroon eene Grondftichting op het eiland Madagaskar aan te leggen.
De vertooning, die hij in deze onderneming maakt js evenwe bij verre zoo groot niet, als men zoude verwacht hebben. Men ziet in deze historie, hoe het gaat met de ondernemingen van een zwak Vorst, die alles op zijne Staatsdienaars aan laat komen. De Graaf werd, in weerwil van alle zijne vertogen, afhang-



gedenkschriften en reize.
Z9
hanglijk gemaakt van de hoofden . der volkplanting Isle de France. Dezen, in het begrip, dat eene.grnndftichting op Madagaskar zeer tot nadeel van hunnen eigen koophandel verftrekken zoude , waren onder allerlei voorwendfel achterlijk en onwillig, om aan den last van het hof te voldoen, en toen zij zich daar toe eindelijk genoodzaakt zagen, deden zij het zoo gebrekkig en onvolkomen, dat zij de oorzaak werden , dat de onderneming iu duigen fpatte, en dat de arme menfchen, die in dezelve gebruikt werden , de ilagtoffers van hunne kwade trouwe werden.
Ondertusfchen blijkt het evenwel zeer zeker, dat benijowskij zich eenen verbazenden invloed , op de inwoners van dat groot eiland hadt weten te verwerven, en dat hij wel degelijk de man was, met wiens hulp zich het Franfche rijk van een goed gedeelte van het eiland had kunnen verzekeren. Doch dat is niet gefchied. Hij is naar Vrankrijk gekeerd en aldaar niet gunstig ontvangen. Hij heeft zich vervolgends te vergeefsch tot den Keizer gewend. Zijne aanbiedingen, daarna in Engeland gedaan, vonden ook geen ingang. Hij zogt eindelijk befcherming en hulp in Noord-Amerika, en die vondt hij bij een huis van koophandel te Baltimore. Hij kwam met het zelve na veel fukkelens weder op Madagaskar. Hij vond , dat hij zijnen vorigen invloed op de eilanders niet verloren hadt. Hij is zoo 't fchijnt vervolgends in oneenigheid geraakt met de bezetting van de Franfche grondftichting, die hij zelve had aangelegd, en heeft in dezelve in 1786 het leven verloren. De berichten van zijne laatfte lotgevallen misfen de noodige duidelijkheid. Het is te denken, dat zijne vijanden, die hij meen'gvuldig hadt, veel van de rechte waarheid hebben zoeken te verbergen.
Benijowskij is zekerlijk een man van zonderlinge gaven geweest. Onverfchrokken van moed, en in lijden gehard; gefchikt om te overreden, te bevelen, te dwingen, en dus bekwaam om in andere omltandigheden geplaatst zijnde, zeer groote zaken uit te werken.
Hoe zeer wij nu van de geloofwaardigheid van deze reizen , over het geheel befchouwd , overtuigd zijn, zijn' de zonderlinge avonturen, die in dezelve voorkomen, zoo meenigvuldig, en zoo vreemd, dat wij dikwijls C 4 ge-'



4P j. krap, a. z.
getwijfeld hebben, of ze niet wat bijvqegzelen u:t bet vernuft van dezen fchranderen man ontleend hebben, i
Jammer is het, dat deze verhalen wat langwijlig zijn , en zich dikwijls lang ophouden met een zeer omStandig en naauwkeurig verhaal van kleinigheden en beuzelingen, daar geen mensch belang bij heeft.
Het drukkende fihadelijke en nuttclooze van het grootst deel der Begraafnisplechtigheden cn lioudragen in ons Vaderland en de mogelijkheid om in dezen ten algcmeenen nutte de noodige verbeteringen in te voeren. Voorgedragen aa?i het Dordrcchtfche Departement der Maatfchappij tot nut van het Algemeen. Door J. krap, a. z. Te Dordrecht . bij de Leeuw en Krap , 1792. In er. 8w. 22 Bladz. De prijs is /: - 6 - :
De inhoud van dit ftukjen is ons zoo belangrijk voorgekomen, dat wij, hoe klein het ook is , hetzelve aan onze lezers moeten bekend maken. Het is een voordel van den Heet krap, aan het Dordrechtfche Departement van de Maatfchappij tot nut van het Algemeen, nopends het drukkende, en nutteloze van het grootste deel der plegtigbeden van besrraven , en roudragen , in ons Vaderland. Hier op volgt eeri kort en algemeen voorftel, ter vermindering van dezen nuttelozen en zwaar drukkenden last, en van de wijze, waarop die vermindering zou kunnen worden ingevoerd: te weten, door eene onderlinge verbindtcnis van eenige bemiddelde burgers, om daar toe een goed voorbeeld te geven, dat dan denkelijk van velen gereedelijk zou worden nagevolgd.
Uit het kort voorbericht zien wij, dat het Dordrechtsch Departement verwacht hadt, dat de Maatfchappij dit ftukjen harenwege zou hebben gemeen gemaakt. Doch dit is anders uitgevallen. Wat daar van de reden mag geweest zijn, kunnen wij niet gisfen. Zij heeft evenwel het ftukjen goedgekeurd , cn verklaard gaerne te zien, dat het door een of ander maandwerk werdt gemeen gemaakt. Het Dordsch Departement ' heeft lic'ver verkozen, hetzelve afzonderlijk



OVER DE BEGRAAFNISPLECHTIGHEDEN, ENZ. 41
te doen drukken, en het, buiten de openlijke uitgave, aan alle de Departementen rond te zenden.
Uit het flot van dit voorbericht fchijnt het ons toe, dat het Dordfche Departement met der daad het plan van den Heer krap in die ftad tot ftand gebragt heeft, en dat hetzelve bij anderen wordt nagevolgd, 't Zou misfchien goed wezen, zo men algemeen wist, op hoedanig eene wijze zulks gefchiedt. Wij willen ons Mengelwerk gaern open zetten, voor een bericht, hoe men thans in Dordrecht in de kosten van begraven en roudragen bezuinigt. Mogelijk kon dit voorbeeld ook elders van nut wezen. In een tijd waar in 's lands belastingen van tijd tot tijd zwaarder worden, is het goed, middelen aan te wijzen, waar door de ingezeten hunne uitgaven in andere opzichten kunnen bezuinigen, en dus den gemeenen last met te min bezwaar dragen.
Addaïda van Wuifingen, een 'gedenkteken der woestheid uit de dertiende eeuw-, van a. van kotzerue. TeUtrecht en Rotterdam , bij G- T. van Paddenburg en Zoon , jen J. Meijer. 1792. In gr. 8vo. 152 Bladz. De -prijs is f : -15-:
Alles , wat men afgrijslijkst en onmenschlijkst kan uitdenken , is in dit Tooneelftuk, met veel fmaak bij een gebragt. — Ken Ridder , die , op aanhitzing van Papen en Monniken , een heidensch dorp, dat hem, nooit beledigd hadt , tot vrouwen en kinderen toe , zonder barmhartigheid , uitmoort; — de ontdekking van een Huwelijk, zonder dat de Echtgenoten dat wisten of weten konden , bloedfchendig tusfehen broeder en zuster aangegaan , met den moord van twee kinderen uit hetzelve , door de hand van eene beminnelijke, maar van droefheid krankzinnige Moeder. — De beestachtige onkuisheid van eenen wellustigen Abt die dit afgrijslijk geheim helpt openbaren, in de hol pe, dat hij zijne onkuifche lusten aan de onfchuIoVe Vrouw, zal kunnen voldoen: ziet daar het aangename voorwerp , waar meê de Lezer of Aanfchouvver , in' het lezen of zien vertoonen van dit Treurfpel, zie'kari bezig houden. Wat mensch kan vermaak vinden in zulke gruwelen, die zich nog te hatelijker vertoonen, ^ 5 om



42 a, van kotzecue, adelaïda van wulfingen.
omdat de gevoelens der hoofdperfoonen in eene zeer hooge mate verfijnd en veredeld zijn, en dus hetkwaade zoo veel te fterker te gevoelen geven? Wat mag het oogmerk van zulke Tooneelltukken wezen? Zeker niet om het nutte met het zoete te vereenigen. Want wat nut of zoet is 'er in te vinden ? die 'er dat in vondt moest wel een afgrijslijk hart hebben! — En het is geen wonder dat men" gelijk de Auteur belijdt, ,, over het zedelijke van dit ftuk veel te zeg,, gen vondt, en dat het praaten en het opnaaien van „ den fchouder, na het vertoonen, geen einde had." — De Heer engel ,, vondt geenen mogelijken weg, „ om eene andere ontknoping te vinden, die niet
even zeer onze gewaarwordingen kwetfen zoude." Maar waartoe dan zulk een onderwerp tot een Tooneelftuk gekozen ?
Nog komt het ons voor, dat het humano capiti equinam cervicem jungere van horatiüs hier, op de lompfte wijze, plaats heeft. De woeste en bijgeloovige zeden , van de dertiende eeuw, en de verlichte Filozoli, van de agttiende eeuwl! Is het mogelijk, dat in een verlicht Wijsgeer van den tegenwoordigen tijd, de woestheid en het dom bijgeloof van de dertiende eeuw, vallen kan? of kan men deze verlichting, deze zuiverheid van gevoelens onderftellen, in Be bedrijvers van de grootfte woestheden en gruwelen, die in de dertiende eeuw plaats hadden? — Doch als de Heeren Duitfche Auteuren dat maar zoo goed believen te vinden, dan wordt het, hoe gedrochtelijk het ook wezen mag, met groote graagheid ingeflokt.
Gedichten van het Genootfchap\ ter fpreuke voerende;
Flier na volmaakter. Tweede Deel. Te Amflerdam, • bij Wesfing en D. en J. Tol. 1,791. gr. Svo. 208 Bladz. De prijs is fi - 8 -:
"|~\it genootfehap, dat thans uit tien leden beftaat, JL/ levert ons hier wederom vijftig Dichtftukjens, onder welke eenigen vertaald zijn. Een goed deel van dezelve is van Godsdienftigen, en onder dezelve fommigen van zeer ftichtigeu inhoud. Het fpreekt van zelfs, dat deze tien Dichters het niet alleen even ver
in



GEDICHTEN VAN HET GENOOTS. HIER NA VOLMAAKTER .4 3
in de kunst zullen gebragt hebben, doch voor zoo verre wij kunnen zien, dunkt óns, dat dit Bundeltjen het in inwendige waarde, over het geheel, zeer wel tegen de verzamelingen van fommige andere hedendaagiche genootfchappen kan houden. Een en ander vers van W. v. d. Velde heeft bijzonder onze aandacht getrokken. Zie hier den aanvang van eene alleenfpraak van Adam:
Verrukkelijk Eden, gij planting der Godheid!
Voltoojing der Schepping! ó Hemel op aard!
Vol blijdfchap', vol eerbied, verwondring, aanbidding,
Betreed'ik uw dreven, de zetels der vreugd.
Hier weiden mijne oogen, in duizende proeven,
Van Almagt en Goedheid en galooze kunst;
Uw heilzame geuren, door 't fuifende windjen
Verfpreid in den dampkring, verjóngen (*) mijn kragt!
Het Schommelend lover van 't lagchend geboomte
Wekt (huigen eerbied, in 't fchuldeloos hart;
Zijn ruifchen, vereenigd met murmelend ïfroomen
Van Pifon, van Gihon, iliddekel en Phrat,
Kweekt hemelfche blijdfchap, daar vliegende zangers,
Met vrolijke (temmen, den boventoon flaan.
Hier woont het genoegen, de vriendfchap en de onfchuld,
De zaliglte vrijheid, met orden en rust.
Zie hier nog het begin van een ftukjen van de Echtgenote van dezen Dichter, getijteld: jesus gekruist, dat ons minder behaagt:
Ik zal 's Heilands Sterven zingen,
't Kruis omringen, Daar hij al mijn heil verwerft, 'k Zal den doodsberg doen weergalmen
Van mijn pfalmen, d'Echo flaat: „ ja jesus Sterft"!
Zwijg,
(*) Verjongt» mijn kracht. Kon Adam toen reeds aan bet vciioD"cu Van zijne krachten Uenken ?



44 GEDICHTEN VAN HET GENOODS. HIER NA VOLMAAKTER..
Zwijg, Moria, van uw wondren'
Horebs doadren, Nu ftoort ge onze vreugde met. Hoger zoude uw luister rijzen,
Ko.u ge ons wijzen 't Godlijk lam, ons zegelied.
Golgotha, gij zaagt al 't ftrijden,
't Godlijk lijden, 'k Stap verrukt ten Kruisberg op. Aklig oord, gij wordt me een Eden,
Zaligheden Vloeien lieflijk van uw top.
Ik fchuuw kruis, noch bekkenelen.
Englen fpelen 't Kruislied op een zagten toon. Serafs, wilt Gods lof verbreien,
Daalt bij reien Ziet ons heil, uw Heer, Gods Zoon.
Wij kunnen niet nagaan, welke de onderfcheidene denkbeelden zijn, die de dichteresfe onder deze opeengeftapelde beeldfpreuken wil uitdrukken: noch in welk eene rangfchikking, deze denkbeelden op elkander volgen. Ook klinkt, naar ons inzien, het woord ik in den eerften regel van het eerfte en vierde cou^ plet, veel te fterk, dewijl in het zelve geen bijzondere nadruk ligt. 't Had dus kunnen wezen : 'k zal van 's Heilands Jlerven zingen en 'k fchuut/ hier kruis noch bekkenelen.
dnccdotes voor menfehen - vrienden , ter verbetering van het hart. Te Leijden, bij Herdingh en du Mortier^ 1793. 230 Bladz. In Octavo. De prijs is fi-5-.
Het oogmerk van dit Werkjen , om den Lezer zoo wel eene aangepame uitfpanning te verfchaffen — als om hem tevens , door nuttige voorbeelden, aan-
lei«



flHECDOTES ENZ. , DE LA PORTE , VERZAMELING , ENZ. 45
leiding tot de verbetering van zijn hart te geven, is alszins prijslijk , en kan door een goed gebruik, in de daad , met voordeel bereikt worden. De inhoud bevat een aantal min of meer merkwaardige gefchiedenisfen en Anecdoten , in een' vrij natuurlijken ftijl verhaald , welke voorbeelden en fchilderingen van geoefende en beloonde deugden, of geftrafte ondeugden behelzen. — Het is waar, dat wij 'er eene en andere Anecdote in hebben aangetroffen , die wij ook reeds elders gelezen hadden ; doch , dit te vermijden , is niet wel mooglijk. — Het Werkjen verdient aanprijzing , bijzonder voor jonge lieden; goede voorbeelden moedigen toch tot goede daaden aan.
Verzameling van alle de /lukken , gevonden in het Ca~ binet van den Koning der Franfchen , bi] den Heer de la porte , Intendant der Civiele Lijst, en andere pcrfonen, zederd den 10 Augustus 1792, welke, ingevolge het Decreet van de Nationale Vergadering door daartoe benoemde Commisfarisfen zijn geïnventa. rifccrd, en aan de Departementen en Armeen verzonden. Denevens het Rapport, des aangaande ge. daan aan de Nationaale Vergadering door louis je. rome goh ier, op Zondag den z6/lc September daaraan volgende. Uit het Fransch vertaald. Te Haarlem bij J. Tetmans, 1792. 452 Bladz. In gr. Octavo. De prijs is ƒ 3 -: -:
Daar de gebéurenisfen en Staats • omwentelingen in Frankrijk , maar vooral het proces over lodewuk den XVIden , de aandacht van geheel Europa tot zich trekken , verdient deze verzameling van Hukken , die men !sin het Nederduitsch vertaald heeft, de opmerking van allen , die nopens den aart, en het meer of min gewigt der bcfchuldigingen , onderricht begeeren, bij uitnemendheid, alzoo zij hier alles volledig bij een verzameld vinden , wat daartoe behoort. — Zoo volledig, dat men voor de beurs der Lezeren nog wel hadt kunnen zorgen , zonder benadeeling van de hoofdzaak, bij voorbeeld , wij konden die lijst van bijzondere namen der Gardes du Corps , enz. Bladz. 176. enz. gemaklijk gemist hebben. —
De



45 DE FLINES , DE ONT WAK. VAN EPIMENIDES TE PAR.
si , r—x?Tfl—~r' , ! 1 ■ —-
ï)c ontwaking van Epimenides te. Parijs-, Blijfpel, naar het franscli van den Heer de flines. Te Haarlem, bij Walré, 1791. In gr. Svo. 96 bladz. De prijs is f : - 12 - : " ■ "■
T~\e Wijsgeer epimenides, van wien men onderftelt, dat hij, na eenen honderdjarigen flaap, weder wakker wordt, ontwaakt te Parijs,daar hij geen vreem» deling was, want
Nog onlangs leefde hij, in die beruchte dagen ,
Die dagen tot Coudéf, Turennes eer bedeed ,
Toen Lodewijk zijn land den last zijns roems deed dragen,
Aan deezen alles wijdde en voor dat land niets deed,
Bewonderd van een volk door hem geflort in 't leed.
Epimenides dan te Parijs ontwaakt, ten tijde van de groote verandering, aldaar door de revolutie te weeg gebragt, vindt alles nieuw en vreemd , en vergist zich omtrent alles wat hij ziet. Men helpt bem uit den dut, en zijn oordeel over het geheel is den voorftanderen van de revolutie zeer gunftig, zo zelfs dat hij in het einde zingt:
ö Beftuurder van mijn leven! Vorst der menfehen en der goon!
Wil mij zo het zijn kan geven! Dat ik voords hier leve en woon. Doch, zo 'k weer in flaap moet raken , Gun mij dan dat goedheids blijk,
Dat ik altoos moge ontwaken, In der brave Franfchen Rijk.
Doch de figuur, die Epimenides in dit fr.uk maakt, is naar ons inzien veel te gering. Wanneer men zulk een zonderling wezen op het toneel brengt, moet men beter partij van het zelve weten te trekken. . Voor het overige- zal die ftukjen goed zijn, om 'er een ledig uur met vermaak aan te belteden.
Naauvt.



naauwkeurig dag-verhaal, enz.
47
■Naauwkeurig dag-verhaal van den aanval op de fiad Rijs/el van den 24 September, tot den 8 October, 1792 het eerfte jaareer franfche Republiek, met de brieven van den Commandant Generaal albert van saxen en de daar op gegevene antwoorden. Opgefleld onder het oog van den Raad van Oorlog, te Rijsfel, uit het fransch vertaald. Te Bergen op den Zoom, bij van Riemsdijk en van Bronkhorst, 179-. In quarto 16 bladz. De prijs is ƒ : - 6 - :
T"\it boekje behelst een omftandig verhaal van de volgende *^ gebeurenis.
Op den 24 September van het eerfte jaar der Franfche Republiek, wdd de ftad Rijsfel door den Commandant Generaal albert van saxen aan het hoofd van vier en twintig
duizend ■ Oostenrijkers belegerd het Guarnizoen der ftad
belfond uit Nationale Vrijwilligers en Soldaten, te famen uitmakende een getal van negentien duizend, zeven honderd en zeven- en- veertig man. •. ... • ••
Op den 29 September werd de ftad opgeeischt door den volgenden brief
Mijn heer de commandant!
De Armé van zijne Majesteit den Keizer en Koning, die ik de eer heb te commandeeren , is voor uwe poorten. De batterijen zijn opgericht. De menschlievendheid mijn Heer t drinüt mij u en uw Guarnizoen tot de overgave der ftad en het "kasteel van Rij-fel te Sommeren, om de Korting van bloed voor te komen. . Zoo Gij hier aan net voldoet mijn Heer! zult gij mij, ondanks mij zelvcn,. noodzaken, eene rijke en wélbevolkte ftad, die ik zoude gewenscht hebben te fparen , -te bombardeeren; Ik vraag oogenblikkeiijk een categorisch antwoord.
Gedaan in 't Camp voor Rijsfel den 29 September, 1792. De Lieutenant Gouverneur, en Capteiri Generaal der Oovtenrijkfche Nederlanden en Commandant Generaal dér Keizerlijke en Koninglijke armé.
albert van saxen.
Hier op werd door den Commandant van Rijsfel dit moedig antwoord te rug gefchreven.
Mijn heer de commandant generaal.'
Het Guarnizoen, dat ik de eer heb te commandeeren, heeft zoo wel, als ik , belloten, zich veel eer onder dc puinhopen
de-



43 VERTELLING. EN OEFEN. VOOR NEDERL._KINDEREN.
dezer ftad te laten begraven, dan zich aan" onze vijanden over te geven , en de burgers zoo wel als wij, gehouw aan hunnen eed , van vrij te leven of te derven. deelen in onze gevoelens en zullen ons met al hun vermogen onderfteunen.
Rijsfel den 29 September, 1792.
De Maréchal de Camp, Commandant van Rijsfel.
RUAULf.
Naauwlijks had de Oostenrijkfche Officier, die den briei van albkr.t van saxen geblind binnen dó Had gebragt had, de poort van St. Maurice weder verlaten, of men hoorde van' alle kanten , agter dezen zendeling een geroep, dat de lucht: deed weergalmen, van vive La liberte, vive la nation!
Burgets, Soldaten, Officiers, Generaals, alles, vereenigde zich in verontwaardiging over eene zoo beledigende fommatie, zoo wel als met de nadrukkelijke ftandvasdgheid , waarmede dé Municipale overheid, en de Commandant Generaal gezworen hadden, getrouw voor het vaderland te fterven.
Weldra Werd de ftad door den' vijand met gloeiende kogels befchoten, 't welk eenige dagen cn nachten bleef aanhouden, en door de belegerden zoo kloekmoedig beantwoord werd , dat de vijand in den nacht Voor den 8ften Octobw zich genoodzaakt vond te retireren, hebbende volgens verfeheiden berigten een verlies geleden van twee duizend mannen zoo gelhcuveldcn als gekwetflcn.
Vertellingen en Oefeningen vtöf IVedêrlandfcfie kinderen met plaatjes. Te Leijden, bij Trap, 1792. In Svo. 88 bladz. Ds prijs is f : - 11 - :
XXJÏ) vinden deze vertellingen fraa?. De Schrijver heeft den kinder- verteltoon niet kwalijk gevat. De onderwerpen die hij behandelt, zijn recht voor kinderen geichikt, en kunnen dienen, om goede gevoelens cn zeden in de jonge jeugd te bevorderen. Ook is de weinig kostbare wijze, waarop uit werkjen is uitgevoerd, zeer te prijzen. Minvermogenden kunnen het koopen , dat van vele andere boekjens, die met dat oogmerk gefchreven zijn, het geval niet is. Het is met eenige plaatjens verlierd, die tot het oogmerk, waar toe zij moeten dienen, niet kwaad zijn.



UITTREKZELS en BEOORDELINGEN,
Verhandelingen, raakende den natuurlijken en ^openbaarden Godsdienst, uitgegeven door teijler s godgeleerd Genootfchap. XII Deel. Te Haarlem, bij Joh. Enfchedé en Zoonen en |. van VValré, 1792. 508 Bladz. In gr. ^to. De prijs h ƒ 4 - 5 - :
Twee Verhandelingen bevat dit XII Deel der Verhandelingen van teijler's Godgeleerd Genootfchap, de eerde van den Hooggeleerden paulus van hemert, Hoogleeraar in de Wijsbegeerte en voorbereidende Wetenfehappen bij de Remonftranten te Amjierdam, aan wien de Gouden Eerepenning is toegewezen, de andere van den Eerw. wjllem de vos, Leeraar der Doopsgezinden te Amfterdam, die met een Zilveren Medaille befchonken is. Zij behelzen beiden een antwoord op de vraag: ,, Heeft kristus in zijne prediking, hebben de Euangelisten en Apostelen iu hunne fchriften, zich fomüjds naar de toen heerlchende volksbegrippen gefchikt? Zo ja, in welke gevallen, en hoe verre? en hoe zeer kan dit denkbeeld , wel begrepen, dienen ter verklaring der fchriften des Nieuwen Verbonds?" — Eene vraag, die zedert eenigen tijd het voorwerp van onderzoek bij veelen geweest is, en die verfcheiden pennen heeft werk gegeven , waartoe de verfchillen over de bezetenen des Nieuwen Testaments en over den duivel, deszelfs beftaan en werkingen, zo al niet de voornaamlte , ten minften, groote aanleiding verfchaft hebben. — Dewijl zij , die de gewoone gevoelens des aangaande bedredenï hebben , wanneer zij door de plaatzen des Nieuwen Testaments daar van handelende , zich gedrongen voelden, gezegd hebben: jesus en zijne Apostelen hebben, gelijk in meer gevallen, dus bijzonder in het ftuk nopens den duivel, de Demons, en de bezetenen , zich gefchikt naar de volksbegrippen der |ooden. — Vervolgends hebben ook fommigen onder de laater geleerden, wien men den naam van Nieuwe Hervormers heeft begonnen te geven, zich met die zelfde Helling beholpen , om verfcheiden leerftukken, die in het gewoone famenftel der Godgeleerdheid voorkomen, uit te monderen, of in een geheel ander
vad.bibl.v. deel. 1no. 2. D licht^



S° VERHANDELINGEN,
licht, dan tot hier toe gefchied was, te plaatzen. — Deze ftelling werdt dns natuurlijk het bepaald voorwerp van onderzoek, en juist hier door gewigtig, doordien van derzelver bepaaling en ontwikkeling het befluit best kon opgemaakt worden, of men dezelve , met recht of onrecht, op de gezegde en andere onderwerpen heeft toegepast. Ue Heeren Beftuurers van teijler's Godgeleerd Genootfchap oordeelden derhalyen op goede, gronden nodig, om door het opgeven der bovengemelde vraag, den waaren middenweg, nader te zien afgebakend, „ten einde, aan den éenen kant, tot geene dwaaze, en het Christendom onteerende ongerijmdheden te vervallen, en, aan de andere zijde, geen gevaar te lopen, van, met de bekleedzels, het Wezen der Christlijke Leere te vernietigen , en die gewigtige, troostrijke, en deugd en waare Godsvrucht kweekende waarheden voor ons kragtloos te maaken, welken daar in daadlijk vervat zijn." Bijna gelijktijdig was het zelfde onderwerp in eene fchier gelijkluidende vraag door het Haagfche Genootfchap ter verdeediging van den Chris lelijk en Godsdienst ter behandeling voorgefteld, in welker beantwoording de Eerwaarde j. heringa eliza's Zoon den gouden Eereprijs heeft weggedragen, waarvan wij verflag gedaan hebben in onze bibliotheek III. Deel No. 9. Bladz. 390. volgg. Men kan derhalven niet klaagen, dat men dit onderwerp willende onderzoeken, geene hulpmiddelen zoude hebben, om zijne gedachten op te wekken, cn te regelen. — Doch, met dit alles kunnen wij niet zeggen, dat de hoofdzaak afgedaan en boven alle tegenfpraak gefteld is. — Dat de Zaligmaaker en zijne Apostelen zich naar de Volksbegrippen nu en dan gefchikt hebben, en hebben moeten fchikken, wordt van allen erkend, en is buiten eenige bedenkinge , maar omtrent de bepaalingen of regelen, die ons in de bijzonderheden leeren zullen , in hoe verre zij zich naar dezelve hebben gefchikt, als ook in het vastftellen, hoe zeer dit denkbeeld , wel begrepen, dienen kan tot recht verftand van de fchriften des Nieuwen Testaments, verfchillen de gevoelens van alle deze geleerden onderling te zeer, dan dat men zou kunnen oordeelen, de zaak afgedaan te zi n. De Heeren Beftuurers van teijler's Godgeleerd Genootfchap zeggen zeiven in hun VoorIe-



van teijler's godgeleerd genootschap. 51
bericht Bladz. iït. „ Terwijl wij nogmaals herinneren, dat wij, ook in dit geval, zoo min alle de " bijzonderheden, in deze Verhandelingen voorkomen" de als de algemeene denkwijs der Heeren Schrijyc" ren' daar in doordraaiende, willen gehouden worden'goed te keuren, of voor onze rekening te ne" men: waarvan, trouwens, het blijkbaar verfchil " tusfehen de gedachten dier Heeren ons genoegzaam ontheffen zoude: bieden wij dezelven den Onder" zoeklievenden, den waaren Beminnaaren van het Christendom, ter beproeving aan." enz, — Evenwel zal men, na alle deze pogingen, wanneer men "•eleerd heeft zich van vooröordeelen, en vooringenomenheid met eigene begrippen, of die van anderen, te ontdoen, nu beter in daat gefield zijn, om voor zich zei ven, door alles te beproeven, het goede te behouden , en iet zekers vast te dellen.
Wat nu de beide Verhandelingen der Heeren van hbmert en de vos betreft, niemand zal ontkennen, dat zij met geleerdheid , en oordeel , zijn opge-
fteU. rjje van den Hoogleeraar van hbmert on-
derfc'heidt zich , daar door', dat alle de deelen der opgegeven vraag beantwoord zijn, en dus onderzocht wordt, ih hoe verre de Zaligmaaker, en zijne Apostelen , zich naar de Volksbegrippen gefchikt hebben, en welken voordeeligen invloed dit hebbe op de verklaaring der fchriftén van het Nieuwe Testament. Daar de Heer de vos op de vragen: In welken gevalle? en hoe verre? zich niet bepaald beeft, begrijpende, dac na de ahemeene aanmerkingen die vragen geene bijzondere opgave van regelen toelaten . en dat in het tegenwoordi0' geval, een doorgaande Cummentarius zou nodig wezen Bladz. 496. Daartegen is de Heer de vos in zijne voorafgaande aanmerkingen breedvoeriger over den zin en betekenis van het wo .rd Volksbegrippen, en wat het zegge: zich te fchikken naar Volksbegrippen? enz. onder welke aanmerkingen wij verfcheiden zeer bondige gevonden hebben, die zeer veel lichts over dit onderwerp verfpreiden kunnen en moeten: bijzonder daar de Eerwaarde de vos aantoont, hoe moeilijk het zij, uit de oude gefchiedenisfen op te maaken : welke of hoedanige de Volksbegrippen, en voornaamlek de Volksdwalingen in zekere tijden geweest zijn, bijzonder die der Jooden , ten tijde van D a den



VERHANDELINGEN ,
den Zaügmaaker; en hoe veel omzichtiglieids 'er vereischt worde, om te bepaalen, dit of dat was een Volksbegrip bij de Joockn 1 waar uit dan ook de moeilijkheid van zelf blijkt, om te verklaaren, of en wanneer jesus en zijne Apostelen zich gefchikt hebben naar de Volksbegrippen, enz.
Ook onderfebeiden zich de beide Verhandelingen in dcrzelver inhoud, daar de Eerwaarde de vos fteeds een bijzonder doel in het oog houdt, om aan te toonen, dat. zij zich zoo weinig mooglijk , en nooit op eene laakbare wijze , naar eenig Volksbegrip , veel min volksdwaling, gefchikt hebben. — Doch, laat ons kortlijk, van elke dezer beide Verhandelingen fpreken.
Dc grondtrekken en de hoofdzaak der Verhandeling van den Profesfor van hemert vindt men reeds in zijne Redenvoering , over de voorzichtigheid, waarmede kristus , de Apostelen, en Evangelisten, zich, in hunne redenen en gefchriften, zoo veel mooglijk, naar de vatbaarheid des volks gefchikt hebben, enz. den XXiV Novcmb. 1790 gehouden, waar van wij verllag deeden in dit Maandwerk Hl Deel. No. 4. Bladz. 158. Dewi 1 wij in de Recenfie dier Redenvoering onze gedachten medegedeeld, en eenige aanmerkingen gemaakt hebben, vei zoeken wij onze Lezers dezeiven daar na te zien, alzoo wij oordeelen,. niet nodig te hebben, om het geen daar gezegd is, hier weder te herhaalen,, Wij zullen enkel het beloop, dezer Verhandeling fchetzen.
Zij is in drie Hoofdftukken verdeeld. Tn het eerfte Hoofd ft uk onderzoekt de Hoogleeraar, of kristus, in zijne prediking, en of de Eüangelisteii, en Apostelen, in hunne fchriften, zich fomtijds naar de toen heerfchende Volksbegrippen gefchikt hebben? In de eerfte afdeeling van dat hoofdstuk maakt de Schrijver de volgende aanmerkingen, die tot het onderwerp bctreklijk zijn. Vooreerst, dat men hier op de Volksbegrippen van Jooden en Heidenen beiden dient acht te geven: Ten tweeden, geeft hij eene bepaling op, wat men door Volksbegrippen te verltaan hebben. — (Hier kan aangemerkt worden , dat Volks-begrippen zeer wel waarheid kunnen behelzen, en niet altijd het zelfde zijn met Volksdwalingen , welke aanmerking wij vinden in de Verhandeling van den Eerwaarden
D&



van teijler's godgeleerd genootschap. J3
de vos. Het is waar, de Hoogleeraar meent wel, dat «Ie fpreekwijze, zich fchikken', te kennen geeft, dat de volksbegrippen bezwaarlijk met den waaren aard der voorwerpen overeen te brengen zijn. Doch hier aan twijfelen wij zeer.) Ten derden, iemand, die zich fchikt naar volksbegrippen, keurt dezelven daarom niet goed; veel min geeft hij daar aan zelf geloof. (Het fchijnt uit deze aanmerking , dat Volksbegrippen en Volksdwalingen in deze Verhandeling voor hetzelfde genomen worden, fchGOQ de Schrijver echter vervolgends fpreekt van Volksbegrippen, inzonderheid de verkeerde Volksbegrippen , als ook van dwaalende Volksbegrippen.) — Ten vierden: Men fchikt zich naar dezelven, of van ter zijde, 0f regelrecht. Het eerfte heeft plaats, wanneer men eene volksdwaling, met itilzwijgen voorbijgaat , juist dan, als men gelegenheid heeft, om dezelve aan te tasten. Het amiere heeft plaats, wanneer men eene Volksdwaling daadlijk overneemt, het zij, door zich, van zoodamjre fpreekwijzen te bedienen, welken op eene Volks-dwaI ng rusten: het zij, door van de dwaalende begrippen zeiven werklijk gebruik te maaken, en volgends dezelven zijne redeneering in te richten," De Hoogleeraar zijne Lezers vervolgends verzonden hebbende tot deze en gene Schrijvers, uit welken zij eene lijst van Volksbegrippen onder Jooden en Heidenen toenmaals in zwang gaande, outleenen kunnen, maakt zijne aanmerkingen over de bronnen, uit welken men deze Volksbegiippen kan leeren kennen, wasr toe bij, wat de Jooden belangt, behalven Mofes en de Profeetcn, en om van fommige Kerkvaders niet te ge.vaagen, alleen meldt den Talmud, verfcheiden fchriften der Rabbijnen, de Pfcudcpigrapha, de Apokrijfe boeken van bet Nieuwe Testament, de Targumim, vooral die van Onkelos, en Jonathan, de werken van philo, en die van josephus , enz. Over dezen allen handelt de Schrijver Bladz. n—22. Ten opzichte der Heidenen, heeft men mede voorzichtigheid nodig, om begrippen van bijzondere perlbonen niet met Volksbegrippen te verwarren; hier van wordt gefproken bladz. 2.2—26
In de tw-ede Afdecling des eerden nooFnsTrks Bladz. 26. volgg, wordt de groote Hoofdzaak nader overwogen. Vooreerst tracht de Heer van hebiert D 3 hier



54
verhandelingen ,
hier van vooren, de waarfchijnliikheid reeds te doen bevroeden dat hristus , de Euangelisten en Apostelen zich, in veele opzichten, naar fommige verkeerde begrippen, zullen gefchikt hebben, hetwelk hij afleidt uit het oogmerk der komst van onzen Zaligmaakcr, niet, om de menfchen tot den rang van Wi:sgeeren en Geleerden te verheffen; maar om zondaars zalig te maaken, enz. — (Bij den Eerwaarden de vos lezen wij Bladz. 234. , 035. ?? tn de overgeleverde verhalen (der Euangelisten j is mij fchier niets duidlüker, niets loopt mij daar in fchielijker en beftendiger in 't oog, dan deze bemerking; dat aan den Zaligmaaker in 't gemeen, zonder eenigen twijfel, de Titel toebehoore, van de groete lejlrijder der Volksdwalingen, die het godsdienjlige betroffen, onder de Jooden:'') De Heer van hemert overweegt ver volgends deze bijzonderheden.
I. ,, Kristus , de Euangelisten én Apostelen moesten zich , in alle opzichten, naar de vatbaarheid en de omftandigheden des volks , fchikken: en dit deeden zij ook werklijk , bij alle gelegenheden."
II. „ Kristus, enz. moesten zich van de algemeene volkstaal , geiijkenisfen, fpreckwoorden en uitdrukkingen , in onderfcheidinge van de fpraak- en redeneerkonst der fchoolen, bedienen, en bedienden zich daarvan werklijk."
III. „ Zij fchikten zich, ten aanzien van natuurlijke zaken, naar de volkstaal, en de heerfchende, fchoon valfche, begrippen."
Bladz. 49. zegt de Schrijver:
IV. „ Ik ga nog een flap verder, en beweer, dat kristus , de Euangelisten en Apostelen, zich fomtijds, naar de heerfchende dwaalbegrippen hunnes tijcis, betreklijk ^eenige zaken van den godsdienst , gefchikt hebben." — Hier heeft ons echter de Heer Profesfor geenszins overtuigd , en de voorbeelden , welken hij aanvoert , zijn niets min , dan voldoende. Wij kunnen ons in alle bijzonderheden niet inlaten , maar zullen alleen met een enkel woord zeggen, dat zijne eerstvolgende woorden: ,, Wil men weten, hoe kristus over 't algemeen, omtrent de dwalingen, en valfche vooröordeelen der menfchen, in den godsdienst dacht; men leze, hoe hij zelf zich hier over verklaard heeft, in de gelijkenis van dien mensch, in wiens akker



VAN teijler's godgeleerd genootschap. 5$
ker men , tusfchen het goede zaad, onkruid gezaaid had. — matth. XIII. «8—30. Hier ziet een nadenkend mensch den grondregel, welken jesus zich, m zijne prediking , en in zijne gefprekken , bedendig voordelde , en betrachtte" — indien wij het zeggen mogen, zonder dat de Profesfor zich beledigd zal rekenen, eenen uitlegkundigen misdag ten gronddag hebben ; want, zo wij hier iet kunnen nadenken , zalI, volgends van hemert, in deze gelijkenis het goede zaad, waarheden, het onkruid, dwaalingen, en valfche vooröordeelen betekenen, en jesus zal als eenen grondregel aan zijne leerlingen voorfchrijven, d.t zij zich niet te zeer beijveren moeten, om het onkruid uit te roeijen, de dvvaalingen en valfche vooröordeelen te bedrijdeu, opdat zij niet tevens de waarheid mede uitroeijen. Zo wij dit nu wel hebben, en waarlijk anders zouden de woorden van van hemekt niets betekenen, dan heeft de Profesfor allerellendigst misgetast; waar, trouwens, zou zulk een grondregel ons heen leiden? Leeraars der menfchen! gij moet geene dwalingen of valfche vooröordeelen zoeken uit te roeijen ! gij zoudt misfehien ook waarheden uitroeijen 1 Zou van hemert zelf dezen grondregel wel willen volgen? — Maar, gelukkig ! hij heeft jesus woorden hier niet verdaan, en 'er, zonder na te denken, eenen zin aan gegeven , die de waare niet is. Wij fpreken hier dus koen , omdat de groote Leeriiar zelf zijne woorden verklaard heeft. vs. 37—43- Het goede zaad zijn de kinderen des Koningrijks : en het onkruid, zijn de kinderen des boozen. Dat is toch geheel wat anders dan dwaalingen en valfche vooröordeelen. Jesus leert, dat niemand zich verdouten moet de maatfchappij der Christenen, waar zij zich op de wereld bevindt, te willen zuiveren van alle valfche leden, bloote naambelijders , opdat niet, onder het voorwendzel van de kerk te willen zuiveren, de liefde beledigd, en oprechte Christenen mishandeld worden. Daar zal ééns een tijd van zuivering komen, wanneer de waare cn echte Christenen van de ihood'e zondaars zullen gefchift worden. — Dus is dit geheel iet anders, dan een' grondregel voor te fchrijven omtrent het leeren der waarheid en bedtijden der dwaalingen! Doch wij vergenoegen ons met dit voorbeeld van misvattin?;. — Dit gedeelte van van hemerts Verhandeling heeft meer D 4 «it-



5& verhandelingen,
uitlegkundige feilen. Wij gaan voort met het opgeven van onze fchetze dezer Verhandeling — Bladz. 66 komt de Hoogleeraar tot eenige bijzonderheden, om de waarheid der Helling: dat jesus, en zijne leerlingen, zich niet alleen van ter zijde, door 'itilzwijgen . maar rechtsreeks , naar fommige godsdienlbge dwalingen , gefchikt hebben, door daadlijke proeven te bewijzen. Zij hebben i.) zich dan bediend van valfche benamingen. Zij hebben a ) geheele fpreehvijzen gebruikt, welken enkel, op valfche volks - vooröordeelen , fchijnen gegrond te zijn. 3.) De Schrijvers van het Nieuwe Testament hebben de gebeurde zaken , welken zij vernaaien , geheelënril ingekleed , in den geest van hunnen tijd, en fchrijven gevolglijk op zulk eene wijze , welke wel altijd , met de zwakke denkbeelden hunner tijdgenoten, maar niet altijd , met de wezenlijke waarheid, overéénkomt. — 4.) Zij hebben zich — vaakmaal, van argumenta ad hominem bediend, enz. 5.) Zij hebben zich, belangends geestlijke voorwerpen van den godsd;enst, naar den zinnelijken aard der menfchen, en derzelver grover bevatting van zaken , gefchikt. 6.) In het aanhalen van de Schriften des Ouden Verbonds , fchikten zij zich naar de toen heerfchende begrippen der Jooden, en maakten dus althans niet altijd, van die Schriften zulk een gebruik, als derzelver oogmerk vordert. 7.) De Schrijvers van het Nieuwe Testament hebben, aan den heerfchenden fmaak hunner JoodJ'che tijdgenooten, zelfs zoo veel toegegeven, dat zij niet alleen allerlcie perfonen, gebeurenisfen en plegtighcden van de oude wet, tot kristus , en zijnen Godsdienst, bij wijze van allegorifche toepnsüng, gebracht hebben; móst daarenboven ook Joodfche fabelachtige overleveringen, als waarheden , vermeld , en . om zoo te fpreken , vergeestlijkt hebben. 8.) Zij lieten fommige valfche begrippen , tot den Godsdienst betreklijk , onaangeroerd , ja , namen dezelven , in hunne gefprekken ,nuen dan over, het zij het geloof van zekere leerftukkcn , aan gewigtige waarheden vermaagfehaptwas: het zij hetzelve geene gemeenichap hadt, met hunne menschlievende hoofdbedoeling, en de voordplanting van den waaren Kristelijken Godsdienst geenzins benadeelde ,het zij om andere redenen. 9.) Eindelijk merk ik aan, dat het geheele leven van
mus»



van teijler's godgeleerd genootschap. 57
kristus en de Apostelen, eene aanhoudende fchikking is geweest, naar de heerfchende denkbeelden van hunne tijdgenoten, omtrent den Godsdienst. — Hier zegt ons van hemert onder anderen Bladz. 145. Dat het ooamerk van jesus was , om de JoodJ'che Kerk, in de Kerk zelve te hervormen." — Eene Helling, die regelrecht met verfcheiden uitdruklijke verklaringen van den Zaligmaaker ftrijdig is — en niet min met het geheele beloop van zijn gedrag.
Het tweede hoofdstuk dezer Verhandeling, bladz. 145. onderzoekt, ,, in hoe verre , en in welke geval9i len , men deze fchikking, behondcnds het oogmerk
der zendinge onzes Heeren, en den eerbied aan zijn „ Godliik karakter, en aan de braafheid der Aposte,, len, verfchuldiad, fchijnt te mogen en te moeten ,, onderftellen." Dit Hoofdftuk is weder in drie Afdeelingen onderfcheiden, van welken de eerde eenen algemeenen regel bevat, waar naar men beoordeelen moet, in hoe verte, 'er fchikking heeft plaats gehad. Hier kunnen wij, volgends den Profesfor, al, van vooren, vast dellen , dat geen der heilige, en van God gezonden, Mannen zich , in zulke zaken, welken den eigenlijken geest, en het waare wezen van den Godsdienst , in de daad, betreffen, naar de volks-dwaalingen , gefchikt zal hebben. En wat vraagt hij, Bladz. 150. is anders het wezen van den Godsdienst, dan „ de liefde tot het beminlijke Opperwezen , gehoren uit een levendig befef, en eene volkomene overtuiginge, van deszelfs volmaakte natuur , en vruchtbaar in alle goede gezindheden, en in eenen doorgaanden , dandvastigen , rechtfehapen , wandel , omtrent alle onze medefchepfelen , naar de verfchillende betrekkingen , in welken wij tot hen daan ?"
Van achteren bevinden wij ook, dat jesus en de Apostelen, waar in zij zich ook mogen gefchikt hebben , zulks nooit deeden, in zulke zaken, waar in het wezen van den Godsdienst , en van de gelukzaligheid der menfchen, gelegen is; Heiliger wijze, geeft hij Bladz. 160. tot eenen algemeenen regel op, met betrekking tot de natuurlijke dingen : ,, kristus en de „ Apostelen, fchikten zich, in dit opzicht, doorgaands, „ naar het heerfchende volksbegrip ; uitgezonderd, wanneer huw hetzelve voorkwam , met de eer , of D 5 » we"



58 VERHANDELINGEN ,
„ wezenlijke belangen, van hunnen Godsdienst fetf
" I Vf/ ^ ,met b«rekkinge totZ£" van den Godsdienst, Bladz. 16% ,. Ije hVi „ konden zieh Ic^ , ?^^ — „ gefchikt, ten aanzien zulker zaken, welken tot het „ cgenlijke vezen van den Godsdienst, en bijzonder „ van den Kristelijken, niet behooren." D1Jzoncler
De Tweede Afdeeling des Tweeden Hoofdduks Bladz. 164. beyat eene nadere verdediging van dezen algemeenen regel, tegen deze en gene bedenkingen en tegenwerpingen. - Doch , die wij voorbij llappen moeten, om niet al te zeer uit te weiden
De derde Afdeeling eindelijk, van dit hoofdstuk, geeft eemge kenmerken op , tot onderfcheidinge wat tot de eigenlijke leere van jesus, en zijne Apostelen en wat tot de leerwijze, behoort. Wij zullen dezê kenmerken hier plaatzen , met de eigene woorden des Schrijvers.
1. „ De heilige Mannen fchikten zich , naar de be„ grippen van hunnen tijd , zoo dikwijls zij zulke „ dingen zeiden, welken, met de algemeenlijk aange* „ nomen , en herkende , waarheden van het gezonde „ verhand, ftrijden." 0
2. ,, Een ander kenmerk van fchikking is, wanneer „ wij, .op de ééne plaats zoodanig iet vinden, welk, „ op eene andere, wordt tegengefproken , en met „ herkende beginlelen, minder overeenkomt, dan het -,, geen ellers geleerd wordt."
3. „Somtijds gebeurt het, dat de Spreker zelf wen., Ken geeft , waar uit een nadenkend Lezer ligtlijk „ kan opmaken, dat hij zich, naar het volksbegrip „ voegt." 6 '
4. „ Wanneer eene zaak, onder verfchillende beel„ den, welken allen, op zekere gebruiken van een „ volk,opzigt hebben, of onder verfcheiden verbloem;, de bijzondere uitdrukkingen , wordt voorgefteld • ,, dan kan men zeker zijn, dat dc Schrijver, in het „ voordellen van de zaak, welke hij bedoelde, zich, ,, naar den aard, en het begrip, van een bijzonder ,, volk , gefchikt heeft."
5. ,. Wanneer 'er zoodanige bewijzen voorkomen, ,, welken, volgends de wetten eener goede redeneer-
kunde, geene kracht altoos hebben, om de zaak te s, daaven ; kan mcii, in het lezen van het Nieuwe
Tes-



van teijler's godgeleerd genootschap. 59
„ Testament, veiliglijk befluiten, dat zich de heilige ,, Mannen , in zulke gevallen , naar den bekenden ,, verkeerden finaak der jfoodfche Natie, gefchikt heb,, ben."
(5. „ Wanneer wij de heilige Mannen eene fpreek,, wijs hooren gebruiken, welke , tegen hunne aange., nomen zedelijke beginfels, of duidlijk verklaarde be-
vattingen van zaneii , iuijul. uuu ia uil, vuui uus, een genoegzaam bewijs, dat zii zich, naar de denk,, en fpreckwijs hunner Landgenooten voegen."
7. „Laat mij hier nog bijvoegen, dat, geliik de ,, Ouden reeds hebben aangemerkt , ons menfchen , ,, een zeker gevoel van waarheid , en tevends van ,j v'èrdigting\ natuurlijk eigen is; welk gevoel/bij „ den eenen , fijner, bij den anderen, grover, nogtans „ niet geheel kan worden uitgeroeid."
8. „Eindelijk , het is een bewijs , dat de heilige „ Mannen zich fchikken, naar het begrip hunner tijd,, genooten, wanneer zij zoodanig iet te vooren zeg-
gen , welk, door de ondervinding, niet bevestigd, ,, maar, des tijds, algemeenlijk verwacht werd."
Het derde of laatfte hoofdstjjk., Bladz. u-S. volgg. toont aan, dat dit denkbeeld, wel begrepen, zeer kan ftrekken, ter verklaringe van de Schriften des Nieuwen Verbonds. Hier omtrent deelt de Schrijver nog de volgende aanmerkingen mede.
i. „ Indien dit denkbeeld waar is, het geen hij getracht heeft te bewijzen, dan doen die, onder onze hedendaagfche Hervormers'kwalijk, die overal, waar zij flechts, met eenigen fchijn van reden, konnen, de woorden der heilige Mannen, in een' anderen zin, verklaaren, dan de toenmalige begrippen toelaten. Sommigen gaan hier in, zoo verre, dat zij hen dikwijls, juist het tegengeftelde doen zeggen , van het gene hunne woorden , volgends den natuurlijken zin , en den toenmaligen denktrant , medebrengen ; of ook , dat zij eenige plaatzeh , welken zij, op hunne wijze , niet weten te verredenlijken, voor onecht verklaaren, en, zonder genoegzamen grond, verwerpen. Met reden , klagen voortreffelijke Godgeleerden van eene andere denkwijze, over deze ligtvaardigheid
2. Ee-
(*) Zie onder anderen ij. van hamelsveld , in orat. in aug. de jlatu jei Christianae hodiemo, laeto an tristi ? Chiidque



,60 VERHANDELINGEN, ENZ.
2. Eene tweede aanmerking is, dat dit denkbeeld — wel begrepen — bekwaam is , om den Kristtlijken Godsdienst, zeer veel voordeel toe te brengen.
3. Verder merkt de Schrijver op , en leidt' het als eenen goeden regel , uit het geen hij gezegd heeft af, dat, naarmate iemand meer bekend is, met de jpraak, de gewoonten, de fpreekwoorden, gelijkenisfen, begrippen, manieren van bewijzen, eener ftellinge, welken, bij die genen, plaats hadden, onder welken jesus, en de Apostelen verkeerden; hij ook, naar die mate , in de uitlegginge van de Schriften des Nieuwen Verbonds, gelukkig Hagen zal."
4. De Slot-aanmerking van van hemert is: ,, Ge„ lijk 'er geene waarheid is , welke niet misbruikt ,, kan worden ; zoo kan men ook de Helling, welker ,, waarheid ik , in deze Verhandeling , bepleit heb
misbruiken." — ,, Maar — vervolgt hij — zullen ,, wij nu, uit hoofde van die misbruiken, zwaarigheid 5, maaken , om de Helling aan te nemen ? Dit zoude 3, voorzeker uitermate dwaas wezen. Laat ons liever ,, de zaak onpartijdigh'jk, en met alle mogelijke naauw„ keurigheid, onderzoeken, en den God der waarheid bidden, dat Mij ons onderzoek zegene!" Zie daar Lezer , het geheele beloop dezer Verhandeling van den Meer van hemert, in welke meer dan édne floute Hap gewaagd, en meer dan ééne geheel onbewezene, ja, gelijk wij meenen , onbewijsbare uitfpraak gefchied is, zoodat de Helling, door den Heer van hemert daarin beweerd, verre of na niet als betoogd kan aangemerkt worden; nopens de gegrond- of ongegrondheid van deze onze gedachten, zal de Lezer zelve kunnen oordeelen , indien hij de volgende Verhandeling van den Eerw. de vos, met deze van den Profesfor van hemert vergelijkt , van welke Verhandeling wij , wegens de uitgebreidheid dezer floffe , verflag zullen doen , in een volgend Nommer.
i?i postertim de eojperare, ye. timere debeamus? Traj. ad Rhen. 1784. (Wij kunnen niet voorbij, op te merken, dat de Prol feslbr van hemert , ij. van hamelsveld hier onder de voor. trcflijke Godgeleerden telt. Doch, dit is gefchreven, voor dat wij van hemerts Lijk-oratie op Profesfor van der meerschgerecenfeerd hadden »Q '
Bun-



A. BECOL, 'BUNDEL VAN GODGEL. VERHANDELINGEN. 6l
Bundel van Godgeleerde meest Katechetifche Verbande, linzen; nagelaten door wijlend den wel-eerwaarden zeer geleerden Heere adiuanus becol , in leeven Predikant te Amjlerdam; na\s mans dood uitgegetven , door petrus meijdoom. Predikant aldaar. Tc Amjlerdam , bij M. de Bruijn. 195 Bladz. In gr. tvo. De prijs is f 1 - 5 - :
w/ij'end de Eerwaarde a. becol , in leven Predi" kant te Amftcrdam, bekend als een man van een bondig oordcel, en zeer belezen in de fchriften der oude Godgeleerden, bijzonder in cn kort na de tijden der Hervorming, heeft,gelijk ons de Eerwaarde meijboom bericht, in zijne voorreden aan den Lezer, (eene voorrede, welke eere doet aan den zuiver gematigden geest en denkwijze van dezen Amflerdamfehen Leeraar, terwijl tevens niemand, of hij moest een opzetlijk kettermaaker willen wezen, 'er iet onrechtzinnigs in zal kunnen aautoonen.) Wijlend de Heer becol, zeggen wij, heeft in zijnen uiterften wil, alle zijne eigenhandig gefchreven leerredenen, verhandelingen, vraagen en andwoorden, adverfaria, en aantekeningen op deHebreeuwfche,Griekfche en Nederduitfche Bijbels,iüeigendom nagelaten aan den Eerwaarden weijboom, met verzoek, om daarvan, en met overleg van zijnen oudflen ambtgenoot, den wel Eerwaarden Heer e. p. g. v\n essen zoo veel, door den druk, gemeen te maaken , als zij zouden oordeelen, nuttig te zijn , tot bevordering van waarheid en deugd. ..
In gevolge van dit verzoek, ontvangen wij thans eenen Bundel van veertien Godgeleerde meest Katechetifche Verhandelingen van den overledenen. — Misfchien zal de titel van Katechetifche Verhandelingen menigen Lezer bedenklijk voorkomen, die overweegt, hoe veel Katechetifche Verklaringen , Leerredenen, Verhandelingen wij reeds hebben, doch wij merken hier op aan, dat deze Verhandelingen, volgends des Schrijvers- gewoone leerwijze, dit bijzondere en aanprijzende hebben , dat de Schrijver , overal onze oudlte Godgeleerden geraadpleegd hebbende, uit dezelve hunne Verklaaringen over gewigtige leerpunten,
die



6i
A. ISECOL
die hedendaagfch meer of min de voorwerpen van zweevende verfchillen zijn, heeft uitgekipt, en met oordëèl medegedeeld , aan het welk zeker niemand twjfelen zal, of het is de beste en veiliglte wijze, om onsoordeel over foortgelijke twisten en verfchillen behoorlijk te regelen. — „ Trouwens, (opdat wij met den Heer meijboom in zijne Voorreden fpreken.) dat „ 'er ter verklaring van onzen voortrcflijken H,idd„ bergfehen Katechismus,zoo wel, als in het bijleggen „. der twisten, die, van tijd tot tijd, over bijzonde-
re ftukken van denzelven, zijn gerezen; of \ om „ meer algemeen te fpreeken, dat 'er in het bepaalen „ en vastllellen vaii de leerftellige waarheden van on,3 zen Kristelijken, hervormden "Godsdienst, geen be,, ter weg kan worden iiigeflagen, dan het vlijtig be33 lludeeren , en naauwkeurig vergelijken vaif de
fchriften van onze oudfte Godgeleerden, (waardoor j5 ik in het gemeen, die genen beoog, die gebloeid ,, hebben, voor de jaaren 1618 en 1619, wanneer de 33 onzaligfte gefchillen, waarvan we, tot op dezen
das« in veele van onze Code-piepen n,-.a„na„
33 de wrangfte vruchten' plukken , onze Nederland' ,, fche Kerk _ beroerden;) ik vleije mij, dat mij 3, dit , een ieder , zeer gaarne zal toeftemmen , 3, die in de Kerkelijke Gefchiedenisfen, niet geheel ,, een vreemdeling is, — die aan de gebrekkige, on33 volledige leerboekjens van dezen tijd, niet te zeer as gehecht is, en — die de Godgeleerde Schriften ., van_dezen tegenwoordigen, met die van vroege3, re tijden, ooit of ooit , in een naauw verband «ej» zet heeft."
„ Die zoo aanftonds gemelde gefchillen naamlijk, ,, hebben fommigen, door eenen verkeerden ijver ge„ dreven, aanleiding gegeven, om, in den waan*
dat ze het gevaar der dwaaling, verder van zich
verwijderden, tot zorgelijke uiterften,te vervallen* „ en zij zijn één' van de heilloze oorzaken, van, ik
weet niet,welke eene bekrompenheid in leiding van „ gedachten; — van de misvorming van het gew'gti",, leerftuk der verzoening; —> van dat van "de ver-
bonden — der Kerk — der Sacramenten —• en, met ,, opzicht op de practijk der Godzaligheid ; van
menigvuldige zwaarigheden, bekommeringen en be3, denkingen, waardoor heilzoekende, verlegen zon.
daars,



eundel van godgeleerde verhandelingen. 63
„ daars , dikwijls , en zeer lang, worden opgehouden, eer hun vrijheid wordt gegeven, om in den „ Heer jesus, tot zaligheid, te gelooven." — Dus verre de Eerwaarde meijboom.
De Verhandelingen in dezen Bundel medegedeeld zijn de volgenden:
i. üene vcrklaaring van den zevenden Zondag, vraage 21 van den Heidelbergfchen Katechismus, in welke de natuur des Zaligmaakenden geloofs ontvouwd eu de gedachten der oude Godgeleerden des aangaaride oordeelkundig medegedeeld worden. Toen wij deze Verhandeling in 't eerst met een oppervlakkig oog doorliepen, icheen het ons toe, als of derzelver Schrijver het ééns ware met die Godgeleerden, aan welken men den naam van Nieuw Licht geeft, welken het voorwerp des geloofs Hellen in het aanbod der Godlijke genade en beloften in en door het Eudngelie. Doch', bij eene naauwkeuriger herlezing, vonden wij" dat de Schrijver, eigenlijk gefp roken , in dit verfchii noch tot deze, noch tot gene partij neigt, maar volkomen eenen middenweg houdt , welken ook onze oud (te Godgeleerden , die van dit verfchii niets wisten, gehouden hebben. Trouwens hij zegt, terftond in 't begin dezer Verhandeling, ,, dat de weldaaden , omtrent welken het zeker en hartelijk vertrouwen verkeert, zijn vergeving der zonde, eeuwige gerechtigheid,en zaligheid, niet alleen aan anderen maar ook aan mij, van God gegeven of gefchonken; daadlijk gegeven of gefchonken; toegepast en medegedeeld niet alleen, of niet zoo zeer; gelijk het woord fchenken in 't Andwoord op de i8de 56 en 6o!te Vraagen, betekent; maar ook voonil en voornaamlijk aangebpden, toegezegd, of beloofd." — Wie deze woorden niet in het verband, en in de geheele bedoeling des Schrijvers, leest, zou zich in den eerften opflag verbeelden, 'dat de Schrijver hier fchenken of geven wil verklaard hebben door aanbieden, toezeggen ," of belooven, gelijk daar ook zijne volgende woorden op uit fchijnen te lopen : ,, Insgelijks moeten deze betekenisfen des woords fchenken of geven, onzes bedunkens, hier ook plaats hebben." Het welk de Schrijver dan door verfcheiden redenen aandringt. — Doch wanneer men de woorden opzetlijker naziet, en leest: toegepast cn medegedecld, niet alleen , of niet zoo zeer, maar ook
voor-



©4 a. becol
vooral, enz. wanneer men in 'r. geheele beloop dezer Verhandeling, en de plaatzen uit de oude Godgeleerden aangehaald, zoodanig een fchenken cn geven ontmoet, het welk eene bijzondere betrekking tot de geloovigen heeft, zal men belluiten, dat de Eerwaarde Becol niet voor eene algemcene aanbieding is, maar wel voor eene onbepaalde, fchoon hij die bewoording niet gebruikt; en dat hij, door zijne redenkavelingen, heeft willen voorkomen de misvatting, als of men eerst de gewisheid behoorde te hebben, dat wij daadlijk deweldaaden van God bezitten,eer wij zouden mogen gelooven, dat zij aan ons gefchonken zijn. Dit leeren ons *s mans woorden Bladz. 18. ,, Die in God niet berust, en dieniet vasten zeker (telt, dacGods aanbiedingen, toezeggingen, en beloften in 't Euangelium, niet alleen aan anderen in 't gemeen, maar ook aan hemin't bijzonder gedaan ziju , die kan niet vertrouwen, dat God zijne aanbiedingen, toezeggingen, en beloften in 't bijzonder aan hem zal vervullen, die heeft dan ook het waar en oprecht geloof niet, waardoor men chkistus wordt ingelijfd, en alle zijne weldaaden aanneemt. Men moet toch wel onderfcheid maaken tusfehen het vast en zeker vertrouwen , dat God zijne beloften aan ons vervullen zal, en tusfehen het vast en zeker vertrouwen, dat God zijne beloften aan ons vervuld heeft, het laatfte is een gevolg van het eerfte." enz. —
De tweede Verhandeling Bladz. 29. is eene verklaaring van de 74(te Vrage, Zondag XXVII. van den Heidelbergfchen Katechismus, en bevat eene geleidelijke verdediging van den Doop der jonge kinderen , van gedoopte Christeneu.
De derde Verhandeling over de XXXfte Zondag, Vraage 81. Bladz. 58. onderzoekt : voor wie het Heilig Avondmaal is ingefteld, en wie hetzelve mogen en moeten gebruiken. Uit het geen de Eerw. Schrijver in deze Verhandeling beweerd, wordt onze opvatting van des Schrijvers mening nopens de aanbieding van het Euangelie , merklijk verflerkt, dewijl dezelve geheel is ingericht, om te bewijzen, ([Bladz. 60.) dat voor de geveinsden , onbekeerden , ongeloovigen, en godlozen, dien Gods toorn en eeuwige verdoemenis verkondigd wordt, het Nachtmaal des Heeren niet is ingefteld, en dat die tot hetzelve niet mogen toegelaten worden, te weten , als zij voor zoodanigen
bc-



bundel van godgeleerde verhandelingen. 65
Tjékend zijn: bijgevolg, de bekeerden , de geloovigen, en de godvruchtigeu zijn bet alleen, voor wien het Avondmaal des Heeren is ingefteld, en die alleen tot de Tafel des Heeren gaan moeten ," enz. en Bladz. 65. ,, Wü befluiten derhalven met recht en reden, dat de perfonen, voor welke de Heere christus zijn Avondmaal ingefteld, ingezet , of verordineerd heeft — niet zijn onbegenadigde menfchen , die nog in den ftaat der natuur zijn — maar alleen begenadigde menfchen, die uit den ftaat der natuur, in den ftaat der genade overgebracht en overgegaan zijn," enz. Deze Verhandeling verdient , in onze tijaen, eene aandachtige overweging , gelijk ook de daarbij gevoegde verklaring van de drie kenmerken, eigenfehappen, en hoedanigheden , in 't antwoord op de Si/le Vraag , welke Bladz. 76 van dezen Bundel volgt. Eindelijk is bij deze Verhandeling op Bladz. 88. nog geveegd de be«nntwoording der Vraag, welke woorden de bedienaar des heiligen Avondmaals, bij het geven van brood cn wijn,aan de dischgcnolen, moet uit/preken. Men weet, dat fommige Leeraars in de openbare Kerk gehoon zijn, onder het bedienen van het Avondmaal, ftichteluke redenen te houden, terwijl anderen, bij het uitdeelen van brood en wijn , zich enkel en ftipt houden aan de woorden van het formulier; de Eerwaarde becol, de redenen voor en tegen opgegeven en bi:ö.>rdeeli hebbende, befluit deze verhandeling Bladz. 9^. met deze woorden: ,, Als tot verltahdigen Ipreek ik, oordeelt gij, 't geen ik zegge : wat mij aangaat, ik houde mij, om opgegeven redenen , in de bediening des heiligen Avondmaals , zoo (tipt , als mij mooglijk is , aan ons voortrerlijk Avondmaals-Formulier.
De volgende Verhandeling Bladz. 97. bevat eene proeve van bcwijs, dat jesus christus Gods Zoon 1 jon. V. 20. door het betrek/ijk woord „ deze" bedoeld wordt; en dat deze de waarachtige God en het eeuwig leven is.
Bladz. 105. Vindt men: Een betoog, dat het bejluit van het allervolmaaktfte gebed de eigen woorden behelst van den Hecrc jesus, of dat de doxologie matth. VI. 13. echt is. Deze beide Hukken bevatten verfcheiden aanmerkingen, die de aandacht der Lezers verdienen.
vad. bi3l. v. deel. no. 2. E Mhl



66
A. becol
Min belangrijk en uitgewerkt zal misfchien fchijnen de Verhandeling Bladz. 113, over de XV. Zondag vr. 39- over de reden, waarom de Zaligmaaker eer den kruisdood dan eenige andere foort van dood heeft ondergaan ? waarvan de Schrijver, behalven de reden in het antwoord op de gemelde 39fte vraag opgegeven, nog eenige andere redenen bijbrengt, welke echter door allen niet even gewigtig zullen geoordeeld worden. — Ook bevat de Verklaaring van het geloofs-artikcl nedergedaald ter Helle, volgends het gevoelen van z. ursinus, die het op de ziels-angften enz. van jesus thuis brengt, en van c. olevianus, die 'er door veritondt, dien ftaat, welke op de fmerten des doods, en op de begravenis gevolgd is, niet veel bijzonders,
noch eenige nadere opheldering: Hetzelfde heeft
ons ook toegefchenen met betrekking tot de beantwoording der vraag: Naar welke natuur wordt christus in de H. Schrift gezegd, gezeten te zijn aan Gods rechtehand ? Bladz. 144. Hier toe behoort ook nog de beantwoording der vraag: Is ,er eene bijzondere plaats in den derden hemel, en een gefchapen , uiterlijk, fchoon , heller lichtend, flikkerend,xn zichtbaar teeken.waar in chkistus is ter rechtehand Gods des Vaders ? Welke vraag de Eerwaarde Schrijver genegen is, om , ,, naar alle waarlchijnlijkheid", met ja te beantwoorden.
Bladz. 154. volgt eene Verklaaring van den naam heiligen geest, waaromtrent de flotfomme der bijgebrachte zaken Bladz. 169. dus zaaklijk door den Heere becol wordt opgegeven." Wij denken , dat de Heilige Geest den naam drage , van Geest , omdat hij in 't Godlijk Wezen van den Vader en den Zoon uitgaat, als een geblaas, adem, en wind; van Heiligen Geest, om en van wegen de heiligheid, of verhevenheid, en heerlijkheid van dezen uitgang van den Vader en den Zoon; waar door hij een bijzonder perfoon, van den Vader en den Zoon, in het Godlijk "Wezen , onderfcheiden , en daar in dus een afzonderlijk perfoon op zich zeiven is ; mooglijk wordt door dit woord heilig, nog meer, ten opzichte van deze verborgenheid, aangewezen , dan ons tot hier toe hekend is."
Eindelijk wordt de vraag: of onbegenadigde menfchen , „ het onze Vader" mogen en moeten bidden ?
on-



BUNDEL VAN GODGELEERDE VERHANDELINGEN. 67
onderzocht en met ja beantwoord Bladz. 173. cn bladz. 190. nog de vraag: Wie zijn de menfchen', aan welke de Heere jrsus, het ailervolniaaktlte geb'étl te bidden geleerd heeft?" welke eene naauwe betrekking op de voorgaande heeft.
Wij hoopen, dat de Heeren, aan welken wijlend de Heer becol zijnen letterichat heeft töebetrou • d, in het verder gebruik maaken van denzelven, tot nut van het algemeen, Iteeds zullen bedacht wezen, om eene goede keuze te doen, en niet dan gewillige, belangrijke, en des overledenen bekende kundigheden en belezenheid waardige flukjens in het licht zullen geven. —- Op de menigte "toch zal het hier min aankomen.
Bedenkingen over het gewigt van de viering der Lij~ deus week, van onzen Heiland jesüs christus, om tegens het begin dier week, in de huisgezinnen der Christenen te worden voorgeleezen. Uil het lloogduitsch vertaald. Te Gouda, bij M. van Loopdc cn Comp. 32. Bladz. In gr. Octavo- Dc prijs is
"Ï7en ftichtelijk, en opwekkend Stukjen, het welk met nut kan en mag gebruikt worden in de huisgezinnen der Christenen, bijzonder in de nu eerlang weder aanllaande viering der Lijdensweek van onzen Heiland. Het beeft ten doelwit, om de Christenen opmerkzaam te maaken op het gewigt der lijdensgefchiedenislén van jesus, en draagt ten dien einde afzonderlijk, in eenen roerenden ftijï, zeer gefchikt, om het hart te raaken, voor: wie hij is, die zoo zwaar geleden heeft, en ten tweeden wat? waarom? en waartoe ? of met welk oogmerk jesus alles geleden heeft. — Het moge zijn, dat fommige gezegden aan allen niet even zeer zullen behaagen, bij voorbeeld hetgeen wij Bladz. 26. lezen: ,, De zonden der geheele waereld — alle zonden van alle menfchen, die geleefd hadden, nog leefden, en tot aan den jongden der dagen leven zouden, lagen met den Godlijken toorn tegen dezelve, in alle zwaarte , die het Hem veroorzaaken moest, op zijn onfchuldig hart," — moge *■ - E 2 bij



63
bedenkingen over. het gewigt, enz.
bij hun die niet zoo ruim denken, de toeftemmirrz niet wegdragen, nogthans is over liet geheel dit ftiikt jen zoodanig ingericht, dat men 'er van zeggen mae dat het aan zijn oogmerk voldoen kan , en dus aan! prijzing verdient. Zie hier, tot eene proeve het he fluit van dit ftukjen, Bladz. s« alwaaHe'sch ijve van de wijze, op welke Christenen de Lijdensweek met nuttigheid zullen vieren, dus (preekt-
„ Wanneer wij nu de Lijdensweek met nuttigheid willen vieren, wat is 'er dan voor ons te doen? Niets dan onze harten en onze aandacht voor het Getuigenis van jesus lijden te ontfluiten. Ziet. Hij fTaat aan de deure en hij klopt. Hij Iaat ons nog vooritellen, hoe veel onze zonden, en hoeveel onze zaligheid Hem gekost hebben! Zo iemand Hem opendoet, zo zal Hij tot hem inkomen , en het Avondmaal met hem houden. Alleen, dat ons hart ontledigd worde van de nietigheden dezer waereld. Het moet ledig zijn van alle vreemde Liefde , opdat Hij het vervullen en daar in woonen kan! Laat ons dan onze verzuchtingen opzenden tot den Heiligen Geest, opdat hij des Hcilands lijden en dood, in ons gemoed drukke, en ons het gewigt daar van verklaare. Dit is de belofte • De geest zal ons in alle waarheid leiden: Hij zal ons jfsus verkondigen, en Hij doet het gaerne. Maar de zonde moet in- het hart niet gekoesterd worden; — Wij moeten de onnodige verftroojingen mijden ; Wij moeten ons, in deze week, niet te zeer met anders geoorloofde en pligtmatige bezigheden overladen. Laat ons het eenvouwig verhaal van de Lijdens-Gerchiedènis van onzen Heiland, als het groot onderwerp tot welks overdenking wij thans geroepen worden,' o-e. duurig voor ons nemen. Laat ons te zamen liederen opheffen ter eere van het gedachte Lam , in vereniging met de gemeente , die voor zijnen troon is. Doch de H«ere zelve moet daar toe onze harten aanvoeren Dit is het voornaamfle, en Hij dóet het, wij mogen het gevoelen tot eere van zijne Genade."
Brief



BRIEF VAN N. N.
6e>
Brief van N. N. aan wegens het bidden voor
de Roomfche Kerk , enz. met drie gebedekens daar toe dienende. Te Utrecht, bij D. Wannaar, 1792. De Brief 8 Bladz. de gebedekens 3 Bladz. In gr. 8vo. De prijs is f:-n-:
Volgends den Brieffchrijver is onze algemeene Moeder, de H. Roomfche Kerk, in grooten nood, zij wordt zwaar gekweld en gepijnigd. — De Philofophie wordt daarvan door hem de fchuld gegeven en ,, aan,, gezien de hooge Overigheid dezer Landen in denuit,, fchrijvings-brief van den Algemeenen Dank-Vast-en Bededag ons zelve voorgaat , met te doen bidden „ voor alle ïroteftantfebe Kerken", zoo dringt de Brieffchrijver, gelijk hij zegt, hoogstderzeiver voorbeeld volgende, aan , op het bidden voor onze Moeder, de H. Roomfche Kerk; waartoe hem dunkt, dat de drie heel korte gebedekens, tot welker geleide deze nadruklijke Brief ftrekt, zeer bekwaamelijk dienen kun; nen,en het geen deze gebedekens temeer aanprijst, zij zullen, volgends den Brieffchrijver, „ overluid gele„ zen, ook van eene allergrootfte nuttigheid zijn bij „ een ftervend mensch, hij zij Man of Vrouw, mids „ veranderende het woord Kerk ,in; deze uwen dienaar ,, of dienaaresfe:'
Onderwijzing in den weg ter gelukzaligheid volgends de Leer van jasos chiustüs. Te Gouda, bij M- van Loopik en Comp. 1792. 154 Bladz. In gr. Oct. de Trijs is fx 12-:
C5.een voorbericht geeft ons eenige aanwijzing, of -* dit Stukjeu een oorfpronglijk of een vertaald gefchrift is, het is ons voorgekomen, dat men het niet kwalijk, een kort begrip van steinbarts leere der gelukzaligheid, zou kunnen noemen. Het beloop van hetzelve is het volgende: In de Inleiding wordt gefproken yan het verlangen .der menfchen, om eeuwig gelukzalig te worden. Zie hier des Schrijvers denkbeeld van de gelukzaligheid: ,, Dat wij ia de waereld E 3 een



7° onderwijzing
een gerust en wel - vergenoegd leyen wenfcben te lefden dat is, gelukzalig zijn." _ „ Het valt ons hard
- wMVïSnT1 ?f "W?*0' Setoord worden
- wij Hreeven hierom naar het bezit eener gelukzaligl he-d welke volmaakt is, welke door geene onaan"! jfflïiISM ^Hoord morden, en juL hieröm ook in Hand blijft, welke nimmer ophoudt, maar zich buiten ent even tot in de eeuwigheid uitdrukt.» - Deze bepaling is fehraal en onbepaald genoeg. - Ver-'
EËeM^"ln Hoofdftl,kken deze& Hellingen be andeld . „ Wij kunnen voor eeuwig gelukzalig wor-
fet.,n welk ttift oifderdeelen
een :nd Ce" °"? *t,ukkï* maaken- Daar is
nll s r'„S °5 a "v *o3inaak*e ?-e"t. God is Heer over tl God g de Vader en Heer van alle menfchen." Het tweede HooidHuk heeft deze voorHellen: „ God wil ons voor eeuwig gelukkig maaken. God heeft voor
T "erV?°S ,"g vai1 zonden te weeggebracht door' ffiL f , ,z o"?, tot onze Heiligmaaking, den bijfl.ii d fchenken van zijnen Heiligen Geest. God zal ons de waare en eeuwige Gelukzaligheid fchenken, wanneer wq ons" dóór hem laten verbeteren. De geu.zahgheid van dit leven. De gelukzaligheid des toekomenden levens." In het derde HoofdHuk komen deze Stukken voor: „ Wat wij moeten doen, om vooreeuwig gelukkig te worden. Wat tot eene deugdzame geneigdheid en een' hiermede overeen kóm fflgen wan? del behoort. De verpligting, om God lief tl hebben. De verpligting, om zich zeiven te beminnen. De verpligting, om onzen Naasten te beminnen. Hoe wii tot eene deugdzame geneigdheid, en braaf gedrag geraaken. Hoe wij daar in volharden. De Waarheid der Kristelijke leer. Waarop de waarheid van kristus eer gegrond is. Waar toe de Waarheid van kristus leer ons verpligt. Hoe men op het zekerfle tot de kennis der Kristelijke Leer kan geraaken "
Uit deze Opgave ziet een ieder, dat men hier noch de gewoone orde, noch de gewoone fpréekwijze der Godge'eerde famenHellcn aantreft; en dat verfcheiden Lcerliukken, die doorgaands van zeer veel gewigt berekend worden, m het Godgeleerd famenftel, hier of geheel voorbijgegaan , of enkel met den vWr aangeroerd worde,,. - De uitvoering zelve is zoodaniger wijze ingericht, dat de voordellen ontvouwd, en dan
ecue



IN DEN WES TER GELUKZALIGHEID. 71
eene of meer Schriftplaatzen , die tot bewijzen dienen , bijgebracht, worden, zie hier tot een voorbeeld een gedeelte van het geen wij Bladz. 143 enz. vinden, onder het opfchi'ift: Waartoe de Waarheid van kristus leere ons verpligt, _
,, Üe Waarheid van kristus leere verpligt ons, dat wij'aan dezelve gelooven, en daar van ook, voor de waereld, belijdenis doen."
„ Aan de Leere van jesus te gelooven, betekent, haare verzekeringen voor waarheid houden , en haare lesfen opvolgen. — Wij zijn verpligt dit te doen, dewijl deze leer waarheid is, welke van God haaren oorfprong ontleent , en ons welzijn bekend maakt.
Hier op worden als bewijsplaatzen bijgebracht mark.
XVI. t$. ió. joann. VIII. 46. joann. V. 24
,, Belijdenis te doen van jesus leer betekent, voor anderen te betuigen, dat men dezelve voor waarachtig houdt; hetwelk zoo wel met woorden, als ook met, hier toe dienende, handelingen kan en moet gefchieden. Want niemand heeft zich de belijdenis van jesus en zijne leere te fchaamem" Rom. 1. 16. luk. IX. 16.
„ Wie de Leer van jesus belijdt, heet een Kristen , maar de gene , die aan deze leer ook daadlijk gelooft, is alleen een waar Kristen. — Alle Kristenen niet eikanderen maaken de Kristelijke Kerk uit, welke ook de gemeente des Heeren; het ligchaam van kristus heet, dewijl hij het hoofd is , door wien zij geregeerd worden." Mattb. VII. 0.1. Hand. II. 47:
,, De . Leden der Kristelijke Kerk zijn of Leeraars, die de leer van jgsus moeten verkondigen ; of Toehoorders die door de Prediking van deze Leer in de kennis van het Kristendom moeten bevorderd worden. —1 Tusfehen deze beiden is eene zeer naauwe verbindtenis , welke hen tot wederzijdfche liefde en achting jegens eikanderen verpligt." Efez. IV. 11 , 12. 1 Thëss. V. ia. 13.
:, De geenen, die Kristenen willen worden , moeten, volgends het bevel van jesus, in den naam, dat is, ter verëering des Vaders, des Zoons, en des Heiligen Geestes' gedoopt worden." Matth. XXVIII. 18— 20.
,, Wij worden door den Heiligen Doop alzoo in de Kristelijke Kerk aangenomen, en tot het Geloof en de Belijdenis van jesus leer plegtig ingewijd. — Wij verkrijgen daardoor een recht op de weldaaden door E 4 God



72
d. o. van der keessel
God aan alle Kristenen beloofd. Maar wij worden daar door ook verpligt, om als Kristenen, deugdzaam in handel en wandel, te leeven." i Kor. XII. 13. 1 Petr 11:. 2i. Rom, VII. 3. 4.
, j sus huelt kort voor zijn dood het Heilige Avondmud ingeiteld en zijne belijders bevolen, tot zijner gedachtenjsfe brood te eten en wijn te drinken. — Ook deze handeling dikwijls te lierhaalen. Die dan Kristenen zin willen, zijn verpligt, aan dit bevel van jesus te gehoorzamen; en wie, die een vriend van jesus is, zal dit niet gaern doen?" 1 Kou. XI. 23—25. enz. Want dit zij genoeg tot eene proeve.
DlONYSU godeeridi van der keessel , Icti et ill Aca-.
demia Lugduno Bat. Prof. Ord. Oratio de Advocato Christiano. Dicta die VIII Februarii A. MDCCXCII. quum fasces Academiae Lugduno - Batavae tertium poner;t, Lugduni Batav. apud S. et J. Luchtmans 1792. 31 pagg. in Quarto. De prijs is/-8-:
\V7ij hadden van deze Redenvoering van den Hoog' " leeraar van der keessel reeds voor lang behooren te fpi\ken. Hij fchetst in dezelve eenen Christclijkcn Advokaaten wel eenen geheel rechtzinnigen , en geeft vervolgens op deszelfs gedrag , en als jongeling , die de rechten beftudeert en zich tot eenen verdediger en voorfpraak van het recht oefent, en als nu reeds bevorderd en toegelaten , om daadlijk een uitlegger der wetten en een verdediger van het recht te wezen; waar bij de Hoogleeraar verfcheiden gevallen te berde brengt, in welken hij oordeelt, dat een Cris. ten Advokaat, (en waarom dan niet elk eerlijk Advokaat V)de verdediging der zaak niet op zich zal nemen, befluitendeeindelijk&^z.29. dus. „Doch laat ons een geval ons verbeelden, dat de zaak, waarover de Rechtsgeleerde wordt aangei'prooken,van alle kanten rechtvaardig is. en zoo wel door de natuur als burgerwetten wordt «oedgekeur.1; zal dan ook in dit geval de Advokaat, die aan zijn' phgt getrouw wil blijven, tot een Procés raadeu ? Geenszins., Toehorers! Want hij begrijpt, hoeveel vijandfehappen, tweedragt, twist, haat, en nijd, fomtijds doodlijke, uit proces/en ontdaan! Hoe ■>■ groo-



ORATIO. . ?3
«roote wouden der Christelijke liefde, welke de voornaam He eigeufehap van den Godsdienst is, aangedaan worden! Met hoe veele moeilijkheden, en hoe veel verlies van zijne bezittingen de procesfcn, uit hoofde van de langwiiligheid der rechtsplegingen, gevoerd worden ! Hoe onzeker de uitflag der vonnisfen, ook in de dujdlijkfte zaaken, is. Alle deze onheilen derhalven zal hij zijnen Cliënten oprecht te kennen geven, en zijn uiterfte best doen, om een eerlijk verdrag, op billijke voorwaarden, niet alleen aan hun, maar ook aan partijen aan te raaden. bijaldien hij zulks niet kan verkrijgen, raadt hij, volgends het voorbeeld en voorschrift van den Apostel, aan, dat men , met wederzijds goedvinden , deftige mannen , in het recht ervaaren, en door eene ftrenge zucht voor gerechtigheid beproefd, indien de zaak het eenigzins toelaat, tot fcheidslieden of goedemannen verkieze. Doch ook dit laatfte middel te vergeefs beproefd hebbende, neemt hij eindelijk de zaak op zich , gedenkt door deze bewustheid van welgedaan te hebben, dat hij niets heeft nagelaten, het geen zijn' pligt was, om de gemoederen te verëenigcn, en de eendragt te herftcllqn,"
Scheikundige ontlediging der Amftcrdamfche gcoctrojeerde, — en Duitjche of Dordfche Cemcntpoeders, door v. J. kasteleijn , Apotheker cn Chijmist te Am/Ierdam, enz. Te Am ft er dam, bij W. Holtrop, 1792. In gr. 8vo. De prijs is f : - 10 -;
't Ts zedert eenen geruimen tijd een bekende en haatelijke twist geweest, of de gcoctrojeerde Amfterdamfche Cement, even als de Dordfche , aan de vercischten van een deugdzaam en volkomen goed Cement voldeed. De Nieuwspapieren hebben van"tijd tot tijd daarvan de duidelijk'fte kenmerken gedragen. Deze twist is voornamentlijk gevoerd, door den Heer a. de booijs , federt deze in den jaare 17S9 van de Magi. ttraat der Stad Amlterdam octroij op zijn kunstcement verkreeg, en de gkintresseerden , der TrasMolens te Dordrecht, of wel, op derzelver naam, door eenen bernardus detert. Daar aan den eenen kant, te Amlterdam de deugdE 5 - zaam-



74
P. J. KASTELEÏJN
zaamheid der geoctrojeerde Amderdamfche Cement door de ondervinding ten klaarden bleek, wordende' dezelve , met den besten uitflag, tot de Stads werken gebezlgd, (praken de Dordfche berichten, verklaaringen, beproevingen, enz. deze ondervinding tegen Het Publiek wierd dus zeer lang geflingercl en te leur gedeld, in eene keus te doen,"om het waare van het valfche te onderfcheiden.
. De Heer kasteleijn , intusfchen, heeft ons thans m daat gedeld, om te bepalen, wat 'er van de zaak fa verfchii zij. Hij heeft beide Cementpoeders, met zeer veel naauwkeurigheid, door onderlinge vergelijking van derzelver bedaandeelen onderzocht, en aangewezen , waarvoor men dé geoctrojeerde Amfterdamiche Cement te houden hebbe. Van zijn onderzoek , geeft hij ons in dit werkjen , een onpartijdig verllng, hetwelk, hoofdzakelijk, uit de volgende (tukken bedaat:
I. Voorlopende befchouwing , en ontleding der kleidofte, van welke men zich, in de Amderdamfche Fabriek, ter bereiding des Cementpoeders, bedient.
II. Vöorloopende befchouwing des oimemaslen Tras of duiflteenen.
III. Ontleding van de Amfterdamfche geoctrojeerde Cement , (Cementpoeder) in derzelver bedaandeelen. —
IV. Ontleding van de Dordfche Cement, (Cementpoeder) in derzelver bedaandeelen. En ,
V. Onderlinge vergelijking der bedaandeelen van de beide Cementpoeders.
Van wegens het agtervolgend onderzoek, dat de' Schrijver ten aanzien dezer Stukken geregeld in acht neemt, en met proeven daaft, is dit werkje niet wel gefchikt, om een gedeelte van het zelve uittetrekken, ten einde onzen leezer te overtuigen , van de waare uitkomst zijner proeven. Daar het intusfchen aan niemand, dan aan fcheikundigen alleen te beöordeelen daar, in hoeverre dit waar is, verliest het publiek 'er niets bij, terwijl het Stuk juist daarom te meer, de lezing en het oordeel van Scheikundigen vordert, om de waarheid te verbreiden, en de belangzuchtige inzichten , paaien te dellen. Wij voor ons maaken geene zwarigheid, te erkennen," dat de proeven van den Heer kasteleijn voldoende zijn, om te bewijzen, dat het
Am-



SCHEIKUNDIGE ONTLEDING, ENZ. 75
AmHerdamfche geoctrojeerde Ceraentpoeder de vereischte hoedanigheid heeft cener goede Cement, zo wel als het Dordfche. De Authcur vond in 100 deelen van het AmHerdamfche Cementpoeder: 42 a 44 deelen kiezel-aarde of zand , 7 k 7' en een half deel kalkaarde, 8 a 8 en een half deelen ijzer, 38 840 deelen klei- of aluin-aarde. En, in 100 deelen van het Dordfche Cementpoeder: 55 a 57 deelen Kiezelaarde of zand ,6 a 6 en een half deelen kalkaarde , 8 a 8 en een half deelen ijzer, en 27 a 28 deelen klei- of aluinaarde bevat, en het is van wegens deze eigenfehap , dat dezelve voorzeker niet achter de Dordfche te Hellen zij, en omdat tevens de ondervinding het voordeelig gebruik dezer Cement bevestigt , vindt de Schrijver geen zwarigheid heilig te verklaaren: ,, Dat het AmHerdamfche Cementpoeder, „ vooral geen minder vermogen kan toegekend worden, dan het Dordfche: — Dat de grootere hoe,, veelheid aluinaarde deszelfs deugdelijkheid wel verre „ van te benadeelen , veeleer vergroote; — dat de „ eenigszins meerdere hoeveelheid kalkaarde, in geene ,, voor- of nadeelbaarende aanmerking kunne komen, ,, vermids 'er toch eene rijke hoeveelheid kalk, tot de „ fpetie gebruikt en derzelver bijvoeging nimmer ,, zóó naauvvkeurig behartigd word, dat 'er in onder,, fcheidene Cementmengingen, waartoe men zich be„ Hendig van eenzelfde Cementpoeder bediene, niet „ nu eenigszins meerdere, dan mindere hoeveelheid kalk „ zoude voor handen zijn; Ik zwijge (zegt hij), dat daar,, ënboven niet iedere foort van kalk even zuiver zijn „ kunne; — dat naardien de beHaandeelen der ijzer,, floffe gelijk Haan, hier uit, in zo verre, niets dan „ een evenredigheid voor beider vermogen voortvloeit; ,, — en dat ik eindelijk in zekeren opzichte, verpligt ,, ben, het AmHerdamfche Cementpoeder, eenen hoo,, gen voorrang boven het Dordfche toetekennen; en „ wel op dezen Grond: dat het zelve, befiendig van „ een en dezelve kieiHoffe, door eene kunstmatige. „ hette, tot denzelfden graad van verHeening kan ,, gebracht worden en integendeel de duifHeenen niet ,, altoos van dezelfde gehalte zijn, vermids derzelver floffen niet altoos .eenpaarig zijn kunnen, noch zij in derzelver onderfcheidene laagen , door de natuur „ een' alleszins gelijken graad van Calcineering kun.
„ nen



.76
A. MEIJER.
3, nen ondergaan hebben ; zoo dat zij', dus doende. 5, volftrekv, (in dit opzicht) met het AmHerdamfche „ Cementpoeder niet kunnen gelijk gefield worden,"
Hoe- zal eene jongvrouw zig vormen, dat zij liefde en hoogachting waardig zij? van andreas meijer. Uit ha Hoogduitsch, na de vijfde rechtmatige cn vermeerderde uitgave. Te Coeverden, bij J. van der Scheer fifk 9i Bladz. In gr. Svo. De prijs &fi'-U,-\i *
Tiet heeft ons gefpeten , dat een voor jonge juffers, die eens beminlijke en waardige buismoeders, en het levens ■ vermaak van deugdzaame mannen zijn zullen, zoo dienfh'g en nuttig handboekjen, als dit van den Heer a. meijer is, in een zo flordig Nederduitsch gewaad verfcheenen is , cn noch ten aanzien van 11 ijl, noch van fpelling, noch van uitvoering desdruks, of fraaiheid van papier, iet heeft, om zich bij het fchoone geflacht te veraangcnaamen. Schooneir kunt gij u verheffen boven al dit uitwendige, en op het wezenlijke uwe aandacht vestigen , zoo prijzen wij u dit werkjen , als een zedekuudig hand- en zakboekjen, aan, het welk u de voortreïlijkfte regels aan de hand zal geven , om u tot waardige vrouwen , en het geluk van u zeiven en uwe aanltaande echtgenoten te vormen. Wij zullen tot een ftaaltjen enkel de 6T en 62 paragraven hier plaatzen, waar uit men het goed oordeel en de bondigheid der raadgevingen van den Schrijver, maar tevens de flordigheid van den vertaaler, ter bevestiging van het door ons gezegde, zal kunnen opmaaken.
,, Wanneer ik van de geleerdheid van de fchoone Sexe Ipreeke, dan verftaa ik daardoor niet een zeker emftig en aanhoudend ffudeeren.dat gij voor ons mannen 'altijd moet overlaaten; maar flegts zulke kennisfen , die het zoort van menfchen, voor liefde gefchaa-
pen, betaainen Reeds een natuurlijk goed ver--
Hand, wanneer het zelve flegts door leezen befchaaft is, kan ongemeen veel daar toe bijdraagen, om u tot eene beminnenswaardige gezellin , tot eene gefpraHczaame egtgenoote te maake-n. Maar hoe veel meer kund gij beide worden, wanneer gij ook in zulkeken-.
niST.



BOE ZAL EENE JONGVROUW ZIG VORMEN, ENZ. 77
nisfen Knaak vind, die uwen geest niet alleen eene zekere bevalligheid, maar ook ftof tot veelerlei aangenaame gefprekken geeven, cn die men heden ten dage
bij meisjens van goeden huize onderfteld Dan
met eene op deeze wijze, verkregene kennis eene geleerde Dame voor te (tellen, doet dog, om 's hemels wil geen moeijte. Ik kan mij niets tegenftrijdiger voorftellen, dan een vrouw, die, zo ras zij haaien mond flegts opend,,altoos geleerdheid ademt en fteeds hoogwijze vonnisten, (preekt. Eene zoodanige vrouw, zij mag in gezelfehappen van uw geflagt, of' van het manlijke zijn, zal altoos mishaagen, jaa men zal ze zelfs vlieden. Ten minften voor mij zou zij even zoo aanltootlijk zijn, als een man, dien ik zag filet breiden, kanten knoopen, of met den lepel in de hand bij den keukenhaard ftaan."
„ Daar 'er Moeders zijn, die bijzondere regelen in de opvoeding waarneemen: zoo treft haar met regt de
berisping der mansperfoonen. Zommige onder
dezelve beperken de geheele opvoeding , die zij aan hunne Dogters tragten te geeven, enkel daar in, dac zij ze naajen , breijden, fpinnen, of knoopen , ook wel de huishouding te voeren leeren: welk laatfte haar dikwerf tot zoodanige bezigheden vernederd, die eigenlijk het wterk van meijden zijn moesten. En met deeze, na de meening van veelen, zeer wel opgevoede Dogters , maakt gij nu den man gelukkig , die naa
haar vrijt, en de aan ftaan de echtgenoote van
den man word te gelijk zijne eerfte dienstmeijd
Andere integendeel ('potten over zulk eene eenvouwige opvoeding. Zij willen zig boven de laage gewoonten van zommige Familien verheffen, en laaten haare Dogters in de vakken, voor het manlijk geflagt beftemd, in het leeren van hoogere wetenfehappen broddelen. Is de eerfte de dienstmaagd van
haaren man de andere wordt een fottin, die hem met haare geleerdheid wil beheerschen."
Gelijk wij zeiden, 't is jammer, dat Vertaaler en Uitgever met dit werkjen zo gebroddeld hebben.
Ern-



78 ernstige en trouwhartige waarschuwing
Ertiftige en trouwhartige fVaarfchuwing aan de Grooten deezer waereld voor het gevaar van eenen eeheelen ondergang , waar mede de Troonen, de Staaten cn het Christendom bedreigd word, door het valfche leer Rel* tl der hedendaagfche verlichting en de vermetele vorderingen eeniger zogenaamde Philofophen , geheime ee nootjehappen en fecien. Met bewijs ft ukken en oirkonden uit de archiven onzer eeuw voorzien, en in het licht gegeeyeft door eenen Vriend der Vorften en der waare Verlichting. Uit het Hoogduitsch vertaald, Derde Druk te Amfterdam bij W. Brave5 179,, behalven de Voorrede 94 Bladz. In gr. 8vo. De prijs is f:-9..
W/ij zullen onzen Lezers, hopen wij, geen ondienst doen, indien wij ons over het werkjen, dat aster dezen uitgebreiden en vcelbelovenden tijtel volgt een weinig breedvoeriger dan naar onze gewoonte uitlaten, daar hetzelve ook in verfcheide Steden van ons Vaderland veel gerugts gemaakt heeft.
De Schrijver, die zich achter den vleienden naam van Vriend der Vorften en der ware verlichting verborgen heeft, is, naar alle waarfchijnelijkheid, (gelijk ook de Vertaler op Bladz. IV van de Voorrede te recht aan. merkt) de Profesfor hoffman uit Duitschland 'een Roomsgezind Schrijver en tevens ijverige verdediger van de rechten zijner Kerk in het gemeen, en die der geestelijkheid in het bijzonder. Schoon het laatfte gedeelte van deze aanmerking op zich zelve mo*e fchijnen weinig aftcdoen, — (want wat doet het tot de waarde of onwaarde van een boek, tot welke gezindheid de Schrijver behore ?) zal het echter zeer gefchikt zijn,om onzen Lezers eenig denkbeeld te ^even van de ware redenen, die eigenlijk aanleiding gegeven te hebben tot de groote vreze, welke hem tot het opftellen van dit gefchrift heeft aangefpoord. Van zijn zedelijk Charakter kunnen wij niet anders zeggen, dan dat het in zijn eigen Vaderland niet buiten verdenking moet wezen, daar de Heer knigge in de Voorrede van zijne Staatkundige Geloofsbelijdenis hem openlijk doet voorkomen als iemand, welke zich aan fchantielijke leugentaal fchuldig maakt.
Wat het Werkjen zelve betreft, het is, vooral in den aanvang, in eenen verfierden en Üratorifchen ftijl ge-
fchre.



AAN DE GROOTEN, ENZ. 23t
fclireven, die meer gefchikt is om het oor te ftreelen, dan om te overtuigen: „ de Voorzienigheid," dus fpreekt hij Bladz. 2 tot de verlichters „ heeft de fakkei ontftoken en ik zal ze opvatten, om de fpelon" ken, waarin gij u verblijf houdt, daar mede te ver, lichten, men weet, waar gij uwe mijnen graaft, en " ik zal de Vorften van üuitschland opmerkzaam ma" ken, en hun het gevaar tonen , 't welk hunne tro11 nen dreigt, die gij moetwillig hebt durven onder,, mijnen,"
En om de aandacht der Vorften des te zekerer tot zich te trekken , hadt hij reeds laten vooraf gaan , dat de arbeid der verlichters zich voornamenlijk uitftrekke, tot tmvtrrukking van den Godsdienst, het verva/ der Staaten, en den ondergang des mcnfchclijken geflachts
waarlijk drie zeer gewigtige uitdrukkingen, welke
bij malkanderen genomen niet minder dan het vergaan van de waereld fchijnen te kennen te geven, waar toe wij geloven , dat menfchelijke pogjngeu niet veel zouden kunnen toebrengen.
Met dat al fchijnt de Schrijver van deze waarheid zo zeker en overtuigd te wezen, dat hij openlijk uitroept. — ,, Wie uwer zal het wagen mij tegentefpre,, ken, mijne bewijzen zijn klaar, het licht der zon., ne befchijnt ze, en uwe arglistige ondernemingen 's, worden ten duidelijkften ontdekt."
Doch, eer hij tot die bewijzen overgaat, wendt hij zijne rede tot de Vorften zelve, welke hij waarlijk geen gratieus compliment maakt, „ zult gij," dus lezen wij Bladz. 3. ,, misfchien verzonken in de geneugtens ,, des levens, geenen tijd hebben, om mij te hooren ? ,, of zal men u misfchien voort flepen tot de vermake,, lijkheden der jagt, tot de vreugdebedrijven van bal„ partijen op dat ogenblik, waarop ik mijne ftem ver,, heffe, om voor uw eigenbelang, voor dat van uw „ waar geluk, voor dat van uwen throon , voor dat van uwe famielie, voor dat van uwe kinderen te ,, fpreeken?" Dan gaat hij na eenige vrij losfe veronderltellingen te hebben laten voorafgaan, over om da grondbeginzels der verlichters aantetonen.
„ Ik zal mij, (dus zegt de Schrijver Bladz. 12) van ,, geene kunstenarijen der redenaren bedienen, om de ,, zaak treffender voortedragen , dan zij in de daad „ is, dit hatelijk tafereel van affchuwelijkheid, waar
,■> vaa



t(i ERNSTICE Ef» TROUWHARTIGE WAARSCHUWING
„ van ik fpreke, heeft reeds de laatfte penfeeltrek vaii „ het meesterftuk van Satans kunst bekomen." — Maar hoe weinig hij aan deze zijne belofte voldaan nebbe oordele de Lezer uit het vijftiende Artikel, 't welk Wij ten dien einde hier in zijn geheel plaatzen zullen. „ De Philolooph knielt nie.t voor eene fchitterende kroon, door" flaven bewaakt, waar voor zich l)e<ns }, laage " zielen bukken , welke door het vooroor led van gewoonte cn opvoeding, met gulden ketens aan „ de zegekoets der Vorften geklonken worden. Neen! „ een Philofooph gevoelt in zich zeiven de Konin*,, hjke waardigheid — hij treed ftoutmoedig de altaarcn_ onder zijne voeten , en handelt naar de groni„ beginzels der natuur, waar van Lij de Priester is — „ hij lacht met de Wetten, als uitvindingen van het „ geweld, cn breekt de tempels van verdichte Goden af, De natuur is, bij hem, de oorzaak van al„ les en ook van zijn beltaan ; de wijste onder de „ menfchen is haar Priester, cn deze heeft het voorrecht boven alle anderen te heerfchen." En wanneer wij den inhoud van alle die Artikelen met bedaardheid nagaan , zien wij wel, dat 'er, ja , menfchen gevonden worden, die omtrent den Godsdienst zeer verkeerde gevoelens koesteren, die de troostvolle leer des Eüangeliums trachten om ver te rukken, en welke zich niet fchamen, om door hunne verderflijke Schriften , deze gevoelens bij de waereld fmakelijk te maken. — Maar dit was immers het geen niet, waar voor de Schrijver de Vorften wilde waarfchuwen ? Zulke vijanden zijn 'er ten allen tijden geweest en wat hebben zij tot nog toe anders uitgewerkt, dan'dat zij anderen hebben opgewekt, om de Verdediging van den Godsdienst op zich te nemen, en denzélven met des te meer luister te doen te voorfchijn treden — maar daar het hier eigenlijk op aan zoude komen , is dit; of die genen, welke de regeringsvormen tot haren eerften oorfprong weer zoeken te rug te brengen, of met eenen anderen naam de voorftanders der vrijheid, of die te gelijk van voornemen zijn, om den Godsdienst uitteroeien? — Dit moet de Schrijver bewijzen, indien hij zijne oogmerken bereiken zal, maar wij twijfelen, of hij het wel verder zal kunnen brengen, dan om aantetonen, dat 'er, onder de voorftanders der vrijheid , menfchen gevonden worden , die
den



AAN DE GROOTEN, ENZ.
Si
den Godsdienst geen goed hart toedragen , maar indien dit bewijs den gcwehschten invloed op de harteii der Volken maken zoude, moest hij te gelijk aantonen, dat 'er onder de voorftanders van het Despotismus en onder de Despoten zeiven de zoodaanigen niet gevonden wierden. — Maar hier toe zou wat meer nodig wezen , dan de figuren van de Rhetorika, waar van zich de Schrijver zoo meesterlijk bedient^ om de wereld te doen geloven , dat de Godsdienst op het punt is om uitgeroeid te worden, roepende ten dien einde alles te hulp, wat in ftaat is, om het hart gevoelig te maken. •—. Als vriendfchap, liefde, tederheid, kuifche meisjens, beminde echtgenoten, grijsaards, enz.
Wie wordt bij het lezen van de volgende periode niet opgewekt, om te geloven, dat 'er een angel in het gras verborgen is, wanneer hij alle de kunstgrepen in aanmerking neemt,van welke de Schrijver zicli bedient, om zwakke gemoederen door vreeze te bewegen , om tot zijn gevoelen overtegaan.
,, Ziet gins [blad 23] dat onbezoedelde en kuifche ,, meisje,hoe het zich ontwikkelt,hoe het uwe vreug-
de, het vernoegen uwer dagen is! verwagt geeneh ,, bruidegom voor haar, geenen echtgenoot, iiie de ,, dagen zijner vreemdelingfchap met haar ten einde ,, fnelr, een Wellustig jongeling zal,haar ontëeren, en „ over zijne gruweldaad juichen. Gij zult de wetten „ tegen den moordenaar haarer eer inroepen willen , ,, doch 'er zijn geene Wetten meer; die de magt heeft, ,, beeft immers het recht , gij zult uwe handen ten „ hemel heffen , en men zal met u fpotten. Gij zult ,, toevlugt bij den Vorst, bij den Rechter zoeken, en er zal geen troon en geene Wet meer zijn. Uw' ,, zoon, uw broeder zal de onteerde willen verdedi5, gen, en guiten zullen hem bij de hairen naar dé „ puinhopen van eenen verwoesten tempel fleepen, eri „ hem daar vermoorden, waar gij den God uwer Va,, deren aangebeden hebt. Doch waarom flaat gij uw ,, oog met traanén vervuld neder! heft hetzelve op* ,, om töneelen nog vreeslijker dan het voorsaande te ,, aanfehouwen. Ziet, gins iri dien hoek, fluipt eeri edele Grijsaart, onbemeikt, voorbij; hij was iri i, godsvrucht grijs geworden, cn bragt de dagen 3* zijns geheelen levens in vroomheid door, en ih'ans
VAD. B1BL. V. DEEL, NO. 2* F $, ié



82 ERNSTIGE EN TROUWHARTIGE WAARSCHUWING
„ is hij ten fpot der godlozen, hij durft zijne gevouwene en door ouderdom bevende handen,niet meer „ ten hemel heffen ; het nieuwe Systema kent geenen „ God, noch Godsdienst. 'Er zullen tijden komen, „ waar in men hem, die tot God bidden wil, op „ den brandltapel werpen zal, en hem, die zich als „ een Godvruchtigen gedraagt, als eenen verachter „ van het Systema der natuur ter doodftraf verwij„ zen."
Na eenige bladzijden met zulke miferabele voorzei gingen, die zoo walgelijk zijn voor het gezond verfhind, bekleed te hebben, keert hij zich weder tot de Vorsten, en geeft hun de middelen aan de hand, om de pogingen van de zulken, die hunne troonen pogen om ver te rukken, te verijdelen , doch dezelve zijn ons wat al te zwak voorgekomen, en beftaan meest in uitroepen, die tegen menfchen, welke veronderfteld worden , zulke groote dingen in het hoofd te hebben, vyeinig afdoen, even gelijk zijne fcheldwoorden van Schaamteloze en lage vuilijk op bladz. 39 naar ons inzien meer gefchikt zijn, om te verbitteren dan om te verbeteren. — Dit is de weg niet om iemand te bekeren. — De Goddelijke Stichter van onzen gezegenden Godsdienst bediende zich van veel zatter middelen, om zijne vijanden tot de zalige leer des °\i\xangeliums over te brengen Dezen moeten wij navolgen, en dan mogen wij een heilig vertrouwen koesteren , dat Hij zijne kerk behoeden zal voor zulke fchromelijke onheilen, als ons hier door onzen zwaarmoedigen Schrijver voorfpeld worden.
Wat nu de bewijzen aangaat, waar op alle deze gezegden en donkere vooruitzigten rusten, dezelve zijn juist zoo , als wij die verwagt hadden. — Onder dezelven behoort onder anderen deze, dat men in een zeker werk onzen gezegenden Verlosfer jesus christus bij dalai lama eenen Tartaarfchcn bedrieger vergeleken had. — Hoe zeer ieder, die eerbied heeft voor den Christelijken Godsdienst, een affchrik moet hebben van zulke godloosheid, zoo is het met dat al zeker, dat men de daden van zulk eenen Godverloche, naar niet op rekening van allen kan Hellen, die zich voorftanders betonen van de rechten des menschdoms -- en dat men daar uit geen gevolg kan trekken, dat heide die zaken zoo met malkanderen verbonden zijn ,
dat



AAN DE GROOTEN , ENZé 83
dat zij niet kunnen worden van een gefcheiden, gelijk de Schrijvér ons in het gantfche beloop van dit zijn werkjen heeft pogen wijs te maken. -Met is ons altijd voorgekomen , een zeker teken van bedrog te wezen , om het ligtgelovig gemeen wat op den mouw te fpelden, dat de Godsdienst in gevaar is, wanneer 'er
over ftaatkundige zaken gehandeld wordt. Het is
naauwlijks te berekenen , hoe veel nadeel dit aan den Godsdienst heeft toegebracht.
't Is waar, de Schrijver geeft ons eene lijst op van acht boekeu, die de gevaarlijkfte grondftellingen tegen het Christendom en de Staten bevatten, en daarom bij vonnis van het Parlement in 1770 ook openlijk te Parijs verbrand zijn, maar wat bewijst dit al weder? zou men niet een veel groter getal beroemde werken kunnen opnoemen, die, tegen zulke en foortgelijke werken ingericht, de zekerte bewijzen voor de waarheid van den Christebjken Godsdienst in zich bevatten — en mogen wij dus niet zeggen dat zulke verachters en befpotters van den Godsdienst tot nog toe juist hebben medegewerkt tot opbouw van 'dat gene, 't welk zij trachten om ver te rukken? — Indien voltaire en home flSêt tegen den Godsdienst gefchreven hadden, waren wij immers zeker verftoken geweest van de uitmuntende werken van den Abt jercsalem, en van de fchone JoodJ'che Drieven, die een onbegriiplijke fterkte aan den' Godsdienst' gegeven hebben door' dugtige bewijzen, welke niet ligt zullen weg geredeneerd worden.
Het beste, dat wij naar onze gedagten in het gantfche werkjen gevonden hebben, is het geen wij lezen op bladz. 47 daar de Schrijver,de Vorsten aldus aanfpreekt:
,, ó Gij groten der aarde ! laat u toch niet mislei,, den , om te geloven, dat de troonen zonder Chris,, tendom beftaan kunnen; het Christendom weder ,1 in die waardigheid te herftellen , die het eerst had, „ en die het van rechtswege hebben moest — dit is „ het eenige middel, om u tegen alle vijandlijke aan„ vallen te befchermen". — Indien deze les altijd ware in acht genomen, nimmer geloven wij, dat iemand aanhang zoude aevonden hebben , om naar eenige verandering ten opzichte van het openbaar beltuur te haken.
't Is ons over het geheel voorgekomen, dat de SchnjF a ver



S4
At kniggb
ver bevreesd geweest is, dat de leerftelhngen van zijne Roomiche Kerk door de tegenwoordige verlichting zouden last lijden, en dat de Geestelijkheid van hareu invloed zoude beroofd worden — dat hii zich heeft willen wreken op de Recenfenten, die zijne fchriften uit dien hoofde misfchien niet al te gunflis beoordeeld hebben, en dat hij zich voorts heeft willen indringen in de gunst der Vorsten, wier zaak hij thands ook openlijk, in zijne gefchriften, tracht te verdedigen En dus befluiten wij met te zeggen,
dat du gefchrift naar ons inzien behoort onder dè niets afdoende brochuren van onzen tijd, en dat het moet gehouden worden voor juist het tegenovergefielde, als het de Schrijver bladz. 54. wil laten doorgaan, namenlijk voor een voorcbrengzel van eenen zwaarmoedigen geest.
Staatkundige Geloofsbelijdenis met betrekking lot de franfche Revolutie en hare gevolgen, van den Vrijheer adolf knioge. Uit het Iloogduitsch. Tc Dordrecht, bi, de Leeuw, en Krap, l?92. 130. Bladz. In gr. Svo. De prijs is f;-16. V
J)e Heer KNiGGR, door zijne verftandige en aangenay me gefchriften m ons Vaderland reeds genoeg berZL' gee^.in.de "''«ding, tot dit fraaie werkjen de reden op, die hem tot het fchrijven van het zelve bewogen heeft; - dezelve beftaat voornamenlijk in de aankondiging van een Periodiek gefchrift, 't welk te Weenen zou uitkomen, en meest ingercht wezen om de. nieuwmodifche wijsgeren te ontmaskeren, teweer, leggen , en het publiek voor die affchuwelijke Volksof roermaakers te waarfchuwen. J rwaog*
„ Nu kan men immers niet denken, fdns lezen wij bladz. 7.) dat, bij de opheldering e, vrijheid va?i gevoelens welke than^allerwege heerfch , een ^ las flaaflche vleiers het zouden wagen, om voor z-ch penfioenen en andere voordeden te trekken, het Staatkundig Godgeleerd, en Wijsgerig Despotismus en de verduistering te verdedigende^ VorTten', welï halfwege zijn , om hunne volken , in plaats van de ijzeren ketenen der wtllekeurige magt,de zagte en duufa,
me



'staatkundige geloofsbelijdenis , enz. 85
me banden der wetten, der liefde en achtinge aan te doen, wantrouwig tegen die vrijmoedige, edele mannen te maken, welke den moed hebben, hen, tot hun heil, de waarheid te zeggen", enz.
„ Dit heeft mij bewogen (bladz. 9.) ten einde ook ik het mijne tot dit goede oogmerk mogte toebrengen , deze volgende vrage af te handelen, of, en in welke gevallen, de Europifche Staten bij de tegenwoordige , door de toenemende vrijheid van denken en drulvken , bewerkte ftemming der eeuwe, eene Staatsomwenteling fchijnen te moeten wagten ? En, daar de Franfche Revolutie thans ongetwijfeld wel den grootften invloed op deze ftemming heeft, gemerkt zij zoo menige pen en tong in beweeging brengt, zoo wil ik mijne vraag aldus bekleeden , welke gevolgen hebben wij van de Franfche Omwenteling te duchten of te hopen ?"
Dit doet hij meesterlijk, op eene wijze zoo gemakkelijk , dat het ieder bevatten kan, in deze acht afdelingen :
1. Wie kan over de groote gebeurenisfen der waereld een rechtm'atig oordeel vellen V
a. Aanmerkingen over gewelddaadige Omwentelingen in het algemeen.
3. Toepasfing dezer Hellingen op de Franfche Omwenteling.
4. Welke Conftitutie is de beste?
5. Of de waereld zonder Staats-Conftitutien en Godsdienst-ftelzels beltaan kan?
6. 01' onze hedendaagfche Staats-Conftitutien op echte grondbeginzels rusten, en met de gefteldheid der eeuwe overeenkomen ?
7. Welke wijze van revolutie in de Staats - Conftitutien te wagten, te dugten, of te hoopen zijn?
8. Hoe men alle gewelddaadigde Revolutien voorkomen kunne?
Indien wij het belangrijke uit alle deze afdelingen onzen Lezers bij wijze van uittrckzels wilden mededelen, zouden wij niets minder moeten doen, dan het gehele boek uitfehrijven, het welk zoo beknopt en tevens zoo duidelijk gefchreven is, dat 'er niets te veel of te weinig gezegd is,weshalven wij die genen, welke in deze gewigtige onderwerpen belang (lellen, naar het werkjen zelfs verzenden met deze aanprijzing, F 3 dar.



?6 A. KNIGGE
dat wij niet weten, ooit iet fehoner, leerzamer en duidelijker gelezen te hebben.
Daar echter de laatfte af kling , namenlijk: hoe men alle gewelddaadige Revolutien kan voorkomen? in deze dagen wel de aandicht der meesten zal tot zich trekken , zullen wij de moeite nemen , de zekere middelen die de fchrandere Schrijver daar toe aan de hand «reeft' ten dienftcn van hun, die 'er het meest voor bevreesd zijn , uit te fchnjven.
'Dezelve bedaan voornamenlijk in de volgende aanfpraak. Bladz. 127.
,, Biedt zelf de handen tot de nodige verbeterinogij Regenten ! omdat het nog tijd is! laat die arm' hartige kinderachtigheden vaaren, waar in zoo veelen van u hunnen roem, hunne hoogheid, hunnen luister zoeken! wat kan armhartiger zijn dan in uwen kring van herfenloze , lediggaande hovelingen om te dwalen? Verzamelt toch rondom u mannen, geene aapen — mannen van verdand en moed, die u de waarheid niet verbergen! wat kan onriutter zijn, dan, uwe opgefchikte jooppen, die gij Soldaten noemt, met welken gij, daar gij voor alle aanvallen veilig zijt midden in den vrede Oorlog vertoont , en welken de honger en het verlangen naar hunne vaderlijke hutten uit de oogen is te lezen? Wat kan fmakclozer zijn dan uwe feesten, uwe Cour en Galadagen, waar aan het hart geen deel neemt, waar gij aan den dwang en de tijdkorting uuren opofTert , die gij zoo nut zoo zegenrijk, zoo gelukkig kondct doorbrengen?'' '
„ Geeft uwen onderdaanen het eerfte voorbeeld in alle foort van deugd en eerbied voor natuurlijke en Conventioneele wetten; in matigheid, werkzaamheid trouw, waarheid en huislijkheid. Hebt achting voor wezenlijke verdienden; toont een afkeer voor fnoode kabaaien, voor verfpieders en verklikkers, en tragt het zedelijk gevoel uwer medeburgeren té veredelen."
„ Maakt u niet tot nabootzers, tot dienaaren, tot flaven van vreemde Vorsten, inmiddels, dat gij zelve t'huis he genot der aangenaamde heerfchappij, der vaderlijke heerfchappij over verdandige en vrije menfchen, die u beminnen, in eene volle mate fmaaken kunt!"
Verzaakt de dwaaze verovering-zugt en overtuigt



STAATKUNDIGE GELOOFSBELIJDENIS, ENZ. .87
11 dat in honderd menfchen gelukkig en blijde te maken, oneindig meer eere is gelegen, dan millioenen, met geweld, aan het gehaat juk van Despotismus te
binden," r, ,.
Verfchanst u niet in uwe vervelende reiidentien , te°èn den armen, door de onder despoten mishandelden landman; die u zijnen nood gaerne wenschte te klagen — reist in de Provinciën, ziet met eigen 00gen , hoort met eigen ooren , en verlaat u met op de oogen «Ier genen , die u blinddoeken." .
Eert alle nutte Staaten, en gedoogt niet, dat zich zekere rangen bevoorrecht meenen door hoogmoed, onkunde en lediggang, om zich boven naarftige en betere menfchen te verheffen! verbant voor altoos den waan, dat verdiende, perfonele voorrechten en het recht op eerambten en daatsbedieningen overgeërfd en aangeboren kunnen worden!"
Gelooft de pluimdrijkcnde fielten niet, welke u voor Gods Stadhouders, ja voor halve Goden uitgeven , die huichelaars , welke waarheidlievende menfchen bij u verdacht willen maken! Zij fidderen , uit vreze van ontmaskerd te worden, en achter uwe majesteit willen zij zich verfchuilen, opdat men hunne fieltendukken niet aan den dag brengc. Zij durven den beteren man niet laten binnen komen, ten einde gij de ware verdienden niet leert kennen, en zij hun aanzien niet verliezen."
, Eert dien man, en dankt hem, die 11 oittere artfenijen geeft! wie u zegt, dat gij de eerde daatsdicnaar zilt, dat gij uwe magt uit de handen des volks hebt ontvangen (eene delling , welke de goede Keizer josephus zelfs openlijk erkende) die meent het oprechter met de bevestiging uwes troons, die is een trouwer dienaar dan uwe daven — den eerden is de plaatsbekleder der natie heilig, de laatden zouden u nog heden verlaten , wanneer een ander tijran u de kroon van het hoofd rukte."
„Gelooft toch niet, dat men met dwangmiddelen en edicten gevoelens leiden en opheldering kan tegenhouden! daat altijd toe, dat ieder een luid fpreke, en zijt verzekerd, dat niemand minder te vrezen is dan de fnapper! hoe meer de menfchen fnappen, des te minder werk doen zij — tegendand doet aan - bepaalingen verbitteren. Verboden van dat flag zijn het F 4 ze"



p» G. FORSTER.
zekertte kenmerk eener zwakke regeering, verwekken den zeer gegronden argwaan , dat uwe fchreden nier vast Zijn , en dat uwe grondbeginzelen het licht fchuwen. Wat in uw land niet gedrukt mag worden, word buiten hetzelve gedrukt, en wat niet openlijk gefloten mag worden, dat word heimelijk en des te gretiger yerfloiiden. ö ö
,, Voelt gij nu de noodzakelijkheid, om weldra uwe ftelzels, uwe zetregels, uwe gelteldheid te veranderen Qen wie van u zoude die niet voelen ?j mort zelfs reeds heimelijk uw volk, beroept dan de landftenden; beroept vrij gekozen vertegenwoordigers uit alle rangen der burgeren, legt bun uwe wenfchen, uwe klagten, uwe goede belluiten voor, overlegt zamen met hen , hoe te helpen zij. verbergt voor hen niets ! Gij zijt hun rekenfchap fchuldig, geeft ze vrijwillig, voor dat men ze u afperst 1 Zij zullen u zulks als eene verdienfte toerekenen , en gij wint daar door in magt en aanzien. Ontwerpt bepaalde wetten, welke met de gelteldheid der eeuwen overeenkomen, en verzaakt alle willekeurige magt, welke niemand verantwoordelijk zijn wil. 6! Neemt 'er de proef van en gelooft, dat gij u daarbij gelukkiger en beter zult bevinden, dan voor tegenwoordig, Maar uwe Viziers, Kasfas , die zijn het, welke u daarheen niet willen laten komen — vertrouwt hen niet."
. H.ier uit oordeele de Lezer over het geheele werkjen ! Wie zou niet begerig zijn om een gefchrift te lezen, dat zulke heilzame en vrijmoedige lesten in zich bevat?
Reizen van george forster , in den Jare 1790. Uit het Hoogduitsch vertaald. Tweede Deel. Te Haarlem bij C. Plaat. 1792. In gr. 8vo. De prijs «/1-4-: '
r\it tweede Deel behelst negen Drieven , waar in de • ^ -,e,er f 0R,STKR de aanmerkingen mededeelt, die hij in Guhkerland , te Aken, te Luik, te Leuven te Mechelen , en te Brusfcl, en op den weg naar en over de nabuurfchap van deze Steden , gemaakt heeft
In den negenden Brief, die hii uit Aken tekent, roemt hij de fraaiheid, de goede bebouwing , en het wijs beftuur van het land van Gulik ten allerhooglten,



REIZEN. ö?
en hij oordeelt, dat de gematigdheid en goede orde , waarmede de Landftenden het Land regeren, voor een goed deel oorzaak is, van deze goede gelteltenis. — Aken roemt hij, als zeer aangenaam gelegen, doch hij merkt aan, dat de bevolking, die in vroeger eeuwen honderd duizend menfchen beliep, thands tot op dertig duizend verminderd is , en hij vindt de reden van deze vermindering, in het afwezen der Keizers, die voorheen dikwijls aldaar tegenwoordig waren, althans gekroond werden — in de verdrukking van het geweten — in de opkomst van magtige Staten en Steden rondömme, die den handel veelal afgeleid, en tot zich getrokken hebben, in een gebrekkig bettuur, enz.Verder geelt hij een vrij uitvoerig bericht van de Staatsyerwarringen , die toen, in de Rijksftad Aken , plaats hadden ; van de gebreken in het openbaar beltuur , en van de ellenden, die daar uit voortvloeien, en de mogelijkheid , dat zij den volkomen ondergang van die oude en vermaarde Stad, na zich Hepen, en van de mogelijkheid en de wijze, om die gebreken te verbeteren. Men krijgt op het lezen , medelijden met het arme volk , en kan zich niet, van het maken van fmertelijke vergelijkingen, onthouden.
De tiende Brief, ook uit Aken , behelst eene bekoorlijke befchrijving van het welvaren van Burfchet» en eenige andere plaatzen, in die buurt, 't welk zij voor een groot deel aan den liechten ftaat van zaken , in Aken, te danken hebben. De Fabrikanten, de beletfelen en bezwaren moede, die hun in die Stad gemaakt werden , hebben zich in hare nabuurfchap neergezet , en aldaar kleine gehuchtjens in aanzienlijke plaatfen herfchapen , die van tijd tot tijd toenemen , dooiden bloei van de Lakenfabrieken , die hier in eene zeer aanmerkelijke volkomenheid gevonden worden, en aan duizenden van menfchen, in het land van Limburg en Braband, overvloedig werk geven. Men krijgt hier de ruwe Wol uit Spanje, en zend dezelve tot fchoone lakens gevormd , naar Spanje te rug. Dit geeft den Wijsgeerigen Reiziger (tof , tot veele zeer gewigtige en verüitziende aanmerkingen. Onder anderen zegt hij, dat de Lakenfabrieken thans van hun vertier in Spanje, door verbod op de invoering, verltoken zijn doch hij verzekert , dat dit verbod onmogelijk lang kan duren , omdat men , hoe men het F 5 ook



9° G. FORSTER.
ook maakt, in Spanje toch gebrek aan Lakenen Wiift behouden. Hij erkent, dat 'er eene groote omwenS Iing in gehee Europa ontftaan zou , zo Spanje eindelijk al zijn Wol zelf ging verwerken. Doch ineen dat .er eer dat gebeurt, „ vooraf noch al een S „ uigneid zal moeten plaats hebben." Dan , zegt W „ moet de eenhoofdige Regering, of Oppermagt lil „ den Koning bepaald, de Stenden herfteld; de Inqu » fltie afgefchaft ; de vrijheid van geweten en dr ik„ pers onherroepelijk gevestigd worden, enz. de eerde „ (rap, zegt hij verder, tot deze gewigtige omwen „ teling i„ deze alleenheerfching, fs hef verbod van „ alle vreemde nieuwspapieren, en gewelddadig openen n'jaa, brieven> - met nog eenige aanmerkingen over Aken, en met een laf fprookjen, van het flechtite zoort, dat men in de Roomfche Kerk vind, en dat ver beneden de waardigheid van deze Reize is, wordt oeze Brief bedoten. '
De elfde' Brief is uit Luik , en behelst eenige bijzonderheden van die Stad, de Reiziger fchat de Inwoners wel op honderd duizend. Hij roemt zeer derzelver groote nijverheid, en houdt dezelve van Franicne alkomst, daar zij met het karakter der Franfchen zoo veel gelijkheid hebben. De reis van Aken naar Luik, door het Limburgfcbc, beviel hem bij uitdek M roemt de vruchtbaarheid en bekoorlijkheid van het' zelve , ten hoogden. De Heer forster was te Luik, tellens met de troepen , die de Koning van Pruisfen derwaards gezonden hadt , en dus ooggetuigen ven de pogingen der Luikenaars, om het Despotismus in hun land afgefchaft te krijgen, dit geeft hem gelegenheid, om over dat onderwerp veel te zeggen. De Prins Bisfchop zal, in het oordeel van den0Schrijver veel minder genoegen gevonden hebben, dan dc Luikenaar* Met de verdere wijsgeerige befchouwingen van deii Heer forster over dat onderwerp, kunnen wij ons met inlaten. Men zoekt zulke (lukken, hoe fraai ze ook wezen mogen, zelden in Reizen.
De twaalfde Brief uit Leuven, behelst de Reis van Luik derwaards. Behalven eenige zeer korte berichten van de fchoonheid van het Land, en van den Reisweg, behelst hij verhalen van de karakters en het gedrag van zi ne Reisgenoten, die wel genoeg zijn opgcdeld , doch die nog eenigzins te ieurfteUénd zijn
voor



reizen.
9t
voor liem, die andere ftukken van den Heer forster. gelezen heeft, en die van hem niets anders verwacht, dan het gene ten hoogften belangrijk is. Veel beter bevallen ons zijne aanmerkingen, over den droevigen Haat van de Uooee School te Leuven, en over de lofwaardige, maar niet wel aangelegde pogingen van Keizer jozef, om die te verbeteren. Aan het Leuvens-bier, geeft hij geen grooten lof, niettegenftaande i, ©,ooo tonnen daar van 's jaars worden uitgevoerd , 30 of 35000 Ingezetenen hebben te Leuven welvaren. Doch voor 1382. hadt de Stad, door de Lakenfabrieken, eene bevolking van 150,000 menfchen.
De 13de en 14de Brieven, zijn uit ISrusfel. Zij beheizen eenig bericht van de aangename manier van reizen, met de Jaagfchuit, in Braband, die, in veele opzichten , aan de Hollandfche zijn voor te trekken. Mechelen vond de Heer forster niet zeer groot, de huizen allen wit beha-eken , en bij uitnemendheid doodsch. Men vindt 'er naauwlijks mensch of dier op ftraat. Hij geeft ook eenig bericht van fchilderijen in de Kerken te Mechclen. De ftukken van rubuens, die hij hier vond, waren zijne meesterltukken niet. In eene 'Kerk vond hij een Preêkftoel, uit éénen vervaarlijk dikken boom gehouwen, waar van het beeldwerk zeer fchoon is. Hij vond niet goed hier lang te verblijven , en meende dat de menigte van fchilderijen, alhoewel van groote Meesters , die hier gevonden worden, hem daar voor Hecht beloonen zouden , dewijl de ftoffen veeliil uit de fmakeloze , en het goed verHand kwetfende , legenden der heiligen genomen zijn. Hij geeft hier over goede aanmerkingen. De doodfche Haat, waarin zich Mechelen thans bevindt, fchrijft hij toe aan de verbazende menigte van geestelijken, die zich, ten koste van de ingezetenen, vetmesten. De inkomflen van den Aardsbisfchop, rekent men op niet minder, dan 100,000 guldens.
Langs een fchoonen weg, reedt de Heer forster van Mechelen, over Vilvoorden naar Brusfel, door een uitftekend wel bebouwd en bevolkt land, daar alles welvaren aankondigt. Te Brusfel is de grond van de vernietigde Kloosters , ten deele met huizen bebouwd, ten deele tot nuttige inrichtingen aangelegd, zoo dat de ingezetenen bij die vernietiging, dubbel winst hebben. De Brusfelaars zijn een ras van menfchen ,



92 INTERESSANTE CHARAKTER-SCHETZEN ENANECD.
fchen , dat in fchoonheid voor de Luikenaars en Limburgers wijken moet, dit vond onze Reiziger vooral ten opzichte van de vrouwen, waarheid. De reden van deze minderheid, dnrft hij niet bepalen. In de Kerk van St. Gudula, vond hij het fchoonfte ftuk van rubbens, dat hij ooit gezien hadt, en dat misfchien in de wereld is. Alle andere fchilderijen, die hij hier zag, vielen in zijn oog hier bij al te zeer af. — Breed geeft de Heer forster op van de uitflekende fchoonheid van de St. Jakobskerk te Brusfel, die, onder zoo veel wanftaltige Gotifche gebouwen, eene luisterrijke vertooning moet maken, en aan de opmerkzaamheid van alle vreemden , moet wezen aanbevolen ; zoo wel als een fchilderij van craijer bij de Begijnen , die evenwel, zoo 't fchijnt, door de Brusfelaars niet naar hunne waarde geichat worden.
tiet overige van den laatften Brief, behelst eenige berichtpn, nopends de verzameling van fchilderijen van den Heer danhot, dat met de uitftekendlte Hukken van de beste Nederlandfche Meesters prijkt, en waar aan de Reiziger grooten lof geeft. Doch alle die uitmuntendheid is in zijne oogen, wederom alleen-beuzeling, in vergelijking, met de (hikken van titiaan, u-.onardo da vinei , beide Italianen, en over welke hij eene geheele lofreden houdt.
Dit Deeltjen van deze Reize is, alhoewel het in zichzelven niet kwalijk gefchreven is, en hier en daar zijnen grooten Auteur zeer wel vertoont, bij verre zoo belangrijk niet, als wij zulks van eenen man, als de Heer forster is, zouden verwacht hebben.
Interes/ante Charaklcr-fchelzen en Anecdoten der voornaamfte Vorften van Europa, bijeen verzameld uit de oude en nieuwe Gefchiedeni.fen ; behelzende veele merkwaardige voorbeelden van goede en kwade Vorften, door welke verfcheiden Landen en Rijken gelukkig of ongelukkig zijn geworden, alles zeer nuttig en leerzaam, om bij de tegenswoordige tijdsomftandigheden , wegens den gevaarlijken toejland van zommige Vorften in Europa, gelezen te worden. Uit het Iioogduitsch vertaald. Eerfte Stukje. Te Amfterdam , hij P. van Leeuwen. 45 Bladz. In gr. 8vo. De prijs is ƒ :-8-:
Zoorira men in overweging neemt, dat op vijf- en veertig bladz. de levens van zes- en twintig Ko-
niu-



der voornaamste vorsten van europa. 93
ningen befchreven zijn , zal men ras begrijpen, dat dit'Werkjen meest voor kinderen gefchikt is , om dezelven tot het lezen van grooter Werken voortebereideu , het geen ook het eenigfte geval is, waar in wij hetzelve nuttig zouden oordeelen. .
De opfteller van de Voorrede, die ons met dat al is voorgekomen, .uist geen man van het grootfte doorzigt te wezen , heeft echter eene veel hoger bedoeling aan den Schrijver toegefchreven , menende namenlijk, dat de tijdsomstandigheden, die het levert der Vorften hoe langer hoe meer in gevaar brengen , en dezelven op hunne Tronen doen becven, hem tot het famenjlellen van dit Boekjeu aanleiding gegeven hebben, denkelijk dan , om de wereld te overtuigen, hoe nuttig de Koninglijke Regering voor de Volken geweest is , want anders kunnen wij zijne redenering in het geheel niet vatten.
Maar wij vragen, of de volgende voorbeelden , hier toe wel zeer gefchikt zouden wezen?
Op Bladz. 9. lezen wij van willem den veroveraar , „ hij ftierf in een oorlog tegen Frankrijk, welken hij, bloot uit wraakgierigheid, ondernomen " jiadt — hij was een Vorst van groote talenten, " maar hij wendde dezelve niet altoos aan ten besten ,, zijner onderdanen , .maar dikwijls flegts tot bevrediging van zijne driften en begesrtens, om welke ]l redeif hij ook meer gevreest, als [in plaats van dan] ,, bemind wierd." ..... Bladz. 10. van willem den II, „ bij zijne kroning beloofde hij zeer veel, doch hield het des te , minder. De Godsdienst, die alleen in Haat geweest ', was, hem binnen de paaien van matigheid te hou', den , was voor hem eene bloote hersfenfehim. Hij " verhandde den beroemden Bisfchop lanfrancus enkel daarom , wijl hij het gewaagd hadu hem, wegens zijne geweldadigheden, te berispen." Bladz. 15. van richard löwenhertz, ,, om zijné ,, driften ie voldoen, offerde hij menigmaal het be,, lang van zijne Kroon en Onderdanen op. Hij be,, laste het volk met fchattingen , maakte geduurig „ nieuwe beleningen, verkogt Domeinen, Prebenden ,, en Staatsbedieninaen. — Dus verkogt hij aan den „ Bisfchop van duiuiam, de waardigheid van een Op,, perrechter, voor duizend mark. Hij pleegde (voor „ plag) te zeggen, dat hij ook bereid was om Lon-
„ den
j



94 p. w. provo kluit , de ruiter naar chattaw.
„ den re verkopen, wanneer hij flegts een koper vin ,, den kon. r "
Bladz. 19 van henorik. de II[, „ hij was wel ,, een goedaardig Vorst , rnaar de natuur hadt hem ,, met tot een Regent gefchapen, het ontbrak hem ,, aan meest alle deugden van een Regent. Zijne Mi,, nistcrs en gunstelingen leidden hem naar hun welbe,, hagen, en onderdrukten het volk,om zich zeiven te „ verrijken. '
Bladz. 16. van hendrik de VIII, „ over het geheel „ was hij een zwakke en ontrouwe Vriend, een 011„ beflendig Bondgenoot , een onbefchoft liefhebber ,, van de vrouwelijke Sexe , een ijverzugtig Echf-e„ noot, een onbarmhartig Vader,'een heerschzu<nig
Opperhoofd, en een despotiek Koning."
Bladz. 41. van karel de II , „ hij was in den ,, hoogden graad traag en onwerkzaam , haatte alle ,, ernllige bezigheden, dagt degts alleen daarop, hoe ,, hij regt vrolijk en zorgeloos leven konde , en zon,, der het welzijn van den Staat voor oogen te heb„ ben , verkwiste hij het geld zijner onderdaanen en „ leefde deeds in het genot van buitenfporige verma-
kel jkheden."
Bladz. 44. van onzen willem de III, „ hij was bij ,, de hngelfchen niet zeer bemind , en zijne manieren ,, waren voor ben niet innemende: want hij was draf, ,, trot?ch en aifchrikkelijk. — Men zeide van hem ,, dat hij in Engeland Stadhouder, en in Holland Ko3, ning was."
Dit eerde Stukjen bevat alleen de Koningen van Engeland, met belofte van den Vertaler, dat die van Denemarken, Zwceden, Polen, Rusland, Hongarijen, Spanjen , Portugal, enz. zullen volgen , indien de goedgundige Lezer , door het lezen van dit eerde Stukjen zal getoond hebben, naar de overige nieuwsgierig te zijn; waar aan wij grotelijks twijfelen.
de ruiter naar Chattam, door p. w. provo ki uit Te Utrecht, bij de Wed. J. van Terveen cn Zoon'* 179a. 20 bladz. In gr. Svo. De prijs is ƒ: - 6 - : '
■pen eerde voordbrengzel van een jong Dichter. De kenmerken van jeugd, en van een dichtgeest, die zich eerst begint te ontwikkelen, zijn in dit gedicht
over-



A. LOOSJES, P. Z. , IiOUDEWIJN EN LIJSJE. 95
overal zichtbaar: doch teffens zien wij het aan, voor een eersteling, die ons, zo de Dichter voordgaat, cn zorgt dat zijn fraaak niet bedorven wordt, door den tijd zeer veel goeds belooft. Hij heeft voor Nederland, zijn Vaderland gezongen; hij zorge dat hij een Nederlander, ook in zijnen dichti'maak, blijve,en late zich nooit verhoogduitfchen, gelijk zoo velen in de* zen tij t doen. Hij kan zijnen Vaderlandfchen fmaak, met het goede dat hij elders vindt, ook bij de Duitfchers verbeteren, maar wachte zich voor het woeste en het tedere fentimenteele, dat tegenwoordig velen , die, zo zij hunne eigen genie aankweekten , een goede vertooning zouden maken, nu lage, laffe en kruipende navolgers worden.
Zie hier de opdracht van dezen zegezang: Ik zong de ruiters lof, in mijne lentedagen,
Den lof des Helds, wiens roem de wendende eeuwen tart. ó M tgt, Bataven ! u die zwakke zang behagen ,
Hoe ftreelde dit gevoel dan mijn erkentlijk hart! De zucht voor 't vaderland deed mij de borst ontvonken.
Ik zong, mijn vaderland! allee» ter uwer eer. Voor u, mijn vaderland, heeft mijne fnaar geklonken:
'k Leg dit gering gefchenk, dan aan uw voeten neer.
BOöDEwijN en LijsjE, eene Vertelling, door a. loosjes, .pz. 'Ie Haarlem, bij A. Loosjes, Pz. in 160. 47 Bladz. Dë prijs is f: - 10 - :
Den Heer loosjes bekroop de lust, om zijne krachren ook in het vak der Romanzes te beproeven. Hij klaagt, dat het hem zeer traaglijk van de hand ging, en vindt nu goed, het dukjen liever eene vertelling dan eene romanze te noemen. Waarom hij dit zoo goedt vindt, zegt hij niet, en wij kunnen het niet wel gisfen. Naar ons inzien, kan het zeer wel den naam van eene Romanze dragen.
Het treurig einde van het zelve is veel natuurlijker, dan dat van vele andere dergelijke dukjens, fchoon het toch een vreeslijk derke uitwerking van de droefheid is, wanneer men 'er van derft, want dit denken wij, wil de Dichter met het laatfte versjen zeggen; Jlij trilt de doodfiuip aan haar furt.
Zij (lort op 't lichaam neer; Omarmt het jeugdig lijk. Zij grilt, En voelt geen fmarten meer.
Het



5>5 AAN DE HEEREN SCHRIJV. DERVADERL. BIBLIOTHEEK
Het komt ons niet voor, dat de Heer loosjes het in deze foort zoo vergebracht heeft, als wel iri aridere vakken van de kunst , en wij zouden denken dat anderen hem hier merkelijk vooruit zijn.
aan de heeren schrijveren dér vaderlandsche bibliotheek.
Wëled. heeren J
fyTet verwondering heb ik in No. t± der Vadeflandfche Bibliothcek dc recenfic der Lijkreeden van den Heer van hemert geleezen; ondanks de nadere Lofreeden word ik op pag. 554. te fterk aangetast om hetzelve met ffilzvviigen voorbij te gaan.
Mijn Vader in den jaare 1765 overleeden , toen ik den ouderdom van zeven jaaren naauwlijks bereikt hadt, heb ik niet genoegzaam gekend om over zijne daaden te kunnen oordeelen , zooveel is mij echter, door mijne meerbejaarde zusters en verdere naastbeftaanden van zijn character meedegedeeld, dat ik veilig durf _ vastftellen, bet nimmer zijn oogmerk geweest is, dat een brief, toen waarfchijnlijk ter goeder trouw overgegeven, 28 jaaren na zijn dood, zou dienen om een Man te gispen , welke hem destijds op zijn verzoek door een aanprijzende voorreden in het bevorderen der uitgave van een nieuw werk behulpzaam was.
Na het overlijden van mijn Vader zijn deszelfs papieren naar Hoorn gezonden en worden daar nog bewaard, en ik kan verzeekeren , dat na dien tijd de brief in qüestie, (van welles aanwezen ik volftrekt onkundig ben) nog door mij nog die mijner naastbeftaanden, welke thans die papieren bewaaren* verftrekt is.
Ik verzoek dat UWEd. of door het plaatfen van deeze of op een andere wijze mij de voldoening niet zullen weigeren welke mijne goede naam vordert. Ik ben met hoogachting.
Weled. heeren!
U Wel Ed. DW. Dienaar,
pieter houttuijn.
Harderwijk 7 Febr. 1793.



UITTREKZELS en BEOORDELINGEN.
Verhandelingen, raakende den Natuurlijken en Geopenbaarden Godsdienst, uitgegeven door teijler's Godgeleerd Genootfchap. XII Deel. Te Haarlem, bij J. Enfchedé en Zoonen, en J. van VValré, 1792. 50S Bladz. In gr. Oiiarto. De prijs is ƒ4 - 5 -:
Tweede Kecenfie.
Volgends onze belofte, zullen wij nu den Lezer verllag doen van de tweede Verhandeling, welke in dit XII Deel, nevens die van den Hoogleeraar van hemert, gevonden wordt, onder den titel: ,, De Euangelifche Prediking en Gefchriften. vergeleken met de volksbegrippen -van dien tijd, of Proeve ter beantwoording van het voordel, opgegeven door teijler's Godgeleerd Genootfchap , enz." Deze verhandeling waar van deEerw. de vos Schrijver is, is in tien Hoofddeelen verdeeld. — Het eerde Hoofddeel behelst eenige aanmerkingen, over het gewigt der vraag; over de aanleiding daar toe; de bedoelde mening, en manier van oplosting. Het gewigt der vraag leidt deEerw. de vos, bijzonder af , 'uit de min of meer doute uitlpraken, welke verfcheiden hedendaagfche Schrijvers , bijzonder in Duitschland, wagen , nopens de leere^ en de wonderen van jesus , zoo als die door de Euangelisten aan ons verhaald worden; en fchoon men ligtlijk de doutden derzelven kan beantwoorden, evenwel fchiet eenen denkenden mensch al ligt bij de vraag: Is evenwel het verklaaren van fommige zaken, door het terug zien op de tijden en menfchen , met welken jesus moest omgaan, wel zoo geheel en al verkeerdheid, dat hier over niet meer valle na te denken? Steekt 'er toch niet eenige waarheid in het zeegen: dat veele vreemde en langgevestigde gevoelens, de tijdgenoten van jesus vervulden ? kan en moet dit niet van zeiven invloed gehad hebben , op alles wat hem betreft? Ja is het niet dikwerf de eenige neutel, om vernaaien, moeilijk* redenceringen cn gefprekken te verdaan, welke zeer ongerijmd kunnen worden, wanneer wij ze niet opnemen in den joodfehen zin? —pit alles verdient dus zekerlijk nader getoetst te worden."-— Vervolgends toont de Heer de vos, ^. 7. welke,
VAD. BIliL. V. DEEL. no. 3. G c11



93
VERHANDELINGEN
en hoe veele ondergefchikte vragen en onderzoekingen in net voorftel des genootlchaps vervat zijn, wanneer hetzelve behoorlijk ontleed wordt, van dezen neemt hij nogthans enkel die in overweging, welk or.midlijk tot het voorftel behooren, en doet onderzoek ï.o. wat Volksbegrippen zijn.
Voor Volksbegrippen zijn te houden , of zulke afzonderlijke en bcfchouwlijke ftelhngen , die vrij algemeen goedgekeurd en aangenomen worden , of ook gewoonten en manieren van doen en handelen , in zoo verre deze gewoonten uit zekere gevoelens en omhelsde denkbeelden voortfpruiten , en daar mede verbonden worden ; het zij dan dat die begrippen en daar door veroorzaakte zeden , goed en ^heilzaam, of ook kwaad en verderflijk te achten zijn." — ,, De gewoonte echter fchijnt gewild te hebben, dat men door volksbegrippen bepaaldlijk verÜaan moete, volks dwaal in gen, enz." — Dit onderfcheid wordt vervolgends §. 10. volgg. breeder uitgehaald, en aangetoond, hoe moeilfk hetzij, om te bepaalen, of iet eene algemeene volksdwaling zij, als ook wat het zij, zich naar volksdwaalingen te'fchikken? Welk denkbeeld, door de opheldering van den Eerw. de vos, blijkt, zoo ruim van begrip te zijn, dat men niet ligtlijk kan zeggen , wanneer en in hoe verre eeii Schrijver, of Wijsgeer, of Leeriiar eigenlijk gezegd kan worden, zich naar volksdwalingen te fchikken.
Na deze algemeene voorbereidzelen , bcfchouwt de Heer de vos, in het tweede Hoofdeel. jesus , ten opzichte der vraag, in zijn doorgaand karakter, in het zelve bepaalt hij zich voor eerst, om bet gedrag van jesus, ten opzichte van de heerfchende "begrippen zijns tijds , uit de 'vernaaien zijner Levensbefchrijvers onpartijdig te beöordeelen. Nu zegt de Heer de vos §.3. ,, In die overgeleverde vernaaien , is mij fchier niets duidlijker, niets loopt mij daar in fchielijker en beftendiger in 't oog, dan deze bemerking; dat aan den Zaligmaker in 't gemeen, zonder eenigen twijfel, de titel toebehoore , van de groote beftrijder der volksdwaalingen, die het godsdicnjlige betrof en onder de Jooden. Vervolgends geeft hij %. 4. de voornaamlte volkdswalingcn der Jooden, uit de Euangelisten op, bij voorb. 1) Nationale trotschheid. 2) Nopens den aart en het rechte wezen van den godsdienst



van teijlers godgeleerd genootschap. gj
dienst verkeerde flelregelen. Veele zeer algemeen verlpreidde verkeerde grondregels, ten opzichte der zedelijke gedragingen, welke aan zeer fchroomlijke misbruiken, eenen fchijtl van betaamliikheid en onzondigheid hadden bijgezet. 4) Dwaalingen, nopens het geen gebeuren zou na het llerven; 5) eindelijk heerschten onder de afftammelingen brat Is, fommige verwachtingen, wegens de aanftaande tijdlijke lotgevallen der Natie, en de komst van eenen grooten Godsgezant of Mesiias , bij welken waarheid en dwaling zich onder een vermengden. ,, Over het geheel merkt nu de Schrijver §. 5. aan, was jesus geheele leven en leere, de fterk.'te en geduurigf'te tegenfpraak tegen den Joodfchen volkswaan, die fchier te bedenken is." Dit wordt in het volgende breeder aangetoond: ,, Dat jesus in dit bekende aantasten der volksvooröordeelen, zich niet tekende als de vriendelijke en beleefde man der waereld, gelijk wij het hier noemen. Was, vraagt de Heer de vos, zijn voorkomen van dezen kant niet veel eer uitermate geftreng, en weinig bezittende van dat infchiklijke, 't welk fommigen in onze dagen, als zoo behaaglijk, gelieven voor te dragen"?
5- 7. Gaat de Schrijver nog een' flap verder, cn zegt: ,, Daar is zelfs grond, om, wegens jesus, deze volgende (telling te beweeren: jesus maakte veeltijds geen gebruik van de Volksbegrippen. Hij eigende zich de voordeden, welken hij 'er uit getrokken kon hebben, geenszins toe; zelfs dan niet, wanneer wij 'er niets belemmerends in zouden vinden; zoo dat hij 'er zich fomwijlen geheel niet naar fchikte, ook daar wij dit nuttig, ja bijna nodig, zouden keuren." —■ Dit wordt weder door voorbeelden aangewezen. §, 8. 9. Waarna de Heer de vos dit befluit trekt. f. 10. „ Genoeg is het, uit dit alles voorlopig ten duidelijkften te bevroeden, dat de gantfche omvang van het leven des Ueilands eene zeer openbare, eene geenszins bedekte, maar allcnthalven vrijmoedige aankanting was, tegen menigerlijë volfcsdwaaling, welke hij llrijdig oordeelde met den zuiveren godsdienst, dien' Hij kwam verkondigen — zijnde dit tegenfpreken en beltrijden de groote, de voorname, en wezenlijke aanleiding geweest tot dien geweldigen haat, welken hij zeer wel voorzag, dat daarom tegen Hem zou woeden; dien hij over het geheel niet zeer bezorgd was G fl te



loo
VERHANDELINGEN
te ontgaan , dan alleen in zoo verre het aanbevolen werk daar door te vroegtijdig zou gefloord worden, en die hem eindelijk den verachtten dood berokkende, 10 fpijt van al de nutte lesfen en hartelijke bekommeringen ter verbetering van de gantfche Natie."
Het derde Hoofddeel levert ons foortgelijke befchouwingen, als de voorgaande, toegepast op de Euïn°-elisteu en Apostelen; den inhoud van dit Hoofddeel, vinden wij §. 8. dus faamgetrokken. ,, En voor en nog atig na het Pinksterfeest, hadden de Apostelen zekerlijk veele verkeerde begrippen gemeen mei de overige geloofsgenoten. Het zeiven befmet te zijn Geweest , of gebleven, kan zich misfchien over fommfge zaken, meer dan men gewoonlijk denken zou, met eenigen grond over hun geheele karakter laten beweeren. Doch, zulk een Ichikken, 't geen tegen de waarheid aan, eigenlijke gunst en aangenaamheid op zich zei ven zocht te bejaagen, kan niemand hun toecia-enen. enz. ö
Na dit alles voor af te hebben laten gaan o-eeft de Eerw. de vos, in het vierde Hoofddeel èen^e op merkingen op eenige blijkbare overëenkom(ten& met heerlchende Volksbegrippen, in de redenen en handelingen, zoo van jesus als van zijne Leerlingen. De Stukkeo, die hier in aanmerking genomen worden, verdeden zich in twee Hoofdklasfen; vooreerst in zulke overëenkomften met volksbegrippen , die zeer openbaar zijn, en waaromtrent weinig verfchii kan vallen. En ten tweeden in zoodanigen , die meer belemmerend moeten fchijnen, waar over de onderzoekers verdeeld zijn, en de meningen zeer tegen elkander kunnen aangekant wezen.
Wat de eerfte klasfe betreft, hier toe brengt de Eerw. Schrijver, dat de Heere jesus allerwege de°taal de uitdrukkingen , en zegswijzen zijner landgenoten bezigde, in alles wat met den godsdienst gemeenfthap hadt, bij voorb. dat God zijne Zon laat opgaan, enz Het geen hij fpreekt van het Paradijs, van abrahams fchoot. enz. In dit alles echter dient het gezond verftand en zekere eigene beöordeeling, altijd de leidsman te wezen , om niet geheel terftond te befluiten • zoo en in dier voegen was het Joodfche denkbeeld; derhalven ook zoo en zonder eenige verandering het doel van christus — op de lijst dezer fchikkmgen naar
volks-



van teijler's godgeleerd genootschap. ioi
volksbegrippen, Helt de Eerw. de vos §. 5- vervol«ends, „ dat jesus fommige zaken, welke tot zijnen godsdienst behooren zouden, wel nu en dan duisterlijk aanwees, en ze niet geheel verzweeg; maar echter de ftukken zoodanig in de fchaduw plaatfte, dat veele welmeenenden daaromtrent langen tijd in het onzekere bleven , en zich niet dan zeer bezwaarlijk uit de oude vooröordeelen redden konden," Dan deSchrijver hier in meer bijzonderheden tredende, bij voorbeeld, onder anderen, nopens het Godlijk gezag des Ouden Testaments, door jesus erkend, nopens de aanmerkingen van den Brieffchrijver aan de Hebreen, betreffende den kerkplegtigen godsdienst der Jooden, en deszelfs gebruik tot opheldering van den Christen Godsdienst, enz. kunnen wij hem in dit alles niet volgen, zonder de paaien van ons beftek te verre te buiten te treden. —
Doch, 'er zijn andere onderwerpen, welken tegen dit algemeen karakter van jesus en zijne Apostelen, meer dan het voorgaande zouden fchijnen aan te loopen; hier toe behooren in het vijfde Hoofddeel, de argumenta ad hominem , zoo ver dit niet onder de volgende afdeelingen vallen kan. Na opgegeven te hebben, wat men door argumenta ad hominem verftaat, en opgemerkt hebbende, dat, fchoon uit dezelve over het geheel weinig kwaads kan vloeien, ten opzichte van de uitwerkzelen , echter een deftig Leeraar hier mede niet dikwerf voor den dag zal komen, maakt hij eenige algemeene aanmerkingen omtrent de vraag, of ook jesus en de Apostelen zich fomwijlen van dusdanige bewijsredenen bedienden? Veele voorbeelden, welken hier van bijgebracht worden , is de Heer de vos geneigd uit te zonderen, bij voorb. matth. XII: 31, 32. alwaar jesus de opttanding der dooden be. weert tegen de Sadduccên, waar van hij zegt: ,, In de gevoelens van de Sadduceën, — was niets, het geen het bewijs ten hunnen opzichte meer voldoende kon maaken, dan voor anderen; zoo dat het niets ter opheldering bate te zeggen , dat jeSus zich hier van zulk een bewijs op Sadducceuwfclie gronden bediende." — En wanneer de Zaligmaker dit foort van bewijsredenen gebruikt, dienen zij niet zoo zeer, om eenig befluit te bouwen op bedrieglijke gronden , maar zij hebben ten oogmerk, om — den tegenllander den G 3 mond



102 VERHANDELINGEN
S r6 fl0PPe"- ~" ;Dk is het Secn me" "oe"t een' ander te brengen, ad terminos nou kout. En het
aTen ~] ,2* ^ ?3°3' " ^0;'ik meen
welken * «Met geloof, dat men ligtlijk ecnig eigenlijk argumentum ad hominem in de Èuansre,. llen zou kunnen aanwijzen." i-uangeIn het zesde Hoofddeel, worden de vernaaien der belS f^A wouderen v;l" <»en kant, welken de vraag Dcgccit, nader getoetst en getoond, dat het «reens-ns e „ bekwaamheid of meerder kundighedender Watum geweest zij, van welk,?, in het oog der Jooden voor wonderen aangezien, jesus zich bediend zou
van CnA T iZ: u h£t £?a* v:ui ^nen ^gezant van God te handhaaven. He plaatzen ioann. V ±
tïïf£mm' XIf: 23> wordün 'lier bij deze gelegen^ beid $ 7 aangevoerd, bij welke het ons voorkomt dat de Heer de vos de kracht der redeneering, uit dezelve gevormd, echtermeer ontduikt, dan oplost: waaromtrent wij geern meer duidlijkhcids zouden gehad hebben, fchoon hij te recht beweert, dat, al gave men toe dat de Engel des Heeren in die plaatzen gemeld m de volkstaal der Jooden valle, en dat in deze plaat? zen enkel van zeldzame of toen onverklaarbare natuurlijke gebeuremslen gehandeld wordt, daar uit geenszins volge, dat men dit zou kunnen of mogen toepasten- op gevallen, die 'er wijd van verfchillen, en tr geheel niet mede vergeleken, kunnen worden, w rr Hoofddeel behelst eenige gedachten,
betreffende de Apostelen in 't gemeen , en bijzonderlijk de benaming van Aon oc door joünnes gebezigd. JJe aanmerkingen omtrent de Apostelen betreffen hunne onfeilbaarheid in het rechte vatten cn voordragen van de leere van jesus, en die nopens den Atn^e Van T0. bnnes, dat, indien deze Apostel die benaming ontleend hebbe van plato , enz. zulks dan geen fchikken zou geweest zijn naar een volksbegrip," maar zo al iet, veel meer een fchikken naar de begrippen'van fommige Geleerden. „ Of", vraagt te recht de Heer de vos, Hlactz. 33i. „ zal men 'er niet veel eer uit mogen opmaak en. dat joünnes het gebruik dezes woords, otlchoon te vooren nooit gebezigd, zeer gepast vindt, om er, tot het geen hij, aangaande jesus , zeggeirwilde, gebruik van te maaken ? Het achtfte Hoofddeel bevat de vraag:,, Waar is



van teijler's godgeleerd genootschap. I03
de reden te zoeken , dat en de fpreekwijzen en de denkbeelden, ontleend van de Joodlche offeranden, door de Apostelen zijn overgebracht op de zond vergiffenis in het üuangelie en op het fterven van jesus?. Dit Hoofddeel durven wij den nadenkenden Lezer, bijzonder, ter lezing en overweging aanprijzen, als waar in gewigtige ftukken geleidelijk nagegaan en voorgedragen worden, met eene prijswaardige behoedzaamheid en voorzichtigheid, welke aan alle bedaarde 011derzoeklievenden, alfchoon ook in denkwijze van den Eerw. de vos, in het één of ander opzicht, verfchii: lende, behaagen moet.
Belangrijk is ook de inhoud van het Negende Hootdftuk, „ over de wijze van aanhaaling uit, en redeneering over de Schriften des Ouden Testaments, en deszelfs voorzeggingen." — Nopends de voorzeggingen aangaande den Mesfias, fielt de Heer de vos zich Bladz. 368. deze vragen voor:
„ I. Wie en hoedanig waren die Joodfche Mannen , welker fchriften doorgaands gerekend worden de gemelde verwachting te onderfchragen?
II. Was 'er in hunne fchritten wezenlijk eenige grondflag tot die gedachten? Of is alles, wat hier van oudtijds of nu gedacht en gefproken is, fteeds geweest een ijdele hersfenfchïm , eene nietsbeduideude opvatting ?
III. Was 'er bij de Jooden doorgaans eenige eenpaparigheid in hunne gevoelens, nopens den toeltand en lotgevallen des genen, dien zij meenden , dat komen zoude ?
IV. Wanneer wij , die nu Christenen zijn , ons Christendom in zoo verre ter zijde zetten, en alleen als verftandige Jooden trachten te redeneeren, over den inhoud der bij hun erkende H. Boeken , kunnen wij dan daar uit van vooren eene gevoeglijke famenzettmg opmaaken van alle de karakteristieke trekken en bijzonderheden van üjd, plaats, en levenswijze, welke den aangewezen Man Gods, ten tijde zijner verfchijning, . zouden moeten eisen zijn?" — De beantwoording dezer vragen wordt "door den Eerw. Schrijver met geen minder naauwkeurigheid behandeld , dan hij bij de overige onderwerpen in acht heeft genomen^ maar deze beantwoording is te breedvoerig, om 'er een uit» trekzel van te geven. De hoofdzaak is bevat in dc-
G 4 ze



104 verhandel. van teijler's godgel. genoots.
ze woorden des Eerw. Schrijvers Bladz. 401. ,, Dus fchijnt het met het Profeetisch bewijs in dezervoege gelegen te zijn. 'Er waren in het'Oude Testament veele zeer blijkbare aanwijzingen , wegens dit algemeene, dat 'er een Nieuw Verbond zou worden opgericht, 't geen zich eerst bij de Jooden vestigen, van daar tot de overige Volken doorgaan, en alle aanbidders Gods , zonder onderfcheid van gedachten, zou omvangen. — Aan den afloop dier voorzegde dingen, welke dus algemeen zijn, kan geen twijfel over blijven. >— Doch , wanneer men buiten dit algemeene afdaalt tot bijzonderheden, wegens lotgevallen, ftand, en mindere bejegeningen des toekomenden Verlosfers , zoo kan daaromtrent van vooren niets zoo beftemd en bepaald zijn, dat men 'er niet verfcheiden bedenklijkhcden tegen verzinnen , dat men niet dikwijls zeer verlegen zijn konne, zoo lang men bij ieder afzonderlijk lhik alleen in dien zin acht geeft op het letterlijke, dat men alleen vraage: Wat deze woorden in den famenhang zouden kunnen betekenen ? zal 'er nooit een einde aan het twisten daar over komen. ■— Men dient zich in dezen tot een hooger en algemeener gezichtpunt te verheffen," waarna de Eerw. Schrijver de verhandeling van j. j. hess, Proeve over Gods Koningrijk ten dezen bijzonder aanprijst.
Eindelijk befluit de Eerw. de vos deze Verhandeling in het Tiende Hoofddeel, met te ipreken: Over dat geen , 't welk in het Nieuwe Testament voorkomt ten opzichte van den Duivel en de Bezetenen, en toont, met alle befcheidenheid,aan, hoe weinig zekerheids ook de ftoutlte uitfpraken van hun, die hier veel van Joodlche volksbegrippen in dit Huk, en van het fchikken van jesus naar dezelve Ipreken , in zich behelzen, terwijl een behoedzaam Uitlegger liever zijne onkunde in dezen belijdt , en fchroomvallig is, over dit ftuk eene bcflisfende oordeelvelling te waagen. Vervolgends geeft hij zijne bedenkingen op over den Satan of Duivel , als medewerker in bet zedelijk kwaad , Bladz. 435. en Bladz. 464. over de Djemons of den Beélzebul, als de veröorzaakers van natuurlijk kwaad , welke zekerlijk overweging verdienen, ook daarom dewijl zij meer in den onderzoekenden, dan in den bellisfenden, toon vervat zijn. Over het geheel geeft deze Verhandeling van den
tlee-



H. C. BERGEN, GEDENKWAARDIGHEDEN, ENZ. 10$
Heere de vos, zeer veele aanleiding voor den Lezer, om zelve na te denken, en jammer is het , dat zij niet een weinig beknopter is opgetteld , waardoor zij misfchien ook in duidelijkheid zou gewonnen hebben.
over het geheel zal verders deze Verhandeling zich aanprijzen door haare befcheidenheid, terwijl not,thans , ten overvloede , in dezelve is aangetoond , dat nooit jesus of zijne Leerlingen , zich op eene laakbare wijze naar volksbegrippen, veel min naar volksdwalingen, gefchikt hebben.
Gedenkwaardigheden uit het openbaar leven van jesus. Volgends de vier Euangelisten in overeen/lemming gebracht, en met ophelderende en praktikale aanmerkingen voorzien. Door h. c. bergen, tweeden Prediker te Grunberg. Met een Voorbericht van herman muntinghe, Th. Doet. Hoogleeraar der Godgeleerdheid , enz. te Harderwijk. Uit het Hoogduitsch. Eerste Deel. Te Leijden , bij A. en J. flonkoop, 1753. Behalven het Voorwerk, 519 Bladz. In gr. tivo. De prijs is ƒ' 2 - 18 - :
W/ij haasten ons om van dit werk' verflag te doen, alzoo ons in langen tijd geen belangrijker en meer algemeen nuttig werk voor Christenen, zoo Christenleeraaren als bijzondere Christenen en huisgezinnen der Christenen, onder het oog is gekomen. Voor Christenleeraaren kan het een handboek wezen, om het leven, de leere en daaden van den grooten Zaligmaaker , ten betoge van zijne waare Godlijke zending, en betreklijk het groote doel van het Christendom', het onderwijs en de verbetering der menfchen, duidlijk , met voordeel, en overreding, voor ■ te dragen. Voor de bijzondere Christenen en Christen huisgezinnen, een huisboek, tot een doelmatig lezen der Euangeliegefchicdenisfen , waar door men niet alleen den beminnenswaardigen Stichter van den Christelijken Godsdienst recht leert kennen, en zich het best overtuigt van de voortreflijkheid zijner leere, maar ook doorziet, hoe valsch en ongegrond die beschuldigingen van de vijanden des Christendoms zijn , die gemeenlijk uit hunne geringe kennis aan jesus Godsdienst voortvloeijen; terwijl men tevens, alle partijG 5 fchap-



io6
h. c. BEHGSN
fchappcn en nutteloze twisten vergetende het wiare wezen van dien Godsdienst leert verilaan' en op"! wekt wordt, om het geloof, liefde en deu-d het groote doel van denzelven , te beoefenen
Met dit oogmerk om het doelmatig lezen der tuangelie-gefchiedenisfen te bevorderen, bevat dit werk van den terwaarden bergen den Tekst der vier Euangelisten, volgends de laater en beste Vertalingen en ophelderingen van hess, moldenhaüer , less set. un RosENimuF.it, hezel en andere voor'trefhjke uitlegkundigen harmonisch gefchikt , en in afdeeImgen verdeeld voor welke een korte inhoud geplaatst ,s, en daar het nodig was, eene beknopte inleiding voorafgaat, die den inhoud en het doel, het rechte gezichtpunt, aan den Lezer opgeeft, waar uit de Lezer de daar verhaalde gebeurenis, gelijkenis, en uitlpraak des Heilands, enz. te befchouwen heeft of die hem voorat op het rechte gebruik derzelve opmerkzaam kan maaken. — Tusfehen dezen Tekst zijn op eene gepaste wijze, zoodat 'er de lezing niet door geteemd, J»*» Lu« hoofde van het vloejend verband, het welk de Schrijver heeft weten in acht te nemen. en zijnen duidh|ken , beknopten fchrijïftijl, die in de Vertaaling zeer gelukkig getroffen is, veel meer opgewekt en veraangenaamd wordt, ophelderende ui treffende, praktikale aanmerkingen voor onzen tijd ingevoegd ; m deze aanmerkingen , die door drukwijze cn door haakskens [ ] van den Tekst onder tcneiden zijn, wordt het nodigfte uit de Oudheden , zeden, en gebruiken der Oosterlingen ter opheldering bijgebracht, het welk ook meermaalen door kleine^ ïnlasfchmgen in den Tekst zelvcn o-efchiedt die Curfijf gedrukt zijn; maar ten tweeden°en voor! ïiaamhjk, worden in deze aanmerkingen den Lezer wenken gegeven, hoe hij elke gebeurenis, elk voorval, elk onderwijs van onzen Heere, ook praktikaal kan toepasfen, en 'er voor zijn hart en leven gebruik van maaken. Rijzonder is de Schrijver daar uitvoeriger geweest, waar hij gelegenheid hadt, om fchadelijke en in zwang gaande vooröordeelen te beltrijden, en de oefening van veele zeer verwaarloosde Christelijke deugden, den Lezer op het hart te dringen. —
Met één woord aanprijzing heeft dit werk niet nodig, maar alken bekendmaaking, het is goede waar,
die



gedenk wa ardigh. uit het leven van jesus. IO7
die zich zelve prijst. Wij willen derhalven enkel den Lezer eene proeve van de behandeling in het zelve aanb'.eden, zie hier dan het begin der drie en twintigftc afdeeling; onder het opfchrift Leerreden van jesus aan zijne volgelingen {allernaast aan zijne leerlingen.) Bladz. 159 volgg.
, [Onder de gedenkwaardigheden uit net Leven van jesus, is bijzonder zijne Leerreden, die hij op eenen berg in Galileë hieldt, bij uitftek merkwaardig. Verdienen de Wijzen der Oudheid, wegens hunne zedefpreuken en den invloed, dien zij daardoor op den welvaart van het menschdom gehad hebben, verwondering, dan verdient onze jicsus dezelve, enkel en alleen uit hoofde van deze eenige leerreden, zonder opzicht op zijne overige leere en daaden, zeker nog in hoogeren trap. Het is de verhevenfte, op de eerwaardigste begrippen van God gegronde, met de waarde ónzer menschlijke natuur overëenftemmende, onze waare gelukzaligheid bevorderende, van de gezonde rede gebillfkte, allerzuiverfte en volmaaktfte zedenleer;, die hij daar in voordraagt. Zij is geheel het tegendeel van die behoeftige en armhartige zedenleere, \velke de J-oodfche Godgeleerden van den toenmaligen tijd leerden, wier vooröordeelen, verkeerde uitlegging en misvorming der Godlijke wet hij daar in berispt heeft. Deugden , welken zij verwaarloosden , en voor gering hielden, haalde hij, als 't ware; weder uit het ftof te voorfchijn, en prees die zijnen leerlingen op nieuw aan. Zijne deugd, welke hij ook op de beste wijze, en uit de beste, edele gronden en oogmerken leerde uitoefenen , is veel beter , 'edeler , en uitmuntender dan de hunne. Met één woord, eene zoo redelijke, op zuiverheid van gezindheden aandringende, en de menfchen 'volltrekt v-beterende zedenleere was nog nooit gepredikt geworden. Men kan ze niet lezen, zonder den allerdiepften eerbied voor jesus, den ftichter van onzen Godsdienst re voelen. Alhoewel nu onze . jesus, deze voortreflijke leerreden het naas.c aan zijne leerlingen gericht heeft, op welken ook veele ftukken bijzonder pasfen, echter zijn de meeste lesfen in dezelve voor alle zijne aanhangeren, voor allen cn eiken Christen. Het algemeene in dezelve gaat ons allen aan. En wanneer jesus op de toenmalige zeden en denkwijze der menfchen, op
hun-



io8
h. c. bergen
hunne vooröordeelen, en verkeerde uitleggin* de* Wet bijzonder acht Haat, dan dient dit, in de daad ook daar toe, om den zin zijner voorfchriften niet alleen beter in te zien, maar het vvaarfchuwt ook voor dergelijke dwalingen en (verkeerde uitle<™in<ren der Godlijke Wet. Zij wordt gemeenlijk de Kpredikatie genoemd, omdat jesus ze op eenen bergehouden heeft. Alleen men moet hier niet aan eene Predikatie naar de hedendaagfche vorm en fmaak denken. Ook heeft jesus, buiten twijfel, in deze, zoo wel als in andere redenvoeringen, over het een en ander breedvoeriger gefproken, doch waar van ons de iiuangelisten , naar hunne gewoonte,om alles kort en alleen het wezenlijke te verhaalen, alleen de hoofdftelJingen heDben nagelaten. Deze merkwaardige Leerreden nu, die hij op eene zoo klaare, vatbare, en voor de begrippen zijner Toehoorers gefchikte wijze voordroeg, en die voor de behoeften van den tegenwoordig tijd bijna even zoo voegzaam is, als zij het voor den toenmahgen was, kan men, met recht, als den grondflag der volkomene zedenleere der Christenen befchouwcn. Zij geeft ons den geest en gelteldheid van zijnen zaligenden Godsdienst recht te kennen. Neem derhalven, mijn Christen, de lesfen en pligten wel ter harte, die uw jesus, uw Heer en Leeriiar, u in dezelve voordraagt, en bedenk, dat gij niet eer den naam van eenen Christen verdient, voor dat gij werkzaam zijt, om ze met alle uwe krachten te vervullen — Van het eerst af prijst hij verfcheiden deugden aan, welke toenmaals , gelijk ook. thans, zeldzaam waren, en roemt die genen zalig en gelukkig, die ze uitoefenden, tegen de heerfchende denkwijze van die tijden aan.]
watteï. V: 1—26.
Als jesus de groote menigte volks zag, die hem nagevolgd, was, Qzie matth. IV. 25.) klom 'hij op eenen berg. — Zoodra hij zich daar nedergezet hadt verzamelden zijne leerlingen rondom hem, {verder heen ftondi het overige volk,) en hij begon, hen in de volgende leerreden te onderwijzen.
HET GELUK DER DE.UGDZAMEN.
Gelukkig zijn de armen van geest Qk ooimoedigen;) want zij voornaamlijk hebben deel aan het hemelscti
Ko-



gedenkwaardigh. uit het leven van jesus. ÏOQ
Koningrijk. (Zij alken kunnen waardige leden van het Rijk des messias, en van deszelfs gelukzaligheid,
[Hovaardij was eene heerfchende ondeugd onder de Jooden. Deze hoopten zij dan ook, bij de komst van den messias , te zullen voldoen, wiens rijk zij zich als een aardsch koningrijk verbeelden , waar in zij boven alle volken der aarde, groot aanzien en groote rijkdommen zouden verkrijgen.
En van deze hovaardij waren zelfs zijne leerlingen niet vrij, die, bij uitnemendheid, groote eeriimbten in hetzelve hoopten te zullen bekomen. Daarom fpreekt jesus, terftond van eerften af, van de tegen"•eftelde deugd van nedrigiieid, hij prijst alleen de ootmoedigen gelukkig, die geene hovaardij in hunne . zielen koesterden, en hem daarom niet volgden, om aardfche grootheid bij hem te verkrijgen. En dezen alleen verklaart hij voor waardige burgers van zijn rijk, die op de goederen van hetzelve aanfpraak konden maaken. Dit zal zeker zeer ongerijmd in de Joodfche ooren geklonken hebben.
Onder de deugden, welke de Christenen verfieren , fchittert de nedrighcid, met uitftekende glansfen. Zij is eene hoofddeugd, en , als 't ware, de Koningin aller deugden, de ziel van den Godsdienst. Zonder haar zijn alle onze overige deugden — niets; zij hebben geheel geene waarde bij God, wanneer 'er hovaardij bij ten grondflag ligt. Een hovaardig hart is den Heere een gruwel. God weder/laat den liovaardigen, ?naar den nederigen geeft hij genade. Deze deugd heeft jesus door zijn eigen voorbeeld ook bijzonder aanbevolen. Filipp. II. 5. enz.
Lezer, in 't gemeen prijst gij den rijken als den gelukkigften. Leer hier, dat 'er eene betere gelukzaligheid is, welke geen goud, geen hooge ftaat, ons bezorgen kan. Zij wordt verkregen, wanneer men zich op die deugden bevlijtigt, die jesus ons hier voorfchrijft. Want alleen dan zijn wij echte burgers van zijn Koningrijk, het rijk der deugd en der gelukzaligheid , waare Christenen en aanhangers van zijnen zaligenden Godsdienst.]"
Doch, meer mede te deelen is onnodig, alzoo het werkjen van elk Christen verdient gebruikt te worden.
De



110 J. EDWARDS,DE LEER DER ERFZONDE VERDEDIGD.
De Leer der Erfzonde verdedigd, door jonathan edwards , Profesfor en Predikant te Northamuon m Noord-Amerika. Vertaald en uitgegeven Zr m. van werkhoven, met eene aanprijzende Voorrede van den Wel Eerwaardigcn zeer geleerden lleere Joh conr. appelius, Predikant te Zuidbroek en Muntendam Derde en Laatjle Stuk. Te Amlterdam btj M. de liruijn. i7y2. Bladz. 515-680. In gr. Zo. De prijs tS f 1 - $ - ; 5 '
MeLd'l5mk^is het,w^ van Dr. edwards over * de Erfzonde compleet. Het behelst het derde Jioefc over de bewijzen, welke zich opdoen voor de leer der Erfzonde, in het geen de Schrift ons openbaart, aangaande de verlosfiug door christus. Het vierde Boek, waar in de Tegenwerpingen worden beantwoord. In het eerfte Hoofdftuk de Tegenwerping Dat te ftellen, dat de menfchen in zonde eelorek worden , zonder hunne keuze, of zonder eenige voorafgaande daad van hun zeiven, onbcllaanbaar zoude zijn met den aart der zonde. In het tweede Hoofdftuk: Dat men, door te ftellen, dat de Menfchen hun eerfte aanzijn ontvangen in een ftaat van zonde , den oorsprong van hun aanzijn tot de oorzaak van hunne verdorvenheid maakt. In het derde Hoofdftuk wordt de voorname Tegenwerping in overweging genomen tegen de toerekening van adams zonde aan zijn J\hgellacht; te weten: Dat zulk eene toerekening onrecht vaardig en onredelijk zou wezen, aangezien adam en zijne Nakomelingen niet dezelfde perfnonen zijn — Bij deze gelegenheid befchouwt de Eerw. Schrijver kortlijk, het geen fommigen beweerd hebben, aangaande de toerekening der Ichuld van adams zonde aan zijn Nakroost, doch in een' oneindig minderen trap dan aan adam zeiven. Eindelijk worden in het vierde Hoofdftuk nog eenige andere tegeriwerpineen beantwoord en opgelost. Wij vinden geene redenfn waarom wij ons oordeel, het welk wij in dit ons Maandwerk over de beide eerfte Stukken van deze Verhandeling van Dr. edwards geveld hebben , zouden veranderen , ook dit derde Stuk is bijzonder ingericht tegen Dr. tailor , die niet zelden zóódanige'tegenwerpingen tegen de leer der Erfzonde inbrengt, welke"
in



J. HERVEIJ, DRIE LEERREDENEN. III
5n de daad niet anders zijn dan vitterij en haairklooxên- met welke dan breedfprakig te beantwoorden , dr werk te veel van de gedaante van een rwistboek heeft aangenomen, waar door de lust, om het zelve met aandacht door te lezen, en 'er het rechte nut van te trekken, te veel gevergd wordt.
Drie Leerredenen over het laatfte Oordeel, het Avondmaal, en op den dood eener Jonge Juffer, door• jakobus herveij , Schrijver van den Theron en Aspafio, enz. Uit 'sMansHandfchrift nu voor het eerst in % licht gegeven , door johan watkins van Bedeford. Uit het Engelsch. In 's Gravenhage, bij j. van Cleef, 1791. 88 Bladz. gr. 8vo. De prijs is
Men heeft onlangs , dus luidt het voorbericht aan den Lezer, voor deze Nederlandlche vertaling van dit Stukjen geplaatst, in Engeland eene nieuwe uitgave der Werken van den Godzaligen herveij — nodig gehad en werklijk volvoerd ; bij deze gelegenheid heeft de familie van dien waardigen Man, aan den heer j. watkins, die de zorge der Uitgave op zich hadt genomen, drie kerkelijke redenvoeringen ter hand gefteld, door den Eerw. herveij, in liet Jaar 174a te Bedeford, in Devonshire gehouden. Deze heeft men bij zijne overige fchriften gevoegd , en nu ook in eene vloeiende vertaling, aan onze Landgenoten mede gedeeld, ten einde ook dezen ue Schriften van herveij volledig bezitten zouden. Gelijk wij dan ook niet twijfelen , of allen, die beminnaars zijn van 'smans werken, zullen den Vertaler daar voor dankweten! Verders ademen deze drie Leerredenen den geest van herveij, en behandelen de op den titel vermelde onderwerpen op eene ftichtlijke , nadrukhjke, en Euangelifche wijze, zoo dat zij den .naam, dien zij dragen niet onwaardig kunnen geacht worden.
Het



112 HET KERKENGEBED. — OEhOOFSVOLLE BELIJDENIS.
det / % f Ea™ë*We Broedergemeente. Na IZu^fcr^^lPJ^'Wcl» uitgaave ver-
1791. 30 Wadz. In üvo. De prijs is f - ; 6 - :
D'™?^ w,eIst, meer dan de titel belooft, te ^ weten, behalve» het Kerkengebed, nog de Litur gte der Euangelifche Broeder - Geleent'den e rin Paaschdag. _ Het kan alleen voor de BroedeTgeSte, en voor zulken belangrijk zijn, die van derSr eeredienst eenige nadere kenn 5 verlangen derzeIver
Geloofsvollc belijdenis eenes ouden Dienaars van njsus aangaande de hoope des eeuwigen Levens. Te Gouda'
Z M^va".Lo°PIk e« Comp. i79l. 35 Bladz. gr. isvo. L>e prijs is f: - 6 - :
J^Jcer gefchreven voor de hartstochten dan voor ver. £*nd,ge overreding, en, naar het ons voorkomt, insgelijks oorfpronglijk uit het midden der Broedergemeente. ULUCr
Natuurkundige /lellingen, door j. h. van swinden, Hoogleeraar in de Wijsbegeerte, Wis- Natuur- en Sterrekuude te Amjlcrdam, Lid van verfcheiden geleerde Genoodfchappen. Uit het Latijn vertaald door frans voorhout. - Inleiding Ijle en Ilde 'Boek. Harderwijk, bij ). van Kasteel, i792. CXVI en 2 28 Bladz. Met III Platen. IngrAvo. De prijs ts f 2 - 8 - : r J
TITet is met het grootte genoegen, dat wij onze " Landgenoten bekend maken met eene goede vertaling van een der voortref!ijkfte werken in zijne foort dat federt deszelfs uitgave in 1786 de eenparige goedkeuring en toejuiching van alle kenneren verwierf en welks voortzetting federt dien tijd met hartlijk verlangen en zoo als wij op goede gronden vertrouwen, niet vruchtloos gewenscht wordt. De Schrijver zelve geeft in de zeer uitvoerige en iezens-
waar-



J.H.VAN SWlNDÊN, NATUURKUND. STELLINGEN. II3
wnardige Voorede een naauwkeurig verflag van de wijze, op welke dit werk ontdaan is, van de regels, welke hii zich bij deszelfs famenftclling had voorgefcTirevÊn-^ en van het oogmerk, dat hij met deszelfs uitgave bedoelde. Negentien jaren lang had de Hoogleeraar van swinden "aan de Hoge Schole van Franeker de natuurkunde volgends den leiddraad dezer natuurkundige Hellingen , toen alleen in gefchrifte voorbanden , met den besten uitllagonder wezen : wanneer hij zich vervolgens in eene aanzienli ker ftandplaats, aan het Atheneum te Amjlerdam, gefteld vond, gaf deze gelegenheid, gepaard met het dikwerf herhaalde verzoek zijner leerlingen en vrienden, en inzonderheid met de dringende en krachtig aangedrongene aanmaningen van den Hoogleeraar nieuhoff van Harderwijk, hem aanleiding , om ernftig en bepaaldelijk aan de uitvoeriger bearbeiding en uitgave van dit Leerboek te denken. De zwarigheden , welke zich daartegen in den eerden opflag voordeden, zoals het beperkte nut, dat van een werk, in de Latijnfche taal over zodanig een onderwerp gefchreven, te wachten was; het algemene gebruik van andere Leerboeken, die van 'sgravesande, musschenbhoek, enz. de moeilijkheid om eenen Uitgever te vinden voor een werk, dat uit deszelfs aart genen zeer uitgebreiden aftrek kan hebben: alle deze zwarigheden, door den Schrijver bijgebragt, werden opgelost en uit den weg geruimd door andere bedenkingen, omtrent de fchaarsheid van goede en volledige Eer/Ie Bcginfekn in dit vak, het gunftigc oordeel van den Heer nieuhoff over dit werk zelve , en eindelijk door de aanbieding van dezen, om eenen drukker voor hetzelve te vinden, en de bezorging der uitgave gedeeltelijk op zich te nemen.
De Hoogleeraar geeft vervolgens rekenfebap van het oogmerk, dat hij zich voorftelde, en de wijze, waarop hij hetzelve best meende te bereiken. Inzonderheid en in de eerfte plaats moest zijn werk dienen voor de Jongelingen, die zich gedurende den loop hunner Academifche Letteröerfeningen, op de Natuurkunde, 't zij als hoofdwerk, 't zij als bijwerk, toeleggen; voorts voor zodanigen, die in meer gevorderde jaren deze wetenfehap tot eene nuttige verlustiging beoefenen: eindelijk voor alle die genen, op welken leeftijd en in welke omitan 'igheden zij zich ook
vad-bibl. v. deel. no.3. H be«



U4
J. H. VAN SWINDEN
bevinden mogen , die beroepshalve» een of ander bijzonder hoofddeel der Natuurkunde grondig willen behandelen. — Onder de Jongelingen, die de Scholen der Wijsgeren bezoeken, is het getal dier genen, welke de Natuurkunde als hoofdwerk en beroepsbezigheid oefenen, het kleinfte: de meesten, aan andere Wetenfehappen overgegeven, kunnen Hechts een klein gedeelte v.,n hunnen tijd aan de Wijsbegeerte in 't algemeen en aan de Natuurkunde in 't bijzonder, hefteden. Zij beoefenen dus deze takken van kennis, met oogmerk, om vooreerst hun verftand door deze foort van oefening te vormen en te befchaven ; ten tweden, om_ zodanig eene algemene kennis der wetten en verfchijnfelen der natuur te bekomen, die hen in ftaat Helt, om met vermaak en vrucht het toneel der waereld en der dingen, die op hetzelve beitaan, te befchouwen, en de oorzaken en redenen te kennen der gemeende en dagelijks voorkomende verfchijnCelen ; eindelijk, om, zo zij zich in het vervolg van hun' leeftijd in omdandigheden mogten bevinden, waarin hun de grondige kennis van een of ander Hoofddeel der Natuurkunde, onontbeerlijk is, alsdan op de éénmaal wel gelegde gronden gemaklijk te kunnen voortbouwen , en door eigenen arbeid, in korten tijd, zich tot het bedoelde oogmerk in daat te dellen.
Indien derhal ven de Onderwijzer der Natuurkunde zijn onderricht zodanig wil inrichten, dat het voor het grootftc getal zijner Toehoreren van het meeste nut zij, moet hij vooral zorg dragen van hun geene gebrekkige en oppervlakkige kundigheden mede te delen; van altoos in 'toog te houden, dat hij niet fprcekt voor lieden, die enkel vermaakshalven zijne lesfen bijwonen, maar welker oogmerk is daarvan wezenlijk en bedendig nut te trekken ; en gevolglijk van nimmer het bondige aan het vermakelijke, het nuttige aan het behagelijkc op te offeren. — Hij moet bij liet voordragen van de beginfels der Wiskunde , van welke hij zich in de Natuurkunde bedient, altoos bedenken, dat de Wiskunde daar ter plaatfe voornamelijk als een werktuig befchouwd moet worden , waarvan wij ons in het burgerlijke leven en in andere takken van wetenfehap bedienen , om die dingen te behandelen , die van getalen , gevvigten en maten afhangen. — In zoo verre als zijn onderwijs dienen moet voor
zo-



NATUURKUNDIGE STELLINGEN.
H5
zodanige Jongelingen, die zich niet beroepshalven op de Natuurkunde toeleggen, moet hetzelve hun vooreerst eene algemeene kennis van de veifehijnlelen en wetten der natuur mededelen : die kennis moet vervolgens bijzonderlijk toegepast worden op dingen , die in de dagelijkfche famenleving voorkomen, op de gewoone verfchijnfelen der natuur en op de handgrepen der Kunften : eindelijk moet alles op eene bondige en gegronde wijze, en niet oppervlakkig behandeld worden; als zijnde dit het enige middel, om in't vervolg zich met nut te kunnen bedienen van de Natuurkundige Lesten, die men in vroegere jaren gehoord en bijgewoond heeft. —- De gronden, waarop de Natuurkundige ftellingen gebouwd zijn, en waar van zich de onderwijzer bedienen moet om dezelven te Haven, zijn van twederleién aart — zij beftaan in proeven en waarnemingen — of in theöretifche redeneringen en gevolgtrekkingen, die wel enige proeven of waarnemingen ten groudflag hebben, doch die zodanige verfchijnfels der natuur betreffen, welker omftandighedenJen wetten men met gene genoegzame naauwkeurigheid door proeven en waarnemingen alleen, zonder wiskundige Theorie, kan ontdekken en nagaan. Bij de voordragt van die gedeelten der Natuurkunde, welke tot het laatfte vak behoren, kunnen de proeven alleen dienen ter oppervlakkige aanwijzing en opheldering, voor onervarenen; doch, om eene volledige en grondige kennis daarin te bekomen, is het volftrekt nodig dezelven op wiskundige gronden te
bouwen. In zoo verre de wiskundige wijze van
befchouwen de hebbelijkheid bevordert om het ware en het waarfdiijulijke, het meerder en het minder naauwkeurige, het zekere en het onzekere na te gaan en te onderfcheiden, kan een dergelijk onderwijs ook den geest oefenen en voorbereiden tot die hoofddelen der Natuurkunde, die alleen uit proeven opgemaakt worden, en voor gene wiskundige behandeling of zekerheid vatbaar zijn.
De Hoogleeraar, op deze wijze zijne mening omtrent het onderwijs der Natuurkunde voorgedragen hebbende, geeft vervolgens de orde op, in welke hij zich voordek dezelve te behandelen. Volgens dit plan verdeelt zich het Werk in twaalf boeken: I over de eigenfehappen der Ligchamen in het algemeen; II over Ha de



J. H. VAN SWINDEN
de kennis der beweging (Phoronomic); III over de kennis van het evenwigt en de beweging der werktuigen (Statica en Mechanica); IV over het evenwigt en" de drukking der onvcerkracbtige en veerkrachtige vloeiitotten (Hijdrostaticd), [Tot dus verre is het Werk voltooid, cn in de Latijnlche taal uitgegeven.]V Over de onderlinge werking, welke de vaste ligchamen door middel der botiïng oefenen (Dijnamica) ; VI over de beweging, botfing en wederltand der bewoge"e vloeiftolfen, (Hijdrodijnamicm^. De drie volgende moeken betreffen meer bijzondere onderwerpen, name\rr} VI1 de biizondere Luchtvormige vloeiftoffe», net VIII het Vuur en de Elèctriciteit, en het IX het •Licht. In het X. Koek worden de krachten, waarmede de ligchamen door aantrekking en op andere wijzen op elkander werken, onderzocht. Dit boek bevat dus, behalven de Natuurkundige Dijnamica in 't algemeen , ïïog de befchouwing der gewigtige onderwerpen van «en famenhang der ligchamen, de veerkracht, ook die der vloeiftoflen, en derzelver aantrekking door de vaste ligchamen, de Maguetifche aantrekking; als ook de ontvouwing van eenige zogenaamde Natuurwetten, die der fpaarzaamheid, der bewaring der levendige krachten, enz. — Het XI. boek zal over de famendelling en hoofddoffen der ligchamen, en eindelijk het XII. over de Meteoren of Luchtverhevelingen handelen.
De Hoogleeraar doet vervolgens verllag van de wijze van behandeling zelve, die hij gevolgd heeft; en daar wij een dergelijk verflag aan onze Lezeren'wenfchen {mede te delen, zullen wij hetzelve gedeeltelijk, even als het voorgaande , uit de Voorrede ontlenen' en met onze aanmerkingen enigermate ophelderen et' uitbreiden. — Het werk beftaat , zo als deszelfs tijtel uitwijst, uit Stellingen of Aphorismi, zodanig gerangfehikt, dat de volgende telkens uit de voorgaanden gemaklijk kunnen afgeleid worden. De betogen zelve zijn 'er doorgaands niet bijgevoegd, maar bij elke fteliing is aangewezen, uit welke voorgaande Hellingen, en met behulp van welke meetkundige voordellen van euclides, dezelve bewezen wordt. Daar het fomtijds nodig was, enige meetkundige voordellen te gebruiken ,__die bij euclioes niet gevonden worden, (zo als , bij voorbeeld, de beweging der voortgevvorpen ligchamen niet zonder kennis der eigenfehappen
van



NATUURKUNDIGE STELLINGEN.
117
van de Parabala grondig en volledig verklaard kan worden ; heeft de Heer van swinden die voordellen, welke hem te pasfe komen, en die niet bij euclides gevonden worden, in eene inleiding bijeen ver. zameld en vooraf laten gaan. Deze handelwijze, om de bewijzen niet werklijk uit te voeren, maar alleenlijk aan te wijzen, dient niet alleen om zeer vele wijdlopigheid te vermijden, maar is inzonderheid gefchikt om het verftand des Leerlings te oefenen, hem de zaken vast in het geheugen te prenten, en het meeste nut uit de beoefening van zoodanig een leerboek, als dit is, te doen trekken.
bij elke ftelling zijn enige Schrijvers aangehaald, en wel met verfchillende oogmerken. Vooreerst, opdat de Lezer, indien hem zwarigheden mogten voorkomen in het vinden van derzelver bewijs, door het raadplegen der aangehaalde fchriften voor zich zeiven de zaak zoude kunnen ophelderen, worden de algemeen be* kende en beroemde werken van 's gravesande, mus-
schenbroek, desaguliers , krafft , nolle t , Sl-
gaud de la fond gedurig aangehaald ; niet om die telkens, of allen over de zelfde zaak, natelezcn en te vergelijken, maar opdat ieder ruime keur zou hebben, om zich van dien fchrijver te bedienen, dien hij bezit , of bekomen kan, wiens voordragt hem bevatlijkst voorkomt, aan welken hij gewoon is. enz. Bovendien vindt men ten gebruike van zodanige lezercn, welke fommige Hukken naauwkeuriger nagaan en alles wiskundig wenfchen bédiandeld te zien, de bekende Curfus van wolff en hennert beftendig, waar zulks te pas komt. nevens de reedsgemelde Schrijveren aangehaald. — Eindelijk worden van die Schrijveren . welke bijzondere gedeelten der Natuurkunde opzetlijk behandeld hebben, (zo als in onze taal da Heeren steenstra en blassikre de kracht- en werktuigkunde, in het Fransch de la caille en varignon de werktuigkunde, bossut de waterweeg- en watevloopkunde , enz.) de besten en bekendften ter gepaste plaatfe bijgebragr. — Wanneer een of ander. Schriiver een of ander (luk het cerfle of beter dan dc overige Schrijvers behandeld heeft, wordt zulks door bijzondere tekens aangewezen.
Dan,in de twede plaats, ftrekte zich het oogmerk van den Heer van swinden bij zijne aanhalingen 11015 H 3 ver-



Il8 J. H. VAN SWINDEN
verder uir. Men weet dat de Gedenkfchriften en Verzamelingen der federt verfclieidene jaren zoo talrijk geworden Academiën en geleerde Genootfchappen een aantal voortrtflijke Verhandelingen over bijzondere onderwerpen der Natuurkunde en de daarmede vermaagfchapte Wetenfehappen bevatten; dat 'er dadelijks zeer vele kleine fchriften van den zelfden aart afzonderlijk uitkomen; doch dat, tot leedwezen van alle ware beminnaren dier Wetenfehappen, die voorraad meestal een begraven fchat is, waarvan weinig ot geen algemeen gebruik gemaakt wordt, eensdeels omdat die verzamelingen en fchriften zeer volumineus en talrijk, en fommigen zeer kostbaar en zeldzaam zijn: en ten anderen, omdat het niet moge ijk is, wanneer men bij de eene of andere gelegenheid wenfehen zoude zodanige Verhandelingen te raadplegen, op dat ogenblik te weten, welke fchriften daaromtrent voorhanden zijn, en waar men ze vinden zal. De Heer van swinden, die, om zich in ftaat te ftellen tot het uitvoeren van zijn ontwerp ter vervaardiging van het werk, dat wij voor ons hebben, bijna alle hem bekende Verzamelingen, Gedenkfchriften, enz. van Academiën, alle uitkomende kleine fchriften van enig gewigt doorlezen, geëxcerpeerd, en zijn gantfcheii voorraad in orde gerangfehikt had, bevond zich daardoor in de gelegenheid, om bij elke Stelling, in zijn werk voorkomende, niet alleen zelve alles te kunnen nagaan,wat daarover gefchreven was, maar ook om de geraadpleegde Schriften te kunnen aanwijzen en anderen daarop opmerkzaam te maken. Zijn werk is gevolglijk (en dit zet eene zeer hoge waarde daaraan bij), een volledig, beredeneerden naar de orde der zaken gefchikt Register op de gehele Bibliotheek, indien wij ons dus mogen uitdrukken, van den Natuurkundigen ; op de uitgegevene Verzamelingen der Genootfchappen van Berlijn, Bologna, Brusfel, Dantzig, Dijon, Drontbeim, Edenburg, Gotriugen, Haarlem. Londen, Manheim, Munchen, Parijs, Petersburg, Praag, Rotterdam, Stokholm, Upfal, tolrecht, Vlisfingen , en verfcheiden anderen min bekenden. Wie die aanhalingen naauwkeurig inziet en enige daar van met de Schrijveren zelve vergelijkt, zal weldra zien, dat dezelve niet enkel op den tijtel af en zonder oordeel opgegeven zijn, maar dat de
Heer



natuurkundige stellingen. ïi
Heer van swinden alles zelf gelezen, gewikt en gewogen, en oordeelkundig behandeld heeft.
De (tellingen zelve zijn gedrukt met letteren van drieërleie onderfcheidene grootte. Wat met de grootfte foort van letteren gedrukt is, bevat de eerfte begvrifelen, die den grond van al het overige uitmaken, voor alle beoefenaaren der Natuurkunde noodzakelijk zijn, en door den Hoogleeraar jaarlijks in zijne lesfen verklaard, bewezen, en door proeven, waar zulks nodig is , opgehelderd worden. — 't Geen met de twede foort van letteren gedrukt is , zijn beginfels van den tweden rang, wat moeilijker dan de voorgaande, welke door den Hoogleeraar behandeld of overgeflagen worden naarmate van den overvloed der ftoffe, de ervarenheid der toehoorderen, enz. — 't Geen eindelijk met de kleinlte foort van letteren gedrukt is, betreft: zodanige dingen , die beter voor eigene oefening en naarvorfching, dan voor gewoon onderwijs, gefchikt zijn, of die hogere kundigheden in de wiskunde vereifchen , dan bij het algemeen der Lezeren mogen onderfteld worden; en die dus ook hier ter plaatfe meer aangeftipt dan uitvoerig behandeld warden. Hier is vooral zorg gedragen, dat de Schrijvers, waar men breder naricht kan vinden, worden aangewezen.
De Heer van swinden befluit zijne Voorrede met eene ernftige aanmaning aan allen, die zich met ijver en vrucht op de Natuurkundige Wetenfehappen willen toeleggen, om zich toch eene grondige en zo veel mogelijk, uitgebreide kennis te verwerven zoo der Wiskunde in 't algemeen als ook bijzonderlijk van 't geen men gewoon is hogere Wiskunde te noemen.
Op de Voorrede van den Schrijver volgt een kort bericht des Vertalers, en dan een Register van Schrijveren zoo wel die in het gantfche Werk doorgaands, als die in de drie eerste Boeken worden aangehaald, zonder de verzamelingen der Academiën daar onder te rekenen. Derzelver getal bedraagt reeds 152. —■ Hier op volgt de Inhoud van dit deel, 't welk de voorrede of Prolegomena en de beide eerfte Boeken bevat. — Dan de Inleiding van welke wij gefproken hebben, en waarin de Meetkundige voordellen bijeenverzameld zijn, die in het Natuurkundige dikwijls te pas komen, en in de bëginfeïen van Ëuclides niet gevonden worden. Dezelve betreffen onder anderen H 4 de



12C*
J. H. VAN SWINDEN
de volgende onderwerpen, die in de meeste gewone beginfels der Meetkunde of in 't geheel niet of op gene tot dit oogmerk gefchikte wijze behandeld worden: de Harmonifche proportien , de Theorie der Logaritbmen, de Reekfen, de eigenfchappen van de Cycloïde, de Epicycloïde, de Parabola, Ellips en Hijperbola, en de Logarithmifche of Logistifche kromme lijn.
Na dat in de Voorrede (Prolegomena) enige gepaste aanmerkingen over het onderwerp en doelwit der Natuurlijke Wijsbegeerte, de leerwijze en de regelen welke men in haar voordragt volgt , en de bepaling en verdeling der algemene Natuurkunde, zijn voorafgegaan, worden in het eerfte Boek de Ligchamen in 't algemeen, derzelver eigenfchappen, natuur, hoofdftoffen, famenftelling, dichtheid en verdeling in foorten befchouwd. Met tweede Boek bevat de zogenaamde Beweegkunde. De Schrijver behandelt daarin de rechtlijnige geftadige beweging , die of enkelvouwig of faaaigefteld is: voorts de ongeftadige beweging, toegepast op den vrijen val der ligchaamen door hunne eigene zwaarte, en op hunne nederdaling langs hellende vlakken of kromme lijnen. Daarop volgt de befchouwing van het middelpunt van zwaarte , deszelfs eigenfchappen, de verfchijnfels die het oplevert, de wijze om het te vinden, en de wetten van deszelfs beweging. Voorts gaat de Schrijver over tot de kromlijnige beweging, die eerst in 't algemeen befchouwd, dan op de beweging der flingers van allerleie foorr, enkelvouwigen, cycloïdalen, kegelswijzen , faamgeftelden, enz. toegepast wordt. Tot de kromlijnige beweging behoort ook die der voortgeworpen ligchamen, welker befchouwing op de busfchieterij wordt toegepast. — De behandeling dezer beide ftukken , die der flingers en der voortgeworpene ligchamen, kan ten proeve dienen van des Hoogleeraars, uitvoerige, naauwkeurige, en volledige behandeling , die , fchoon in dezen tak van wetenfehap en in een dergelijk werk niets, dat eigenlijk nieuw is, kan geëischt of geleverd worden, in vergelijking met anderen, die dezelve zaken behandeld hebben, den naam
van nieuw en voortreflijk volkomen verdient. In
de laatfte plaats wordt de algemene leer der kromlijnige beweging toegepast op de middelpuntskrachten
en



natuurkundige stellingen.
121
cn de beweging der ligchamen , waarop die krachten werken , derzelver fnelheden , omloopstijden , de kromme lijnen, die zij befchrijven, de veranderingen, die daarbij voorvallen ; en inzonderheid de verfchijnfelen der Hemelfche ligchamen, welke daardoor veroorzaakt worden, zo als de loop der planeten in bellemde banen, derzelver gedaante, het ftelzel der algemeene zwaarte (gravitatie") , en den eb en vloed der zee.
Men kan niet verwachten, dat wij een werk van dezen aart door bijzondere proeven of uittrekfels kunnen leren kennen, of ons oordeel daaromtrent door dat middel bevestigen. Om echter dat geen, 't welk omtrent de fchikking der ftellingen, de wijze van behandeling , de aanhalingen, enz. gezegd is , met een voorbeeld op te helderen , kiezen wij de eerfte Afdeeling van het twede Deel van het twede Boek §. 24-33 over de cnkelvouwige geftadige Beweging, niet omdat dezelve in voortreflijkheid of bijzonderheid boven anderen uitmunt, maar omdat zij kort is, gene figuren vereischt, en voorbeelden oplevert van meest alles , wat wij in het voorgaande omtrent de wijze van behandeling aangeftipt hebben.
„ OVER DE ENKELVOUWIGE GESTADIGE BEWEGING.
„ 24. De fnelheid (S),met welke eene gegeve „ ruimte (R) in een gegeve tijd (T) doorloopen „ wordt, ftact in eene rechte rede tot de ruimte,
en in eene omgekeerde tot den tijd; of is ge„ lijk de ruimte, gedeeld door den tijd: d. i.
c R C - R • r
„ Musfihenbmk §. 239. —- Noliet III. S. 3. p. 193. 4.
M Kraft !. § 82.— Sigaud I. §. 100. — Blasfiere §.
„ 42—45. — 'Steénflra §. 26. 27.
,, 25. Deze zegswijze , de fnelheid is gelijk aen de , ruimte; gedeeld door den tijd ; betekent , dat het getal , waer door men de ruimte uitdrukt, gedeeld ' door 'iet getal , 't welk den tijd te kennen geeft, !' het getal der eenheden aenduidt, welke de fnelheid " H 5 » be-



123 J. H. VAN SWINDEN
„ bcpaclt (20)." [Dit wil zeggen dat deze ftêllM uit de lojle, die voorafgaat, wordt afgeleid.']
„ t d'alemb. dyn. §. 14. melanges t. IV. p. 1g5> ?<
„ t. V. p. 270—73. Stetnflra (j. 28." [/to f
aew, ^ d'alerjeert deze zaak het klaarfie voor gefield heeft.]
„ 16. De doorloope ruimtens ftaen in eene „ rechte rede van de fnelheden cn tijden: of zijn „ gelijk de fnelheden vermenigvuldigd door de „ tijden : d. i.
„Rn ST; en R : r ~ ST : st.
„ 's Grav. §. 119—.122. — Musfch. §. 212—216. _ >, —- Kraft I. §. 83. —• Keill IX. ih. 7. — Blasf. s. 40. Steenft. §.39. .
„ 27. De tijden zijn in rechte rede der ruim„ tens, en omgekeerde rede der fnelheden : of „ gelijk de ruimtens gedeeld door de fnelheden: d. i.
w T _ en T: ? = : •—-.
„ Musfch. %. 331. ~ XV [. 5. 83. —, Keill IX. th. 8 ,, — Blasf. 5. 54. — i'feen/f. §. 42.
„ 28. Uit de zo even daer gefielde regelen leidt men 'er „ zeer velen af, na maten 'e;- verfehillcnde redens tusfehen „ tijden , ruimtens en fnelheden gefield worden : zie hier van „ Musfch. (]. 232. — Keill IX. th. gi 6. — Blasf. ff
„ 49—51. § 54—59- — Steenft. §. 29—39. 40. 41. —
„ Voa-naemiijk varignon, memoir. de I'Academie 1692. p.
>> 193- Sm-
„ 29. Vele Ligchamen welke in 't Geheel-al bej, itaen, worden zeer fnel bewogen.
„ Mitsjch. §. 235. —.Kraft I. §. 79» *~~* euler , Brieven 2. 30. De hoeveelheid van Beweging (B) van „ eenig Ligchaem ftaet in eene rechte rede van* „ de hoeveelheid van ftof of klomp (K), en van „ de fnelheden (S); of is gelijk aen de klomp p (K), vermenigvuldigd door de fnelheden: d. i. „ B - KS; en B : b = KS : ks:
„ 's Grav.



NATUURKUNDIGE STELLINGEN. I23
„ V Grav. §• 123. 124—147: Indien door beletzelen, ge„ lijk hier moet gefchieden, de klomp der Ligchamen worden
„ verjlaen. Musfch. §. 209—12. 246—68. onder dezelf-
„ de voorwaerden. Noll. IJl. S. 2. p. 196. Sigaud I.
„ §. 103. Defaguliers II. § 1 — ii. die dit voorftel toepast
op dejlinger gevaertens der Ouden. Keill VU. p. 73. 74,
„ IX. th. 3. Blasf. §. 59. Steenftr. §. 53—60.
„ 31. De hoeveelheid der Beweging ftaet ook „ in eene rechte rede van de klompen en ruim„ tens en in eene omgekeerde der tijden (§. 30. „ 24): d. i.
n _ KR _ 7 KR kr „ B = -^r; en B : ^ - y : ~^
„ Blasf. 5. 60.
„ 3a. Indien de klompen in omgekeerde rede „ der fnelheden ftaen, of, 't geen op het zelfde „ uitkomt (§. 24.), der ruimtens, in den zelf„ den tijd doorloopen, zullen de hoeveelheden „ der Bewegingen gelijk zijn. (30. 31. en eucl. „ 16. VI.)" \_Dit wil zeggen, dat deze ftelling bewezen moet worden uit de ^ofte en 3ifte, met behulp van het 16de Voorftel uit het Vide Boek van euclides].
,,IndienK:£ =: ^: jz:-:-^ cnT = ï,zalB -bz\\vu
„ Steenftr. §. 61. — Fig. j. dient ter vervaerdiging van eene „ proef, waer door dit voorftel wordt opgehelderd.
„ 33. Uit het zofte en 3 iy?e voorftel zoude men vele an„ dere dingen kunnen afleiden, na mate van deze en gene „ redens, die 'er tusfehen ruimtens en tijden gefield wor„ den , waer over zie :
.. Sigaud I. 5. 104. n°. 1. 2. 3. _ Keill IX. th. 1. 2. 4. „ X. prob. 1 , en voornaemlijk varignon mem. de 1'acad. a, 1692. p. 190. feqq.
Wij hebben bij dit uitvoerige verflag weinig te voegen met betrekking tot ons oordeel over het werk zelve. De verdienden des uitmuntenden Schrijvers
zijn



124
J. H. VAN SWINDEN
zijn zo wel en algemeen bekend, het werk zelve is door de ondervinding en door het oordeel van dc bevoegdfte richteren zo volkomen goedgekeurd, de aart van het zelve geeft zo weinig aanleiding tot bijzondere aanmerkingen , dat eene eigenlijk gezegde beoordeling niet te pas komt. De fraaiheid der fchikking, de juistheid van de gehouden orde in de behandelde onderwerpen, het groot aantal van zaken, die men in gene andere bij ons bekende fchriften van dezen aart aantreft , het nut der talrijke en met oordeel gefchikte aanhalingen , vallen ieder bii het eerfte inzien in het oog. De eenige _ aanmerking, die men zou kunnen maken, is mogelijk deze , dat het werk voor een Leerboek wat uitvoerig is: wij geloven echter, dat dit gebrek, zo het 'er een heten mag, door de onderlcheiding der ftellingen in min of meer noodzakelijke, welke door de verfchiliende grootte der letteren is aangeduid, volkomen is weggenomen, en dat men veeleer den Heer van swinden, voor de milde mededeling uit zijnen rijken en keurigen voorraad van kennis, bedanken en hoogfehatten mag, dan daarover hem enigzins berispen.
Wat de uitgave van dit werk in onze taal betrefr, wij wenfehen onzen Landgenoten daarmede hartlijk geluk. Een Werk van dezen aart, zo volledig en wel ingericht als dit, is ons in gene taal bekend, doch althans niet in de onze. De Werken van 'sgra-
VESANDE , INIUSSCHENI3H.0EK, DESA GUI.IERS , NOLLET, en enige anderen, verdienen ongetwijfeld in 't algemeen allen lof, hebben elk hunne eigenaartige en onbetwistbare verdienden, en zijn in ieders handen. Doch , wanneer men nagaat, welke voortgangen de Natuurkunde federt den tijd, dat die werken zijn opgedeld, gemaakt heeft, welke nieuwe takken zij heeft aangewonnen, hoeveel de wijze van voorlragt en befchouwing van verfcheidene reeds bekende zaken in kortheid en klaarheid verbeterd is, wanneer men inzonderheid de volledigheid, orde, en inrichting van dit Werk met de reedsgemelden vergelijkt; zal men deszelfs meerdere scpastheid tot het bedoelde oogmerk en deszelfs onontbeerlijkheid bij den t°genwoordigen daat der Natuurkunde geen ogenblik in twijfel trekken.
Omtrent de Vertaling, merken wij alleenlijk aan, dat
de-



NATUURKUNDIGE- STELLINGEN.
1 = 5
dezelve ons op fommige plaatfen wat ftijf en daar door enigszins onduidelijk, is voorgekomen, dat de taal niet overal zuiver en naauwkeurig is, en de fpelling in vele opzichten van de meest gebruiklijke afwijkt. Deze feilen zijn echter niet van dieu aart, dat zij aan het nuttige gebruik van dit werk voor onze Landgenoten eenig wezenlijk nadeel toebrengen, of ons beletten zouden, den Vertaler voor zijnen vlijt en de moeite, aan deze overzetting hefteed , onzen Weimenenden dank te zeggen, en tot deszelfs ijverige voortzetting aan te fporen.
liet getal der zogenaamde Liefhebberen der Natuurkunde , die zich vooral met het verrichten of aan1'chouwen van Natuurkundige Proeven verlustigen , is in ons Vaderland zekerlijk aanmerkelijk groot. Minder talrijk zijn de zodanigen, die zich niet te vreden ftellen, zonder de verklaring der proefnemingen, welke zij verrichten of bijwonen, behoorlijk te kunnen nagaan, die de moeite willen nemen, om ook de afgetrokkener ftukken naauwkeurig te doorgronden, tot dat einde de zo onontbeerlijke gronden der Meetkunde ijverig beoefenen , en in 't algemeen iets meer dan oppervlakkige en gebrekkige kundigheden najagen. Wij zullen ons hartlijk verheugen, indien de uitgave van het voortrefliike werk, waarvan wij verflag doen, iets toebrengen mag om het getal der laatften te vermeerderen , en den fmaak voor ware en grondige kennis, in dit vak algemener te maken. Niets kan in de daad daartoe een gepaster en krachtiger middel zijn.
Wij eindigen met den vungen en hartlijken wensch, dat de Hoogleeraar van swinden, die door eene aan. eenfchakeling van om Handigheden en vermeerdering van bezigheden belet is, om het Werk zoo fpoedig voorttezetten als hij gewenscht had, en ftaat maakte te kunnen doen, eerlang in die gelegenheid zijn mag, en die mate van tijd , gezondheid en lust behouden, welke verëischt worden om aan zijne belofte ten dien opzichte, aan het verlangen van zo veele Geleerden en Leerlingen, zo binnen als buiten 's lands, fpoedig en volkomen te kunnen voldoen.
Chi-



ï2ó p. j. kasteleijn
Chemifche en Phijjlfche Oefeningen, voor de beminnaars der Schei en Natuurkunde, in 't algemeen, ter bevordering van Industrie en Oeconomiekunde en ten nutte der Apothekers, Fabrikanten en Trafikanten in 't bijzonder, door p. j. kasteleijn, Apotheker en Chijmist te Amflerdam , enz. enz. Zesde, zevende en agtfte Stuk. Te Amflerdam, bij Gartman en Holtrop, 1792. In gr. Hvo. 296 Bladz. De prijs is f'1-16-:
Tl/Ter veel ijver, wordt deze arbeid des Heeren x kasteleijn, door hem vervolgd. Daar wij meermalen onze gedachten vrijmoedig van dit werk gezegt hebben, zal het onnodig zijn, hier meer bij te voegen. De Stukjens voorhanden , bevatten wederom verfcheiden onderwerpen van meer of min gewigt. De voornaamfte zijn: repenvoering over den invloed der chemie op den koophandel. Bereiding van den
spiritus aceti dulcif1catus dl de naphta aceti.
Bereidiging van het zamengedrongen azijnzuur. Scheikundig onderzoek der angustura bast. Nieuwfle Waarnemingen in de verwkunst, beftaande in een aantal proefondervindelijke voorschriften om Laken en Wollen goederen te verwen. Beredeneerd Foorfchrift, om, op de voordeeligde wijze, witte rR^e-
cipitaat, mercurius dulcis, en wercurius subli-
matus corrosivus te bereiden, welke altoos aan zich zeiven gelijk zijn. Proeven en Waarnemingen wegens de oplosfing van metaalen in Züuren, en derzelver nèdefplofzels; benevens een merkwaardig Bericht, aangaande een nieuw zamengefleld zuur-oplosmiddel, 't welk bij eenige bewerkingen, ter Scheiding des Zilvers van andere Metaalen dienftig is, enz.
VVij bepaalen ons om het flot der Redenvoering, over den invloed der Chemie op den Koophandel over te nemen. De Heer kasteleijn, na een menigte voorwerpen, die aan den Koophandel voedzel verfchaffen , opgenoemd, en aangetoond te hebben , in welke betrekkingen zij tot de Scheikunde ftaan, en aan dezelve onderworpen geweest zijnde, als zoo veel andere voorwerpen op nieuw den Koophandel begunftigen, befluit: ,, En gij mijne Heeren! waardige 4nederlandfche handeldrijvende Mannen! Gij, die



CHEMISCHE EN PHIJSISCHE OEFENINGEN. 127
de zuilen van den Koophandel, en, even daardoor de kraatdadigfte grondfteunen van uw vaderland zijt, duld nog'iets meer: Maakt uwe grootheid volkomen! Help door uw veelvermogenden invloed , den fchandelijk vergruisden roem van uwe Landgenooten afwceren, dat eene kunst, die de rijklte bronnen, voor den Koophandel heeft geopend, en denzelven nog dagelijks met nieuwe voorwerpen verrijkt; dat de Chemie in het eerfte Land van Koophandel, in de marktplaats van Europa zelfs, naauwelijks gekend, ja— ik zegge het met de grievenfte fmart! — ten eenenmaal miskend en veelal deerlijk mishandeld word." —
, Terwijl zij bij uwe nabnuren op den troon zit; zij*" zich door Üuitfchen , Franfchen, Zwecden en Engelfchen ziet eerbiedigen; en dezen zich even daardoor, zien in ftaat gefield, om zich in veelen opzichten, boven u,.met haare vruchten te verrijken, terwijl hunne waardige beoefenaars, de welverdiende vrucht van hunnen arbeid plukken; met eer en voordeel beloond worden, door de dankbaarheid van een verlicht Publiek, moedig op zijne vcrdienltelijke mannen, worden aangevuurd, om meer en meer vorderingen in hunne oefeningen te maaken; en zoo doende alles totvhunnen algemeenen welvaart medewerkt. -— Terwijl ontzegt eene diepe onkunde in de Chemie, veelen' onzer Landgenooten het vermogen , om , op eenigen grond een wezenlijk onderfcheid te maaken, tusfehen derzelver waardige beoefenaars, en dezulken van welken men eene gevestigde kunde mag en moet — maar helaas! vruchteloos zoude eifchen. '
„ Och! of ook eindelijk, hoe fpade ook, de Chemie in algemeene oefening kwame! — of ook, daar toch de zinnelijke kunsten, onder ons gekend, beoefenden ten minden niet zoo gantfchelijk onaangemocdigd bliwen, of ook de Chemie, die het menschdom, met zoo veele weldaaden heeft begundigd, zonder welke de Koophandel niet alleen, maar ook andere Kunsten , zeer veel van hunnen glans zouden derven, die altoos werkzaam blijft, om haare weldaaden, door' nieuwen te verdubbelen , ook eens een voorwerp van uwe aandacht wierdt!" —
„Voorzeker, mfne Heeren! gij zei ven zoudet, als kooplieden , de beste vruchten van uwe pogingen inzamelen; gij zelven zoudet als menfchen, ook op
eene ,



128 KORT BEGRIP DER NATUURLIJKE HISTORIE.
eene, voor u geheel nieuwe wijze, den God der Natuur, de almagtige en algoede Bron aller zegeningen en liefde eerbiedigen, de wonderdadige werken der door Zijne hand gewrochte Natuur, en de in duizend kringen zich onderling verbindende bewerkingen der menfchen nader opmerken, en zoo doende in alles het wonderbaar beltuur van den Oneindigen ver boven onze begrippen verheven geest, meer en meer bewonderen."
Kort Begrip der Natuurlijke Historie, met Afbeeldingen , vervattende de befchrijving der zoogende dieren. Eerfte en Tweede Stukjen. Te Leijden bij Honkoop en Du Mortier, 1793. Met privil. van hun Ed. Gr. Mog. de H. H. Staaten van Holland en Westvriesland. 69 Bladz. In gr. Octavo. De prijs is /1-4-:
■Üen wel uitgedacht en welingericht ontwerp , om den jonge lieden , een denkbeeld van de Natuurlijke Historie, bijzonder van het Rijk der Dieren te geven, welk ontwerp alle aanmoediging verdient. Deze beide eerfte Stukjens, welke van tijd tot tijd zullen vervolgd worden , beginnen met de befchrijving der viervoetige Dieren, of liever der zoogende Dieren, waarvan de Schrijver, na in zijne Inleiding, Bladz. 4—6. in 't gemeen van zijne bedoeling, van de inrichting van dit Werkjen, en vervolgends Bladz. 7—.16. in 't gemeen van de Dieren, derzelver algemeene eigenfchappen, foorten, verfchii van gedaante, levenswijs , bezigheden , neigingen , enz. gefproken te hebben, Bladz. 17. deze bepaling geeft: ,, De zoogende dieren zijn die Dieren, die warm rood bloed hebben, die hunne jongen levendig ter waereld brengen, en die dezelve dan eenigen tijd , met melk uit hunne borden zoogen of voeden," en vervo.'gends derzelver algemeene eigenfchappen en hoedanigheden, kort, en naar de vatbaarheid van jonge Lezers befchrijft. — Bladz. 24. begint de befchrijving van den Mensch, tot Bladz. 54. waarna de befchrijving volgt der Vierhandige Dieren, welker voorfle en achterfte pcoten even als menfehenhanden, gevormd en gevingerd zijn, waartoe behooren alle de Aapen, Bavianen, en Meerkatten , en de meeste Bastaard-aapen, of Spookdieren.
De



KORT BEGRIP DER NATUURLIJKE HISTORIE. 140
De befchrijving der Aapen in 't gemeen , cn die van drie foorten van eigenlijke Aapen , Aapen zonder (taarten , Baviaanen of Aapen niet korte (taarten, cn eindelijk, die van zeven Meerkatten of Aapen met lange {{aarten", maaken den overigen inhoud van deze Stukjens uit, zijnde deze Stukjeus met twee fraaije kunstpiaaten, bevattend?, elk zes afbeeldingen van AapcH van deze onderfcheidene foorten , verfierd.
Wij twijfelen niet, of deze Stukjcns zullen met vermaak ontvangen, en met nut gebruikt worden, waaromtrent wij de woorden van den Schrijver Bladz. 5. hier oordeelen te moeten overnemen, met welke hij zijnen jonge Lezers omtrent het ruit, en vermaak van de Natuurlijke Historie der Dieren het volgende onderricht geeft: ,, Niet alleen zult gij de u bekende dieren naauwkeurig leeren kennen, maar gij zult ook kennis krijgen aan dieren, die gij nog niet weet, dat in de vvaereld zijn, gij zult hunnen aart en levenswijs kunnen leeren, waarin fomtijds zeer vermaaklijke om Handigheden voorkomen. Gij zult leeren, waartoe zij den mensch in hun leven en na hunnen dood tot nut ftrekken. Dit zal uwe kundigheden vermeerderen, en u vroegtijds bekend maaken niet de voornaam (te voorwerpen onder de* levendige fchepzclen, welke kennis gij naderhand, als uw verftand rijper is, verder zult uitbreiden.
Niet minder aangenaam zal het zijn, als gij in een ander werk, bij voorbeeld, in de ééne of andere Reisbcfchrijving, vaneenig dier gewag gemaakt vindt, of het zelve vindt afgebeeld , dat gij het in uwe Natuurlijke Historie kunt opzoeken, én zien, hoedanig de aart en natuur van hetzelve zij. Dus ook, wanneer gij verzamelingen van voorwerpen van Natuurlijke Historiën zult gaan zien, of ook diergaarden, of hokken met levendige dieren, zult gij uw werkjen medenemen, de dieren, die gij daar vindt, opzoeken, en dan de befchrijving met de voorwerpen vergelijken, of thuis komende daarover nalezen , dan zult gij ras ontdekken, of het wel die dieren zijn, voor welke men dezelve opgeeft, door te zien, of zij die kenmerken bezitten, gelijk ik heb opgegeven."
VAD. BIBL. V. DEEL. NO. 3. I
Gus-



GUSTAEF KOSMOPOLIET,
Gustaef'kosmopoliet , of mijne. Gefehiedems. Voornamelijk gefchreven voor echtgezimlen en jonggetrouwden. Te Rotterdam bij J. Meijer, 1791. 367 Bladz. In gr. Octavo. De prijs is ƒ 2 - 8 -:
pen zedekundige Roman, welke in eenen losfen en vrolijken iliji, doch eenigzins te veel opgevuld roet uitweidingen, en fomtijds min of meer langdraadig, verleheiden gewigtige onderwerpen behandelt, bijzonder m dit Deel zoodanigen, welke de opvoeding betreffen, terwijl veele gewoone gevoelens en opvattingen bedreden worden , zoo in de opvoeding als in andere opzichten, in welken kosmopoliet zijne eigene denkwijze voordraagt en volgt; veelen van de dellingen, die hier worden aangeprezen, verdienen , zekerlijk , _ de goedkeuring van weidenkenden , doch anderen zijn buiten twijfel overdreevcn , cn zullen bij nadere toetzing, de proeve naauwlijks kunnen doordaan , en ook niet ligtelijk in oefening gebracht kunnen worden.
Zie hier, tot een proeve,het plan van opvoeding,het welk de Oude kosmopoliet omtrent zijnen gustaef, dien hij, naauwlijks zijn tweede jaar bereikt hebbende' om op te voeden overgeeft aan zijnen tuinman en deszelfs huisvrouw, fchoon zelve het oog over alles houdende, aan deze lieden voorfchrijft. Bladz. 43.
liene hoofdzaak, welke tot eene gelukkige uitvoering van mijii plan gevorderd wordt, is, dat gij, (hij fpreekt zijnen tuinman en deszelfs vrouw aan) het kind gewent, om u voor zijne Ouders te houden. ~ Kinderen hebben geene bijzondere natuurdrift, om hunne Ouders van andere peribonen te onderfcheiden ; alles wat hier plaats heeft, is kunst en gewoonte. Peribonen, met welken zij, van hunne tederde jeugd af, het meest omgaan , van welken zij eten, drinken , en anderen dingen ontvangen , waarin zij vermaak fcheppen ■— dezen leeren zij vroegtijdig van andere perfoonen onderfcheiden. Doch zij hebben nog geen begrip van vader en moeder, tot dat zij door 't gedtiurig voorzeggen dezer naamen. langzamerhand gewend worden, om zekere perfonen, die dan altijd de werklijke ouders zijn, daarmede aan te duiden." —
Ten aanzien der fpijze, moet gij niet gelooven,
dat



OF MIJNE CESCHIFDENIS. I3I
dat gij het kind eene bijzondere liefde bewijst, wanneer gij hem nu en dan een lekker beetjen toevoegt. Het Tegendeel is waar. Hij moet aan eenvouwige en gezonde kost, bijzonder aan goede groenten, gewend worden. Zelden moet hij vleesch krijgen — maar koffij, thee, en dergelijke warme dranken volftrekt nimmer. Daar tegen mag hij goede rijpe fruit, naar genoegen eten — vooral moet gij zorg dragen, dat hij zich aan zuiverheid en zindelijkheid in alle dingen gewenne Zoodra hij 's morgens opftaat — naamlfk, als hij wat ouder is — moet hi zichzelven, en wel met koud water wasfchen. Ook zal ik zorg dragen , dat hij zich dikwerf kan baaden — vroegtijdig moet hij tegen de veranderingen der lucht gehard worden. Hj moet koude en hitte, regen en wind, en fneeuw, "leeren verdragen. En hier toe zal veel helpen , dat hij gewend wordt. altijd met een ontbloot hoofd",' en, behalven in het koudlte van den winter, met bloote voeten te gaan." —
„ Tot loopen, fpringen, klouteren , en andere hgchaamelijke bewegingen behoeven de kinderen niet bijzonder aangezet te worden ; want dat doen z j van zelf genoeg. Laat den jongen knaap hier in derhalven naar zijn' zin en wil handelen, en waarichuwt en verbiedt hem alleen dan, als een aahmerkhjk gevaar hem dreigt." ..." '
, Draagt wel zorg, dat gn hem op geenerhande wijze bevreesd maakt. Onthoudt u derhalven voorzigtiglijk van alle naamen , vertellingen cn verdichtzelen van booze menfchen of booze geesten, waar door zoo algemeen het zaad des bijgeloofs, en tevens eene geheel ongegronde vrees in de tedere harten der kinderen gelegd wordt, waarvan de meesten, zelfs in een' gevorderden leeftijd, zelden geheel bevrijd kunnen worden." <— .
„ bij een onweder moet gii hem opgeruimd en vrolijk trachten te houden, in plaats van hem treurig en bevreesd te maaken ; welk oogmerk gij des te eer zult bereiken, als gij zelf opgeruimd blijft, en geene bevreesdheid laat blijken. Even zoo min moet gij hem afkeer van' — of vrees voor eenig diertjen inboezemen." — .. ., ..,
Over het algemeen moet gij, ten allen tijde, jn*jok cn in ernst, in alle uwe gelprekken met m I » alle



I3a GUSTAEF KOSMOPOLIET,
alle uwe andwoorden op de vragen van het kind zorgvukhglijk de waarheid in 't"oog houden, en die' vooritaan, en aan geen ding eenen verkeerden of verdichten naam geven." —
Even zoo opmerkzaam moet gïj ook daar op zijn, dat het kind immer de waarheid zegge. Gij" moet hem gewennen , om zijne mishagen even zoo oprecht te belijden, als eenige andere ohvcrfchillige zaak. En dit zult gij daar door bewerken, dat gij hem, bij zijne openhartige bekendtenis, zacht behandelt, hem zijnen misdag liefderijk voor oogen ftelr. — Veel erndiger_ moet gij te werk gaan, wanneer hij liegt, en daar in volhardt. — Van harde of zoogenoemde dwangmiddelen moet gij zeer zelden, ja, alleen in geval van volltrekte noodzaaklijkhcid, gebruik maaken: van (laan nimmer! —
„ Aan het Hot dezer korte aanwijzing, moet ik u mijne begeerte nog in ëéne zaak te kennen geven, welke voor mij gewigtiger, dan al het voorgaande is. Zij betreft den godsdienst, of het gedrag'der menfchen omtrent het Hoogde Wezen, in de verwachting van hetzelve welgevallig te zullen wezen, en in de hoop van, ook nog na den dood van ons ligchaam, gelukkig te zullen voordleeven. Ten aanzien' van dit gewigng punt hebt gij bij mijn' kleinen voïftrekt niets te doen. De Godsdienst is geene zaak voor kinderen — veel mm voor jonge, nog onverftandige kinderen. Reeds het eerfte onderricht, welk men aan eenigzins in jaaren gevorderde kinderen alleen moet mcdedeelen, moet ten ui terden voorzichtig en met veel overleg gefchieden ; zoo dat liet, in ons geval, daartoe, tegenwoordig en nog in Jang, de tijd niet is. Ik verzoek u derhalven, ten ernltigden, gelijk in de overige (hikken , zoo ook voornaamlijk in dit, mijnen wil diptelijk na te komen, cn den kleinen niets — vollrrekt niets te zeggen, wat tot den Godsdienst — veelmin, wat tot eenige bijzondere godsdiendige gezindheid behoort. — (lij moet niets van hemel en hel, niets van goede en booze geesten — niets van Joorlen, runten, Heidenen,, Kristenen — niets van den Paus, van Luther cn Kalvijn — niets van alle deze, voor bejaarde menfchen dikwerf onverdaanbare naamen, moet hij hooren. Ook moet gij hem geene gebeden laten nazeggen , veelmin van buiten leeren, gelijk gij hem ook
niets



OF MIJNE GESCHIEDENIS.
133
niets uit of van den Bijbel behoeft te zeggen — in_ 't kort, de Godsdienst is dat geen , welk ik voor mijne eigene taak boude. Ik zal, op zijn' tijd, daar voor zorgen, dat hij zijnen Schepper en Verlosfer leere kennen, om hen van harte lief te hebben, cn door
hen gelukkig te worden."
Onder het affchrijven van dezen laat (ten volzin, dachten wij: Is het dan zoo eigen aan de menfchen, om tot uitcrften te vervallen? Terwijl veele lieden zich bemoejen , om het verftand hunner kinderen met vooröordeelen te vervullen, of hunne zwakke vermogens plagen met dingen, die verre het kinderlijk vernuft te boven gaan , en die te gelijk voor hun misleiden nooit van eenig aanbelang zullen wezen, wil de oude kosmopoliet hier volltrekt niets van den Godsdienst aan zijn kind gezegd hebben. Maar, om niet te onderzoeken , of dit eenigzins gegrond is,en of men niet verpligt zij, die denkbeelden vroegtijdig den kinderen mede te deelen, die de troost en tevens het geluk van het menschlijk leven uitmaaken, de denkbeelden van den Godsdienst ? Doch altijd zoo, dat men de kinderen van jongs af leert waarnemen, opmerken, hun oordeel fchèrpen en gebruiken, zoo is de vraag: Is het mooglijk, dat in een godsdienftig huishouden van Christenen de kinderen geheel onbewust kunnen gehouden worden van den Godsdienst en van den Biibel, onderfteld wordende, dat de huislijke Godsdienst ter verheerlijking van God , doorbidden en danken geoefend wordt? Zttl het kind niet vragen, war deze eerbiedige verrigtingen betekenen ? tot wien dezelve gericht zijn? En zullen dc ouders dan deze vragen onbeantwoord laten ? zullen zij den kinderen geen bericht geven mogen ja moeten van hunne gods«lenftige eerbewijzingen aan het Opperwezen, die zij, zo zij Waare verëerers van den Godsdienst zijn , met zoo veel warmte en verheffing van den'-geest verrichten?
Wij willen nog een ftaaltjen opgeven: güstafK kosmopoliet is tot die jaaren gekomen, dat zijn vader oordeelde , dat hij een' beftendigen helper en getrouwen leidsman nodig hadt, zelf dien taak niet op zich kunnende nemen, zoekt hij naar eénen Gouverneur, én wel naar iemand, die zijn plan -indringen, ziine oogmerken verdaan, en den weg daartoe, het zij alken, of onder zijn geleide, vinden kon. Dit was nu I 3 1 ze-



134 g. kosmopoliet, of mijne geschiedenis.
zeker geen gemaklijke zaak. „ Aan Gouverneurs voor kinderen(zqo lezeu wij Bladz. 240.) is 'er wel nooit gebrek; ja hij, die maar eeni-zins met zekere lieden bekend is, en, wegens bet één of ander, in geen kwi.ad gerucht ftaat, heeft zelfs kust en keur. Men kan ze krijgen met zwarte en met groene rokken, met ft.iarten , met haairzakken , of met 'ronde pruiken , met fchoenen, of met blinkende fteveJs ; met chapeaubas, of met ftormhoeden; met de wezenstrekken van eenen armen zondaar, of van eenen voorvechter; met een Latijnfchen, of met een' Franfchen mond; met volle en met ledige hersfens; met roeden, of met lekkers in de hand; alle deze en nog veele andere foorten, zijn te bevragen en te krijgen, op meer dan ééne plaats allen voor geld en goede woorden , zoo als billijk is." Maar moeilijk was het met dit alles voor kosmopoliet onder die geheele menigte zijnen man te ontdekken. Hij vindt hem in thi-odorus goeodenk , wiens lotgevallen daarop ingevlochten worden; deze theodorus goeddenk was opgeleid in de beoefening der godgeleerdheid, doch in een' kwaaden reuk geraakt met betrekking tot zijne rechtzinnigheid, hadt men hem, voor hem te willen toelaten tot eenige kerkli ke bediening, meer dan vijf- en- zeventig vragen opgegeven, die hij binnen veertien dagen beantwoord . i 1 moest zenden. Negen van die vragen worden Bladz 338—341 opgegeven met de antwoorden van goeddenk op dezelven; zijne antwoorden en de overige vragen hadden ten gevolge, dat hij het nog als een geluk moest befch'ouwen , dat hij enkel tot ambtsbedieningen onbekwaam verklaard, en niet geheel met alle formaliteiten geëxcommuniceerd werdt.
Met het aanftéllen van dezen tot Gouverneur van den jongen gustaef kosmopoliet, eindigt het eerfte deel dezer gefchiedenis.



j. t0wnsend, reis door spafje. 135
Reis door Spanje gedaan in de jaren 17R6 en 1787,, in 't bijzonder met opzicht tot den landbouw, manufacturen, koophandel, bevolking, belastingen en tnkomsten van het land. Door josbph towinsend , a. l. m. én Predikant te Perofcij, j» ft« graaffchap Wtlts. H. Deel I. Stuk. Te Haarlem, bij loosjes, 1792. In gr. Zvo. 212 Bladz. De prijs is ft - & - i
Dit gedeelte van deze fraaie reis bevat drie afdeelingen. De eerste behelst eene reis door Asturien, de tweede eene reis uit de Asturien naar het Escunaal en de derde handelt van Madrid. — Na het gene Wij te voren van deze reis in 't algemeen bericht hebben, en dat ook van dit ftuk de waarheid is , willen we alleen eenige aanmerkelijke bijzonderheden uit dit ftuk aan onze lezers mededeclen.
Het afgelegen Asturien heeft, zoo het ichijnt, zeer Veel van de oude eenvouwigheid van zeden overbebcud.en. In de voornaamlte huizen vondt de Heer townsend alles zonder eenige de minste pracht. De buizen met kalk gewit, de vloeren alleen met een disfel een weinig geëffend, doch niet met een fchaat gefchaafd; geen gordijnen voor de bedden ; een zware langwerpig* ekenhouten tafel, met fterke zitbanken van dezelfde ftof; zie daar de verteringen van het woonhuis van eenen welgeftelden Graaf, die evenwel, voor zijn huisgezin cn voor zijne gasten , dagelijks overvloed van gezonde fpijzen opdischte. — Even eenvouwig vond hij 'er de zeden. Befchaafde natiën zouden zich beledigd achten, over de vrijheden, welke bier genomen worden, en over de openhartigheid., met welke men van zaken fpreckt, die in eenen meer gevorderden ftaat van famenleving, niet eens van ter zijde mogen aangeroerd worden, en evenwel verwekt dergelijke taal geen afkeer van deze lieden, noch kunnen derzelver driften daardoor aangevuurd worden. Daarentegen worden wederom zulke gemeenzaamheden, die men in andere landen als onlchukhg aanmerkt , zoo wel hier als door geheel Spanje, zeer beledigend gehouden.
Onder de landziekten in Asturien ts ook de melaatsheid, Men heeft 'er voor dat kwaad twintig hospitalen. Deze ziekte verfchijnt hier onder verfcheiden I 4 §e~



J. TOWNSEND
geïtaltens. De ligchamen van fommige li'dcrs wófden bedekt met drooge witte rooven, en zij gelijken naar Molenaars; bij anderen is de huid bijkans zwart zeer dik, vol met rimpels, verachtig cn i'mcrig, en bedekt met een vvagli,ken korst; noch anderen hebben de eene djje en liet been verbaasd opgezwollen , zijnde tevens vol aderlpatten, puisten en zweren, die eenen afgriisïjken reuk afgeven, allen klagen over hitte en afgrijslijke jeuking. Eenige hebben in plaats van het gezwollen been, vervaarlijke zwelling in de hand 'inzonderhetd die van de vrouwÜjke' kunne , of anders zijn derzelver gelaatstrekken zoo verbazend uitgezet, dat zij naauwlijks eene menschlijke gedaante behouden, Sommige krijgen wederom puisten , zoo groot als hazeinoten, over het geheele lichaam.
In Asturien vindt men in weerwil van eene groote verfcheidenheid van landziekten, meer voorbeelden van langlevendhcid, dan elders. Vele ingezetenen bereiken hier den ouderdom van hpnderd, eenige van honderd tien cn anderen van nog meer jaren. Het zelfde ziet men mede in Gallicien, waar de Priester oer Parochie van St. Juan de Poijo in het jaar 1704 het facrament toediende, aan dertien perfoonen, die te famen genomen 141,9 jaren uitmaakten , als hebbende de jongde derzelven den ouderdom van 110, en de oudde van I27jaaren bereikt. Te Villa de Fofinanesftïerfin J7«6een arme daghuurder, die meer dan 146 jaar was oudgéworden.
Op de reis uit Asturien naar het üscuriaal ontmoette' de Heer towi\send naar den kant van Leon, eene kudde merino-fchapen, die van tijd tot tijd van het Zuiden naar het Noorden, en van het Koorden naar het Zuiden reizen, en aan welke Spanje zijne fchoone wol te danken heeft; dezelver getal wordt thans op vijf millioenen begroot. In vroeger tijden heeft het wel eens zeven millioenen bcloopeii, maar het is ook wel eens tot twee en een half milliocn verminderd geweest. 'Er zijn eigenaars , die wel veertig duizend fchapen bezitten, en men rekent, dat elk fchaap,naar airrek van de kosten, zijnen eigenaar een voordeel van tien duivers aanbrengt. De berichten, die wij hier verder van deze fchaapsvókkerij vinden, zijn kort, en bij verre zoo naauwkeurig niet, a's men die elders vinden kan.
De Heer townsen-o nam zijnen weg over SalnmanCa, en had dus gelegenheid om ons eenige berichten,
110-



reis door spanje.
137
nopends de hoogc School aldaar, mede te deelen. Hier vondt men, in vroeger tijden, wel zestien duizend Studenten, van welk getal 'er thans omtrent negentien honderd overig zijn. Aristoteles en tomas aquinas blijven hier in hunnen ouden eerbied, zelfs de bevelen, die het hof voorlang gegeven heeft, om hen af te fchaffen, worden niet gehoorzaamd. Evenwel fpreekt de Heer townsend van eenige geleerden van verhevener denkwijze , die hier gevonden worden. — Te Salamanca is een Iersch Collegie, waar in zestig lerfche Studenten onderwezen worden. Zij moeten hier acht jaren lang ftuderen; eiken morgen reeds ten half vijf hun bed verlaten, cn hebben geen vacantien.
Rondom Segovia ziet men weinig merkteekenen van landbouw. Dit is aan de koninglijke jagt, waar voor de koning een heerfchende pasfie heeft, toe te fchrijvcn, die daar gedurige verwoestingen veroorzaakt. Geheele kudden van grof wild kunnen hier, naar welgevallen, onbelemmerd ftroopen cn verwoesten. .— De lieer townsend roemt zeer de waterleiding te Segovia. Zij is 980 ellen cn rust op 159 bogen. Op fommige plaatfen is hare hoogte meer dan 94 voeten. Te Segovia fabriceerde men in het jaar 1612 niet minder dan 25500 ftukken laken, waaraan 34198 menfchen. arbeid vonden. Tegenwoordig worden 'er niet meer dan 4000 Hukken laken gemaakt.
Daar de Heer townsend eenen geruiroen tijd in Madrid heeft doorgebragt, kan men bij hem een vrij uitvoerig bericht van het Spaanfche hof, en van de levenswijze in die hoofdftad, aantreffen.— Verbazend groot zijn de bezittingen cn inkomften van fommige aanzienlijke familicn in Spanje. De Hertog van ai PjA betaalt alle maanden, alleen te Madrid, 1100 guldens aan loon , voor zijne dienstboden. Op de bovenfte verdiepinge van zijn huis zijn 400 (kapkamers, welk getal nog naauwlijks voor het huisgezin toereikt, aangezien alle overbejaarde dienstboden benevens derzelver vrouwen en kinderen, aldaar vrije woning met een vast inkomen genieten. Zjjne goederen , onder het beftuur van Rentmcefters, brengen jaarlijks meer dan 8co 000 guldens op. — De Hertog van mfdina coELi beeft te Madrid dertig rekenmeesters, behalvcn nog eene menigte op zijne landgoeI $ de-



*38 p« moens en r. bosch
deren. Zijn zoon de Marquis dr coGüllddö verzekerde den Meer townsend dat hij zelve 44000 e„L bemlt8 Jaai'S V°01' beZ°lding aan ziJlie dienstboden Men vindt in dit (luk eene verhandeling, over den Staat der ïnkomlten van" de Spaanfche Monarchij, welke de Heer townsend met veel zorg moeite en nauwkeurigheid heeft bij een gebragt, do"ch wij moe•jen aangaande dezelve onze lezers naar het werk zelve verzenden. Zij zullen zich in dit opzicht, zoo weinig als m eenig ander, den tijd beklagen, dien zii aan het lezen van dit werk zullen hefteed hebben A'leenlijk zouden fommigen mogelijk wel wenfchen dat de reiziger zich minder met de gebruiken eiï plegtigheden van de Roomsch Katholijke Kerkelijken ophield.
Liederen voor het Vaderland,door petronella moens en eernardus bosch. Te J.ordrecht, lij de Leeuw en Krap, en te Bergen op den Zoom, bij van Riemsdijk en van Bronkhorst, 1792. In gr. Svo. 206 bladz. De prijs is f 1 - 16 - :
T"\eze Dichters voegen in dit bundelt'en bij een, eenige gezangen, waar van zij fommigen in "hunne jeugd berijmd hebben. Wanneer onze landgenoten dezelve met genoegen ontvangen, willen zij meer dergelijke ftukj ens leveren. Ze zijn, zeggen ze, gewoon, als zij van hunnen letterarbeid rusten, alle vermoeijing en tegenfpoed weg te zingen. Dit laatfte zal denkelijk bijzonder op den Heer bosch zien.
Deze bundel bevat 57 Zangftukjens, op gemeenzame zangwijzen , die 'er op het register bij genoemd worden.— Schoon 'er vele ftukjens in ditboekjen zijn , die onmiddelijk het Vaderland betreffen , en vrij rond de gevoelens van den fpreker uitdrukken, worden 'er evenwel ook velen in gevonden, die den godsdienst de natuur, de zeden, of het huislijk leven veel meer raken, dan het Vaderland. Doch men kan aan den tijtel van liederen voor het Vaderland eene zeer ruime betekenis geven.
Juffrouw moens en de Heer noscn henben niet poet gevonden, ons te doen weien , aan wie van hun b< M >
wi/



liederen voor het vaderland. 139
wij elk bijzonder ftukjen te danken hebben. Doch hoe dit zij, wij hebben veele fraaie liederen in dezen bun. del aangetroffen,die wij onzen lezers zeer wel kunnen aanprijzen, ook vinden wij hier die flordigheid in de correctie niet, over welke wij in de fchriften van Juffrouw moens zoo dikwijls geklaagd hebben. Ziet hier tot een proefjen een lied, genaamd:
't zingende kind.
Nu zing ik recht vernoegd en blij,
Mijn moeder keurt dit goed. Ook zong zij dikwijls zelfs met mij,
Dit wekt mijn lust er. moed. Mijn zingen geeft aan vader vreugd,
Hij fchonk mij zelf dit lied. Hij zegt, dat leerzaamheid en deugd
Alleen genoegen biedt.
lied.
Mijn Schepper is mijn trouwlle vriend,
Mijn blijdfchap is zijn lust. Hij wordt door mij met vreugd gediend.
Hij waakt zelfs als ik rust. God waakt, al ziet mijn oog hem niet ?
Hij leidt mij waar ik ga. De wereld is Gods rijksgebied.
'k Zing 't eeuwig danklied na.
Ja, lieve jesus, Godlijk mensch,
Eens waart ge een kindje als ik. Och hoor mijn ouders, zie hun wensen,
Hij klimt elk oogenblik
Hun liefdewensch klimt op tot God,
Om mijn geluk — mijn vreugd. Mün ouders zeggen: 't bette lot %
Fheit uit den fchoot der deugd.
6 Lieve jesus, dat uw leer
Mjn jonge ziel verlicht! Ja, dat rn^jn dankbre vreugd vermeer,
Door eiken Kristenplichr. 'k Doe wel aan elk natuurgenoot;
'k Heb over 't kwaad berouw; ]k deel vol vreugd aan armen brood;
Mijn Ouders lieve ik trouw.
ik



14°
j. j. anduiessen
Ik leer- ik fpeel- ik dan»- ik zing.
Maar dat geen trotsheid ooit Aan mij de kroon der deugd ontwring* Oprechtheid lluimert nooit!
Dit lied heeft vader zelf gemaakt,
En mij zoo lief geleerd. Ja 'k weet dat moeder blijdfchap f maalt,
'k zing vrij daar niets mij deert.
Dit werkjen is op zeer fraai papier zeer keurig uitgevoerd. °
Gedichten van Dr. jakob jghan akdriessen. Te Middelburg, bij H. van Osch , 1792. 362 Bladz. In gr. Svo. De prijs is f 2 - : - :
"TV ze bundel vervat alles , 't geen de Dichter goedvindt, uit zijne verzameling, aan het licht te brengen. Hij behelst gedichten van zijne jeugd (fommigeri zijn in 1744 opgelleld) cn van zijnen «rijzen ouderdom; gedichten op algemeene godsdienflige onderwerpen; en ook gedichten bij gelegenheid van trouwen, verjaren of fterven.
Onder de ver nderingen, die in de dichtkunst hebben plaats gegrepen, gedurende de groate reeks van jaren, dat de fleer andriessen die kunst geoefend heeft, is ook deze, dat men veel mtndcr gelegenheids gedichten maakt, eu nog minder in de verzamelingen van onze Dichters geplaatst vindt, en dat is zeker eene zeer goede verandering. Wie heeft lust eene ftof, die zoo oneindige malen bezongen is, al weder op nieuw te bezingen, en zoo eenig Dichter daar toe al lust heeft, of zich door verpligtingen cn Iterkc verzoekingen daar toe gedrongen vindt, wie zal dit foort van gedichten lezen ? Wij denken daarom, dat de Heer ANDiuiissEN wel gedaan heeft ,d,it hij dezen bundel niet zeer met dat foort van gedichten bezwaard heeft, mogelijk had hij derzelver getal zonder nadeel nog al meer kunnen verminderen.
Men vindt in dezen bundel overal bewijzen van de kundigheid van den Dichter, en van zijne naauwkeurigheid in het waarnemen van de reeels , cn liet ontbreekt 'er niet aan een goed aantaVvan aangenaame cn / "ge-



GEDICHTEN'.
141
gewjgtige onderwerpen , waar aan hij zijne talenten ge-oefend "heeft, navolgingen en uitbreidingen van Pfalmen , vertalingen uit het Latijn van BARfJBU&t rb* land en anderen, en ftukken van eigen opftel, die uien niet veel genoegen lezen zal.
Zie hier tot een proef een ftukjen uit het Fransch van d'andillij:
op het grof spel.
Zijn vuile gierigheid bewimplcn met een naam, Die Zagter klinkt; verdriet met lust op een re hoopetl,
Doldriftig om een gril; voor eerbied onbekwaam; Zich toom en zcdenluos bij dag en nacht verlóopen ;
In woede elk oogcnbHk, vervoerd door razernij, Afgrjslijk vloeken; bij elk woord zich zelf verzweren ; 0
Van de ohderaarÜTche 'magt, des Satans heerfchappij, Ten koste van zijn ziel, verduiveld, hulp begeren;
't Gemoed ontftuimig; 't 00e; ontvlamd als van de hel, Zie daar 't geen hedendaagsch de wereld houdt voor fpel.
Masanif.llo van a. c. meiszner. Vertaald uit het Hoogduitsch. Te slmjkldam , bij J. de Coster, 1-9:. In gr. Octavo. 145 bladz. De prijs is f 1 - : - :
/~\ratrent het midden van de vorige eeuw, werden V de Stad en het Koningrijk Napels, op dien tijd den Koning van Spanje toebehoorende, op de jammerlijkfte wijze, door de Spaanfche trotsheid en gierigheid, verdrukt en uitgezogen. Het volk verzonk onder den last van ondraaglijke fchattingen, die ten deele voor de Koninglijke Ichatkist waren, en ten deele dienden, om de bedienden van de Spaanfche kroon in dat land te verrijken. — Men vermeerderde alle de vorige fchattingen, nog met eene nieuwe, die voor het gemeene volk omdraag Ijyk was. Hier over ontftonden bittere klagten. Men zocht naar eene andere fchatting, die het zelfde voordeel opbragtl, maar voor den gemeenen man minder drukkend was, maar alles was zoodanig bezwaard, dat men niets vinden kost, dus ging men met de invordering voord. Dit bragt het N^pelsch gemeen aan 't woeden, 't Ontbrak maar aan een Opperhoofd, en hoe zeer de Adel
van



I42 A. G. MEISZNER , MASANJELLO.
van het land op de Spanjaarden gebeten ware zoo groot was hunne vreeze , dat niemand lust 'had om zich aan het hoold van zijn verdrukt volk te ftel* len.
Masanjello was eindelijk de man, die zich dezen moeilijken en gevaarlijken post liet welgevallen . een mensch van 25 jaren, uit de heffe des volks, zonder opvoeding of ouderwijs, en aanftonds had hij'honderd en vijftig duizend menfchen aan zijne koorde die hem volftrekt gehoorzaamden, en die hij met'eene voorzichtigheid, kloekmoedigheid en verzaking van alle eigenbelang beltuurde, waar over zich lede^r verbazen moet. _ Deze zijne luisterrijke rol duurde evenwel maar weinig dagen. Masan|eli.o werd krankzinnig, zonder dat men recht weet, wat daar van de oorzaak was, dus vervreemde hij dc meesten van zich. door uitzinnige bedrijven. Hij werd 0 ngebragt, en het volk, van zijn Opperhoofd beroofd, verviel aanftonds weder in zijne vorige flavernij.
Deze zeer aanmerkelijke gebeurenis, waar toe de jaarboeken van het menschdom zelden wederga opleveren , is waardig, dat men ze wete. De Heer meiszner heeft haar zijne fchoone pen geleend. Dit zim opftel verfchilt veel van andere fchriften , die wij van hem hebben. Het is niets anders dan een historiesch verhaal, naar waarheid uit de beste Schrijvers opgemaakt. M-n zal dit fchrift met vermaak lezen, en uit het zelve gelegenheid krijgen , rot het maken van nuttige aanmerkingen ; over de wisfelvalligheid der menschbjke zaken , en over andere gewigtige onderwerpen. Men had dit werkje wel wat fierlijker mogen uitvoeren!
Be onzichtbare Spion, gevolgd naar het Hoogduitsch van a. g. meiszner. Eerfte Deel, met platen. Te Utrecht, bij fjzerworst, 1792. In gr. 8vo. 343 bladz. De prijs «ƒ 3 -
T)it boek is door meiszner uit het Engclsch vertaald , evenwel ^ met zeer groote vrijheid, met inlasfingen; uitlatingen, cn veel veranderingen. Sommige verhalen heefr hij geheel weggelaten, omdat ze hem te locaal voorkomen. De nederauitfchc Vertaler heeft zich wel zoo groot eene vrijheid omtrent het werk van meisznfr niet aangematigd, maar heeft-evenwel geene letterlijke overzetting kunnen of willen geven. ?X)h oogmerkwas een goed leesboek te meer in dit vak te leveren.
De



a. c. meiszner, de onzichtbare smon.
143
Cc Schrijver verhaalt, dat hij van een oud man in wien noz iets van de wijsheid der oude Chaldeeuwen was overgebleven en aan wien hij op eene zeer avontuurlijke wijze kennis ' gekregen had, een gordel ware meester geworden, wiens gebruik die zonderlinge eigenfehap bezat, dat hij zijnen perfoon geheel onzichtbaar maakte. Met dit werktuig voorzien had hij de magt om zich in alle gezelfchappen en geheime binnenkamers in te dringen, en dat hij daar van ook dagelijksch gebruis maakte, en dit zijn boek is het refultaat van zij-ne waarnemingen.
Ondertusfchen zou men zich bedriegen, wanneer men hier ontdekkingen verwachtte van diepe en gewichtige geheimen vanStaat.De onzichtbare Spion heeft zich op zaken van een geheel ander foort toegelegd, op historietjes van vrijerij en het gene daar toe betrekkelijk is.
Jon,re lieden die gaern van dit foort van zaken lezen, zullen in dit boek genoegen vinden, evenwel kunnen wij niet zeg(rcn , dat deze vertelfels boven anderen van deze foort uitmunten. Zij hebben een zedelijk oogmerk, doch 't is ons voorgekomen, dat dit niet altijd in dat treffend licht geplaatst is dat het op den lezer zeer groote kracht doet. Daar toe is ''er' naar ons inzien wat al te veel voor het vermakelijke gezorgd. Ook zouden ons deze vertelfels nog al zoo wel bevallen0, zoo ze eenvouwig op den gewonen trant waren voorgedragen , en zoo niet de verhaler ons telkens berichtte , dat hij onzichtbaar bij de gevallen was tegenwoordig geweest, en bij die gelegenheid aan grappige invallen plaats gaf, die de belangnemjng in het hoofd verhaal verminderen.
De Hedenahagfche Trant, Vlijfpel. In één Bedrijf. Door j. F. jungers. 7e Leijden bij Trap , 1793. In 8w. 63 Bladz. De prijs is f: - 8 -■ :
Dit Stukjen is niet onaa'rtig gefchreven, en kan met nut gelezen worden, door menfchen, die min of meer tot dezen hedendaagfehen trant neigen, of voor den zeiven gevaar loopen. Zie 'hier een waarfchuwend trekjen van den bedendaagfehen trant.
Een fimcnfpraak tusfehen den Baron van koldits en zijn Hofmeester schiefer:
koldits. Helaas... zie daar, wanneer ik ook al eens niet aan mijne fchuldcn denken wilde, dan is dit gezicht telkens wederom alleen genoeg, om mij daar aan te herinneren. Die vent is mij een recht memento mort! Wel nu
Schiefer, hoe (laan de zaken ? kan ik 5000 guldens krijgen ? schiefer. Ja Heer Baron! — maar! koldits. Geen maaren als ik u bidden mag!
schte-



144 J, F. JUNGERS, DE HËDENDAASSCHE trant,
schiefer (die eenjluk papier uit den zak InaltA Wilt gii goedircid hebben van te teekenen? J bJ da
koldits. Geef maar hier* (Mij n"emt lipt- -hnh^r 1 ,
te lezen, en geeft het hem yLSlZ f ^
scheper Doch gij hebt het niet eens gelezen,Heer Baron'
ko,dits. Waar toe zou dat noodig zijn ? ÉiSeS' tegeen amulame lectuur, voor den genen die ffij
. schiefer. [Jet is alleen om de Condities
koldits. Die kunt gij mij immers ook wel zeggen
a^üi's*- «" * * «* Am *.
schiefer, De intrest is een matig pereent koldits; Al verder. ^,vmje.
ka™t'£R' iJ'er g3at dadeI'jk eC" d0uceur van 200 dLIkojdits. Ha! Ha! dat is voor een zekeren vriend, die
Semeler heet — niets — niets natuurlijker scriiEFER. Vergeef mij, mijn Héér Baron ' ik ben een
eerlijk man.
koldits. Dat weet ik al, dat weetik al... Nu, is 'er nog iets meer. ? ' 1:1 u
schiefer. De wisfel is ter waarde van achtduizend guldens. koldits En dat yo r vierduizend eenhonderd guldens:, die ;k Hechts kmpio ontfang, achtduizend voor zes maande. D t is io waarheid toch wat veel. ^ ' 1
schiefer. Wat zal ik zeggen, Heer Baron, ik kan het met anders krijgen, tweeduizend guldens ontfangt gij in con tam-geld, en de overige 21 co in galuntcriën, ais horologes, tabaticres, r ngen en zoo voorcis. koldits. Wat zal ik met dat ruig aanvangen > schiefer. Daar heb ik reeds een koopman voor, die dit alles te lamen voor 400 guldens zal overnemen kolpits Bravo!... Een excellente koopm •tifchnp' schiefer. Wat za! ik doen/... Het is tegenwoordig niet anders! mijn hart bloedt telkens, wanneer ik dit zoo zien moet. Doch zoo gij het mij niet kwalijk nemen wildet, Heer Baron, dat ik u iets onder de oogen bracht... Gij zijt op den rand van uwen ondergang, Wanneer gij uwen ftaat niet wat vermindert, enz,
Hoe ongelukkig is het, dat 'er in deze droevige fchiiderij zoo veel waarheid is. J



UITTREKZELS en BEOORDELINGEN.
Gefchiedcnis der Israëliten voor de tijden van JESUS. Door joHAN jacob hess, Bedienaar des Godlijk-n Woords te Zurich. Uit het Hoogduitsch overgezet. Elfde Deel. Te Amflerdam, bij de Erven P. Meijer en G. Warnars, 1792- 499 Éladz. In gr. üvo. behalven het Voorwerk. De prijs is f 2 - 10 - :
De nijvere Schrijver, aan wien de Bijbel - gefchiedenisfen, zoo 'des Ouden als des Nieuwen lestaments, zoo ongemeen veel te danken hebben, brengt in die Elfde Deel zijne Gefchiedenis des Israelitilchcn Volks voor de tijden van jesus , van het begin der Babijlonifebe Ballinglchap, tot op het einde van de Gefcbiedboeken des Ouden Testaments. Houdende hij in dit Deel dezelfde fchrijfwijze, fchikking en bedoeling, als wij in de voorgaande deelen van dit voortrellijk Werk hebben aangetroffen ; te weten, het geen hem bijzonder eigen is, doorgaande houdt hij de betrekkin^ dezer Gefchiedenisfe tot de Theocratie of Godsregeering in het oog, en toont telkens aaii , we k verband deze gefchiedenislen in het gemeen, en elk derzelven in het bijzonder, met de Godsregenr.g hebben. — Een tafereel van de voorzeggingen van ezeCHiëL en DANiëi., en derzelver karakters, beflaat eert goed gedeelte van dit Elfde Deel, waar in verders de gefchiedenïsfen van ezra, nehemiü en esther voorkomen , plaatzende de Eerw. hess de gefchiedems van estiïer onder de regeering van den Periilchen Monarch xbrxes , niet ongenegen , om deszelis gemaalin amestris, zoo als zij van herodoot genoemd wordr, voor esther te houden; eindelijk wordt ook nog in dit Deel bericht gegeven van de Profeeten haggai, zachariü en MALEacm, die na de wederkomst der Jooden uit Babel geleefd, en gedeeltelijk in de herbouwing der Stad Jerufahm en den Tempel aldaar de hand gehad hebben, wordende de hoofdzaaklijkc inhoud, de gelteldheid en bedoeling van hunne Godfpraken ontvouwd.
Dit Deel behelst niet min dan de voorgaande, zeer veele blijken van het naauwwikkend oordeel van den geiichten Schrijver, die dus zijnen eenmaal wettig verkregen roem ook hier Baande houdt. De achting,
VAD. BH3L. V.DEEL. 1N0. 4. K Wel-



I4 j- j. hess
3-velke cüt werk over het geheel reeds voorlang ook bij onze Landgenooten verworven beeft, ontllaat ons van een njzoiuhr uittrekzel van het één of ander uit dit Deel, tot eene proeve, op te geven; wij verkiezen daarom liever uit de Voorrede voor dit Deel geplaatst, eenige aanmerklijke gezegden over te nemen, die wij hoopen, dat door onze Lezers belangrijk zullen geacht worden.
Dus geeft de Eerw. Schrijver de regelen op, die hij, bij het behandelen van zijn onderwerp , in het oog moest houden, en tegen welken hij zegt nooit openlijk gezondigd te hebben. Zij zijn de volgenden:
1. ,, Men verplaatze den Lezer in de tijden en lan„ den, toen en daar het verhaalde voorviel, opdat ,, hij ujt het oogpunt der aloudheid leere befehou„ wen, 't geen, volgends de hedendaagfche zeden en „ lmaak, beoordeeld, meermaalen als laf voorkomen , j, of voet moet geven tot de zonderlinglte en valschj, te denkbeelden."
2. „ Men wachte zich door deze gantfche gefchie„ denis heenen, doch bovenal, als zij aan de leerin-
gen der Israëlitifche of der'Christelijke Godgeleerd„ beid grenst, zoo veel mooglijk voor allen invloed „ van zijn bijzonder leerftelfel en der fiellige Godge-
leeruheid."
Bij dezen regel voegt de Eerw. hess deze aanmerking, dat, toen zijn leven van jesus in het licht verfcheen, zoo luid en driftig gezegd werdt, dat fommige iloffen, met te veel vrijheid en met te weinig achtneming op de nu eenmaal vastgeltelde geloofsleereii , behandeld waren. „ Maar, vervolgt hij, hoedanig zijn de tijden vèranderd! Thans heb ik die befchuldiging niet meer te vreezen; integendeel fchnn il; mij, in deze dagen, van een geheef tegenövergefteld'verwijt tf moeten zuiveren;" naamlijk, als of de bijbellche gefchiedenis nog op verre na niet vrij genoeg, maar i.eeds nog met te veel verkleefdheid aan het vooroordeel , nopen.s haare buitengewoone belangrijkheid en godlijkheid behandeld zij."
3. ,, Men trachte zich met den geesf der gefchiede,, nis, dat is te zeggen , niet alleen met den geest „ van elke af ouderlijke gebeurenis, ook niet alleen ,, van elke reLks vnn bij elkander behoorenue geva'13J len , maar van de gantfche bjsïorifche Bof, die in
„ de-



GESCHIEDENIS DER ISRAeLITEN. 147
, deze boeken verhandeld wordt, gemeenzaam te maaken." ■
"liet geen volgends den Schrijver het eigendomlijke van deze gefchiedenis uitmaakt, is, dat zij eene gefchiedenis der Godlijke regeering is, waar in de gebeurenisi'en van verfcheiden eeuwen op één duel uitloopen/ Dezen loop der Theocratie heeft de Schrijver, door het geheel beloop van dit Werk getracht, zijnen Lezer te doen opmerken, gelijk hij dit in zijn. Werk, Proeve over Gods Konmgrijk, opzetlijk gedaan
heeft. ,. i
4. „ Men onderfcheide zorgvuldig theokratilche hoofdgebeurenisfen, (dat is, gebeurenisfen, die een
" gedeelte van het groote ontwerp uitmaaken) van " toevallige verrichtingen; gefchiedenis van poëzij, " en 't geen bepaaldelijk als een wonder vermeld " wordt, van 't geen uit natuurlijke oorzaak verklaard ,. kan worden."
5. „ In de Bijbelfche gefchiedenis mogt van de Wereldlijke gefchiedenis alleen zoo veel ingelascht wor-
" den, als gedeeltlijk tot het ophelderen en duidlijker maaken, gedeeltlijk tot ftaving van de eerfte, noodzaaklijk was."
6. ,, Bij de menigvuldige aanleidingen tot het inmengen van oudheid- aardrijk- cn tijdrekenkundige
" aanmerkingen, had ik fcherp toe te zien , dat het '„ verhaal daar door noch afgebroken, noch daarmede overladen werdt."
7. ,, Als de gefchiedfehrijver den post van uitlegger bckleeden moét, mag 'hij toch meestal Hechts de uitkomst zijner taalkundige onderzoekingen te boek ftellen, maar niet de gronden haarer waarheid
,, of waarfchijnlijkheid zelve in zijn verhaal invlech,, ten."
8. „ Wat het beantwoorden der tegenwerpingen, „ tegen de bijbelfche gefchiedenis ingebracht, betreft; „ de verhaaler moet, wel op de gewigtigften daar van
acht liaan; doch op eene wijs, dat hij dezelve met 11 zoo zeer uitvoerig voorftelle en beantwoorde, dan' veel meer door zijn verhaal zelve trachte te ontze, nuwen.
9. ,, Iemand, die de bijbelfche gefchiedenis voor zijne tijdgenoten op nieuw in eene geregelde orde
„I befchrijven wil, moet. ,, (zonder 1'chending van Ka „ den



Ï48 J. J. HESS, GESCHIEDENIS DER ISRAeLITEN.
„ den regel, die hem gebiedt, zich in den tijd en in „ het land van t gebeurde te verplaatzen") de be„ hoeften, de denkwijs , en de kundigheden zijner „ tijdgenoten m aanmerking nemen, en als hand aan
hand met dezelven wegfpoeden."
Zie daar de regelen, welken de Schrijver zoo bondig als oordeelkundig in dit voortreflijk Werk in 't oog heelt gehouden, en welke ongetwijfeld van elk moeten goedgekeurd worden.
Nopens de belangrijkheid van deze oude gefchiedenis der hraeliten, en bijzonder met betrekking tot het Christendom, drukt zich de Heer hess dus uit: ,, Mijns oordeels, komt het 'er ongemeen veel op „ aan, wat van die hoofdgebeurenisfen en baaren la-
menhang gedacht, en met welke achting eene ge„ lchiedenis behandeld worde, die, in meer dan één
opzicht, den grondflag van het Christendom uit„ maakt. Ik denk met mendelszoon , dat het dwaas,, heid is, zich te verbeelden, op de bovenfte ver,, dieping veilig te zijn, terwijl de onderde , of lie,, ver het fundament, ondergraven is. En zeer juist „ heeft, hij, mijns inziens, het Christendom bij de „ bovenfte verdieping vergeleken, 't Moest dien k„ raëliet, in de daad, zonderling voorkomen, te zien, „ dat aan den éénen kant de Godlijkheid van 't lsraë,, htendom ondergraven, en, aan den anderen kant, ,, het Christendom hem als eene wijkplaats werdt aan„ gewezen; daar hij het laatlte te recht aanmerkte, ,, als gebouwd op het eerfie."
Met deze aanmerking zullen wij deze receniie befluiten, met verlangen het Twaalfde Deel van dit Werk in de Nederduitfclie Vertaling te gcmoet ziende , waar mede het zelve voltooid zal wezen.
Dt



D. J. KOPPEN» DE BIJBEL , ENZ.
149
De Bijbel, een werk der godlijke Wijsheid. Door dan. ioach. koppen, Predikant te Zettemin in Pommeren. Met eenige bekorting uit het Hoogduitsch vertaald, door 1. van der roest, Predikant te Haarlem. Eer fit'Deel. Te Utrecht en Gouda, bij de Wed. 6. de Waal en Zoon, en M. van Loopik en Comp, 179a. In gr. Svo. Behalven het Voorwerk 332 bladz. De prijs is ƒ 2 - 6 - :
Men flaat doorgaands twee wegen in, om de Godli'kheid der Heilige Schrift, dat is, haaren oorfprong van God, te bewijzen — aan den éénen kant legt men alleen het gezag van jesus tot eenen grona J- Diar hij den inhoud des nieuwen Testaments geel Mi lijk zelve heeft medegedeeld, gedeeltlijk heelt laten fchrijven door zijne Apostelen, die daar toe werden uitgerust met eene hooger volmagt en kracht,zoo ftaat daarmede deszelfs godlijkheid op zichzelve vast en zeker. Maar Hij zelve en zijne Apostelen hebben onk de boeken des ouden Testaments, die reedsrvoorhanden waren , erkend en geëerd als Godlijke Schriften, en bevolen, die zoodanig te gebruiken. — Ue andere weg, dien men tot bet zelfde einde uitlaat:, is deze: men leidt de godlijkheid der Heilige Schrift at uit de wonderwerken en voorzeggingen ,welke God , om haaren wil, heeft laten doen, uit haare oudheid, uit haaren inhoud, die de Rede te boven gaat, int haaren invloed op 't hart der menfchen, enz. De Heer koppen, Luthersch Predikant te Zettemin in Pommeren heeft in dit werk, het welk reeds in 1787 in Uuitscnland uitgegeven is, eenen nieuwen weg ingeflagen; hij befc'houwt den Bijbel als een geheel, welks verfcheiden deelen ée'ne bedoeling hebben, en redeneert dus (Inleid, bladz. 7.) „ Nademaal het geheel, de naauwkeurige inrichting en de overëenftemming der deelen met het bedoelde oogmerk, op zulke wijze , als het alles daar is, niet hebben kunnen uitgevoerd worden zonder diepe inzichten, zoo meet de Manker van 't werk geen broddelaar, maar een bouwmeester geweest zijn." , Ten einde naar dit bellek geregeld te werk te gaan , K 3 on-



15° m j. koppen
onderzoekt de Schrijver de volgende ftukken, in even zoo veele Afdeelingen:
,, Vooreerst, welk is het oogmerk, dat de Bijbel dnuid'J'?"Sehed gen0raen' de Seheele verzameling, aan'
„Ten tweeden, zijn alle ftukken en deelen des Bijbels tot dat doeleinde toereikende, en daar mede overëenltemmende V
„Ten derden, is het mooglijk, dar zulk eene verzameling van boeken , die een zoo faamgefteld geheel opleveren tot Itand kon gebracht worden zonder" eenen biizondel ren invloed van God? Bevinden wij, dat wij dit met «^«moeten beantwoorden, dan vloeit hier uit van zei
mjsh\S"°{g voort" De Bijbd " een mrk dcr &dliike
; „ Ten vierden, van welken aard, en hoedanig is de invloed Gods daarbij geweest? Eindelijk"
,, Ten vijfden , zullen eenige aanmerkingen over onderwerpen, die in 't algemeen betreffen het gedrag met opzicht tot den Bijbel, en den Bijbelfchen Godsdienst, het befluit uitmaaken." ' • De beide eerfte vragen worden in twee Afdeelingen m dit Deel behandeld ; en wel in de eerfte Afdeeling de vraag: mik is het oogmerk, dat de Bij bel, over 't geheel genomen, ie kennen geeft? Bladz. 11. volgg.
In deze Afdeeling poCgt de Schrijver 'vooraf te betoogen, dat de Bijbel, deze verzameling van verfcheiden fchritten , als een geheel is aan te merken, waarin alles bij elkander behoort. Dit betoog Bladz. n —14 doorlezende, dachten wij, of'er niet dezelfde aanmerking oppastte, die de .Schrijver {Inleid. Bladz <\ zelve maakt omtrent het bewijs uit de wonderwerken en voorzeggingen, enz. „ Dit alles heeft zijnen giond met opzicht tot bijzondere ftukken en in enkele gevallen , en is rechtmatig en bruikbaar. Maar met opzicht tot de geheele verzameling misfen wij daarbij eene volkomenebaarblijklijkheid. Want men kan met ontkennen, die Waarnemingen zijn niet volkomen toepaslijk op elk ftuk en ieder gedeelte des B;jbels." Om een voorbeeld te geven. In welk verband ftaat het Hooglied van salomo, de gefchiedenis van esïher enz. met het geheel des Bijbels ? 0
De Schrijver vervolgends deze onderftelling, dat de Bijbel ééa geheel uitmaakt, ten grond leggende ,
fpeurt



de bijbel, enz. I5I
fpeurt deszelfs oogmerk na, hetwelk hij drieledig vindt. Bladz. 16.
„ Vooreerst: daar moest eene opeenvolging van genachten, eene gedachtrekenkundige fchakel, van den eerden mensch af, tot op jesus christus, voortgezet worder. ,
„Ten tweeden: God heeft zijne anders onzichtbire kracht en heerlijkheid willen ontdekken op eene meer merkbare wijze, dan gewoonlijk naar den loop der wereldlede dingen gefchiedt.
,, Ten derden:'er moest geleverd worden een voordduurende grondflag tot deii waaren Godsdienst en de zeiekunde in de wereld."
Deze drie ftukken wirden vervolgends afzonderi jk ontvouwd; en het eerfte oogmerk, eene opeenvolging •van ge/lachten van den eerjlen mensch af tot jt-.sns christus, bladz. 17. volgg. in overweging genomen , alwaar de Schrijver vooraf doet opmerken, dat zulk eene geflachtrekening iet is, 't welk een vefftandelijk wezen, met overleg en eene goede keuze, zich als een oogmerk, hetwelk noch te gering, te beuzelachtig, noch te weinig betekenende zij, kon voorttellen, het welk hij daar uit onder anderen aandringt, omdat men zonder deze opgave der gellachten over de oudheid en het begin der wereld niet zou kunnen oordeelen. — Vervolgends merkt hij aan, dat 'er, in de daad, eene doorlopende geslachtrekening van den eerften mensch tot op jesus christus voorhanden is, Bladz. 22. enz.
Bladz. 34. en verv. gaat de Schrijver over, om nopends het tweede oogmerk , eene duidlijker openbaring Van Gods onzichtbare kracht en heerlijkheid, te onderzoeken , of ook dit oogmerk gewigtig genoeg zij voor het allerwijste Wezen , en of het in de daad in den Bijbel plaats hebbe , en overal daar in doorftraale. —
Het eerfte betoogt hij uit de ongenoegzaa.nhei 1 der Rede, bijsonder bij de Heidenen gebleken, omtrent de heerlijkheid van het Opperwezen , en het tweede uit den gantfehen inhoud van den Bijb.1 zeiven.
Het derde oogmerk is , om een' voort kuren'e grondflag tot den waaren godsdienst en de zedekunde in de wereld te wfchaffen Bladz. 50, Hier toe maakt de Schrijver Bladz, 53. het volgen Je betreitlijk:
K 4 " Voor



152 D. J. KÖPPEN
„ Voor eerst: De kennis van de allerhoogfte volftrekte volmaaktheid van God, waar toe behooren, de eeuwigheid, almagt, overaltegenwoordigheid, alwetendheid , enz. Ontbreekt het ten eenemaal aan kennis hier van, of is die te gebrekig, dan fielt zich de mensch in dezelfde mate, God of in 't geheel niet, of te weinig voor, als zulk een voorwerp, 't welk waardig is, dat men om deszelfs wille dit, or dat doe, of godsdienllig zij.
,, Ten tweeden: Regeert God nog in de daad onafgebroken over de wereld als Opperheer, zoo dat hij alles naar Zijnen wil beftuurt, op de ééne plaats zegent, op de andere bezoekt; of laat hij alle dingen, na ze eens door de aan haar medegedeelde krachten in beweging gebracht te hebben , ook ongehoord voordgaan , en de uitkomst van alles afhangen , van eene onveranderlijke noodzaaklijkheid, of het blind geval ?
„ Ten derden: Wat heeft God met ons menfchen voor? bepaalen zich zijne oogmerken met ons tot dit tegenwoordig leven alleen, of itrekken zij zich verdelen tot over den dood uit?"
,, Ten vierden: Befchouwt God het gedrag der menfchen eigenlijk als een Richter, die het goede beioonen, en het kwaade ftraffen wil, of is hij daaromtrent even zoo onverfchillig, als wanneer hij in de dierlijke wereld het eene dier het andere ziet vervólgen, jaagen , roovcn en verfcheuren ?
„ Ten vijfden : Wat is eigenlijk bij God goed, wat kwaad? waar mede wordt hij vereerd? wat behaagt, wat mishaagt hem ?"
,, Ten zesden : Wanneer wij door het een of ander het^misnoegen en den toorn van God hebben verwekt, is 'er dan grond om te hoopen op begenadiging? en zo ja, waar door en op welke wijze ?"
Aangetoond hebbende, dat de b'oote rede omtrent alle deze (tukken, niet dan als bij fchemcring iet ziet, waar uit hij afleidt Bladz. 75. dat dit oogmerk van vaste voordduurende grondflagen van den godsdienst en zedelijkheid, zich'voor te ftellen, en ter uitvoer te brengen . zoo zeer der hoogde wijsheid waardig is, en zoo onontbeerlijk, dat, is 'er anders eene hooglte wijsheid, die regeert, zii, aan haar allerbest werkftuk , de verlUndlijke en zedelijke wereld, dit licht, dezen
bij-



be bijbel , enz.
153
bijftand niet kon weigeren, toont hij, dat de Bijbel ter bereiking van dit oogmerk moest ïtrckken, aan de ééne zijde ,'dewijl het reeds daadlijk op eene zeer aanmerklijke wijze daar door bereikt is geworden; en aan den anderen kant, daar uit, dat de Heilige Schrift zich zelve overal dat oogmerk uitdruklijk toeeigent.
Met Bladz. 82. begint de verhandeling der tweede afdeeling, welke behelst, dat alle ftukken en gedeelten des bijbels, die voorbanden zijn, genoegzaam zijn tot de bedoelde oogmerken, en daar aan beantwoordende. Deze afdeeling beantwoordt in drie Hoofdftukken de volgende vraagen: Wat is 'er in den Bijbel gedaan, ter bereiking van elk dezer oogmerken V ls het geen daar toe gedaan is, tot dat oogmerk gefchikt, onontbeerlijk en nuttig ? Het eerlte Hoofdftuk dezer afdeeling 'Bladz. 84 , enz. zal dit aantoonen , met betrekkiug tot het geflachtrekenkundige. Het oogmerk hier van was: Daar moest eene voordlopende reeks van genachten, van den eerften mensch af tot op een zeker perfoon, die na 4000 jaaren komt, gefchiedkundig, en dus in gefchrifte, in de wereld bekend blijven en bewaard worden. Nu onderzoekt de Heer koppen; wat daar toe nodig was , en wat tot dat oogmerk in den Bijbel gedaan is ?
Daar toe was nodig de afzondering van één volk uit alle volken der wereld : waarom de Schrijver van deze afzondering van het lsraëlitifche volk hier breedvoeriger fpreekt, en vervolgends Bladz. 88. aantoont, wat 'nu ter bereiking van dit opgegeven oogmerk in den Bijbel gedaan is, bij welke gelegenheid wij hier eene vrij beknopte verdediging der Bijbel - gefchiedenisfen ontmoeten , en in 't bijzonder verfcheiden vrij goede aanmerkingen over de geflachtlijsten des Bij" bels.
Het tweede Hoofdftuk der tweede Afdeeling, Bladz. 129. onderzoekt: Wat in den Bijbel gedaan is, met opzicht tot de openbaring van Gods Heerlijkheid. Hier neemt de Schrijver Bladz. 130. aanleiding, om van de wonderwerken , als ook van de perfoonen, door welken dezelven verricht zijn, te fpreken. Bijzonder onderfcheidt hij Bladz. 144. de daaden van Go l, in twee foorten, tot welken de Schrijver zich in dit Werk bepaalt, daaden. die bet onbepaald vermogen; en daaden, welke de alwetendheid van God doen openbaar K 5 wor«



154
D. J. KÜPPKN
worden. Voor eerst heeft God zich openbaar gemaakt, als dat allerhoogst, van de wereld onderfcheiden wezen , voor 't welk geen ding onmooglijk is, het wJk derhalven heerscht over het I. onzienlijke en zienlijke, over II. de hemell'che ligchamen, III. het vuur, IV de lucht, V. het water, VI. de aarde, VII. de delfItoilen, VIII. de veldgewasfen, IX. de vruchten, en al wat tot voedzel dient, X. over de dieren, XI. over de menfchen , en XII. over alle dingen, hoe toevallig zij ook zijn, of fchijnen mogen. Alle deze ftukken komen vervolgends in afzonderlijke opmerking, en bij gelegenheid van het eerfte Stuk, komt de leere nopens de Engelen, zoo goede als kwaade, te berde, omtrent welke laatften de Schrijver Bladz. 152 bijzonder zijn gevoelen zegt, nopens den regel : j^us heejt, in 't geen hij deedf of'/prak, zich gej'chikt naar de dwaalende begrippen der 'jooden. ,, Deze ltelling, zegt hij, is ten eenemaal valsch , vooral met opzicht tot dit ftuk — ook overtuigd ons de handelwijze van jesus van het tegendeel. Voor het volk noemde hij zeer dikwijls den Duivel of in 't geheel niet, of verbloemd; maar, wanneer zijne leerlingen hem afzonderlijk om ophelderingen verzochten, zeide hij: De Duivel doet het, b. v. luk. VIII: 5. i2. matth. XIII: 25. 39. Hadt tijj zich willen fchikken naar de volksbegrippen, dan hadt hij eene tegenövergeflclde handelwijze gehouden."
Bladz. 171. Gaat de Schrijver over tot de daadlijke be wijzen der Godlijke alwetendheid, bij welke gelegenheid hij wijdlopiger handelt van de voorzeggingen , die in den Bijbel voorkomen ; en bijzonder van de voorzeggingen des Ouden Testaments, nopens den Heiland der wereld, en de aanhaalingen van de?elven in het Nieuwe Testament, waar omtrent hij Bladz. 100. dezen regel opgeeft: Alk plaatzen van het Oude Testament, welke in het Nieuwe worden aangehaald, als vervuld in jesus, moeten van ons worden gehouden voor eigenlijke voorzeggingen, aangaande Hem. Omtrent dezen regel vinden wij in de Voorrede van den Vertaaier, den Eerw. van nris. roiïgt, Bladz XVJI. deze bijzonderheid, dat hij niet van zxh hebbc kunnen verkrijgen, des autheurs verkhnring van de eene cn andere plaats uit matth. II. volgends dien recel te vertaaien; „ deze, zegt hij, kwam mij zoo gedrongen



de bijbel , enz.
155
een en onbeftnanbaar voor, dat zij eer gefchikt fcheen, om achterdocht te verwekken, aangaande de gegrondheid van dien regel, welke daar in gevolgd is , dan om dien op te helderen en te bewijzen." Vervolgends geeft de Eerw. van der roest zijne aanmerking over dien regel op, welken wij ook niet willen ontveinzen, dat ons veel te algemeen en onbepaald voorkomt, en niet op alle de piaatzen des Nieuwen Testaments, in welke voorzeggingen uit het oude aangehaald worden, tocpaslijk te wezen.
In het derde Hoofdftuk Bladz. 202. volgg. waar 111 de vraag beantwoord wordt: Wat is in den Bijbel gedaan, met opzicht tot godsdienst cn zedelijkheid? worden de zes' Hoofdleeringen behandeld, die wij boven uit den Schrijver hebben opgegeven. Wij zullen , van dit Hoofd/luk verflag doende , ons alleen tot deze en «rene bijzonderheden bepaalen , bij voorbeeld Bladz. 315. vraagt de Schrijver: Hoe wil de Bijbel, dat wij ons zullen gedragen omtrent onze vijanden? Dit, zegt hij, is' verfchillende, naar dat de vijanden verfchillende zijn. Zijn zij vijanden van ons volk , dan laat de Bijbel de zaaken , zoo als het recht des oorlogs medebrengt. Zoodanige Volksvijanden van Israël waren de Volkeren in Kanaan; en der Israëliten recht op derzelver land, enz. leidt hij af van het. recht van God, als den Heer der aarde. — ,, In het Nieuwe Testament komen geene voorfchriften voor ,1 van het geen omtrent de Volks-vijanden te doen is, want de waare dienaars van God zouden niet meer een afgezonderd volk zijn, maar onder aUe volkeren der wereld gevormd worden. Blijft evenwel de oorlog een onvermijdelijk kwaad in de wereld , dan is het gedrag daar in, gelijk in meer gevallen, te bepaalen naar de algemeene grondregelen van rechtvaardigheid, billijkheid en menfchenliefde."
. Ziin her vHanden van God. verachters van den
Godsdienst, fpotters, godlozen, dan drukken de hei¬
lige Schrijvers zich tegen zulken zeer hard uit. — ,, Het verdient, dus gaat hij voort Bladz. 317. onze oplettendheid, dat in den Bijbel zoo dikwijls en zoo fterk geijverd wordt tegen de vijanden Gods , en te gelijk van hun, die hem eeren. Thans hoort men niet meer van vijanden Gods, en indien men het
waag-



356 D. J. KÖPPEN, DE BIJBEL , ENZ.
waagde , daar van openlijk te (preken, men zou worden uitgekreten voor een' menfchenbaater" enz.
Wij dachten, dat hier zeer veele omzigtigheid nodig was, en dat 'er niet ongepast hadt kunnen aangemerkt worden, het groot onderlcheid des Ouden Testaments; en de gelteldheid der jooden met betrekking lot hunne Godsregeering, en die der Christenen onder eikanderen, als mede de treurige ervaarenis in oude en nieuwe voorbeelden, welke geleerd heeft, hoe ligth'jk de menfchen, die genen, die van hun in gevoelens, lcerftellingen , gezindheden vfrichillen, zelfs dikwijls hen, die deugdzamer zijn dan zij, als vijanden van God, godloochenaars enz. gewoon zijn uit te kri ten en te vervolgen.
Eindelijk fpreekt de Schrijver van perfoneele vijanden, enz.
Nog behandelt de Heer koppen eene vraag: Wat fchrijft de Bijbel voor met opzicht tot de godsa'lenjlige verdraagzaamheid? naar het ons voorkomt, niet alleen zeer oppervlakkig, maar ook zeer onnaauivkeurig en verward , doch wij onthouden ons van verdere aanmerkingen; het werk bevat over het geheel verfcheiden goede aanmerkingen; het plan van den Schrijver is zeer wel uitgedacht; doch hij veelal te zeer ingenomen met verfcheiden bijzonderheden van zijn famen (tel, dan dat hij zijn plan in alles even onbevooroordeeld heeft kunnen uitwerken, verders, fchoon de Nederduitfche Uitgave gefchied is volgends Kerkenorde, hebben wij echter geern voldaan aan liet verzoek, dat aan den lezer onder de lijst der Drukfeilen gedaan wordt, en, daar wij in het werk begrippen mogten gevonden hebben , niet in alles overeenkomende met de leere der Hervormde Kerk, ons wel willen herinneren , dat de" Nederduitfche Uitgever niet is de Auteur maar de vertaaler van het Boek.
Vier



c. c. h. van der aa, vier predikatiën- i£7
Vier Predikatiën, gehouden ten dien/ie der Lutherfche Gemeente te Schiedam : Over het regte gebruik van Godsdien fiise Vergader plaat ft n ; Het gedenken van }»sus christus bij hel II. Avondmaal; De waare manier waar op wij het lighaam en bloed van jesus chr'stus deelachtig worden in het H. Avondmaal; De plicht eens Leeraars in het menfchen- behaagen. Bi) gelegenheid van de oprichting dier Gemeente; haare eerde Avondmaalhoudinge, en de voor/lelling van haaren eerfl- n gtwoonen Leeraar; door c. c. h. van deu aa. Bedienaar des H. Euangeli.es, toegedaan de Onveranderde Augsburgfche Geloofsbelijdeni fe, enz. te Haarlem. Tweede Verbeterde Druk. Te Haarlem, bij C Paat, 1792. 176 bladz. in gr. Svo. De prijs is f: - 18 - :
Ten tijde als de Heer van der aa reeds te Haarlem het Leeraarampt bekleedde, hieldt Zijn Eerw. de bovengemelde lledenvoeringen te Schiedam, ten dienfle deels der nog Herderlonze Gemeente, in die Stad in 17^7 nieuwlings opgericht , deels om den beroepenen eerden Leeraar in deszelfs Ampt te bevestigen. Het zijn, der'alven , gelijk men ze noemt, Gelegenheidsredevoeringen, welke, bij eene menigte anderen van foortgelüke (trekkinge, geene onaanzienlijke plaats bekleden. De Boekverkooper plaat vondt geraaden, misfehien ten geleide van andere Sciiriften van dien zelfden waardigen Grijzaart, van deze Leerredenen eene tweede uitgave te vervaardigen , welke hij verbeterd noemt; 'hoewel hij geene opgave doet, waarin de verbeteringen gelegen zijn. Als eene bijzonderheid hebben wij in dezen bondel opgemerkt , dat ieder Leerrede van eene korte fchets of ontleding van den inhoud wordt voorafgegaan.
't Lust ons, tot eene proeve van des Leeraars denkwijze over een zeer betwist onderwerp, hier mede te deelen het hoofdzaaklijk beloop der derde Leerrede, handelende over de waare natuur des H. Avondmaals, en alzo bepaaldelijk over de wijze, op welke wij het Lighaam en Bloed van Jesus christus in het II. Avondmaal deelachtig worden. Naa eenige voorafgaande aanmerkingen , over de aanbieding van het Lighaam des Heeren, zegt de Leeraar, dat het Lighaam en bloed
van



f53
c. c. h. van der aa
van jesus christus niet op eene aardfche, ftoffe!ijl:e of vleeschhjke manier in het Avondmaal genoten worden, en dus het Brood en de Wijn niet in het Lighaam van christus kunnen veranderd ziin, noch ook liet Lichaam en Bloed van jesus christus in het Brood en den Wijn opgelloten kunnen wezen. De reden is, omdat jesus , toen hij het Avondmaal inftelde, aan Balei zat, en derhalven de Discipelen niet op eene (toffeli ke wijze zijn Lichaam aten. Ook konden de Apostelen 's Heilands woorden, dit is mijn Lichaam, onmogelijk opvatten in den zin eener (loffelijke genietinge, terwijl zij jesus met zich aan Tafel zagen liggen; waarbij nog komt, dat het als zeer ongodsdienftig en gruwelijk voorkomt, als eene daad van dankbaarheid aan christus , zijn vleesch met onze tanden te vermaalen, en dat zulks , eindelijk , aan onze zielen tot geen nut zou kunnen (trekken. Het genieten van het Lichaam van christus dus niet (loffelijk kunnende geleideden , moet het op eene geestelijke wijze verrut worden. Hier nu valt de vraag, wat dit geestelijk eten betekei e ? Met verfcheidene redenen verklaart zich de Leeraar tegen de zulken, die hier fpreken van een geloovig gebruiken, dat wil zeggen, van eene gedagtenisviering van den dood des Heeren, en dus als eene daad, welke alleen aan onze zijde gefchiedt. Want alsdan , meent hij, zouden de woorden der Inftellinge geenen redelijken zin hebben, en zou men jesus christus driemaal hetzelfde doen zeggen. De Apostelen zouden dan het Avondmaal niet gehouden hebben; waar uit hij befluit, dat het gedagtenisvieren van het lijden in 't geheel niet tot het wezenlijke van het Avondmaal behoort, hoewel het thans voor ons tot het nuttig gebruik daar van zeer dienftig en nodig is. Maar hoe wordt dan het Lichaam van jesus christus ontvangen? en kan dan het Lichaam van jesus christus met 'er daad genoten worden ? Voigens den Heer van der aa antwoordt de Heiland hierop met de woorden der Inftellinge, welke iiem niet doen twijfelen, of het Lichaam cn Bloed genoten worden, en geenen grond overlaten , dat christus zich van grootfpraak zoude bediend hebben. ,,Mag men onderftellen, vraagt hij. dat christus den fchijn zou hebben aangenomen, als of Hij mij zijn Lighaam aanbood en mij „ dat gaf; daar hij ondertusfehen mij niets gaf dan
Brood



VIER PREDIKATIËN. 159
Brood en Wijn , en dat ik voor de rest moest zien " lijn best te doen, om door het geloof tot Hem uit te " 7Li , opdat ik zift Lighaam en Bloed deelacln.g ''E Dus, ver/olgt hij, moet het Lighaam^ en ' Bloed van jasos christus, fchoon dit wat aai i" gjat de maaier, niet op eene lighaamlijke noch te enkel op eene geestelijke wijze gefchied, nogthans in " waarheul (genoten of aangeboden en gegeven wer" den " De bedenking, hier tegen ingebragt, wt de woorden , doet dit tot mijner gedagtenisfe , tragt zijn l'.erw. weg te nemen, door te beweeren, dat, om van iemand gedagtenis -te vieren , het niet nodig zij dat hij Swezis is. „ Genoeg is het dat wij hem niet zien.
Nu is het Lighaam van jesus christus voor ons " onziatbaar, fchoon het aan onze'ziel in zeker op" zicht aangeboden wordt. En derhalven kan men " zeer wel , al word het op eene geestelijke wijze of " Sacramenteel genoten, van dat Lighaam, as voor ons gekruist, gedagtenis vieren." Ier opjeldennge wordt hier het gebod des Predikers, om 000 den Schep. Jet te gedenken, aangevoerd. Tot naderen aanorang voegt 'er de Leeraar nevens, dat de Heiland, dat jesus zijn lichaam niet in 't algemeen, maar als in zekere' betrekking aanbiedt, te weeten, als voor ons gekruist en zijn Bloed als voor ons vergoten. „ Dus , zegt hij, is het alleen eene genieting, die met onze " ziel kan gefchieden: want men kan eene zaak, die ons niet regtftreeks, maar alleen in zekere betrekking word aangeboden, niet ligbaamlijk genieten, " maar alleen met onze ziel." Thans oordeelt de Leeraar van de geheele zaak een onderlcheidcn denkbeeld te kunnen geven. Een mensch , over den ftaat zijner ziele bekommerd, ziet uit na uitredding en behoudenis 111 jesus christus. Om dezen heildorst te verzadigen, heelt christus het H. Avondmaal ingefteld, als verzekering doende van het geen door het Euangelie flegts 111 t algemeen werdt toegezegd; „ wanneer bij het geven van Brood en Wijn de woorden gevoegd worden : " neemt, eet, dat is het voor U gegeeven wordend Lig" chaam van jesus — en zifn voor u vergoten wor" dend Bloed, dan dient het tot de levendigfte verze"kering, dat christus Ligchaam voor ieder DiSge" genoot gekruist is; en het verzekert ieder, dat " jezus zoo wel zijne Ziel als zijn Ligchaam voor



1(0 c. c. h. van EEPv aa
„ hun heeft opgeofferd, en dus dat voor Hun volkomen voldaan is; wa r toe zoo wel het uiterlijke 'als ,, het innerlijke lijden noodig was." Van hier dat jbzus hier van een tweeledig onderpand gaf, om het tweeledige van zijn lijden uit te drukken; ja, dat wij hier een genademiddel hebben op te merken, waardoor het gekruiste ligchaam en het vergoten bloed, , als „ met eene Godlijke kracht onderfteund, aangeboden ,, en medegedeeld worden aan ons gemoed." Dit laatfte leidt de Heer van der aa af, onder andereu uit de kragt der uitdrukkingen van jezus, als wcr' dende elk onbevooroordeeld mensch daar door gedrongen om te denken , dat jezus op de eene of andere wijze zijn Ligchaam en Bloed onze zielen zo waaragtig aan» biedt, als hij Brood en Wijn aanbood, hoewel de wijze van aaubiedinge en genietinge in beide gevallen zeer onderfcheiden is. Want anders zou jezus meer beloovcn dan hij geeft. Vraagt men, hoe God aan het Avondmaal die genade verbonden heeft, dat jezus 5, tot eene fpijze of voedzel voor onze zielen , aan „ onze zielen aanbiedt en te genieten geeft zijn Lig-
chaam als voor ons gekruist, zijn Bloed als voor „ ons vergooten ?" De Leeraar antwoordt, ,, dat,
terwijl het tot voedzel dient voor onze zielen, en ,, onze zielen niets dan door kennis en toellemming „ kunnen genieten, wij gerust mogen zeggen, dar ge,, lijk wij hongeren en dor/len na de gerechtigheid,- die ,, voor God geldt, wanneer wij van gantfeher harte ,, wenfehen , dat God wil onze zonden vergeeven en „ genade bewijzen.dat gelijk deze onze honger en dorst
door God verzadigd word, wanneerhij ons duidelijk en ,, overtuigende en hartrakende voorftelt, dat wij genade „ en vergiffenis van zonden bij Hem zullen vinden ;
dat ook zoo onze zielen verzaadigd, gcfjnjst en ge,, drenkt worden, met het gekruiste ligchaam öen ,, vergoten bloed van jezus christus; wanneer God
ons verzekert, dat je?.us ligchaam voor ons ge,, kruist, en zijn bloed voor ons vergoten is, en dat „ wij deswegen vergiffenis van zonden, leeven en „ zaligheid hebben zullen. Dan (dus gaat hij voort)
ik oqrdeele, dat daar uit te gelijk vloeit, dat God 5, aan het Heilige Avondmaal de gena ie verbonden „ heeft, door eene bijzondere en meer dan gewoone fchik„ king , dat jesus zelf op de le/endigfte wijze aan
' )5 on-



vier predikaatien. l6l
onze zielen daardelt, en ons zijn Lighaam aanbiedr, " als voor ons gekruist en zijn Bloed als voor ^verj
goten; en wel zoo, dat het (al weerllaat iemand
die mededeeling kort daarop) voor eenigen tijd ten " mm£ den geheelèn geest van den Mensch inne-
me- zijne gedachten in dit Buk verre boven het ge" ne anders uit zijne eigene natuurlijke pogingen m " dezen zou voortvloeijen, verheffe; en dus z.jnLig-
haam als voor ons gekruist, en zijn Bloed als voor " ons vergoten, zoo wel geve tot eene Jpyze voor on-
ze zielen, als Hij Brood en Wijn gat , dewelke m> " tuurlijke middelen zijn om onze Ljghaamen te voe-
den en te verkwikken." Wat voorts de manier dezer aanbiedinge aangaat, hier erkent de Heer van der aa zijne onkunde. Dan daar dit eene werMns is van den Zoone Gods, die zelf God is, zalf meent hij, dit bij niemand zwarigheid ontmoeten. De Leeraar (ragt dit nader op te helderen, door de kragtladige werking, van God aan eenige zinnebeeldig! verrïgtingcii verknogt, als het liaan van moses op de rots, dat 'er water uit voortkwam; enz
Ter voorkominge der verdenkinge , alsof de bovengemelde opvatting van 's Heilands woorden zeld> zaam en ongewoon ware, beroept zien de Leeraar op het hedendaagfche gewoone fpraakgebrtuk. ,, Stelt
eens ze*t hij, dat iemand aan eenen anderen een " huis'en tuin verkogt hadt, en bij den gerechtehj, ken opdragt, hem de opdragtbneven overgevende,
zeicle 1 dat is het huis — dat is de. tuin, zou le-
" mand van gezond verftand deze uitdrukking voor " zeldzaam, of onverftaanbaar houden?" In eene Aantekening merkt hier bij de Leeraar aan, dat niemand den Verkooper in dezen zin zal verdaan, alsor hi| bedoelde, dat het Pergametit veranderd (getrans/ub/lantieerd) ware in het Huis; of dat het Huis binnen in het Pereament zat (geconfubflauliecrd ware;) of iet ter ëedagletiis van het Huis wilde geven; maar dat de Verkooper, met de woorden, dit is het Huis, geene andere bedoeling konde hebben, dan dat hij het Huis m vollen eigendom aan den Kooper opdroeg.
Aldus 'hebben wij des Heeren van der aa s begripnen over de waare natuur des H. Avondmaals, onzen Lezèren tragten mede te deelen. Van het voordellen van onze aanmerkingen op dien voordragt, heboen
vad. eibl.v.deel.no.4. L wij



ids van eckartsiiausen
wij met voordagt ons onthouden; alleenlijk het volgende hier nevens voegende, dat wij niet twijfelen, of veelen zal het zwakke, ja tegenftrijdige van's Mans redeneeringe, meer dan eens, zijn in 't oog gelopen; vooral, wanneer zij daar mede vergelijken, 't geen de Bisfchop höadlij , en anderen , van de natuur en bedoeling dezer gewijde inftellinge, hebben voorgedragen. De agtenswaardige van der aa vergeeve ons deze penneftreek.
Het beftaan en de werkingen van het dierlijk Magnctismus,enjiet Magnetifche Somnambulismus , proefondervindelijk gefaajd en wijsgeerig verdedigd, benevens de noodige onderrichtingen, om de kennis aan deeze geheimen der Natuur, ten nutte van den Evenmensch tebefleeden, door den Hofraad van eckartshausen. Uit het Hoogduitsch. Te Dordrecht, bij de Leeuw en Krap, 1792. In gr. 8vo. 140 Bladz. De prijs is f : - 18 - :
"TVweepzucht, bijgeloof cn magnetifche bedriegerij, ^ kenmerken dit gefchrift op ieder bladzijde; de beide eerlten, hoe zeer te berispen, kunnen onfchuldig in eenvouwige hersfens opkomen ; maar het bedrng valt nooit in onnozelen, en blijft altoos eene ftrafbaare misdaad. Allen, die het rapport der Parijfche Commisfarisfen, nadat zij de proeven met het dierlijk Magnetismus van meiszner hadden onderzocht en herhaalde keeren bijgewoond, of ■
die de onpartijdige Verhandeling van den Hoogleeraar voltelen , over dit onderwerp gelezen hebben , zullen lang het denkbeeld, dat iemand onmiddclijk, door de Magnetifche vloeiftoffe, veelmin, door de hersfenfehimmige dierlijk Magnetifche kan genezen worden , zo zij ooit in dit denkbeeld verkeerden , lang verlaten hebben.
Ontijdig derhalven is men, met eene vertaling van dit gefchrift des Heeren Hofraad van eckartshausen , voor denxlag gekomen. Zijn dierlijk Magnetifche geest had wel met hem in zijn land mogen blijven. De Nederlanders zijn in 't gemeen te verlicht, om zich door zulk zoon van natuurkundige bewijzen , en
wijs-



HET DIERLIJK MAGNETISMUS, ENZ. 163
wii-geeriKe verdedigingen te laaten misleiden, 't Is haauwelijks mógelijk, dat de Schrijver, en ook de Vertaaler, van dit Stuk , het welk, althans zoo verre wij het wijsgeerige daarvan overzien, niets dan onwetendheid, bedrogen verwarring verfpreid, zouden kunnen gelooven, het geen zij fchrijven en vertaaien. Zo zulks nogthans door hen, of door een van beiden mogt gemeend worden, en zij ter goeder trouw dwaalen, dan hebben zij geen grein natuurkundig of wijsgeerig verftand; cn laten zich verblinden door vervoering en dweeperijeveneens als in vroeger eeuwen, de goudzoekers, in het vinden van den Philofophifchen Steen; van welk foort van wijsgecren , onder den fchoonfchijnenden Naam van Jtchijmisten, van tijd tot tijd echter, verfcheiden hun verlies herftelden, door de beurs van onnozele menfchen te ledigen, waar van fomrtngen, op eene dweepzieke of kwakzalverige wijze afgericht, zich als heimelijke bedriegers een beftaan verfchaften en anderen ongelukkig maakten. Gelukkig, dat wij dezê tijden zijn ontwasfen!
Niemand zal ontkennen, dat 'er gevoelige zieken zijn geweest, wier kwaaien of gebreken door eene ongepaste regeling der denkbeelden ontftonden, welke onder begunftïging'van het vooringenomen gevoel, het welk zij van'het dierlijk Magnetismus koesterden , wierden berfteld; dan hij die durft beweeren, dat men zulk eene genezing aan eenige fpecifike werking van het zoogenaamd dierlijk Magnetismus als een wezenlijk geneesmiddel befchouwd , mag toekennen , (laat den 'bal geheel mis. De Magnetifeerders evenwel, durven de' dierlijk-magnetifche werkingen , als zoodanig opgeven; en wat meer is, zij gelooven, dat zonder een overtuigend gevoel van de bezitting van dit bovennatuurkundig vermogen, zo als de voorftanders het zelve gelieven te noemen, niemand een MagnetU feerder kan worden.
Wanneer wij dit werkjen hebben ingezien , moeten wij" in bedenking ftaan, of men zich meer over de ftoute Hellingen, die de Schrijver overal, zonder bewijs aanvoerd, — over zijne bijgelovige fchrijfwijze , dan over zijne belagchelijke redeneringen moet verwonderen, om hier een ftaaltjen van te geven, leze men het volgende op pag. 10, daar hij zegt: ,, De Mag,, netifeerder kan zijne' magncrifebe kracht, ook met „ kruiden, wateren, enz. verilerken, en 'er, alvooL 2 rens



164
VAN ECKARTSHAUSEN
„ rens men magnetifeert, de banden mede wrijven.
Bij zulke peribonen, die goede, maar door de eene
of andere ziekte verzwakte zenuwen hebben , of ,, bij de zulken, wier ledematen zwak zijn, doet dit „ een zeer goede werking; men kan daarenboven
zich bedienen van een fpiritus van Berk ruikende „ kruiden, enz." fchoone hulpmiddelen voorwaar niet om den zieken, maar om den Magnetifeerder kracht te geven ter voortzetting zijner kunst. Stellen wij ons eens eenen geneesheer voor, die de kunst bezat om zijn patiënten te genezen, terwijl hij zelf de potjens flikte, voorzeker hij zoude een uitgeltrekte praktijk hebben, zoo dat hij 'er eindelijk onder zoude bezwijken. De Magnetifeerder intusfchen heeft, al wierd hij nog zoo oveiflelpt, voor dit gevaar niet te vreezen. Immers lezen wij pag. ia. ,, Het Magnetis„ mus is meer dan natuurlijk. Het moet natuurlijk ,, en geestelijk worden. Ten bewijze, dat de geest ,, 'er zich mede bezig moet houden, dient, dat "„ men zelfs afwezige en verwijderde perfoonen kan „ magnetifeeren. Zonder werking van den geest, 5, zou zulks niet gefchieden kunnen" enz. De Heer Hofraad voegt 'er bij, dat „ de afwezig zijnde, ge„ magnetifeerd wordende perfoon ecnig gevoel heeft, ,, van de beweging, die de Magnetifeerder maakt." Zie daar het voorrecht, dat de Magnetifeerder heeft boven dem Artz. De patiënt niet te zien , afwezig te zijn , niet in te nemen. Wie zou dit niet verkiezen ? en wat een uitwinder voor den Magnetifeerder ? Hij kan zoo doende honderd en meer zieken te gehjk magnetifeeren; cn daar zij onder de bewerking, elk in zijn eigen huis, het gevoel krijgen, dat hij bezig is, kan hij de moeite zelfs fpaaren, om hen zulks te doen weten. De Hofraad vertelt ons op pag. iS, zeker uit de aloude Historie, ,, dat het Magnetismus „ ten allen tijde bekend was. De magnetifche kracht
had een beftaan van den beginne der waereld af. ,, Adam, die de gantfche heerlijke Schepping in zich
belloot, kende dezelve, even gelijk hij zich zelf „ en de geheele Schepping kende, in haar vollen om„ trek en werkzaamheid. F!ij genoot de gantfche vol,, heid der magnetifche kracht, lee'de in dezelve, en „ zij behoorde tot zijne oorfpronglijke volmaaktheid; „ want zij is iet, dat in en buiten de menfchelijke
5, Na»



HET DIERLIJK MAGNETISMUS , ENZ. IÖ5
., Natuur beftaat.» Welk eenekracht van waarheid ? welke onwederfpreeklijke bewijzen ï wie durlt na de betoeï- v n zulk eene oorfpronglijke oudheid van het Ki k°magnetismus nog twijfelen aan de echtheid va. het zelve? Maar of dit niet genoeg ware , de Schrijver kanUoo als hij op pag. 96 nader betoogt, «ft T Lfchriften der Brama's, en uit die van ZoroSer defe eSe d nog nader bewijzen. Voorts ut de Slige "aderen zou hfj nog ^Utaftrtjgka* ren biibrengen. Het een en ander eJiter chijnt den Schrijvermoeite te zijn, of hij fchijnt het 011nodig te oordeelen. , . _
De Hofraad eckartshausen neemt de vertoning aan van eenen natuurkundigen; het voegt aan een Magnetifeerder, een Natuurkenner te znn. Men kan uit het volgend ftaal zien, hoe ver hij in de kennis S r Natuur en voornamenlijk in de Electnc.teitkunde aevorderd is. In zijn Hoofdftuk van magnetifche en llecS geheimen, Pag. 74. maakt hl een v rbe, terd Amalgama, doet electnke kleeren aan en blijft, 5 nét wel ,5 zonder zich op eenige andere wijze te " ifbleerei met zijne handen en tien vingers, m e hoogt'e naar den Hemel uitgeftrekt, ftaan trek Hr> elermeke ftof aan, en word pofitiet. Hu vrijtt " Su Handen met de toebercidzels, (zekerlijk met " hé^ befSrmn Amalgama.) Hij kan met de w.j" zh » van de toppen zijner vingers kleine lichamen " in bevv ging brengen. Hangende naalden bewegen " zich zeiven3, als hij ze flegts aanziet, enz. Wie twijfelt nog, dat het krankzinnig huis ^ den «o.raad niet van veel dienst zou zij 11 ? Z;j immers , die de nar der electrike vloeiftoffe kennen, weten , dat alle 3eze opgegeven dingen loutere verdichtsels of opzetS bedrog zijn. Wij kunnen dit alles, aan s Mans 01 t nde niet geheel toefchrijven. De Electnke ftof word nooit lang* wegen en middelen, in bewee-
Zna gebracht, 't Geringde vcrlcbijnzel van Electr ciER v St de naauwkeurigfte Ifoleering. Z,j vordert leoaste vrijvers, die van eeueu gautsch tegengefteWen n ?t zijn, dan die gewreeven zullen worden, t Amalgama mi is zo wel als de magnetifeerder geleidend , en kun Jen elkander door vrijving niet opwekken; en zo dit al kon gefcbiedeö, dan zou de elecmciteit metaal



166 VAN ECKARTSIIAUSEN, HET DIERLIJK ENZ.
de lfbléering van des FJofraads aangetrokken ziiden kleeren, enz. verloren gaaf). ^julu
De Natuur is onveranderlijk en onbedrieglijk; mnit de onoetchaamdheid en leugen gaat zoo verre, dat l i, zich op pag. 75. niet ontziet te zeggen: „ lk kan ook „ menlchen,op een tamelijken ajltand, enkel door een „ oogopllag eleclnleeren. Deze werking was te fter„ !<er, wanneer ik mij, in de aonnefcfaijn, en mijn „ voorwerp m de ichadnw plaatfte. J
„ Deze proefneming word nog verwonderlijker, wan„ neer ik mij met iemand in Harmonie zette. Van de „ twintig en dertig ftukken geld, welke zodanig een „ peizoon, in mijne afwezigheid, aanraakte, kende „ lk altoos dat gene, het welk hij aangeraakt had. „ Het aangeraakte fhik geld aanziende, ontwaarde ik „ iteecis een zeker gevoel in mijne oogen, waarvan ik " J"et!!,vernam> biï de befchouwing der andere ïttik-
Uit dit goochelfpel blijkt de handigheid van het magnetifeeren Op eenige verdere bladzijden vinden wij P„ ^fnh iCv?S E1«öricit«it "ader ontwikkeld
ILL as rï Ieïdd-, HiJ is voorzeker beter Gooi chelaar dan fcleftrifeerder, want, met één woord, hij
S e/iliet'l V?vicdb het tlied'j|< Magnetismus zulke faSa als de Elcctriciteit opleverde, zoude zij, bediog regelregter bhjken, dan zulks nu aan eenvöuwigen cn onkundigen ouder het oo°- vah , j }s «"«n ook om ligtgcloovige °Mcnfchen voor het bedriegehjk fpel van het dierlijk Magnetismus te waarfchuwen , dat wij een Boekjen , met zulke verwarde en valfche reaeneermgen, met zoo veel opzettelijke
hS^&:SLSss^9-in oiis Maand-*h^
Ver.



j.A.DECHALMOT,VERV.OPNOëLCHOM. woordenb. ïif
Vervol- op m. NoëL chomel's Algemeen, Huishoudend Natuur-, Zedekundig- en Ijonst-Woordenboek Door t a. de chalmot, enz. Agtftc Deel lweede Stuk Z jrde het XVde Deels Tweede Stuk van het Woordenboek. Verrijkt met Kunstplaaten. Ie Camp en KM a. de Chalmot, en te Amfteldam, bij J. YnSa,i792. /« gr. 4/*. 343 D* frtj, :vpot dt
Heeren Intekenaren is f 5
/onvermoeid volharden de Verzamelaars van dit nutO ^Woordenboek in hunnen omflagtigen arbe>d. Even als in de voorgaande Deelen , ontmoet men ook hier eene roote verfcheidenheid van onderwerpen. Vooral, cler zSle. de beoefenaars der Natuurlijke Historie Sr voldoening van hunnen weetlust kunnen vinden, Set oprfettot de kennis van bet Plantenrijk, hen ? ^ it Artikelen , daar toe behoorende, bevat §t d n e en' oud er de'voorgaande Deelen. Meestal u 'echte bronnen ontleend, zullen de bengtcn , dien lak de Natuurkennisfe betreffende, aan den weetg.erPen ruUne voldoening geven. Voor zo vee nogr tvms de Artikelen, daartoe behoorende veelal merkelUk uitgebreid zijn, verbiedt ons bedek, iet daar vm ter proeve te kunnen mededeelen. Naar gewoonte openen wij het Boek, en bepaalen ons tot het, naar ons vermoeden, meest behaagende voor de Lezers. In de eerftë plaats valt onze keuze op het Art. preadamiten; „de naam, (zo als wij hier lezen) dien men Tan de iuwooneren van den aardbodem geeft welke fomm-,n geloofd hebben, dat vóór adam beftonden.
Isaaiv'pei-.ey'ra liet in i$$5 te Am/leldam een tractaatjen drukken, ingericht om de begaanbaarheid der Preadamiten te bewijzen ; hij verwierf terftond een groot getal aanhangers; maar de wederlegging hier van, die desmarets, Hoogleeraar in de Godgeleerdheid te Groningen, het volgende jaar uitgaf, ftnoorde dezen aanhang in deszelfs geboorte ; fchoon pereyra er een weder-antwoorj op gat.
Deze Schrijver geeft den naam van Adamiten aan dc']ooden,als uit adam voortgekomen zijnde; en die vin Preadamiten aan de Heidenen; onderdellende dat zij langen tijd voor adam in wezen waren. J L 4 j> ^fi"



J. A. DE CHALMOT
„ PereyrawcI voelende, dat dc Heilige Schrift fkV-
weT enSror d ,der,.Egyptenaaren en ChaldeeuZ H Pu ecn'Se ,kwahjfc denkende Jooden, welke beweerd hebben, dat 'er een andere waereld is 'geweest dan die, waar van moses fpreekt. geweest
err^1?' V!-CI'dud°°r d£ Incluifite"rs in Vlaanderen gef \X ,I£ hcm Zeer misha»delden, maar hij beriep iSl 1 1Un n°nmS "aar Komen > *■«* hij naar toe ging, en door Paus alexander de zevende eunftia werd ontvangen Hij liet 'er eene herroeping van zijn boek over de Preadamiten drukken, en llierf'er ais een bekeerde.
„ Zie hier een algemeen denkbeeld van 't fiistema yan dien Schrijver: Volgens hem waren de eerfte menfchen die genen, waaruit de Heidenen gelproten zijn, en adam was dc vader van hetjoodfche gedacht. Moses is nimmer van voornemen geweest, om ons de gefchiedenis van alle de menfchen te fchetzen, maar alleen van het Hebreeuwfche volk en van die «enen welke er yan zijn afgeftamd: van de anderen niet gewagende , dan voor zoo verre zij eenige betrekking met die natie hebben gehad. Verder beweert hij, dat de watervloed van noach niet algemeen was, en zich niet verder uitftrekte dan over die gewesten , daar zich dc nakomelingen van adam bevonden; dat adam aan god ongehoorzaam geweest zijnde, de zonde in de waereld bracht, en er zijn gantfche nagedacht mede befmette; maar dat de Heidenen van de Preadami'en alllammende, geene wet, noch eenig bevel van god ontvangen hebbende, met in overtreding vervielen, fchoon hun leven met bevrijd was van misdaaden, maar dat die misdaaden hun niet werden toegerekend. Het waren om zoo te fpreken, (loffelijke zonden, daar god zich niet door beledigd achtte, ter oirzaake van de onkunde der genen, die ze bedroeven. Hij grondvest inzonderheid deze laatfte ftelling op deze woorden van rom. V. 13. Wam tot de wet was de zonde in de wereld; maar de zonde wordt niet toegerekend, ah 'er geen wet is. Nu moet men hier of de wet verfhan, welke aan moses werdt gegeven, of die, welke aan adam werdt bevolen. Verftaat men 'er de wet van moses door, dan zal er uit volgen, dat 'er zonden vóór en tot op moses zijn geweest, maar dat god die niet toerekende,
't welk



VERVOLG OP m. NOëL C HOM ELS woordenboek. 16*9
»t welk onwaar is : getuige hier van de ftraffe van, kaïn, die der Sodomiten, enz. Indien men het verHaat van eene wet, aan adam gegeven, dan waren 'er immers menfchen vóór hem, aan wien de zouden niet toegerekend werden.
Men beantwoord deze zwarigheid met te beweeren', dat de wet, waar van paulus (preekt, die wet is welke aan moses is gegeven, en de ze 1de, waar van hii betuigt, rom. VII. ?. Ik en kende de zonde niet dan door de wet: want ook en hadde ik de begeer lijnhcid niet geweten zonde te zijn; indien de wet niet zeide, gij en zult niet begeer en. Voorzeker is het de wet van moses, die dit verbod behelst; de Apostel zegt niet, dat 'er vóór de wet van moses zonden waren, welke god niet toerekende, maar dat 'er vóór de wet van moses zonden waren in de wereld, en dat 'er geene zonden worden toegerekend, wanneer er geene wet is Die twee zaaken zijn grootelijks verlchillenae, en zc'er wel onderfcheiden; de eerde toont eene daad aan, en de tweede is een axioma of beginzel van recht. Indien 'er dan vóór moses toegerekende zonden zijn «eweest, zo volgt daaruit, dat 'er ook eene wet aan adam is gegeven. 't Gene deze verklaaring van de aanhaaling des Apostels rechtvaardigt, is,dat de Griekfche text leest, èKXoydrdi, dat wil zeggen, men rekent toe, en niet, men rekende toe. Maar zelfs lezende zo als in de Vulgata daat, men rekende toe, verleent men aan denzelfden°text eenen zin, die niet gundiger is voor pereyra: want met te zeggen, dat vóór de wet van moses 'er zonden waren in de wereld, die men niet toerekende, omdat dit tot de zonden van gedachten en begeerte behoorde, die nog niet door deze wet verboden waren, is het ontwijfelbaar, dat 'er in de aangehaalde text van paulus , van moses wet wordt gefproken.
Voor het overige, is pereyra de eerde uitvinder van dit leerfrelzel niet. Uit de Hypotijpofen van clemrns den Alexandrijher wordt men ontwaar, dat deze Kerkvader aan de eeuwige doffe, de zielsverhuizing, en dat 'er veiTcheidene werelden vóór aoam geweest waren , geloofde. Jui.iaan de afvallige was van gevoelen, dat 'er verfchcidene menfchen in den beginne gefchanen waren, en zulks is ook het gevoelen van veele Oosterlingen, welke vcrzekeien , dat 'er L 5 drie



I7a
j. a. de chalmot
dne adams gefchapen zijn geworden, vóór den eenen dien w,j ais den eerden mensch erkennen enz » ' Vare het Art. rottekruid niet te uitgebreid wii 5J m llCt in- Zijn Seheel mededeelen/ Vuf foortin
bStwpinï 1 Uordrn hler °PSeteld. Zie hier het W vpf,«de, eerfte/00rt> lijnde het *«-y«r /<0«c. behulp d'eM ,l <0mt dlt «««nrlijk, en zonder eenige beid1 in MiïnP A vooraIAs wit meel, inzonderStendealS 1' ?a,r veel ^rlenikaale Ertfen breken, tenue aldaar aan de wanden en op de Ertfen fom. Jds a s lchimmel,fomtijds als een S^Ten week pod «WoSnlr Ai*'n''«ale Ertfen, op e en hoop
vootff h ' ,f°0r Wai'm ™ter 1111 e» dan bcfprengende, te SlmZZ0° froeit,h.ec mh derzelver oppervlak-' bet biiSp'r ° °°} Wd in krijstallen. Dus gelijkt GtftK^f T éfW/ £ W^lk de Smelter in de SfeniSïlJr ?r ^^e?"^,of bij het roosten van
De?5ÏSe?SïllJl>Ili',ta dekfelS en in de f^»orftee, vergadert, onder den naam van wit Rottekruid»
r, hcett' §'e,iik betaftd is, eene zeer
butende fcherpheid, welke het tot één der derkftc! en
Sloutio^r" mMkt- Dit bew^f ^eriljk des" d zout " fat hTp\7~~-, Maaf van welken aart is b uifche en it l f r W met Loogzouten niet op, uuie .en het kolenfap groen maake* zou aan eene loogzoutige natuur doen denken: maar devjl 1ét >net ZootSkt0Tarb^ t0t C£n middelzou t Gro ndt fs Dit fe^/T, Va" cene «"«chtige natuur
is. Uit zuur fchijnt ftetker te zijn dan ecnW ander
lin^SU^Z hCt Zkh door g-n^Sveïui JlZÏ rUkI}Cn' e" '"Wendeel, alle overige
St! vei-eenig't?3^' °°k ^ mCt dc ^ Ked'acfrJliiwfi- f^-^'^^Pe «ur wel de oorzaak van de elder ffn' ""^T men de omflandighe-
ke bullnon benrJai!rdheden' ScweldiS braaken , dervend nokd fnelkn?,óngeregelden, zwakken beevenden polsflag, een wdd, betrokken gezicht, eene drooge tong met onverzaadelijke dorst, ïleine zwSe
vlak-



VERVOLG OP M. NOCL CHOMELS WOORDENBOEK. 171
vlakjens op de tong, brandende pijn in 't onderlijf, Hinkend, gemeenlijk ijskoud zweet, öpboUding van wateren en vlaagen van uitzinnigheid. Komt men . in den aanvang dezer toevallen, den Lijder niet fchiclijk met laauwe melk , vette oliën , ongezouten boter, warm water, met of zonder honig, in groote veelheid gedronken, tot dat hij aan 't overgeven geraake, eif tevens met klijsteeren, badingen, enz. te hulp, zoo maakt in 't kort de dood een eind van zijn ellende; ten ware hij, door de weinige veelheid, daar van ingenomen, nog een geruimen tijd, met maag- en darmpijnen en andere ongemakken geworfteld hebbende, eindelijk door uitteering fterve. Na de dood, inzonderheid als de Patiënt fchiclijk is geltorven, vindt men ontlteking, gaten, braudvlakken, en zelfs dikwils nog overblijf* zeis van het gift, in de maag en het gedarmte: het rot zeer fchielijk met een ondraaglijken ftank , zwarte ringen om de oogen, bruine vlakken bier en daar; ter.wijl eenige lichaamsdeelen zwart worden, de nagels blaauw, vallende fomtijds zelfs den volgenden dag "met het hair van 't hoofd af. Zelfs van de arfenikaale dampen in de Mijnen, als ook in de ftookhutten en van de roosthaarderi , kunnen de arbeiders lelijke vlakken aan de bloote lichaamsdeelen, en inwendige kwaaien der ingewanden bekomen ; waartegen zij zich door het eten van vette fpijzen, veel fpek en melk te gebruiken, best beveiligen.
,, Voor 5t overige is de dienst, dien men van 't Rottekruid in de bewerking der Mineraalen , inzonderheid der Koper-Ertfen , heeft, dewijl het ijzer daar door weggevreten wordt, aanmerkelijk. In Glas-Fabrieken, Verwerijen, als ook bij de Hoedemaakers, is het in gebruik. In de huishouding dient het, om het ongediert, van Rotten en Muizen, te vernielen; maar de voorzichtigheid is hier ten uiterfte nodig, opdat geen kinderen, of huifelijke dieren, van veel waarde, daar door om 't leven naken."
Van het Artikel, handelende over dc bekende ongcfteldheid, Roos, in 't Latijn Eryfipclas genaamd, zullen wij nog den hoofdzaaklijken inhoud medcdce'en. Als Oorzaaken worden hier opgenoemd, hevige aandoeningen des gem'.eds, doch vooral koude, meest onder werklieden, wanneer zij, verhit cn vermoeid, op den kouden grond zich tot rusten hederleggen. Ook kan
2 j



172
J. A. DE CHALM0T
zij ontdaan uit onmatig drinken, van te lang in een warm bed te blijven, en in 't algemeen van alles, wat het bloed overmatig verhit; als mede uit de ftremming of vermindering van natuurlijke of kunstöntlastingen. — De Toevallen zijn, huivering, dorst, verzwakking, hoofd- en rugpijn, verhitting, ontrusting en raazende pols , verzeld dikwijls van braaking, zomtijds van ijlhoofdigheid. Op den tweeden, derden of vierden dag zwellen de aangetaste deelen,en worden puistig , met vermindering van koorts. De voeten, door de Roos zijnde aangetast, zwellen en vervellen; zomtijds wordt het geheele been zoodanig aangedaan, dat het aanraaken ondraaglijk wordt. — He: aangezigt, daarvan aangedaan, zwelt met puistjens, die vol klaar water zijn. Zomtijds wordt één of beide oogen door de zwelling gefloten. Zijn de mond en neusgaten droog, en is de lijder flaaprig, zoo is 'er ontfteeking der hersfenen te vreezen. Wanneer de Roos op de borst valt, zwelt dezelve, is zeer pijnlijk, en zweert veelal. Gemeenlijk zet zich de verzweering in den oxel der aangetaste zijde. Zij is zelden gevaarlijk; doch zomtijds doodelijk voor bejaarde lieden van een fcorbutiek geftel of bedorven vogten. Wanneer na twee dagen de toevallen verminderen , cn de fchelfers afvallen, is het gevaar voorbij. Wanneer dc roode kleur in loodverf of zwart verandert, eindigt de kwaal, gemeenlijk, iu verderving. Tot den Leefregel moet de Lijder de uiterden van koude en warmte mijden, cn wanneer da ziekte ligt is, behoeft hij niet het bed, maar zich flegts hinnens huis te houden. Zijne Ipijze zij fchraal, gort, broodpap, hoenderfoup, verkoelende groenten en diergelijke; zijn drank gardewater, aftrekzei van vlier, huij, enz. Bij een zwakke pols en flaanwheid, gebruike hij hartfterkende middelen, dikwijls gort met wijn, kragtig vleeschnat, bij kleine hoeveelheden tevens. Dc Geneesmiddelen moeten voorzigtig toegediend, alle fmeerzels en zalven zorgvuldig vermijd worden. Fijne baai en zagte flanel zijn de beste pleisters, hen doek met meel is zeer goed. De aderlaating moet voorzigtig worden toegediend. Indien bij lieaen, die aan den drank zijn, de Roos het hoofd aantast, is de aderlaatiug nodig. In 't algemeen is, in zulk een geval, het baden der voeten in laauw water aan te raaden. Anders lcgge men zuurdeeg of mostert aan de voeten.
Het



VERVOLG OP M. NOeL CHOMELS WOORDENBOEK. 173
HPr houden van open lijf is nodig, door verzagtende Wusteeren, Rhabarber, of Salpeter, welk laatlte een SS beste middelen is bij fterke koorts of ontltcking. Tn iilhoofdieheid en bedwelming moeten zi] ter buikzuivering aangewend worden. Wanneer deze niet baaten St men tot fterker middelen de toevlugt neemen Zet het aangetaste deel zich tot zweeren, dan moet de Ettering door pappen met Saffraan bevorderd worden Zijn 'er blijken van verllervinge voorhanden, moet men de Kina gebruiken, met zuuren gemengd, en de aangetaste deelen met pappen of fterke aftrekzeis van Kina ftooven. in Scheurbuikige Roos is niets anders dan zagte buikzuivering en uitwaasfeming-bevorderende middelen nodig, Sasfafras, Pokhout en Zoethoutwortel. Die genen, welke veel aan de Roos onderworpen zijn, moeten zich in acht nemen tegen hevige gemoedsbewegingen, fterke dranken, vette, lhjmige en zwaare fpijzenj voorts genoegzame beweging nemen, en zich voor hitte en koude wagten. Melk zii hunne voornaamfte fpiize, en verkoelende vrugten, kruid-n en wortelen; hunne drank, dun bier, karnmelk, wei en diergelijke. Eindelijk is het dienltig. dikwijls een weinig Rhabarber, tremor lartari, ot diergelijke buikzuiverende middelen te gebruiken.
Antwoord op het werk van den Heere thomas taine setijteld: rechten van den mensch , enz. door john adams schildknaap. Uit het Engelsch. Je Dordrecht , bij A. Blusfé en Zoon , 1793. 68 Bladz. In gr. %xo. De prijs is f : - n - :
W/'j willen gaarne bekennen, dat wij met onze landW geiiooten het antwoord van den Heere adams met zeer veel verlangen hebben te gemoet gezien, -r Aanmerkingen van eenen man, als de Heer adams, die zich in de wereld eenen zoo grooten naam verworven heeft, op een onderwerp zoo gewigtig als dat van de rechten van den menseh, vooral in de dagen, welken wij beleven , kon niet anders dan de nieuwsgierigheid van een iegelijk, die eenig belang neemt in de gewigtige gebeurtenisfen onzer eeuw, ten fterkften opwekken.
Van



174 j« adams
Van daar ook, dat zoodra liet flegts uit de nieuwspaperen bekend geworden was, dat de Heer adams een antwoord op liet werk van den Heer paine had iri het licht gegeven, veeie boekhandelaaren in ons vaderland zich ais om ftrijd beijverden, om hunne landgenoten door eene vertaling van het zelve in ftaat te Hellen, om aan hunne nieuwsgierigheid te voldoen tot dat het eindelijk aan de Heeren ULussé gelukt is^ hier in de eerften te wezen.
Doch nadat wij onze nieuwsgierigheid voldaan hebben, moeten wij openhartig bekennen, dat wij uit de pen van den Heer adams veel gewigtiger aanmerkingen verwagt hadden, te meer daar het werk van fajnë , wegens eenige daar in voorkomende gewaagde ondcrfteliiugen, de beste aanleiding daar toe fclieen te geven.
Toen wij op bladz. 3. van dit antwoord gelezen hadden, dat 'er in Amerika een afdruk van het werk van paine door eenen geheimfchrijver van ftaat geleverd was, en dat hetzelve van eenen brief was\-erzeld geweest, waar uit de volgende woorden in de meeste Amerikaanfche nieuwspapieren geplaatst waren ,, het doet mij zeer veel vermaak te zien, dat ,, het hier herdrukt zal worden, en dat 'er eindelijk „ eens iet openlijk zal gezegd worden tegens de ftaat,, kundige ketterijen, die onder ons ontftaan zijn; „ ik twijfel niet, of onze burgers zullen zich andejr„ maal rondom den Itandaard van het gezond verftand „ vereenigen" toen wij die woorden gelezen hadden, zegden wij, konden wij ons niet weerhouden van te deuken , dat de voornaamfte reden , die den Heer adams tot het opvatten van de pen, bewogen had, eene vreeze geweest was, dat de Amerikanenveelligt' te veel naar zijnen zin met het werk van den Heer paine ingenomen , naar eene verandering in hunne jegtên^wo'ordige regeringsvorm ftaan zouden •— want dat dezelve wel vo$\ eene verbetering vatbaar was, wist de Heer adams reeds uit de Ivievcn van den Abt de marlij kort na de Amerikaanfche ftaatsom wenteling aan hem gefchreven, waar in de wijsgerige Abt onder anderen zegt — „ ik twijfel niet, puin tfeer j „ of de vereenigde Siaten zullen , in de flille rust ,, van de vrede, uwe wetten en inrigtingen overzien, en die onoplettendheden, welke uwe eerfte wetgevers
kun-



ANDWOORD OP HET WERK VAN THOMAS PAINE. 175
, kunnen ontfnapt zijn, op de gelukldgfte wijze herftellen. Het is niet mogelijk, dat op het oogen" blik in het welk eene zoo aanmerkelijke en bui" teno-ewoonc ftaatsomwenteling, als die van uheden " is,"voorvalt, de menfchelijke geest, in het midden van alle de vrezeen, ontfteltenisfen, oude vooroor" delen, cn duizenden van nieuwe driften, in ftaat zij om afgetrokken waarheden in alle derzelver " uitgebreidheid te bevatten, en tevens de kunst te b'ezkten, welke men nodig heeft, om dezelve zoodanig te rangfehikken, als tot het verkrijgen van de nuttigfte wetten vereischt wordt" enz. de Vreeze dat deze denkbeelden door het werk van paine ouder de Amerikanen zouden veld winnen, geloven wij, dat de voornaamfte drijfveer geweest is, die de p4 van den Heer adams beftuurd heeft —. ten minften, indien wij met aflegging van alle vooroordeel ons o-evoelen over dit antwoord zeggen zullen, kunnen wij niet ontveinzen, dat het ons over het algemeen vrij oppervlakkig is voorgekomen, cn dat er voor iemand, die dan aanmerkingen maken wil, en die door gene andere begeerte gedreven wordt, dan om de waarheid hulde te'doen , vrij wat gewigtigers tegen het werk van den lieer paine had kunnen te voorfchijn gebragt worden.
Het is. altoos de tijd niet, om zijne gevoelens over ftaatkuudige zaken rondborstig open te leggen, cn daarom is ons voornemen niet, om den Heer adams in alle zijne aanmerkingen te volgen. — Wij znl.en flegts het een cn ander uitkiezen, 't geen ons bij eere aandagtige lezing het meest iti het oog gelopen lSé „ : , „ •
leder, die de fchriften van den Heer adams in vor rjo-e dagen gelezen , e:i zich eenig denkbeeld van zijn charakter en manier van denken gevormd beeft, moeten de febimpende uitdrukkingen, waarvan bij zich (bladz. 5. en 6.) omtrent den Heer paine bedient, grotelijks verwonderen; waren 'er eenige onderltelliu<?en in bet werk van paine, die de Heer adams meende te kunnen en te moeten weerleggen , dat ftond hem als wijsgeer vrij, maar om hem in een belagchelrk daglicht te willen plaatzen , met hem den heiligen Vader van ons flaatkundig geloof, zijn werk een pauslijke bul van onfeilbare deugd, en de Lrijgsartike.



i76
J. ADAMS
len van onzen bevelhebber, enz. te noemen, is iet, 't welk bij mannen van verftand weinig afdoet, en in een man als de Heer adams bezwaarlijk kan geduld worden.
Op bladz. ii verwondert zich de Heer adams, dat pain£ , die van te voren zoo mild geweest was, om de magt des Volks te vergroten, naderhand aan het zelve de magt weigert, om eene regering in te ftellen met eene erfelijke opvolging. — De Heer paine heeft zeker gefteld , dat eene gehele natie het recht had om te doen ,al wat zij wilde — en de Heer adams bedient zich daar van, om paine te doen voorkomen, als hadt hij de woorden al wat zij wil in zoo 'eenen onbepaalden zin genomen, dat zelfs de eeuwige en onveranderlijke wetten van recht en redelijkheid daar door wierden uitgefloten, maar wie , dien het niet enkel te doen is, om te vittén, zal met eenige overreding voor zich zelfs kunnen vcronderltellen , dat de Heer paine in het alvermogen des Volks de wetten van recht en billijkheid zoude hebben willen te niet
doen ? 't Is waar, kan men zeggen, paine
heeft dat niet uitdrukkelijk uitgezonderd, maar op denzelfden voet had de Heer adams uit die woorden ook gelegenheid kunnen nemen, om paine als een verlochenaar van het Goddelijk Albeftuur iri de daden der menfchen te doen voorkomen, om reden dat hij in de magt der natie om alles te doen, wat zij wil, ook de Goddelijke toelating niet uitdrukkelijk daar heeft bijgevoegd, — maar daar de redenering van den Heer adams eigendlijk op neer komt, is dit —hoe hangt hetfamen, aan eene gehele natie het vermogen toe te kennen, om alles te doen, wat zij wil, en aan dezelve de magt te weigeren om eene regering in te ftellen
met eene erfelijke opvolging? Zeer wel; dunkt ons,
en dit is juist een bewijs, dat paine de wet van redelijkheid wel degelijk in aanmerking genomen heeft
Hij kent aan eene natie wel het recht toe, om be-
lluiten te nemen voor zich zelfs, en die zij oordeelt, het meest te (trekken tot haar welzijn, maar niet om beüuiten te nemen voor hare nakomelingen — en waarlijk, zo eene natie eene regeering inftelt met eene erfelijke opvolging, wat doet zij dan anders, (indien wij naar het beginzel van paine zullen doorredeneeren) dan beflisfen over de vrije handelingen van een toekomend



andw00r.d op het werk van thomas paine. 17/
mend gedacht, en aan hetzelve de magt benemen , om tot Koning of Regent te kiezen dien genen, welken het tot dien post het meest gefchikt zal oordelen — maar wij zullen ons voor het tegenwoordige over d;e erfelijke opvolging niet verder uitlaten — ook willen wij geene aanmei kingen maken over dat eerwaardig /telzei van onbefchreven of customière wetten der Engcljche natie, waar van de Heer adams-zoo breed opgeeft — alleen zeggen wij, het met den Heer paine in zoo verre eens te zijn, dat hoe minder van die customière I wetten een volk heeft, en hoe meer het in ftaat is,
Iom zijne conltitutie in eene zigtbare gedaante, dat is, zwart op wit, gelijk men zegt, te voorfchijn te brengen, hoe meer zijne vrijheid verzekerd is — onbefchreven wetten toch, die meest op oude gewoonten en gebruiken deunen, kunnen fomtijds miskend, verdraaid, of gelocliend worden, maar van belchreven i wetten heeft men die gevaren zoo zeer niet te wagten. Op bladz. 25. lezen wij — „Dezelfde magt, welke de tegenwoordige Nationale vergadering in Frankrijk bezit, is door de lingelfche Conltitutie voldandig in den Koning en bet Parlement van Groot - brittannien gevestigd, en het volk heeft het recht, om het misbruik van die magt te wederdreven en te draffen.'" — Wij geloven, dat 'er maar weinige befchaafde volken i gevonden worden, die in dit geval niet de Engelfche .fiatie niet geli jk ltaan.~ Het recht, om het misbruik der magt in de Regering'te wederdreven, en te draffen, is een obrfpronglijk eigendom van alle volken, en dit blijven zij bij de grootlte flavernij altijd behouden, maar daar het hier eigenlijk op aankomt, is de magt om zulks te doen, en deze berust meestentijds in °de handen der hooge Regering, — en wat heeft dan een volk aan het recht, om de misbruiken in de Re>ering te draffen, indien de magt, om dat recht te handhaven, aan hetzelve benomen is?
De redenering, welke de Heer adams voert in zijnen vierden brief en vervolgends, opent een zoo ruim veld voor (taalkundige aanmerkingen, dat w:j, indien wij ons daar in wilden begeven, eer een boek zoo gro>t, als dat van den Heer adams, dan eene Recenfie zouden moeten fchrijven; ook zijn 'er nog andere redenen, om welke wij zulks thans niet raadzaam oordelen.
vad. liiBL. v. deel. n0.4. M Eene



I78 j. adams , andw. op het werk van thomas paine.
Eene aanmerking moeten wij nog maken ten opzig* te van de omwenteling van Amerika. — Zoo dikwijls de Heer ad/mms in dit zijn andwoord daar van fpreekt, doet hij dezelve voorkomen als zuo noodzakelijk , dat Amerika buiten dezelve niet bad kunnen bliiven beftaan, en even als ware zij dus in haren aart geheel verfchillend met andere omwentelingen , die in andere landen zouden kunnen begeerd worden. — Maar zo ons geheugen ons niet bedriegt, waren 'er in de tijden , die de Amerikaanfche Omwenteling zijn voorafgegaan , ook pennen genoeg gefcherpt, om de Amerikanen, ware het mogelijk, te overtuigen, dat hun belang niet was, om zich van het moederland aftefcheuren, dat zij dit doende grotelijks hunne verpligting van dankbaarheid zouden te buiten gaan, en dat zij niet waren in de gevallen van die uiterfte noodzakelijkheid, welke de (leer adams (bladz. iö) veronderfielt, dat alleen de pogingen tot eene Omwenteling billijken kunnen — ondanks alle deze waarfehuwingen hebben de Amerikanen evenwel eene Omwenteling bewerkt — en wie was het, die de noodzakelijkheid en billijkheid daar van beoordelen meest? immers het Amerikaanfche volk alleen ; en zulks zal de Heer adams in die tijden zeker ook ten Iterklten hebben ftaande gehouden en dus, indien wij dit nu vergelijken met de redenering, die in deze brieven omtrent Engeland gevoerd wordt, zouden wij moeten geloven, dat 'er zedert de herftelling der Amerikaanfche vrijheid eene groote Omwenteling in het verltand van deii Heer adams hebbe plaats gehad. — Zo wij niet liever wilden geloof liaan, aan de berichtendie in fommigen van onze nieuwspapieren openlijk zijn bekend gemaakt, dat de Heer adams plegtig verklaard heeft de Schrijver van dit andwoord, het welk op zijnen naam is uitgegeven , niet te wezen , het geen wij om den roem, welken hij zich met zoo veel recht in de wereld verworven heelt, hartelijk wenfchen, dat nader zal bevestigd worden.
De Kluizenaar in Ilelfa. Uit het Hoogduilsch ver. taald. Te Lcijdcn, bij P. PI. Trap, 1792. a5o Bladz. In gr. Octavo. De prijs is f 1 - 2 - :
Hulderich en simicho zijn dc perlbnaadjen, welke in deze gefchiedenis de hoofdrollen fpelen. De
eer



de kluizenaar in helsa.
eerde is een {taatsman, die ongelukkig geworden is, door de regten der menschheid te verdedigen, verbeteringen in de regering te willen maken, en inzonderheid op de volkomene vrijheid der boeren aantcdringen. üe laatfte is een Luthers Predikant, die wegens onregtzinnigheid van zijn ambt verlaten, vervolgd, en met zijn huisgezin in de bitterfte armoede en ellende gedompeld word. — Beiden worden door hunne ontvangen beledigingen van het menschdom afkerig, en ontvlugten het zelve naar het bekorelijk liggend Helfa , waar zij elkander ontmoeten en in eene geruste eenzaamheid naar hunne grondftellingen leven. — Het hoofdoogmerk van dit gefchrift fchijnt ons dus te zijn, van den eenen kant het flegt onthaal te fchetfen, het welk zij, die voor de regten van het menschdom fprekeu, gemeenlijk bekomen, van den anderen kant, alle voorftanders der regtzinnigheid, als domme en wrede vervolgers , af te malen , en voor het overige, den lezeren de grondftellingen van hulderich en simicho zagtkens in te boezemen.
Deze hoofdpcrlbnen fpelen hunne rollen in eene gefchiedenis, waarvan dc korte inhoud hier op nederkomt. Lucie hadt aan alcindor, een geheel alledaagsch mensch, uit convenientie haar hand gegeven , fchoon zij wegens hare voortreffelijke hoedanigheden een man van het edelst hart verdiend hadt. — Dertig jaren hadden zij in eenen echt geleefd, welke bij de waereld gelukkig genoemd wordt, toen zij hunnen zoon na B... begeleidden , waar hij eenen aanzienlijken post had verkregen. Zij reisden over Casfel na L ... te rug, en hielden zich eenigen tijd te Casfel op. Daar hoorden zij veel van den zonderlingen huldericu Ipreken, die Ambtman te Helfa was, met niemand dan met zi nen fchoonvader verkeerde, en in den gantfehen omtrek de zonderlinge Kluizenaar in Helfa genoemd wierd. Na veel aangewende pogingen , krijgen zij het zoo ver, dat zij hulderich niet alleen te fpreken komen , maar ook eenigen tijd bij hem in Helfa vertoeven. Hier worden zij zoo gelukkig, van dagelijks zijne wijze gefprekken te horen, en zijne zonderlinge levenswijs, en de nog zonderlinger opvoeding van zijne kinderen te zien. Inzonderheid horen zij hier zijne lotgevallen uit zijnen mond. Hulderich verhaalt, wat post hij te voren ten dienfte van zijn land had bekleed, hoe zeer hij de gunfteling M a was



de kluizenaar in helsa.
was der eerfte Staatsministers, en wat de oorzaak was geweest van zijnen val. —Met verontwaardiging en droefheid vervuld, verliet hij de hoofd ftad, verdedigde onder weg eene lijfeigene vrouw met haar kind tegen den Jonker, die ze achterhaalde, en nam voor, om voor beide te leven. Zij kwamen in het Dorp Helfa aan, waar hij Ambtman wierd, en zich eene eenzame woning naar zijnen zin liet. vervaardigen. Hier ontmoetede hij den grijzen simicho, wiens dogter hij trouwde, en aan wien hij, door gelijkheid van bedroevende lotgevallen, op het naauwst verbonden werdt. Simicho wordt ook fprekendc ingevoerd, en verhaalt in het breede zijne Theologifche rampen, — Hulderich vormt naar de lesfen van dezen man zijne godsdienftige denkbeelden, en doet van dezelve aan lugie verflag. Eindelijk geeft hij haar ook een verhaal van zijne eerste jeugd, waarbij hij zijnen waren naam ontdekt, en voornamelijk van zijne liefde voor een meisjen gewag maakt, die juist voor hem berekend , dog uit convenientie met een ander in echtverbintenis getreden was. Hier (en dit is de ontknoping der gefchiedenis) kon lucie zich niet langer bedwingen. Zij rees op, en wierp zich in huldericus armen — „ ach ! houd op! — vergeef mij! — ik ben
„ uwe Sophie 1"
Voor zoo verre dit gefchrift ftaatkundig is , laten wij het, aan het oordeel van den Lezer zeiven, over. Als Roman befchouwd, is het geenszins van gebreken vrij te pleiten. Men treft 'er ontmoetingen in aan , die niets van het waarfchijnelijke hebben. Hulderich , bij voorbeeld, verdedigt alleen eene vrouw met haar kind tegen drie gewapende ruiters, welke allen hij met een ftok op de vlugt drijft, en vijfjaren heeft hij reeds dagelijks vertrouwelijk met simicho omgegaan, zonder dat hij het nog durfde wagen , naar zijne vorige lotgevallen te vragen. Tot de ontknoping van het geheele ftuk wordi men ook geenszins voorbereid. De uitroep van lucie: ach! houd „ opl vergeef mij! ik ben uwe Sophie i" treft niets, omdat men deze Dame onder de lange en hoogwijze gefprekken van hulderich en simicho reeds bijna vergeten, en zich voor haar niets geinteresfeerd heeft —- Maar in wat opzicht dit ftukjen ook eenige waarde mag hebben, als een godsdienftig gefchrift befchouwd 9



de kluizenaar in helsa. ï8l
fchouw-d, bezit het in het geheel geene. ~ Wanneer iemand zijne bijzondere Hellingen met goede beween
«g duld en te hS e? in£
^nmTemand' niï bewijzen aankomt maar S a leen van zekere kunstgrepen bedient, om • Sndere begrippen aan den man te helpen, en S dll t ove g°elfePlde leer vooroordeel In te boezemen dan fs Mj, niet onze aandagt , maar onze vermen , aan >? l"J> . ,ncjers handelt de Schrijver te HelfrZijn godsdienstftcdzel het hedendaagsch zo zeer toegejuicht christelijk ivv,,,c r»P hiibel word door hem als goddelijk SeTd S h? gebStWde vrijheid, om uit den zelven aïle^n die leerftcllingen over te nemen, welke Tem door den natuurlijken godsdienst reeds worden Sboezemd. - Om dit ftelzel aan te prijzen wordt het zei" als ten uiterften redelijk en van den weldakfteninvloed voorgefteld; terwijl de leer der Pro-
zijn veiItand tegen deze leer aan, maar dan maakte h h-t zich tot eenen pligt, liever daar over niet te denken - ol zijn vijftiglte jaar word hl, verlicht door een z"ine Ambtgenoten , die hem eene nieuwe leer in eerverzegeldl pak jen overhandigt, met ftervcnde hppen vande, weldadigen invloed, welken dezelve op zijn Sar" gehad hadt, getuigt, en als een voorbeeld van godsvrucht deze waereld verlaat.-Sïmicho onderzoekt deze iueuwc leer. Nu verftaat bi . wat hij leest- Hij n als iemand die voor de eerftemaal het licht ziet, en daar Ct vore. nooit gedacht had, dat rede en godsdienst 2 ch heten vereenigen, zo ziet hj nu op eens alle ?1h, wen verdwijnen. - Naauwli ks wordt zijne on^t^d bïïen? of hij wordt het flagtoffer van Se veSolging , waar van wij ten minden geen voorbeeld 'oS Proteftanten weten. Hij word met Xn afgezet, maar ook in de gevangenis geworpen, Set zijn huisgezin in zo ver mishandeld, dat zijne i\i 3



l8a de kluizenaar in helsa.
vrouw gek word, en in razernij ftcrfr. Zelfs zijne kinderen worden van hem afgenomen, opdat hij z» met zijne leer niet zou helmetten. Met een woord" men ziet in den naturalistifchen simicho het beeld der lijdende godsvrucht zelve, en in de Lutherfche Geestelijken, die hem veroordeelen, de beeldtenisfen der domheid, onmenfchelijkheid , en. ondeu"d Alles is in dit verhaal dus ingericht, om den lezer mededogen met den eerften, en verachting omtrent de laatltcn in te boezemen. ~ Daarenboven Ipreken de hier voorkomende pcrlonen met een air van wijsheid, die hun 111 het oog van onkundigen als monsters van geleerdheid moet doen doorgaan. Zij zijn de mannen, die nu het geheim gevonden hebben. Het is, als of zij nu iet voor den dag zullen brengen, dat nog nooit behoord is; en intusfchen zeggen zij niets anders, dan net geen reeds duizendmaal gezegd, en beantwoord is. — Maar NB. die zelfde wijze Heeren , die boven het overig menschdom zoo zeer verlicht zijn, hebben nog magtig veel op met dweeperij, dromen gezichten, donkere voorgevoelens, en een omblaas ' dat voorbij hun voorhoofd gaat, en hun het tiidftio van iemands dood bericht. — J P
In fumma, wij kunnen niet uitdenken, wat foort van menfchen verpligting zou hebben, om dep Schriiver en den Vertaler voor het leveren van dit ftukien te bedanken; voor lieden, die niet doordenken, en zich ligt, door eenen mojen ftijl, en fchilderagtigv befchnjvingen, laten innemen , is dit gefchrift gevaarlijk. Geleerden hebben 'er niets aan, wijl het geen ftevïee kost oplevert. Alleen kunnen zij het lezen als eene bijdrage tot de gefchiedenis van het menfchelijk hart — eene bijdrage, die hen op eene treurige wijs herinnert, hoe groot de eigen wijsheid, en de tegenkanting der menfchen tegen het ware Euangelie van christus is en hoe nodig het zij, deze waarfchuwing van onzen Hei-' land niet te vergeten: Zoo wie hei Koningrijke Gods niet zal ontvangen als een kindeken, die zal geenszins in rifl zelve komen, • .



DE MENSCHEN VRIEND, löj
De Menfchenvriend. Vde Deel. Te Amflerdam, bij M. de Bruijn , 179^ 4^4 Bladz. in gr. OcJavp. De prijs is f 4 - 5 - :
In de 53 vertogen, welke hetVde Deel van ditWeekfchrjft, het welk zich op den duur vrij wel ftaaude houdt,bevat, worden onderfcheiden doften en onderwerpen behandeld , dan op eene ernftige, dan op eene boenende wijze, nu in dicht, dan in ondicht, welke verfcheidenheidden leeslust natuurlijk npwakkert, waardoor ongetwijfeld veel goeds kan gedicht worden. Onder de vertogen in dit Deel te vinden, hebben voornaamlijk het 26, a8 . en 3o(te onze aandacht tot zich getrokken, welke eenen brief in zich bevatten over het verval der zeden onder onze Natie, in welken de Brieffchrijver de zelen van de Natie op het einde der achttiende eeuw uit een gunftiger oogpunt befchouwt, dan veele Zedenfehnjvers , en Sprekers doen of gedaan hebben; de kracht van zijne redenen , om het tegenwoordig geltacht te verfchoonen3 is voornaamlijk gelegen inde vergelijking van onzen meer befchaafden en verlichten tijd met de ruwheid der vorige eeuwen , en met een vertoog uit Schrijvers der vorige eeuwen ontleend, van de ondeugden en zedenverderf, toen onder onze voorvaderen heerfchende. — De Schrijvers van den Menfchenvriend hebben in No. 34. Bladz. 265. volgg. hun antwoord en beöordeeling op dezen Brief medegedeeld, en de vraag in eenige overweging genomen, of en in hoe verre onze tegenwoordige zeden, vergeleken met die onzer Voorvaderen, het winnen of verliezen zouden in het oog van den vriend der deugd? In 't gemeen, zeggen de Schrijvers, in het begin van dit Noramer: ,, Wanneer wij naauwkeurig en onpartijdig de rekening in beiden opmaaken, dan zeker durven wij betuigen, te gelooven, dat het facit voor dit genacht, met ecnig voordeel zoude uitkomen." Hunne voorbeelden , waar in ons gellacht het winnen zoude, zijn het opvoedings-wezeu, waar van thans zoo veel werks wordt gemaakt—dc verregaande verkwisting, die oulings plaats hadt bij huwelijken, geboortefeesten en begravenislen. — Onze gezelfchappen zijn, bij veelen, minder woest. —■ De zotheden der Mode waren in de voorgaande eeuw niet min belagchlijk, M 4 dan



184
DE MEN SC HEN VRIEND»
dan zij thans zijn kunnen. En daarop zeggen de
Schrijvers. ,, Het blijkt uit de voorige verto .gen dat de zedelijke toeftand der Nederlandïche Natie -p het einde der achttiende eeuw vooral niet erger is dan op het einde der zeventiende, en vast beter, dan op het einde der zestiende eeuw. Wij gelooven dus niet geheel, het geen een geacht Schrijver van ons zegt: ,, Wij zijn niet meer, wat wij geweest zijn. Ons oorfpronghjk karakter is verloren, ten minden vo)r het grootfte gedeelte verloren. Onze nationale grootheid fchijnt 'er aan verbonden te zijn, ten miriftxn toen vreemdelingen met de kuischheid onzer vrouwen, met de onverzetlijke getrouwheid van ons woord, met de heiligheid onzer Eeden , n et de eenvouwigheid onzer maaltijden en kledingen, met de afgezonderdheid cn ftijfheid onzer levenswijze, den fpot dreeven, beheerschten onze vlooten den oceaan. — Thans zijn de.meeste grondtrekken van ons karakter verloren ; wij geven de zeden van onze dartel fte en weeLdrigfte Nabuuren maar weinig meer loe; zeker zijn wij voor den eerden fpot beveiligd — maar wat zijn wij, als Natie befchouwd, in het oog van Europa? Ik laat bet aan anderen over, om te bedsfen, in hoe verre de voorzegging van den Abt raynal in deze laatfte dagen vervuld zij geworden: Laaghartigheid, verachting, en kwaade trouwe zijn heden hei erfdeel der ovcrwinnaaren van pihlippus: zij drijven handel met hunnen eed, ah met een koopmanfehap , en zij gaan het uitvaagfel van 't Heel-al worden, dat zij door hunne verrigtingen en hunne deugden verbaasd hadden"
,, Kan men, vraagt de mpnschenvriend , wel zwarter fchilderij van ons afmaaien , dan hier van onze tegenwoordige Landgenooten gegeven is ? Zoude het mooglijk zijn, dat een rechtvaardig God een volk in het midden van andere Natiën zoude laten blijven, het geen zoo diep in den afgrond der ijs li k fte godloosheid gezonken was, zoo als hier de Abt raynal dit ons land affchildert ? Die te veel zegt, zegt niets — en zoo is het ook hier. Maar de hemel zij dank, 'cr is, zoo als altoos, nog grootmoedigheid naast de laaghartigheid ; goede , onwrikbare trouw naast de kwaade houders van hunnen eed; waar althans, men noeme bet ons, waar zijn de voorbeelden, dat men heden meer da» voor honderd of honderd vijftig jaaren j



DE MEN SC HEN VRIEND,
185
ren, koophandel met een' eed doet? neen, met deze vlek is de natie niet bezoedeld, en zoo lang het hart der Nederlanderen niet door grooter zonden bedorven wordt, dan nu, is 'er, gelooven wij, vrij wat bunp , dat de winderige vooripelling van den Abt niet lpoedig waarheid worden zal."
De Schrijvers merken verders aan, dat de kunden en wetenfehappen, met de befebaaving, zijn to genomen ; dat de Schoolvosferij meer tegenftanders krijgt dan immer; dat men nimmer opgeklaarder denkbeelden heeft gehad van der menfchen rechten — ,, en," gaan zij voort, ,, daar dus de natie de oude ruwheid gedeeltlijk heeft afgelegd, in befchaafdheid heefr aangewonnen, i:i de zeden dus niet achter uit gegaan is; de kunden cn wetenfehappen meer aangekweekt; de lighaamlijke opvoeding verbeterd heeft, en door openbare gedichten en nuttige inrichtingen en maatfehap. pijën doorllaande blijken geeft van haare zucht voor de bevordering der verlichting en befebaaving, is het zoo zeker, als de zon aan den hemel, dat ook onze natie gewonnen hebbe , en God zij gedankt, nog verre af fchijnt te zijn, van dat tijdpunt, waar in zij het uuvaagfal van het heel-al zal worden , ten ware haar val veroorzaakt wordt, niet door heur eigen verderf en fnoodheid, maar door het verderf, dat door anderen haar wordt aangedaan — dat men ons dan beklaage, maar wij zullen niet als een uitvaag/el veracht worden."
Aan den anderen kant echter, geven de Schrijvers toe, dat wij niet beantwoorden aan de meerdere befchaying en verlichting, welke heden zoo zichtbaar is, dat 'er zaaken zijn, welken onze voorouders niet kenden , en die ons hoogsrnadeelig zijn — bij voorbeeld — de verdroojende wijze van leven — kostbare equipagien, menigvuldige daaglijkfche vilites, fcbouwlpeJen, cpnferten; danspartijenen fchouwfpelen waren zoo menigvuldig, zoo aanhoudend niet, dan heden ten dage. ——-
„ Ook is het zeker, zeggen zij,dat bijzonder de op. voeding der meisjens niet beter is, dan 'bij onze voorvaderen. tiet is maar.zeker waar, dat, over het
algemeen genomen, de jonge dochters, wanneer zij in het hinvlijk treden, veel minder van de huishoudkunM 5 de



IS6 DE MENSCHENVRIEND.
de weten , dan in den ouden tijd, en zie daar een tweede, wanr in wij verloren hebben."
, De fpeelzucht i§ niet verminderd, maar bij veelen vermeerderd, en deze beuzelachtige zucht is voor ons fchandelijker, dan zij voormaals was."
Voorheen was 'er minder afltand tusfehen den aan* zieniijken en minderen burger — dit is merklijk veranderd, en de nadeelen, daar uit voordvloejende, zijn in de famenleving zichtbaar, verminderen den vertrouwlijken omgang, zoo onontbeerlijk voor republikeinfche burgers, of zij veröorzaaken de zucht bij de minderen . om zich boven vermogen te verheffen tot den meerderen, om dezen met fatzoen te kunnen genaaken — ook hier in hebben wij dus verloren, cn wel bijzonder in Hol/and.'"
Eindelijk erkennen de Schrijvers, dat de voorige ruwheid ons niet geheel verlaten heeft. — „ De laatfte belangrijkegebeurenisfen hebben ons, bij ondervinding , geleerd, dat de minlle gelegenheid genoeg is, om den ouden ruwen aard op nieuw in werking te brengen — wij bedoelen hier niet zoo zeer een woest graauw, maar zulken, welker (iaat en opvoeding een ander gedrag fcheenen te vorderen, en welke dus daardoor zich ten hoogden drafbaar gemaakt hebben voor de vierfchaar van reden en menscblijkheid."
., En dus zien wij, bij Hot van rekening, dat, fchoon Wij gewonnen, wij ook tevens verloren hebben, en dus, dat onze aanwinst niet zoo groot is, als eene meerdere verlichting van ons afvordert. Men kan ons zeker, met geene billijkheid, zoo verhagen bij onze voorouderen, integendeel, wij lierhaalen het, wij hebben eene menigte gebreken afgelegd, maar wij hebben nkt zoo veel aangewonnen, als wij konden, als wij moesten"
Zonder ons in dezen twist te deken, zeggen wij alleen, dat het moeilijk is , om over den zedelijken toedand eener natie op zichzelve , en voornaamlijk in vergelijking met eenige voorgaande eeuw, uitfpraak te doen; omdat, aan den édnen kant, geene Natie zoo uitmunt in deugden , of zij voedt booswichten onder zich, en ondeugden worden gepleegd; aan den anderen kant is 'er geen zedebederf zoo groot, of 'er blijven nog hier en daar enkele deugdzamen overig, en dc glans hunner deugden deekt zelfs te meer af, hoe
groo-



c. c. salzmann. de boode uit thuringen. 18 7
grooter de duisternis van ondeugd is, die zich algemeen verfpreid heeft. Zoo veel komt ons voor te blijken, dat de verdedigers onzer tegenwoordige Natie veel moeite hebben , om hun pleitgeding vol te houden, en voor de rechtbank van rede en godsdienst te winnen.
Ondertusfchen wenfchen wij, dat de pogingen der Schrijveren van dit geacht Weekblad bij aanhoudendheid met vrucht zullen medewerken ter verlichting, befchaving en zedelijke verbetering van onze Landgenoten , opdat wij behoed blijven voor de akelige vervulling der voorlpelling van eenen Abt raynal , enz.
De Boode uit Thuringen, beftaande i» Sdietfen tot een
tafereel van menfchelijke Gelukzaligheid. Door c. g.
salzmann, uit het Hoogduitsch vertaald. Eerfte Deel.
Te Amflerdam, bij G. Roos en J. ten Brink, Gz!
1792. 232 Bladz. in Oéiayo.
— ■ ■ 'Tweede Deel, 212 Bladz.
■ • ■ Derde Deel, 242 Bladz. De prijs dezer
drie deelen is f 2 - ia - :
TT\e Heer salzmann, wiens Werken, zoo veele menfchenkennis bevattende, en tevens het welzijn en de verlichting der menfchen bedoelende, met roem bekend zijn, begon met het begin van 1788. weeklijks een weekblad in 't licht te geven onder den Titel: Bode van Thuringen , beftaande in gefprekken over onderwerpen, en in eenen ftijl , die ten dien fte en nut van het algemeen het grootfte voordeel ftichten kunnen. Zie hier den hoofdzaaklijken inhoud en bedoeling van dit weekblad, met des Schrijvers eigen woorden :
„ De Christenkerk pleeg te zingen: Hier is 't flechts een traanendal, Angst, nood, en cllend' overal,
en zij hadt volkomen gelijk. Want, wanneer men maar een weinigjen in de waereld omziet, zoo vindt men overal angst, nood, en ellende. Pas het derde deel der menfchen is zoo gezond, als het behoorde te wezen. De één heeft kwaadê oogen, de ander kwaade tanden, deze heeft de jicht, gene het podagra,
kort«



l88 C. G. SALZMANN, DE B00DE UIT THURINGEN.
kortom, den eenen faalt het hier , en den anderen daar. Een groot deel zucht onder zorgen en fchulden, en heeft nooit een vrolijk uur. De cchteftaat is dikwijls een waare rampftaat, dewijl 'er bij de meesten een beftendige twist gevoerd wordt, daar het andere deel, om den Haat zijns levens te verligten, denzelven wezenlijk zwaarer maakt; de kinderen, welken hunne ouderen tot vreugde moesten zijn, zijn hun al zeer dikwijls tot groot hartzeer, en maaken hun veel zorgem, verdriet, en leed."
,, De Opfteller zag alle deze ellenden, en bedroefde zich, wanneer hij bemerkte, dat de vogelen, de herten, en de kalveren, allen zoo vergenoegd waren, cn de menfchen misnoegd rond zworven. Wanneer hij nu en dan een lijdend mensch aantrof, dan dacht hij den eigenlijken grond en derzelver eigenlijke oorzaak na, waarom dit mensch lijdend was. Nadat hij dit omtrent tien jaaren gedaan hadt, vondt hij, dat de oorzaak der menschlijke ellende niet aan den lieven God, maar aan de menfchen zei ven lag, en dat 'er veel minder ellenden in de waereld zouden zijn, indien de menfchen wisten , van waar zij kwamen, en hoe zij 'er zich konden afhelpen. Om hen nu op beiden opmerkzaam te maaken, fchreef hij den Bode uit Thuringen, en het is zeer denkhjk, dat zij, die het geen deze Bode zegt, in den grond nadenken, van veele plagen zullen ontheven worden, en in hun leven meer vreugde zullen genieten. Wie daar aan twijfelt, leze, met bedaardheid, het eerfte Stuk, het welk over de Wenfchen handelt; het vierde en het achtlte over het Zelfdenken; het zesde over het nuttig gebruik van den Wijn-azijn; het derde over de bonte Mutzen; het vijfde en zesde over de Kinderpokken ; het twintigfte van de Tandpijn; het zes cn twintigfte van de VHer; het zeventiende en achttiende over de onnodige vertoning, die de mensch maakt; en het een en twintig en drie en twintigfte,dat van de gebreken in de opvoeding der Kinderen handelt. Wanneer nu deze ftukken overdacht cn gevolgd worden, hoe veele plagen zullen 'er alsdan uit den weg geruimd worden "? Somwijlen verhaalt de Boode iet uit de Natuur, enz. van de krankheden van het vee, enz. omdat de Opfteller zoo zeer wenscht, om zijnen Lezers opmerkzaamheid op dè Natuur in te boezemen,



h. h. brucherus , j. c zoon, gedenkboek , enz. iSg
dewijl hij gewis gelooft, dat deze de voorraadkamer van den lieven God is, waarin hij middelen gelegd heeft, om zich van alle krankheden, zorgen en andere ellenden te bevrijden."
Op deze zelfde wijze is ook het Tweede Deel ingericht met eene rijke verfcheidenheid van onderwerpen, het 'derde Deel behelst de gefchiedenis van klüge , eenen geringen landman, wiens inrichting van levenswijze, in overleg, naariligheid, vlijt, zuinigheid, en opmerking, door den Bode verhaald wordt, cn tot een fchoon modél dienen kan voor den geringften mensch, om zijn geluk in de wereld te maaken.
Dit Weekblad heeft men derhalvenniet zonder reden eene Nedeiiandfche vertaling waardig gekeurd, waar van reeds deze drie deeltjens het licht zien, terwijl wij met verlangen het vervolg verwachten, niet twijfelende , of onze Landgenoten zullen van het werk een nuttig en verftandig gebruik maaken, waartoe wij deze bijzonderheid nog gewenscht hadden , dat men het werk, het welk eigenlijk voor Duitschland berekend is, zoo veel hadt veranderd, dat het ook tevens de vooröordeelen, die onze Natie meer eigen zijn, beftreedt, en ook andere dingen, die in ons land nodig zijn, maar in Dustschland niet zoo zeer te pas komen, 'er had ingevoegd. Doch, misleiden zalmen hier op in de volgende ftukjens de aandacht vestigen, en dus deze loflijke onderneming van Profesfor salzmann nog meer volmaaken.
Gedenkboek van Stad en Lande, in zich behelzende eene naamlijst van Predikanten dezer Provintie, federt 1594 tot 1792. Met eenige Aanteekeningcn en Kerkelijke bijzonderheden, nevens een bericht, aangaande het Christendom alhier, eerst onder het Heidendom; daarna onder het Pausdom, enz. Als mede eene historie van dc hervormde Kerk en Schooien in dit Gewest. Met eenige bijzonderheden van 'sLands Hoogefchool; de Bezorgers en Rooglceraars, door hrino herman," nus brucherus. Joh. chr. zoon, Vredikant en Rector te Appin gadam. Te Groningen, bij Veenkamp en Zoon, 1792.gr. 8vo. 370 Bladz. Dé prijs is ƒ2- 15-:
Daar de naamlijst der Predikanten in Groningen en Ommelanden, van c. adami, niet verder dan tot 1745 is aangevuld, heeft de Heer brucherus zich laten



i<)0 h. h. brucherus, j. c. zoon, gedenkboek»
ten overhalen, om daar aan de hand te leenen en uit dit bcfhiit is het boek ontdaan, waar van wij'den breedfprakigen tijtel hier boven hebben opgegeven.
Men vindt hier, niet alleen de naamlijsten der Predikanten , zoo volkomen , als men die heeft kunnen vinden , van de hervorming af tot hier toe opgegeven maar ook hier en daar wetenswaardige bijzonderheden, fommigen hunner betreffende, kortelijk vermeld. Bier bij komt een beknopt bericht van den Staat van elke plaats, fomtijds zelfs van zeer vroege tijden, althans onder het Pausdom, en van de perfoonen, die op dezelve het recht hebben , om Predikanten te beroepen.
Jammer is het , dat de Heer brucherus het getal der leden, of huisgezinnen, die tot elke gemeente behooren, met eenigfins begroot heeft, en dat hij geen melding gemaakt heeft, van.de grootheid der predikants tractementen, op de bijzondere plaatzen, met aanwijzing van de fondfen, waar uit dezelve voordkomen. Dit laatfte zou van meer dan eene nuttigheid wezen kunnen.
In een vrij uitvoerig voorbericht of inleiding, doet de Heer brucherus beknoptelijk verflag, van de opkomst en voordgang van den Cbristelijkcn Godsdienst in deze landen — de gelteldheid van dit landfehap onder het Pausdom — en van eenige bijzonderheden , omtrent de hervormde kerk dezer provintie, federt 1594,
Achter de naamlijst der Predikanten, vindt men eene beknopte historie van de hervormde Kerk in Stad en Lande — onder het Pausdom — na de reductie der provintie — en federt de nationale Sijuode te Dordrecht 161S en 1619. Hier op volgt eene fchets van
den fchoolftaat in die provintie. Wij zien hier uit, dat het reeds in de dertiende eeuw alhier aan geen goed onderwijs ontbroken heeft. Het fchool te Aduwert is vooral zeer vermaard geweest, en in de vijftiende eeuw hebben de Latijnfche Schooien te Groningen en te Appingadam reeds gebloeid. In de Schoole te Aduwert waren gansfort agricola, willem fredriks , johan van oostendorp, johannes canter, en veele andere lieden van vermaardheid onderwezen , die de goede letteren in deze landen verder hebben uitgebreid , en op hunne beurt wederom andere vermaarde lieden aangekweekt, die hier kortelijk vermeld worden. — De berichten van den Schoolltaat, federt de reductie
der



DICHTSTUKKEN VAN HET HAAGSCH GENOOTSCHAP. I??
Hooge Schoole te Groningen. de twijfelen geenszins, o dit U eik za ^ liefhebbers Van. onze kerk,k en, o ^.
veel kennis en naauwUeurigheid opge«1______
nirht/lukketi 'van 'het Haagsch GtnootfthaJ, onder de PÊS-■ KWStUefae fpaart geen Vlijt, cn bekroonde %u%lu 'i Thierrij J^Me^W
Eerste Deel. In gr. 8w, 1*8 Mwfe De W/A"
'• 5P";lnliik het tweede Huk van het eerde deel y\,t is eigenli K net Dichtftukkcn , op
i J dezes werks. ld1 ^'^^k of aangenaam uSiJ^^K evenwel voorgei,J ;Pn dat zoo wel om hun weinig belangrijk onkomen, dat *°° lf behandeling, beter ongedrukt derwerp, als oin ots zoudeu wij de verwelleko-
gebleVvanTenen „Euwen befcherinbeei in het genoot. S S eWn bij de overgave van eenen toeg,
g^e^
"SïMS ëSlg"-hebben wij dit flukjen. met mee genoegen doorbladerd, dan de laatstvoorSnden do'ch be! is ons voorgekomen, dat de. ftrfken vnn t van limburg en J. van os, d.e in liet ZClV. ïemt zT, over het geheel genomen geen van de Sin zi n Wij geven tot eene proeve het volgende flikten van c- f^van raesvrld , geboren van S.jtzama, dat de c.ichteresfe noemt.
AFSCHEID.
Voortrefiiik kunstgewrocht van de ongefchapen hand,
Daar duizend wondren gloren, 7oo fierliik, zoo volmaakt in orde en in verband,
Geroemd door englcnkooren:



1^2 DICHTSTUKKEN VAN HET HAAGSCH GENOOTSCHAP»
Gij aarde, die mij, als mijn moeder hebt gevoed* Mij zagt en lieflijk meelde; ' Mij, meer dan ik behoefde, in zoo veel overvloed,
Uit uwe fcbatten deelde : Doch ook ge;u:ge van de fmarten, die ik leed,
En van mijn Mille tranen, Geplengd, als pijl op pijl mijn bloedend hart doorfneed,
In't woen van doods-orkanen; Of als ik aanzag, hoe bier de onfchuld werd belaagd-
In haar vertrouwen faalde, Terwijl het Iboodst bedrijf, met listen onderfebraagd,
Te dikwerf' zegepraalde : 6 Aarde, die mij zaagt verkleefd aan de ijdelheïd
Van uwe aanloklijkheden, Wier glans zoo meenigmaal mijne oogen heeft misleid,
Mijn voeten mis doen treden : Dan ook aanlchouwde, als ik gefiuit wierd in dien loop;
Wat liefde en wat verlangen Mij aandreef'in den flrijd, met hoop en tegen hoop,
Om beter doel te ontvangen Hoe noopte mij die prijs, die 't geestlijk: hart verrukt.
Om hemel waards te ftreven, En fchoon 't aamechtig vleesch bleef in het ftof gebukt.
Mijn geest om hoog deed leven. INu is mijn taak vJbragr! 'Je Verlaat uw zalighecn,
En doomenrijke kusten! Ontvang in uwen leboot mijn afgematte leen,
Laat die flechts veilig rusten, Tot ik ter goeder ure uit ftof verrijzen zal,
Om 't htil-rijk in te treden, En gij, gelouterd, van een vloek, en tranendal,
Keert in een hemelsch Eden. Een Eden . daar de dood geen ijzren fcepter zwaait,
Geen helfche monfters wonen. Hoe heerlijk zal die lj>il , waarop hier alles draait,
Zich dan aan 't oog vertoonen ! 'kZal, door oer eeuwen roest, uw lotgevallen zien;
Het diep geheim doorgronden, Van 't geen, naar 's'Hemels raad, op aarde moest gefchïcn,
Tot aan uw laatfte ftonden. Dan zal geen zonde 't hart befmetten; lief noch leed
Mij rust cn lust ontrooven ; 'kZal hem, wiens offerbloed voor al mijn fchuld voldeed,
Ais mijn verlosfer loven En gij , die 'kachterlaat in 's Werelds woestenij,
Die treurt bij mijn verfcheiden! Volg rustig 't hemelpad, de Godftad is nabij, Daar zal ik u verbeiden 1



UITTREKZELS en BEOORDELINGEN.
Verhandelingen van het Genootfchap tot verdediging van den Christelijken Godsdienst. Opgericht in 's tlaase voor het jaar mdccxci. Te Amflerdam, Haarlem, en 's Haage, bij J. AHart, C van der Aa en B. Scheurleer, 1792. Behahen het Voorwerk 191 bladz. In gr. 8vo. De prijs is f 1 - 8 - :
Het voorwerk van dit Stukjen, het welk het Haagfche Genootfchap in 't jaar 1792. in het licht heeft gegeven, bevat, behalven een kort voorbericht in LV Bladzijden , het Progamma van het Genooifchap voor het jaar 1791 , en vervolgends de aanfpraak van den Heer martimjs rcmmerink, Predikant te Dordrecht , gedaan in de vijfde algemeene Vergadering des genootfchaps op Donderdag, den 21 Ju lij, in tegenwoordigheid van zijne Doorluchtige Hoogheid, den Heere Prince Erffladhouder, en zijne Hoogheid den Heere Erfprins van Oranje en Nasfau ; welke aanfpraak: tot onderwerp heeft: het kwaad, het diep en ver zich verfpteidend kwaad, het welk in H bijzonder de hedendaagfche aanvallen tegen den Christelijken Godsdienst verwekken. Eerst fpreekt hier de Heer rummerink van de hedendaagfche aanvallen op den Christelijken
godsdienst. ■ Onder welken hij ook betrekt,
Bladz. XXlt. „ Die verlichting of opklaring , van welke men fpreekt, waardoor men inzien heeft gekregen in zaaken, en des ook anderen, uit loutere liefde tot het menschdom, wil verlichten. In zulk
een kleed, zegt de fpreker, treedt men te vooren; en 't geen men als misvattingen opgeeft, is het juist, het welk den echten .Christelijken Godsdienst kenmerkt" enz.— Zonder dat echter de fpreker in bijzondere aanwijzing der bedoelde onderwerpen treedt, zich vergenoegende, algemeene uitfpraken te doen. —Het kwaad , hier door verwekt, befebouwende, brengt hij het zelve tot de volgende punten en derzelver gevolgen, na evenwel vooraf aangemerkt te hebben, dat de waarheid van den Christelijken Godsdienst op zich zelve, in het afgetrokken, door deze aanvallen niets lijdt. — Het eerfte punt is, ,. dat de mensch ,, bijzonder door deze aanvallen, en de wijze,op welvad. 111bl. v. deel. no. 5. N ke



194 VERHANDELINGEN VAN HET GENOOTSCHAP
ke ze gefchieden, wordt gekitteld, en aangezet tot zeer hooge, maar even fchaadlijke gedachten van ,, zichzelven." — Het tweede: „ Deze aanvallen verdonkeren , 't geen God van zich ten onzen nutte ,, zonneklaar bekend maakt, tefFens en vertreden de wezenlijke eerwaardij van Immanuël; en dat zonderling op dezen voet, dat ze een' fchijn geven ,, van groote liefde tot Gods eer, en geene geringe ,, opgenomenheid met den Heere jksus." Het derde punt is, „ dat zij, onder voorgeven van de eer van ,, den Bijbel te handhaaven, daar heen gericht zijn, „ om alle zekerheid uit denzelven weg te nemen." Verders toont de fpreker, zijns oordeels , de heilloze gevolgen van deze punten aan, zoo op enkele menfchen, als op den burgerftaat— en zegt onder anderen Bladz. XLIII. ,, Is een Land beguiiftigd, is het op zulk eene wijze , gelijk het ons Neerland mogt en •mag gebeuren, begunftigd met het zuiver licht der geopenbaarde waarheid, dan is het ook meer dan gewoon aan God en aan Zijn Zoon verpligt; en meet verwachten, dat, naar het aan zijne verpligting beantwoord dan niet, het daar op de blijken van Gods genoegen, of van zijn heilig misnoegen zal ondervinden" enz. Na deze aanfpraak, welke haar onderwerp algemeen, en zonder eigenlijk te betoogen , behandelt, volgen in dit Boekdeel twee Verhandelingen van Ongenoemden, van welken dc tweede in het Latijn opgefteld is, en in die taal, benevens de Nederduitfche Vertaling, medegedeeld wordt, in welken, ter beantwoording van de vraag des Genootfchaps, aangetoond zal worden , „welke de voornaamlle oorzaaken zijn, dat ,, allerlei fchriften, die of den geöpcnbaarden Gods,, dienst in 't gemeen, of de voornaamfte waarheden ,, van denzelven in 't bijzonder, beltrijden, in onze „ dagen grooter opgang maaken, dan voorheen, en ,, niet zelden zeer diepe indrukken in 't gemoed van den Lezer achterlaten."
De eerfte Verhandeling, welke den gouden eereprijs behaald heeft, is ons voorgekomen, zeer duister en met eene verwerring van denkbeelden gefchreven te zijn, welke den Schrijver fomtijds in tegenltrijdigheden met zichzelven doet vervallen, dus zegt hij bladz. 8. 9. dat men het ftellen van Godsdienflige Opfchriften boven werkjens, die tot het vak van Wijsbegeerte - en



TOT VERDEDIG. VAN DEN CHRISTEL. GODSDIENST. j$j
en Zedekunde behoorden, wettigde met aan te merken dat toch in den Godsdienst alles op de be. trachting moet aankomen. Wat het befckemende betrof daaromtrent behielp men zich met algemeenheden, onder voorwendzel van flechts her fpitsvindige» het fchoolfche, en bijgeloovige achter te laten.' Dit ftaat daar onder de krijgslisten , welke het heimelijk: ontwerp begunftigden, om het wezenlijke en kenmerkende van den Christelijken Godsdienst .dllerens voorbij te ftrijken, en uit het geheugen te brengen. — Daar mede nu vergelijke men, het geen de Schrijver zegt en aanprijst Bladz. 55. » Men moet de menigte niet willen leiden langs den wilden omweg van diepe twisten en uitgeftrekte geleerdheid-. — De gemeen nó* dige befpiegelende kundigheden zijn weinige, en daar deze, ten aanzien van begrip of geheugen, niet ontbreken ; moet men den weg naar het hart opzoeken.' Hoe dit over een te brengen, zien wij niet door, misfchien uit kortzichtigheid, die ons geen zetaklijk onderfcheid tusfehen de eerfte handelwijze, die door. den ongenoemden Schrijver afgekeurd , en de laatfte, die door hem goedgekeurd en aangeprezen wordt, doet opmerken.
Ook behandelt■, onzes oordeels, deze Verhandeling; dat onderwerp niet eigenlijk, het welk in den titel wordt opgegeven, en in de vraag des genootfehaps? begrepen was, maar de Schrijver fpreekt in Twee hoofdstukken, en in het eerfte voornaamlijk, vaft dè wijze, hoe men zijns bedunkens te werk gegaan i$, om zijne meningen voort te planten, en zelfs, int plaats van de oorzaken te zullen aanwijzen, waarom de bedoelde Schriften grooten opgang maaken , het welk immers onderftelt, dat zij in de daad opgang maaken? zegt hij daaromtrent Bladz. 36 volgg. ,, dat wel dit nieuwe den hoogmoed der ftudeerende jeugd vleit, en dat ligtzinnigheid dezelve gereed maakt " tot aannemen" — ,, maar" — zegt hij —» ,, Da ,, gemeente ! Hier fchudt men bet hoofd. Onze „ Hervormers vinden zich gewaarfchuwd, in het droe* ,, vig voorval, 't welk , eenige jaaren geleden, te Bondon gebeurde met zekeren wieliam williams.' — Deze naamlijk richtte eene gemeente van Dentén op , doch welke fpoedig den geest gaf. >,, Door alle; hunne kunften is," vervolgt de Schrijver Bladz. 41.
N 2 „ de



I96 VERHANDELINGEN VAN HET GENOOTSCHAP
,, de toeloop op den duur niet te behouden." — ,, Het ontbreekt zelfs niet aan zwaarhoofden onder „ de Deïsten, die gebukt gaan onder de vreeze, dat „ bun boopjen van edele uitverkoorne zielen kleiner „ zal worden, en dat de groote meerderheid gevaar „ loopt, van nog wederom te rug. te vallen in de ake9, lige barbaarschheid, van de eerfte helft dezer aflo-
pende Eeuwe. 't Geen hen doet vreezen , doet ,, ons hoopen." (In 't voorbijgaan, dat zedert het begin dezer eeuw, veele onderwerpen, bijzonder de Uitlegkunde des Bijbels , die waare grond van den geöpenbaarden Godsdienst, in een heller licht gefteld zijn , zal toch de Schrijver niet loochenen, en dus hoopen wij niet, dat hij zou hoopen, dat dit ontfteken licht weder werdt uitgebluscht, men heeft ontegenzeglijk veel goeds in deze eeuw aangewonnen, laat ons dat behouden en vermeerderen, terwijl wij het kwaad, dat te gelijk zal ingeflopen zijn, op eene rechtmatige wijze verhoeden, door leering en onderwijs!)
Indien deze waarnemingen van den Schrijver nu fleek houden, dan valt 'er niet te roemen op den voortgang, die allerlei Schriften tegen den geöpenbaarden Godsdienst enz. maaken, en dus zou het onnodig zijn, de oorzaaken van dien voortgang, die 'er niet is, na te fpooren. Deze zal ook de reden wezen, waarom hij, geheel van het onderwerp zich verwijderende, geene oorzaaken geleidelijk opgeeft, beloovende wel het opfchrift van zijn eerfte Hoofdftuk, een bericht van den bedervenden invloed der niemvmoodfche (dus lezen wij hier) Boeken over den Godsdienst, doch 'er niets van gewaagende, dan alleen, dat wij Bladz. 4, 5 en 6, lezen. Algemeene oorzaak. Het toenemen van onbefluurden Leeslust. „ Elk moet toeftaan , zegt hij, dat 'er nu veel meer wordt gelezen. Verre zij het, dit in 't geheel af fe keuren. Bij toeval , werkt het tea nadeele." —• Dat 'er veel gelezen wordt, zullen wij niet ontkennen, maar zouden 'er bijvoegen, dat 'er meer gelezen, dan over het geen men leest, gedacht wordt; doch, dit zij zoo, de vraag is , welke zijn de oorzaaken, dat de bedoelde fchriften ingang vinden bij dc Lezers? en de Schrijver zegt: ,, Bij toeval, werkt bet lezen ten nadeele." Is dit voldoende de vraag beantwoorden? Onze Schrijver bericht ons verders, dat „ zij, die niet tot de Letter-
„ oe-



TOT VERDEDIG. VAN DEN CHRISTEL. GODSDIENST. 19?
oefenaars behoorden, zich weleer vergenoegden met " Boeken tot hun beroep dienende, cn voorts met " de Boeken onzer tegenwoordige Dienstboden en " geringe Werklieden. — lien Bijbel, Pfabnberijming, ,' en Liedeboek , een Catechismus ratt ophelderingen , " Gebeden, en eenige kleine ftichtelijke Werkjeus" (m'sfchien bedoelt de Schrijver een buivjans Christens reize naar de eeuwigheid en foortgeliken!) ,, waren „ toereikende" en;. ,, Alle zulke — worden nu meer „ verdrongen door fchriften van geheel anderen aart." — Maar de vraag is, waarom? welke zijn daarvan de oorzaken? Bladz. 6. trekt de Schrijver alleen dit gevolg, ,, dat nadeelige fchriften nu meer opgang ,, maaken kunnen dan wel eer , en dat de gemoederen „ meer openftaan, voor de werkingen der bedervende
oorzaaken." Wij twijfelen , of de aangewakkerde leeslust wel de oorzaak zij, van het geen de vraag des genootfchaps eigenlijk begeert beantwoord te hebben. Zou de leeslust, zou de geest van onderzoek, ons juist brengen tot het nadeelige? Men overweege, welke gevolgen dit hebben zou kunnen , indien men
zoodanige ftelling wilde bevestigen! Kn wat verftaat
de Schriiver door onbeduurde leeslust i Hier zal het
antwoord van Froteftanten en dat van Roomschgezinde
Christenen niet het zelfde wezen.
Bladz. 6. Lezen wij: bijzondere oorzaak. Omkeering der Godgeleerdheid in Duitschland. Hier hebben wij een breedvoerig bericht van het beloop en toedragt, van de verandering, {omkeering noemt onze Schrijver het) van de Godgeleerdheid in Duitschland. I,i dit Bericht hebben wü meermaalen reden gevon¬
den , om over verwerring te klaagen, dewijl de Schrijver geen onderfcheid fchijnt te maaken tusfehen de pogingen van waarlijk rechtfehapen mannen , om de eere van den Godsdienst te handhaaven. door het bevorderen der Uitlegkunde van den Bijbel , en de buitenfpo irigheden van fommigen , die roekeloos en losbandig voortjaagden. Dit bericht, gelijk wij reeds gezegd hebben, einligt met de aanmerking van den Schrijver, dat de gemeente geen fmaak vindt in deze verlichting, en gevolglijk, dat zij geen' opgang maakt, geheel buiten het oo.;merIt en de onderdehing van de vraag des Genootfchaps, zoo veel wij ten minden zien kunnen.
IN 3 Het



308 verhandelingen van het genootschap
Het tweede Hoofdftuk dezer verhandeling geeft, onder het opfchrift: V/ijze van verflerkcn cn verdeedigen, de middelen op, om den opgang, die 'er toch niet is, volgends den Schrijver, tegen te gaan, en de indrukzels uit te wisfchén. — ,, Onze Godsdienltige Leerboeken, zegt hij, Bladzi. 49. zijn, ten aan. zien van derzelver inrichting, in veele opzichten, verouderd en dus niet behoorlijk gefchikt tot de hu begeerde dienften." Om dit wat meer te ontvouwen , begint hij, doch handelt ftechts ter loops, over de Werken van eigenlijke geleerdheid, en gaat vervolgends over tot fchriften, die ook voor de Menigte dienen, Het onderzoek van de wezenlijke verëischten der geleerde fchriften, over de waarheden van den Christelijken Godsdienst, aan het Genootfchap overlatende, bepaalt hij zich Bladz. 54. tot Boeken, dienftig voor de menigte, en hier zoekt hij ,, de voorname oor zaak, waarom deze zoo weinig befchermd zijn, en thans zoo zeer befchadigd worden,," (de Lezer herïnnere zich hier, het geen wij in 't begin zeiden,) ,.in ,, het verouderen onzer practikale Boeken over den
Godsdienst." Hij meent, Bladz. 66. ,, dat wij gebrek hebben aan een (lichtelijk Huisboek, volgencis de orde des Heils, gefchikt naar de behoefte dezer tijden, cn, zoo na mooglijk derwijze ingericht, dat ook oude Lutheranen en zuivere Mennonitcn, hartlijk kun-, pen inftemmen, zoo veelen zij het goede eenvouwig zoeken," en met het opgeven van de verëischten Van zoodanig ftichtlijk Huisboek, wordt deze Verhandeling befloten; dit voorftel nopens zoodanig ftichtlijk huisboek, is het Genootfchap zoo belangrijk voorgekomen, dat het in het Voorbericht zegt, ,, hetzelve in zeer ernftige overweging genomen te hebben, en daar omtrent in het volgend jaar nader verflag hoopt te doen."
De Tweede Verhandeling, beginnende Bladz. 77. m het Latijn gefchreven, van welke eene nadere aan* kondiging van het Genootfchap, als Schrijver bekend maakt joannes laurentius piper , i5> 27z, €and. te Grijplmvalde, is meer Methodiek opgefteld, en blijft b-paalder bij haar onderwerp ; Na §. U de droevige gefteldheid van den tijd, welken wij bekeven, waar in fchriften, voorden Christelijken Gods-d^east e.n de goede zeden zoo gevaarlijk, zich alömme



tot verdedig. van den christel. godsdienst. 1q0
indringen, beklaagd en liet nuttige van zijn onderzoek Sngewezen te hebben, zegt de Schn ver §. x. dat de femelde klagte niet toepaslijk is op alle landen. - In de Roomsch Catholijke Landen naamlnk, alwaar de vrijheid van denken en fchnjven, door eene ftrenge èn geweldige inquifitie, en door fterke placaaten , op bet naauwst bepaald wordt, b. v. Spanje, - brengen zulke fchriften minder nadeel toe aan 't onderwijs en de zeden der laagfte foort van menfchen - (wij hoopen echter niet, dat de Schrijver dezer Verhandeling , die Landen daarom als gelukkiger aanmerkt alwaar de vrijheid van denken en fchnjven belet is ' omdat quafi- 'het misbruik van die vrijheid dan ook geene plaats kan hebben!) „ Frankrijk is, van eene ftrenge onverdraagzaamheid, tot verwerping en befootting°van allen godsdienst overgegaan."—(Eene vri harde Helling, die moeilijk te bewijzen zou vallen') en NB. „daarom," zoo maakt de Schrijver het befluit , hebben die fchriften (van voltaire, enz.) aldaar zulke uitwerking niet meer dan te vooren. Hoe hangt dit weder famen ! „ Voor de Oostennjkfche landen, alwaar men/zedert niet veele jaaren, het nadeel des bijgeloofs heeft beginnen te zien, kunnen deze heilloze fchriften welligt gevaarlijker zijn. — Uit de?e onberadene en roekeloze begeerte, om kwalijk settelde dingen in orde te herftellen, is alreeds veel kwaad ontftaan." (In't voorbij gaan, de begeerte om kwalijk gefielde dingen in orde te herftellen. zal evenwel door den Schrijver niet worden afgekeurd — Om zich van den cllendigen toeftand van den Godsdienst door Bijgeloof, onkunde, en in veele opzichten volftrekte barbaarschhetd, in de Oostenrifk/che en Beijerfche landen , ten minften voor niet veele jaaren , heerfchende, te overtuigen, behoeft men Hechts de Reizen van nicolai, door die Landen, gelezen te hebben.) „ Engeland is reeds als verzadigd en ongevoelig o-eworden, zoo dat 'er niet ligt iet voor den da" kan komen, 't welk, door deszelfs nieuwheid zuf'c eene opmerkzaamheid zou kunnen trekken, als in andere Landen." — „ De Noordelfke Landen. als Denemarken, Noorwegen , Zweeden, Rusland en Poolen zijn nog niet tot zulk eene trap van befehaafdbeid gëkötnen, dat eene befchnuwende ongodsdienftigheid — op het Jlecht gemeen invloed zou kunnen hebH 4 beu."



200 VERHANDELINGEN VAN HET GENOOTSCHAP
ben*" " »\De Zwitzers worden door de vermenging van Christelijke gezindheden, door hunne bepaalde grenzen, door zekeren natuurlijken voorvaderlijken trek tot de eertvouwigheid, en de bijzondere gefield heden van hunne Cantons, beveiligd tegen de overltrooniing dezer moedwillige fchriften - Duitsch* Walleen, voor zoo verre het een' gezuiverden Godsdienst oeient, en de nabuurige'Nederlandfche gewesten zijn, m deze laatfte twintig jaaren, - tot dus verre het meest daar voor bloot gefield geweest." — Z0Ut e^°P deze.°PPve zijn aan te merken, HKhen iemand dit tot zijnen taak name! doch, wij moeten ons bekorten - Onder de oorzaken, waar door deze den godsdienst beftrijdende fchriften, wijd en zijd verlpreid worden, telt de Schrijver §. 3. in de eerlte plaats, ,, die toegevendheid, waarmede'zij, die als beftuurers van Kerk en Staat, het kwaad in de eerlte beginzelen behoorden te fluiten, de opkomst en den voordgang der fchriften van deze foort al te veel begunftigen. § 4. De toenemende menigte van boeken, onder welken de boeken over dit onderwerp, het grootlte getal uitmaaken, welke dan de Boekverkopers op allerhande wijzen aan den man zoeken te brengen. — § 5. Het gezag en de voorbeelden van verheven vernuften. _ §. 6. De Schriften tegen den Godsdienst kwamen wel eer flechts zeldzaam voor.
$>• 7- De gelteldheid van veele Lezers, die niet
zoo zeer onderwijs en verbetering, als wel aftrekking en bezigheid begeeren, enz. Met 8. Bladz. i«o komt de Schrijver tot het tweede gedeelte zijner Verhandeling, welke de rede zij, dat zodanige Schriften tegen den Godsdienst, niet zelden diepe indrukken op de gemoederen der Lezers maaken. Deze reden vindt de Schrijver , dee's in de kunstgrepen der opfteliercn van deze werken , deels in de Lezers van dezelven doch wij heoben reeds genoeg gezegd, om den inhoud oezer beide Verhandelingen te doen kennen.
Wij kunnen, eer wij deze Recenfie befluiten, niet afzijn» om te verklaaren, dat ons veifchciden heel bedenkhjke gezegden en bijzonderheden, in deze beide Verhandelingen zijn voorgekomen, wij zullen eenigen van dezelven opgeven, ten einde de Lezers oordeelen , ot zij grond, dan „of wij alleen te zwaarmoedig gedncht hebben. -— b
Dus



TOT VERDEDIG. VAN DEN CHRISTEL. GODSDIENST, üol
Dus lezen wij, Bladz. 8. in de eerfte Verhandeling;
De Keikliederen werden in de daad verbeterd, ten ,1 aanzien van het Dichterlijke, het klaare , enbeval,, lige. Het verlorene in zaaken werdt niet altijdop., gemerkt door de verblijde gemeente." De Schrijver fpreekt, 't is waar, van Duitschland, in ons land hebben wij bij de Hervojmden in de openbare Kerk, geene Kerkliederen, maar wij hebben eene nieuwe Pfalmberijming, en wij weten , hoe veele domme lieden daar over geërgerd zijn geweest, hoe ligt kon dit gezegde daar op 'worden toegepast en geduid! Bij de Duitfchers lcheelde het ook zoo veel, dat de gemeente verblijd was over de verbeterde Gezangboeken, dat 'er op veele plaatzen door dolle ij veraars opfchuddingen over ontltaan zijn.
Bladz. 12. In de eerfte Verhandeling: „ Tot op onzen tijd, waren meest alle Profesforen en Predikanten verdedigers van den Christelijken Godsdienst. Nu vindt men dit niet zeldert omgekeerd. Zij, die opgeleid werden tot Godgeleerden, zijn verre de gevaarlijkfte geworden onder alle Deïsten." Wij wenfehen niet, dat dit op ons lant-i, eenigzins,zou worden toegepast, de trek is nog haatlijk genoeg, al denkt men aan Duitschland.
Bladz. 41. 42. „ Of, het geen misfehien nog erger fchijnt, de rechtzinnige Protcjlanten en de Roomfchen, zouden alle kanfels innemen." Hoe komen dezen bij eikanderen!
Bladz. 50. ,, Hoe meer men te rug gaat tot dea tijd der Hervorming, hoe men den arbeid meer befteed ziet tegen de Roomsgezinden, dikwijls aan dwaalingen, welke ons nu weinig bekommeren, en fomtijds met te verregaande zorgvuldigheden. Men gedenke aan de gewoone voordellen en bewijzen, raikende de klaarheid en volmaaktheid der H. Schrift." Wij verblijden ons, wanneer wij vernemen, dat de verlichting onder de Roomfchen veld wint, maar voor verbasterde Roomschgezinden, die de Hiërarchie voorftonden , en den Bijbel en het vrij onderzoek aan de Christenen verboden, onder het voorwendzel, dat de Schrift duister en gebrekkig zijnde, de ditlegging enz. der kerk nodig hadt, hebben de waare Protejlanten ,. met het grootfte recht, altijd gefchroomd. — De Schrijvers * N 5 der



202 verhandelingen van het genootschap
der beide Verhandelingen komen ons voor, niet zoo fchroomvallig te wezen.
Bladz. 51. ,. Over het geheel genomen, diende, naar ons inzien, de prediking van joannes den Dooper van verre, en van onzen Zaligmaker meer van nabij, om >— de hindernisfen des geloofs weg te rui. men, en de gemoederen voor te bereiden tot het eigen» lijk Christendom, 't welk wel voorlopig werdt aangewezen, maar, na de Hemelvaart, door de Apostelen, eerst recht volledig en openlijk kon geleeraard worden." •
Bladz. 52. ,, Eigenlijk beeft men niet meer dan twee ftelfels te onderfcheiden, beiden analogiesch,
vbeide verbonden en volledig. Het eerfte famen-
ftel is het Catholijk-Orthodoxe, of het onderfcheiden en gekenmerkt wezenlijk Christendom — en het ander
is het vermomd Heidendom ot Dejfsmus." Maar
zijn 'er dan niet één of meer ftelfels van verbasterd Chrstendom ! Of hebben misfehien onze Oude Hervormers, luthéu , kalvijn enz. zich zonder reden van de Catholijk-Orthodoxen afgefcheiden !
Bladz, 55. ,, De gelteldheid des gemoeds veröorïaakt de algemeene wending omtrent het godsdienftige. Jesus cn de Apostelen verëischten weinig kundigheden van befchouwing; maar veel gevoel van Armoede en Naaktheid , met Honger en Dorst naar
de gerechtigheid." Zou de Schrijver ook
de zoo dikwijls wederlegde fpreuk nog goedkeuren;
kennis genoeg, indien Hechts praktijk genoeg! ■
Mijn volk gaat verloren, zegt God, omdat het geen kennis heeft! Jesus Jjefchuldigt de in hunne verbeelding rechtzinnige geestli'kcn der Joodfche Kerk van zijn tijd, dat zij den fleutel der kerm s hebben weggenomen! Hij noemt hen blinde leidslieden van blinden, waar door beiden in de gragt vallen. Hij vermaant lleeds tot onderzoek, opdat men wete. Uien men aanbidt. Hoe dikwijls herhaalt hij: Wié ooren heeft, die hoore! En de Apostelen dringen in alle hunne brieven op onderzoek en kennis, om te kunnen ouderfebeiden, en de geesten te beproeven , of zij uit God zijn, dewijl veele valfche Profeeten uitp-egaan zijn in de wereld.
D ze ftaaltjens uit de eerlte Verhandeling.
Bladz. 95, „ Bij de Catholijke Bisfchoppen of bij
de



tot verdedig. van den christel. godsdienst. £0$
de Piëtisten onder te Proteftanten is de waakzaamheid, en brandende ijver, om deze bedervers te fluiten reeds lang met die fchoole van beoefenende Godgeleerdheid zelve, uitgebluscht, zoodat 'er zelfs van dezen kant in den fchoot der kerke aan zoodanige ondernemingen geen tegenftand meer geboden wordt." —« Is deze Schrijver een Proteftant ? _ ,
Bladz. 58. ,, Hoewel de vrijheid, om zijne gevoelens over Staatkundige en Godsdienstige zaaken vrij uit te zeggen,in Duitschland, tot die zelfde hoogte geklommen is, als in Engeland, alwaar echter nog niemand het fchelmftuk {hoe fcelus~) heeft ondernomen^ om een bevelfchrift, van de regeering uitgegeven , over het vastltellen van den Godsdienst , op het tooncel te brengen." — De Hemel bewaare ons, dat ftaatkunde en Godsdienst ooit voor hetzelfde genomen worden , dan , en dan alleen zou de kerk in gevaar zijn! Ook zien wij niet in , dat het op zich zeiven een fchelmjluk zij, een bevelfchrift van de regeering, omtrent den Godsdienst, te beöordeelen. De Schrijver ziet zekerlijk op het Pruislisch Religions-Edict. — De Joodfche Raad, in hunne verbeelding den vaderlijken Godsdienst handhaavende, en alle bewegingen tot ftooring der rust willende voorkomen, beval, dat men niet prediken zou in den naam van jesüs , wat deedeu de Apostelen? Zegt men, die waren met onmidlijkcn last van God gewapend; men daale dan af tot onze braave Hervormers, en die Getuigen der waarheid , die tegen bloedplakaaten en martelvuuren, door geestelijken geftookt, evenwel de waarheid openlijk verkondigden. Het zij verre van ons, dat wij eenige vergelijking willen maaken, maar wij fpreken van de Helling van den Ongenoemden alleen in 't gemeen, gelijk hij ze in 't gemeen heeft voorgefteld.
Bladz. 167. ,, Dewijl het grootfte deel der menfchen niet genoeg verftand , tijd, gelegenheid, en
krachten heeft ■ kan een gemeen Christen vol-
ftaan, met den toevlucht te nemen tot het gezag en de geloofwaardigheid van die Godgeleerden en Wijsgceren, welken de Staat en de Kerk den last heeft opgelegd en openlijke volmagt gegeven, om anderen in de wereld voor te lichten, en welken zij uit dien hoofde met bezoldingen onderhoudt, en met de hoogde eere bekleedt./"' * Wij wisten naauwlijks of wij



204 r. A. CLARISSE
onze oogen mogten gelooven , dit lezende. Christenen te wijzen naar het gezag van menfchen ! .
Maar nu weder een trek, gelijk aan die, we'ke ons in de eerfte Verhandeling voorkwam, betreffende de Leeraars der Christenen Bladz. 169. „ Uit de menigte van die Godgeleerden , welke in bekwaamheid boven anderen uitmunten, en anders voor den welftand der Kerke bevorderlijk zijn geweest, kan men naauwlijks meer ten vollen ecu'' eenigen vertrouwen, ten aanzien van den geheelen inhoud der Godgeleerdheid of van haare bijzondere gewigtige Hukken."
Wij zouden foortgelijke plaatzen meer kunnen ovcrfchrijven, indien wij niet vreesden het bellek, dat wij ons moeten voordellen, te buiten te gaan. Wij hebben nodig geoordeeld dezen aan te dippen, ter Voorkominge, dat onkundigen, welken zich verbeelden, dat Genootfchappen , die foortgelijke Verhandelingen uitgeven, alles goedkeuren, wat daar in voorkomt, ook niet foortgelijke gezegden op rekening van het Haagfche Genootfchap dellen, en dus zouden waanen, dat de ijver, om den Christelijken Godsdienst te verdedigen, aanleiding zou kunnen geven, om het Protcftantsch grondbeginzel ,den weg van onderzoek, te verwisfelen met het valfche der verbasterde Roomschgezinden, den weg van gezag, het welk wil' echter onderdellen, dat geheel tegen het oogmerk van het Proteltantsch Haagsch Genootfchap zou aanlo-f pen.
Nagelaaicn leerredenen over Paulus Brief aan de Kolosfenfen, van tueooorus aorianus clariss/ï. In leven Predikant te Amflerdam. Naar deszelfs Handfchrift ui'gegeeven, duor petrus abresch, Hoogleeraar in de Godgeleerdheid, en Academieprediker aan de Univerfileit van Stad en Lande. Vijfde en laatfte Deel. Belialven den Bladwijzer. 336 Bladz. In gr. Svo. De prijs is f 1 - 16 - :
Met dit Deel wordt de verklaaring van paulus Brief aan de Kolosfenfen in 61 Leerredenen door wijlen den Heer clarisse befloten. Men heeft dit
Deel verrijkt men het pourtrait van den Auteur, en het gantfche werk, met een' Bladwijzer van Prakti.
kaï-



NAGELAATEN LEERREDENEN. *•*
kiale ftukken, welke in dit geheele werk voorkomen, teke Xdwijzer groot nut kan geven voor hun, S in du w rk onderfcheiden gebruik w,Hen maaken , ook voor jonge Leeraaren, tot het vormen van hunne
TX!ïeerÜ"éen"_v7lks-Leeraar eenen geheelen Brief Tn Aoostel paulus in het vervolg tot het ondeïwe n zijnerLeei-redenen verkiest, krijgt hi aar dooT ook gelegenheid, om de pligtvermaneiide Godgeleerdheid te bfhandelen, en van de bijzondere pligten a?Ï rhristenen het welk anders niet weinig verwaar. loos Pwordt , " foreken. Zoo dachten wij, terliond te openen van dit laatfte Deel des werks van der Eerwaarden claiusse , daar de woorden yan pAufiï kol 111. 18. i9- hem aanleid.ng geven om in de *"rte I eerreden te fpreken over de voorfchnften van Sn Apostel, dienftig , om gehuwde Christenen te Kolomen, op eene betaamelijke wijze, tot een gezegend huwlijWveri op te leiden - „ Een onder™Prn " zeat de Redenaar te recht — ^..van zeer veKelangVor de menschlijke Maatfchappij. - Een onderwerp0, dat uliedcn, die in den echt verbonden zift Teler zeer van nabij betreft, maar het welk ook voor anderen nuttig kan zijn." Wij willen , tot eene proeve van dit Deel, den inhoud van deze LeerTeden kortliik fchetzen.
Na tot eenen grondflag de volgende aanmerkingen lemaakt te hebben: i. Dat de Apo5tel bij het aanbelekn van bijzondere pligten, bijzonder aangedrongen hebbe op zulken, die of de meest aangelegene waren, of tot welker verzuim de te vooren cLpor hem beftreden leerbegrippen konden opleiden. - *. Dat dezelvePlisten uit de rechte bronnen van het Euangelie afeeleid, en op eene Euangelifche wijze betracht moeten worden. 3. Dat men de orde zich behoore voor te ftellen, ter opmerking van paulus wijsheid, in welke hii deze bijzondere pligten voorfchrijft en verwends den inhoud van den Tekst hebbende opgegeven ; vormt zich de redenaar
A Deze bedenking. „ Moest de Apostel niet met het ' voorfchrijven van den pligt des mans begonnen hebben? Waarom begint hij hier, gelijk ook in den Rrief aan de Efeziërs, met de vrouwen? Waarom beveelt hij juist hier, gelijk ook daar, aan de vrouwen vooral gehoorzaamheid, en den mannen het liefhebben



«05
T. Ai CLARISSË
van hunne vrouwen? Deze bedenking beantwoordt hii, daarmede, dat de Aposiel vooral zulke bevelen geeft, die regelrecht overftaan tegen de verkeerde denkwijze, die uit deleer, welke hij bedreden hadt, voortvloeide, enz. Wij voor ons zijn geene liefhebbers
van foortgelijke nutloze bedenkingen, welke door het gezond verftand niet gemaakt worden, maar gevolgen zijn van een angstvallig fnipperen, en even min bonden wij van eene gezochte oplosfing. — Paulus moest immers een' van beiden eerst noemen, vrouwen of mank nen, in beide gevallen zou de vraag zijn: Waarom noemt hij die of die eerst ? En wat is eenvouwiger dan dit? Paulus fchrijft eerst de pligten van de minderen jegens de meerderen, dan van de meerderen jegens de minderen voor, gelijk in de volgende verzen. De Eerwaarde clarisse fchijnt dit zelve be» merkt te hebben, wanneer hij zegt. ,, Wil men 'er bijdoen, dat paulus ook in zijne wijze van voorftelling — het mindere fteeds voor het meerdere ftelt , om zoo de leer, 'die hij geftaafd hadt, dat in christus geene uitwendige voorrechten gelden , van ter zijde des te levendiger te herinneren, "ik heb 'er niets tegen." Wij maaken deze aanmerking, omdat niet zelden het één der gebreken is in de gewoone Leerredenen, dat men met foortgelijke bedenkingen den kundigen Toehoorer verveelt, en den min kundigen verwert, of tot kleinigheden bepaalt.
B. Tot de verklaring van den Tekst nader komende, begint de redenaar met de les aan de vrouwen bevolen: gij vrouwen, enz. Den zin der woorden ontvouwende, merkt bij op, dat paulus van gehuwde Vrouwen fpreekt, fchoon het Griekfche woord van ongetrouwde, zoo wel als getrouwde Vrouwen gebruikt wordt. De tekst fpreekt toch van vrouwen , die mannen en wel eigen mannen hadden , —■ een gezegde van den Apostel, waardoor hij niet alleen de wettigheid en billijkheid van het huwlijk vooronderftelt, maar tevens ook van ter zijde alle wilde en onhandige vermenging van ongehuwden ,enz. ten fterkften afkeurt en beftraft.
Het bevel aan deze vrouwen is: Zijt uwen eigen mannen onderdanig. In het grieksch ftaat eigenlijk» Wordt aan uwe mannen ondergefchikt, of onderfchikt u zeiven, — dit zal» volgends den Heer claiussb
aan?



NAGELAATEN LEERREDENEN. £0?,
aanwijzen, dat, zal eene vrouw recht deze onder* gefchiktheid oefenen, zij daar in zoo moet bewrocht worden van hooger hand, dat zij zelve, met vrijwillendheid, zonder door dwangmiddelen daar toe ge~ drongen te zijn, haaren pligt gedachtig, en tot uitoefening van denzelven volvaardig zij."
De nadere bepaling wijst de Apostel aan met deze woorden: gelijk het betaamt in den Heere. Door den Heere verftaat paulus zeker den Heere jesus chris-, tuSi . n Het betaamen in den Heere zal eenvoudig zeggen, in gemeenfchap met den Heer, of door kracht, die de Heer verleenen wil, of overeenkomstig de onderdaanigheid der gemeente aan christus," ,, Elk bevroedt, dat dit zeggen wil: de
vrouwen moesten hunnen eigen mannen, uit zulke gronden, in zulke zaaken , en op zulk eene wijze on* derdanig zijn, zoo als het best overeenkwam met de, leere en lesfen van den grooten Heer jesus."
Ter zake overtredende , om den pligt der vrouwen nader te bepaalen, bepeinst de redenaar, i. „ de zaaken, waar in de vrouwen al of niet mogen, en behooren onderdanig te zijn. 2. Waar in die onderdanigheid al moet beftaan. 3. Welke redenen van verpligting de vrouwen zich daar toe te herinneren heb-
,, De Apostel, zeggende, gelijk het betaamt in den Heer, geeft zeker daar mede te kennen, dat 'er eene onderwerping zou kunnen zijn, die al te verre gaande en ongeoorloofd is." „ De vrouwen zijn dan
haaren mannen gehoorzaamheid fchuldig in alles, wat niet tegen de wet van God, tegen de goede zeden, en de leer van christus (trijdig is — zoo wel ten aanzien van kleine als groote zaken; zoo wel in het geen met haare genegenheden niet ftrookt, als in opzicht van het geen met dezelven overéénkomt: ja, zij zijn zelfs in veele gevallen eerbiedige ondergefchiktheid fchuldig, al is het, dat de wil des mans eenige hard:gheid fchijne te behelzen, en zij tot verloochening geroepen worde, zelfs van zulke genoegens, die men anderszins geoorloofd en begeerlijk zou achten." —
2. ,, Die onderdanigheid moet beftaan in eene erkentenis van de opperhoofdigheid des mans boven de vrouw — in eene onderwerping van haaren wil en genegenheden , onder den wil van haaren echtgenoot —
in



40& T. A. CLARISSE
in eene zachtmoedige onderwerping van zich zelve onder den man, met een ftilzwijgen en geduld over de gebreken, die zij in haaren man ontdekt — ook door eene genegen hulpe en dienstvaardigheid, zoo ten aanzien van het gemeen huisbeduur, en alle andere goede en geoorloofde dingen, maar vooral ook in tijden van onge'egenheid en tegenfpoed — eindelijk in eene genegene bewilliging in en tot alle de pligten, waar door het onderling genoegen der famenleving vermeerderd , de liefde, vrede en eendragt gedicht, het welzijn en de beste beduuring bevorderd, en het groot oogmerk des huwlijks kan bereikt worden."
3. Wat de gronden en beweegredenen tot deze pligten betreft; vooreerst heeft de vrouw zich voor oogen te ftellen, hoe dit de wil en indelling van God zij — dat, zonder deze ondergefchiktheid, het huwlijk nimmer een' zweem van het geestlijk huwlijk van christus en de Bruidkerk vertoonen kan. —■ Willen de vrouwen zich dan als geloovige vrouwen van de on> geloovigen onderfcheiden, het moet ook zijn in de Christelijke onderwerping van zich aan den man, uit geloofs-èerbied voor jesus, als het opperhoofd der j£erjc uit bezef van de heuglijke en aangename gevolgen van het gehoorzamen, en aan den anderen kant, van de treurige en nadeelige gevolgen der onttrekking van zich zeiven aan dezen gewijden pligt.
Vervolgends gaat de Redenaar over tot den pligt
der mannen jegens hunne wettige vrouwen. De
man moet zich niet alleen als het hoofd des wijfs betoonen, maar hij moet aan jesus, het hoofd der Kerk, ook gelijk ziin,'in die tederheid en liefderijke behandeling ,' die de Heer jesus — aan zijne kerk bewijst. Het eerde als reeds opgefloten in het bevel, aan de vrouwen gegeven, achtte de Apostel niet nodig te herhaalen, maar van het tweede wilde hij opzetteliik fpreken. —■ Hebt uwe vrouwen, uwe eigen, wettige vrouwen, lief. — De Apostel bedoelt ,, eene reine, tedere en dandvastise huwlijksliefde, met al her geen daarmede verbonden is en daar uit voordvloeit."
„ Dnn , de Apostel wist, dat in een huisgezin, —' listli k inbreuk op , en kwetzing van de liefde kon veroorzaakt worden -» en hij voorzag, dat de
man-



NAGELAATEN LEERREDENEN. 2°9
vannen ffatlük hun gezag over de vrouwen konden rSen Sisi zegt hij: cn wordt niet verbitterd Zt haar da , onthoudt u,jn Gods kracht, van Se wioT'en Wade gezindheid in uw hart tegen naar Te voeden, of door onbetaamlijke daaden, en op eene onvoegfrjkè wijze, uwe echtgenoten het leven bitter en verdrietüjk te maaken.'
, Eene leer , hoogstnodig in dien tijd - *, doch ook van eene algemeene nuttigheid, waarom de KeHen-ar deze vermaning wat nader in de bi|Zonderhedeii befciioSwende, de navolgende drie ftukken nog wat meer van nabij inziet, i. Waar in de rechte heide van eenen Christen omtrent zijne wettige vrouw behoore te beftaan. 2. Wat men vermijden moet, om niet te vallen in de zonde, hier van den Apostel met den naam van bitter zijn benoemd. 3. Welke de redenen en gronden zijn — voor dezen pligt.
1. , D.e liefde moet beftaan in eene tedere toegenegenheid tot haaren perfoon, aangemerkt 111 de betrekkuï waar in men zoo tot dezelve ftaat als tot geene andere in de geheele waereld. Het moet zijn
«ne t"ere en kuifche huwlijksliefde- eene belangnemende en zorgdragende liefde-eene hoogachtende ïn verëerende liefde - eene ftandvastige en lteeds toe-
*e™endeHet isÈ"zekêr7dat, hoe liefderijk ook een huwMik'begonnen worde, de Vorst der duisternis 'er toch K»t de hand In krijgen kan , indien men niet zorgvuldig waakt. — De man moet zich dan zorgvuldig mijden van die dingen, die onmidlijk verbittering kunnen veroorzaken , en van het geen er allengskens den we? toe baanen kan. — Tot de eerfte brengt de Redenaar , wanneer de man (leeds, tijdig en ontijdig, 00 de gebreken van zijne echtgenote ziet. — Nog erger is 't. als hij haar die geduurig met bitterheid verwijt. _ Dan niets is 'er, dat den geest des mans meer met bitterheid vervult, dan dat hij zich hgtvaardig toe«-eve aan dien kwellenden geest van minnenud, öt verdenking van de eerbaarheid en liefde zijner echt-
geOnder het laatfte wordt begrepen, eene al te groote bemoei- en bedilzucht — onbedachtzame dwaasheid en lafheid, waardoor men zijn gezag en karakter niet genoeg bewaart. — Wanneer men een fmeulend vuur
VAD.JJIBL. V. DEEL. NO. 5. O Yan



flIO T. A. 0LARISSE
van ongenoegen al te lang in den boezem houdt. —* Ook moet men nimmer ontijdig zijn ongenoegen doen blijken, maar wanneer men befpeurt, dat zulks niet met zachtmoedigheid kan worden aangehoord, is het
best te zwijgen.
3. Tot de redenen van verpligting worden de volgenden aangevoerd. — „ Alle verbittering, hoe gering ook, ftrijdt tegen die naauwe betrekking, waardoor zij, die twee waren, tot één vleesch gedeld waren. Bedenkt de man daarbij, dat hij in zijn huwlijk — het nabeeld van jesus zij, dan moet hij zeker
tegen zijne echtgenote niet verbitterd worden. ---
Overdenkt de man recht, wat eene tedere vrouw zij, en wat zij al, in gevolge de wet des huwlijks, ondergaan moet, hij moet zeker veel meer met tederheid, zachtmoedigheid, en innige bejagingen van mededoo-
gen, dan met bitterheid ontdoken worden. -
Geeft eene christelijke vrouw zich, zonder dwang, welberaden over aan eene zoo naauwe verbindtenis, als het huwelijk is, de man mag dan vrjelijk gelooven , dat baar hart met liefde en hoogachting voor hem vervuld zij; en hoe ligt valt het, op dien goeden
grond te bouwenV — Daarbij, aan hoe veele
zwakheden, moeilijkheden, beflommeringen, en verloocheningen is de vrouw niet blootgefteld ? Vordert dit alles niet, eene vriendelijke onderfchepping en te gemoetkoming? En zal de man omtrentzine eigen echtgenote dan zoo liefdeloos zijn, dat hij, bij di' alles, haar nog dat verdriet aandoet, dat zij aan zijne liefdeloosheid en bitterheid worde bluotgedeld ? Om niet alles op te haaien, de man, als het hoofd des wijfs, heeft zich van alle bitterheid zorgvuldig te wachten, wil hij zich zeiven niet ongelukkig, en het geheele huisgezin in verwarring gebracht z:en. Immers, hoe zachtmoedig en teder ook eene echtgenote jegens haaren man moge zijn , wanneer zij echter tot haare gevoelige droefheid en fmer.e ondervindt, da* alle haare vriendelijkheid, oplettendheid, onderdaanigheid , en liefde, met koele ftugheid, oplopende drift, en bittere verfmaading wordt beandwoord ; zoo zal zij ook gevaar loopen, om , zo al niet geheel, ten minden- voor een groot gedeelte, in haare liefde en hoogachting voor den man te verkoelen. Die verkoeling zal aanleiding geven tot gebrek
aan



nagelaaten leerredenen. 211
aan ondergefchiktheid; hier door zal het huiskrakeel meerder worden, de man zal geduurig de beul zijner echtgenote zijn; zij, door kwellende droefenis afgemat, zal verdrietlik, of wederkeerig bitter worden; hier door zal het huisgezin kwalijk beltuurd, de kinderen niet reent onder de tucht, en onderdaanigheid gehouden worden, en allerlei zedebederf doorbreken met dat gevolg, dat een huis, zoo zeer tegen zich zeiven verdeeld, niet zal beftand blijven; althans de echt van zulken zal in het geheel geen zweemfel vertoonen van dat geestlijk en heilig echtverbond, waardoor jesus de man en het hoofd is van zijne duur gekochte
kerk." -
Deze is de korte inhoud van deze Leerreden, welke met eene fiadruklijke toepasfing, naar 's mans gewoone leerwijze en leiding, belloten wordt.
De verëischten van waare Godsvrucht, oir. Gods Beeld op Aarde te wezen. Door c. c. h. van der aa , Bedienaar des H. Euangelie in de Gemeente, toegedaan de Onveranderde AugsburgCche Geloofsbelijdenis, fe ; Lid en Secretaris van dc Hollandfche Maat. fchappij der Wetenfehappen te Haarlem. Te Haarlem, bij C. Plaat, 1792. 23a bladz. In gr. Ivo. De prijs is j1-5- •
De Verhandelingen , welke de verdienstlijke van der aa thans mededeelt, werden reeds voor etlijke jaaren ter drukperze gebragt , doch, door verfcheiden omftandigheden , de uitgave daar van vertraagd, en geheel te rug gehouden. Gelukkig fchijnen thans deze beletzels te zijn verdwenen, en bekomt alzo elk gemoedelijk Christen , die waare ftigting zoekt, een zeer nuttig Leesboek. Volgens des Schrijvers bedoeling , moeten deze Vertoogen dienen tot eenen Voorlooper, of Inleiding, „ om den weg te baanen ,, tot het Vertoog van eenen ftaat van volkomenheid, ,, dien de Godvruchtigen in het toekomende leven „ hebben re verwachten." Om den aart en de bedoeling dezes werks te doen kennen, oordeelen wij niet onvoegzaam, eene korte opgave van den hoofdzaaklijken inhoud der Verhandelingen. ■ De eerfte Verhandeling (.zij zijn in alles negen in O a ge-



£12
C. c. h. van der. aa
getal) loopt over de uitgedrektheid van 's menfchen Godsvrugt, en doet zien, dat 's menfchen poogingen zich met allen ernst moeten uitftrekken, om zonder eenige uitzondering, aan alles wat God gebiedt, te gehoorzaamen. Dan, vermids zommige menfchen tegen deze uitgeftrektheid van 's menfchen gehoorzaamheid eenige zwaarigheden inbrengen, zich, ten dien einden op eenige Schriftuurtexten beroepende , ja, zelf de reden daartoe te bate nemende, worden , in eene volgende Verhandeling, deze drogredenen ontzenuwd, met aantooning, van de billijkheid der opgenoemde verpligtinge. Voor zoo veel , intusfchen , veele menfchen, die, gemeenlijk, het goede bedoelen, niet altoos gelijk blijven aan zichzelven, maar, benevens God , ook zomtijds, gelijk men fpreekt, den Mammon dienen , geeft de Schrijver , ais een tweede vereischte der Godsvrugt op, haare bcftendigheid , of dat men altijd, en in alles, ernllig moet tragten Gods wil te doen ; van welke bedendigheid der Godsvrugt wijders de natuur en eigenfchappen worden voorgedraagen, met opgave van eenige hulpmiddelen. Mier aan worden geheyt eenige aanmerkingen over de Sterkte der Godsvrugt, zijnde de hoogte en den trap, welke dezelve kan en moet bereiken. En voor zoo veel de Heer van der aa allezins een vijau.fi is van Dweeperij, en even zeer een voorftauder van beredeneerde Waarheid, "op den grond, dat Goedwilligheid zonder verftand, van zeer gevaarlijke ftrekkinge is, ontvouwt zijn Eerw. vervolgens, dat en hoe de waare Godsvrugt het nodig licht op haaren weg te zoeken hebbe , in het voorbeeld van God en van jesus christus, en hoe dit licht door de aanmaningen en voordellen der H. Schriftuure, nader kan ontdoken worden. De twee laaide Verhandelingen hebben ten onderwerpen, de kragt des Gebeds en de beproeving, over eigen hart en gedrag, en als hulpmiddelen, om de oefeningen der Godsvrugt te onderdeunen en voort te zetten.
Na deze algemeene opgave , treden wij te rug, om naa te gaan, hoedanig de l'ervv. van der aa de voorwendzel- tegen eene algemeene gehoorzaamheid aan Gods geboden, tragt te ontzenuwen De h. Schrift, .zegt men , maakt uitzondering tusfehen pligten en pligten . dringt op zommigen derker dan op anderen, ja, belooft op zommigen regtltreeks de gelukzaligheid.
Te



DE VERËISCHTEN VAN WAARE GODSVRUCHT. filj
Te regt merkt men hier op aan , dat hier mede geenzins wordt te kennen gegeven , dat de meest aanbevolen pligten waargenomen zijnde , daar uit volge dat het op de overigen minder aankomt. JJe reden van dezen meerderen aandrang wns deze omdat dezelve meer dan anderen verwaarloosd wierden, ot, omdat de dus met name aanbevolen pligten , op de overigen een zeer kra tigen invloed hadden, en daar mede als in onmiddeliik verband ftonden. Du», hij voorbeeld , Worden de pligien van barmhartigheid omtrent de elendigen, weldaadigheid omtrent de armen, vergeeflijkheid en nederigheid zeer fterk aangeprezen, omdat oeze pligten in het algemeen , naar de baat- en eerzucht der menfchen, vooral in de tijden, dat de H. Schrift te boek gefteld werd, of, dat de Mannen Gods fpraken, verwaarloosd wierden. De liefde voor de Ouderen wordt bijzonderlijk aangedrongen , met de belofte van bijzonderen zegen, omdat deze pligt van zeer gewigtigen invloed is op den algemeenen welvaart. Wanneer de zagtmoedigen zalig genoemd worden, omdat zij het aardrijk beërven zullen, „ toont
zulks 'genoeg aan, dat de Heer alleen voor heeft " te verklaaren, dat het naakomen van die pligten \' de weg is, om veel zegens, en geluks in dezen ' tijd te zullen deelachtig worden; maar wie zal daar *'uit kunnen befluitcn , dat zagtmoedigen, vredemaa' fors, enz. zouden eeuwig gelukzalig worden , al
waren zij niet rein van 'hart, en al hongerden en !, dorsten zij na de geregtigheid niet?" Even eens, wanneer 'er gezegd wordt, dat men niet oordeelende, ook niet zal geoordeeld worden, toont zulks wel , dat het naakomen dier pligten , eene wezenlijke en groote , maar niet dat het de eenige betrekking op onzen welvaart heeft.
Om nog nader te doen zien , dat de H. Schrik zoo min >n Ivjzondere uitdrukkingen , als in den doorgaanden inhoud , eene gedeeltelijke gehoorzaamheid begunfligt, itaat vervolgens de Schrijver ftil op het zeggen van petrus , volgens 't welk de liefde menigte van zonden bedekt , even als of deze woorden betekenden, ,, al doet de n ensch in verfcheiden op/.ich, ten kwaad, al leeft hij wellustig , m 'oererij, in overfpel — als hij voor alle dingen maar God cn «" zijnen naasten lief heefr , barmhaitig en welJaadig " O 3 „ is,



SI4 m. van ceuns
is , deze liefde voor den naasten dan deze zonden „ zal bedekken, zoo dat God die over 't hoofd zien „ en vergeven zal. Deze uitleg , gaat zijn Eerw. voort,
loopt regtftreeks aan tegen den famenhang, als men ,, het op de liefde van God voor ons, ofte op de
liefde van ons voor God wil toepasten, want de jj Apostel zegt uitdrukkelijk , voor-alle dingen, hebt ,, onder el kanderen eene vuurigc liefde, want de, „ liefde bedekt een menigte van zonden. Dus wordt
hier van onze liefde voor de naasten gefproken. ,, Ook word hier niet van de liefde voor den naasten
gezegd , dat zij onze eigen fouten bedekt. Men zie ,, alleen spreuk. X: 12. waarop de Apostel in die
woorden uitdrukkelijk gedoeld heeft ; daar ftaat ,
haat verwekt twist, maar de liefde dekt alle overtre„ dingen toe. Uit deze tcgenftelling blijkt , dat hier 3, gezegd wordt , dat de liefde gewoon is , veele fou,, ten in den geenen, dien men lief heeft, (niet in zich ,, zeiven) over 't hoofd te zien." Door de ontleding van den zamenhang, wordt voorts deze uitlegging buiten alle tegenfpraak gefield.
Uit deze ontleding en proeve , ziet elk Lezer , hoe de Heer van der aa , zich allezins betoont een ijverig' «roorftander van manlijke en befteiuh'ge Godsvrugt , en alzo 's Mans gefchrift, ook vuoral in deze dagen , eene ernftige aanprijzinge en aandagtige lezinge overwaardig is , gelijk wij, met andere proeven , duidelijk zouden kunnen aantoonen.
matthiae van ceuns, Provinciae Trajectinae Archi* alri, Oratio de Providentia politica, uno maxima ad~ verfae civium Valetudinis Praefidio , publtcc habita, cum a Gelrica ad Acadcmiam lyajeainam evocatus, ordinariam Medicinae, ejusque inflitutionum & Praxeos profesftonem folemni ritu aufpicaretur. d. VI Junii A. MDCCXCl. Trajecli ad Khenum ex ojfcina W. van JJzerworst. In gr. j^to. De prijs is f 1 - 4 - :
Bij de plegtige aanvaarding van het Hoog-leeraarambt, aan Utrechts Hcoge School, neemt de Heer m. van geuns de gelegenheid waar, om het nuttig onderwerp, waar omtrent bij zich a'reeds in twee Redevoeringen, aan de Academie te Harderwijk, in den
jaa-



ORATIO. al5
i « t-,7<? en 1787, hadt bezig gehouden , te vervol^n en m^ze7Zijne Intree-reden nader uit te breiden
,aniaVaatrdeÏSD; "aamlijk, welke de Overheid in De m1?atres='c"' ft t Jter inftandhoudmg van de een wel in gerichter. iaat, teryn ort te nöerr,en, in Volks-gezondheid b,| dqW J ho^ fc,d
dCZer'IS thans'S overweging die voorzorgen, welke neemt hl] thans in1 ov_ g s b hoeve harer medede ReBeeH"S,/Sgtte'ftellen, opdat dezelve, aan b-?repnnworftelende , z eh van eene" veilige en gereede £t Ï00S en^ zouden kunnen. - Ter bereiking van dk^eSam oogmerk, kelt de Hoogleeraar deze vijf du ne>^aai» .n-,ekt noodzaakli k in eenen welgeregelzaken, als voUtickt noo de ^ ^
den burgerftaat. O Zorg te MS , ^
onbevoegde en 01 beuwa. gelegenheid te ver-
fh'lg ^ff4?ÊÏÏn «n\W.ch bekwaamfchaffen , om zien' v behoeftige en nood-
heid te kunnen bedienen 3; ue mfddelen, ter
hu,p toe te breng n , en ten uj aankweeking
^wi»va%>vkcn der Genecskua*
*V«&Si SvlKW0&n, verdeelt de HoogVolgends «e« ij 1 t dk derzelver m
leeraar zijne Rede voer . gfc maakt «ene afzonderli ke overw^egu^. au .„aWnlwM-s Wi betrekliik bet kreng weren van alle Kwakzalvers
teApotócï, Vr«dmeeStèrS e» Vroedvrouwen, be-



si6
M. VAN GEUNS
heid van een ruim beftaan te zullen vinden, een ge. noegzaam aantal Kunstöerenaars derwaarts van zelve aanlokt, de kleinere dorpen, vlekken en buuuen, uaar en tegen van bekwaame lieden verdoken blijven, uit gebrek van een behoorlijk ondernouu aldaar te kunnen erlangen, waar door de ongelukkige landman^ door den alftand van grooter plaatlen, of mangel a'an vermogen, dikwijls van alle hulp verdoken blijft, of aan de mishandelingen van onkundige kwakzalvers wordt blootgelleld , hierom's lands Overheid zorg moet draagen, om ook in zodanige klunere dorpen, een genoegzaam aantal beproefde Genees- Heel- e'n Vroedartfen te plaatfen , en hen door het toeleggen van een behoorlijk, niet al te fchraal, jaarlijks inkomen in ltaat ftellen, om den nuttigen landman voor eene geringe fom hunne dienften te be.vijzen, en daar door tevens van het onderhoud van zich zelve en hun huisgezin, zeker te zijn: Even gelijk de Maat de
Kerkleeraaren op alle dorpen en vlekken geplaatst heeft, zoude dus ook de bezorging der ligchaam.-.gezondheid, op dezelfde wijze, kunnen gefchieoen : een voorflag , door den vermaarden suszmixch alreeds gedaan en ihands reeds in verfchillende oorden van Duitschland, met een goed gevolg in praktijk gebragt. Dat de arbeid der provinciaale Archicitri, die in pidemieke ziekten vooral worden raadgepleegd, op zulke tijden voortreflijk zou kunnen geholpen en de landlieden vrij meerder voordeel toegebr gt worden, door het beftaan van deze vaste land-artlen. is iet, 't welk een ieder gtreedlijk in 't oog moet vallen.
Ter bereiking van het derde voordel, kan ook de evengenoemde inftelling zeer gefchikt zijn, dewijl dezelfde konstöefenaars den armen en behoefti. r verpligt zouden zijn, hunne dienlten, om niet te buoonen. — De Hospitalen en andere liefdadige dichtingen, waar van ons Vaderland rijkelijk voorzien is, voldoen aan het zelfde einde; fchoon het wen.-Lhiijk ware, dat derzelver inrichting, in veele opzichten, verbeterd werd.
Opzichtlijk het vierde, komt vooral in aanmerking de redding der Drenkelingen , waar toe in ons land de loflijke Amderdamfche Maatfchappije zulke uitmuntende dienden bewezen heeft. -— Het redden van Schipbreukelingen of anderen, die in gevaar zijn van



ORATIO. tl7
te verdrinken, en het herftellen van lieden, die door feS,lg, verdikking, verwurging gevaar lopen vïn o£ te komen, wil de Hoogleeraar met ver reden, dat mede door behoorlijke praemun aangemoedigd, ea 'er een genoegzaatrie voorraad der daartoe verewcbto werkfmget11en°middelen, overal in gereedheigeho* den zal worden. Het vroegtijdige begraven der dooden, vooral bij de Jooden gebruiklijk, verdien mede be et te worden. Eindelijk wil ook de Hoogleeraar uit zeer goede gronden, dat geen zwangere vrouw, die na de zesdemaand haarer dragt komt te overlijden, ter -arde mag befteld worden, alvorens men pogingen gedaan hebbe, om de vrucht af te haaien: iet, t welk niet altoos door de Keizerfnede behoeft maar fomtijds langs den natuurlijken weg kan gelcbieden. Z.Van hiermede dient echter xia de dood der moeder niet lang gewacht te worden , dewijl als dan de vrucht m stal "omkomt, gelijk dit waarfchijnlijk een der redenen is, waarom te Groningen, alwaar voor vijf- en twintig jaaren deze wet is ingevoerd, nog nimmer een levend kind op deze wijze geboren is. — Upzchtlijk het vijfde eindelijk, verheit de Hoogleeraar zeer de verfchillende gelegenheden zoo van Academisch als ander onderwijs, 't welk op s lancls ot ftads kosten, in de onderfcheiden vakken der GeneesHeel- Vroed- en Arfenij-konst, te Utrecht gegeven wordt; waarin nog onlangs ten nutte der Kweekelinaen in de Geneeskunde, deze aanmerklijke verbetering heeft plaats gegrepen, dat 'er, in het Gasthuis aldaar, aan het ziekbed zelve les gegeven en dus tot het leeren kennen der ziekten zoo wel, als het behandelen der lijders, eene overvloedige gelegenheid gevonden wol-dt — Eene inftelling voorwaar van de grootite nuttigheid, welke het wenschlijk ware, dat aan alle Academiën mogt tot ftand gebragt worden.
De Hoo<deeraar befluit zijne redevoering met die aanfpraken°en pligtplegingen , welke de openlijke aanvaarding zijner nieuwe ambtsbediening vorderde, terwijl hij tevens eene korte fchetze van het leven zijns beroemden voorgangers, wiens plaats hij thands vervult den met recht vermaarden oostf.rdijk. schacht , mededeelt , en deszelfs voortreilijke hoedanigheden en verdienden", met juiste kleuren afmaalt- — Het een en ander, zoo ten aanzien der behandelde zaaÜ 5 ken,



2lS HANDEL. VAN HETGENEESK. GENOOTS.SERV.CIVIBUS.
ken, als der wijze van voordrage, draagt allerwegen blijken, van die uitgebreide kundigheden en grondige geleerdheid, waar door de Hoogleeraar zich reeds lang aan de Academie van Gelderland, zoo voordeelis onderlcheiden en alömme een billijken roem verworven heeft.
Handelingen van het geneeskundig Genootfchap, onder de Zinfpreuk; Servandis Civibus. Zestiende Deel, Te Amflerdam, bij P. Conradi, 1792. 174 Bladz, De prijs is f 1 - 5 - :
Tn dit Deel, misfehien het laatfle, 't geen het loflijk x Genootfchap het licht doet zien, daar zij het Publiek bericht heelt, voortaan haare Prijsvaagen op te fchorten en zich op eene andeie wij^e tot algemeen nut te zullen bezig houden, vindt men, als gewoonlijk, de Prijsverhandelingen op het laatst opgegeven voorftel cn een paar Waarnemingen. — Deze vraag luidt aldus: Hoedanig is het juiste denkbeeld der Para. phrenitis? Verdtclt zij zich ook in foorten, naar den onderfchiiden aart der aangedaane deelen, als het middelrif, Hartzalf e, Mcdiastinum &c. ? Wtlke zijn de tekenen, die haar van alle andre ziekten onderfcheiden ? En eindelijk: zijn 'er onder de zielicn , daar zij uiterlijk de meeste overeenkomst mede heeft, ook zulke die eene geheel flrijdige behandeling , naamlijk voor eene Taraphrcnitis vol/lrekt doodclijk, vercisfehe'n ? Heeft dit laaste ook bijzonder zijn opzicht tot zommige Epidemifche ziekten? Tot welke dan meest?
De Heer klijnpennink , Stads Med. Doctor te Nijmegen, aan wien de gouden Medailje is toegewezen, merkt in zijn antwoord met zeer veel reden op dat het moeilijk is, in dc uitoefening van de Geneeskunde de ontfteking van het Middelrif juist te onderkennen van het zijdewee, ontfteking der long, lever, cnmaag; doch dat men zich hierover niet zo zeer behoeft te bekommeren, want, zoodra het zeker is, dat 'er in eene dezer deelen eene ontfteeking plaats heeft, het ook zeker is , dat een kundig Geneesheer zich in de geneeswijze niet zal vergisfen, als zijnde omtrent dezelfde. — Hij houdt zich daarom vooral bezig, om die ziekten, welke met de ontlleekingen der borst
en



andel. van het geneesk. geno'ots.serv. civ1bus. dip
en boven-buiksingewanden eenige overeenkomst hebben, en echter van een verfchioenden aart zijn, en eene' onderfcheiden behandeling vorderen, aan te wijzen en te verklaaren, waar onder hij vooral de Galen Zinkingaartige Zijdewee en Long-onrfteckimf rangfchikt en derzelver natuur, kentekenen , en geneeswijze , naar aanleiding van den beroemden stoel, openlegt, terwijl hij vervolgens tot de Epidemifche ziekten , welke dikwijls het masker van eene ontftekingaartige borstziekte aannemen, en echter tegen (Iri dig behandeld moeten worden , de Gal- Rot- Rlusch- kwaadaardige Zinking- Zenuw- en Scharlaken - koortfen , waarin aderlatingen en ontftekingweerende middelen in de daad doodlijke gevolgen na zich zouden fleepen.
De Heer klijnpennink (laaft zijne {tellingen, door aanhaalïngen en voorbeelden uit beroemde Schrijvers, en is vooral uitvoerig, omtrent het Leerftuk van de Pleuritides en Pcripneumoniae b'ükfae en RheUmati* cae; en met dit inzicht kan zijne Verhandeling , door zulke konstoefenaars, welke met deze nuttige leer niet bekend zijn, en zoo ligtvaardig in alle koortfige ongefteldheden, waar in de borst is aangedaan, het lancet bij de hand nemen, met voordeel gelezen worden , fchoon dezelve aan alle geordende Artfen ten overvloede bekend zij. — Onder de Schrijvers, over de Paraphrenitis , door den Heer klijnpennink aangehaald, verwondert het ons, niet te vinden de twee uitmuntende Verhandelingen van den Hoogt p. g. sc h roe der de indole ac fede Phrenitidés et Paraphrcnitidis Anahcta, Gött. 1765 en de Paraphrenitide feu Inflammatione diaphragmatis, Gött, 1771- beide in zijne Collectio opufculorum door den Heer ackermann uitgegeven, herdrukt. Ontwijfelbaar de beste fchrifen, die tot hiertoe over deze ziekte het licht gezien hebben.
De Schrijver van het tweede andwoord is de Heer fas, Med. Doctor te Leijden. Deze behandelt het onderwerp zeer Sijfltmutisch, en houdt zich vooral bezig met de verfchillende foorten en verdeelins;en vande Paraphrenitis, die in de daad van weinig belang zijn in de beoefening der Geneeskunde. —— De Nofologia methodua van sauvagfs , die de Schrijver zoo hoos fchat, dat ze in deszelfs ftudeervertrek alfoos voor hem ligt , en de Encyclopédie , zijn de
voor-



fl£c»
J. L. EWAtD
voornaamde gidfen, wier voetfpoor Iiij omtrent dit Leerftuk gevolgd heeft.
. De twee v\ aarnemingen gaan over eene gelukkige doorboring der blaas boven de fchaambeenderen in eene hardnekkige opltopping van water, en eene zonderlinge uitwerking der Kreeftsoogen , in het verwekken ecner bloedftorting der baarmoeder.
Over Staatsomwentelingen , derzelver bronnen en behoedmiddelen. Uit het Hoogduitsch van j. l. ewald, door j. van loo, Predikant te Ootmarfum. Te Utrecht, bij WiMem van ljzerworst, Akademic-Drukker, 1792. Behalven het Voorbericht 199 bladz. In gr. 8w. De prijs is f 1 - '10 - :
FVar zijn geen werken, die een Recenfent meer moeite verfchaffeu, dan die, welke uit zoo vele hoofdltukken beftaan , als het geen wij thans voor Ons hebben, zonder langwijligheid is men bijna niet in ltaat, om iemand eenig denkbeeld daar van te geven. Indien wij flegts den inhoud der hoofd-
ftükken, gelijk wij dien voor het werk geplaatst vinden, wilden mededelen, zouden wij eenige bladzijden moeten volfcbnjven — liever zullen wij onze Lezers dan de redenering van den Schrijver aaneengefchakeld voordellen, en hier en daar optekenen, het geen ons het meest merkwaardig is voorgekomen.
Des Schrijvers oogmerk is geweest twee oude delregels, die honderdmaal gezegd en bewezen, maar nooit genoeg kunnen herdagt worden, in dit zijn werk te bevestigen; namenlijk — dat menfchen altijd menfchen blijven, wanneer men hen flegts mcnfchelijk behandelt , en ten tweede; dat menj'chelijkheid de grond •san alle rust in familien, gczelfchappeu en flaten is — dit doet hij door de volgende redenering.
In de eerde eeuwen van eenen nieuwen Staat, gaan alle zaken haren dillen gang, even als of dezelve voor geene fchokken immer zouden te vrezen hebben. —De Regent heerscht onbepaald, en het volk is dil, terwijl zijne rechten allengs verloren gaan,—■ maar vroeg of laat wordt het llapend gevoel der vrijheid bij de eene of andere gelegenheid opgewekt, — dan fiddert het gehele ligchaam, en zo de zaken wel be-
ftuurd



OVER STAATSOMWENTELINGEN. 221
ftuvrd worden, keert de Staat als vernieuwd weder te ruff van den fteden oever des verderfs, waar op hi] sreolaatst was, alles krijgt weder eene nieuwe veer* trast en de Regering ontlast zich als het ware van de^itöf der krankheid, die haar in onmagr hield gelijk zulks vele oude en nieuwe Staten bevestigd heb-
be"'ulke omwentelingen vindt men meest bij de edellte volken bij welke het vuur der Vrijheid nog niet is uitgedoofd, gelijk als bij de Romeinen , Grieken en andere natiën van ons werelddeel, terwijl zij, die door de langer onderdrukking eene flaaffche ziel gekregen hebben', zich geduldig laten vertr.ippen, zonder de ketenen' te voelen, in welke zij zijn vastgeklonken , indien zij maar dat gene genieten, 't welk tot onderhoud van hun leven volftrekt noodzakelijk is, gelijk de Mongolifche herdervolken , die even als de redeloze dieren behandeld worden.
Niet gemakkelijk evenwel laat zich een volk tot opftand tegen zijne Regenten bewegen — langen tijd kan het de onderdrukking en mishandelingen verdragen, en het is niet dan in den hoogften nood, wanneer het juk der overheerfching onverdraaglijk knelt, dat het zich vereenigt, om de boeien te verbreken, waar mede het zich gekluisterd ziet.
De Achajers, die meer dan acht honderd jaren de genoegens van vrijheid en gelijkheid gefmaakt hadden zonder van iemand benijd te worden , namen niet terftond bunnen mevlugt rot de wapenen, toen zij door de opvolgers van Alexander van deze hunne uitmuntende voorrechten beroofd wierden, voor dat dezen de fchromelijke geweldenarijen en de onmenfche.ijklle wreedheden fchaamteloos gepleegd, en de vooruaamlte burgers, die hunne godloze oogmerken poogden tegen te ftaan, aan hunne onrechtvaardige woede hadden opgeofferd, — toen rekenden zij zich verpligt zich te°vereenigen tegen de algemene dwingelanden, en niet te rusten, voor dat zij hen genoodzaakt hadden, de vrijheid aan bun vaderland wedertegeven.
Even zoo ging het bij de Romeinen. Zij verdroegen de Heerschzucht van Tarquinius langen tijd —met geduldige oogen zagen zij, dat hij eer als een geweldenaar dan als een Koning de wetten veranderde Baar zijne willekeur, den Raad verachte en verfmaad-
de,



*22
j. l. ewald
de, en ohfchuldige burgers buiten de grenzen vaif hun vaderland verbande, — Zij waren tot Haven vernederd en evenwel droegen zij dat juk, tot dat de band van hun geduld eindelijk door de overmaat van ongerechtigheden verbroken wierd, en zij hunne krasten vereenigden , om den dwingeland te verdrijven —. Naderhand verdroegen zij weder de heerschzun'van cesar, en zij zouden misleiden zich daar tegen niet verzet heoben ; - maar toen hij niet alleen regeren maar willekeurig regeren wil le, toen hij vreemdelinge'n tot Regenten aanitelde, den Raad met trotschheid en verachting behandelde, en de gemeensmannen des volks ichaamteloos van hunne posten ontzette, toen begon het klein overblijfzel van egte Romeinen naar uitredding omtezien: ~ cesar werd vermoord - maar het volk door het Afiatisch goud bedorven en weggezonken in weelde , was te verwijfd om zich van die gelegenheid tot herftel van zijne vrijheid te bedie* nen.
Op dezelfde wijze bleven de Zwitzers getrouw aan de üuitfche Keizers , zo lang deze geene al te fterke aanflagen maakten op hunne vrijheid; maar toen albert van oostenrijk geene wetten verdragen kon die palen zetten aan zijne magt, en geene andere wijze van regering kende, dan door ftrengheid en geweid, toen hij alle wreecheden in het werk ftelde om den vriien burger tot zijnen wil te noodzaken dè klagten der verdrukten verfmaadde, en de oudfte'gedachten eerbiedwaardig door hunne verdienden plaagde en onderdrukte, toen begon het verfmoorde vrijheidsvuur in hnnne harten te ontbranden, zij zwoeren dat zij hunne vrijheid herftellen, of in het verdedigen van deze ve fneuvelen zouden, en God zegende hunne pogingen.
De Nederlanders verdroegen geduldig, dat hunne voorrechten d.>or karrl den V. gefchonden wierden omdat hrj hun het juk der overheerfching niet al te fterk deed gevoelen, maar toen zijn Zoon philjppus openlijk voor zijne onderdrukking uitkwam, en de vrije Nederlander»: als Spaanfche flaven regeren wilde toen herleef le de moed der Bataven — tagtig jaren (treden zij voor de vrijheid, en het juk der Spanjaarden werd verbrokt n De onlusten, die wij in onze dagen in Braband hebben



over staatsomwentelingen.
223
ten uitgebroken gezien, hadden foortgelijke bronnen. ;_ 't Is waar, de oogmerken van josi.phus waren niet kwaad,en meer gefchikt, om het volk te verlichten en te verbeteren, dan om het te onderdrukken — inaar zijne verlichting was niet behoorlijk voorbereid — een groot enthufiasmus vervoerde hem fomtijds tot ftrengheid, van welke zich van eupen en van der nood bedienden, om de gisting des volks tot den hoogden trap te brengen, welke de fchromelijkde gevolgen zouden gehad hebben, indien zijn opvolger leopold, door zijne eruftige en vaderlijke goedheid dezelve niet had weten te bedaren.
Het wns op dezelfde wijze gelegen met de onlusten, die in het land van den Prins-bisfchop van Luik
Voorvielen de grondwet van de Luikiche Staats-
gefteldheid, of zoogenaamde paix de fexhc, die in 1316, plegtig tusfehen den Bisfchop, Kapittel, Ridders en Steclen getekend , en altijd door het volk als het plegtanker van zijne vrijheid befchouwd was, werd door de Regeringsreglementen van 1649 en 1684 gefchonden, en geheel omgekeerd, zoo dat de Bisfchoppen zedert dien tijd als onbepaalde Heeren regeerden , en de geestlijkheid , die twee derde van de liggende goederen bezat, van alle belastingen ontflagen werd, waar door de burgers in hunne vridieid benadeeld, nog daar en boven genoodzaakt werden , al de lasten van den Staat alleen op te brengen — het volk deze onderdrukking in het einde moede geworden zijnde, dringt op herftel aan; — de Bisfchop fchijnt gereed,'om hun genoegen te geven, maar verlaat kort daar op het land, 'het welk aanleiding gaf tot een volkomen oproer, welkers bronnen de onvooringenomen befchouwer, ligtelijk ontdekken kan.
De Franfche natie, zedert langen tijd geregeerd door Koningen, die aan de wellust overgegeven, het heil des lands verwaarloosden, en de rechten des volks met voeten traden , uitgeput en vermagerd door de belastingen, welke zij telkens meerder moest opbrengen , om de verfpilzugt en grove verteringen harer vorsten goed te maken, en boven dat alles nog mishandeld door onmenfchelijke wreedheden harer Staatsministers , die allen in despoten veranderd zich alleen fchenen te beijveren , om van 's lands geld den grootfien buit deelachtig te worden — deze natie alle die
be-



112+ J. L. EVVALD
bezwaren langen tijd met een taai geduld doorgedaan hebbende, bediende zich eindelijk van de eeriie gelegenheid, die zich onder {.odewijk den XVI. gunllig daar toe aanbood, om zich in eens, ware het mogelijk, van die allen te ontheffen, en het beftuur, dat zoo lang aan verkeerde handen was toevertrouwd geweest, voor zich zelve te behouden, en door mannen uit den burgerlland verkozen te laten waarnemen.
Uit deze voorbeelden zien wij ten duidelijkden, dat 'er altoos tijrannij van den eenen of anderen aart vooraf ging, die het zaad der omwenteling ftrooide, eer het zich ontwikkelde .— en het is niet zeer waarfchijnlijk, dat 'er zonder geweldenarij en onderdrukking ooit omwentelingen ontdaan zullen — het volk is zelfs van dien aart, dat het langen tijd de onderdrukkingen verdraagt, eer het tot dat uiterllen koomt, om zijne flaalfche ketenen te verbreken — eerst begint het te klagen, dan te morren, maar wanneer ook dan aan deszelfs rechtmatige begeerte niet voldaan wordt, breekt het lang te rug gehouden misnoegen als een opgezwollen droom in het einde los, die rijken verfcheurt en het geheele land aan verwoesting bloot delt.
Én dus legt ons de gefchiedenis van oude en nieuwe tijden genoeg daadzaken voor, waar uk wij een hefluit kunnen opmaken, dat op de natuur van den .mensch gegrond is, hoe men het best de omwentelingen zal kunnen voorkomen, en verhoeden. — Dit kan niet geleideden door een algemeen verbond der vorden, noch door daande legers, noch door vernietiging van de vrijheid der drukpers, noch door andere ftrenge middelen, die het ongenoegen des te groo ter maken — maar door menfchelijkheid en infehikkelijkheid alleen kan de br ui der omwentelingen worden toegedopt - ieder burgerftaat heeft zekere rechten, en die moeten door de Overheden geëerbiedigd worden, nooit moeien zij dat gene aanraken , het geen door het volk als het heiligdom zijner vrijheid wordt aangezien, en door fpaarzaamheid en goede zorgen al'es trachten aan te wenden, om de belastin.: gen te verminderen, en draagli'k te maken.
Er is iemand in Duitschland, die eene algemeene verbintenis van alle regenten a's bet beste middel voordaat, om den geest van opftand , die thans onder



over staatsomwentelingen. 22$
^er alle volken zoo vrezelijk woedt, te keer te gaan, maar dit is een bloot palliatief', en geneest de ziekte geenszins — de Regenten, de Ministers en Hovelingen kunnen zich immers alleen maar onderling verbinden, indien het beste gedeelte des volks niet op hunne zijde is — en wat zegt dit dan ? Zij maken immers altoos het kleinfle deel des volks uit ? — Wat kunnen die tweemaal honderd duizend menfchen in Vrankrijk, die voor de Monarchale regering zijn, helpen tegen die vier en twintig millioenen, die meer of min eene democratie begeren? en als het nu zoo eens in alle landen van Europa was, zou dan een algemeen verbond van alle Regenten het uitharden van dezelve wel kunnen voorkomen ? Immers neen — maar de ftaande legers! — Ja zij hebben hier en daar de omwentelingen lang te rug gehouden, maar kan men dit algemeen verwagten, na het geen wij van de Franfche troepen beleefd hebben? zijn de foldaten geen burgerzonen , die den haat tegen de dwingelanden met de moedermelk hebben ingezogen , en daar in, door elke kiagt, die hunne ouders over de onderdrukking {laakten, bevestigd wierden? —Ja! dezelfde krijgskunde, die de tronen befchermen moet, zal dezelve om ver rukken, en de geest der vrijheid zal misleiden des te fpoediger in de legers uitbreken, als men ze in landen brengt, in welken alles van vrijheid droomt.
Zodanig zijn de redeneringen van onzen Schrijver, welke hij allen befluit met eene aanfpraak aan de Vorften, die wij onzen Lezers met zijn eige woorden zullen voordellen.
,, Nu heb ik niets meer te zeggen. Vorften! ver,, hindert, zoo veel gij kunt, de verfchrikkelijke
ziekte der omwentelingen, waar van Frankrijk zoo
een afgrijsfelijk, zoo een geheel eenig tafereel daar ,, Helt. Al zoudt gij een deel uwe rechten en inkom,, ften aftlaan; al zoudt gij u menig een wensen ,, weigeren, menig eene begeerte opofferen moeten; „ al zoudt gij vrijwillig menig een menfchen gevoel,
dat met vooroordelen gemengd is, of dat geen, 't „ welk gij voor een vooroordeel houdt, en bij ande,, ren heilig is, moeten verfchoonen, ontzien; al zoudt
gij wagten , lang wagten moeten met de uitvoering „ uwer ontwerpen, ter verlichting en veredeling uwes „ volks, al zoudt gij uwe magt zelfs binnen eenige
vad. uibl. v. deel. no. 5. P „ be-



42Ö J. L. EWALD "
bepalingen laten brengen, die zij voorheen niet hadt ,, — dit alles is duizendmaal beter dnn de afgrijsfe,, lijke rotkoorts der' oproerzugt, die den kranken ijl,, hoofdig mankt, hem van vrijheid doet droomen en „ raaskallen, terwijl bij al gelijk een verrot aas be,, gint te Hinken. Waant niet, dat uw volk voor
deze ziekte ooit veilig is, zoo lang het nog hier
of daar gedrukt wordt, of van uwe opvolgers kan ,, gedrukt worden. Vroeger of later komt dan gewis ,, het uur, waar in het zich door u ten leven of ter ,, dood zal heen arbeiden; eene gematigde wijze van „ regeeren, kan het ligchaam van ftaat alleen gezond
houden; vaderlijkheid alleen verwekt kinderliefde bij „ het volk, en deze is het alleen, die de banden van
den ftaat gefloten houdt.
„ Als nu deze gezindheid zich bij de Regenten der
aarde eens begon 1e ontwikkelen, als alle monsters
van het gr iTcr of fijner despotismus, eens in kiuis,, ters werden gefloten , — als de omwentelingen den „ Vorften levendiger deed gevoelen, hoe zoet het is, ,, als vader bemind te worden van zijne onderdanen, ,, en het despotismus gevoel aan het volk gaf, hoe ,, zoet het is een Regent te gehoorzamen, die vader ,, is! Als het congres, dat eerlang waarfchijnlijk alle
magten over de rust van Europa houden zullen, ,, eindigde met dat belluit —■ wij willen Vaders onzes „ lands zijn! — Welk een gouden eeuw!"
Een paar aanmerkingen , die ons onder het lezen van dit Werkjen zijn te binnen gekomen, moeten wij onzen lezers nog kortelijk mededelen.
Wanneer wij des Schrijvers denkwijze in overwe* ging nemen, moeten wij ons dikwils verwonderen, dat hij zich zeiven op veele plantzeu zoo ongelijk is — op de eene plaats fchijnt hij den op'land des volks tegen hunne overheden, om het fchenden hunner rechten en voorrechten, te billijken , en aan eene edeJe zucht voor de vrijheid toe te fchrijven , en op de andere plaats horen wij hem dien , met den naam van
oproerzuebt , beltempelen. ïloe is dit over een
te brengen? Daar het zeker is, dnt oproerigheid altijd iet misdadigs influit, en nooit in eenen goeden zin kan gebezigd worden.
Wat is de reden , dat bij het optellen van alle de 'omwentelingen , welke in latere dagen zijn voorgevallen ,



over staatsomwentelingen* a*7
len, ciie van ons vaderland geheel met ftilzwijgen wordt voorbijgegaan? — Misfchiea is die van te weinig aanbelang ^geweest, ora mede in aanmerking te kunnen komen : — maar waarom heeft de Schrijver de omwenteling van Amerika dan , welke wij als de oorzaak van alle de anderen mogen aanmerken, ge* heel overgeflagcn? hier kunnen wij geen reden voor vinden. u Wij eindigen deze onze recenfie met den wenscli van den Vertaler: ó mogt dit Werk hier of ginds eenen goeden akker vinden, waar in het uitgeftrooide zaad kan wortelen (laan, opfchieten en vruchten der menfchelijkheid dragen , mogten de vorften en volken het lezen en wijsheid leren — maar het fchijnt, dat deze beiden allerminst de waarfchuwende wenken der Voorzienigheid verftaan. — Door het geluid van een woord, door den glans eens iedelen roems verblind, fpringen zij over den flagboom der rede en der menfchelijkheid heen , tot dat zij te laat de gevolgen van hun onverftand gevoelen —• dit was het lot van Athcnen, van Romen, en van meer volken; het lot van alexanoer en van de meeste veroveraars, die de wereld beroerd hebben , want onrechtvaardigheid bederft alle landen, en onverftand alle bezigheid def menfchen. Zij zijn de Wraakgodinnen van het noodlot, en het ongeluk is flegts haare jongfte Zuster, de derde gezellin va» een verfchrikkelijk verbond.
Tlieobald of da Dweepcr; onder de Spreuk: de beste flastt is middelmaat, uit echte gebeurtenisfen faamge* field, cn nu uit het Hoogduitsch vertaald. Te Bordrecht, bij B. T. Morks, 1792. 2^2 Bladz. In gr. 8vo, De prijs is f2-:
TP\e Schrijver van dit werk, stilling, Hoogleeraar: te Marburg, van wien wij reeds meer dan één Werkjen in onze moederfpraak vertaald met genoegen lezen, is juist gefchikt, om de heilloze gevolgen der Dweeperij , en' haare eigenlijke natuur en aard te fchilderen, dewijl hij van zich zeiven fchrijven kon: „ De Voorzienigheid heeft mij, van mijne jeugd af aan. te midden door veele Dweeperijën geleid, en ook deel aan dezelve doen nemen." Hij kende daarom ook p 3 VÊ*



aiS THEOBALD OF DE DWEEPER.»
beter dan menige anderen den loop, dien de dweepzucht neemt, om zich in de ziel te vestigen, haare ichuilhoeken, daar zij zich in verbergt, haare fpreekwijzen, door welke zij een zweem van Godlijkheid, als 't ware, vertoont, zelfs fchijnen fommigen van die fpreekwijzen, die geenen verftaanbaren zin hebben, den ichrijver door gewoonte nog aan te kleeven ; hij was , met één woord, door eigen ondervinding gerechtigd , om eene gefchiedenis der Dweeperij dezer eeuw te fchrijven ; alleen de liefde verboodt het hem; ,, 'er leven, zegt hij, in het Voorbericht, nog, hier en daar, veele waardige, en 'er zelf belang in hebbende mannen, wier naamen en gebeurenisfen, ik moest achterwegen laten, waardoor mijn verhaal zeer onvolkomen moest uitvallen." Maar deze gefchiedenis heeft hij nu m het tegenwoordig werk overgebracht, waar m hij zich een Held verdicht, doch wiens leven hij uit zuivere waare gefchiedenisfen te famen ftelt, zoo dat hij eigenlijk mets verfiere, ., dan — vervolgt hij, dewijl het beloop der zaaken anders gefchikt is, zoo heb ik 'er eenige wein\°e Jnecdoles uit mijn eigen leven tusfehen ingevlochten — Hier en daar'zijn de naamen der Perfonen veranderd , en ik heb, waar het voegzaam^kon gefchieden, de eigen naamen daar bij behouden."
Dit maakt zeker reeds dit werk, het welk dus niet in alles voor een Roman behoeft aangezien te worden , belangrijk, maar niet min de hoofdbedoeling van den SchriiVer welke hij met deze woorden te kennen geeft , zijn DuHsch Vaderland te onderrichten;
dat de weg tot het waare tijdelijke en eeuwige ge" luk, tusfehen Ongeloof en Dweeperij doorgaat."
Nadien het nu, ook in ons Nederland, met ontbreekt aan menfchen , die door Dweepachtige beginzelen gedreven worden, heeft de Vertaler dank verdiend bij onze landgenoten, dat hij dit werk ook onder ons beeft bekend gemaakt.
Wat nu het werk zelve betreft; wij ftemmen in met de gezegden van den Vertaaler Bladz. V. „ Dweeperij aan de éétie , en Ongeloof aan de andere zijde, worden beiden verllandig beltreden en befcheiden behandeld; maar vooral de eerlte, als de hoofdbedoeling, wonder wel, in het oog gehouden; namelijk, om den fchadclijken invloed derzelve op den Godsdienst, het leven, en dezeden der menfchen, door treffende voor-



theobald of de dweeper.
beelden van echte gevallen te ftaaven; liefdeloosheid, en zucht, om eiken anders denkenden Medechristen meesterachtig te veröordeelen, tegen te gaan; Christelijke verdraagzaamheid en gematigden Godsdienstijver op den waaren prijs te ftellen ," enz.
Samuel theorald (wiens Vader didericii , en Grootvader hans, zoo verre het nodig is, mede ten toneel verfchijnen) komt voor als de held dezer gefchiedenis; welke tot aan zijn huwelijk in dit Deel gebracht wordt, beloovende de Schrijver, dat het Tweede Deel zonder uitftel zal volgen, r Zeer veel nut, gelooven wij, zou een werk, als dit tegenwoordige, ftichten kunnen, indien het met eenen bedaarden geest gelezen en nagedacht wierdt, bijzonder van zulken, die eene neiging hebben tot , of gevaar loopen van zich te zullen vergapen aan het zoo godsdienftig voorkomen van Dweeperij ; eigenlijke Dweepcrs zullen het denklijk niet lezen, of 'er niet door verbeterd worden, nadien het karakter der Dweeperij niet medebrengt, vatbaar te zijn voor overtuiging. Deze is eene aanmerking van den Schrijver Bladz. 91. welke wij hier met zijne woorden zullen plaatzen , om tevens een voorbeeld te geven, met welke gegronde aanmerkingen hij zijn werk heeft weten belangrijk te maken.
,, Dit is een fterke Charactertrek van de Dweeperij : men voelt in zijne ziel eene diepe overtuiging, dat deze of gene gewaarwording of bevinding van God is , daar mag nu de bijbel en het verftand met alle kracht tegenfpreken, dat helpt alles niet; men gelooft veel meer, dat men den bijbel niet verftaat, of men draait en wendt hem zoodanig, tot men eene fpreuk vindt, die ons vleit; om het verftand bekommert men zich in 't geheel niet."
,, De Dweeperij is eene foort van gewendheid der ziel, en het gaat in dit geval den Dwceper als eenen , die zich aan de fterke dranken gewend heeft; dewijl hij zich kwalijk ge [leid vindt, wanneer hij eenen tijd lang dezelve niet drinkt, zoo gelooft hij, dat dc fterke drank hem gezond zij. — Het verftand en de Natuur mogen daartegen aanwenden, wat zij willen , even zoo is de Dwecper; in zijne gewaarwordingen, of bevindingen , bevindt hij zich zeer wel — en zonder deel ve kwalijk gefteld. O wat is het daarom niet P 3 on-



a30 THEOBALD OF DE DWEEPER,
onuitfpreeklijk gewigtig, zich van jongs af aan, oprecht in waare overtuigingen te gewennen! Want het js eene gewisfe waarneming , dat ook de verftandigfte wel duizendmaal bij zich zeiven voorneemt, het verftand en de waarheid te volgen, en toch even zoo ineiiigmalen volgt hij zijn eigen gevoelen. „ Een volkomen oprecht, door den waaren Godsdienst opge" klaard, cn met het gevoel des harten gantsch over" eenftemmend geweten baart den hoogllen vrede met " God, die alle ver/land te boven gaat." — " Nog een ftaaltjen willen wij hier aanvoeren van de zaaken, die men in dit werk kan vinden: Bladz. 327* onderricht de Eerwaardige bozius samuel theobald nopens de Bevindingen op de volgende wijze. ? ^ „ „ Zeg mij eens; wat is eene Bevinding?
Ik kan 'er u zoo op éénmaal geene bepaalde volledige befchrijving van geven; mij dunkt, dat dit eene bevinding of gewaarwording is,wanneer ik in mijn gemoed eene neiging voele, een lust, om iet te doen 01
te atcn.'Deze befchrijving is recht goed en tot ons 'óVmerk nodig, ftel u eenmaal alle foorten van be" vindingen voor: gij zult zien, dat gij dit in haar allen aantreft. Zie hier flechts een paar voorbeel" ben De vraag is, of wij met eenen Mensch ver' trouwlijke vriendfehap zullen houden? — Wanneer " wij niet lang nadenken en onderzoeken, of hij de* ?' ze vriendfehap waardig is; maar de neiging van " ons harte vragen: of wij goed voor hem zijn, ot " wij hem kunnen leiden? — of, wij lezen, of tioo" ren eene mening van geestlijke dingen; wij voelen , 9' dat ons die mening bevalt, wij hebben eene nei" <dng of overhelling daartoe, en wij volgen haar , S' dan volgen wij onze gewaarwording. Nog- eens: " wij worden door de vetfehijning van eenige fchoon" heid, of van ellende getroffen, wij laten ons door " deze verfchiining tot deze of gene handeling gelei, den. zonder te onderzoeken , of de fchoonheid " waar, en of de ellende waar, of valsch is; zoo " vofcft wij ook in dit opzicht niet onze Rede, s' maar gewaarwording; hebt gij tegen deze bepaaling " van oiïze bevindingen iet in te brengen? ?'„ Mij dunkt, dat ze gantsch volkomen is. _
, Mij dunkt het ook; maar waar u:t out-



THEOBALD OF DE DWEEPER. I3I
ftiat thans deze gewaarwording ? — daar op komt « .? )> « ,, alles aan.
Naar de srondftelltngen mijner opvoedmge , werkt God, of de geest ven jesus christus, die gcwaar-
" wordingen in de harten der vroomen; en daarom is men ook fchuldig , zijn leven daar naar in te
,, richten."
Zijn dan alle gewaarwordingen van vroome „menfchen goed ? — of werkt God alle gewaarwor-
?' dingen in de harten der vroomen?" " _
, Dat kan men onmooglijk gelooven, want ook in 'de vroomfte menfchen begeert nog het vkcsch tegen den " geest; daaglijks Hijgen nog gewaarwordingen op, die " men niet opvolgen mag, die onfeilbaar kwaad zijn."— 3' ,, Bij gevolg, durft men öök, naar de grondftel„ lingen der Piëtisten, die dit gelooven, niet alle gewaarwordingen vertrouwen, veel min zich van al11 len tot zekere handelingen laten leiden." " — ,, Neen zeker niet.
Hoe kan men dan onfeilbaar weten , ot men „ „ eene gewaarwording volgen , of niet volgen mag?" "
Men moet die naar het onfeilbaar richtfnoer van 'alle onze handelingen, het woord van God, bcproeven; is zij daar mede overëenkomftig, dan is zij van God, cn menvolge haar op; maar is zij daar mede ' niet overëenkomftig, zoo komt zij van onze verdor„ ven Natuur voort, en wij moeten haar niet vol-
11 * — ■ ■■ ■"
• ,, 6 Dat is fchoon! — zeer fchoon! — Men mag 'dan dus geene enkele gewaarwording volgen, ^voor " dat men 'die aan Gods woord beproefd heelt."" — " Dat verftaat zich van zeiven , dewijl 'er zoo veeTe verdorven gewaarwordingen mede onderlopen. Zoo ll moet ik zekerlijk eerst ieder ééne dcrzelve beproeven,
eer ik haar in volgen mag." ■
Ziet gij nu! — wanneer gij de zaak nu zoo 'bij"het licht befchouwt, zoo moogt gij nimmer eene Gewaarwording tolgen, maar het beflüit van uwe " beproeving of onderzoek. — Gij deedt dat geen wat " gii na de beproeving. volgends den Bijbel, met " de wet van God overëenkomftig vondt; niet waar?'
" Zeer;zeket! P4 „„Hoe



23* G. PAAPE
„ „ Hoe noemt men die kracht der ziel, waarmede „ men onderzoekt en befluit?" "
Mijn God! — en mijn Ai! — Redel _ dat is „ zonneklaar! — Ik moet dus niet mijne gewaarwor„ dingen, maar mijne Rede volgen."
,, ,, Zacht! — zacht! — Dit is zeker waar;alleen „ met eenige bepaalingen te verftaan. De waare Gvd,, geleerden waarlchuwcn nögthans altijd tegen de Rc„ de, en dat met recht. — Ziet gij! de Rede heeft „ fomtijds geenen grond genoeg , om alles te bcrei„ ken, wat tot der menfchen eeuwige gelukzaligheid „ van nodeis;(dat bewijs ik u niet, want gijzijt geen „ vrijgeest;) daarom heeft God den menfche zijn „ geopenbaard Woord gegeven, dit moet dus een „ nchtfnoer onzes levens zijn. Hier aan moet zich „ ook de Rede geheel en al onderwerpen, en naar „ hetzelve oordeelen. Daar op willen wij nu deze „ grond- of onderftelling vastftellen : de Christen mag „ zijne gewaarwordingen niet volgen, maar hij moet zich „ door zijne, door het woord Gods verlichte, en van ,, hetzelve geheel afhanglijke Rede laten geleiden." "
Behalven dit zal de Lezer in het eerfte Hoofdftuk van dit werk nog veele wetenswaardige berichten van den ooifprong der Dweeperij, en derzelver oorzaken als ook veele bijzonderheden van eenige voorname en bekende Dweepers vinden.
De klugten der gekroonde Stervelingen , of dc ho-e School der Wijsgeren. Boor geruit pape. Te Ro>terdam,bij J. Meijer. 179- 194 bladz. In Ivo. Be prijs ts f i:\o-'.
De ijverige paape overwegende, dat 'er in den burgeritand bijna geene charakters meer te bedenken waren , welke niet reeds bij wijze van Klugtfpelen waren afgefefnlderd, werdt met medelijden aangedaan over de gekroonde Hoofden, welke hem voorkwamen in dit geval te kort gedaan te zijn, even als hadden zij geen beftaan op de wereld, en als of hunne gebreken gantsch van geenen invloed op de maatfehap. pijen, en voor niemand te vrezen waren.
Om deze reden belloot hij in dit gebrek te voorzien, ten einde de Koningen en Prinfen zoo wel o-e. tegenheid te geven als den burger of onderdaan , %m een zoo dugtig middel ter verbetering, als het vrolijk tooneel , te genieten. J
Over



DE KLUGTEN DER GEKROONDE STERVELINGEN. 233
Over gebrek aan ftof bad hij niet te klagen , maar aan den arbeid gaande, bevond hij , dat Klugtfpelen van dezen aart, noodwendig iet zouden moeten hebben, dat, door het vreemde van dezelven, ergernis aan de nauwgezette Kunstkenners, en vooral aan zoodanige Lezers zoude geven , die liever de regels dan de ware natuur gevolgd zien: bedoelende daar mede, dat men in deze Tooneelfpelen het ernstige en boertige, het droevige en vrolijke, door elkander vermengd zal vinden , zoo dat men den dolk aan de eene zijde van het tooneel in het onfchuldige hart zal zien wringen ; terwijl men nog bezig is, om de grappen te belagchen, die aan de andere zijde gemaakt worden.
Verder verklaart de Heer paape, dat hij , om zich de verdenking , als had hij de tegeuswoordige Vorlten willen befchimpen , niet op den hals te halen , op eenen verren afftand van onzen tijd gebleven is, zoo zelfs , dat de jongfte gefchiedenis, die hij ten onderwerpe koos, meer dan zes eeuwen oud is. — Zo 'er -evenwel ftervelingen mogten zijn, die hier of daar hun beeld vonden, zoo vvenscht de Schrijver, dat zij, met dezen fpiegel , hun voordcel doen mogen.
De Klugtfpelen , welke in dit eerfte Deel, dat van meer anderen ftaat gevolgd te worden , indien dezen in den fmaak der Lezers vallen, gevonden worden, zijn de navolgende:
Caligula, Vorttelijk Klugtfpel.
Cleiudius tot Keizer verheven, Vorftelijk Klugtfpel.
De Vergoding van Keizer Claudïus.
Alexander, Vorftelijk Klugtfpel.
Petrus de Kluizenaar, Patriarchaal Klugtfpel.
Urbanus de tweede, Pauslijk Klugtfpel.
De Verovering van het Heilig Graf, Nationaal Klugtfpel.
Wij zullen onze Lezers eenige trekken uit het eerstgenoemde mededelen, om hun te doen zien, hoe wel de Heer paape , in dit zijn voornemen geflangd is, en hoe hij beantwoordt, aan het geen hij ons in zijn Voorberigt gezegd heeft.
Eerst vindt men daarin , hoe blind de denkbeelden zijn van zommigen ouder het gemeen , omtrent hunnen Koning of Opperhoofd; zich inbeeldende, dat hij verre boven het menfchelijk gedacht verheven , een geheel ander wezen is , dan zij , cn dat hij met oneindig veel meer vermogens, dan het gros der menfeheu, begaafd is.
P 5 Ziet



S3+ G. PAAPE
Ziet hier hoe de Heer paape zulks voorflelt:
pis o, (em Visfcher.) Kinderen! Kinderen !
domitia.
Wat is het Vaderlief?
pis o.
Nu zult gij zien, dat gij nog nooit gezien hebu s i l i u s.
Is het wat moois ?
p iso.
Het mooiste uit het gehele Rijk.
domitia.
En wat is dat, Vader?
pis o.
De Keizer!
silius.
De Keizer ? de Keizer ? o daar ben ik tot in mijn ziel blijde om ! daar heb ik lang naar verlangd, pi so.
Dat geloof ik wel, het is ook alles, wat gij zien kunt.
domitia.
Maar vader Pifo! de Keizer is immers, —■ p is o.
Keizer van de gehele wereld !
domitia.
Ja dat is goed, maar hij is immers maar een mensch? p i s o.
Een mensch — een mensch ?
silius.
Hoe durft gij het vragen, Domitia?
p i s o.
Een mensch ? — De Keizer zou niet meer dan een niensch wezen ?
domitia.
Maar wat is hij dan ?
p i s o.
Wat hij is — Hij is Jupiter ! hij is Apollo! hij is Eacchus! hij is Hercules ! hij is — o nog zoo veel.
domitia.
En is hij dat alles gelijk ?
p i s o.
Ja! ja \ en nog veel meer dan dat.
s i«



de klugten der. gekroonde stervelingen. 2*5 s il i u s.
Waarom niet üomitia! Waarom niet? hij is 'er immers Keizer voor! hij kan de Goden maken en breken, 200 als het hem behaagt. JJat is met meer dan billijk.
1 domitia.
En zijn de Goden daar zoo mede te vreden? riso.
Wij moeten daar wel mede te vreden zijn, wij, die hier op aarde wonen , en zouden die goede lui daar boven het dan niet zijn? — Kijk domitia voor den Keizer moet alles onderdoen — enz.
In de twede plaats leert hij ons door de volgende famenfpraak, hoe de moedige pogingen van zulken, -welke gedreven worden door eene edele zugt tot de vrijheid, door lage vleiers ibmtijds worden te leur gefield en tegengeftaan.
macro, (pverflen der lijf wagten.)
Dan is dit doodlijk eenzame ftrand de plaats onzer bellemming?
vellejus, (hoveling.) Naar alle waarfchijnlijkheid!
c h e r e a , (krijgsgemeensman.) En wat zullen wij hier met onze talrijke armee moeten uitvoeren!'
vellejus.
Alles wat onze oppergebieder hoogstgenadiglijk behagen zal.
c n ere a, Qer zijde.) Doemwaardige vleier!
(Overluid:~) Hoogstgenadiglijk behagen zal?
vellejus.
O ja! cherea! en het past ons, zijnen wil, als een wet» te eerbiedigen.
cherea.
Schoon die ten bederve van het vaderland ftrekt ?
vellejus.
Zelfs, fchoon die ter verwoesting van de gantfche wereld verftrekte ! — wij zijn onderdanen.
cherea.
W'j zijn dan geen Romeinen meer?
vellejus.
Eigenlijk gefproken zijn wij alles, wat de Keizer van ons gelieft te maken,
m a-



236-
G. PAAPE
. ,. ma c r o.
Gij dient uw' vorst getrouw'
cherea.
Zelfs zonder onderzoek of hij het waardig is?
vel l h jus.
Gij zegt te veel, Mijne Heren!
^„.. C°/> e™ veelbcduidenden toon} Mijn pligt! J
... . cherea.
Wel nu — uw pligt ?
.. , , vellejus.
Vorderde, om dergelijk eene taal niet te horen zonder dezelve te ontdekken.
cherea.
Ga heen vellejus, en vlei den tijran ten kosten van onze hoofden. J macro, (/lil tegen Cherea. j
Matig u en denk aan uw ontwerp — enz.
in de derde plaats, leert ons de Schrijver' hoe zii die de waarheid fpreken, en die zich durven onderwinden, om den vorst de ware mening van hunne harten te openbaren, veelal het flagtoffer worden zi£ ncr tomeloze heerschzugt en onmenfchelijke wreedheid.
calioula.
Hoe! ~ Trouwloze! indien gij mijn hart gekend had, zoudt gij mij dan geen Keizer gemaakt hebben?
m a c r o.
Vorst! — Moet ik de waarheid fpreken?
caligula.
Zonder de minde agterhoudendheid! — Zoudt nu mij dan geen Keizer gemaakt hebben? J macro , {met eene edele fierheid.') Neen —■ nooit!
caligula.
Mijn lijfwagt — fleep.dezen verrader ten dood.
cherea.
Vorst — bedenk!
caligula.
Vermetele! — wagt het zelfde lot! ik duld geen tegenfptaak! — mijn lijfwagt! — f]eep hem weg en fla hem in dier voegen, dat bij gevoel van zijn' dood nebbe.
macro, (in het heengaand) Tijran! uit mijn fchuldeloos bloed zal een wreker
voort-



DE KLUGTEN DER GEKROONDE STERVELINGEN. 237
voortkomen, die nog dezen dag u verpletteren zal! jupiter dondert reeds. aligula>
Gij vergist u, Jupiter kan zonder mij niet donde
^SSfflk wordt ons in dit Klugtfpel nog getoond hoe zulke dwingelanden de aanzienlijke eerambïeTwe 'fchenken aan onkundige mannen zonder ver„ s Is Zii fiegts hunne boze oogmerken daar tfbereiken kunnen, of gelegenheid vinden om hunne seile lusten optevolgen — hoe zij het bloed van brave en onfchuldige menfchen laten vergieten, als ïet flegts (trekken kan tot vermeerdering van hunne tiide ike glorie of ingebcelden hoogmoed - hoe lage v eiers, die zich alleen voor den vorst nederbmgen, nm door hunne laagheid zoo veel te meer gunstbewijzen te ontvangen, hem in den pekel gewoon zijn te laten zitten, zodr'a zij zien, dat zij geene voordelen meer van hem genieten kunnen-
Welk een en ander door den Heere paape op zoo eene aartige wijze is voorgefteld, dat wij ons onder hS lezeï dikwijls niet van lagcheni hebben kunnen onthouden fchoon wij aan den anderen kant met kunnen ontkennen0, dat het ons is voorgekomen dat fommbe charakters wat al te fterk getekend zijn.
5e overige Klugtfpelen in dit deel vervat, zijn met mi uier bevallig famengelteld en leveren, geene mindere Sewiizen op van domheid en dweperij, des w.j alle reden Vinden om ze onze Landgenoten! in de uure vin uitfpaSg, tot vervrolijking van den geest, aanteprijzen.
prijs is f 2 - io -: Tn dit tweede en laatfte Deel vinden wij, hoe de Rerpublikeinfche Gelieven eindelijk, na langen tijd van eet? gefcheiden geweest te zijn op het ouverwagst St malkanderen vereenigd worden en door een gewe nscht huwelijk hunne lang uitgerekte hope vervuld zie - Nu zou men denken, dat hunne rampfpoeden



S3S j. p. van heel
een einde genomen hadden; — maar neen: pammilus 's jongeling vader een ijverig voorftander van de vrij. heid zijnes vaderlands , door Heerschzugtige Volksverleiders befchuldigd, als had hij het volk misleid en bedrogen, werd tot eene altoosduurende ballingfchap verwezen; welk ongeval eene nieuwe bron van wederwaardigheden opent, waar mede die laatfte Deel ten einde loopt.
Bij de aankondiging van het eerde Deel dezes werks zeiden wij, dat hetzelve met eene menigte van nuttige lesfen doormengd was, dit mogen wij nog met meer recht op dit twede Deel toepasfelijk maken; onder anderen is de redenvoering door pammilus tot het volk van Syracufe gehouden , welke wij vinden bladz. 16, opgevuld met zeer nuttige en voortreffelijke leringen , waar van wij onzen Lezeren, bij wijze van uittrekzel, nadien zij in haar geheel te groot is, om hier geplaatst te worden, eenigen zullen mededelen. —
„Wilt gij volk van Sijrakufe (dus lezen wij bladz. 21.) uwe wetten geëerbiedigd zien, maak ze nimmer op eene ligtvaardige wijze; laat hare billijkheid haar een kenmerk van majesteit, dat onzen harten treffe en aan zich onderwerpe, indrukken; laat zij door het vaderland vreedzaam, en gelukkig te maken, achtbaar en heilig worden."
,, Om de wetten te beminnen, moet men ze kennen, om ze te kennen, moet men ze beftuderen en aan het onderzoek der rede onderwerpen. Eene nutteloze wet is voor het welzijn van den Staat niet onverfchillig. Zij deelt in het gezag van andere wetten, en in eene welingerichte Republiek moet het gezag enkel aan het nuttige verbonden wezen. Zij vermindert den eerbied, dien men aan noodzakelijke wetten verfchuldigd is , omdat zij den burgeren eene zonder reden geëerbiedigde zaak voor oogen fielt. De kunde van den llaatsman blijkt dan , als hij met weinige wetten vele zaken regelt; dewijl, hoe minder het getal der wetten zij, hoe krachtiger en achtbaarder zij zijn ; door dus de nuttelozen te vernietigen worden de nuttigen verfterkt, en hier door ontrukt men aan de handen van muiters een geheiligd wapentuig , dat hen aangemoedigd zou kunnen hebben, om kwaad te doen, door hun hope te geyen van het met den fchijn van goed te vernisfen."
„ Het



DE 11EPUBLIKEINSCHE GELIEVEN. 239
■ - Het oorlog (bladz. 23.) is een kortftondig nnheil de tijd herftelt , wat de fcrïg verwoes ,'wist zelfs zijn fpoor.uit, de krijg leert een volk deszelfs fouten zien, en in de rampen, die faq v°roorzaakt, doet hij de deugden, die dezelven moeten
^Toe'n^Sgd (bladz. 25.) dat het veranderen van eene wet eene gevaarlijke zaak is, het is eene kwaal eigen aan alle menfchelijke gewrochten , diedoor voorzigtigheid verzagt , die door een vcrftandig. overleg weggenomen kan worden. - De burger die begrijpt eene aan de rust en welvaard van het. vaderland nadelige wet te ontdekken, moet langen tijd daar over in tlilte en met bedaardheid nadenken, om te maken, dat hij zich niet bedriege. Wordt hij door al dit nadenken in zijn gevoelen verfterkt, dan moet hii met zijne ervarenfte medeburgeren, en vooral met dezulken, die geen te warm hoofd en ■een gezonde ziel bezitten , raadplegen. Indien dezen met hem inftemmen , moet hij zijne gedachten aan de hoofden des ftaats voordragen; dezen zijn verpligt dezelven te onderzoeken ; waar naïij zijn voordel aan het vergaderde volk moet openleggen met aanvoering van alle de redenen, die hetzelve kragt kunnen bijzetten; de Regenten moeten alle bedenkingen, die zij op het voordel hebben, omvouwen; waar na 'er eenige dagen dienen te verionen , om den burgeren tijd van onderzoek te vergunnen Op den tot de uitfpraak vastgeftelden dag moet het'volk op de plegtigfte wijze opgeroepen worden; men ontfltiite de tempels; doe de outaars roken; dat de priesters lofgezangen aanheffen, enden Goden de beden en wenfehen van het vergaderde Gemenebest opdragen- niets moet'er verzuimd worden, om deze uitlpraak dc 'meeste achtbaarheid bijtezetten, om een overtuigend blijk te geven, dat de wetten heilig zijn, en dat alleen het vaderland heiliger dan de wetten is.
Het ware te wenfehen , dat dit gehele boek met zulke nuttige leringen vervuld ware, — evenwel kunnen wij de Lezers verzekeren, dat zij 'er niets 111 vinden zullen, 't geen kuifche ooren zoude kunnen kwetzen, hier en daar vinden wij zelfs zedekundige aanmerkingen, die het lezen van dit werk voor den beminnaar0der deugd belangrijk maken. Jammer m-



fi4° ƒ. adams, antwoord.
tusfehen is het, dat de gefchiedenis in dit laatfte Deel niet ten einde lope, de uitgevers zeggen in een nabericht, dat zij de andere brieven niet hebben kunnen vinden, en komen de nieuwsgierigheid des T e zers, eenigzins te gemoet, door een kort verflag over de verdere lotgevallen der perfonen, die in dit werk voorkomen.
Antwoord op het werk van den Heer thomas paine gemeld: rechten van den mensch, enz. door ioiin adams schilden... Uit het Engelsch, te Haarlem, bii T van Wal ré en Comp, en A. Loosjes, Pz., ƒ79,. <58 Bladz. In gr. 810. De prijs is/: - 8 - :
"Dij gelegenheid, dat wij het antwoord van den Heer adams uit de vertaling te Dordrecht bij a. BLUssé en zoon uitgekomen,'beoordeelden , maakten wij reeds gewag van den ijver, waar mede de Boekhandelaren in ons Vaderland malkanderen poogden voor uft te ftreven , om het eerst aan de nieuwsgierigheid, waar mede dat antwoord door onze landgenooten wierd te gemoet gezien, tc voldoen. — Deze vertaling, korten tijd na die van de Heeren ELussé in het licht gekomen kan daar van tot een bewijs verftrekken. '
Dit geval zou misfehien aanleiding kunnen geven om de Boekhandelaren bedagt te maken op gepaste middelen, waar door foortgelijke voor hun zeer onaangename gevallen in vervolg van tijd konnen voorgeko men worden. — Wij menen wel, dat tot dat einde in vorige dagen, reeds overeenkomften tusfehen de Boekhandelaren gemaakt zijn; maar het fchijnt de loop der menfcheüjke contracten te wezen, dat derzelver veerkragt, door den tijd verzwakt, nu en dan eenige verlterking nodig heeft.
Wij kunnen, ten opzigte van deze vertaling, niets anders zeggen , dan dat zij in nauwkeurigheid en waarde, voor zoo ver wij dezelve met malkanderen vergeleken
hebben , die van de Heeren blusse evenaart • maar
Sero venientibus os/a.



UITTREKZELS en BEOORDELINGEN.
t. d. michaclis Nieuwe overzetting des ouden T'Sfaments met aanmerkingen voor ongeherden. In het Nederdidtsch overgebracht. XIV. Deel , behilz'nde de boeken ksra, NEffCMlA en bsthp.r. Te Dord. recht, bij A. Blusfé. en Z>on en de Leeuw en Krip, 1792. Behalven de Voorreden 291 Bladz. In 'gr, 8vo, De prijs is ƒ 1 - 10 - ;
W/ü ontvangen dus weder een Deel van dit voortrek " 'lijk Bijbelwerk van den terecht vermaarden mii haPLis,vv'aar in de laatfte Historifche Boeken des Ouden Testaments, esra , nkhemia , en psther , bevat zijn, yan welke de beide eerften de gefchiedenis des [oodfchen volks, na de terugkomst uit de gevangenis vart Babel tot op artaxerXës Longimanut, aan welke 0 s zoo veel gelegen ligt, zoowel om de voorzeggingen der profeeten recht te begrijpen, als in menig ander opzicht , behelzen, zijnde daar van de eeni-re echte bronhen. tosEFUs'is hier geene bron, geen getuige . maar fchept uit dezelve; en heeft ze, menigmaal, /eer verkeerd, Zelfs nog verkeerder dan onze laater Uitleggersj verliaan. 13e zes eerfte Hoofdrukken cn een gedeelte van het zevende in het Boek Esra zijn historifche berichten voor Esrals tijd, jaarboeken, welker Schrijver wij niet verder kennen, dan dat hij of zij, (want er kunnen 'er meer dan dén geweest zijn ) gelijktijdig; met de gefchiedenis geleefd hebben. In het VU Hoofdftuk vervolgt lisra, welke vs. %->. in den eerften p<*r» foon begint te fpreken, deze berichten tot het ejnde van het Boek; en van daar af is. tot aan bet Boek Nehemid in de Joodfche gefchiedenis eene gap ng; van 33 jaaren, dus bijna van een geheelen menfchen
leeftijd. Uit het eerfte Hoofdftuk van Nehemia
meent de Heer michaclis, dat men zeer duidli k zie', dat 'er geduurende die 33 jaaren gewjgtige dingen moeten gebeurd zijn; ja het fchijnt hem toe, dat geduurende dien tijd een'overval van nabuurige voïken plaats éehad hebbe, die een groot gedeelte van Jenifakmn
muur om verre haalden , enz.
Op deze gaping volgt nu het Boek Nehemia, blijk, haar van hem zeiven gefchreven , en behelzende VAD. BIJUh V. DSfifc NO. 6, Q d8



242
J. D. MICHAÏLIS
de gefchiedenis van zijn eigen tijd en Stadhouder.fchap.
Na dit Boek van Nehemia is 'er weder eene gaping in de Joodfehe gefchiedenis, alwaar het ons, tot op de boeken der Machabeên, aan echte (tukken en gelijktijdige belichten ontbreekt. Maar dan gaat 'er weer
licht in de gefchiedenis op, eerst een gebrekig, door het Tweede Boek der Machabc'èn, maar dan een groot en heller, door het oorfpronglijk in het Hebreeuwsch. gefchreven, doch tot ons flechts in het Grieksch gekomen, eerfte Boek der Machabeên." ,, Dit is, order alle Hebreeuwfche gefchiedboeken, het zijn de woorden van MiCHAëus zeiven — de Canonieke niet uitgezonderd , ten opzichte van zijne wijze van vernaaien, het beste, dat is, duidelijkst verhaalende, en meer chronologisch , met naauwkeurige dagtekeningen , daarbij gelijktijdig, en, hoe meer men het beproeft, des te geloofwaardiger: het welk dan ook de rede is, waarom ik het, alhoewel het niet tot de Canonieke Boeken geteld wordt, in onze taal overgezet, en 'er mijne aanmerkingen bij gevoegd heb. ik merk het als eene bijna noodwendige bijlage tot mijne overzetting des ouden Testaments aan.
,, Of het Boek Esther Canoniek zijn , zoo als men gemeenlijk gelooft, ja zelfs, of het echt, en eene waare gefchiedenis, of een verdichtzel zij", zegt de Ridder m'ichaSus ,,, moet elk een zelf beproeven , fjwaï t zonder beproeving moet men het ook niet verwerpen.) en daarbij heb ik in de aanmerkingen, door eene openhartige aanwijzing der zwaarigheden, der genen zoo wel, welke ik beantwoorden, als die ik niet beantwoorden konde , toegebracht, wat in mijn vermogen was. Vv'ie bet goedvind,die mag ook nog daarmede vergeleken, het geen ik in de Qosterfihc Bibliotheek, Deel IH.
Bladz.
(*) De Nederduitfche Vertaling dezer overzetting van het \. Boek der Machabeè'n is, vertaald door w. van hamelsveld, en na deszelfs dood, uitgegeven door zijnen broeder ysbramd van hamelsveld, bij den Drukker van dit Maandwerk 1787. Aan de overzetting van dit Boek heeft de Ridder MiCHAëUs veel werks bedeed, 's mans aanmerkingen op het zelve bevatten eenen voorraat! van veelerhande voor den Uijbelminnaar noodzaaklijkc kundigheden.



NIEUWE OVERZETTING DES OUDEN TESTAMENTS. 243
Bladz. 12—38. Deel VI. Bladz. 144—151. (van de Hoogduitfche uitgave,) heb gefchreven. Vindt men dat boek niet echt, dan verliest 'er de Godsdienst niets bij dan tegenwerpingen, die uit hetzelve tegen denzelven gemaakt zijn." ~ Wij merken hier alleen, jn 't voorbijgaan, aan, dat evenwel de Ridder MicHAëus verfcheiden tegenwerpingen in zijne aanmerkingen op dit Bock geplaatst heeft, die niet zoo moeilijk zijn op te losfen, mids men dezelven uit het rechte oogpunt befchouwt.
De behandeling, zoo ten opzichte der vertaaling, als der aanmerkingen, is met betrekking tot deze Boeken volkomen dezelfde , die de Heer michaclis gehouden heeft, met betrekking tot de overige Boeken des Ouden Testaments. Bij de Boeken Esra en Nehemia heeft hij, op den rand, twee jaartallen geplaatst, het jaar van Nabonasfar, en het jaar voor de Christelijke tijdrekening, of, zoo als wij gewoon zijn te zeggen, voor de geboorte van chuistus, omdat men zonder tijdrekening en een achtervolgend jaartal eene gefchiedenis niet wel verftaat, en dezelve niet met vermaak en deelneming leest.
Ook heeft de Heer michaSlis , bij het Boek Esra en Esther, niet flechts het Hebreeuwfche Boek overgezet; hetwelk in Luthers, (en ook in onzen Staaten^ Bijbel, onder de Canonieke Boeken ftaat, maar 'er. ook de afwijkingen en bijvoegzels der apokrijfe Griekfche Boeken bijgevoegd. „ Dit, (dus gaat hij voort) achtte ik nodig; vooreerst, om de historie, en omdat ik den navorfcher der Joodfche gefchiedkunde dienst wilde doen; ten tweeden, omdat het Griekfche Boek Esra, fomwijlen juister is , dan het Hebreeuwfche, zoo als wij dit hebben: ten derden, omdat josefos, wiens plaats in het Boek tegen appiön bij het onderzoek nopens den Canon zoo zeer gewigtig is, niet eigenlijk het Hebreeuwfche, maar het Griekfche Boek Esra en Esther volgt, en derzelver bijvoegzels heeft: eindelik, omdat de Roomfche Kerk de bijvoegzels van Vet Griekfche B ;ek Esther voor Canoniek houdt , doch deze niet wel te lezen of te verdaan zijn , wanneer men ze, afzonderlijk, geheel aan het einde des boeks (telt , zoo als de Latiji/che overzetting, en i.utwer in de /lukken op Esther doen, rnaarzich beter laten



244
H. G. BERGEN
lezen en beöordeelen, wanneer men ze in orde, ter plaatze vindt, daar zij behooren."
Ter aanprijzing van een werk, welks roem te wel gevestigd is, dan dat het aanprijzing zou nodig hebben, oordeelen wij geen woord te moeten zeggen, alleen eene aanmerking nopens de Nederduitfche vertaaling. De Lezer zal in dit ftuk eene merklijke ongelijkheid tusfehen het begin, eenige Hoofdltukken van esra, en het vervolg, vinden, zoo in fpelling als anderszins, de reden hier van is, omdat de Heer van hamelsveld van de verdere vertaaling van dit werk heeft afgezien, hetwelk dus door eenen anderen Vertaler achtervolgd wordt.
Gedenkwaardigheden uit het openbaar leven van jrsus. Volgends de vier Euangelisten in overeen/lemming gebracht , en met ophelderende en praktikale Aanmerkingen voorzien. Door h. c. bergen, tweeden Prediker te Grunberg. Uit het Hoogduitsch. Tweede Teel. Te Lei/den, bij A. en J. Honkoop. 1793. 510 Bladz. In gr. 8yo. De prijs is f a-18-:
Wij hebben bij hetgeen wij No. 3. .van dit Dee!, aangaande dit voortrellijk Werk van den Fenv. bergen gezegd hebben, niets te voegen, dan, dat dit tweede Deel, waarmede dit Werk volledig is, voorzien is van een Register, het welk aanwijzing doet, in welke afdeeling de bijzondere Hoofdblokken en Verzen der Euangelisten te vinden zijn en voorkomen, ten behoeve van hun , die nopens dezen of genen Tekst, de bijzondere ophelderingen verlangen, welke hier in het verband van het overëenllemmend verhaal gegeven worden, het welk inzonderheid nut kan hebben voor jonge Leeriiaren, welke ook van dit Werk nuttig gebruik kunnen maaken, bijzonder tot hunne toepasfingen, zonder losfe fpelingen , of ongegronde vergeestelijkingen , waar door de Heilige Schrijvers maar al te dikwijls, hoewel.meestentijds met het welmeenendst oogmerk, mishandeld zijn. Wij willen derhalven alleenlijk onzen Lezeren uit dit tweede Deel weder eene proeve mededeeien, waartoe wij de 84!^ Afdeeling verkiezen, omdat zij één der kortlten is. Zij heeft dit opfchrift:
Voor-



gedenkw. uit het openkaar leven van jesus. 245
Voor (telling van eenen Meldenden Parizeer cn Tollenaar, 'tot waarfchuwing voor hoogmoed en geveinsdheid, om de rechte gemoedsdart te toonen, in welken men mot vertrouwen van verhooring bidden, en vergeving van zonden van God verkrijgen kan.
„ [Niets (Irijdt zoo zeer met eene gegronde verbetering en verandering des menfchen, daar het Euiingelie'op aandringt, dan hoogmoeten ingebeelde godzaligheid, wanneer men eene te hooge verbeelding-van zichzelven, zijne gewaande deugd en heiligheid , heelt, en zich deswegens , om eenige vroomfchijnende handelingen, voor veel beter houdt, dan alle andere menfchen, die men bij zichzelven vergeleken veracht. De haatlijkheid van deze ontaardheid wilde jesus aan verfcheidenen , die dezelve hadden, toonen; maar te gelijk de natuur der waare bekeering , en hoe men met vertrouwen van verhooring bidden , en vergeving van God verkrijgen kan, aanwijzen. En dit deedt hij, in eenige voorbeelden , op eene zeer bevatlijke , overredende, eu duidlijke wiize.]"
Luk. XVIII. 9—14.
,, (Te weten) jesus zeide tegen eenigen , die zich zeer veel van hunne godzaligheid verbeeldden, en andere lieden nevens zich verachtten, de volgende gelijkenis : twee menfchen gingen op in den Tempel, (de Tempel tc Jerufalem flondt op eenen berg) om aldaar hunnen godsdienst te verrichten. ' üe één was een Farizeër en de ander een Tollenaar."
„ [Dus twee perfoonen , die in hunnen (land era beroep zeer verfchillend waren. De Farizeën gingen voor heiligen door, en de Tollenaars werden als de gewetenlooste menfchen aangezien.]"
,, De Farizeër ilondt alleen, op eenigen af (land van den anderen, en badt dus: Ik dank u, ó God, dat ik niet ben als andere menfchen, die dieven, roovers, onrechtvaardigen , echtbrekers zijn — of zoo — als deze Tollenaar. (Hier wierp hij een trotsch en verachtelijk oog over fchouder op den armen Tolbedienden.) Ik vaste tweemaal ter week, en geve tienden van alles, wat ik bezit."
,, [Ik ben wel niet verpligt, om van alles tienden te geven , maar ik doe overtollige werken, ik geve ook"de tienden van zulke dingen , die in de wet niet bepaald zijn. Vergel. 5de Boek mos. XIV. sa—-29."
O 3 „ Gee-



64» h. c. sergem
„ Geene treffender fchilderij kon jesus" van eenen fchijnheihgen en geveinsden , hocdanigen de Farizeën Waren , en thans nog zoo veele Christenen zijn, ontwerpen. De Farizecr, arm in alle deugden des harte, zoekt door eene grondige beoefening van het min wezenlijke in den godsdienst , door waarneming van het geen in de oogen valt, en geene zonderlinge moeite kost , als ook door^de verbeelding, dat hij geen roover-, geen onrechtvaardige, geen echtbreker was , te weten, in dien zin , dien hij aan zijne woorden gaf God , zichzelven , eC zijne medemenfehen te mislei! den. Deze zijne gewaande godzaligheid maakt hem bovendien nog zoo verwaand, dat hij daar, bij elke gelegenheid , op pocht , God cn de wereld zijne verdienden voorrekent , en — het geen het ergst is — anderen nevens zich veracht , en voor verworpenen verklaart, die, alfchoon zij ook zichtbare fouten en gebreken mogten hebben , nogthans misfehien geen Zoo geheel verhard , liefdeloos , en valsch hart hebben , en even daarom veel gemaklijker te verbeteren Zijn, dan hij. — Hoe trotscli en onlijdelijk is zijne taal: lk danke u , ó God , dat ik niet ben ,' als andete menfchen, enz. wie zou hem nog lang dus kunnen hooren voortpraten ?]"
Maar dc Tollenaar ftondt van verre, (verre van den Farizecr ftondt hij daar onopgemerkt) en fcheen Zich niet te vermeten, zijne oogen hemehvaard te heffen, O God! —. zeide hij, terwijl hij op zijne borst sloeg — ó God ! wees mij zondaar genadig."
„ [Wie ziet hier niet den oprecht berouwhebbenden en zich bekeerenden zondaar , die vol fchaamte en leedwezen tot zijnen Vader te rug keert, die zich met niets wil ontfchuldigen , niets voor God zeggen, din dat hij een zondaar is; dien het een waare°ernst is , den voorigen zondenweg niet weder te betreden, en de Verzuimde pligten te vervullen? En wie zal niet ootdeelen , dat, indien ooit een zondaar genade zon verdienen , deze waardig was , van God 'begenadigd te worden? Maar jesus verzekert bet uitdruklijk.]"
,« ik zeg u, vervolgde jesus, deze, maar niet de eerlte , ging , van zonden vrijgefproken , (cn begenadigd^ af na zijn huis. Want die zichzelven verhoogt, «al vernedert , en die zichzelven vernedert, zal verboogd worden."
m [Hie



gedenkw. uit het openbaar leven van jesus. 24?
mier ziet men dus andermaal , de natuur van eene waare bekeering , die ons Gods gunst verwekt, oprecht, met aandoening gepaard berouw, en verfoe jina van begaane zonden; nednghcid des harten, welk. alle vertrouwen op eigene verdienden uitQuit, en waarbij wij onze onwaardigheid cn ftralwaardighefd voelen - vervolgends, dat zeker — tot onze bekeering eoo «odig —' vertrouwen op God, dat hij ons bij de/.- boetvaardige gezindheid, en het oprecht voornemen van bekeering; dat wij genomen hebben, om jesus wil, zekerlijk, onze zonden vergeven , en de zaligheid fchenken zal, of met andere woorden, het geloof in jescs christus, het welk de troostrijke beloften van zijn Euangelie met verlangen en dankbaarheid aanneemt (*) en eindelijk de nieuwe gehoorzaamheid, welke een onaffcheidlijk gevolg hier van is, en zonder welke ons geloof dood, cn op zijn best vereeefsch zijn zou. gal. V. 6. jakob. ii. 17. Dit alles zijn — vooral voor ons, wien het buangelie van CHtusTüs verkondigd is — hoogstnoodzaakhjke en Volftrekte voorwaarden van de vergeving der zonden. Zonder dit kunnen wij ons met de genade van God niet vertroosten. Lezer, wat is dan billijker en verftandiger, dan dat wij deze voorwaarden zoeken te vervullen; dat wij bijzonder opdien tijd, wanneer wij op nieuw zijne genade zoeken , en ons vaster met hem vetêenigeri willen , met waaren . ootmoed des harten, met berouw over onze zonden, en begeerte naar verbetering voor hem verfchijnen ? Alsdan zal het ook
, Alhoewel Uier van niets uitdruklijk in den Tekst ftaat, cn 'er volgends het oogmerk , dat jesus bij dit verhaal hadt niet behoefde te ftaan, echter mogt het hier in deze aanmerking, daar van de Christelijke bekeering gefproken wordt, niet voorbij gegaan worden, dewijl-, volgends andere eetuieenisfcn der Heilige Schrift, het geloof in jesus chkistus voor hem, wien de leere en de verdienfteu van jesus bekend is "eer wezenlijk fiufc der bekcering uitmaakt. Doch, over het geheel kan men de zedelijke verbetering, naauwlijks als moogli ik denken, zonder hoop of vast vertrouwen op God, dat hij ons de zoi d ■ vergeven Zal. En zoodanig vertrouwen moest de boetvaa d jé Tollenaar aïsZinS ook hebben. Hij geeft bet als 't ware fe kennen , in die woorden : 6 God, wees mij e ndaar genadig!'' '
Q 4



c. c. h. van der aa
van ons zijn: Hij ging af, vrijgefproken vrn z-'ne zonden, en met de goedkeuring van God en zijue genade begunitigd.]
's Menfchen Ingang tot Heerlijkheid, om, in het toekominde Leven, Gorles Beeld in volkomenheid te wezen. Door c. c. h. van oeu aa , Bedienaar des II. Euangelie in de Gemeente, toegedaan de 'Onveranderde Augsburgfche Geluofsbelijdenije ; Lid en Secretaris van de ilollandfehe Maatfchappij der ITclenfchappen te Haarlem Tc Haarlem, bij C. Plaat, 1792. 232 bladz. In gr. Svo. De prijs is j'i-ïo- :
A/fet de uitgave vfln dit Gefchrift, verkrijgt de Heer * van der aa zijnen godvruchtigen en menscblievenden wensch, elders gedaan, om door het mededeelen van hetzelve, in zijnen zoo verre gevorderden Ouderdom, tot het vvanre en betlendige geluk ziner JMeue-christenen, nog iets te mogen ticbrenger.. In een onlangs uitgegeven Gefchrift;nanmlijk , getiteld , de verëischten der waare Godsvrucht, om te zijn Godes Beell op Aarde, waar van wij reeds verflag gedaan hebben, hadt de Eerw. Schrijver deszelfs ftrekking aangekondigd, als die van Voor loop er of'Inleiding tot een volgend Werk, 't welk daar mede in onmiddelijk verband zou ftaan. De Heer van der aa bouwt z jne. Verhandelingen op deze Helling, dar de mensch van God zijnde voorrgebragt, om te zijn het Beeld van zijnen Maker, en nogthans de beste der menfchen in dit leven, dien trap van vroomheid niet bereikende, welke tot volkomene gclijkenisfe, en daar uit volgende gelukzaligheid, verëischt wordt, 'cr alzo reden is om te verwagten , dat 'er een beter ftaat na dit leven zal volgen, in welken dit doelwit zal bereikt warden.
O.n des Schrijvers denktrant en voordragt hier om trenl te doen blijken, oordeelen wij geraaden, even gelid; wij ten aanzien van het gemelde Werk gedaan hebben, ook bier den zaaklijken doorlopenden inhoud van het thans aangekondigde Gefchrift te plaatzen.
In de eerlte Verban lelinge , fchetzende de onvolmaaktheid der menschlijke Godsvrucht In dit leven, toont de Heer van der aa, dat 's menfchen Godsvrucht



'S MENSCHEN INGANG TOT HEERLIJKHEID. 249
vrucht op deze Aarde, met een ligchaam, als hij omdraagt, en in de omftandigheden, in welke hij zich geplaatst vindt, nooit die volkomenheid bereiktwelke 'er verëischt wordt, om in volkomene gelijkenis met God, zijn Beeld en gelukzalig te wezen Om dit nader op te helderen , wordt in eene volgende Verhandeling onderzogt, wat 'er tot 's menfchen Gelukzaligheid verëischt worde; met aanwijzing, dat de meest «jevorderde Vroomen op aarde die gelukzaligheid niet bereiken, om reden, dat zij niet volkomen het Beeld van God zijn; waar uit dan nader wordt afgeleid., dat daar de mensch voor zulk eene gelukzaligheid vatbaar is, de H. Schrift hem hoop cn uitzigt geeft op eenen toekomenden ftaat, in welken Gods oogmerk met hem volkomen zal bereikt worden. Als eene bekragtiging van dit denkbeeld , wordt vervolgens onderzogt" wat "gezonde redeneering, voorgelicht van en O'iderfteund door de H- Schrift, ons van zodanigen toekomenden ftaat doe deuken; met aanwijzing, dat de toeftand van bet toekomende leven juist zal beantwoorden aan, en een natuurlijk gevolg zijn zal van ons gedrag in dit leven. In twee volgende Verhandelingen wordt dit denkbeeld verder ontwikkeld, dooide overweeging van de verbintenis van dit met het volgende leven, met aanwijzing, dat de ftaat der gelukzaligen eeuwig gelukkig zijn zal, en dat van de godloozen geene verbetering is te wagten. ^Thans gaat de Schrijver voort tot een onderzoek van 't geen 5er verëischt wordt , indien de godvruchtigen namaals gelukzalig zijn. Hier wordt naagefpoord, 's menfchen fterven, of hoe het bij zijnen dood met zijne ziel gefteld zij: ten welken einde haare onfterfli-kheid wordt aangewezen, en baar toeftand bij en na haaren uitgang uit dit leven; waar aan gehegt worden eenige aanmerkingen over de gedagten en aandoeningen der Vroomen "na hunnen dood, en dat zij ftraks na hun fterven gelukzalig zullen wezen. Voor zoo veel het nu, om in heerlijkheid Gods beeld te zijn, niet weinig zal toebrengen , dat de godvrugtigen namaals met ligchaameh zullen bekleed zijn , wordt de grond dezer wedervereeniging van de ziel met een ligchaam aangewezen , in de Op'üanding van jesus christus; bij welke gelegenheid deze Öpftanding opzettelijk wordt bewezen > met aanwijzing van het verband, waarin Q 5 dc



tLgQ C. C. H. VAN DER aa
de Verrijzenis van jesus met die der Vroomen ftaat, en van de ongerijmde gevolgen , die uit het lochenen der Opltandinge van den Heere jesus cn van die der Regtvaardigen voortvloeien. Hier mede In-fluit de Heer van dek aa dit Deel, om het vervolg zijner aanmerkingen, over deze vohvigiige onderwerpen, zoo dra mooglijk zijn zal, het licht te doen zien.
Henen reeks van befpiegelingen ontmoeten wij in dit. {lichtelijk Gefchrift, allen niet even bondig, of die bij allen een gereden toeval zullen vinden, doch waar van de meesten, evenwel, der aandagtige ópmerkinge waardig zijn , en veelen van welke eene heilzame drek» king hebben, om in het gemoed te ontfteken de bewegingen van ware Godsvrugt, en om in heilverlangen na de groote bedoelingen der Christlijke roepinge ontvonkt te worden.
Uit de Verhandeling, lopende over der menfchen gedagten cn aandoeningen na hunnen dood, lust het ons, bet volgende ter proeve mede te delen. Aangemerkt hebbende , dat de Godzaligen ftraks na hunnen dood gelukkig zijn zullen, en een geheugen van hunnen toeftand op aarde zullen behouden, oppert de Heer van der. a\ de bedenking, of het hunne gelukzaligheid niet zal Itooren, wanneer zij zich hunner voorgaande overtredingen herinneren ; of wanneer zij herdenken den jammerlijken ftaat, in welken zij hunne vrienden eu kinderen hebben agter gelaten. Zie hier 'smans gedagten over deze zwarigheid.
,, Een godvruchtige, (dus fchrijft hij) zal zich gewis zijner voorgaande daden , en dus ook zijner voorgaande zonden herinneren. Laat het waar zijn, dat "dit zijn genoegen, zijne gelukzaligheid in eenen ,, minderen trap zal doen wezen , terwijl de mensch oóglteü zal, naar dat hij heeft gezaaid; liet zal echter zijne gelukzaligheid niet kunnen wegnemen, , daar hij een vroom mensch is, en weet, dat bij ,, zich aan zijnen Leidsman jezus christus heeft ge„ houden, dat hem de overtredingen vergeven zijn, en God zijn genadige Vader is. Daar zal dan in ,, veel voller fterkte en nadruk, plaats vinden het zeg,, gen van bavtd Pf. XXXII: i, i. Welgelukzalig is de mensch, dien de overtredingen vergceven zijn, „ dien de zonde bedekt is; Welgelukzalig is de mensch, dien de lieer de misdaad niet toen kent"
„ Laat



'S MENSCHEN INGANG TOT HEERLIJKHEID. 2*?ï
,, Laat het ook waar zijn, dat hij zich herinnert 9,' den beklaaglijken /laat, waar in hij zijne weenende Vrienden heeft agter gelaaten; gelijk dit uit het voorgaande is te denken, zal men zich echter verbeelden kunnen, dat menfchen, welker liefde zoo „ gezuiverd is, dat zij nu in den verhevenften zin God boven alles beminnen ; die in de verzekering der Godlijke gunst, hunne hoogfte gelukzaligheid ftellen; die verzekerd zijn, dat God ook de Vader ,, is van de hunnen ; dat, al wat hij doet, is wei ,, gedaan; die 'cr in berusten, wetende dat Go.ies ,, doen onverbeterbaar is, ook ten opzichte van hun „ en de hunne; kan men zich verbeelden, dat zulke „ zielen over deze Godlijke fchikking, die hun en de hunnen overkomt , zich bezwaaren zullen ? Hebben menfchen op aarde reeds getoond, bekwaamheid te hebben, om hunne kinderliefde, voor de ,, liefde voor het algemeen op te offeren: hoe veel meer zal het Godvrugtige zielen mooglijk zijn, als zij deze banden, die hen aan hunne kinderen binden, deze aardfche betrekking , gelukkig ontkomen ,, zijn! Zij zullen zich, even als abraham ons wordt voorgefteld, lok. XVI: 25. wel herinneren de hunneu, met bedaardheid, des Heeren Wijsheid en „ Goedheid prijzen, althans in zijn doen, fchoon zij ,, het nog niet volkomen mogten doorzien , van „ gantfeher harte berusten. Want zij weten en hou,, den zicH verzekerd , dat hun affcheiden niet alleen ,, voor haar, maar ook voor de hunne, veel nutti„ ger, dan hun bijblijven, is geweest. Dus kunnen „ de traaneH hunner weenende Vrienden hen niet ont,, rusten, die zich uit onkunde, over het geene tot ,, hun best dient, maar 't geen zij voor nadeclig aanzien, bedroeven; te meer, daar zij verzekerd zijn, ,, van hunne Godvruchtige Vrienden, bij de Opftan,, ding van de Rechtvaardigen , ten gene dage te zul,, len ontmoeten, om met hen in hunne gelukzaügheid te deelen."
Uit dit enkele ftaal kan de Lezer genoegzaam afleiden het stichtelijke dezes Werks, welks naarftig en godvrugtig gebruik, even als dat van het voorheen ge. melde, wij den Christenen , onder de beroerten 'en kwellingen dezes onvolmaakten levens, wel emlri*willen hebben aangeprezen.
Proe-



•5»
proeve van onderzoek
Troeye van onderzoek over de oogmerken van hel lijden en derven van j^sus christus , benevens eene verhandeling over de voordeden zijner opoffering om ten goede, enz. Te Amflerdam, bij de Erven P. Meijer en G. Warnars, 1792. 86 Bladz. In gr. 8vc. De prijs is f: - 12 - :
Eene nieuwe proeve," omtrent een onderwerp, zoo gewigtig , maar tevens zoo onderhevig aan verfchillende opvattingen, maakte ons nieuwsgierig, naar het lezen van dit ftukjen. Van deszelfs inhoud zullen wij den Lezer zaaklijk verllag doen, en 'er onze gedachten bijvoegen.
De fchrijver verklaart ons in zijne voorreden , dat hij, eene rechtftreekfche behandeling der gefchillen onder de Christenen daarlatende, en met ter zijdedel ling van alle feilbaar gezag en zoo veel zulks mooglijk* is , van alle zonder eigen onderzoek omhelsde begrippen, getracht heeft te onderzoeken, welke de oogmerken waren, dat hel (Jppersl-Wezen zijnen voornaamflen gundeling, den flehuldelozcn en weldoenden prRus,aan zoo veel jmaads en finarts heeft overgegeven, cn Hem zulk eenen geweldigen dood, ^geheel onverdiend, heeft doen ondergaan ; — cn vóórts. — IVelke de voord cel en zijn, die de cjwjfering van christus ons heeft aangebracht, — welke bedoeld worden in het fchrifcuurlijk voorltel, dat christus voor ons geflor-^ ven is." —
Om dit oogmerk der Godheid op te fpooren, het welk bijzonder de inhoud is der proeve of eerfte verhandeling, Haat de ongenoemde Schrijver Bladz. 7. van de twee wegen, de wijsgeerige befchouwing van het voorgevallene (de fdctd) zelve, of van het nagaan der fchriftuurlijke uitfpraken daar omtrent, den eerften weg in; keurende dien deii zekerden, dewjl het gantfche refultaat der berichten nopens de gefchiedejiis'van onzen Heer klaar, echt, zeker, en boven alle bedenklijkheid is; hij merkt Bladz. 11. op, dat het alszms geoorloofd zij , de bedoelingen van 's HeiJands opölteiïng uit 'de vergelijking van zijn gedrag met zijn wedervaaren en Gods blijkbare deelneming, op te fpooren; ook neemt hij tevens eene bedenking
weg,



OVER «ET LIJDEN EN STERV. VAN JESUS CHRISTUS. 2£3 ■
we*, te weten. Dat het niet doenlijk fchijnt, de hed°o?lin-'en eener gebeurenis uit ae befchouwing der Scbeu enls zelve te leeren kennen. Deze aanmerking, zegt hij, zou gegrond zijn, in geval wij de aPbeurenis in zijn geheelen famenhang nog niet over. Jfcn konden, dan, naamlijk , als dezelve nog met afgelopen en voleind was, - maar de gefchiedenis onzes Heeren voltooid zijnde, (als ik zoo mag fpreken ) met zijne heerlijke opvaart ten Hemel, kunnen wij uit het geheel beloop de godlijke oogmerken , bij de overgave zijns Hoogstgehefden , aflei-
dÊDeze oogmerken komen nu, volgens den Schrijver hier op uit. Jesus was volmaakt onzondig, de meest^eliefde van het eeuwig en almagtig wezen, cn wordt echter zoo deerlijk mishandeld, zoo gruw' lijk ter dood gebracht - nogthans onder dunhjke b ijken van de Godlijke opmerking en daac l.jke werkzaamheid hier op aarde. - Dan , ter f nina van in de iterktte verzoekingen ftand.astige en daadlijk werkzame godsvrucht, werdt de diep verneaerde - verhoogd - en de deerlijk gefolterde overgebracht tot eenen ftaat van wenschlijke rust en hoogst
genoegen.^ ^ ^trokken voorftel (Bladz. 13.) •
vertoont dus onfchuldig en onverdiend lijden — geleden onder Gods bijzonder toezicht, — en gevolgd door gecvenredigde vergoeding en beloningen. En dit te vertenen, was, naar het mij, uit hooide van ftraks voortitelde redenen, toefchijnt, de groote en eigenlijke bedoeling der verfchijning van christus hier op aarde, en van het geheel beloop van de fcbikkingen der Voorzienigheid Hem betreffende , bijzonderlijk van ziine overgave tot den dood-." — De meening des Schrijvers "is, zoo wij hem wel vatten; dat jesus onfchuldig, onder Gods bijzonder toeverzicht — doch met dat gevolg, dat hij verhoogd en beloond is geworden , geleden heeft, is gefchied, met dat oogmerk, opdat wij de volgende waarheden daar uit met zekerheid leeren en weten zouden.
J T ijden is geen blijk van fchuld bij den lijder ot van onopmerkzaamheid van den Albsheerfcher. Onfchuldig! Inden kan dus plaats hebben, en heeft met de daad plaats, niettegenftaande Godlijke achtge-



£54
PROEVE VAN ONDERZOEK
ving en toegenegenheid, omtrent den fchuldelozen lijder.
JI. Lijden , godsvrucht, cn beloning flaan in het trcfl'endst verband. In het ondergaan van het bitterst onverdiend lijden, betoonde onze Heer de verhevenfte en fterkst beproefde godsvrucht — en werdt gefchikt voor alleruitnemendst heilgenot, het welk hij ook met de daad ter beloning zijner gehoorzaamheid
verkregen heeft.
• III. Wij zien hier een treffend tafereel van de bedeelingen der Voorzienigheid, ter ontwikkeling van het Godlijk ontwerp, om de redelijke fchepzelen, door het doen ondergaan van onverdiende rampfpoeden en verdrieten, tot heiligheid op te voeden, en 'daar door
ter hoogcr gelukzaligheid op te leiden. —
IV. De Zaligmaaker ontving de belooning der Godsvrucht eerst na den dood in een volgend leven. Hier uit is dus aanfchouwüjk, dat in dit leven niet alles is afgedaan , maar dat 'er een toekomftise Haat van vergelding te wachten ftaat — gelijk 's Zaligmakers verrijzenis ons niet alleen eene proeve geeft van de mooglijkheid der herleving , maar ons dezelve met de hoogfte mate van zedelijke zekerheid algemeen doet verwachten.
Met één woord de leerftukken van Gods zedelijke Voorzienigheid, en van een toekomend leven te bevestigen, en van alle de bedenkingen, die dikwerf geopperd zijn, omdat men ftrijdigheid of gaping meende te ontdekken tusfehen lotgevallen en'verriienfien , te bevrijden , dit zal de verhevene bedoeling zijn van iesus lotgevallen. —
Bladz. 30. ,, De oogmerken der opoffering van jezus christus , betreffen Hem den grooten Lijder zeiven en het heil der menfchen; misichien ook dat van andere redelijke wezens, behalven de menfchen, bewoners van andere gedeelten van Gods onmeetiijke fchepping." Doch hier wil de Schrijver zich niet met gisfmgen ophouden; fchoon hij meent, dat de Heilige Schrift aanleiding geeft, om zulks te denken, bfbz. I. 10. vergel. lil. 15. joann. XI. 5. en 52. koi.oss. I. se. vergel. 1 petr. I. 12. waar tegen men echter kan aanvoeren , hebr. II. 16.
De hoofdbedoelingen van het lijdén cn den dood van jkzus christus, welke ons betreffen, zijn de boven opgegeveue; verdere bedoelingen, die den Schrijver



OVER HET LIJDEN EN STERV. VAN JESUS CHRISTUS.
ver als min-gewigtig en- ondergefchikt toefchijnen , waar toe hij brengt de bevestiging der voorgedragen leere — het geven van een volmaakt voorbeeld — en het aftchatïen der offeranden , door den dood van christus, hoewel om andere redenen noodzaaklijk, vor te ftellen, als het volmaakt, eenig en volwigtig offer, het welk alle verdere offers nodeloos maakte'* — worden door den Schrijver in de volgende Verhandeling, over de voordeden van 's lleilands opoffering, voorgelleld en ontvouwd.
Bij deze gelegenheid maakt de Schrijver Bladz. 32. eene aanmerking over de uitgeftrektheid dezer weldaadige bedoelingen, of de perlbnen, aan welken de opoffering onzes Heeren ten goede komt — ,, christus is voor allen , allen menfchen ten nutte , gfflorven. — hun alleen kunnen de weldaadige oogmerken tot voordeel ftrekken , aan welken de zaligmakende genade verfcheenen is, die de leere des Euangeliums vernomen hebben, enz. — Niemand is door een onvoorwaardelijk raadsbelluit van de genieting dezer weldaaden verftoken , maar ook niemand kunnen dezelven tot heil gedijen, die 'er geen belang in fielt, ltrekkende dezelve alleen tot voordeel voor de getrouwe aanhangers en navolgers des Gekruisien , fchoon zoo wel van alle eeuwen en gewesten, als van de getoovige cn godvreezen de Tijdgenoten."
Ten opzichte van de oogmerken van jezus lijden en fterven , met betrekking tot Hem zeiven — komen des Schrijvers gedachten hier op uit: —■ ,, Hij moest ook eenen proef/laat doorgaan — aan verzoekingen blootgelteld , en aan onverdiend lijden onderworpen worden. ■—■ Hij moest moeilijke gehoorzaamheid leeren .
onbezweken vertrouwen oefenen. — Maar om dezelve is Hij dan ook van God uitermate verhoogd , en gefield aan zijne rechtehand," enz.
De tweede Verhandeling in dit Stukjen, over de voordeelen der opoffering van jesus, ons ten goede, Bladz. 38. volgg. ontvouwt deze voordeelen, nadat de Schrijl verin eene Aantekening over de uitdrukking, dat christus voor ons gegeven is, geleden heeft, enz. zich verklaard heeft, dat dezelve dubbelzinnig fchijnt, en dat het zeker is, dat de oorfpronglijke Griekfche woorden geenszins noodzaaklijk, m plaatze , betekeuen — Bladz,
45^



PROEVE VAN ONDERZOEK
45. vinden wij des Schrijvers opgave van deze voordeden , op deze wijze:
I. ,, Dat de dood van jezus christus, een zeer treffend bewijs is van zijn Godlijk Lczantl'chap, en het Christendom zich daardoor mede gedaald vindt, als waarlijk Godlijke Openbaring."
II. ., Dat de dood van jezus christus, het fterkst mooghjk en treffendst blijk is dtt liefde van den Allerhoogden, en
III. Zijne eigene vermogende goedwilligheid, ons-
WIV. Dat onze Heer daardoor het Nieuw Verbond ingewijd; — bet Mozaïsch vernietigd, — de volken met eikanderen bevredigd, — en degrondflag tot algemeene goedwilligheid, gelegd heeft."
V Dat de dood van jezus christus ons volkomen" zekerheid verfchaft, van Gods verzoenlijkheid, en van de vergeving der zonden."
VI. „ Ons ten fterktien tot Godzaligheid verpligt, dat VHeilands gedragingen in lijden en derven, het uitmuntendst exempel van Standvastigheid en waare godsvrucht bevatten, en — de drijfveeren en bedoelingen zijner grootmoedige overgave, de nadrukhjklle drangredenen tot navolging opleveren."
VII. „ Dat het lijden en dood van jezus christus, de ve'rkwiklijkfte en opbeurendtte troost in de rampen, verdrieten en fmarten dezes levens fchenkt," en
VIU. „ Dat zijn dood als noodzaaklijk tot zijne Opftanding,' de grondflag is dier zedelijke blijkbaarheid , welke wij van onze opwekking uit den dood en verbetering van toeftand, in^ het volgend leven hebben.''
Wanneer nu onze Lezers ons vraagen, wat wi, van deze Proeve denken, zoo moeten wij gul uit bekennen , dat derzelver beloop en uitilag ons niet voldaan , maar een aantal tegenbedè'nkingen bij ons verwekt beeft. Wij gelooven zeer geern , dat.de ongenoemde Schrijver welmeenende liefde tot waarheid tot zijn drijfveer heeft , en geene partijfchap koestert, fchoon wij zoo min zin hebben in de nodelooze aanmerking, die' wij Bladz. 32. vinden nopens het owaonvaardtlijk Raadsbcfluit ,hotAm\gt aanmerkingen toch altijd eenige partijdigheid te kennen geven, als wij daar 111 zin hebben dat iemand roet vooröordeelen voor zijn godsdienstig famenftel bezet, en ingenomen is, Te mm,



OVER HET LIJDENEN STERV. VAN JESUS CHRISTUS. 257
omdat de Schrijver, als hij zegt: „ christus is voor S "eftorven, dan hun alleen kunnen de weldaad.ge oogmerken tot'voordeel (trekken, aan welken de Zakkende Genade verlchecnen is , die de Leere des E ' n"elit,ms vernomen hebben , en van de hoogstxSwaardige voorvallen in Palestina gelelned kenms oraaeendeenz. zich even bezwaard zal vinden om de moeilijke vraag te beantwoorden: Maar waarom is die kennis niet aan allen medegedeeld, en tot allen gebracht ? Zal hij 'er iet op weten te antwoorden , dan het Godlijk wijs welbebaagen? En wat is dit. bil flot anders dan een wijs onvoorwaardelijk Raadsbefluit.? Want eéen verdandig voordander van het onvoorwaardelijk Raadsbetluit , heeft ooit beweerd dat hetzelve „let tevens wijs en goed zij. Ondertusfchen meenen wii in het doorlezen van dit Stukjen', de aanleidende gelegenheid gevonden te hebben, welke de ongenoemde! Schrijver op den weg gebracht heeft tot het regelen van zijn onderzoek. Priestley iri zijne.Gefehiedenis der verbasteringen van het Christendom.,11de Boek, 2de Hoofdft. Bladz. i-9- volgg. hadt de (telling voorgedragen, „ dat de Opftanding van christus — als gericht tot bevestiging zijner leere en verzekering van toèkomftige herleéving - de hoofdbedoeling was van zijnen do~od." - Hier vondt onze Schrijver eene gaping, welke deze (telling deedt waggelen: , Maar tot dit oogmerk was evenwel zulk een fchandehjk einde niet nodig!" Bladz. 17. en nogthans zal hem de voordraf van priestLey hebben toegelagchen , dit wekte hem dan op, om door een herhaald onderzoek te beproeven . of hij deze gaping ook vullen kon. Deze onze «nsüng (leunt enkel op foortgelijke ervaaringen, die wii waargenomen hebben, en het kan zijn, dat wij mistasten, dit kan alleen de Schrijver zelve beoordeelen. , . r
Hoe het zij, de weg, dien hij verkozen heeft, om, langs denzelven, de hoofdbedoeling van jesus lijden en dood op te fpooren, „eene wijsgeenge befchouwing van het voorgevallene (de jactaj zelve komt ons voor noch „ de kortlte, noch de gemakhjklte, noch de zekerde te zijn;" vooral niet in vergelijking van de verklaaring der Schriftuurplaatzen , tot 's Heilands lijden en derven betrekkelijk. Ieder zal het met ons ééns wezen, ja, de ongenoemde Schrijver zelve, als
VAD. BIBL. V. DEEL. NO. 6. R hll



25ö PROEVE VAN ONDERZOEK.
hij hier op gelieft te peinzen, dat het niet gemaklijk, en in zeer veele gevallen heel onzeker is,wanneer wij, zelfs uit der menfchen verrichtingen en daaden, hunne waare bedoelingen en inzichten afleiden, of omgekeerd uit de lotgevallen, die hun overkomen, de oogmerken der Godlijke Voorzienigheid, met hun die toe
te fchikken, opmaaken willen.
En als wij onderftellen mogen, dat jesus zelve, en vervolgends de Apostelen , door zijnen geest gedreven, ons de oogmerken der Godheid verklaard hebben, ten opzichte van jesus dood en lijden , en welk is toch anders de inhoud van 't Euangelie van jesus, en dien gekruist ? is dan de weg van hunne gezegden te lezen, en hunne verklaaring aan te nemen, niet verre weg de kortfte, boven dien van wijsgeerig onderzoek ? Wij fchenken den Schrijver alle zijne aanmerkingen, Bladz. io. „ dat wij omtrent de echtheid der Schriftuurtekften veel minder zekerheid hebben, dan aangaande de waarheid der bedoelde voorvallen; dat, tot derzelver rechte verklaring, eene mate van taal- en oordeel-kimde — van de kennis, der Oosterfche VVijsgcerte, en gewoonten, — van toenmaals heerfchende gevoelens en zweevende gefchillen, — en eene uitlegkunde verëischt wordt , welke men voorzeker niet voorönderliellen kan , dat zij allen bezitten, die in de kennis van de Godlijke oogmerken bij de overgave onzes Zaligmakers belang ftellen."— wanneer, naamlijk, dit alles, hetwelk niet vrij is van overgedrevenheid, op deze of gene bijzondere Schriftuurplaats toegepast wordt, maar zijn de uitdrukkingen van christus zeiven, dat hij gekomen is, om te dienen, en zijn ziel, of leven, te geven tot een randzoen voor veelen, dat zijn ligchaam voor ons verbroken, dat zijn bloed voor ons vergoten is, waarvan wij de geduurige herdenking bij het vieren des H. Avondmaals hebben; zijn de menigvuldige verklaringen en uitdrukkingen der Apostelen,', die allen harmonisch daar op nederkomen , dat jesus geftorven is om onze zonden , hoe?of op welke wijze? hier nu al aan zijne plaats gelaten , niet duidlijk en vatbaar voor elk gezondmenfehenverfiand ? Terwijl wij, in de daad , aan zeer veelen zoo veel wijsgeerte niet kunnen toevertrouwen , dat zij uit iemands daaden of lotgevallen door redenering in Itaat zijn, zijne waare



OVER HET Ï.TJDEN EN STERV. VAN JESUS CHRISTUS. 05<J
re oogmerken te kunnen opmaaken. enz. enz. Wrnt hoe veel kon hier nog bijgevoegd worden?
Wat het refultaat van den Schrijver zeiven betreft, wij zullen ons daaromtrent met öéne aanmerking vergenoegen. Het geheele beloop des Nieuwen Testaments komt daar op uit, om menfchen, die zondaars zijn , en dus het vertrouwen op God, den Vader van allen , verloren hebben , te. vertroosten, dat vertrouwen in hun weder te vestigen , hen wegens de vreeze voor ftralfen, uit hoofde der zonden en overtredingen, gerust te Hellen, enz. en dit alles te verrichten, door hen te wijzen op den dood van jesus, als de waare bron van deze vertroostingen. Met één woord , de geheele Openbaring heeft te doen met zondige menfchen, cn derzelver doel is allerduidelijkst, om "die, door moedgeving en voorhouding van de Liefde Gods, die zich bij uitnemendheid betoond heeft, in de overgave van zijnen eeniggeboren Zoon voor ons, zelfs in den dood., den kruisdood, tot het oud vertrouwen, den grondflag van alle waare gehoorzaamheid aan Gods geboden, en beoefening van Liefde, de vervulling van de Wet, en tot bekeering, te vermaancn en op te fpooren , en dus tot zaligheid te leiden. —
Nu overweege men, of het lijden en de dood van jesus daartoe dienen'kan-; als deszelfs hoofdbedoeling zal wezen , te toonen , dat ook ohfchufcligen lijden kunnen? enz. Zou dan niet veel eer het beflutt wezen: Indien dit aan het groene 'hout gefchiedt , wat zal aan het dorre gefchieden ? en indien de rechtvaardige naauwlijks zalig wordt, waar zal de godloze en zondaar blijven ? Deze onze aanmerking wordt verfterkt, wanneer men leest, bet geen de Schrijver in de Tweede Verhandeling fchrijft, ter opheldering van die bedoelingen, welke hij als min gewigtig aanmerkt, en als ondergefchikt aan de hoofdbedoeling. Zijne redeneringen, om uit den dood van jesus, de Godlijke Liefde, jesus Liefde, het bewijs van Gods verzoenlijkheid, enz. af te leiden , zijn ons voorgekomen laf, en loutere Declamatiën te zijn , alleen daar geplaatst , om aan eenige Schriftuurtekften , daar de Schrijver, ten opzichte van zijne ftelling, mede verlegen was, met fchijnbaarheid te kunnen voldoen. Wij gaan verdere aanmerkingen voorbij, de oplettende Lezer zal .Ra ze ,



a6o J. munnekemolen
ze , bij een weinig overwegens , zelve ontdekken, 's Schrijvers pogingen mogen dan wel gemeend en zuiver zijn, onzes achtens
magnis excidit aufisl
Gods zegen over davids Huis'. Voorgefteld in eene korte Kerkrede , uit 2 sart. VII. vs. 16. Uitgefprooken bij gelegenheid van de Bediening van den Heiligen Doop aan den Jonggebooren Erfprins, Zoon van zijne Doorluchtigfle Hoogheid den Heere Erfprins van Oranje en Nasfau, enz. enz. enz. met de naamen van willem
crorge frederik lodew1jk , Op den stiften VUH
Wintermaand 1793. (7. 1792.) in de Groote Kerk van 's Gravenhaage. Door joannes riunnekeriolen , Predikart aldaar. In 's Graavenhaage , bij J. A. Bouvink en .ƒ. P. Wijnants. 1793. 23 Bladz. In 410. De prijs is f : - 6 -:
Een vreeslijk gerekte titel, geheel naar de oude wijze, voor eene korte gelegenheids Kerkrede, bij eene plegtigheid, hoedanige de oude grijsaard j. mukkekemolen, die, Maande zijnen dienst in de gemeente van 's Graavenhaage, tot zijne bijzondere vreugde, het Doorluchtig, en bij Nederland niet min geliefd, als geëerd Stamhuis van Oranje en Naufau , in het vierde gedacht aanfchouvvt, 'er reeds verfcheiden heeft mogen verrichten. Zij kan door Liefhebbers bij andere foortgelijkcn gevoegd, en als een blijk van 's grijsaards wehrieenendheid, aangemerkt worden. Eéne pasfagie hebben wij 'er in gevonden, die wij oordeelen te moeten aanMippen, omdat zij, zekerlijk tegen de bedoeling van Vader munnekemolën, door onkundigen verkeerd zou kunnen verftaan , en toegepast worden. Zij ftaat Bladz. 10. en 11. '
Na geklaagd te hebben over veelen hunner, die eene behoorlijke ondergefchiktheid van den eenen mensch aan den anderen wraaken, en als apostelen van het ongeloof, ftoute en gewaagde aanvallen tegen den Christen Godsdienst ondernemen , en erkend te hebben. dat alle menfchen in den ftaat der natuur, elkander gelijk zijn, enz. ja, nog een' ftap verder gaande, „ dat alle menfchen van wegen den algemeenen zondenval aan hetzelfde zedelijk verderf, met alle des-
zelfa



GODS ZEGEN OVER DAVIDS HUIS. aöl
zelfs treur- en traanwaardige gevolgen onderworpen zijn , enz." vervolgt de oude Leeraar dus:
., Dan, zoude men uit hoofde dezer gelijkheid zich mogen meester maaken van hetgeen de Albeheerfcher in den weg zijner wijze en vrijmagtige voorbefchikking, eenen anderen heeft toegelegd, en medegedeeld? Zoude men zonder het hoog beitel van Hem , die rijken en armen elkander doet ontmoeten , te eerbiedigen , zich in het bezit van het goed van eenen vermogenden, tegen wil en dank van den bezitter, mogen ltelkn ? en welk redelijk mensch wordt 'er gevonden , die uit voorzegden grond , het oppergezach aan eenen Vader over zijne kinderen , aan eenen Veldheer over zijn leger, aan eenen Heer over zijne dienstbooden, aan eenen Schipper op zijn fchip over zijne bootsgezellen, of aan eenen Werkbaas in zijnen winkel over zijne knegten, zoude beftaan te betwisten en te ontzeggen? ün zoude dan in een ftuk van veel grooter aanbelang voor het menschdom , de heerfchappij naamlijk over landen en volken, het aan elk die oordeelde meerdere bekwaamheden , dan anderen , te bezitten, of Itout en ondemeemziek genoeg is , geoorlooft zijn en vrij ftaan, eenen anderen het'regeeringsroer te ontwringen , en zelf in handen te neemen? dat zij verre! Het geval ondertusfchen,waarin dit niet gewraakt, maar goedgekeurd moet worden, was dat van onze wakkere Voorvaderen in het afwerpen van het Spaansch jok van ondraaglijke overheerfching en gewetensdwang, in Burger- en Kerkftaat, enz."
Hoe ligt zou een onkundige of onoplettende uit deze woorden in dat verband befluiten, dat onze wakkere Voorvaderen in de daad zich fchuldig gemaakt hebben aan alle die ongerijmdheden , die de oude Vader hadt opgenoemd, dat zij zich in 't bezit van het goed , recht , of heerfchappij van den Koning van Spanje gefield hebben, omdat zij oordeelden meer bekwaamheden te bezitten, of, omdat zij ftout en ondemeemziek genoeg waren ? enz. — Ook zou iemand kunnen denken , als óf dezelfde daaden in onze Voorvaderen zouden kunnen of mogen goedgekeurd worden,die in anderen te laaken zijn. Geen van beiden deze misvattingen zou ectrer volgends het doel van den welmeenenden mun.sekemolen wezen. Onze wakkere Voorzaten hebben gedacht, dat, wanneer een volk, door R 3 zij-



26*2 J. MUNNEKEMOLEN, GODS ZEGEN OVER DAVIDS HUIS.
zijnen Souvereiu op eene onbehoorlijke wijze gedrukt en in zijne rechten benadeeld, 'en' daar van beroofd wordt, zulk een volk recht heeft, om zich daar tegen, zelts des noods , met geweld te verzetten en met verdrijving van de dwinglandij , zijne Brijheid', op oe hun best voorkomende gronden , 'te vestigen —. Jin niemand, die een recht denkbeeld van vrijheid en de daar tegen over traande onderdrukking en willekeurig gebied heeft, zal twijfelen, of zij hebben wel gedacht.
Bladz. ia Lezen wij nog eene waarneming van den gnjzen Redenaar, die, in de daad, op zijne menfchenkennis, door een lang leven verkregen , gegrond zal zijn , en die wij ook hier plaatzen. Hij zegt ons, dit „ de ijver van Vorften voor de belangen van Gods Kerk, in veelen hunner met déErfheerfehappij in hunne gedagten, van den Heere goedgundig beloond is — een voorregt, 't welk uit kragt van 's menfchen aangeboren liefde tot zijn kroost, het bemind voorwerp van de vuurigfte wenfehen der weercldgebieders is en wat wonder? daar het een vrij algemeene begeerte der Ouderen is, zelfs tot den minden Burger toe, om hunne kinderen in getn minderen ltand , als zij in Burger- of Kerkdaat bekleed hebben ; en in geen minder beroep, als van hun beöeffend is , bij hun afderven agter te laaten." Bjijkends het volgende, zal dezè waarneming, volgends de bedoeling van Vader munnekemolen , toepaslijk zijn op het Doorluchtig Ordn~ je-huis, het welk, fchoon Prins Maurits, de krachtge voordander der Dordrechtfche Kerkvergadering overleden is, zonder ooit gehuwd geweest te zijn, en dus zonder wettige kinderen na te laten, fchoon de tak yan Vader willem den Jden, in willem den lilden, kinderloos overlijdende, is uitgedorven , echter uit eenen anderen tak, „weder luisterrijk te voorfchijn is geko-nen." Deze aanmerking oordeelden wij niet ongepast omdat zeer veelen onder de goede gemeente gevonden worden, die in den waan zijn, dat de tegen/woordige Oranje-Vorften, Ncérlands Krlftadhouders, uit willem den Iften, in eene rechtafdaalende linie zijn voortgeIproten, enz. enzi
On.



<T. B. DE BLAD", ONLANGS BIDD. EN EERLANG NACHTM. 263
Onlaws biddag, en eerlang nachtmaal, der gemeente yan* Groningen, voorgehouden, door theod. jsrunsveld de blau, rustend Predikant aldaar. Uier is ingevoegd een Brief van M. V. G. aan den Heer N. N. ter nabetragting van den Biddag. Tweede Druk. Te Groningen, bij j. Oomkens , 1793. %6 Bladz. In gr. üvo. De f rijs is f : - 4 - :
Eene ftichtelijke , vermaanende, en opwekkende Verhandeling van den Eerwaarden de blau , bijzonder gericht aan zijne hartlijk geliefde gemeente van Groningen, welke hij, nu niet meer met den mond mogende Stichten , nogthans bij aanhoudendheid , dienst poogt te doen met zijne pen. Naar aanleiding van den ingevoegden Brief, op den titel gewaagd, dringt de Eerwaarde de blau, inzonderheid aan, op eene behoorlijke nabetrachting van eenen . gehouden Bededag, tevens ook aandringende op een behoorlijk gebruik en vieren van het Heilig Avondmaal — alles zoo uitgevoerd, dat dit ftukjen met nut kan gelezen en overdacht worden.
Verhandeling over het gebrek aan Predikanten, met een zedig onderzoek, of een zeker gefchrift van de Theolo'jifche Faculteit te Harderwijk, aan de Gelder, fche iSijnode in het jaar 1789 overgegeven, en eene refo'ulie van eenige particuliere Sij'noden , dat de Candidandi moeten toonen twee jaaren geantwoord te hebben in de Thcologifche Collegien, op eene Academie, of in een Gijmnajium, ter wegneming van dat gebrek dien/lig zijn. Niet behoorende tot de 47 verhandelingen , aan het Ilaagfche Genootfchap ter verdediging van den Christelijken Godsdienst overgegeven. Een fittk van zeer veel gewigt, voor Studenten en hunne Ouders onontbeerlijk. Te bekomen bij verjeheiden Boekver koop er s op den titel gemeld. In gr. 8vo. De prijs is ƒ : - 14 - :
Men weet, hoe 'er reeds in 1789 door de Sijnode van Zuidholland te Gouda vergaderd, op voordel van hun Ed. Mog. aan het Genootfchap in 's Hage ter verdediging van den Christelijken Godsdienst verli 4 zocht



4Ö4 VERHANDEL. OVER HET GEÜREK AAN PREDIKANTEN.
zocht is, om een prijsvraag op te hangen, over de oorzaaken van de vermindering van Proponenten en Predikanten, waar over in de laatfte jaaren , met zoo veel reden, in de openbare kerk geklaagd wordt en de middelen, die 'er waren uit te denken, om 'dat ge brek te herftellen. — 47 Verhandelingen zijn 'er tot beantwoording vaii die vraag ingekomen, zonder dat men echter tot heden iet verneemt van eenige middelen, die ten dezen einde daadtijk in bet werk gefteld zijn, dan dat in de Provintie van Holland over 't algemeen de bezoldingen der Predikanten ten platten lande , enz. met ƒ 50 : - door de Heeren Staaten van dit gewest verhoogd zijn geworden , en aan ftudeerenden op s Lands Hoogefchool eenige te gemoetkoming van hunne aangewende kosten gefchiedr. Onze Schrijver, die insgelijks deze vermindering ter harte neemt, heeft echter geene bedoeling met dit werkjen, om naar dien prijs te dingen, of' middelen aan de band te geVen,maar zijne verhandeling (trekt daar toe dat hij eene opgave doe, van alles, wat 'er tot een rechtfehapen Leeraar in deze dagen nodig is, en een befcheidén voordragt geve van de verbeteringen, welke 'er tot dat zoo hoog nodig einde in de Triviale Schooien en de Academiën behooren gemaakt te worden; en eindelijk wil hij aantoonen. dat het gefchrift der Theologifche Faculteit en de refolutie van eenige Sijnoden in den Titel gemeld, daar toe geene gevoeg* lijke middelen zijn.
Het is ons voorgekomen, dat het biizonder doel van dit gefchrift is, pene Apologie te geven voor het bijzonder onderwijs , het welke fommige Predikanten zedert eenige jaaren hier en daar, ten platten lande of in kleine fteden , aan jongelingen, ten hunnen huize, hebben begonnen te geven; om hen tot predikamen te vormen, en te toonen, dat die Heeren daar in ruim zoo wel (lagen kunnen, als zulks van de Hooge Schooien in derzelver tegenwoordige eefteldheid te wachten is. Hier en daar heeft de Schrijver in die betrekking goede aanmerkingen, maar fomtijds is hij wat fterk op zijn paardjen, bijzonder tegen den Hooggeleerden s. rav , die in zijne iubelredevoering op het eeuwfeest der Utrechtfche Academie tegen deze Profesfores rurales zich min of meer hadt uitgelaten.
Aan



AANMERKINGEN OVER 'SMENSCHEN VERMOGEN ENZ. 265
Aanmerkingen over 's menfchen vermogen en onvermogen in den godsdienst; of de uitgefirektheid der bekeer ende genade; volgens de grondftellingen in de beroemde brieven van Philadelphu;, en onzer uitmuntendfle Godgeleerden. Door een medelïen bemi?in'>ar
■ der hervormde Kerk. Tweede en laatfte ftuk. 219 Bladz. In gr. Octavo. Alom te bekomen. De prijs is f 1 - 5 - :
YyTij hebben reeds voorheen (Vadcrlandfche BiblioW theek III. Deel. N°. 10. Bladz. 447.) onze gedachten over dit werkjen g-zegd. Dit Tweede Stuk g eft ons in vier Hoofddeelen op, voor eerst in het I. E3oafdfr.uk de eerfte bron, waar uit, volgends dezen ongenoemden Schrijver, de misvattingen omtrent den waaren aart van 't Euangelie ontftaan zijn, zijnde een verkeerd begrip van geloof, bekeering, en de Christel.jke Kerk , in het II. Hoofdituk eenige andere bronnen en gronden van misvatting, bij voorbeeld . verkeerde uitlegging van den Bijbel, eene fpoorbijstere Wijsbegeerte, verkeerde famenftelfels der Godgeleerdheid, de ketterijen en derzelver wederlegging, behalven nog eenige andere bijkomende oorzaken van verkeerd begrip, vooral bij den gemeenen man.
Het derde Hoofddeel bevat, in twee afdeelingen, het rechte denkbeeld en bewijs van het waa/e ftelzel der Hervormde Kerk, in tegenftelling van eenige Labbadistifche begrippen; terwijl het vierde Hoofddeel het gewigt van dit verfchii zal aantoonen, de groote nuttigheid van onze waare kerkleere, en het nadeel der Volksbegrippen. Wij zullen, terwijl wij den Lezer tot het werkjen zelve verwijzen, hetwelk onbetwistbaar veel goeds bevat, fchoon wij niet alles zouden overnemen, hier alleen het befluit van hetzelve famentrekken; waar uit wij het doel des Schrijvers en het gewigt, dat hij in deze onderwerpen ftelt, kunnen opmaaken, waaromtrent wij tot ons leedwezen erkennen moeten, dat 'er onzes achtens, en volgends onze ervaaring, meer dan te veel waarheid in voorkomt. Dus luidt dit beflüit:
,, Alles loopt op twee hoofdftellingen uit. I. Dat wij allen, in het genadeverbond begrepen, gcwislijk kunnen behouden worden.
R. $ „ If. Al-



266
AANMERKINGEN
„ II. Allen, die het Euangelie waarlijk gelooven ■ en naar hetzelve oprecht onergerlijk leven, hebben het beginzel des waaren geloofs , en zuilen, voortgaande tot den einde, zalig worden. Mijne bedoeling is dat uitlporjg denkbeeld tegen _ te gaan, dat, onder die kleine kudde van rechtzinnige Protcfianten, de meeften zouden moeten verloren gaan. Dit fchijnt bij eenvouwigcn zoo diep geworteld, dat ze 't als tot een toets der waarheid ftellen. Het geloof aan den Bn'bel kan geen waar geloof zijn, omdat de meeste Proieilanten het gelooven; de openbaare Godsdienst het gebed, barmhartigheid omtrent armen, kan geene waare godsvrucht zijn , omdat veelen dit betrachten.
„ Deze allerëenvouwigfte menfchen verönderftellen het geen in gefchil is, dat meest alle Christenen ongeloovig zijn, cn dan beüuiten ze, dat het geen waar geloof of deugd zijn kan, omdat het bij die ongeloovigen gevonden wordt. Hier uit zou volgen, dat de Kwaken, omdat ze de minften in getal zijn hét waare Christendom uitmaaken, en dat onze XII Geloofsartikels, van de meeste Christenen geloofd, niet waar kunnen zijn."
,, Zijn de Itraksgenoemde (tellingen waar, dan is de Labbadiüciïj juist een omgekeerd Christendom: dat de meeste Christenen moeten verloren gaan; dat wij het Euangelie geloovende, en dat in Christelijke werken betoonende, zullen verdoemd worden. Men heeft wel eens geklaagd over een verfijnd Heidendom; maar zij verklaaren alle Christenen, vóór eene mijltieke bekeering, voor een volmaakt Heidendom: dit kan niet wel anders, dan heidenfche gezindheden en zeden voortbrengen."
,, Doet men die gewigtige vraag, waarom dezelfde Godsdienst, nu minder geloof en deugd, fchijnt op te leveren, dan in de eerlle Chisten Kerk, daar zij met veel grooter vooröordeelen, laster, en vervolgingen te worftelen hadt ? Dan fchijnt dit het eenig antwoord. Daar de onfeilbaarheid na die tijden ophieldt , is deze godsdienst jammerlijk verbasterd , vooral in die eeuwen der barbaarschheid voor de Reformatie. Het Roomsch geloof teelt allerlei bijgeloof voort. De Godsdienst der Mijftieken en
Geest-



OVER. '3 MENSCHEN VERMOGEN EN ONVERMOGEN. 20?
Geestdrijvers brengt foortgelijke, of nog erger,vruchten voort."
Maar de Labbadlsien, of Gereformeerde Dweepers. offchoon zij zich de heerlijkfte naamen van Hervo^nden , Uitverkorenen , Begenadigden , mogen aanmati- 1 gen, blijven met dat alles Mij (rieken of Uweepers; en hunne (tellingen zijn juist gefchikt, orri alle redelijk geloof en deugdsbetrachting te verijdelen." <
Gave God, dat wij allen tot de oude eenvouwighcid cn reclitzinnigheid wederkeerden! dan had ik hoop , dat wij het oude Christendom, en in aantal, en in gegronde kennis cn betrachting, overtreden zouden. Dan, helaas! de Mijstiken zijn onder alle menfchen der wereld , het bezwaarbjkst te overtuigen; die achter twee geheiligde fchilden, van gewaande rechtzinnigheid, en onfeilbare geestverlichting, voor alle redelijke overtuiging, en wiskundig betoog, ongenaakbaar zijn. Met het innigst medelijden moet ik betuigen, geenen raad of middel te weten , om deze dwaalende fchapen te recht te brengen."
„ Maar goede Hemel! weten dan onze Hoogleeraars , wier roem zich met luister over Europa uitbreidt ; weten onze hooge Kerkvergaderingen; de Bedienaars van onzen Godsdienst, die in kunde en godsvrucht, voor geene Natie ter wereld behoeven te wijken; weten onze geleerde Maatfcbappijën; en alle Menfchenvrienden in Nederland; geen middel uit te denken, om deze eenvouwige Christenen, tot.de kennis, geloof , en onfehatbaren troost van den besten aller Godsdienlten , weder te brengen !"
,, Ik eindige met den oprechten wensch, dat zij allen mogen famenfpannen, om die nevelen der dweperij , welke onze verlichte eeuw fchandvlekken , en allen redelijken Godsdienst verpesten , eens eindelijk te doen verftuiven: en dat de eeuwige Goedheid en Genade deze mcnschlievende pogingen , met den vruchtbaarften zegen voor de Hervormde Kerk in ons Vaderland bekroone 1"
Phar-



668 PHARMACOPOEA AMSTELODAMENSIS NOVA;
Pharmacopoea Amflelodamcnfis Nova. Amftelodami apuii P. H. Dronsberg, 1792. Bthalven het Voorwerk 210 Bladz. m qto. De prijs is ƒ' 3 .< < . *
TTaddcn wij nog onlangs onze gedachten te kennen gegeven, wegens de noodzaaklijkheid eener hervorming in de openlijke Apotheekboeken , op gezag der Overheid ,n verfchillende Steden van ons Vaderland vervaardigd; met genoegen zien wij thands , dat aan dit nuttig Werk, door Beftuurders van het Collegium Medicum de Amflerdam, de hand geflagen , en eene nieuwe Pharmacopoea in 't licht gebrast is, welke aldaar eerlang ftaat ingevoerd te worden. En in de daad, onder alle onze gebrekige Apotheekboeken was er mooglijk geen, het welk zoo zeer nodig had, om overgezien en verbeterd te worden, als het Amjterdamfche. Voor bijkans zeventig jaaren in het lucht, gegeven, was hetzelve nog opgevuld met dien vcrbazenden toeltel van langgerekte, kwalijk faamgeraapte en gedrochtlijk toebereide voorfchriften, die de onbeperkte eerbied voor de dwaasheden zelfs onzer Voorouders, van die tijden af, toen zij hunne wanltaltige Antidota en Alcxipharmaca bijeenlapten, <rewettigd had; — of die de kenmerken droegen dier duistere dagen, waarin de Geneesheeren zich aflloofden en al hun vernuft uitputten , om ontelbare menglels, uit alle rijken der Natuur, hoe onzinnig en kwallik berekend ook, bij een te gieten, en de krachten hunner famenitellingen, naar de lengte van het voorichrifr, en de duurte of vreemdheid der ingrediënten af te meten. En hoe veele middelen werden 'er niet in gevonden, die, fchoon met de opgefmukfte en wijdlultiglle opfchriften pronkende, hunne plaats niet anders, dan aan een ijdelen kunstwaan, aan valfche ervaring, aan den trek tot het geheimzinnige, de overdreven achting voor beroemde mannen , en foortgelijke ingewortelde vooröordeelen verlchuldigd waren !
Met vermaak zien wij dan deze onzinnige kraam van ongerijmde famenitellingen , uit deze Pharmacopoea Amjlclodamenfis nova, (flegts ter onderfcheiding der vorige , die renovata ten titel voerde, dus geheten ,) grootendeels verbannen en derzelver inrichting
meest-



PHARMACOPOEA AMSTELODAMENSIS NOVA. 269
tneestal "gefchikt, naar de tegenwoordige wijze van kunstoefening zo wel, als die gewigtige vorderingen in de kennis der Artzenijen, en de wijze van derzelver vermenging en fcheikundige famenftelling, waarin men vooral in de laatfte jaren met zoo veel vrucht gearbeid en zoo veele belangrijke verbeteringen gemaakt heeft; terwjjl derzelver Opftellers ook ten dezen opzichte, de loflijke voorbeelden van de nieuwfte Apotheekboeken onzer nabuuren, die de toejuiching van het Geneeskundig Publiek alömme hebben weggedragen , vooral de Schotfche, Zweedfche en Engèlfche , gevolgd , en kiefche eenvouwigheid, met werkzaam vermogen gelukkig gepaard hebben. — Zij erkennen niet te min in hunne Voorreden, (die gelijk de geheele Pharmacopoea, in zeer zuiveren welluidend Latijn is opgefteld,) dat zij gaarne eene nog grooter eenvouwigheid, zoo in de keuze, als bereiding der middelen, gewenscht hadden, in acht te kunnen nemen, doch hier in, door verfchillende redenen, zjjit belemmerd geworden ; als bij voorbeeld, het nog in zwang gaan van onderfcheiden min prijslijke bereidingen in nabuurige Steden; — de noodzaaklijkheid, om zodanige middelen in voorraad te houden , waar van het groot getal A#tfen en Heelmeesters, fints lang gewoon is zich te bedienen , of die door het Publiek zelfs in de Winkels gehaald worden, en meer andere redenen, die ongetwijfeld in het vervaardigen van een openli k Dhpcnfatorium, ten gebruike van eene zoo groote Stad, verdienen in aanmerking genomen te worden; geliik ook deze zelfde Voorreden, eene voldoende oplosfing behelst van meer andere zwarigheden, welke natuurlijker wijze aan een ieder, die met deu toeftand der hedendaagfche Artfenij- en Artfenijmengkunde nauwer bevriend is, in 't oog moeten lopen.
Wij ontveinzen wel niet, dat 'er ons, bij het doorlezen dezer Apotheek, eenige opmerkingen, zoo omtrent de lijst der Materia mcdica, als de keus en vermenging van enkele fonnulac en praeparata zijn voorgekomen; dat 'er, onzes oordeels, fommige uitgelaten , andere verbeterd, weinige bijgevoegd hadden kunnen worden; doch wij erkennen tevens, dat dit nieuw Apotheekboek meesral zeer gepaste voorfchriften, en wel gekozen famenftellingen behelst, en grootendeels gezuiverd is van dien omflagtigen toeftel van
ge-



E7o PHARMACOPOEA AMSTELODAMENSIS NOVA.
geneesmiddelen, die tot hier toe eene zoo aanmerkelijke plaats, in alle onze Dispenfatoria heilagen hebben, terwijl tevens de veranderingen en verbeteringen die men 'er aan toegebragt heeft, van zulk een aart zijn, dat de Genees- en Heelmeesters daar door alzins in ftaat gefield worden , om met vrij meer zekerheid en veiligheid gebmik te kunnen maaken van middelen, welke, daar zij te voren op eene verkeerde, ongefchikte en ongelijke wijze vervaardigd werden, thands naar de bepaalde regels van eene meer verlichte Artfenijmengkunde toegetteld, ook met eene vrij beter hoop van goed gevolg, ten nutte der lijdende menschheid, kunnen aangewend worden. —
Wij hopen dus, dat deze eerlte proeve eener verbeterde Pharmacopoea, een Werk ter navolging moge. zijn, voor de overige Steden van ons Gemeenebest, alwaar zulk eene hervorming niet min nopdzaaklijk is ; ten einde daar door de ligchaamlijke wellfand onzer overige medeburgeren, niet Hechts op eene even prijslijke wijze bevorderd, maar ook tevens gelegenheid gegeven worde , om doof de vereende pogingen van kundige Mannen , aan onze Apotheekboeken eene nog grooter volkomenheid bij te zetten, en eindelijk daar door in ftaat gelteld te wordwi, om de bijzondere Dispenfatoria te kunnen affchaffen , en Hechts een enkel algemeen Wetboek van Artfenijmeng-kunde, voor geheel Nederland faam te ftellen; het welk op hoog gezag alömme ingevoerd zijnde, een einde zou maken aan alle die misvattingen en verwarringen, welke uit de verfchillende bereidingen van dezelfde geneesmiddelen, in onderfcheide Steden noodwendig "-eboren moeten worden, en waar van de ondervinding mcermaalen de fchadelijke gevolgen geleerd heeft.



J. bleuland, oratio. 271
Tani bleuland, Oratio, qua memona Hieronyrm Davidis Gaubii cum omnibus, tum praefertim Medicinae Studiofis commendatur. Publice habita, cum in Academia Gelro-Zutphanica Ordinariam , Medicinae, Auatomes, Phyfiologiae , Chirurgiae & Artis Obdetriciae profesfionem aufpicaretur. Die XIII junii 1792. Hardervïci, apud Joanuem Moojen, Academiae Typographum.
De Heer bleuland , den post van Hoogleeraar in de Geneeskunde, aan de Akademie van Harderwijk, ("doorliet vruchtloos aanbieden van dezelve aan anderen onzer Vadcrlandfche Geleerden, lang onvervuld gebleven ) zullende aanvaarden, hieldt bij die gelegenheid, deze plegtige Redevoering, waarin hij de verdienden van den wijdberoemden Hoogleeraar gauuius , aart zijne Toehoorers afmaalde, en de gedachtenis van dien voortreflijken Geleerden, inzonderheid der Studeerende Jeugd , aanbeval. Hij fchetst 111 dezelve het leven en de voornaamfte lotgevallen van dien Hoogleeraar, en toont, hoe waardig een voorbeeld ternaarvolsing, zoo wel in de beoefening der Wetentchappen als in het betrachten van braafheid en deugd, ieder mensch in het algemeen', maar zij vooral, dm zjch aan de Geneeskunde hebben toegewijd, in dezen uitmuntenden man vinden kunnen. — Hoewel de keuze van zulk een onderwerp, bij gelegenheid eerier Oratio adüialis, ecnigzins vreemd moge voorkomen, vooral daar de opgemelde Hoogleeraar reeds een geruimen tijd gedorven, en deszelfs Lofreden op een onnavolgbaarc wijze en met kragt van welfprekendheid te boek gedeld is door den beroemden vicq d'azijr , in de Gedenkfchriften der (weleer) KoningÜike Maatfobappije der Geneeskunde te Parijs, en ook daar en boven de Heer gauuius , juist in die vakken welker onderwijs den Heer bleuland-'-toevertrouwd is, als de Ontleed- Heel- en Verloskunde, niet het meeste heeft uitgeblonken ; zoo kan men. echter niet ontkennen, dat dergelijke openlijke lofredenen op groote mannen , en die zich bij het Vaderland zoo verdiend gemaakt hebben, eene iterke aanprikkeling ter naarvolaing moeten verwekken , en dat daar de Heer bleuland, (zoo hij zegt,) door eene
te .



87* slothouwer.
te hevige aandoening uit gevoel van dankbaarheid, en herdenking van vriendfehap, zich niet in ftaat bevondt, de gedagtenis zijner eigen Leermeesters, van doeveren of hahn , plegtig te vieren, het leven en de verrichtingen van den Hoogleeraar galbius in de daad een zeer ruim veld aanboden, en zoo verfchillende als belangrijke gezichtspunten opleverden, om den aandagt der jeugd op te wekken, en hunne eerzucht ter naarvolging gaande te maaken. — üaar en boven toont ook de" Heer bleuland aan , dat-, hoe zeer de Hoogleeraar g.vjbius over de bovengenoemde delen niets hebbe in 't licht gegeven, hij zich echter niet flegts oppervlakkig op de Ontleedkunde toege..legd, maar zelfs de Anatomia Subtiltor vlijtig beoefend, en eene verzameling van zogenaamde Praeparata bijëengebragt had ; waaruit de Redenaar dan ook de nuttigheid van dit gedeelte der Ontleedkunde, (waar aan hij zelve , zoo als bekend is, veel vlijt hefteed heeft,) tragt te verdedigen, en der ftudeerende Jongelingfchap aan te beveelen. — Het eeii en ander zal, hoopen wij, van die wenschlijke uitwerking geweest zijn, dat men van de Harderwijkfehe School nog veele Mannen moge te gemoet zien , welker namen en verdienden, naast die van den beroemden gaubius gedekt kunnen worden.
bocchi slothouwer, J. U. D. & Rectoris Doccumani Tirocinium criticum in yeteres iittctores Graecos 'prdtfertim Orpheunt, Scylacem & Apolonium. Continet pag. 122. gr. 8vo. Leovardiac typis Cornelii van Süch. Bibliopolctc 1792. Do prijs is f :-i8-:
De Heer slothouwer opent zijn Werkjen met een Latijns vers aan zijn Bocljen, het welk fchoon niet groot, evenwel van zijne ervarenheid in de Latijnfche dichtkunde, genoegzame blijken geeft.
In zijne Voorrede geeft hij zijne bekommering te kennen, met welke hij deze proef van taalzuivering aan het oordeel der geleerden onderwerpt , met nederig verzoek , zo men in dezelve het een of ander mogt aantreffen , het geen door anderen reeds verbeterd was , zulks gunstig te verfebonen , en toe te fchrijven aan zijnen kleinen voorraad van boeken, en
aan



tirocinium criticum, 11nz.
=73
aan het gemis van eene gunstige gelegenheid, om aanzienlijke boekverzamelingen te bezoeken.
Wij kunnen niet beflisfen, of dit verzoek van den Scbrijver eene ware nederigheid, of een nederige hoogmoed geweest zij. — Wij ten minften hebben ons , nadat dit verzoek was vooraf gegaan , over deszelfs belezenheid moeten verwonderen, welke gevoegd bij zijne meestal juiste aanmerkingen en gistingen , ons van de kundigheden van den Heer slothouwer, in meer dan een 'opzigt, de beste gedagten heeft ingeboezemd, welke wij hopen, dat hij in vervolg van tijd beileden zal pok tot het fchrijven van zulke Werken, die niet enkel voor de geleerden gefchikt, meer het heil van de Itudeerende jeugd, of het algemeen nut, ten doel hebben.
Het gefchrift voorhanden, is'niet van dien aart, dat wij onzen Lezeren gevoeglijk iet uit hetzelve tot eene proef kunnen mededelen , jammer is het , dat 'er in het opgeven van de plaatzen der Schrijvers , hier en daar abuizen moeten ingeflopen zijn, nadien wij velen van dezelve te vergeefs gezocht hebben; welk gebrek wij in Werkjens van dien aart, meer hebben opgemerkt, onder anderen hebben wij de plaats van fi.orus, waar van bladz. 10 gewag gemaakt is, niet kunnen vinden.
Brieven over dc vereenigde Nederlanden, door j. orabner, Luitenant in dienst van de Republiek. Uit het Hoogduitsch vertaald. Eerjle Stuk. — Te Haarlem , bij A. Loosies, Pz. 1792, behalven het Voorbericht van den Vertaler 258 bladz. In gr. 8vo. De prijs is f 1 - 16 - :
Toen wij ons tot het lezen van dit werk begeven zouden, meenden wij, dat het ons eene overvloedige ftof zoude aan de hand geven tot het maken van aanmerkingen, en dat wij op vele plaatfen in de noodzakelijkheid zouden gebragt worden, om den Schrijver in zijne oordeelvelling over ons Land en deszelfs bewooners tegentefpreken — het is toch iet zeldzaams, eenen Vreemdeling eh vooral eenen Duitfcher over ons vaderland een onzijdig oordeel te horen vellen — maar wij moeten bekennen, dat wij in onze me-
vad. bibl. v. deel. iso. 6. S nillg



274
J. grabner
ning geheel bedrogen zijn. — Wij treffen hier in den Heer grabner een zeer onzijdig befchouwer aan , die zich door de vooröordeelen niet heeft laten wegliepen, en zoo hij hier of daar, bij gebrek aan de nodige onderrechting, den bal misflaat, heeft de kundige Vertaler, die niet goed gevonden heeft zijnen naam bekend te maken, des Schrijvers dwaling op eene zeer befcheide wijze wederiegd en de eer van onze landgenoten verdedigd.
Daar 'er intusfchen voor eenen Nederlander niets aangenamer en nuttiger zijn kan, dan eenen onzij ligen en kundigen vreemdeling over ons land , onze zeden en gewoonten , te horen redekavelen , zullen wij onze Lezers door een zakelijk uittreksel dit verdienstelijk werk wat van nader bij leren kennen.
Het eerfte Deel, dat wij thands voor ons hebben, bevat dertien brieven, die allen in hun foort, de eene meer, de andere min, belangrijk zijn. Ziet hier de hoofdzaken, die in dezelven behandeld worden.
Zo men Gelderland, benevens eenige andere kleine ftreken, hier van uitzondert', beftaat het gehele land der vereenigde Provinciën uit eene bijkans onafgebroken vlakte, welke van verfcheide Rivieten doorlheden overal een wel eenvouwig, maar tevens zeer aangenaam gezigt oplevert, zoo door de yrugtbare koornakkers, als het aanlagchend tapijt der vette weiden , waar in talloze groepen van fchapen, runderen cn paarden, allerwegen rijkdom en overvloed aankondigen.
De luchtftreek der vereenigde Nederlanden is gematigd , en ftelt hare inwooneren zoo min bloot aan eene al te ftrenge koude, als aan onmatige hitte — het weêr is echter zeer onbeftendig , want niet zelden ondervindt men op een en denzelfden dag eenen ftormachtigen herfst, morgen , eenen warmen zomerfchenmiddag, eenen lenten-avond, en eenen winterfchennacht.
Des niet tegenftaande , is de ongezondheid zoo groot niet als haller en voltaire daar van hebben willen opgeven — de voorbeelden van menfchen, die eenen hogen trap van ouderdom bereiken , zijn zeer menigvuldig, en wat de ongezondheid van Zeeland en VVestfriesland aanbelangt, dezelve bepaalt zich,
(ge-



BRIEVEN OVER DE VEREENIGDE NEDERLANDEN. 275
(gelijk de Vertaler zeer wel aanmerkt ,) het meest tot hun, die 'er van buiten inkomen.
De dieren en planten vallen in de Nederlanden doorgaans groter van ftuk dan in Duitschland. — Dc Friefche paarden onder anderen zijn wegens derzelver grootte en voortreffelijkheid door geheel Europa beroemd. — De paarden, weiken in de overige provinciën aangelokt worden, zijn in htift foort wel iet kleiner, maar behoeven in deugd en in fchoonheid echter voor de anderen niet te wijken.
Met dat al brengen de paarden aan de Nederlanders zoo veel nut en voordeel niet te weeg als het rund• vee. Eene gewone Koe geeft in de vette weiden van Holland en Friesland in het vooriaar veertien, cn den eenen dag door den anderen gerekend, negen mingelen , of vijf kannen melk , waar uit jaarlijks honderd vijf- en- twintig ponden boter, en twee honderd en vijftig pondeu kaas gemaakt worden. — Alkmaar en Edam zijnde ftapelplaarzen voor de kaas: men'rekent, dat daar van, in Nooriholland alleen, dagelijks honderd duizend ponden gemaakt, en 's jaar vijftien millioenen ponden uitgevoerd worden.
De Nederlandfche wol is, naast de Spaanfche en Engelfche, de beste in Europa, op het Eiland Texel zijn alleen meer dan 30.500 fluks Schapen, waar van meer dan twee duizend van deszelfs bewooners hun beftaan hebben.
De zee levert den bewooneren de voortreffelijk fte Zeevisfchen, gelijk de Rhijn , AcMaas, de Schelde, en verfcheide andere rivieren de uitmuutendfte riviervisfeben voortbrengen, door welke de meeste Heden rijkelijk voorzien worden. j
Dan daar het eene zekere waarheid is, dat de zeven Provinciën , hoe vruclitbaaranders ook, naauwlijks zoo vele granen opleveren, als tot onderhoud van een <lerde gedeelte harer inwooneren verëischt worden, is het bijna onbegrijpelijk, hoe de Nederlandfche vlijt zoo menig moeras, benevens zoo menige heide, die verfcheide uuren gaans lang zijn, tot nog toe onbebouwd ■laat bl jven ; het ware te wenfehen , dat de natie , ook in dezen opzigte, van dien blaam kon vrij gepleit worden.
Wat de uiterlijke gedaante der Nederlanders betreft, hoe zeer zij zich met andere Natiën vermengd hebS 2 ben,



Èj6 J. GR.AENER,
ben, zijn zij echter over het geheel genomen, nog tamelijk dezelfde llag van menfchen; als tacitus den ouden Batavier alfchüdcrde : namenlijk groot, fterk, breed van fchouderen, en heupen, doch meer rond en poezelig, dan grof gefpierd, blank en zagt van vel. ■— Hunne gang is noch te langzaam noch te rad , en kondigt den deftigen bedaarden man aan. — Onder de Vrouwen, fchoon deze veelal fraai en van eene rijzige geftalte zijn, vindt men echter eene menigte gebochelde en nog meer manke perfonen, die deze gebreken waarfchijnlijk grotendeels daar aan te danken hebben , dat men ze te vroeg aan den leiband leert gaan, doch wel inzonderheid aan de onzinnige ftijve keurslijven, waar in zij al vroeg worden opgefloten.
Hoe zeer de Nederlanders over het algemeen tot ware liefde genegen zijn, blijkt uit de onbegrensde tederheid, met welke de echtgenoten malkanderen doorgaans gewoon zijn te agtervolgeia. — Ook openbaart zich de liefde der ouderen jegens hunne kinderen ongelijk veel levendiger dan in andere landen, en wat hunne vaderlandsliefde betreft verfcheide voorbeelden , die daar van worden bijgebragt , geven de billijkfte redenen, om die grotelijks te bewonderen.
De misdaden van hoogmoed, wreedheid en wraakgierigheid , waar over zij door hunne jaloerfche naburen befchuldigd worden, zijn ongemeen zeldzame verfchijnzelen in de harten van dit volk in tegenoverllelling van andere natiën. — Maar daar zij het meest door uitblinken, is hun geduld en onverzettelijke volharding in het uitvoeren van zaken , in welk opzigt zij van hunne voorvaders , die tachtig jaren lang om den lauwerkrans der Vrijheid ftreden, nog niet ontaart zijn geworden—en wat hunnen moed betreft,' deze is door eene reeks van heldendaden , welke in alle tijden en in alle werelddelen door hun verrigtzijn, genoeg gebleken, en dat het tegenwoordig getlacht van de dapperheid zijner, voorvaderen nog niet is afgeweken , bevestigen de voorbeelden van zoutman en anderen, die nog in verfche geheugenis bewaard worden.
De naarftigheid der Nederlanders plag zoo zeer beroemd te wezen , dat zij bijna tot een fpreekwoord geworden is. Zij werd uit noodzakelijkheid ge¬
teeld



BRIEVEN OVER DE VEREENIGDE NEDERLANDEN. &77
teeld en, door opvoeding, Godsdienst en ftaatsgefteldheid, gevoed en|en aangemoedigd. — Doch het is eene waarneming, dat de hedendaagfche Nederlanders ook ïn deze deugd hunne voorvaderen niet fchijnen te evenaren.
In de opvoeding der kinderen , hoe zeer dezelve hier te lande in menigerlei opzigten zeer gebrekkig is, ziet men nogtans allezins blijken van eene vrije en niets min dan flaaffche manier van behandeling , waar door de kinderen derzelver jeugd blijmoedig doorbrengen , terwijl tevens de liefde en eendragt tusfehen de ouders en kinderen daardoor aanmerkelijk bevorderd worden.
Deze hoofdtrekken van de eigenfchappen onzes lands en het zedelijk charakter van deszelfs inwooneren worden in dit werk zeer breedvoerig omfchreven , en meestal uit echte voorbeelden bewezen. — Wanneer men echter des Schrijvers gedagten zoo over het een als over het ander bedaardelijk en onbevooroordeeld overweegt, zal men moeten bekennen, dat hij vele dingen eer van dc beste dan van de ergere zijde befchouwd heeft.
Voorts is dit eerfte ftuk in eenen zeer duidelijken en niet onaangenaameu ftijl gefchreven; tusfehen beiden voorzien met nuttige aanmerkingen en vermaningen tot verbetering van dat gene, waar in onze natie van de goede zeden harer voorvaderen fchijnt afgeweken te zijn; ook wordt hetzelve niet weinig veraangenaamd door eenige meer of min bekende Hollandlche anekdotes , waarvan wij onze lezers tot een proef de volgende mededelen.
Op bladz. 51. van de Nederlandfche Honden fprekende, zegt de Schrijver. Het zal niet ten eenemale te onpas komen aantemerken, dat het ras der IJsIandfche Honden en Keeshonden nergens misfehieu zoo menigvuldig noch in zijn foort zoo fraai gevonden wordt, als in de Republiek , waar zij de eer hebben modehonden te zijn , welk voorrecht bij de laatfte Staatsomwenteling " aan hun ten dele gevallen is. — De bekende de gijzelaar toenmaals Penfionaris van Dordrecht , een der ijverigfte voorvegters van het Patriottismus, was gedoopt bij den naam van cornelis , 't welk in de Nederlandfche taal bij verkorting k.ees en juist even als de geflachtnaam der SchaapherS 3 ders-



&jS J. GRABNER , BRIEV. OVER DE VEKEEN. NEDERLAND.
dershonden , uitgefproken wordt, hierom noemden de Prinsgezinden de Patriotten Keezaa, en om aan dien fchimpnaam meer nadruk bij te zetten, lieten velt n ' unner zich gedadig van een Keeshond verzeilen. De Patriotten deden van hunnen kant hetzelfde, ten einde daar mede aantetonen, dat, even als hunne Vfiorvadercn, ten tijde van den oorlog met Spanje, zich voormaals den naam Geuzen niet fchaamden, met welke zij zich vergeleken. Z'j insgelijks zich dezen fchtldnaam tot eere rekenden. Hier door kwam het, dat dit hondenras op eene verbazende wijze in de Republiek vermeerderde . en, als een natuurlijk gevolg daar van, ook tevens verfraaide.
Bladz. ii\o. Het kostersambt van de grote Kerk te Amlterdam, brengt jaarlijks omtrent drié duizend, en het doodgravers ambt vijf duizend guldens op. De eerfte knegt van den Cipier aldaar is in ltaat, om van zijn inkomen koets en paarden te houden, en de gewone inkomsten van een ftads omroeper te Haarlem bedragen tusfehen de vijftienhonderd en twee duizend guldens 's jaars. De tijd heeft ongetwijfeld velerlei misbruiken, ten aanzien van deze lage doch zeer voordcelige ambten, ingevoerd. Zij worden dikwils begeven aan voorname perfonen, die hen alsdan do'>r geringe lieden voor een klein jaargeld laten waarnemen. Niet zeer lang geleden had eene aanzienlijke familie te Amlterdam voor een harer leden, die misfchien nergens anders toe bekwaam was , het ambt van doodgraver weten te verkrijgen, doch de man zich dezen tijtel fchamende , liet zich commisfaris der laatfte depêches noemen.
Bladz. 287. iri een noot: Dat de moederliefde in Nederland ook zelfs bij de verachtelijke vrouwlieden, uitltekender dan elders zij, blijkt onder anderen hier uit, dat, toen de Stadhouder in het jaar 1778, zich door alle rechtbanken in de Republiek liet opgeven, hoe vele perfonen van het jaar 1732 af tot 1778 toe van kindermoord overtuigd waren geworden, het geheel getal derzelven niet meer bedroeg dan negenen- zeventig, en wel allen uit de geringde VoiksKlasfeïi.
Dit zij genoeg van het werk voor handen, wij twijfelen niet, of allen, die hetzelve doorlezen, zullen
zich



AMSTERDAM IN ZIJNÉ GESCHIEDENISSEN, ENZ. 27<?
zich deze moeite dubbel beloond vinden, terwijl wij het twede deel met verlangen te gemoet zien.
Amflerdam, in zijne Gefchiedenisfen,Voorregtenu Koophandel , Gebouwen, Kerken ftaat , Schooien, Schattmse Gilden en Regeeringe, befchreeven. Om te dienen ten Vervolge op het Werk van jan wagenaar , ffistorie/chrijver der Stad. Twintigfte Stuk. Ju groot folio «ƒ3-:- en klein folio*f a-io-: enin gr.Zvo. fi-io-: Te Amflerdam en Rarlingen, bij P. Conradi en V. van der Plaats, 1792.
Met aanprijzende goedkeuring deden wij, onlangs, verüag van het Vervolg op het beroemde Werk, van wijlen den kundigen wagenaar, alwaar de Gefchiedenisfen van Amlterdam, door den door uermgen Historicfchrijver, met het jaar 1740 afgebroken, tot aan het begin des jaars 1788 verhaald werden. . Met zoo veel genoegen als het voorgaande, hebben wij ook dit Stuk doorlezen, als waar in wij verfcheiden brjvoegfels ontmoet hebben, nodig ter aanvullingc dezer voortreffelijke Stadsbefchrijvinge. Men ontmoet hier, nïïiik, een berigt, deels aangaande de verbetering van oude, deels betreffende de ftigting van geheel nieuwe, zoo Godsdienftige als andere Gebouwen, zints het overlijden van den gemcldcn Histonelchiijver, welker getal geenszins gering is, en velen, misleid n, zal doen verwonderd ftaan, bij het inzien der Lijst, welke wij niet ondienftig hebben geoordeeld hier te plaatzen, om den Lezer van den inhoud en de waarde dezes Vervolgs, eenig denkbeeld te geven. Om niet te gewaagen van de verbeteringen ot vergrotingen van vroegere Geftigten , de geheel nieuwe Gebouwen, bier vermeld en: befchreven, zijn de volgende • het Nieuwe Werkhuis , in de Plantaadje; het Luthe'rfche Diaconie en Bcftecdeling - huis , insgelijks 111 de Plantaadje, digt bij het voorgaande; Weeshuis en Hofie der 'Doopsgezinden, van de Vergadermge in de Zon, op de Prinfegraft, bij de Prinfeftraat; RoomschKatholijke- Ouden - Armen - Comptoir, op de Kcizerseraft op den grond van den Ouden Schouwburg; Roomsch-Katholijk Maagden- of Meisjeshuis , op het Spuij, agter de Lutherfche Oude Kerk; het Nieuwe S 4 *"



aRo AMSTERDAM IN ZIJNE GESCHIEDENISSEN, ENZ.
Armenhuis der Iloomschgezinden, of Huis van Barm hartigheid, op de Nieuwe Keizersgraft; Befteedelin*huis van de Diaconie der Hervormde Gemeente op de Nieuwe Héeregraft; Stads Regenbakken: Nederduitiche Schouwburg, op het Leidfe Plein; Franfche Schouwburg, op het zelfde Plein; Hoogduitfche Schouwburg, in de Amftel- of Paardeftraat; Franfche Schouwburg op de Erwtemarkt; het Gebouw der Maatfchappij, Felix Meritis, op de Keizersgraft. bij de Ueereltraat; het Genootichap, Concordia et Libcrtate in de St. Luderleeg ; het Genootfchap Doctrma et Athici* . Ha, in de Kalverftraar; Kweekfchool voor de Zeevaart, op de IJgraft; en eindelijk eenige Gebouwen voor de Bezetting. Zonder vcrveelende langwüliglieid, worden alle deze Gebouwen met de gepaste naauwkeurigheid befchreven , zoo wat de Gefn>ten zelve, als derzelver inrigting betreft. De Vervolgichrijver komt ons voor iemand te zijn, die aangaande verfcheiden wetenswaardige bijzonderheden , &zeer goede onderrigtingen heeft genoten, en aldus vrij gezet, het voetfpoor van zijnen doorluchtigen Voorganger te hebben betreden. Zij , die het Werk van den Heere wagenaar, op juisten prijs fchatten, kunnen met deze Biivoegfels, deszelfs waarde vergroten, en' het te kort. komende aanvullen. Bebalvcn de reeds gemelden, ontmoeten [wij nog de volgende nieuwe of vernieuwde Geftigten: De Nieuwe Koornbeurs; de Nieuwe Vleeschhal in de Nes, en de Vertrekken van het Collegium Medicum; de Stads-Gefchut- cn Klokgieten de Nieuwe Muiderpoort; de Raampoort; het Nieuwe.1 Comptoir van de Gemeene-Lands Middelen; de Nieuwe Kerk der Jefniten; d« Nieuwe Roomfche Kerk de Liefde , buiten de Raampoort; de Vergrooting van het Roozenhofje, enz. Om het Werk te meer fieraads bij te zetten, hebben de Uitgeevers hetzelve doen verzeld gaan van de volgende meestal niet kwalijk uitgevoerde Platen: de Nieuwe Muiderpoort; de Nieuwe Schouwburg; het fpringen van 'sLands Oorlogfchip Alphen, te Curacao; zinnebeeld van den Engeifchen baak in 1780; Pourtrait van j. a. zoutman'; Pourtrait, Lijkltaatfie en Gedenkteken van w. j. g. b. mentinck; het Nieuwe Werkhuis; Kweekfchool voorde Zeevaart; Nieuwe Koornbeurs; Vernieuwde Waag op den Dam, en Gebouw aan de Vischmarkt; de Vernieuw»



daubenton, wollen in frankrijk gegroeid. ü8l
nieuwde Raampoort; de Armenifche Kerk; het Huis van Barmhartigheid; de Schouwburg bij het uitgaan, Waardgelder? naa Utrecht gezonden, Pourtrait van r. schutte, Predikant te Amlterdam.
Wollen in Frankrijk gegroeid, voor allerfijnjle Lakcnen, niet min ah de Spaanfche gefchikt; met proeyen geftaaft, door den Heer daubenton. Vertaald en met Aanmerkingen vermeerderd, door p. t. couperus. Tc Gouda, bij W. Vcrblaauw, 1792.' Met de Vonrrceden 60 bladz. In gr. 8vo. Dc prijs is f: - 10 - :
De ondervinding heeft geleerd,dat fijnwollige Spaanfche en Engelfche Rammen, met grofwollige Inlandfche Ooijen paarende, een Ras voortbrengen, dat fijn en langwollig is. Hier uit is eene aanmerkelijke verbetering voor den verbasterden toeftand der Kudden te verwachten. De üiconomifche Tak heeft reeds de gelegenheid aangevat, om dit te bevorderen en de Maatfchappij der Landbouw te Amlterdam is , zedert eenigen tijd, niet min omtrent dit Stuk werkzaam geweest.
De Heer daubenton, las in A°. 1784 , in de Academie der Wetenfehappen eene Verhandeling voor, over het eerfte ftuk Laken van fuperfijne in Frankrijk gegroeide Wollen, 't Is deze Verhandeling, als mede nog een Stuk daar toe betrekkelijk, in den Jaare 1786, door denzelfden Autheur, in 't licht gegeven, welke wij, beiden door den Heer couperus vertaald, hier voor ons hebben. De edele bedoeling van Vertaaler blijkt uitzijn Voorreden, als hij zegt: ,, Mogt Neêr,, lands ijver eens worden opgewekt, en de oude ,, geest van fpaarzaamheid en vlijt, ook indezen her,, leeven! Wat zoude 'er van onze kwijnende, doo,, delijk kwijnende fabrieken worden, indien men in ,, Spanjen, (zoo als de Heer daubenton en andere ,, m"t hem voorzien) den uitvoer der Wollen ver„ boodt; indien wij alsdan het gemis, door ons eigene niet konden vervullen," enz. De Heer daubenton, die eene aanzienlijke fchaarjhoederije, in een bergachtige Streek bezit, nabij de Stad Montbard, heeft zich, zedert een aantal Jaaren toegelegd, om uit Vlaamfche, Engelfche, MarokkaanS 5 fche,



fi8» DAUBENTON, WOLLEN IN FRANKRIJK GEGROEID»
fche, Spaanfche en andere Rasfen, zijne kudde aan te kweeken. Hij paarde Rammen met de allerfijnife, aan Ooijen met de allergrofste Wolle, met de gelukkigste uitkomst. De proeven, door hem met de grootite voorzorg genomen, hebben bewezen, dat hij alle de onderfcheidene Rasfen van zijne hoedcrijë, tot dien trap van fijnheid heeft gebracht, die de Spaanfche Wollen bezitten, flegts door de Rammen en Ooiien, uit de gemengde Rasfen geteeld, vervolgens met elkanderen te doen paaren, cn hier van een afzonderlijke kudde te maaken.
In het Bijvoegfel, merkt de Heer daubenton onder anderen aan , dat de Hollanders in de vorige eeuw, een nieuw foort van Wolvee uit Oostindien hadden overgebragt, en op Texel geplaatst. Dat dit foort in Vlaanderen gekomen, tegenwoordig nog rijkelijk voorzien is van lange Wolle. Hij meent daarenboven , dat deze Vlaamfche Schaapcn vatbaar zijn voor eene groote verbetering , zoo wel in de grootte van bet Schaap, als in de hoedanigheid en lengte van deszelfs Wolle; welke hij zegt, dat van f >mmigc dezer Schaapen, twee- en twintig duimen hng is.
Alle de werken van joost van vondel. Uitgegeven door bernardus bosch, rustend Predikant van Diemeri, Te Dordrecht, bij de Leeuw en Krap, cn te Bergen op den Zoom, bij van Riemsdijk en van Bronkhorst. In gr. Svo. 290 bladz. De prijs is ƒ 1 - 10 - :
Toost van voNDRL,die in den tijd begon te bloeien, J toen 'er aan de befchaving van de taal cn den fmaak der Nederlanders nog bijna niets gedaan was, en die nooit] eenige vreemde aanleiding gehad hadt, om zich zeiven te befchaven, is , in weerwil van dat alles , in de dichtkunde onze groote man'. Hij is daar voor altijd gehouden, en al wie waren fmaak heeft en onzijdig wil oordeelen, zal altijd eerbied hebben voor zijne grote verdienden. Hec kon onmogelijk anders wezen, of zijne fchriften moesten eenige ruwheden overhouden , als kenmerken van den tijd hunner geboorte. Het zou eene dwaze eenzijdigheid wezen, te ontkennen dat zij dat doen. Maar men wordt daar
voor,



ALLE DE WERKEN VAN J, VAN VONDEL. 283
voor, door uitmuntende fchoonheden oneindig versoed. Zoo dat men'eenigzins liet versjen van oviuius op hem kan toepasfen:
Enri.us, ingenio maximus, arte rudis.
Het is derhalven geen wonder, dat zijne fchriften hij aanhoudendheid bij de Nederlanders in groote achting zijn, en, bij elk die taal en dichtkunde bemint, eenige weinige misfchien uitgezonderd, die den vaderlandfcben fmaak aan dien der duirfchers van den tegeuwoordigen tijd zoo zeer hebben opgeofferd, dat zij een allerfchoonst waar nederlandsch gedicht naauwlijks met geduld lezen kunnen, altijd in groote achting blijven zullen. Met is daarom wel zeer vreema, dat° men tot hier toe nooit een volledigen druk van alle de werken van dezen grooten man heeft uitgegeven. Dit heeft de liefhebbers tot de moeite verpligt, om de beste drukicen van de bijzondere ftukken, veelal tot eenen zeer hoogen prijs bij een te verzamelen, en dan zijn 'er nog maar uveinigeu, die daarin naar hunne wenfehen gellaagd zijn.
De Boekverkoopers van riemsdijk, en van bronkhorst , die ons van hunne zindelijke drukpers, een en ai.der fraai ft.uk geleverd hebben , hebben derhalven zeer wel gedaan , dat zij op den raad van den Heer bosch, eenen nieuwen volkomen druk van vondel ondernemen; zij hebben zich daartoe met de Dordfche Boekverkoopers de leeuw cn krap vcreenigd, eu het opzicht over de uitgave aan den Heer bosch aanbevolen, en leveren ons hier het eerfte ftuk van alle de werken van joosx
van vondel.
W j moeten deze u'tgave haren wel verdienden lof geven. Zij is bij uitftek wel uitgevoerd, met een fraaie letter op zeer goed papier, met een bevallige verdeeling van de regels, naar het voorbeeld van de beste drukken , die wij hebben. En indien zij, gelijk wij vertrouwen, aldus voordvaren, kan het naar ons inzien niet misfen, of deze onderneming moet groot genoegen geven, en tot goed voordeel van de ondernemers uitvallen. Alle jonge liefhebbers van de dichtkunde, behooren vo^jdrl te kennen en te lezen, en daar toe hebben ze hier op eene aangename wijze gelegenheid. Ze kunnen hier met alle zijne werken bekend worbn,
zon-



S84 ALLE DE WERKEN VAN J. VAN VONDEL.'
zonder dat hun het verzamelen van dezelve veel moeite of geld behoeft te kosten*
De Heer bosch zegt ons, in zijne korte voorreden, dat hij ons vondel zal geven zoo als hij is, en de drukken, die altijd voor de beste gehouden zijn, in taal en fpelling ftipt en met de grootlte naauwkeurigheid navolgen. Trouwens dit is vooral nodig , en zo het ooit past , met naauwkeurigheid drukproeven na te zien, dan behoort zulks in een werk van dezen aart. Arendsoogen van meer dan één kenner zijn hier van noden, opdat 'er toch geen misdagen inlhiipen. Dit houden wij van zoo groot eene noodzakelijkheid, dat ons voorkomt , dat de gelukkige uitflag van deze onderneming hier van bijna geheel afhangt. Dc Heer «uydecoper heeft hier toe in zijne uitgave van de Herfcheppingen van ovidius een goed voorbeeld gegeven. Ook zou het ons goed voorkomen, dat men ons, ten opzicht van elk bijzonder ftuk, in een kort, voorbericht,eenige kennis gaf, van den tijd, waarin vondel hetzelve gefchreven heeft, en van de voorname veranderingen , die hij van tijd tot tijd in het zelve gemaakt beeft, zo 'er anders zulke veranderingen in plaats hebben.
Dit eerfte ftuk van deze uitgave behelst het eerfte gedeelte van vondrls poézij. Op elke volle bladzijde ftaan 36 regels; het zelfde getal, dat wij in de uitgave van Franeker vinden: meer konden 'er niet wel op geplaatst worden, zoo dat, naar 't ons voorkomt, de Poezij alleen wel 5 zulke ftukken zal uitmaken, — Men heeft verkozen, dit gedeelte van vondels werk eerst te geven. De reden kan men wel gisfen, en zij is niet te verwerpen. Doch in 't vervolg zou 't evenwel best fchijnen, de bijzondere (lukken te fchikkën, naar den tijd, waar in ze door vondel zijn uitgegeven. Ook hopen wij, dat 'er voor goede plaatjens in den gulden winkel en de warande der dieren moge gezorgd worden. In de Helden Gods zou men ze zonder nadeel kunnen nalaten, en dus kosten uitwinnen.
Gedichten van j. clarisse, te Utrecht, bij H. van Otterloo, 1792. In gr. Svo. 95 Bladz. De prijs is ƒ: - 12 - :
Jammer is het, dat w;j, volsends het nabericht van den dichter, dit kleine ftukjen reeds voor zijn af-
i'cheid



CLARISSE GEDICHTE.
285
fcheid van de dichtkunde mogen aanzien , en dat hij niet van voornemen is, meer dichtftukjens uit te geven. Onder de tegenwoordige uitgevers van gedichten zijn. 'er verfcheiden , die wel zouden doen , wanneer zij zulk een befluit namen: Maar een man van zulk een fraai vernuft als de Heer claiusse, en die bewijzen geeft, dat hij zijne natuurlijk genie door ftudie en oefening zoo wel befchaaid heeft , moet zoo vroeg geen affcheid van de dichtkunst nemen. Wij hopen nog, dat de goedkeuring van zijne landgenoten, die deze zijne gedichten met het grootste recht verdienen, in zijn genomen belluit verandering mag maken.
Wij zouden gaem een geheel Huk uit dezen bondel onzen lezeren tot eene proef mededeelen, maar ze zijn daartoe meestal te groot. Wij nemen deshalven alleen den volgenden brok., uit het leerdicht: de heldenaart, dat geheel vol is van de edelSte gevoelens; gekozen daar het boek open viel.
Wie toch — wie is 't, die gindsch, zoo koud zoo los van zinnen, Verachtlijk het verfmaadt, zoo burgers hem beminnen, Of—zoo hun haat hem drukt? —Is hij een waardig held? Meen 't is een lage vriend van list en fnood geweld. Bloohartig is zijn ziel — vol ftrekcn al zijn paden — Verdrukking is zijn merk — vol wreedheid al zijn daaden.
De Held, een vriend zijns volks, leest gaem in't fprekend oog, Hoort gaem in 't kloppend hart der burgeren, hoe hoog,
Hoe waardig men hem acht. Gaem hoort bij daar zich prijzen.
Gevoelig is hij aan hun hartlijke eerbewijzen;
Hij ftreelt zich met die gunst, — hij hijgt — hij Streelt naar meer —
De Schaduw van de deugd is rechtverkregene eer.
Wie zou dien lagen mensch met zuivere achting noemen, Die eiken trek naar eer in 't hart dorst fmoorem—doemen—.
En — een verdiensteloos gemeen veracht foldaat
Wou bi ij ven, zonder eer, of rang, of roem, of ftaat ?; De ganfche menschlijkheid zou blozend hem verlinaden. Neen ! ze acht den vriend der deugd , die, door zijn braave daaden» Zich zei ven de eerbaan (legt naar hoogen roem en rang. Themiltocles, nog nu roemt 11 mijn helden zang. Nog leeft ge, o Tullius! in echt Romeinfche harten. Uw moed, Piet Hein! kan nog den oudfren adel tarten. En, Ruiter, had u 'r lor aan 't limrad vastgekneld? Uw deugd verhief uw rang — tot Neerlands groot (ten held.
Na*



a86
NATUURLIJK TOVERBOEK.
Natuurlijk Toverboek, behelzende de verbazend/Ie geheimen van Natuur en Komt; ofgeheldert met Planten. Vier Deelen. Tc Jmfterdam en Harlingcn, bij AlJart en van der Plaats, 1791. /ft gr. \vo. Samen 613 bladz. De prijs is f6 - : - :
r\m welke redenen, dir Werk Natuurlijk Toverboek, en niet liever een naam, meer aan hetzelve eigen, gegeven is, js ons onbekend: Men treft in dit VV'erk geen de minde Toverij, maar wel natuurlijke behendigheid aan. Wij vermoeden nogrhans dat dit gelch ed zij, om het zelve, door den tijtel, fmaakelijk te maaken , aan zeker foort van menfchen , die zich meer op het verrichten van Konstdukjens, als wel op wezenlijke natuurkennis toeleggen.
In den e'gcnlijken zin vervatten deeze deelen, eene reeks van Natuurkundige Fragmenten , en den inhoud derzelven, is juist daarom ook niet gefchikt, om eene geregelde Natuurkunde aan den dag te le^en. Zij, die de vermaaklijkhedcn van c-uijot, en°verl fcheiden anderen gefchriften van dien aart kennen, zullen ras zien, dat het ons aan zulk zoort vm boeken niet mangelt, en met ons van gevoelen zijn, dat wij, onder de menigvuldige nutteloze boeken, die' dagelijks in ons land uitkomen, dit Werk ook wel hadden kunnen ont'oeeren. Daarenboven zijn veele artikelen van het zelve, loutere Vertalingen, uit wiegLeb en andere Schrijvers overgenomen en vertaald.
Het eerfte Deel bevat vijf Hoofdltukken; waar'van het eerfte en tweede handelt over eene gewaande Franfche Waarzegfter, en de middelen, die zij tot haar Waarzeggerije, in het Werk ftelde. Hier vinden dus zij, die zich in de Natuurlijke Toverkunst willen oefenen, een exempel ter navolging! Het derde Hoofdftuk fpreekt over de handgreepen, tot de kunften met de kaart. Het vierde over deze Kimden zelve, en het vijfde geeft een voorbeeld aan de hand om een gezelfchap met de verkregen natuurlijke zogenaamde Toverkunst, te vermaaken. Het tweede Deel bevat verfcheiden oude en nieuwe Konstdukken van allerlei foort
Het derde en vierde Deel zijn ons eenigzins be.
lang.



natuurlijk toverboek. 2I7
langrijker voorgekomen, dan de twee voorgaande. Zij bevatten de Klectricitcit en verfcheiden Chemifche Konstlhikken. 't Moet' intusfchen vreemd voorkomen , dat men alhier onder de toverijen, dc Medicinale klectricitcit telt. Wij vinden in dit boek, over dit onderwerp toch, zo wel als over de Natuurkundige Electricitcit, een Hoofdftuk gefchreven; en hoewel dit niet van het minstbelangrijklte is, zo konden wij hetzelve des noods ontbeercn: De Natuurkundige Electriciteit, zoo als die hier behandeld wordt, is, in vergelijking van den arbeid van de Heeren cuthbertson, cavallo, enz. onvolledig; en daar en tegen is het Hoofdftuk, over de natuurlijke Electriciteit des dampkrings, hier te omflacbtig behandeld; terwijl het niets nieuws bevat cn met eene menigte verhaalen van onweders is uitgerekt. De Geneeskundige Electriciteit van den Heer van barneveld, heeft niet mmdcr het Hoofdftuk, over de Medicinaale Electriciteit, nutteloos en onvolkomen gemaakt.
In zoo verre echter deze boekdeelen, door derzelver tijtel van Natuurlijk Toverboek, in handen komen van Menfchen, die bijzondere kunftige en natuurlijke vermaaklijkheden, boven geregelde natuurkunde verkiezen, zal hetzelve, bij dezen misfehien niet nalaten, zijne nuttigheid te hebben; daar en boven bijgeloof en overgeioof kan hier toegelicht worden; en aanleiding krijgen, om meer argwaan te hebben. Wij verkiezen hier van een bewijs te geven, in het eerlte artijkel van de Chemifche Konstlhikken , alwaar wij het bloed van den Heiligen januarius zien natnaaken. ,, Het bloed van den Heiligen ja.muarius, ïs een der voornaamfte fchatten van dc Kathcdraale Kerk te Napels, wordende hetzelve, in een afgezonderde Kapel, ü Tefero genoemd, achter het hoofdaltaar, in eene kas, met zilveren deuren bewaard, in twee Pliioolen, nevens welke het hoofd van den Heilig ftaat. Jaarlijks wordt dit bloed driemaal, op gewoone tijden, ten toon gefield; doch bij gelegenheid van pest of hongersnood, zoo dikwijls, ais zulks nodig geoordeeld wordt, tot troost der vroome Katholijken. Op alle zulke plegtige tijden , worden de Phioolen, tusfehen een aantal brandende waschkaarfen gezet , terwijl de priester, tot den heiligen doodskop nadert, en daar voor zijn devotie verricht. Wanneer hij hier mede bezig is, begint het bloed te fmelten en de priester



288 j. de jongh, natuur. en liefde in strijd.
ter roept il miraculo e faito. Het mirakel is volbragt, waar mede de geloovige fchaare getroost naar huis gaat."
„Men behoeft ondertusfchen niet naar Napels te reizen , om 't voornoemde wonderwerk te zien, dewijl de fchrandere chemicus neuman, in 't Jaar 1733, de volgende Compofitie heeft ontdekt, die waarfchi|iilijk het gewaande bloed van den Heiligen januarius zelf, of ten minden iet, daar aan volkomen gelijk is : Men fmelt een half lood walfchot, in ruim zoo veel heldere terpentijn olie, en doet 'er bij eenige greinen aluin, met een agtde lood zeer fijn gewreeven alkanet wortel , of meer naar mate men de couleur hoog wil hebben; dit laat men met elkandcren, in eene zagte warmte, zoo lang als zulks genoegzaam is , trekken , en giet daar na het helder olieachtig vocht af, in een zuiver glaazen flesjen. Deze doffe is zeer fchoon bloedrood, en heeft de eigenfehap, dat zij in de koude gedolt blijft, maar door eene zaste geringe warmte , gelijk die van daar nevensgeplaatfte kaarsfen, vloeibaar word, zonder dat men daar toe het hoofd van een of anderen afgedorven Heilig van noden heeft."
Natuur en Liefde in Strijd. Tooneelfpel, door j. de jongh. Te Amflerdam, by J. de Jongh. Jn 8vo. 120 Bladz. De. prijs is f ; -II -;
T\\i Tooneellluk is uit het oorfpronglijke van den Heer d'adrien , met eenige veranderingen nagevolgd. Eenige onregelmatigheden uitgezonderd, op welke men in den tegenwoordigen tijd minder fchijnt te zien, hebben wij het met veel genoegen gelezen. De eerzucht van capacellt, die wat te zeer buiten de palen gaat, ontvangt hare beliraffing, maar zijn goed eerlijk hart tenens zijne belooning. De zelfsltrijd van ferdinand , die zijn woord aan constance gegeven heeft, daar hij het te voren aan olijmpia , bij welke hij twee kinderen had, kwijt was, en zijn berouw daarover; de aandoeningen van deze laatfte; de edelmoedigheid van bare medevrijfler, en haare overwinning op het hart van den ouden Vorst van Ferrara, ferdinandoos vader, moeten op het tooneel bij uitdek fterk werken.
ft



UITTREKZELS en BEOORDELINGEN.
Verhandelingen raakende den natuurlijken en gcöpenbaarden Godsdienst, uitgegeven door teijlers Godgeleerd Genootfchap. XIII Deel. Te Haarlem, bij J. Enfchedé en Zoonen en f. van Walré , i?93- 339 Bladz. en de Latijnfche Verhandeling LXXl'/ Bladz. In Quarto. De prijs «ƒ4-:-:
" Daar' aan ^en êénen kant, der menfchen oor* ■L' fpronglijke gelijkheid, nevens de Rechten en Pligten, daar aan verknocht, en daar uit voortvloeiende , zoo wel in de Staat- als Zedekunde, zoo wezenlijke, heilige, en onfchendbare , als algemeen belangrijke, voorwerpen zijn, welker beftaan, waardij en gewigt, immer, wel niet geheel kunnen vernietigd worden, door onderdrukking, misbruik, of overdre» vene denkbeelden — doch echter, aan den anderen kant, voor misduiding, nevens verkeerde en Verwarde uitlegging, bloot ftaan , en gevolglijk, tteeds het 'onderzoek en de oplettendlte overweging, zoo wel als de ijvrigfte handhaving, te overwaardig zijn; — daar, bovendien, het denkbeeld dezer gelijkheid, na dat de groote menigte in eenen langduurigen Haat van fluimering, als 't ware, hier omtrent gezonken lag, eensklaps op nieuw wederom meer algemeen was levendig geworden — doch ondertusfehen de Toepasjtng van dit beginzel, voornaamlijk op de burgerlijke vrijheid , en de afleiding der daar in opgefloten Rechten en Pligten, op zoo verfchillende en wijd uit eikanderen lopende wijze , begon begrepen en voorgedragen te worden, en langs hoe meer, aanleiding te geven tot het botvieren van hevige driften en hartstogten — daar , en in zoodanige tijdsomstandigheden, (die ook tot heden toe bij aanhoudendheid voortduuren , en airede eene groote verfcheidenheid en verbaazende afwisfeling van de fchoonfte en verTuklijkfte, zoo wel als van de fchandelijkfte en affchu vlijkfle tooneelen, voor het oog des rechtfehapen fvlenfchenvriends, hebben opgeleverd,) begrepen de Leden van tiujlers Godgeleerd Genootfchap , dat 'er zich nimmer eene meer gepaste gelegenheid koude opdoen, om eene rechtttreekfche Prijsvraag over het onderwerp in gefchil uit te fchrijven, en om aan het
VAD. BIBU V. DEEL. NO. 7. T be-



SQO VERHANDELINGEN
bedaard en oordeelkundig onderzoek van geoefende , doorzichtige, koelzinnige , en menschlievende Verltanden op te dragen, eene naauwkeurige, duidlijke, en volledige bepaling en ontvouwing van
,, „ den zin, in welken de Menfchen kunnen „ „ gezegd worden, Gelijk te zijn, als mede „ van de Rechten en Pligten, die uit deze ge,, lijkheid voortvloeijeir" " Uit de ingekomen Verhandelingen , ter beantwoording van deze vraag heeft het Genootfchap eene Latijnfche Verhandeling, wier Schrijver gebleken is, te zijn de Heer en Meester hendrik cowstantijn cras, Hoogleeraar der R echten, aan de Doorluchtige Schoole te Amflerdam, der gouden Eerepenning waardig gekeurd; en eene in 't Engelsch opgeftelde Proeve met de zilveren eerepenning vereerd, waar van de Schrijver is de Heer vv. l. brown , M. O. Hoogleer aar in de Zedelijke Wijsbegeerte, en Kerklijke Gefchiedenis, nevens Predikant, bij dc Engelfche Gemeente, te Utrecht. Deze beide Verhandelingen maaken nu verders den Inhoud van dit XIII Deel der Verhandelingen van teijlkrs Godgeleerd Genootfchap uit; en wel zoo, dat men de Verhandeling van den Heere cras in het oorfpronglijk Latijn, en in eene nette en fierlijke , door den Schrijver zelve vervaardigde Nederduitfche Vertaaling hier geplaatst vindt, nevens de Nederduitfche Vertaaling der Verhandeling van den Heere
brown.
Uit hoofde van de belangrijkheid van het onderwerp, door twee zoo kundige mannen opzetlijk behandeld, hebben wij geoordeeld, aan onze Lezeren een eenigzins brecder verflag van den Inhoud dezer Verhandelingen te moeten geven, waarom wij, ten einde de palen van ons bellek niet te verre te buiten re gaan, thans in het bijzonder de Verhandeling van den Heer cras zullen fchetzen, en derzelver beloop en merkwaardiglten inhoud voordragen , befpanrende de aankondiging en Rccénfis der Verhandeling van den Heere brown tot ons naastvolsrende Nommer.
De Verhandeling van den Hoogleeraar cras , aan welke de beftuurers van tejjlhis Genootfchap in hun voorbericht, Bladz. X naar recht , dit getuigenis geven: ,, Hoe men ook over de zaak in verfchii ,, denke, men zal dezen Schrijver niet wel den lof „ kunnen ontzeggen, dat hij het onderwerp diep
door-



van teijlers godgeleerd genootschap. 29T
,', doordacht heeft, en in de bearbeiding van hetzelve „ niet ongelukkig gedaagd is. Bij eene zeer naauwkeurige onderfcheiding, en ongemeen juiste bepa,, lingen, weet hij zijne gedachten naar eisch uit ei„ kanderen te zetten, en dezelve, met de nodige „ klaarheid, bondigheid, en eene aangename bevalligheid van ftijl en taal, voor te dragen; terwijl hij „ zijne gevoelens met eene zedige befcheidenheid , en ,, te gelijk met eene edele rondborstigheid bepleit en ,, verdedigd, en, over "t geheel, naar het ons toe„ fchijnt, eenen verllandigen middelweg tusfehen de ,, beide uiterden inflaat, en ten einde toe betreedt." — Deze Verhandeling, zeggen wij , is , behalven de Inleiding en het befluit, in twee Deelen verdeeld, handelende het Eerfte Deel in vijf Hoofdftukken
1. Over het Denkbeeld van gelijkheid en ongelijkheid in het gemeen. 11. Over den natuurlijken Mensch van kousseaü. HL Over den natuurlijken Mensch naar waarheid gefebetst, en welke gelijkheid daar uit voortvloeit. IV. Over den ongelijken Haat van 't Menschdom; en wel vooreerst in den ftaat der Natuur. V. Over den ongelijken ftaat van 't Menschdom in de Burgermaatschappij. Terwijl het Tweede Deel in twee Hoofdftukken onderzoekt. I. Welke eigenlijke Rechten en Pligten, uit de gelijkheid der menfchen voortvloeiende, in den ftaat der Natuur plaats hebben. II. Welke eigenlijke Rechten en Pligten , uit de Natuurlijke gelijkheid der menfchen voortvloeiende, inde Burgermaatfchappijën zelve nog dand grijpen. Strekkende het eerfte Deel, ter beantwoording van het eerfte, gelijk het laatfte ter beantwoording van het tweede Lid der opgegeven vrage.
De Inleiding voorbijgaande, als welke meestal het gewigt en de belangrijkheid van het onderwerp aantoont, en de orde opgeeft, die de Schrijver zich heeft voorgefteld, in deze Verhandeling te houden , vinden wij, in het Eerlte Hoofdftuk des Eerften Deels, over het denkbeeld van gelijkheid in 't gemeen, na eene korte opgave van den Letterkundigen zin en gebruik van de wootdeu gelijk, gelijkmatig, gelijkvormig, waar tegen de woorden ongelijk, ongelijkmatig, ongelijkvormig, zijn overgefteld, de wijsgeerige kracht en betekenis van het woord gelijkheid' das voorgefteld. ,, Gelijkheid, zoo wel als gelijkenis (In 't Latijn ftaan •de woorden atqualitas en jimilitudo') zijn woorden, die T 2 eene



ftQ* VERHANDELINGEN
eene vergelijking van eene zaak, met een andere,aanduiden, eu teffens eene zekere overeenkomst dier faamvergeleken zaken te kennen geven , zoo dat van 't geen in ééne derzelven bevonden wordt, ook iet, het zij meer, 't zij min, in de andere befpeurd wordt. — Zullen, derhalven, eenige menfchen geoordeeld kunnen worden, met eikanderen ouderling gelijk te zijn, zoo worden noodzaakiijk zoodanige eigenfchappen verëischt, die onder hen allen gemeen zijn, en niet min in dezen, dan in genen, ftand grijpen; en naar de mate of het getal Van die eigenfchappen zal dan noodzaakiijk ook die gelijkheid meer of min aanmerklijk of van minder belang zijn: maar zijn die gemeene eigenfchappen geheel weggenomen , dan kan 'er geene gelijkheid, hoe genaamd, meer overig zijn."
• Hier uit leidt de Schrijver de verfchillende foorten van gelijkheid af, de rekenkundige, van zaken, welke in getal overeenkomen , de meetkundige, die in grootheid overëenftemmen; daarenboven is de gelijkheid natuurlijk of zedelijk. De Natuurlijke beftaat in de overeenkomst van die eigenfchappen, die van geene keuze of vrijheid van den wil van een denkend wezen afhangen , en daarom aan geen gebod van eenige wet onderworpen kunnen zijn, hoedanige is de gelijkheid van levenloze zaken, ook die van de menfchen ze!ven , voor zoo verre men hunne ligchaamskrachten, gedaante, enz. vlugheid van geest enz. of rijkdommén, aanzienlijkheid van gedacht, enz. die geheel van het geval afhangen, in aanfchouw neemt. — Maar de zedelijke gelijkheid bedaat in eene overeenkomst van rechten, die de wetten ons vergunnen; of van pligten, welken zij ons gebieden, zoodat de menfchen in een' zedelijken zin niet wel anders kunnen gelijk zijn, dan voor zoo verre hunne rechten en pligten^ dezelfde zijn. Deze gelijkheid is weder of voljlrekt * of betreklijk. De eerde, waardoor iemand, in alle op» zichten, en met wien hij ook moge vergeleken worden, altijd met hem gelijk is; maar de laatde treden wij alleen aan in die menfchen, die met dezen gelijk, met genen ongelijk zijn, of ook, met dezelfde.menfchen vergeleken, in dezen opzichte gelijk, in anderen opzichte ongelijk zijn. — Ten anderen deze zedelijke gelijkheid is, of natuurlijk of burgerlijk, gnar
dat



VAN TEÏJLERS GODGELEERD GENOOTSCHAP. 293
dat de pligten of rechten van de natuurlijke of burgerlijke wetten afkomftig zijn. Van de Ongelijkheid kan het zelfde gezegd worden , bij tegenftelling. —■ Zij, die onderling gelijk zijn, —. zijn ook noodzaakiijk van eikanderen onafhanglijk , en dus onderling volkomen vrij, zoodat op de vrijheid, als de dochter der gelijkheid, ook de opgenoemde verdeelingen der gelijkheid toepaslijk zijn. Doch, de ongelijkheid brengt doorgaands de magt van te gebieden mede, enz.
Hier uit leidt de Schrijver Bludz. 12 nadere bepalingen af omtrent de bedoeling van het eerde gedeelte der voorgedelde vraag; in welken zin kunnen de menfchen gezegd worden , gelijk te zijn ? Vooreerst, wordt daar mede gevraagd: ,, Welke gelijkheid 'er tusfehen de menfchen plaats heeftV" Zoodat hier de hoedanigheden moeten opgefpoord worden, welke aan alle menfchen gemeen zijn , en die allen te famen genomen dan eigenlijk de menschlijke natuur uitmaken.
Ten tweeden wordt uitdruklijk en bepaald gevraagd; „ In welken zin kunnen enz. Daar dus Ais.zin moet verklaard worden, moet ook de tegenovergedelde ongelijkheid, zoo wel in den daat der natuur, als in den burgerdaat, opgefpoord worden.
De Heer cras, dus den weg gebaand hebbende, tot het beantwoorden der bedoelde vraag , bedeedt het Tweede Hoofdduk van dit eerde Deel, tot het befchouwen van den natuurlijken mensch , volgends het denkbeeld van rousseau , welke Wijsgeer in zijne Verhandeling over den oorfprong der ongelijldieid onder de menfchen, den mensch geheel ontkleedde, zoodat hij, (om zoo te fpreken) bloot en naakt ftondt, even als een dier, en 'er niets meer van den gehelen mensch, niets, dan alleen een woest fchepzel, een onmensch, overig was. De ongerijmdheid dezer onderftelling aangetoond hebbende, fchetst het derde Hoofd/luk Bladz. 27. volgg. den natuurlijken mensch naar waarheid, en wijst aan, welke gelijkheid daar uit voortvloeit.
Ten einde in dit zijn onderzoek te flaagen neemt de Schrijver het onderfcheid in acht tusfehen de wezenlijke hoedanigheden en eigenfchappen van den mensch, die hem tot mensch maaken, die men daarom noodzaakiijk in alle menfchen ontmoet, die beT 3 den-



-94
VERHANDELINGEN
ftendig, onveranderlijk, aan allen gemeen zijn, bij voorbeeld de gedaante van het menschlijk ligchaam, en vooral 's menfchen geest, en deszelfs hoofdvermogens, die wel in trappen en wijzigingen verfchillen, maar niet geheel en al ontbreken, of men zou te vergeefs den mensch in den mensch zoeken; als ook die eerde zaden,die eerde grondbeginzels der natuur, de eerde natuurdriften, welke de hand der Natuur zelve in alle menfchen even zeer heeft geplant en ingedrukt. Waar toe ook in de aantekening Bladz. 29. de vrijheid, op het voorbeeld van rousseau ,gebracht wordt. Maar aan den anderen kant ontmoeten wij ook in den Mensch veele zulke hoedanigheden en eigenfchappen, die wel fomtijds , of meestal, hem verzeilen, maar die hij ook dikwijls ontbeert, en kan ontbeeren, zonder dat hij daarom ophoudt een mensch te zijn ; enkel bijkomende, en toevallige hoedanigheden , bij voorbeeld , fchoonheid , loosheid, voorzichtigheid, rijkdommen, enz.
Door hulp van aftrekking fcheidt vervolgends de ïloogleeriiar deze tweederleie foorten van hoedanigheden van eikanderen af, ten einde, door het behouden van de esrstgemelden, den waaren natuurmensen te ontdekken. Dit wordt keurig uitgevoerd, en daar door de gelijkheid tevens der natuur opgefpoord, zoo ten aanzien van het ligchaam, als van den geest, en deszelfs hoofdvermogens, verftand en wil, waar na de Schrijver Bladz. 38. zijne aandacht nader vestigt op den daat en dand der menfchen, waardoor hij, van de gelijkheid der natuur, nader komt tot die gelijkheid, aan welke in eenen meer eigenlijken zin die (benaming kan worden toegekend.
Hier fpreekt de Schrijver van de gelijkheid van het lot der menfchen, in 't algemeen, van 'hunne geboorte af, tot dat zij den laaiden tol aan de Natuur betaalen. —
„ Daar 'er dan eene zoo groote overeenkomst plaats heeft in 's menfchen lot en leven, eene zoo groote overë'endemmin'g in de menschlijke natuur; wie ziet dan niet terdond , hoe groot eene gelijkheid uit die bedendige overë'endemming noodzaakiijk moet voortvloeiden? — Met één woord, indien de menfchen alleen naar hunne louter algemeene natuur befchouwd en gefchat worden, dan zijn zij onderling geheel ge*



VAN TEIJLERS GODGELEERD GENOOTSCHAP. 295
tik En het is deze overeenkomst, deze eenparigheid van rechten en pligten, die de eigenlijk genoemde selijkheid dat is , de zedelijke gelijkheid uitmaakt; welke wel moet onderfcheiden worden van de natuurliike of Phijfique. welke laatfte eene gelijkheid is van rijkdommen, vermogens van g,est, en andere zaken,, die alleen van 't geval afhangen , daar de eerfte eene eehikheid van rechten en pligten is. Deze. zedelijke gelijkheid beöogen de Franfche», wanneer zij in hunne Hellingen wegens de rechten van den mensch dus aanvangen": „ de menfchen zijn in rechten gelijk.■ Geiiik trouwens montesquiru dit voorlang reeds geleerd hadt, en waar omtrent de Heer necker de Franfchen ten onrechte berispt, in zijn werkjen Juf Tadminiftralion Amft. 1791. in 't welk hij de zedelijke gelijkheid doorgaands met de natuurlijke verwart, fchoon de Franfchen zich ook niet bepaald genoeg hebben uitgedrukt, gelijk de Heer cras aanmerkt in zijne aantekeningen Bladz. 40 en 42. . Eindelijk , toont de Heer cras, dat deze gelijkheid geen louter verdichtzel, geen eigendunkbjke verfiering is; en nu maakt hij Bladz. 45 het befluit en antwoord op het eerfte gedeelte der vraag dus op.
De menfchen zijn in dien zin met eikanderen geHik: vooreerst; dat zij, wat het ligchaam, wat " de ziel, wat de natuurdriften cn verlangens, wat " het lot van geboren te worden, en te fterven , " aangaat", met eikanderen ten eenemaal overëcnko" men: dat is, dat zij ééne en dezelfde natuur met " eikanderen gemeen hebben. Ten tweeden: dat, uit " hoofde van die gemeenfehap aan dezelfde natuur, " noodzaakiijk ook de rechten en pligten, welken '- uit die gemeene natuur der menfchen alleen voort" vloeijen, even zeer, en gelijklijk, tot alle menM fchen behooren ; en dat die gelijkheid van rechten " en pligten nog Hand grijpt onder verfcheiden e men" fchen, en ook onder de vrije volkeren, die door *' geenen anderen band van betrekking, dan alleen door " dien van de aleemeene menschlijke natuur, onder,, ling verbonden zijn."
Dewijl nu in dezen zin de menfchen onderling gelijk zijn te noemen, onderftelt dit natuurlijk, dat zij, in zekeren anderen zin , ook ongelijk zijn, gevolglijk gaat de Heer cras hier mede geleidelijk in het IV; & T 4 Hoofd-



29<5 VERHANDELINGEN
Hoofdftuk over tot het naarfpooren van de ongelijkheid der menfchen, en wel vooreerst in den ftaat der natuur. Gelijk geene zaken in het Heel-al volmaakt aan eikanderen gel.jkznn, zoo ontdekt men zulks ook in de menlchen, deze natuurlijke ongelijkheid ftelt de Heer cras voor, ten opzichte van het ligchaam, en de geestvermogens maar ook van den ftaat en levensHand der menfchen, Ouders en kinderen enz. waaruit ook eene zedelijke ongelijkheid voortvloeit, hii welke gelegenheid de Schrijver bladz. vols°- aantoont dat uit natuurlijke oorzaken, b£ natuurlijken Hand der dingen in de daad zedelijke rechten en olieten kunnen voortvloeien, en dus ook jn het tegenwoordig geval, hoewel hij geenszins ontkent, dat ook dikwijls^ eene ongelijkheid van ftaat, onder de menlchen, uit uitdruklijke, of ftifzwijgende bedingen en overeenkomften — voortvloeije. Uit zijne waarnemingen leidt hij bladz. 61. dii befluit af: Dat zelfs in oen zuiveren natuurftaat geene geringe zedelijke ongelijkheid plaats heeft tusfehen de menfchen; terwijl nii met de aanmerking, dat in deze ongelijkheid echter de ^rnn^m ,8<?enheid Va" de" Scl^'Pper doorftraalt, \r- ?j° dftuk befluit5 0!" met het volgende Vijfde Hoofdftuk over te gaan tot het behandelen van de ongelijkheid der menfchen in den Burgerftaat. Bij deze gelegenheid fprekende van den eerften oorJprong enz. der burgermaatfchappijën, oordeelt de lieer cras met montesquieu, dat het overbodig is, de oorzaken naar te fpooren , waarom de menfchen zich 111 Maatfchappijen verëenigd hebben, alzoo de nood, reeds in den Natuurftaat zeiven, de kinderen met hunne ouderen verëenigde, en men zich veel meer zou moeten verwonderen, indien de menfchen zich met verëenigd hadden , maar nog hier en daar afzonderlijk een zwervend leven leidden.
De verëeniging in Burgermaatfchappijën heeft niet alleen, in t gemeen, meer veiligheid te weeg gebracht, maar ook aan eenen iegelijk een oneeftoord bezit cn genot zijner goederen verzekerd; dra bracht dit het onderfchcid van rfkdommen, maar ook van geboorte, opvoeding, en geheelen levensftand voort, en er omftondt die ongelijkheid, welke men burger. Irjke ongelijkheid kan noemen, en die aan den éénen kant, de magt van te gebieden, en aan de andere zij.
dei



VAN TEIJLERS GODGELEERD GENOOTSCHAP. 20?
de, den pïïgt van te gehoorzaamen te weeg brengt. Vervolgends betoogt de Heer cras bladz. 87. volgg. de nuttigheid ja zelfs de noodzaaklijkheid van deze burgerlijke ongelijkheid onder de menlchen, dewijl zich de gelijkheid, welke op eene zekere wijze, en in zeKere mate, door het burgerlijk Opperbewind wordt gekrenkt, en als 't ware, gedrukt, door 't gezag van dat zelfde Opperbewind, door de geüjkmati >1 eid en rechtvaardigheid der wetten, wederom voortref]Jk herfieldt vindt. Na al het welke, hij nog verder het eerlte lid der vraag dus beantwoordt.
Dat de menfchen in dien zin met eikanderen ge„ lijk zijii , dat de rechten en pligten , welke uit de algemeene natuur der menfchen voort vloeijen, even ,\ zeer en gelijkhjk tot alle menfchen behooren; dat ,, de menfchen derhalven gelijk zijn , vooreerst, in den ,, ftaat der natuur, voor zoo ver, noch eenige bij,, zondere natuurlijke betrekking, noch eenig rechtmatig beding en overeenkomst; en, ten anderen, in de burgerlijke famenleving, voor zoo ver noch ,, eenig rechtmatig beding, nog de aart van burger,, maatfchappij , en het burgerlijk oppergebied zcl,, ve, aan fommigen boven anderen, eenige bijzon,, dere rechten heeft opgegeven, of ook bijzondere „ pligten opgelegd."
Het tweede Deel dezer fchoone verhandeling bepaalt zich tot het tweede Lid der opgegeven vraag, ,, welke de rechten en pligten zijn, die uit deze gelijkheidder menlchen voortvloeien, waar in de Schrijver, in het eerfte Hoofdftuk, handelt van de eigenlijke rechten en pligten, die, uit de gelijkheid der menfchen voortvloeijende, in den ftaat der natuur kracht hebben. — Vooreerst wat den natuurftaat betreft, het is zeker , dat de menlchen door zedelijke wetten beituurd worden. Deze niets anders dan de algemeene en volftrekt gelijke natuur van geheel het menschdom ten grondflag hebbende,zoo kan het niet anders zijn; of die rechten, welken die wetten aan den mensch toekennen, en die pligten ,■ welken zij gebieden, moeten alle menfchen even zeer en * gelijk li jk aangaan. Hier uit volgt dit recht, deze pligt: ,, Dat niemand ver,, mag van eenen anderen de nakoming van die wetten te eisfehen, welke hij zelve vertreedt en verkracht" — of: ,, al wat gij wilt, dat u niet ge„ fchiedt, doet zulks aan geenen anderen." En deze ï 5 re.



598 VERHANDELINGEN
regel geldt in alle menfchen, in 't gemeen, maar ook> op bijzondere tijden, plaatzen, pcrfmen, betrekkingen, enz. Het gaat ook ten tweeden, geheele volken aan.
II. Met de gelijkheid der menfchen is ten naauwften hunne vrijheid verbonden. Natuurlijk gelijke menfchen moeten ook natuurlijk noodzaakiijk zoo vrij zijn, dat zij aan niemand, dan aan God alleen, behoeven te gehoorzamen, en rekenfehap vcrfchuldisrd zijn. Hier uit vloeit voort het recht van den mensch, om, een ieder voor zich zeiven, te beflisfen, welken levensftand hij verkieze, enz. Ten anderen, deze vrijheid kan nimmer geheel afgeftaan worden, zelfs niet door zoodanig eenen, die zelve zoodanigen geheelen aflland al eens, hoe ongerijmd ook, zou willen en begeeren. —>
,, Ten derden, zoo groot is de kracht der vrij. heid, dat, zo zij op eene onrechtvaardige en fnode wijze, door vrees en geweld, ooit mogt ontnomen, bekneld, onderdrukt, of ontrukt zijn, een iegelijk mensch, ook daarom alleen, dat hij mensch is , die Vrijheid kan te rug vorderen en weder opëisfchen." Bladz. ici.
Hier uit vloeit dit recht en deze pligt voort, ,, dat een ieder vrij volk zoodanige wijze van regeering en ftaatsbelluur voor zich mag verkiezen, welke het voor zich het best en heilzaamst oordeele, zonder •dat eenig ander volk of vorst het minde recht hebbe, zich daaromtrent eenig bewind , of gebied , of dwang aan te matigen."
Nogthans wordt bij dit alles , wanneer de eigen aart der vrijheid medebrengt, dat ieder mensch naar zijn eigen goedvinden leeven , en al wat hem oirbaar duv:ke, doen mag, onderfteld, ., voor zoo verre hij niets tegen de wetten bedrijvc; niets tegen de vrijheid van anderen onderneme ; niets befta , het welk, in eeniger maniere, eenen anderen zou beledigen."
III. Deze vrijheid, die zich zoo ver uitftrekt , moet, in de allergewigtigfte zaak, in den Godsdienst, heilig en onkreukbaar zijn. Dit betoogt de Heer cras voortreflijk Bladz. 103 volgg. „ Alle Godsdienst moet geheel vrij en onverlet zijn, zoo lang deszelfs oefening geen ander mensch beledigt." Bladz. 105.
IV. Al»



van te1jlers godgeleerd genootschap. 299
IV. Alle menlchen moeten ook gelijk recht hebben, om hun geluk te bekomen, te behouden, te vermeerderen, en zoo veel mooglijk uit breiden. Hier uit vloeit het rechr van Eigendom en deszelfs veilige bezitting en gebruik voort, bij welke gelegenheid de Heer cras Bladz. 10S. tegen rousseau beweert, dat in den Natuurftaat zeiven een recht van eigendom plaats vinde.
V. Uit de gelijkheid vloeit ook voort het recht yan zclfsverdediging, en VI. het recht van wede? ver gelding.
In meer bijzondere optelling van andere rechten, laat zich de Heer cras niet in, ook fpreekt hij niet afzonderlijk van de pligten, omdat rechten en pligten betrekhjk op eikanderen zijn, zoo dat de eerften gefield en erkend zijnde, de laatften niet kunnen voorbij gezien of miskend worden.
In het Tweede Hoofdftuk van dit Tweede Deel, fpreekt de Hoogleeraar: over de eigenlijke rechten en pligten, die, uit de gelijkheid der menfchen voorlvloe' jende, ook nog in den burgerfiaat, kracht hebben. In den burgerftaat wordt, uit zijnen aart, geene bijzondere burgerlijke ongelijkheid onder de menfchen gevonden , dan eenig en alleen de zoodanige, welke de natuur en bet wezen der Burgerlijke verëeniging noodzaakiijk medebrengt, dat is, die het algemeen welzijn van den Staat volftrekt vordert. Hier uit maakt de Schrijver dezen regel op: „ Dat ook zelfs in den Burgerftaat, voor zoo verre het algemeen welzijn niet „ anders gebiedt, de Burgers, enkel onder elkande,, ren als Burgers befchouwd, onderling gelijk zijn , s, en even dezelfde Rechten genieten, en door den ,, band van dezelfde Pligten verbonden zijn."
I. Allen genieten dan het zelfde recht, en dezelfde vrijheid, om, of in den ftaat der Natuur te blijven
leeven, of eene Burgermaatfchappij aan te gaan. .
Indien het laatfte ftanrl grijpe, zoo moet noodzaakiijk bij hen allen te famen, even zeer het Burgerlijk Bewind berusten: 't welk fommigen een oorfpronglijk oppergebied noemen , en van een opgedragen Opperbewind onderfcheiden. — In zp^o verre, dat noch eenig mensch, noch eenige vergadering van meer menfchen, zonder 'svolks wil, zich die hoogde magt met eenig recht konne toeëigenen. Maar heeft het Volk zelf,
door



3°<* VERHANDELINGEN
door een rechtmatig verdrag , dat oppergebied op eenen anderen overgebracht, dan gebiedt de natuurwet de trouw van dat verdrag heilig naar te leeven en te vervullen. Bij deze gelegenheid wederfpreekt de Heer cras, Bladz. n3. den Heer paine, in de ftellin°dat de nakomelingfchap , door geen verdrag der voorouderen, hoe genaamd ook, zou kunnen verbonden worden ; uit die aanmerking, dat een iegelijk volk een zedelijke perfoon is, welke altijd dezelfde blijft, hoe zeer eenigen zijner bijzondere Leden en Burgers' naar elders vertrekken of derven. Echter geeft de Heer cras aan den Heer paine toe, ,, dat, om groote en „ gewigtige redenenen, de daatsgedeldheid en re„ geerwijzedoor een volk kan worden veranderd."
Zij, die in eenen reeds ge vestigden Burgerdaat geboren worden, hebben, zoodra zij tot eenen rijpen ouderdom zijn gevorderd, het recht, om, of de regeeringsvorm en daatsgedeldheid, die zij vinden, goed te keuren, of mishaagt hen die , dan naar elders te verhuizen. Bladz. 119. Eindelijk, de gantfche Maatfchappij ontbonden zijnde, zijn 'er geene Burgers meer overig, maar allen zijn nu wederom eenig en alleen menlchen, die tot den daat van gelijkheid zijn wedergekeerd , welke in den daat der Natuur darid grijpr. •
II. Met betrekking tot die zaken, welke tot de al. gemeene natuur des menfchen behooren, zijn alle de leden in den Burgerdaat, zoo wel Regeerers, als gemeene Burgers cn Ingezetenen, met eikanderen volkomen gelijk, bij voorbeeld , in de vrijheid van Godsdienst , enz.
III. De ingezetenen van eenen Staat, als Burgers met Burgers vergeleken .. zijn in den burgerdaat met eikanderen gelijk. — Zij eènieten dus als Burgers allen het zelfde recht, en liggen allen eenpariglijk onder den zelfden band van burgerlijke verpligtihgen.
IV. In bijzondere zaaken genieten Staatsbewindhebbers en alle Overheden, die zulks alleen in zoo verre zijn, dat zij den daat beduuren, eenparige rechten met en benevens andere Burgers, en zijn geheel aan dezelfde pligten verbonden.
V. „ Alle Burgers en Ingezetenen zijn, ook in den „ Burgerdaat, daadlijk, wederom gelijk, en volko-
j> men



VAN TEIJLERS GODGELEERD GENOOTSCHAP. 301
men vrij en onafhanglijk, zoodra het Opperbeduur " blijkbaar onrechtvaardig is , dat is, indien of eert " kenlijk onrechtvaardig Oppergebieder het bewind " V0ert: of, indien wel een waar en volkomen wet" ti°- gekozen Staatsbeftuurer gebiedt , maar op eene " geheel en openlijk onrechtvaardige en fnode wijze, " en blijkbaar, tegen de kenlijke grondwetten van den " Staat, dat gebied uitoefent. Ten anderen — zoo " dra de fpringvederen der oppermagt zoo verlamd
zijn, en de geheele burgerlijke Maatfchappij der" mate verbroken en ontbonden is, dat geen heil, \' veiligheid , en behoud — meer gevonden, en een
iegelijk genoodzaakt wordt, voor zich zeiven raad 11 te°verfchaffen , en zelve in zijne zekerheid te voor-
,, zien." ,. „
VI. De Burgers, en Ingezetenen , zijn met verpligt te gehoorzamen, dan aan de Wetten , noch aan eemse Overheid onderworpen, dan alleen aan zulk eene, en voor zoo verre, als deze volgends de Wetten ge-
k'vii Deze Wetten kunnen alleen die daaden der Burgers beftuuren , in welken te gebieden of verbieden het kenlijk heil van den Staat betrokken is. In alle andere zaken houdt de hoogde vrijheid en volkomende gelijkheid in den Burgerdaat dand.
VIII. Dit wordt bijzonder aangetoond met betrekking tot den Godsdienst, bij welke gelegenheid echter de Heer cras , Bladz. 142. weder den Heer paine tegenfpreekt. wanneer die het Fransch opftel van de Rechten van den Mensch, in het X Artikel berispt, als of de Godsdienst eene zaak ware, die het geheel burgerlijk Oppergezag zoo ver te boven ging, dat deswe|e in den Burgerdaat geene bevelen, hoe genaamd ook, zouden mogen gegeven worden.
IX. Vervolgends fpreekt de Heer cras van de vrijheid van de drukpers.
X. Wij oordeelen, zegt de Schrijver, dat dit één der voornaamde rechten is, die van de Natuurlijke gelïjkheid nog in de Burgermaatfchappijën overig zijn, dat de weg tot Bedieningen, Waardigheden, Eerambten, Regeeringsposten, voor alle Burgers even zeer en gelijklijk moet opendaan. , .
XI. Het recht van eigendom, veiligheid der bezitting,'vrij gebruik derzelven, zoo na mooglijke eenpa-



202
VER HANDEL IN GEN
righeid in de lasten maken den inhoud van' dezen *<*. ragraaf uit. r
XII. Verkiezing van levensftand, huwlijk, opvoeding zijner kinderen, enz.
XIII. Eene evengelijke befcherming der Wetten en wettige Rechtbanken, welke den afftand van zelfsverdediging vergoedt.
XIV. Eindelijk , ook dit recht vloeit nog uit de geliikheid voort, dat elk daar ter plaatze zijn leven ma» flijten, waar zulks hem het gevoeglijkst, het nuttigst! en aangenaamst dunkt.
In het Befluit der Verhandeling, Bladz. 162. geeft de Hoogleeraar reden, waarom hij meer van de rechten dan van de pligten uit de gelijkheid voortvloejende, gefproken heeft, om dat deze beiden op elkander betreklijk zijn; ook waarom hij niet gefproken heeft van de rechten en pligten, welke uit de ongelijkheid der menfchen voortvloeien, omdat naamlijk de vraag des Genootfchaps hem daar toe geene aanleiding gaf. Waar na hij alles famentrekt, en met deze nadruklijkê woorden eindigt.
,, Dat zij dan vrij komen, die het onderwerp van deze geheele overweging, en dit betoog, of klein achten, of ook zelfs befpotten! Dat zij vrij komen en oordeelen, daar zij zich zeiven in de ftrikken van hunne fiijne fcherpzinnigheden verwarren, met welk een recht zij anderen de verkeerdheid en 't kwaad gebruik van fijn, maar valsch , gefponnen redeneringen verwijten (?) Dat zij vrij komen, en beflisfen, of het betameli,k is, alle hunne opgefmukte welsprekendheid uit te Stallen en te misbruiken, om de <*oede zaak, de zaak der menschlijkheid, te onderdrukken en te overrompelen! Of het betaamt, enkel om de misftappen der menfchen , aan welke de zwakheid en bekrompenheid van het menschlijk vernuft in veele zaken ons blootftelt, de heilige'Rechten , aan het Menschdom door den weldaadigen Schepper zeiven gefchonken, Hechts voor beuzelingen te houden, of
ook
(*) Het opftel van de Rechten van den Mensch is fterk gegispt, door den Heer burkü , in z;jn Werkjen, tegen de Omwenteling in Frankijk, in 't licht gegeven, in 't laar



van teijlers godgeleerd genootschap. 30J
ook geheel te verachten, en te vertreden! Of het betaamlijk is, met ftoutheid, en eenen vloed van woorden, ja zelfs met eenige trotsheid, de achtbaarheid te befchimpen van die mannen, die den Mensch op eenigen prijs ftellen, en zijne Rechten nog eerbiedigen f Dat zij vrij komen, die enkel met uitwendigen luister, met rijkdommen , en door dien uiterlijken glans bekoord, der braven geringheid verachten, of der geringen deugd, en Schuldeloosheid als eene kleinigheid verwerpen! Dat zij komen, dat zij zien en oordeelen, of die rechten en pligten van gelijkheid en Vrijheid. welken uit de voortreflijkheid der algemeene menschlijke natuur ontluiken, of dezelven, 't zij door het nichten van Burgerftaaten, het zij door andere menschlijke inftellingen, zoo geheel en al hebben kunnen worden uitgevvischt, en verdelgd, dat geene de minde, of niet dan flaauwe, voetftappen derzelver meer overig en te vinden zijn ; en dat zelfs een enkel denkbeeld en gunltiger gedachten der Burgers, aangaande die nog overgebleven gelijkheid, en haare Rechten en Pligten, zoo te berispen zij en te verwerpen, als ware daar van het grootst gevaar en het dreigendst verderf voor den Burgerftaat te duchten," enz.
Hier eindigen wij deze onze Recenfie, welker meer dan gewoone breedvoerigheid, het gewigt des onderwerps , en de voortreflijkheid dezer Verhandeling , ligtlijk verfchoonen zal; terwijl wij ons van alle aanmerkingen onthouden hebben, ten einde niet al te zeer uit te weiden.
Verzameling van Leerredenen, door g. bonnet, Doclor en Profesfor der H. Godgeleerdheid, en Academie-Prediker te Utrecht. Vierde Deel. Te Utrecht, bij W. van IJzerworst, Academie-Drukker, 1792.
. 341 Bladz. In gr. 8vo. De prijs is f 3 - 4 - :
ÏJ*en Bijvoegzel van 8 Leerreden van den Hoogleer» -'aar bonnet, bij deszelfs Leerredenen, welke in drie Deelen reeds voor eenigen tijd in het licht verfcheenen zijn. Zij bevatten, uitgezonderd de twee eerlten en de laatde, gefchiedkundige doffen uit het -Oude Testament, zoo als die door den Hoogleeraar,
des



3C4
g. bonnet
des verzocht zijnde, bij tijdvervoig voor de Utrechtfche Gemeente, behandeld zijn , en zijn dus van dezelfde natuur als verfcheiden der Leerredenen, in de voorgaande Deelen. De behandelde onderwerpen zijn , jakobs vertrek uit Paddan- Aram naar Canada over Gen. XXXI. i -25. de vluchtende jakob dom- laban achterhaald, over Gen. XXXI. 26—55. Puarao's droom door joskph uitgelegd , over Gen. XLf. 1—36.
Joskph door pharao verhoogd, over Gen. XLI. 37 57.
Plegtige onderhandeling tusfehen God en Israël, over £xod. XIX. i—8:. en (hatelijke voorbereiding tot de Wetgeving op Sindi over Exod. XIX. 8 .—'25. ,, gebeurtenisfen," zegt de Hoogleeraar in het Voorbericht Bladz. III. ,, elk op haar zelve eene opmerkzame befchouwing dubbel waardig, vooral, wanneer men dezelve, in die betrekking, welke zij tot den geöpenbaarden Godsdienst hebben, zich behoorlijk voorfielt."
„ Daarom fcheen het den Heere bonnet ook niet onvoegzaam, twee leerredenen, de ééne over Gods verklaaring aan den tweeden Vader van het menschdom, ter zijner gerustftelling voor het toekomende; (Gen. Vilt. 22.) de andere, over zijne belofte aan den Vader der geloovigen, (Gen. XII. 3O vooraf te laten gaan: en dit Deel te befluiten, met de overweeging van het treffend gevolg eener zonderlinge tusfehenkomst der Voorzienigheid, daartoe {trekkende , omdat verbond, 't welk de Heere met jakobs nagedacht hadt opgericht, openlijk onder het van davids huis vervreemd Israël, te handhaaven, toen het den Heere verlaten hadt, en het zich liet aanzien, dat die volk, de weldaadige oogmerken van den God zijner Vaderen, althans wat de tien {lammen betreft, welhaast 't eenemaal zoude verijdeld hebben." Zijnde dit laatfte eene leerreden over 1 kon. XVIII. 39b.
Wij twijfelen niet, of de liefhebbers van den naam van den Hoogleeraar bonnet zullen ook met dit Deel van Leerredenen, die, volgens 's mans gewoone fchrijfen preekwijze, zeer beknopt en geleidelijk, zijn ingericht, zeer in hunnen fchik wezen.
Ver-'



H. ƒ. KROM, VERHANDELING, ENZ. $0$
Verhandeling, Jlrekkende ter beantwoording van eenige zwarigheden, uil de befchouwing der Natuur a/ge; leid^ — tegen het bcrigt van mozes, aangaande den, ouderdom der Waereld, de onevenredigheid, welke bijt het fche/fen van dezelve, volgends dal verhaal, zou hebben plaats gehad, — en tegen de opfchoriing der Natuurwetten , op het gebed van josua. Door harm. jo. krom, Predikant en Profesfor in de Uitlegkutidige Godgeleerdheid, en Kerkelijke Gefchiedenifen, aan de lllustre School te Middel1 urg, Lid van het Zeeuwfche en andere Genootfchappen, Grcot behahen het Voorwerk 49 Bladz. In gr. 8vo. Te Midd, Iburg , bij P. GiUfefea en Znon, 1791. De prijs is j: - 10 - :
Deze Verhandeling maakt een Stukjen uit van liet eerlte Deel van de Godgeleerde , Uitlegkundige en VVijsgeeriiie Verhandelingen, die ('e lieer krom bedg is uit "te g-ven. in zijne Leerrede over het llté Hüofdtt. van Genezis , had hij ree s ovér cc twee eerlte zwarigheden, het een en au er aangemerkt: „ doch daar ik weete," fchrijfi hij in zijn voorbergt, „ dat verfcheidene menfchen, die achting hebben voor de gewijde boeken, en Oen Gods denst der open„ baring , door ueze zwarighe den meermalen niet \, weinig geflingerd werden ; — zoo kon dagt mij , s] eene opzetteliike en meer uitgewikkelde beantwoord „ ding van deze zwarighe en , haare nuttigheid beb,, ben, eu zou niet geheel overtollig kunnen gerekend worden." Wij zjn bet hier iu met den Schrijver eens, en nodigen niet alleen oprechte vereerers der openbaring, die door bedenkingen van dezen aart ligt gell.ngerd worden; maar o>.k anderen, die tegen de gewijde boeken met vooröordeelen bezet zijn, en aan alle befchuldigingen teg"n dezelve voorbaarig gehoor geven, om deze Verhandeling met opmerkzaamheid te lezen, niet twijfelende, of de onbevooroordeelde lezing derzelve zal hun noch onaangenaam, noch önvoojfdeelig zijn. Daar zou buiten
twijfel minder ongeloof aan de Openbaaring plaats hebben, wanneer dat gcbn.k niet heersebte, waar over de Hoogleeraar in zijne inleiding klaagt. „ De gevoelens en gefprekken van anderen , waar op men vertrouwen ftelt, — de gezegden van een of " anderen lugtjgen Schrijver, welke zich fomtijds het
" vad. u115l. v. deel, no. J. V „ &t



306
H. J. KROM
,, air geeft van een philofooph , ten minden van een „ verdandig man, — een geestige kwinkdag, tot be„ fchimping van het een of ander gedeelte der gewij„ de boeken, — ziet daar de voornaamde bronnen, „ waar uit veelen alle hunne kundigheden van de ,, Openbaring, en den Christelijken Godsdienst daar ., in vervat, ontleenen. Men verleedigt zich niet tot „ een gezet en bedaard onderzoek van de Bijbelfchrif„ ten, noch van bet geen op ongezoute fpottenijjen, „ of wel op bedenkingen van eenig fchijnbaar ge„ wigt, duizendmaal geantwoord is. Wilde men le-
zen, onbevooroordeeld onderzoeken, en zulks on„ der erndige gebeden tot den God der waarheid, „ gelijk immers een z^ak van dat gewigt fchijnt te ,, vorderen; ik houde mij verzekerd, veelen kwamen „ al fpoedig tot andere, tot betere gedagten; althans ,, indien men verdands genoeg had, om het ware van
het valfche , en een grondig betoog van drogrede„ nen te onderfcheiden. De gelukkige ervaring leer,, de dit meermalen. Werd niet zelfs de groote hal,, ler , na zijne twijffelingen, overtuigd van de God,, lijkheid des Bijbels, door het lezen van denzelven?
waar yan ons de geleerde Reiziger björnstal, er„ gens in het derde Deel van zijne réizen door Eu„ ropa en het Oosten berigt geeft."
Na eene gepaste inleiding, houd de Hoogleeraar zich met het beantwoorden van drie zwaarigheden bezig. — De eerfte betreft de oudheid van onzen Aardbol. — De Canunnik recüpero hadt, namelijk, volgends het verhaal van den Heer brijdone, de bedding van eene Lava of Vuurdroom ontdekt, welke, zijns oordeels, omtrent twee duizend jaren geleden, Uit den Berg Etna vloeide. Deze bedding is nog niet bedekt met eene genoegzaame hoeveelheid van aarde, om koorn voort te brengen, of 'er wijngaarden te planten. Twee duizend jaren, zegt recüpero, zijn 'er dus ten minden nodig , om de bedding eencr Lava in een vruchtbaar veld te veranderen. En uit een put, in de nabuurfchap van den berg Etna gedolven, heeft men duidelijke merktekens ontdekt van zeven onderfcheidene Lava's, de een boven de andere gelegen , waar van de meeste bedekt waren, met eene dikke bedding van rijke aarde; uit welker vergelijking met de eersrgemelde, die na twee duizend jaren nog
on*



■ VERHANDELÏNG, ENZ. 3C7
■onvruchtbaar is, ais zijnde niet voorzien van zulle genoegzaame hoeveelheid aarde, als de voorige, dan het bciluit gereed fchijnt, dat de uitbarfting der benedenfte bedding van Lava, ten minlten reeds voor veertien duizend jaren moet gel'chied zijn. — Deze zwarigheid wordt op de volgende wijs uit den weg geruimd. 1. Het is niet zeker, dat oiozes Gen. I: vs. 2. de eerfte voortbrenging dezer aarde uit niet befchrijft. Men kan uit den oorfpronglijken text niet bewijzen, dat de aarde toen uit niet gefchapen was, wanneer de mensch daarop geplaatst wierd. 2. De Heer recüpero heeft niet voldoende bewezen, dat de bovenfte bedding Lava, reeds voor bijna twee duizend jaren, uit den Berg zou gevloeid zijn. 3. De tijd , om Lava's in vruchtbaare velden te veranderen, kan door verfchillende omftandigheden zeer verfchilleud zijn. 4. Dit blijkt proefondervindelijk uit de Lava's van den Vefuvius. Behalven dat het niet redelijk is, om, al konde men dergelijke zwarigheden niet volkomen oplosfen, onze onkunde, en Natuurkundige Waarnemingen, die de nodige zekerheid misfen, tot den grondflag van ons ongeloof te maken. — De Heer krom, volgt in dit betoog den Heer watson op het voetfpoor, in zijne Brieven tot verdediging en voortplanting van den Christelijken Godsdienst, terwijl bij zulke aanmerkingen invlegt, als ter nadere opheldering , of meerdere bevestiging van zijn gegeven antwoord, dienen kunnen. —
üe twee andere bedenkingen, welke in deze Verhandeling opgelost worden, zijn ontleend uit de onevenredigheid, welke wij, volgens het berigt van imoziïs, in het werk van den vierden dag, met dat van de andere dagen waarnemen , en uit het (lil ftaan van de Zon op josua's gebed. Dan, om niet te wijdlopig te zijn , wijzen wij hier den Lezer tot de Verhandeling zelve.
Van harte wenfehen wij, dat dit gefchrift naar het oogmerk d< s Schrijvers mag (trekken; om een of ander , die aan bedenkingen van dezen aart te veel toegaf, te overtuigen en te regt te brengen, of eenig Christen re ontheffen van zwarigheden, welke hem fomtijds flïngerden in zulk een gewigtig ftuk, als de leer der Godlijke Openbaring is. ——
V 2 HF.UM,



53 H. J. KROM, DIATRIBE ETC.
Herm. jo. krom. Eccl. Mediob. Ministri et Theol. Exeget. nee non Hifi. Ecclefiast. in Illuftri ejus civitatis Athenaeo Profesforis, Diatribe de authentia Diaiogi Jultini Martijris cum Trijphone Judaeo, five Disquifitio, qua TNH2IOTHZ illius libri ab exceptionibus, praecipue Wetflenianis, vindicatur. Editio altera, accedït Mantisia Vindicans et llluftrans. Traj. ad Rhen. Ex offic. W. ab IJzerworst, 1793. Pag« et Mantisfa 22 Pag. De prijs
is f: - 12 - :
Deze ïs eene vernieuwde Uitgave der Verhand eling v2n den Profesfor krom , welke reeds in het jaar 1778. het licht heeft, gezien; de Profesfor verdedigt in dezelve de echtheid van de famenfpraak van jüstinus den Martelaar, met den Jood trijphon. Daar is in de Verhandeling zelve b'ij deze Uitgave niets veranderd, noch bijgevoegd. Maar tevens wordt bij dezelve uitgegeven, een Bijvoegzel, het welk voor de bezitters van den eerften Druk der Verhandeling ook afzonderlijk te bekomen is, waar in de Heer krom zijne Verhandeling, deels verdedigt, deels in dezelve het één en ander opheldert, voornaamlijk tegen de Recenfie van dezelve, die geplaatst is, in de Algemeene Bibliotheek (te Amjlerdam bij jan dóll) II Deel. Bladz. 4^0. volg. (Dit moet zijn Bladz. 413. volg.) Schoon wij niet kunnen zien, dat dit Bijvoegzel, het welk ook vrij laat komt, (misfehien wel na de dood van den Recenfent in de gemelde Bibliotheek) veel van belang in zich behelst, of de zaak zelve, door den Heer krom behandelt, meer licht en wezenlijkheid bijzet.
De



C.W.MUIS, DE OUDE EN BEPR. LEERE DER HER V-KERK» 309
De oude en beproefde leere der hervormde Kerk fchriftuurlijk verdeedigd, en die der Nieuwe Hervormers als jlrijdig met Gods onfeilbaar woord veroordeeld in drie gemeenzame gefprekken. I. Over de Catechismus en Geloofbelijdenis. II. Over de Staat van V menfchen e lende om Adams bondbreuk. III. Over Chrislus voldoening alleen voor de uitverkorene Gods. Vooraf gaat een antwoord aan eenen nieuwen Hervormer op zijn Brief, en aan den Adverteerder in de Groninger Courant van den 6 Maart, 1792. door c. w. muis , Catcehizeerrnecster te Groningen. Te Groningen^ bij J. Kramer, 1793- Behalven het nodig Voorberigt, 72 Bladz. In gr. Octavo. De prijs is f: - 9 - :
Tn het IV. Deel No. 6. van dit Maandwerk Bladz. * 264. hebben wij van een misdragt van gefchrijf, getiteld: De Staat der Kerke Gods befchouwd in deze dagen, gefproken, met dien ijver en nadruk gefproken, welken het gevoel van het gevaar , het welk het Christendom door foortgelijke dweeperijè'n, en liefdeloze gefchriften, loopt, ons afperstte. Maar, wie zou zich verbeeld hebben , dat de verwaandheid en zelfsverbeelding zich zoodanig meester kunnen maaken van het hoogmoedig menschlijk hart, dat men zich openlijk durlt beroemen, Schrijver van zoodanig vod te wezen, en op nieuw een ander van het zelfde allooi in het-licht ftoot? En evenwel, hier hebben wij een voorbeeld van zoodanige zelfsverbeelding. c. w. hWis,Catechheermeester te Groningen, durft als SchrijC ver van hetzelve in het licht komen, in zijn nodig Voorbericht , en voegt bij zijn voorig gefchrijf dit tegenwoordige waar van wij den Titel hier boven hebben uitgefchreven, en waarvan wij niets meer behoeven te zeggen, dan de Claslis van Groningen en het Gorecht, in haare Approbatie, 'er van gezegd heeft. „ De Clasfis — „ vereenigde zich geenszins met de wijze van voor„ dragt, wegens de weinige naauwkeurigheid, gema„ tigdheid, cn bondigheid, die daar in gevonden
„ wordt." Ook is het den Moriaan fchuuren,
wat men dweepiichtige menfchen, die vol zijn van waan en hoogmoed , cn in hunne onkunde meenen V 3 den



S1Q P- J- KASTELEIJN
den Godsdienst een' dienst te doen, ook moge voor-' houden. Deze ziekte is veelal ongeneeslijk.
Chemifche en Phijfifche Oefeningen , voor de beminnaars der Schei- en Natuurkunde , in 't algemeen, ter bevordering van Industrie en Oekonomickunde en ten nutte der Afothears, Fabrikanten en Trafikanten ,in 't bijzonder-; door p. j. kasteleijn, Apolhecar en Chijmist tc Amflerdam, enz. enz. Negende Stuk. Te Amflerdam, bij Gartman en Holtrop, 1792. th gr. isyo. 75 Bladz. ■ De prijs is f : 12 - 1
T3ij de aankondiging van eenige vorige ftukjens deezes werks, (*) hebben wij beoordeeld wieglbbs bewijsgronden van het Stahliaans leerbegrip van het Phloghton, uit de annalen van Crell door den Heer Kasteleijn vertaald in het Vijfde ftukjen van zijne Chemifche en Natuurkundige Öelfeningen geplaatst. In dit negende Stukjen voor handen, vinden wij behalven agt andere Atikulen eene verhandeling over de verfchillende gevoelens der febeikundigen , aangaande de verkalking der metaalen en de hcrftclUng der metaalkalken of oxides tot metaalen, en zien met genoegen, dat de Heer kasteleijn ook eene plaats inruimt, aan het Leerbegrip van lavoisier , hoe zeer nogtans deeze inruiming niet gefchiedt, om de zekerheid van deze leer of derzelver bewijsgronden op te fpooren en te bevestigen, als wel, om die tegen het Leerftell'el van staIjL en tegen de leerftelzels"van zoogenaamde verbeteringen te vergelijken. Zijnde het voor het tegenwoordige (zo het fchijnt) alleen des Schriivers oogmerk geweest, om ons de Wederzijdfene ftellingen, ftrijd en verweeringen voor te draagen, waarom deze belangrijke zaak dan ook bij deze gelegenheid onafgedaan en in het midden b;ijft.
De Heer kasteleijn fchetst ons in de eerfte plaats, in 't kort, het Scheikundige gevoelen van stahl, cn dat van deszelfs verboteraars in onzen tijd ; in de tweede plaats vestigt hij zijne aandacht, op het nieuwe Scheikundige Lceritclzel van lavoisier; vervol^
gens, *
(*) Zie Vaderl. Bibliotheek, IV Deel No. 8. pag! 364..



CHEMISCHE EN PHIJSISCHE OEFFENINGEN. 311
gens fpoort hij de reden op, waarom nog zeer verdienftelijke Scheikundigen, dit waarfchijnelijker voorkomend gevoelen der Lavoifierianen niet omhelzen , maar veel meer aanhoudend beltrijden. De Schrijver, zoude hier niet oiigevocgelijk, in tegen Helling, hebben kunnen onderzoeken: waarom zoo veele voortreffelijke Scheikundigen, de Leer van stahl verworpen hebben ?
De korte Verklaaring van het Lavoiüeriaansch Scheikundig Stelzel , welke wij in deze Verhandeling aantreffen, oordeelen wij niet ondienftig, om onzen Lezereu mede te deelen. „ Ingevolge daar van is onze gewoone of dampkringslucht, eene faamgeftelde vloeiltolfe, zonder welker tegenwoordigheid geene ademhaaling, verbranding, noch Verkalking'of oxideering van Metaalen kan plaats hebben. De beide naaste beftaandeelen onzer lucht zijn a. Zuivere lucht (priestleij's gedephlogistifeerde lucht, of lavoisier's Gaz Oxijgc'nej b. Stiklucht, fpriestleij's gephlogistifeerde Lucht, of lavoisier's Gaz Azotiqtte, ook Nitrogé/iö genaamd.) —■ Het eerstgemelde beltaandeel is eigenlijk alleen die lucht , welke ter Ademhaaling, Verbranding en Verkalking, of oxïdeering onontbeerlijk is. Hoe meer 'er van dit beftaandeel, van deze zuivere lucht in onze gewoone lucht aanwezend is, des te beter wordt daar door de Ademhaaling, de Verbranding en Verkalking bevorderd; en omgekeerd, waar dit beftaandeel der lucht ontbreekt, kan geene Ademhaaling, Verbranding noch Verkalking plaats hebben. Hierom is ook eene lucht van alle zuivere lucht ontbloot, en dus geheel Gaz Azotique of gephlogistifeerde lucht zijnde, den dieren doodelijk , vlamblusfchende, en gevolgelijk ten eenenmale ongefchikt ter Verkalking of Oxïdeering. —
Bij de Ademhaaling, de Verbranding, de Verkalking of, Oxïdeering, hebben gelijke werkingen plaats, fchoon in onderfcheidene graaden. Zoo wel bij de eene als andere verrichting, wordt een gedeelte der zuivere lucht (Gaz Oxijgénè) aangetrokken, cn het gantfche gedeelte der faamgeftelde gewoone lucht daar van in zoo verre beroofd; zoodanig, dat, in eene bepaalde hoeveelheid opgefloten lucht, deze verrichtingen plaats hebbende, dezelve ten laatften niets van de zuivere lucht (Gaz Oxijgénè) zoude overhouden, en zij derhalven ongefchikt, tot gedachte verrichtingen zal worden bevonden.
V 4 Zelf-



3Ift p. j. kasteleijn
Zelfltandigheden , vooriil die, welke lavoisier onder de enkelvottdjgen, niet in beftaandeelen te ontleden, rekent, in afgefloten lucht, verbrand of verkalkt (geoxideerd) woruende, hebben zoo veel aan zwaarte of gewigt toegenomen, als de hoeveelheid der nu verminderde zuivere lucht (jaz Oxijgéne) bedraagt. Vuur of warmte , of beiden , bij alle gejachte verrichtingen, olfchoou zulks in onderfcheiden graaden, plaats hebben ie, zijn gevolgen van de in werking getreden warme ftoffen , (Caloriqiie) welke , verbonden met de bafis der zuivere lucht, het eerstgenoemde beftaandeel der gewoone lucht , de zuivere lucht (Gaz Oxi géne") uitmaakt. — Niet derhalven her (Gaz Oxijgénè') als één der beide naaste beftaandeelen van de gewoone lucht; maar deszeifs bafis, het Oxijgéne, als één tier beiden naaste beitaandeelen van de zuivere lucht {Gaz Oxifgé.e,) en dus een der verwi,derde beitaandeelen der sewoone lucht, verbindt zich', in een' vasten of gefixeerden ltaat , met gedachte ligchaamen, geduuiende de verbranding en verkalking, of ox;dteri',g; dit Oxijgéne is dan de oorzaak van de vermeerdering der zwaarte dier zelfstandigheden; en de warmte ftoffe (Calorique*) treedt in vrijheid.
Daar nu , volgens de Mahliaanfche leerwijze, de Metaalen faamgeftelde ligchaamen zijn, ieder uit derzelver bizondere aarde en het Phlogiston beftaande , en zij, het laatlte beltaandeel dervende, het aamagtig beftaandeel overlaten , 't welk Metaalkalk genaamd wordt; zo zijn, integendeel, de Metaalen, volgens het Laviiifiei iaanfche Leerftelzel, enkelvouwige Zelfftandigheden, welke door geene kunst in bedaandeelen kunnen ontleed worden; makende de bijtreding van, en verbinding met het beginfelder zuivere lucht(Oxijgéne^) dezel.'C tot Metaalkalken (Oxides Mctalliques;) terwöl de we leraffchei ling van het Oxijgéne gedachte Ox des, weder in den vorigen Metaalltaat doet te Tirr eertn.
Hel be^inzel. of de bafis der zuivere lucht, (het Oxijgéne,) .vor Jt ook het zuurmakend beginzel (Principe 'acidifian;') genaamd; vermids hetzelve, volgens deze leerwijze , a's een beftaandeel aller Zuuren geacht wirdt: insrevohe daar van, vormt het Oxijgéne met Zwavel. Vitrioolzuur, met ftikftof (Azote ) Salpeterzuur; met Phosphorus, Phosphoruszuur; met
Kool-



CHEMISCHE EN PHIJSISCHE OEfFENINGEN. 313
Koolltoffe, Luchtzuur; met de gronddeelen des Zoutzuurs, Zoutzuur; enz. Wanneer het Oxijgéne met gemelde ligchamen onverzadigd is verbonden, dan verfchijnen ze als zoogenoemde gephloghtifeerde Zuuren ; zijn ze daarentegen met bet Oxijgéne overzadigd, dan heeft men de gedephlngistifeerde Zuuren.
Éindelijk,is 't naar ons tegenwoordig oogmerk dienftig te weten, dat het water, volgens dit Leerftelzel, me :e een faamgefteld ligchaam is , uit Oxijgéne en Hijdrogéne, dat is watermaakend beginfel, of waterftoffe belhiande.
Men acht dus volkomen bewezen te zijn , dat 'er zonder toetreding der lucht. cn wel van lucht, welke niet van haar gedeelte zuiveie lucht, of levenslucht {Gaz Oxijgéne) beroofd is, geene verbranding of verkalking kan plaats hebben; — men acht voor bewezen , dat eene zoodanige lucht, in welke men eenig Metaal heeft verkalkt , juist zoo veel aan levenslucht heeft verloorcn, als de daargeftelde Metaalkalk (Oxides) nu, boven het aangevende Metaal, aan gewigt heeft toegenomen, üe Lavoi/ierianen leeren derhalven, dat de Metaalen, geduurende derzelver verkalking of oxïdeering, een deel dier levenslucht, (Gaz Oxijgénej aannemen; welke levenslucht, offchoon oneindig foortgelijk hgter dan de Metaalen zijnde, nogthans, gelijk iedere eelfftandjgheid, een zeker gewigt hebbende, door derzelvei- intreding in- en verbinding met de Metaalen tot Metaalkalken (Oxides), dezen eene meerdere zwaarte geven, dan zij voor de verkalking of oxïdeering, en dus in den ftaat van Metaal, hadden. Zij leeren verder, dat de herftelling der Metaalkalken of Oxides tot Metaalen, in niets anders gelegen zij, dan in de berooving der gedachte levenslucht (Gaz Oxijgéne;) waar door dan de Me. taalkalken, tot haaren voorgaanden ftaat van Metaal worden terug gebragt, in welken herltelden toeftand zij nu ook, het verkregen overwigt natuurlijker wijze dervende, weder het eerfte gewigt des Metaals uitmaaken , niettegenftaande zij, even natuurlijk , nu foortelijk zwarer, dat is, meer verdigt zijn.
Zoo dra wij nogthans met de verklaaring van den Heer lavoisieu. . aangaande de verkalking of oxidatie der Metanlen, raadplegen , zal het blijken, dat niet de levenslucht (Gaz Oxijgéne ^elve, maar, zoo als wij V 5 reeds



314 P. J- KASTELEJJN
reeds hebben doen opmerken , derzelver dén beftaandeel, de Zuurftoffe, het* zuurmakend bcginzel, dat is het Qxijgéne\ zich met het Metaal verbinde , en het zelve verlcalke, dat is oxidere. De Heer lavoisieu zegt zelf: ,, Wanneer de Metaalen tot een zekeren „ graad worden verhit, dan heeft de Zuurftoffe (Zuur„ makende (toffe, Oxijgéne') met hen eene grootere „ verwanJfchap, dan met de warmte ftoffe (Calp/ique j) „ en dus hebben alle mctalicque zelfftandigheden, „ goud, zilver en platina uitgezonden, de eigenfehap „ om het Gaz Oxijgéne te ontleden, zich van des„ zelfs grondftolfe te bemagtigen, en 'er de warmte „ ftoffe, (Calorifjice) uit te ontwikkelen"
En nogthans wordt door hen bij deze bewerking en reductie, het Gaz Oxijgéne in rekening' gebragt! —
De theorie der Verkalking of oxidatie moet dienvolgens , aldus zijn: De levenslucht, (Gaz Oxygénc) is in groote hoeveelheid, in onze gewoone lucht, (waar van zij genoegzaam één derde gedeelte uitmaakt, voorhanden ; — zonder dit Caz Oxijgéne, is de lucht ongefchikt ter ademhaaling, ter verkalking, cn ter verbranding der ligchaamen, en omgekeerd: — Zij beftaat uit Zuurftoffe (Oxijgéne) cn warmte ftoffe (Calorique,) Alle, behalven de hier bovengemelde Metaalen, hebben het vermogen, als zij tot zekeren graad verhit zijn, en dus de verwandfehap der ophooping, in zoo verre verbroken is, om de levenslucht (Gaz oxijgéne) te ontleden; zich met de Zuurftoffe (Oxijgéne) te verbinden, en de warmte ftoffe (Calorique) *in vrijheid te ftellen: naardien, bij een zekeren graad van warmte, he*t Oxijgéne grooter verwandfehap heeft met de Metaalen, dan met het (Calorique.)
Iedere Metaalkalk (oxide) is derhalven hier niets anders dan Metaal, verbonden met het ééne beftaandeel der' levenslucht, te weten met de Zuurftoffe (oxijgéne) zelf, welke nu niet als luchtvormig in dezelve , (want de warmtettolfe, of bet Calorique, is verdreevcn , zonder welke geene zclfltandigheid luchtvormig zijn kan) maar als vastgemaakt, of gefixeerd, moet befchouwd worden.
Naardien voords de verwandfehap van het Oxijgéne met, de Metaalen niet zeer die overtreft, welke het met het Calorique heeft, zoo word geen Metaal daardoor in zoo verre verzadigd, ten minden
zei-



CHEMISCHE EN PHIJSISCHE OEFFENINGEN. 315
zelden , als men 'er de Tungfteen , Molijbdéne en Arfenicum van uitzondcre, dat het tot een zuur overgaa; en vermids nu deeze Holle, voor het zuurmaakend begin zei, ' 'of de zuurmaakende ftolfe erkend wordt, heeft men dezelve den naam van Oxijgéne gegeven, terwijl men de Metaalen, daarmede tot zoogenaamde kalken verbonden zijnde , halizuuren (oxides) genoemd heeft.
Eindelijk wete men, dat, op welke wijze de verkalking of oxidatie ook verricht worde, het zij doormiddelder lucht, des waters, des vuurs, of der zuuren, 'er altoos dezelfde werking', uit dezelfde oorzaak geboren, plaats heeft; want blijkens het hier voorgemelde, is in alle gevallen het Oxijgéne voorhanden: in alle deeze verrichtingen wordt hmOxijgéne met het' rYietaal verbonden, en dit, even daar door, in eenen meerderen of mindren graad, yërkalkf öf gco'xidéert; naar maate hetzelve naamenlijk meer of min met het Oxijgéne verbonden of verzadigd wordt.
De Hcrftelling der Metaalkalken, of oxides,rust hier ingelijks, op de verwandfehap van het Oxijgéne. Bij eenen hoogcren graad van hette heeft het Oxijgéne, in tegendeel , meer verwandfehap tot de Koolftolfe (Carbone) dan tot Metaal. Eene Mataalkalk , of (oxide,) nu in verbinding met kolen, aan eene gloeihitte blootftellende, verlaat het oxijgéne; de Metaalkalk, of het oxide, verëenigt zich met de kool, vormt daarmede lucht- of koolzuur (Acide Carboniqui), en het oxide verfchijnt, ontbloot van het Oxijgéne, in den voorigen Baat van Metaal.
Wij hebben dan gezien, dat de verkalking of exidatie der Metaalen, door de stahliaanen , wordt toegefchreven , aan de uittreding van het Phlogiston, cn dat de herftelliug dezer kalken of oxides, bij ben. het -gevolg zij, van derzelver weder aannemirg des Phlogistons; —■ terwijl de lavoisierianen leeren, dat de oxidatie der Metaalen bewerkt wordt, dooi de verbinding van het oxijgéne met het Metaal, en de herftelling van een oxide tot Metaal een gevolg is, van de weder uitfeheiding van het Oijxgéne.
Gedeld nu eens , dat en het Phlogiston van stahi, \ en bet oxygéne van lavoisier , beide wezens waren, over wier aanzijn geene twijfeling, hoegenaamd overbleef, als dan voorzeker moet ieder dc theorie van
den



3iö
CATTEAU
den laatstgemelden , met opzicht der Metaalkalken, of oxide, aanneemlijker voorkomen, dan die van den eerstgenoemden, uit aanmerking dat door lavoisieu. de verkalking of oxidatie, en dus de vermeerdering des gevvigts eener Metaalkalk of oxide, door intreding ecner ftoffe verklaard wordt; terwijl daarentegen ■ de oude stahlianen de vermeerdering der zwaarte toefchrijven, aan eene uittreding, en dus aan eene waare vermindering van ftoffe.
De Heer kasteleijn befluit deeze verhandeling met den volgenden wensch: „ Dat toch doorheden, en voornamenlijk, door Mannen van erkende talenten, welken naar een algemeen doel ftreeven, om de kennis der Natuur te vermeerderen, aan eene geftrenge, van vooroordeel bevrijde waarheidliefde, heuschheid en hefcheidenheid tevens meer mogten verbonden worden!" Met welken wensch wij ons hartlijk verëenigen, en van onze zijde deszelfs billijke betrachting len allen tijde iri het oog willen houden, ook dan, wanneer wij met vrijmoedigheid ons gevoelen uiten. Menschlijkheden zullen altijd plaats blijven houden.
Tegenwoordige ftaat van Zweeden door den Heer catteau. Uit het Franseh vertaald, en met aantekeningen en bijvoegzels vermeerderd. Te Utrecht; bij B. Wild cn |. Altheer. Te Rotterdam, bij ]. Meijer, 1792. 373 bladz. De prijs is f 2 - 4 - :
/Vnder alle de voortbrengzels der Drukpers zijn 'er, ^ indien men de zulken, welke over den Godsdienst handelen , uitzondert, in 't algemeen geene van groter aangelegenheid dan die, welke eene oordeelkundige befchouwing 'van het een of ander land ten onderwerp hebben — hier in kunnen zij, wier zaak het niet is, om buiten hun vaderland te reizen, hunne nieuwsgierigheid te vrede ftellen, welke ieder mensch naar de gewoonten en zeden van andere volken, als het ware , is ingeplant ; hier in vinden de wijsgeren het ruimfte veld geopend tot gewigtige en nuttige befpiegelingen, terwijl zij aan den anderen kant tot leerfcholen verftrekken kunnen voor die genen, welke de teugels van het openbaaar beftuur in handen hebbende, daar in verfcheide ontdekkingen kunnen
doen,



tegenwoordige staat van zweeden. 317
doen, welke zij ten nutte van hun vaderland en tot welzijn van het volk, dat zij beduren , zouden kunnen aanwenden. Indien een burger ooit begeerte kan gevoelen om met den gewigtigen post van Regent bekleed te zijn ; moet het dunkt ons , dan wezen, wanneer hij in werken van dien aart eenige nuttige inilellingen lerende , welke bij andere volken in gebruik zijn, zijne handen gebonden ziet, om dezelve ook in zijn vaderland in te voeren.
Het werk voor handen is verdeeld in dertien Hoofdftukken, welke over het geheel zeer onderhoudend zijn — de Schrijver, aan wiens naarftigheid wij hetzelve verfchuldigd zijn, hadt zich lang in Zweden opgehouden , was deszelfs taal magtig, en heeft zich daar en boven nog bediend van de beste werken, die over de onderwerpen, welke hij behandelt, zijn in het licht gekomen, dus wij alle reden hebben, om een juist verflag van hem te verwagten.
Hij begint zijn werk met de natuur-en aardrijkskundige gelteldheid van Zweden, en leert ons , dat hetzelve verdeeld is in vijf algemeene delen, namenlijk Zieden ,Gothland, Nordland', Lapland en Finland, welke hij ieder in het bijzonder befchrijft. — De Winter , zegt hij, is 'er langdurig, droog en zeer koud, de Zomer kort cn zeer warm. — De Zon is des Zomers zoo lang boven den gezigteinder, dat de nagt niet meer is, dan eene ligte fchemering , als dan bekomt het gewas zijne kragt en de natuur fchijnt den tijd weer in te halen, welken zij gedurende de ltrenge koude verloren heeft.
Het land is rijk in delfftotTen — de mijn van Fahlun levert al het Koper, dat in Europa gebruikt wordt — het ijzer, wordt op vele plaatzeri gelijks aarde gevonden, ook vindt men 'er eenige goud en Zilver-mijnen, maar die weinig opleveren van net metaal , 't welk zij in zich bevatten. Men telt 'er q6o minerale bronnen, die zeer heilzaam voor de gezondheid gerekend worden — het getal der fteden is niet groter dan 105, waar van Slokholm de hoofdftad is van welke ons hier eene breedvoerige befchrijving wordt opgegeven — in een van deszelfs kerken vindt men een niet onaardig gedenkteken voor' Dcscartès wiens lijk aldaar zoo lang bewaard bleef, tot dat het
naar



3l3 CATTEAU
naar Vrankrijk werdt overgevoerd, beftaande ineen kinderbeeldjen, zwevende boven een bol — mei- aÏ eene hand rukt het den (luier af, waar mede de"bol bedekt was, en m de andere houdt het eene fakkel om denzeiven te verlichten.
Het tweede hoofdftuk bevat eene gefchiedkundige fchets, van de koningen, die over Zweden geregeerd hebben van omtrent eene halve eeuw voor christus geboorte tot aan den dood van louisa ulrica <*emaltnnc des Koniugs adolph freoerik in 179* overleden. — Deze fchets is al te kort, om zeer belangrijk te wezen, wij vinden onder anderen in dezelve de charakters van adolph frederik en deszelfs gemalinne LooisA ulrica , welke onder die der Vorsten te zeldzaam zijn, dan dat wij ze onze Lezers niet zouden mededelen.
Eene volftrekte neiging tot het goede, dus lezen wij bladz. 44. oprechte en zuivere oogmerken, een goed hart, het welk in zijn vriendelijk gelaat uitblonk, waren de hoofdtrekken van het charakter van dezen Vorst. — Hij was afkerig van die grote en beflisfende verrigtingcn, welke al te dikwerf ongelukkige Gevolgen na zich (Iepen; zijn hof was de fchuilplaats3 dier huislijke deugden, welke het geluk der familien uitmaken, doch die de Groten zelden het geluk hebben van te .kennen ; 'er heerschte geen overdadige pra°-t en grootheid, naar de zuiverheid der zeden werd 'er geëerbiedigd.
Louisa ulrica ftierf in 1782. De nagedachtenis dezer koninginne zal fteeds dierbaar zijn , bij de nakomelingfchap, zij bezat eene levendige, blakende en gevoelige ziele voor de glorij;eene ziel , welke de rust vloodt, en naar eene verflindende vlam geleek, die alles voedt en niets kan uitblusfchen; zij nam dus deel aan de onlusten, die de regering van haren gemaal beroerden, de goede uitflag zou meermalen'hare pogingen bekroond hebben, indien de rondborstigheid en edele grootschheid van haar Character haar niet te verre verwijderd hadt van die llaatkunde, welke hare zekerheid in een geftadig wantrouwen, en hare middelen in de verfchillende gedaanten vindt, welke zij weet te vertonen — de konsten en wetenfehappen werden door haar befchermd, zij breidde den voortgang van dezelven uit, door de genen, die dezelven
aan-



TEGENWOORDIGE STAAT VAN ZWEEDEN. 3IO
aankweekten, hare hoogachting te bewijzen en hun den verdienden lof te geven.
Het derde, vierde en vijfde hoofdftuk, handelen over den naam, wapens, titels des Konings , kroning, hof, Koninglïjke familie, hofplaats, floten, de verbintenisfen met vreemde Mogendheden, enz., alle welke dingen van des begerende in het werk zelve moeten nagezien worden; van meer belang is de regeringsvorm, zoo als dezelve in den jare 1772 door de Staten ondertekend is, dezelve_ bevat 57 artikelen, en bedaar 20 bladzijden, die wij aan bet einde van dit werk geplaatst vinden , doch waar van wij oordelen , dat onze lezers zich uit de volgende hoofdtrekken een genoegzaam denkbeeld 1 zullen kunnen vormen.
De koning is het eenigfte opperhoofd des volks , doch is verpligt de vastgeftelde wetten te eerbiedigen , die alleen uitfpraak doen over het geen de eer ,
het welzijn, en het leven der onderdanen betreft. ■
Hij heeft eenige raadsheren, die hem met hunnen raad bijftaan , doch behoudt het recht yan beflisfen, uitgezonderd in rechtszaken, alwaar hij flegts twee ftemmen heeft, en de beflisfende, in geval zij fteken —•. deze Raadsheren worden benoemd door den Koning, en zijn aan hem alleen verantwoordelijk — andere ambten ftaan insgelijks ter zijner beuoeminge — zij, die door de wetten, van eer en goederen beroofd worden, kunnen door den Koning daar weder in herfteld worden, en zij, die ter dood veroordeeld zijn, kunnen van Hem vergiffenis erlangen. — 'Er zijn onderfcheide verdelingen, om den monarch in het inwendig beftuur te onderfteunen — het leger doet den eed aan den Koning en de Staten. — De Staten, welke het volk vertegenwoordigen , mogen niet vergaderen, dan wanneer zij door den Koning worden famengeroepen, en hunne raadplegingen mogen niet
langer duren dan ten hoogften drie maanden. De
Koning moet met de Staten raadplegen over dc hervorming der wetten en heeft derzelver bewilliging nodig in het veranderen der munt, en ten aanzien van aanvallende oorlogen — doch wanneer her rijk aangevallen wordt, kan hij op eigen gezag de krijgsbenden doen optrekken, en zelfs des noods onderftandgelden



32°
CATTEAU
heffen , anders heeft de Koning de toeftemming der Staten nodig in alle gevallen, waarin hij nieuwe belastingen vordert. —. De Staten benoemen bet geheim Comité, het welk met den koning raadpleegt over onderwerpen, welke niet openbaar kunnen gemaakt w-'Men. — De Koning is alleen belast met het beduur der Duitfche Provinciën, en regeert dezelven volgens de overeenkomden van den Westfaalfchen vrede. — De deden van Zweden moeten bij hare oude rechten gehandhaafd worden, waar van zij echter m eten afzien, wanneer het gemeen welzijn z>dks vordert — de bank van Stokholm zal onder de vrijwaring der Staten blijven; — de troon is erflijk en deszelfs_ erfgenaam neemt met den ouderdom van agttien jaren zitting in den raad, en wordt op zijn een en twintigde meerderjarig gerekend.
In het zesde Kapittel vinden wij eene optelling van de agt-en-twintig gouvernementen,waar in. het gantfche rijk van Zweden verdeeld is, met aanwijzing van derzelver grootte en de plaatzen, daar de Gouverneurs hun verblijf houden .— betreffende de bediening van het recht, is het rijk in vier koninglijke gerichtshoven verdeeld, namentlijk in die van Stokholm, Abo, Joenkoeping en van l-Fa/a, terw jl een aartsbisdom van dertien bisdommen de geestelijke verdeling uitmaakt. — De Vergaderingen, welke in naam des Konings aan het hoofd^ van het be'.uur der openbare zaken zijn, worden Kol/egien genoemd en bedaan in een krijgs-, admiraliteils, en Kanfelarijkollegie, het Kollegie der rekenkamer, het Staatskomptoor , bet Kollegie der bergt/erken , het Uandelkollegic , en het Kollegie der Geneeskunde , behalven deze heeft men nog vele aanmerkelijke vergaderingen, als de Kommisfie der wetten, die der opvoeding, en van het b-jluur der weduwen en wezen las, welke voor het algemeen beduur en den bloei des lands zeer nuttig zijn.
Het zevende hoofdduk, waar in over den Godsdienst gehandeld wordt, toont ons, hoe de duisternisfen der onkunde weleer de harteq der Zweden fchenen ingenomen te hebben — hoe de geest der inwooneren door het bi geloof ter neder gedrukt, ijdele kurstgrepen voor het wezenlijke van den Godsdienst aannm. men deedt alles voor God, zegt de Schrijver, behalyen het geen hij eischte, — het was op dat tiid-
dip,



TEGENWOORDIGE STAAT VAN ZWEEDEN. 321
flip, dat zij in het begin van de elfde eeuw het Christendom aannamen. ■— Gustaaf de 1. beklom den troon, toen i.uther in Duitschland de hervorming preekte, en maakte het ontwerp, om dezelve in zijne Haten aan te nemen, waar in hij zijn oogmerk bereikte; gelijk dezelve tot op den huidigen dag nog de heerfchende religie in Zweeden uitmaakt. — Naderhand zijn 'er wel eenige pogingen ten voordele van de leer van Kalvin te werk gefield, maar dezelve werden in 1593 duor een Sijnodaal befluit verijdeld, — de Zweden zijn niet zeer verdraagzaam omtrent andere gezindheden , de ltad Gothenburg is de eenigfte , daar men Roomfchen en Hervormden dulden kan; en dit ging zelf in vorige dagen zoo ver, dat terserus en mathiae twee Godgeleerden afgezet en gebannen wierden, enkel om dat zij hun verlangen hadden te kennen gegeven, om de verfchillende Christen gemeenfchappen tot eene gebragt te zien.
Toen lodewijk de XIV. het edikt van Nantes herroepen had, en de gevlugte Hervormden uit Frankrijk zich in Zweden poogden neder te zetten , wierd hun zulks door den invloed der Geestelijken afgeflagen — misleiden, zegt de Schrijver, vreesden dezelven den invloed van eenen Godsdienst, die niets anders dan onbaatzugtigheid en eenvouwigheid ademt , misfehien waren ze overreed, dat menlchen,-die de kinderen , welken ongedoopt ftierven naar den hemel zenden, zonder ergernis in een Luthersch land niet konden verdragen worden. —
Karel de XII, gaf op aanrading van eenen Godgeleerden , een Edikt, uit het welk" vele ongehoorde cn tijrannieke Grondftellingen in zich bevatte, maar gelijk tijrannieke bevelen dikwils eene uitwerking hebben juist tegenftrijdig met het geen zij bedoelden, zoo ontftonden ook hier door naderhand twee vrij aanzienlijke gemeentens van Gereformeerden; eene Hollandfche onder de befcherming van den gezant dier Republiek , en eene Engelfche, waar door de verdraagzaamheid zoo veel veld won, dat men naderhand een hervormde. Franschman in de landsvergadering zag zitten, en anderen tot aanzienlijke bedieningen verheffen. — In 1776 kregen de Joden, die voorheen in Zweden niet geduld werden, ook verlof, om Sijnagogen te bouwen — tot dat eindelijk deze verdraag-
VAD.BIBL. V. DEEL. NO. 7. X Zaaffl-



32*
catteau"
zaamheid, welke zich flegts onder de hoede der wijsbegeerte en ftaatkunde ongemerkt gevestigd had, in op den rijksdag plegtig bekragtigd , en door een befluit der Staten vastgefteld werdt, welk befluit echter nog vele zwakheden in zich bevatte, als onderanderen deze, dat zulken der Zweden, die hunnen Godsdienst verlaten, zullen gebannen worden , en beroofd van alle burgerlijke eerambten. — Dit lijkt eer naar gewetensdwang dan naar eene oprechte verdraagzaamheid.
Het acht fte Kapittel handelt over de burgerlijke en lijfftraffelljke wetten, waar van men over het algemeen mag zeggen , dat zij meer overëenkomftig zijn met de grote grondbeginzels der rede en rechtvaardigheid , dan die van vele andere landen. Het
Romeinfche recht wordt op de hoge Scholen wel onderwezen , doch alleen als een voorwerp van geleerdheid , voor het overige hebben de duistere en dikwils onverftaanbare inftellingen van justinianus en ïheodosius geen invloed op het lot der Zweden — het zijn de oorfproiiglijke landswetten die hen vrij fpreken of veroordelen.
ó Dat alle Volken van Europe eens zoo gelukkig waren, van dit met de bewoners van Zweden te kunnen zeggen 1
De burgerlijke wetten , welke het wetboek bevat, zijn met den ftempel der wijsheid gemerkt, zij zijn in alle delen naar de plaats gefchikt, cn hebben het onwaardeerbaar voordeel, dat zij door derzelver kortheid en juistheid de rechtsgedingen verkorten. — De lijfftraffeliikc wetten dragen een treffend kenmerk van billijkheid en menfchelijldieid. — Zij ftellen eene juiste evenredigheid tusfehen de misdaad en de ftraf <— de doodftraf is in verfcheide gevallen door banning, geesfeling, boeten en openbaren arbeid vervangen; de misdadigers, die tot den dood veroordeeld zijn , worden meestentijds onthoofd, de befchuldigde behoeft niet te vrezen, het flag'töffer van eene rampzalige overhaasting te worden, de rechter moet hem zorgvuldig verhoren, met aandagt ondervragen, en alle ophelderingen zoeken, welke het mogelijk is te vinden —■ als 'er flegts vermoedens, onvolkomen bewijzen tegen den befchuldigden zjjn , s— bekomt hij zijne vrijheid weder, en treedt weer in het bezit van alle zijne
rech-



TEGENWOORDIGE STAAT VAN ZWEEDEN. '3S3
rechten, en wanneer hij in het vervolg weder voor de rechters komt, kan de oude beichuldiging geen vooroordeel tegen hem worden. — De onlangs overleden Koning fchaftc de pijnbank af, als zijnde een barbaarsch en rampzalig gebruik, het welk de onfchuld dikwils blootstelt, en de misdaad niet altijd doet ontdekken
— de rechters moeten lliptelijk den zin der wetten volgen: het is hun op ftraf van boete en afzetting verboden, dezelve volgens hun belang en hunne neiging te verklaren' of uit te leggen — indien zij door dergelijke verraderij eenen burger of inwoonder het leven of de eer doen verliezen , moeten zij het vonnis ondergaan , 't geen zij tegen hem uitgefproken hebben
— 'het gebruik kan hun tot geleider dienen, maar alleen in zulke gevallen, waar omtrent het wetboek het 'ftilzwijgen bewaart. De rechtskanfelier is met het recht bekleed , om over de rechters het oog te houden, en hc;i te vervolgen, indien zij tegen de pligten vau hun ambtjiandelen. — Voor dat de vierfchaar gefpannen wordt, wonen de rechters den Godsdienst bij; de Euangeliedienaar herinnert hun als dan op eene plegtige wijze de pligten, welke zij te betrachten hebben.
In fommige befchaafde landen zijn de gemene gevan« genisfen een akelig fchouwtoneel: maar wanneer men die van Zweden ziet, ontdekt men 'er het Charakter der Regering in , die aan de Item der menschheid gehoor geeft , en den mensch van het redeloze dier 011derfcheidt.
O! indien de gefchiedenisfen der Volken leerfcholen 'waren voor malkanderen , hoe veel nut zoude dan het verhaal van velen dezer fchone inrichtingen ook aan ons vaderland niet kunqen toebrengen!
De landmagt van Zweden beftaat in het geheel uit 34S00 man Nationale burgers; en 12700 foldaten , die op den voet van vreemden geworven en betaald worden. — De eerstgenoemden behoren meest tot den bocrenltand, en worden alleen in tijd van gevaar tot de wapenen geroepen — wegens zijne ligging is Zweden ook genoodzaakt eene Zeemagt te onderhouden. De eerlte vloot werdt door gustaaf den I.
opgericht, en toen karel de XII zijne landing in Denemarken deedt, beltondt dezelve reeds uit dertig wel uitgeruste Schepen van linie, maar werdt ook onX i der



324 catteau
der deszelfs regering geheel vernield. <— Gustaaf de III. leide 'er zich weder met de grootde zorg op toe» en aan hem is de Zweedfche Zeemagt den bloei verfchuldigd, in welken zij zich zedert eenige jaren bevonden heeft — tegenwoordig maken 24 Schepen van linie van zestig en zeventig Hukken, twaalf fregatten , meest van veertig ftukken en een geëvenredigd getal barken, brigantijnen en floepen de Zweedfche vloot uit.
In vorige eeuwen hebben de Zweden onder gustaaf a dolf, karel gustaaf, dl rarel den XII
vele lauwren door hunne wapenen behaald, doch in deze eeuw hebben zij te vergeefs hunne kragten ingefpannen, om den roem en luister hunner dappere voorvaderen te handhaven.
De loflijke begeerte, om wezenlijke verdienften aan te moedigen , heeft de verfieringen doen geboren worden, wetke ridderordons genoemd worden. — Uver deze handelt de Schrijver in het tiende hoofdftuk. —■ Zij beftaan voornamentlijk in de orde der Serafijnen, we'.ke beftemd is voor Koningen, Prinfen, enz. die het vaderland grote dienden bewezen hebben. — De Zwaar dor de, met welke die genen befchonken worden , die door het voeren van hun zwaard hebben uitgeblonken, — de Noordjiar voor die genen, welke zich door burgerlijke deugden, bekwaamheden, nuttige digtingen, enz. beroemd gemaakt hebben. — De erde van ll'aj'a voor de zoodanigen, die uitdrkende bhjken van kunde gegeven hebben in den landbouw, mijnwerken of koophandel.
Üe ridderördens zouden zeker zeer gefchikt kunnen zijn , om zonder den daat veel te bezwaren deugden en verdienden aan te moedigen , zo 'er niet veelmalen zu'ke dervelingen mede praalden, die van alle verdienden bijna verdoken, alleen door geboorte , begunftising van het geluk, of door de bekwaamheid van zich bij de uitdelers van zulke eertekenen te weten in te dringen, boven anderen verheven zijn.
In het elfde hoofdftuk wordt gehandeld over de inkomden en uitgaven der kroon. — Indien men de ink imden der Stuten kon berekenen naar dezelver uitgedrektbeid, zou Zweden zeker een der rijklte landen van Europa moeten zijn, maar hetzelve Rijk levert juist een bewijs op, dat een daat zeer uitgebreid kan
zijn



TEGENWOORDIGE STAAT VAN ZWEEDEN. 32.5
zijn zonder grote geldmiddelen te hebben — het zou te lang zijn alle de redenen, die daar voor zijn, op te geven — een van dezelven is zeker de flegte bevolking van Zweden, en het verdient zijne opmerking, dat de Noordfche landen, die eertijds zoo vermaard waren wegens de voortplanting van het menfchelijk geflacht, thands verre af zijn van zulks te wezen — de bevolking van Zweden is zeer gering in vergelijking met oie van Frankrijk , Duitsland en Holland , het geen misfchien niet weinig aau de bloedige oorlogen, die de bloem der jeugd zoo dikwijls wegnamen, is toe te fchrijven. kargl de Xtl bragt onder anderen zijn rijk in dat opzigt een dodelijken {lag toe ; 0111 zijne heerschzugt het middel te verfchatfen, om lieden te belegeren en veldllagen te leveren. moest men den handwerker uit zijne winkel, en den landbouwer uit zijne hut rukken — zoo, dat bij den dood van alexandkr scandinAvos geen millioen menfchen in het gantfche rijk gevonden wierdt, die gefchikt waren voor den arbeid; de werklieden ontbraken , en de zwakke handen van vrouwen , kinderen , en grijsaarts , Huurden het kouter door de velden.
Intusfchen ontbreekt het in Zweden geenzins aan nuttige inftellingcn , die gefchikt zijn om de bevolking te bevorderen en de fterfte tegen gaan, —■ inItellingen , die in ons vaderland nagevolgd , ook voor onze landgenoten de gezegendfte gevolgen zouden kunnen hebben.
In de eerlte plaats geeft men de provinciën kundige geneesheren, die de behoeftige zieken bedienen, en de kwakzalverij beletten, om flagtöffers onder het volk te maken.
Behalven vele gasthuizen, waar in de zieken worden opgepast en behoorlijk bezorgd, vindt men een huis, waar in die genen, welke met venuskwaalen befmet zijn , genezen worden , om door het verzuim daar van het toekomend geflachc niet te verzwakken.
Ook zijn 'er twee huizen, waar in behoeftige zwangere vrouwen ontvangen en gedurende derzelver kraambed gevoed, bezorgd en opgepast worden — in een van dezelven wordt ook voor de nieuwgeborenen gezorgd, wanneer de moeders buiten (laat zijn die op te voeden.
X 3 Ein-



3aö CATTEAU
Eindelijk, worden in een huis, dat het geneeskundig Kollegie tot dat einde opgerigt heeft, de kinderpokjens voor niet ingeënt, door welk middel de inenting der kinderpokjens, langen tijd verworpen door eene menigte, die altijd moeijelijk te overreden is, thands in Zweden alle hinderpalen overwonnen heeft, en hare weldadige uitwerkzels ongehinderd verfpreidt.
Wat de natuurlijke rijkdommen van Zweden aanbelangt — wij zien daar uit, dat de natuur de gemeene moeder ook weldadig is onder den ftrengften Hemel — en dat zij vaardig is in het vinden van middelen , om bare kinderen te verrijken ten fpijt van denwreden invloed eener bevrozen. luchtllreek. — Zweden is vol bosfeben , beeft eene matige goede jagt, vloeit over van allerlei foort van visch, en vindt, behalven dat alles, zijne grootfte rijkdommen in de ingewanden der aarde, waarin, gelijk wij boven reeds gezien hebben, kostbare fchatten verborgen zijn. — De land- en akkerbouw werdt 'er in vorige tijden veelal verwaarloosd, zijnde velen der 'Zweedfche Koningen meer genegen, om den burger het Zwaard dan den ploeg in handen te geven — naderhand heeft de noodzakelijkheid de Regering genoodzaakt, de bebouwinge des aardrijks tot het voorwerp van hare zorgen te maken, waar door de akkerbouw niet weinig verbeterd is , fchoon dezelve altijd zeer benadeeld wordt door de zwarigheden , die van de luchtftreek voortkomen, gelijk als droge lentens, vogtige oogstijden , late of vroege vorst, en de fchaduw en koude , welke dikke en moerasfige bosfehen veroorzaken.
De binnelandfche koophandel zou in Zweden meer kwfnen, indien de natuur en de Regering voor gene gemaklijke wegen van gemeenfehap gezorgd hadden — wateren, die het rijk doorfpoelen, zijn van een groot gebruik tot het vervoeren van de voordbrengzels des lands uit de eene ftad, naar de andere — de buitenlandfche koophandel is na den dood'van karel den XII eerst beginnen te bloeien, thands is hunne vlag, jn de verfle wateren bekend — indien Zweden vele artikelen van uitvoer heeft, zijn die, welke het invoert , niet minder talrijk — fommigen van dezelven zijn noodzakelijke behoeftens, maar anderen zijn flegts gevolgen van gemaakte benodigdheden, door de pracht



TEGENWOORDIGE STAAT VAN ZWEEDEN. 3a?
en weelde, welke hoe langer hoe meer beginnen toe
te nemen; daar en boven klagen de Zweedfche
Vaderlanders zeer over den al te Herken fmaak der natie voor vreemde waren, welke den ijver van hare eige werklieden natuurlijk moet verzwakken en het vaderland aanmerkelijk benadelen. — Intusfchen1 ontbreekt het in Zweden aan gene nuttige mftellingen tot bevordering van den Koophandel , de maatfchappij der Duikelaars onder anderen is voor denzelven zeer initti> en verdient, dat man dezelve leere kennen. Deze maatfchappij verkreeg in 1734 bij open brieven des Konings en der Staten het recht, om haar werk te verrigten en werdt zedert met nieuwe voorrechten begunft>d. — Zij heeft op alle de kusten der Rijks lieden° die op de eerfte tijding van het vergaan van eeni°- fchip, zich naar de plaats begeven en alles bergen f wat geborgen kan worden — daar op geeft de
maatfchanpïj kennis van het £ev:Ü' dat pkntS gehad heeft aan de eigenaars en verzekeraars — dezen aan dezelve hunnen wil te kennen gegeven hebbende, handelt zij in gevolge van denzelven met de geborgen goederen, en doet hun rekening van het over-
iCIn"het negentiende Hoofdftuk handelt de Schrijver over de openbare opvoeding, welke, hoezeer dezelve ook gefchikt is om het geluk des lands en van het volk te bevorderen, tot nog toe echter in Zweden ook de aandagt der Regering nog zoo niet heeft tot zich getrokken, als derzelver gewigt wel fchijnt te vorderen men vindt 'er evenwel Univerfireiten, G'jm-
nafien cn eer' groot getal mindere fcholen , welke genoeg gefchikt zijn om de bewooners van Zweden binnen de areuzen van hun vaderland de nodige kundigheid te doen verkrijgen — doch andere pogingen door de Regering beproefd, om de opvoeding van minvermogenden te bevorderen, zijn door den tijduit betoog verloren.
Het volkscharakter der Zweden verdient 111 vele opzitten geroemd te worden. — Zij leven ftil en vreedzaam tnsfehen de bosfehen cn ge'e.ergtens, waar van hun land vol is — vele grote misdaden, zoo als d'reftal, moord, en roof zijn onder ben zeldzaam — zelfs tonen zij zich in den oorlog niet bloeddorstig — ernftig en ' deftig van aart kennen en beminnen zij de X 4 kost-



3*8 CATTEAU
kostbare banden van gezelligheid - zij bezitten een grondig oordeel, geflepen verftand, en veelal eene vlugge en fterke ziel — in de kunften des oorlogs hebben zij lang uitgeblonken , en zedert hebben zij ook blijken gegeven, dat zij niet onbekwaam waren tot het oefenen van die des vredes — daar ziin landftreken in Zweden, daar nog aartsvaderlijke Zeden en gewoonten heerfchen , zuiverheid, fchuldeloosheid en oprechtheid maar jammer is her, dat zich thans ook de zaden beginnen te verfpreiden van die verkeerde begeerte, die zoo vele volken bederft , om namenhjk aan andere volken gelijk te wezen
Eene volkskleding onderfcheidt de Zweden van alle andere volken van Europa - dezelve wierd in i777 ingevoerd met het loflijk oogmerk, om de pragt der
klederen te beteugelen. Hunne taal is in andere
landen weinig bekend, ook verfchilt dezelve in de eene provincie van die van de andere, jan ihre e«n beroemd Hoogleeraar heeft den roem van dezelve oo eenen geregelden voet gebragt te hebben
De kunsten en wetenfehappen bloeiden voorheen weinig onder de Zweden, doch zedert her begin van deze eeuw hebben zij ook in deze loopbaan uitgemunt — LiNNEus heeft eene omwending in de natuurlijke gefchiedenis te weeg gebragt, solander , jonas bergius, en anderen htbben zijn ftelzel ontwikkeld wallkrius, bergman, SCHliELE en WIL-
ke hebben over de natuur fchei- en delfllofkunde een nieuw licht verfpreid, polhem, celsius, wargenten, enz. hebben de gelukkigfte ontdekkingen inde wiskunde gedaan.—Beneoictus , bergius, krijger eil FiSscherstroem hebben de gronden der natuurlijke wetenfehappen op den akkerbouw, den koophandel en de nijverheid gelukkiglijk toegepast. - De Zanggodinnen hebben veel moeite gehad, om zich aan de Zweedlche taaleigenfchap te gewennen. ~« Frankrijk bezat reeds de meesterftukken van corneille , racine Boileaü, toen Zweden alleen ronsard, desporte * Theophilus hadt, maar omtrent het midden van deze eeuw zag het den zetel des fmaaks in zijn fchoot Vestigen, en zedert dien tijd heeft het dichters gehad, op welken het te recht mag bogen. — Uit de Zweed, /ene vrijheid onder anderen, een dichtftuk van dalin,
kan



tegenwoordige staat van zweeden. 329
1
kan men zien, dat het dichtvuur ook in het midden van de fneeuw en het ijs ontbranden kan.
Wii hebben gemeend, onze Lezers van dit Werk wat breedvoeriger te moeten berichten , om hen van deszelfs nuttigheid des te meer te overtuigen, — fchriften van dezen aart kunnen onzen landgenoten niet genoeg worden aangeprezen, omdat zij de kundigheden vermeerderen, en de middelen aan de hand geven, die meest gefchikt zijn, om den bloei en het welzijn van landen en volken te bevorderen.
Het is jammer, dat de vertaling op alle plaatzen zoo vloeiend niet is, als zij naar ons inzien hadt kunnen zijn, ook'is dezelve niet vrij van taalfouten, die werken van dezen, aart niet weinig ontfieren, - maar dit is eene klagt, die thans vrj algemeen is, en zal blijven duren, tot dat men den vaderlandfchen jongeling eindelijk eens de gelegenheid zal verfchaffen, om in zijne eige moedertaal even grondig als in uitheemfche en doode talen onderwezen te worden.
Obfervationes in loca veterum, prsecipue qua; funt de vindicta Diviua. Exercirationum Academicaruui fpecimen Secundum , quód favente Numine, Praefide joanne luzac j. u. d. et in academia Batava linguEe grseca» et Hist. Patria; profesfore ordiuario in auditorio publice defendet janus ten brink , Amftelodamo- Batavus, die jójunii mdccxcij. Hora Undecima. Lugduni Batavorum fapud H. Mosten, 1792.
Dat is:
Aanmerkingen over plaatzen van oude Schrijvers, bijzonder zulken, welke handelen over de godlijke wraak. Tweede Proeve van Academifche Oefeningen , enz. Van Bladz. 65—126. In gr. 8vo. Behalven de bijgevoegde Thel'es of Jlellingen. De prijs is f: - 11 - :
Deze is de Tweede Proeve, op welke de Hoogleeraar j. luzac de geleerden onthaalt, in denzelfden fuiaak behandeld, als de eerfte, die wii in dit X 5 'Maand-



330 j. luzac , observationes in loca veterum.
Maandwerk IV. Deel. No. 4. Bladz. 170. hebben aan.
gekondigd. Zij is , met algemeene toejuiching in 't openbaar verdedigd, door den uitmuntenden jongeling }. ten brink, die zich bijzonder aan de beoefening <ler Letterkunde heeft toegewijd, wiens bijgevoegde tiental Hellingen ons van zijn kiesch oordeel alles goeds doet vooruitzien. De Hoogleeraar luzac betreedt het lofiijk fpoor dier Letterkundigen, welke Nederlands roem in dit vak hebben doen uitmunten, de hems ter huizen , valckenaaren , enz. en betoont j-ich volkomen toegerust, om de oude Schrijvers, bijzonder de Griekfche, op te helderen, de waare lezing in derzelver fchriften te herftellen, en hnnnen zin en mening te vatten. In deze tweede proeve heeft hij bijzonder zulke plaatzen uitgekipt, welke de denkbeelden, die de Heidenen hadden van het Godlijk beltuur dezer waereld, en de vergelding van de menschlijke daaden, hier en namaals, openleggen, het welk hem te gelijk aanleiding geeft, om deze hunne denkbeelden te ontvouwen, en nader onder het oog zijner Lezeren tc brengen.
Het valt niet in het plan van ons Maandwerk, breedvoeriger van dezen Letterkundigen arbeid te fpreken wij vergenoegen ons, 'er met goedkeuring van te gewaagen, terwijl wij den Hoogleeraar verzoeken , deze onderneming, die 'Leijdens HÖogefchool eere aandoet, van tijd tot tijd, voort te zetten, en de oude lust der Ncderlanderen tot dc Griekfche Letterkunde verder op te wekken.
Verhandelingen over de Ondeugden, die zich aan de gezondheid der menfchen zelve wreeken. Door d. langhans. Naar het Bloogduitsch. Tc Utrecht, bij H. van Emcnes. 1793. In gr. gvo. 202 bladz. De prijs is f 1-5 - J
T"\aar de ware deugd de eenige bron is van al ons tegenwoordig en toekomftig welvaren, behoorde deze bloote overweging alleen een genoegzaam behoedmiddel , tegen de ondeugd te wezen, doch dat zij dat niet is, leert de droevige ondervinding dagelijks. Dit is de billijke reden , dat men weldoet, wanneer men alle de beweegredenen, om van het kwade af te fchrikken , en tot het goede op te wekken , op allerlei wijzen ,



D. LANG HANS, VER HANDEL. OVER DE ONDEUGDEN.ENZ. 331
■ ,zcn , met allen mogelijken nadruk, voordraagt, en 1 daardoor tot het welzijn van zijne Natuurgenoten, : zoekt mede te werken. De Heer langhans bedient zich, tot dat einde, van een treilend voordel van het nadeel, dat zekere Ondeugden doen aan de gezondheid 1 der menlchen. De ondeugden, van welke hij dat aan; wijst , zijn — de dronkeufeiiap — de ongeoorloofde liefde en zelfsbevlèkking — het al te wellustig en onnatuurlijk eten en drinken — de Ledigheids en — de 1 verkwisting. Op fommige plaatfen geeft h'.j meer, dan ] hij op den tijtel belooft . door beoalven het nadeel, I dat deze ondeugden aan onze gezondheid toebrengen, j ook aan te wijzen, derzelver kwaden invloed, in onl- ze overige tijdelijke belangen, en in die van andere menfchen; vooral, wanneer zij in de Grooten der wereld, in Koningen en Vorften, vallen. Hij geeft ook hulpmiddelen aan de hand, waar van een mensch, dien het ernst is, zich van die kwade hebbelijkheden te ontketenen, zich tot dat einde met vrucht zal kunnen bedienen.
Wij hebben dit gefchrift met veel genoegen gelezen. Het kenmerkt eenen kundigen Schrijver, die belang Helt in het welzijn van zijne medemenfehen. Wij wenfehen van harten, dat het, onder de menigte van uitkomende boeken, niet onöpsemerkt blfve liggen,maar dat het van lieden van allerlei foort, vooral van jonge lieden, en van derzelver ouders of leermeesters, naarftig gelezen worde, 't Zou de jeugd tot een heilzaam behoedmiddel kunnen verltrekken, om zich tegen de eerfte involgen van ongeregelde neigingen, te wachten, die wel ras in hebbelijkheden veranderen, welke, wanneer ze eens zijn ingeworteld, naauwlijks, of in 't geheel niet, zijn uit te roeien , en van de fchroomüjklte onheilen gevolgd worden.
Wij kunnen ons bij de bijzondere deelen van dit gefchrift, niet inlaten. Alleen geven wij tot een proef, de volgende middelen tegen de drift tot ongeoorloofde liefde , en de ondeugd der zelfsbevlèkking. ,, Vooreerst ,, moet zich iemand," zegt de Heer langhans, ,, van „ het gevaar en de ellende, die hem deze ondeugd ,, te wege brengt, volkomen overtuigen, en bier toe 5, geraakt hij ligteliik, wanneer hij deze of andere „ meer wijdloopige fchriften , met aandacht leest: „ zullen wij niet kunnen hopen , dat de kennis en
"„ le-



33&
D. LANGHANS
„ levendige voorttelling van eenen onvermijdelijken „ ondergang , die op hem wagt, niet zeer veel van zijnen lust tot deze ondeugd verdooven kan? De „ meeste jonge lieden zondigen met deze wellust, en jagen dezelve na, wijl zij haare booze gevolgen „ niet kennen. Zij gelooven niet , dat zij kwaad ,, doen, wanneer zij eene lust genieten, die anderen geen kwaad doet. Ten tweeden , moet iemand, die aan deze ondeugd overgegeven is, de in zijne hers,, fenen_ fterk ingedrukte wellustige beelden, die zoo ,, dikwijls zijne ziele voorgefteld worden , en hem „ doen zondigen, door voortellingen van andere din,, gen , welke hem daarentegen op eene andere ,, wijze vergenoegen , en hem opmerkzaam maken „ kunnen, trachten te verzwakken, en allengs geheel s, uit te wisien. Ten dezen einde, mijde hij zorgvuldig alle mogelijke gelegenheden, door welke zijne ,, zinnen tot deze wellust kunnen ontvonkt worden. De gevaarlijkste zijn (gelijk de ondervinding leert) de omgang met onkuifche lieden, of veel meer hun,, ne verleidende gefprekken en verliefde gebaarden, s, ontuchtige boeken, verliefde en wellustige fchouw„ fpelen en dansfen, de ledigheid, een al te fterk ge„ bruik van zeer voedzaame en beete fpijzen en dian,, ken. Met even het zelfde oogmerk raden wij hen, », des nagts, eer men te rust.gaat, in ernudge boeken ,) te lezen, om den llaap, zoo veel mogelijk is, daar ,) door fchielijker te bevorderen ; en dc-s morgens, zoodra men ontwaakt, op te ftaan , en zich bezig„ heid te verfchaffen, opdat de ziel daardoor verhinderd worde, de fchadelijke beelden der wellustige a, liefde zich levendig voor oogen te ftellen. Hoe s, langer wij een mensch verhinderen kunnen , aan iet ,, te denken , dat zijne zinnen ongemeen verheugen ,, of bedroeven kan, des te fchielijker matigen wij, ,, in beide de ftukken , zijne aandoeningen. Eindelijk bluscht de voorftelling daarvan, alles in zijne hers-
,, fenen uit. Even zoo gaat het met de beel-
„ den der liefde. Wij zijn meester om dezelve uit te ,, roeiën , wanneer wij ons moeite geven , om de na,, tuurlijke middelen daartoe aan te wenden. Rijke ,) en bemiddelde menfchen, hebben hiertoe alle gelegenheid in handen. Men kan zich aan de fchoone kunlten en wetenfehappen wijden, die in de uinen
•>■> des



verhandelingen over de ondeugden , enz. 333
des daags , die hij buiten het gewoel der wereld ' doorbrengt, hem beurtlings vermaken; zijn verft md
met kundigheden vergrooten, en van de dwaasheid
tot het waar geluk brengen kunnen."
De Vertaler voegt hier de volgende aantekening bij :
Echter met voorzichtigheid , want iemand aan de " wellust verflaafd, zal veel eer de dartele en onkui-
fche beelden van een iioucher , hesen, morel*
ler , met een betooverend graveerijzer in het ko'| per gebragt, navolgen, dan de ftukken van rafacl " of luiken : en in de dichtkunde zullen onze teêr" gevoelige Juffers meer op het zoogenaamde fenti" menteele vallen, dat een grooter voedzel tot wellust 'j geeft, dan men in den eerften opllag denken zou** de. Dus kieze men in dezen oude Vaderlandfche " Dichters, hoogvliet, poot, van merken, win" ter, voet, voor alle die blaauwe Cartonpoëren,
als Julia, en foortgelijke fentimenteele Dichters." "üe Heer langhans vervolgt , ,. Hij kan zich de
beste en aangenaamfte en nuttigfte gezelfchappeu " uitkiezen . die zijne ziel alle te vredenheid en ver" maak verfchaffen. Hij kan, om des te fchielijker \\ tot zijn oogmerk te komen, in gezelfchap van goe, de vrienden , in andere landen reizen , om in dezel' ve al het fchoone en nuttige zelf te betrachten. V Maar ook de gemeene man is vermogend, om , door , zijne dagelijkfche bezigheden , zijne gedachten al' lengskens van eene ongeoorloofde liefde af te trek' ken, en de drift tot dezen wellust te verdooven."
Gefchriften van a. van kotseeue , bevattende Tooneelfpelen en Verhalen. Eer/ie Deel. Tc Utrecht en Rotterdam , bij G. T. van Paddenburg en J. Meijer. 1792. In gr. bvo. 449 bladz. De prijs is f 1-16-:
Behalven de Adelaïde van Wuifingen, die wel op zichzelven uitgegeven is , maar evenwel tot dit Boekdeel behoort, en waarvan wij voorheen aan onze Lezers verflag gedaan hebben , behelst deze Bundel de vier volgende Stukken.
1. De Liefhebberij Schouwburg voor het Gerechtshof, Kluchtfpel. Dit Stuk ziet op een bijzonder voorval, zoo als men dat uit het volgende Stukjen moet opmaken ,



534- A. VAN KOTSEIiUE, GESCHRIFTEN.
ken , en moet derhalven van dat voorval , alle zijne aartighèid öntleenen. Ons, die de Peribonen, wier karakters hier getekend worden , niet kennen , kan dit geheele Kluchtfpel niet anders dan lat'en fmakeloos voorkomen, liet gefchil loopt niet over de waarde oi o..waaide van den Schouwburg ; zelfs niet van eene Liefhèbbèrij-Comedie , maar over het vertoonen van Spélen door Liefhebbers, tegen betaling, die alleen ten voordecle van de armen gebezigd wordt. De karakters van de Rechters, en de Pleitmemoriën vooren tegen zijn zoo jammerhartig en zoo zeer overdreven . dat zij verre beneden de waardigheid van het Tooneel zij. Ook komt 'er de verfchijning van de Godin der Mildadigheid, met prachtige dccoratiën , zoo vreemd tusfehen beide, als eene Koninglijke Prinfes op een boerenkermis. In de vertaling van dergelijke verzamelingen, moest men zulke ftukken overflaan , die alleen voör eenen tijd de inwoouers van eene ftad of landltreek vermaken kunnen , maar voor het overige van geene waarde zijn.
2. Bericht wegens de inrichting van eenen Liefhebberij-Schouwburg , die wet verdient bekend ie worden. Te Reval in Esthland , heeft men in 17S4. eenen Liefhebberij-Schouwburg opgerecht , die met zeer veel tegenftand beeft moeten worftelen, en die tot het vorige Klucnti'pel aanleiding gegeven heeft. De aanmerkelijke fommen , die dezelve aan voordeel oplevert, worden van tijd tot tijd aan de armen hefteed. Dit bericht behelst de historie van die onderneming, waaruit wij zien , dat dezelve door de Regeering en de Geestlijkbeid is goedgekeurd, zoo verre zelfs, dat de eerlte weigert vreemde troepen van Comedianten toe te laten , om de arnien niet van dit voordeel te berooven. — Wij wenfehen niet, dat dit voorbeeld den lust tot Liefhebberij - Comediën mag opwekken. Voor menfchen , die hun tijd , tot het waarnemen van hun beroep en van hunne huishouding, of tot hunne ftudie van noden hebben, verfijnden zulke Liefhebberijën veel te veel tijd, en zij trekken de opmerkzaamheid van evnftiger zaken veel te veel af. Vooral zijn ze verderflijk voor jonge lieden, die al hunnen tijd nodig hebben, om zich wel te vormen, tot die posten, voor welke zij in de maatfchappij gefchikt zijn. Aan weldadigheid jegens de armen, heeft het in Ne-
der-



afbeelding van HUGO de groot. 333
derland , zonder het behulp van zulke afleidende en tijdverflindende Liefhebberijen tot hiertoe , in 't geheel niet ontbroken.
3. M. F. Salmon , of de zegepralende onfchuld. Deze historie is uit de nieuwspapieren bekend. Zij betreft een dienstmeisjen te Caen, om voorgegeven vergifting, onfchuldig veroordeeld om gepijnigd en verbrand te worden; doch wonderbaar gered, door den ijver van den jongen Advokaat le chauchois, en met haaren Redder , in een wettig huwelijk verbonden. Dit geval heeft de Heer van kotsebue , hier willen befchrijven, niet in den kouden ftijl van eenen Gefchiedfchrijver , maar in eenen toon , die gefchikt is voor het hart van den gevoelvollen Menfchenvriend. Het Stukjen heeft, naar ons oordeel, al te veel exclamatie , en te weinig van den zagten en natuurlijken ftijl, die het hart treft, door zijne edele eenvouwigheid.
4. Zaïdc, of dc Onttrooning van • muiiamkd IV. Een Historifche Roman , die het grootste deel van dezen Bundel beflaat. Naar ons inzien, moet de Heer van kotsebue, in dit vak, verre voor meiszner onderdoen. Het Stuk is ons langwïjjig voorgekomen , en de waarschijnlijkheid en de gebruiken des lands zijn 'er niet overal behoorlijk in acht genomen.
In de uitvoering heerscht eene flordigbeid, die , althans in geen Werken van fmaak en liefhebberij, behoorde plaats te hebben.
Afbeelding van hugD de groot in het gewaad van 'een' metzelaar, zoo ah hij, na zijne ontkoming van Loeveftein, uit het huis van abraham daatselaar. gegaan en vervolgens uit Gorinchcm gevlugt is. Be. nevens eene bijzondere afbeelding en befchrijving van het wambuisje bij die gelegenheid gedragen. Te Leijden, bij P. H. Trap, 1793. In gr. JijjO. De prijs is ƒ: - 18 r ï
De afbeelding van onzen beroemden Vaderlander hugo de groot , zoo als hij na zijne ontkoming uit de gevangenis van Loeveltein op den 22 Maart 1621 uit Gorinchem naar Antwerpen gevlugt is? benevens die van het metzelaars buisjen , het welk hij bij die gele*
gen.



33<5 HOLBERG, EEN PROFEET NIET GEACHT.
genheid heeft aangehad, kunnen door onze landgenoten , niet anders dan met genoegen ontvangen worden, te meer daar beide die platen wel uitgevoerd en zoo ingericht zijn, dat zij gevoeglijk in het Tiende Deel onzer Vaderlandfche historie van Wagenaar kunnen gevoegd worden.
Belialven de platen vinden wij hier ook eene korte befchrijving van het buisjen zelve , zoo als het in zeker aanzienlijk huis van ons vaderland heden ten dage nog bewaard wordt.
Het zelve is gemaakt van ongeverwd harten of bokken leder, en met ruw linnen gevoerd.
Het beftaat in twee voorpanden , dén agterpand, de mouwen, tien fchootjens onderaan het lijf en een ftaand kraagjen op den hals.
Men vindt tusfehen de Iedere bovenftof, en de linnen voering nog een vulfel van wolle watten; bijzonder iri de voorpanden op en omtrent de borst, en op de fchouderen: op de borst wel ter dikte van drie vierde duim.
In het linker voorpand zijn 29 groene knoopgaatjens , en aan de rechter zijde 21 tinnen gewerkte knoopjens , zijnde de overigen 'er afgefleten.
Het is voor en agter op de naden belegd met een fmal plat groen koordjen,op vele plaatzen is dit koord gedeeltelijk afgefleten, gelijk ook het buitenftof en de linnen voering van dit buisjen hier en daar verfteld en ook gefleten is.
Niet onwaarfchijnlijkis het, dat dit buisjen voorheen eene militaire montering geweest is, en door een' Kurasfter gedragen, tot welke gisfing de uitmonftering en het vulfel veel aanleiding geven.
Een Profeet is niet geacht in zijn eigen Vaderland. Klucht. In een bedrijf, naar holberg. Uit het hoogduit sch, van F. M. V. vrij gevolgd. Ie Haarlem, bij A. Loosjes, gr. 8vo. 24 bladz. De prijs k ƒ : -3'-: T")e hoofdperSoon is een Chirurgijn westfaal, die altijd ^ het hoofd en den mond vol heeft van Magnetismus, Mesmer en de Societé Harmonique te Straatsburg, zo zeer zelf dat hij 'er bij zjne beminde zijne vrijerij om vereeet. 'De ongerijmdheden van dezen dwaas maken bet kluchtige van dit ftukjen uit. Wij hebben 'er niet veel bijzonders in gevonden.



UÏTTREKZELS en BEOORDELINGEN.
Verhandelingen raakende den natuurlijken en geijpenbaarden Godsdienst, uitgegeven door teijlers Godgeleerd Genootfchap. XIII. Deel. Te Haarlem, bij }. Enfchedé en Zonnen en }. vnn WMrê; 1793- 339* Bladz. en de Latijnfche Verhandeling LXXIV. Bladz. in Qjiarto. De prijs is f 4 - : - :
"W/ij zullen ons thans van ons in het Voorgaande " Nommer gegeven woord kwijten, en onzen Lezeren verllag doen van de Verhandeling van den Hoogleeraar vv. l. brown , welke, met den zilveren eereprijs bekroond, de tweede plaats in dit Deel der Verhandelingen van teijlers Godgeleerd Genootfchap begaat, ter beantwoording der vraage des Genootfchaps: in welken zin kunnen de menfchen gezegd worden gelijk te zijn , en welke zijn de rechten en pligten, die uit deze gelijkheid yoortvloejenl
De Heeren Beftuurers van teijlers Genootfchap zeggen van deze Verhandeling in hunne Voorreden Bladz. X. XI. ., De bepaling van den Hoogleeraar brown, in zijne beantwoording van het eerfte lid der vrage, kwam ons min juist en min volledig voor, als llechts den ontkennenden zin (waar naar eigenlijk niet gevraagd was) aanwijzende en ophelderende; terwijl hij , in 't algemeen, niet meer dan gedeeltelijk de vraag, volgends haar uitgedrukt doel, onzes_erachtens, beantwoordt, en voorts, in zijne uitweidingen over de door hem aangewezene Gelijkheid , als mede over de door hem daar uit afgeleide Rechten , niet overal zoo openhartig cn duidelijk zijne gevoelens aan den dag fchijnt te leggen, of 'er blijft, hier en daar, plaats over, om naar eenige nadere verklaring te verlangen. — Ondanks dit alles, twijfelen wij geenszins, of de kundige en onzijdige Lezer zal met ons, ook in deze verhandeling, zeer veele fchoone gedachten , uitmuntende gezegden, (waar van 'er als gulde fpretiken mogen aangemerkt worden) en bondige redeneringen vinden; en den meesterlijken ftijl- en fchrijfwijze, welke ons meer dan ééns, onder het doorbladeren, verrukte, bewonderen. Bijzonder munt ook deze verhandeling uit, door eene zoo uitvoerige als fraaie uit-
vad. BIBL. V. deel. mo. 8. Y Wei-



335
verhandelingen
weiding over 's menfchen Pligten, welke met des te meer oplettendheid verdient gelezen te worden, naar mate ons de ondervinding van alle tijden leert,dat het gros der menfchen ruim zoo veel acht flaat op hunne wezenlijke of vermeende Rechten en derzelver gronden, dan op hunne tegenöverftaande Pligten, en de laatfteti dikwerf het meeste uit het oog verliezen , wanneer zij het fterklte voor de eerften ijveren, of er onderling over twisten."
Wij zullen, gelijk wij omtrent de Verhandeling van den Heere cras gedaan hebben, ook van deze van den Heere brown het beloop opgeven, ons voor ditmaal, over dit onderwerp , weder van alle aanmerkingen onthoudende. In de Inleiding zijner Verhandeling toont de geleerde Schrijver de nuttigheid en belangrijkheid van het onderwerp aan, en neemt de bedenking weg, wat zoodanige fchriften, gelijk zijne Verhandeling, van welke hij bevroedt, dat de beginfels , die zij ontvouwt, niet zullen fmaaken, of aan de ongematigde Voorftanders van Vrijheid, of aan de flaafiche en dwinglandfche Vcrdeedigers van willekeurige Magt, dewijl hij de uiterftens vermijdt, baaten kunnen, en verdeelt vervolgends zijne Verhandeling , overëenkomftig den inhoud der vraag in drie Deelen of Boeken. Waar van het Eerfte handelt, over de natuurlijke gelijkheid van het menschdom, het Tweede, over de Rechten, en het Derde , over de Pjigien uit die gelijkheid voortvloejende.
Het eerfte Hoofdftuk des eerften Boeks vangt aan , rret eene befchouwing van de natuurlijke verfcheidenhcden der menfchen. ,, Dat alle menfchen yan natuure gelijk zijn, zegt de Schrijver, is een gevoelen, zoo algemeen aangenomen bij allen, die zich eenigermate aan Wijsgeerige opmerking gewend hebben, dat die Helling in twijfel te trekken, den zoodanigen zoo beuzelachtig als ongerijmd zou voorkomen. Dit gevoelen , riogthans, is, zoo 't mij voorkomt, — hoe zeer het waar moge wezen in deszelfs juisten en eigenlijken zin, niet genoegzaam gegrond, volgends de betekenis, daar aan gegeven , door het meerendeel der genen, die hetzelve omhelzen. Indien men het opneemt in eenen zin, welke alle natuurlijke meerderheid en onderfcheiding onder de menfchen uitfluit, zal men bevinden, dat het tegen de algemeene ervarenis aanloopt. In welk
tijd-



VAN TEIJLERS GODGELEERD GENOOTSCHAP. 3",t?
tijdperk des ïnenschlijken levens, in welken ftaat of omltandigheid wij ons gefiacht befchouwen, wij zullen ontwaaren, dat de Natuur mensch van mensch onderfcheiden heeft door bijzondere en eigene hoedanigheden, bijkans zoo opmerklijk, in fommige gevallen, als zij onze foort onderfcheiden heeft van de andere fchepzelen." Dit wordt, met wederlegging van rousseau's Natuurftaat, breedcr uitgebreid, merkende de Schrijver op:Bladz. 183. dat, hoe geli k de foort in „ 't algemeen moge wezen, eene oneindige verfcheidenheid van bekwaamheden , Talenten , en Karakters „ plaats vindt onder de bijzondere Perfoonen, die ,, foort uitmaakende. Deze verfcheidenheid doet zich ,, bli kbaar op zoo in 't ligchaam als in de ziel. — ,, Niet minder is dezelve merkbaar in de zedelijke ,, hoedanigheden der menfchen. Men kan niet aanvoe,, ren,dat deze onderfcheidingen geheel en al ontltaan ,, uit den tegenwoordigen ftaat der famenleving, en uit ,, de verfchillende gelegenheden van aankweeking; en ., in geenen deele moeten toegefchreven worden aan eene oorfpronglijke neiging der Natuur. — Dus blijft het onwederfpreeklijk, dat 'er , onder de bijzondere Peribonen , die het menschlijk gefiacht „ uitmaaken , eene bijkans oneindige verfcheidens, heid in bekwaamheden en karakters gevonden wordt."
„ Uit deze omltandigheid moet onmidlijk eene na„ tuurlijke Ongelijkheid geboren worden." Meer verheven begaafd- eu bekwaamheden verwekken ontzag, achting, eerbied, en liefde tot zich.
,, Wij mogen vrijlijk beweeren, (Bladz. 190) dat, indien eenig (terveling zigtbaar de rest des menschdoms overtrof, in alle mooglijke Talenten en Bekwaamheden, enz. deze ftervelingdoor de Natuur zelve, zoo verre boven de rest zijner medemenlchen zou verheven wezen, als wij boven de minder dieren, en even duidhjk gefchikt, om hen te leiden en te beftuuren, enz. Dan , zoodanige verzameling van volmaaktheid is niet mensch lijk, maar Godlijk."
Dit geeft den Schrijver eenen voeezaamen overgang om in het Tweede Hoofdftuk te fpreken, over de Uitdecling der menschlijke Bekwaamheden en Talenten. De-» ze uitdeeling is zoodanig volgends de aanmerkingen van den Schrijver, „ dat de verfcheidenheid der Talenten (Bladz. 194.) meer toepaslijk is op de foort, Y 2 dan



34°
VERHANDELINGEN
dan op elk hoofd voor hoofd. De zaaden van allen zijn mogelijk geworpen in de gelteltenisfe van iedej mensch; doch de grond is ongelijk voor dezelve gefchikt." — Uit dit en het voorgaande Hoofdftuk leidt hij af Bladz. 197. „ In de eerfte plaats, dat de Natuur zelve onder de menfchen klaare en ontwijfelbare onderfcheidingen heeft vastgefteld, ln de verfchillende hoedanigheden , aan elk hoofd voor hoofd gefchonken , cn in de verfchillende gelegenheden , hun , in den weg der Voorzienigheid, verfchaft tot derzelver verbetering. — Het is, in de tweede plaats, blijkbaar, dat deze onderfcheidingen de volmaaking niet bevatten van alle menschlijke Vermogens, maar der bijzondere uitmuntendheid van één of eenige weinigen derzelven, zich in enkele perfoonen vertoonende.5'
,, Deze twee ftukken, naar eisch overwogen, wijzen mij aan", vervolgt de Heer buown; „ dat het juiste denkbeeld van de Natuurlijke gelijkheid van het geheele menschdom, zoo verre het hunne onderlinge Pligten betreft, uit de ongelijkheid moet afgeleid worden; en dat, hoe wonderfpreukig het moge voorkomen, de Ongelijkheid , de naauwkeuriglte cn volkomenlte gelijkheid hervoortbrengt, ten aanzien van elke zedelijke en mantfchappelijke verpligting/'
Dit betoog wordt uitgevoerd in het vierde Hoofdftuk : Over de onderlinge afhanglijkheid des menschdoms, en de gelijkheid der verpligting; hoofdzaak-lijk op deze wijze. ,, Elk mensch is, hoofd voor hoofd, geheel ongenoegzaam tot zijn eigen geluk, en moet derhalven, in eene groote mate, afhangen van den bijftand van anderen, om 't zelve te verkrijgen, - dus is de vereeniging van allen nodig tot het beftaan, het gemak, en het geluk van ieder, hoofd voor hoofd, en elk mensch kan, op zijne beurt,veel bijdragen tot het algemeen welwezen — waaruit volgt, dat orde en ondergefchiktheicf noodwendig moet ingevoerd worden, waardoor de onderfcheiden leden der gemeenfehappe bun eigen taak krijgen, en de Talenten vamelk op derzelver gepaste voorwerpen werken, als mede het onrecht en gewelJ der zoodanigen , die inbreuk willen maaken op de rechten van anderen, bedwongen, en de driften van allen bepaald worden binnen derzelver eigenlijke grenzen; om zoo groot eene fom van algemeen 'geluk hervoort te brengen, als de ftaat uer
Mensch-



van teijlers godgeleerd genootschap. 54!
Menschlijkheid wil gedoogen." Bladz. 203. Bladz. 200. „ Dus wordt in de Maatfchappij elk, hoofd voor hoofd', een bijzonder aandeel van bekwaamheden bezittende, en , indien wel geplaatst, een bijzonderen ftand daar aan beantwoordende hem toegevoegd , noodzaakiijk tot het welvaaren van de geheele gemeen? fchap, en hij deelt, gelijk dezelve, in voor en tegenfpoed."
„ In 't oog der Rede, derhalven, cn van den algemeenen Vader, is elke levensftand even eerlijk , naardemaal zij allen flechts deelen zijn van het groot ligchaam der Maatfchappije, 't welk zijne Wijsheid beraamd heeft, en zijne Magt bewaart. Uit dit gezichtpunt befchouwd, is geen menschlijk fchepzel meer of min waardig dan een ander, dan in zoo verre als het den rol, aan 't zelve toegefchikt, volvoert of verwaarloost, en de fom des algemeenen geluks vermeerdert of vermindert." t
,, Het is (Bladz. 217.) die gelijkheid des menschdoms, welke men zoo dikwijls beweerd heeft: maar
zelden recht verftaan is. Eene gelijkheid, welke
de Trotsaart en Dwingeland verfmaadt; dewijl dezelve aangekant is tegen hunne zelfszoekendheid en traagheid. — Eene gelijkheid, welke onrustige en bijzondere oogmerken bedoelende menfchen gaarne misbruiken als een werktuig, om een geregeld Staatsbeftuur overhoop te werpen, en die regeeringloosheid in te voeren, te midden van welke zij zich zeiven kunnen verheffen. —• Eene gelijkheid van behoeften, met eene verfcheidenheid van middelen om ze te vinden. — Eene gelijkheid van verpligting, met onderfcheidene wijzen, om zich van dezelven te kwijten, 't Is eene gelijkheid, die, door alle Rangen even noodzaakiijk te ftellen, allen, die hun pligt getrouwlijk volbrengen, even achtingswaardig maakt in 't oog van con — doch door hooger en laager rangen , door veelvuldige onderfcheidingen en kringen, te vorderen, onderfcheiden trapp.en van aanzien en eer onder de menfchen vastfteldt,
't is eene gelijkheid, welke niemand vernedert, dan
den Dwingeland, den fchurk , den dief, den wellusteling, en den luiaard — en allen, behalven dezen, verhoogt tot de veredelende waardigheid van mede uitmakende leden der groote gemeenfehap des Menschdoms , en van Medearbeiders met god, om het geluk Y 3 van



342
VERHANDELINCEN
van zifne zedelijke en verftandige Schepping te bevorderen."
■ In het vierde Hoofdftuk, worden eenige omjlandigheden van menschlijke gelijkheid, die nog niet voorgekomen waren, in overweging genomen, welke tot de Volgende gebracht worden.
,, 1. Aüe menfchen zijn begaafd met hetzelfde Hgchaamsmaakzel en met dezelfde algemeene zielsgéftelte.nisfe.''
II. Alle menfchen zijn [daar. in gelijk, dat zii eenigen bijzonderen pligt te volbrengen hebben, dat z'j eenige bijzondere voordeden bezitten, om de daar aan beantwoordende deugden aan den dag'te leggen"; als mede irj blootgefteld te wezen , aan bijzondere verzoekingen tot daar aan beantwoordende ondeugden."— III. Alle menfchen zijn gelijk in even zeer blootgefteld te wezen aan lotwisfeling, aan rampfpoed, en aan dood.1'
-■.IV. Alle _ menfchen zijn daar in aan eikanderen gebjk, dat zij zich' geplaatst vinden in een ftaat van beproeving , tot een' toekomenden ftaat van vergelding."
In het Tweede Boek gaat de Schrijver Bladz. 231. over tot de Rechten , uit de natuurlijke gelijkheid der menfchen voortvloeijcnde ; handelende in het Eerfte Hoofdftuk , over de wijze, op welke wij ons begrip van Rechten verkrijgen. Geen woord is misfehien aan meer dubbelzinnigheden onderhevig , dan het woerd recht , inzonderheid , zegt de Schrijver, als men 't zelve gebruikt , om aan te duiden eene zedelijke bevoegdheid , om , in zekere omftandigheden , iet te doen, te bezitten, of te vorderen. ,, Evenwel moet •men _ zich niet verbeelden , dat dc Rechten der menfchen onbepaalbaar of dat 'er geene algemeene hoofden zijn , waar toe zij gebracht kunnen worden. Want — 'er blijven fteeds vastgaande en altijddüurende beginzels , op welke zij gegrond zijn, waar uit zij moeten afgeleid worden, om dezelve te onderfcheiden van dat vermogen , 't geen bedrog beimJijk verkrijgt, of geweld zich openlijk aanmatigt." Pe Schrijver merkt aan , ,, hoe men in 't algeméén voor Recht fchijnt te houden, wat ftrekt om het algemeen geluk des menschdoths te bevorderen , of van elk mensch in 't bijzonder, wanneer zulks niet aanloopt
te-



VAN TEIJLERS GODGELEERD GENOOTSCHAP. 343
teen het uitgeltrekter belang van 't geheele gefiacht, of°van die kleiner gemeenschappen, waar in het zelve verdeeld is." — „ Uit de befchouwing dan van dit geluk de onderfcheiden betrekkingen en omftandigheden der'menfchen in aanmerking genomen zijnde, worden 'er algemeene grondregels gevormd , die men de IVetien der Nutuur noemt. — Uit deze algemeene Wetten, worden verfcheiden Rechten afgeleid, enz. Op deze wiize worden dc begrippen van de onderfcheiden Rechten der menfchen verkregen."
Deze Rechten zijn, volgends het Tweede Hoofdftuk dezes Bocks : Over dc twee groote verdeelingen der Rechten, die voortvloeijen uit de onderlinge gelijkheid des menschdoms; of natuurlijke rechten, die onvermij. delijk nodig zijn, tot de behoudenis en het geluk van elk hoofd voor hoofd, in welken rang of Itand hij ook moge geplaatst wezen, die even zeer tot allen behooren , en die nooit eemge de allergeringfte vermindering dulden. - Zij zijn onaffcheidbaar van die gelijkheid, welke onder alle menlchen plaats heeft, te mRlden van alle de verfcheidenheden , door de Maatfchappij en Befchavitig ingevoerd. Of bijkomende rechten die alleen aan bijzondere rangen van menlchen toekomen , gekenmerkt, of door bijzondere bekwaamheden, of door bijzondere ftanden 'in het burgerlijk leven , doch gelijk aan allen, die zich in deze omftandigheden bevinden."
Van dezen wordt in de volgende Hoofdftukken, afzonderlijk gehandeld.; in het Derde Hoofdftuk: van ds aangeboren en onvervreemdbare. Rechten der menschlijke natuur. Deze worden dus opgegeven:
„ I. Elk onfchuldig Lid der Maatfchappij heeft een volkomen Recht, op zijn leven, en op de ongefchondenheid zijns ligchaams."
II. Elk mensch bezit een volkomen Recht tot volkomen genot van de vruchten zijns eerlijken vernufts , of arbeids."
III. Elk mensch heeft een volkomen Recht op Vr'i'jhcid, of om te handelen , op zoodanige wijze, als hem behaagt; mids hij anderen niet benadeele, en geene Wet fchende , vastgefteld door het openbaar geza"- der Burgerlijke Maatfchappije , tot welke hij behoort."— Uit Recht der Vrijheid, het welk de Schrijver opheldert, en vrij breedvoerig behandelt, behelst
Y 4 in



344
VERHANDELINGEN
in zich : — ,, Vooreerst, Perfoonlijke Vrijheid,
Ten tweeden, Vrijheid van werking. — Ten derden, Vrijheid van riiededeelen zijner begrippen. — Ten vierden, Vrijheid van geweten."
,, IV. Alle menfchen hebben een gelijk Recht op een onbevlekt cn eerlijk karakter , tot dat zij hetzelve , met reden, verbeurd hebben."
„ Deze natuurlijke Rechten van den mensch, vernietigt de burgerlijke Maatfchappij niet, maar zij befchut, verzekert, en vermeerdert dezelve."
Vierde Hoofdftuk. Over de Rechten, bijzonder eigen aan zekere levens/landen cn bekwaamheden.
,, I. De zoodanigen , die zich in de hoogde levensrangen geplaats vinden , en bekleed met de posten van beduur en bevel, zijn •— gerechtigd om gehoorzaamheid te vorderen van allen, die onderworpen zijn aan hun gezag."
I!. Zij 7 die verheven zijn tot Eeretrappen en voorrechten , zijn gerechtigd tot de voordeden en het ontzag , verbonden aan hunnen (tand."
,, III. Ri kdommen — verwerven voor den Rijken een rechtmatigen titel, om in aanmerking tc komen en van invloed te zijn, in evenredigheid van de meerdere weldaaden, welke zij in hun vermogen hebben te bededen aan allen , tot welken de kring hunner werkzaamheid zich uitdrekt."
,. IV. Wanneer — bijzondere merktekens van onderfcheiding bedemd zijn , vuor uitdekende Talenten en Deugden — hebben de zoodanigen , die dezelve betoonen , eenen rechtmatigen eisch op het algemeen , om die onderfcheiding, welke daar van het loon is, te vorderen, en mogen van elk Lid der Gcmeenfchappe het ontzag verwachten , 't geen die onderfcheiding medebrengt,"
„ V. Dezelfde bedenkingen fchenken aan de laagere Rangen der Maatfchappije , en aan de gemeenfehap oyet 't algemeen, een gelijk Recht, om te eifchén, dat alle opgedragen Magt alleen gebruikt wordt tot die einden , waartoe dezelve is verleend."
. VI. Alle menfchen hebben een gelijk, hoewel onvolkomen Recht, op de pligten van Menschlievendheid." —
Het vijfde Hoofd/luk van dit Boek , bevat een algemeen gevolg , uit het verhandelde in dit Boek afgeleid ,
Bladz,



VAN TEIJLERS GODGELEERD GENOOTSCHAP. 34$
Bladz. 273. v> Wanneer alle deze Rechten gehandhaafd worden, overëenkomftig met derzelver bijzonder aanbelang, zoo verre de toeftand des menschdoms gehenge , is de Maatfchappij Bloeiend en gelukkig, onder welk eene Regeeringsvorm dezelve zich ook gefteld viude. 'Kr zijn, 't is waar, zekere Regeeringsvormen , wier gefteltcnis zelve de gewigtigite Rechten met den ondergang dreigt, en, uit dien hoofde, voor wezenlijk kwaad moeten gekeurd worden. Doch 'er zijn andere, die, de groote voorrechten der Menschlijke Natuur (taande houdende , eene rechtllreekfche itrekking hebben tot bevordering van gezellig geluk, fchoon in ongelijke mate. Onder de zoodanige geplaatst te zijn , mag het menschdom altoos voor een ze°-en rekenen. Die Regeeringsvorm is de beste , waar in "alle de aangeboren Rechten der menschlijke Natuur, onicheiidbaar beveiligd zijn ; waarin Heilig gezag gehandhaafd, en tot gepaste voorwerpen bepaald wordt, waar iu de magt van den Staat befteed wordt in het alpemeen geluk te bevorderen , en de ongelijkheid zelve" ltrekt, om eene gelijkheid van wet, en eene gelijkheid van verpligting onder alle de Leden der gemeenfclv-'ppe hei-voort te brengen."
Het derde Boek behelst een fchoon voorftel van de pligten , ontjlaande uit de gelijkheid des menschdoms , wit zullen ons vergenoegen , de Opfchriften der Hoofdftukken van het zelve op te geven, en verders den Lezer tot de Verhandeling zelve wijzen.
Het eerfte Hoofdftuk bevat: voorbereidende aanmerkingen ; het tweede: 'Alle inenfehen zijn even zeer verbonden , om de oorfpronglijke rechten der menschlijke Natuur te eerbiedigen Derde Hoofdftuk : Over de pligten der zoodanigen , die in ladger levensjlanden geplaatst , of met mindere bekwaamheden cn vermogens bedeeld zijn. Vierde Hoofdftuk : Foorbehoedzcls , welke men indacht te nemen hebbe , in het ftaan naar eenen hoogereü en bheiënden levens/land. Vijfde Hoofdftuk: Over de pligten der zoodanigen, die in hooger levensjlanden geplaatst, en met uitflekende bekwaamheden befchonken zijn. Zesde Hoófdfluk : Over de Pligten , gemeen aan allen , ten aanzien van hunne gelegenheden en begaafdheden. Het zevende Hoofdftuk eindelijk, bevat het befluit dezer Verhandeling.
Y 5 »> Ge*



346
EWALD
„ Gelukkig zij, zegt de geleerde Schrijver, Bladz. „ 338. wier zielen in ftaat zijn, om zich te verheffen ,, tot zulk eene veelbevattende befchouwing der riïn., gen , en daardoor zich aangefpoord vinden tot een 5, gedrag, waardig der menschlijke Natuur, en der
Christenheid, die de menfchen in derzplver betrek„ king tot eikanderen voorftelt, als kinderen van éénen ,, vader, als leden van één huisgezin, als reisgenoten „ op deze wisfelbeurtige en verganglijke weïeld, na ,, een gewest, waar alle de onderfcheidingen van ar,, moede en rijkdom, van laagheid en luister, van ge„ ringheid en magt , zullen ophouden ; waar alle on,, gelijkheid zal verdwijnen ; waar deugd alleen zal
verhoogd , en ondeugd voor eeuwig vernederd wor-
den i"
De Opvoeding van het menschdom, volgends den Bijbel. In eenige Leerredenen. Door ewalv , Super-Intendent en Predikant te Detrnold. Uit het Hoogduitsch. Tweede Deel. Te Utrecht, bij de Wed. S. de Waal en Zoon. 1792. 226 Bladz. In gr. 8vo. De prijs is/i -8-.:
\\r/ï) hebben in dit Maandwerk, lilde Deel, N°. i2.
nY Bladz. 544. het Eerlte Deel dezer Leerredenen aangeprezen, van wegen derzelver korte beknoptheid en levenriigen nadruklijken ftijl, het zelfde moeten wij ook van dit Tweede Deel getuigen; waar in de Eerw. jlwald , bet plan der Opvoeding van het menschdom, volgends den Bijbel verder ontwikkelt; zijnde de Elfde Leerreden over joann. V. 25. jesus chr.istus verlost ons ook van de dood, door onze opwekking. De Twaalfde , over Gal. V. 6. jesus wil geloof en liefde, •wanneer men deel aan Hem, en zijne hulp hebben zal. De Dertiende, over joann. 111. 2. Wat zal van den mensch door christus wordcn'l De Veertiende, over denzelfden Tekst: Wat zal van den Christen door christus worde?i ? Vijftiende Leerreden , over rom. XL 33—36. bevat: Aanmerkingen over het pla?i van God met de menfchen. Met deze Leerreden is eigenlijk het ontwerp van den Heer evvald voltooid. Bij het zelve zijn nog vier Leerredenen gevoegd, eene door hem hij eene vreemde gemeente gehouden , twee op het Kersfeest, en een op Nieuwjaarsdag.
Zie



DE OPVOEDING VAN HET MENSCHDOM. 347
Zie hier, tot eene proeve,hoe de Schrijver zijne onderwerpen behandelt , het volgende uit de LllcJe Leerreden, Bladz. 20.
„ Maar nu nog eene vraag, die geene weetgierigheid, maar een beminnend hart doet, die elk bemin* nend hart zeker reeds gedaan heeft : ,, Zal ik die ook „ kennen en beminnen, die ik hier kende en bemin-
de? — en zij mij? Zal deze wederzijdfehe liefde ,
de bron mijner beste aardl'che vreu-.de, voortduu„ ren ? of houdt zij, gelijk alle aardl'che bctrekkinm gen , op ?"
„ 'Er zijn om Handigheden en uuren, mijne Waardften, waar in ons deze vragen bijna gewigtiger, dan alle anderen zijn; waarin een verzekerend Ja ons alleen gerustftellen, een volftrekt Neen ons tot wanhoop beangstigen kan. — In het droevig uur des levens, waar in men affcheid nemen moet van de beminde van zijn hart — het kind van zijne ouders, de ouders van hun kind ; de broeder van zijnen broeder; de vriend van zijnen vriend, zonder hoop, van hun ooit op deze aarde weder te zullen zien; of in het nog droeviger uur, wanneer men affcheid nemen rnoet van zijne beminde op het doodbed; wanneer men zoo levendig voelt, dat men haar niet kan, volftrekt niet kan verlaten , die men toch in het geheel — voor de geheele wereld verlaten moet. Ach ! hoe gewigtig
is ons dan de vraag: zal ik hen weder vinden, mine vrouw — mijne kinderen —■ mijne ouders ? Zullen zij mij nog beminnen , gelijk zij mij hier beminden? zullen onze harten nog zoo verëenigd zijn, gelijk zij hier waren ? — Hoe onverdraaglijk zou het ons op zulk een oogenblik zijn , wanneer wij gelooven moesten: dat thans alles ophieldt ! — Dat de inwendigfte , heiügfte banden verbroken waren , dat mijn kind niets meer van mij, zijnen vader, wist — mijne vrouw niets meer van mij , haaren man —■ mijn vriend mij, zijnen vriend, niet meer kende! — Waaroml Waarom zou christus dit gedaan hebben ? Hij, die liefde kende en waardeerde, kende elke behoefte van het beminnende hart — waarom heeft hij deze behoefte niet vervuld? Hij, die liefde voor de zijnen medenam in het beter leven , waarom liet hij ze ons niet ? Dus klaagt , dus wenscht het bemim end hart? — En jesus christus heeft ook d en
wens:h



348 EWALD, DE OPVOEDING VAN HET MENSCHDOM.
wensch vervuld. Ons hart voelt het, dat waare liefde eeuwig is, gelijk God, van wien' zij afftamt, dat ook van deze liefde noch dood,4ioch leven ons fcheiden kan. — — En dit zegt ons ook een dienaar van jetos (paulus, i kor. XIII. 13.) ,, Schoon voorzeg„ gingen, taaie, en kennisfe, ophouden , liefde houdt nimmermeer op — Geloof, hoop, en liefde blijven; doch de meeste van deze drie is de Liefde." ,, Maakt u zeiven vrienden," zegt jesus tot de rijke Tollenaars, die zijne leerlingen zouden worden: (luk. XVI. 9.) ,, Maakt u zeiven vrienden, uit den 011„ rechtvaardigen Mammon; opdat, wanneer u ont„ breken zal, zij u mogen ontvangen in de eeuwige „ tabernakelen." Uit dankbaarheid zullen zij u helpen in het aanftaand leven, dewijl gij hun geholpen hebt in dit leven. — Dus, dankbaarheid blijft voortdu uren : en de veel innerlijker, dieper, nog in ons wezen gevlochten gewaarwordingen, vriendfehap, kinder- ouder, en huwlijksliefde zou niet voortduuren? — De verbinding zou blijven tusfehen hem, die weldaaden bewees, en hem, die dezelve ontvong — en de verbinding zou niet blijven tusfehen menfchen, die voor eikanderen meer waren, dan de rijkfte, weldadigfte mensch hun zijn kon? — Ik zou mij met liefde aan hem herinneren, die mij geld gaf, en niet aan hem, die mij het leven gaf, die mijn hart vervulde , die het geluk van mijn Jeven was! Ja, mijne waardften, de verbindtenisfen tusfehen harten en harten zullen blijven. ,, Daar zal men wel niet ten ,, huwlijk nemen, of ten huwlijk geven;" het uitwendige aardfche, zinlijke van deze verbindtenis zal ophouden; rein en geestlijk zal zij worden, gel^k zij „ bij God is." Maar Hij, jesus, die ons het leven wedergaf, zal ons ook de liefde wedergeven, waardoor wij ons alleen in het leven verheugen kunnen."
Ziel



A. f. BUSCHINGjZIEL DER SCHRIFTEN VAN LUTHERUS.3^9
Ziel der Schriften van Lutherus , of uittrekzel uit zijne werken , tot kennis van zijne leere, en bevordering van het waare Protcftanlendom. Uit het Hoogdultscii vertaald, en met eene Voorrede uitgegeven door Hendrik volkersz. Leeraar der Lutherfche gemeente tc Purmeiende. Waar achter gevoegd is een onderzoek, wanneer en door wie de Sijmbotifche boeken aan de vrije Euangelifche Lutherfche Kerk allereerst zijn opgelegd geworden. Door anton. friedrich busching, Koninglijkc Pruisftfche Oppcrconfijloriaat-raad. Te Amflerdam, bij Wesfing en van der Heij, 1701. 259 Bladz. In gr. 8vo. De prijs «ƒ 1 - 16 : -
De menfchen zijn toch niet anders. De vooröordeelen van gezag zitten te diep geworteld. Men hangt aan de uitfpraken van groote mannen. Het is, om die reden, niet kwaad te keuren, dat men hunne gezegden en uitfpraken opzamelt, omtrent leerftukken, die betwist worden, bijzonder wanneer men dezelven te pasfe brengt bij zulken , die op den naam van zulke mannen zich beroemen. Men heeft dezen weg ingeflagen, met den grooten luther, en de Eerwaarde volkersz deelt ons uit het Hoogduitsch mede een uittrekzel uit luthers Schriften nopends onderwerpen, die in dezen tijd in aanmerking zijn gekomen* welk uittrekzel met genoegen zal doorbladerd worden' alzoo 'er uit blijkt, hoe die Hervormer gedacht en gefchreven heeft, over zaken, veelen van welken thans zijne navolgers verdeelen. Wij willen een en ander ftaaltjen affchrijven. Onder den tijtel: Gewetens-vrijheid lezen wij Bladz. 6. deze uitfpraak van Dr. luther.
,, Zoo is dit toch de Hoofdfom. Men zal hen he<Euangelie laten prediken. Daar over kan en moet geene Overheid befchikken. Ja, de Overheid zal niet weeren, hetgeen ieder leeren en gelooven wil'he* ma°Euangehe^ of leugen zijn; het is genoes, a!s zjj weert, dat er geen oproer en tweedragt geleerd wordt Vermaaning tot den vrede op de Artikelen van dan Boe. renfland in Zwaben. 1595. Aan de vorften."
„ Help God Haten wij ons dan niet gezegden? Hebben wij dan ^een zinnen of ooren ? Ik zeg ten ande ren maale: God wil geen gedwongen dienst hebben. Ik
zeg



35° a. f. busching
zeg het ten derden manie. Ik zeg het honderd duizend maal: God ml geen gedwongen dunst hebben."
„'.Wat onderneemt gij Vorften en Heeren , dat gij de menlchen tot God drijft tegen hunnen wil en dank. 't Is noch uw ambt, noch gij hebt 'er de magt toe om het te doen. Tot uitwendige vroomheid zult "ij drijven. Laat geloften, geloften zijn. Laat gebod , gebot blijven; nog wil hij het niet, ten zij men het gewillig, en met lust boude. En al werden wij allen gek en dot, zoo zal Hij, om ons drijven en dringen wille , niet anders gezind worden. Hij zegt: niemand komt tot m)j, ten zij dan dat de Vader hem trekke. Is dit niet duidlijk genoeg? Lieve Heere God! De Vader moet trekken, en de mensch wil drijven. Wat God niet onderneemt te doen, wil de arme'worm zich onderftaan; nog meer, om door eenen anderen on willigen te doen, het geen hij zelf niet doen kan. Brief aan den Graaf van Mansfeld. 1524."
Nog verkiezen wij 's Mans gezegden uit te fchrijven uit het artikel Ketters. Bladz. 167.
Dus moest men de Ketters met de Schriften , niet door vuur overwinnen ; gelijk de oude Vaders gedaan hebben. Indien het kunst ware , Ketters met vuur te overwinnen, zoo zouden de beulen de geléérd (te Hoogleraars op aarde zijn; dan behoefde men ook niet meer tc ftudeeren, maar wie den anderen met geweld overwon , mogt hem verbranden. Aan den kristelijken Adel der Duiifche Natie. 1520/'
„ Ketterij is een geestelijk ding, dat kan men met geen ijzer uithouwen, met geen vuur verbranden, met geen water verdrinken. Maar 't is Gods woord alleen dat het doet."
„ Daarom zie, welke fijne kloeke Jonkers zij mij zijn, zij willen de ketterij verdrijven, en grijpen niets aan, dan waarmede zij de tegenpartij llechts verfterken , zich zeiven verdacht, en anderen rechtvaardig maaken," enz.
Nog iet, Bladz. 4. en dan verzenden wij den Lezer tot het werkjen zelve.
„ Mogt iemand misfehien zeggen, gelijk fommigen mij liefchuldigen, is 'er geen menschlijke wet, dan
moet 'er ook geene wereldlijke regeering wezen. .
Zoo antwoorde ik: Wat gaan deze zaken de wereldlijke Overheid aan? Wij weten wel, dat petrus en
PAU-



ziel der schriften van lutherus. 35I
paulus geboden hebben het wereldlijke zwaard , en de wetten te gehoorzamen, rom. XIII. tit. III. 1. petr. II. Maar de wereldlijke Overheid onderneemt niet, om over gewetens te heerfchen, maar handelt Hechts in tijdlijke dingen. Een (leenhouwer moet eene wet hebben, opdat hij niet eene elle lang neme voor eene halve. Een fchoenmaker zijne maat, opdat hij voor een kind niet een mans fchoen maake. 'Maar wat gaan deze wetten den geest en het geweten aan ? Zoo heeft de wereldlijke Overheid ook eene wet, dat de een den anderen niet aan zijne goederen, eere, en ligchaam benadeele; maar zegt niet, dat daar door het -geweten voor God wel geregeerd wordt." enz.
Gemeenzaams ge/preiken over de voornaamfle Lecfftükken van den Christen Godsdienst, uit de Godlijke openbaaring, in de Symbolifche Boeken der Hervormds Kerk bijëengebragt, verdedigd tegen de vijandige aanvallen der Duitfche Hervormers, en der Leeraars van het zoogenaamde Nieuwe Licht. Gefchikt tot onderwijs voor eenvoudigen. Door jan de vries. EerJle Stukje. Te Amflerdam, bij W. Brave. 179a. 126 Bladz. In gr. 8vo. De prijs isf.-i6-:
De Schrijver van dit Stukjen zegt te regt in zijne Voorrede Bladz. X. ,, dat twistl'chrif,, ten eene goede zaak benadeelen , en niet an,, ders is, dan een kwaad zaad, dat den duivel ,, zaaid om het goede zaad te verflikken." Evenwel tegen deze bij hem ei kende waarheid aan , fchrijft hij een twistfehrift , zoo vinnig , als 'er in lang dén verfchenen is. Zoo verblinden ons , arme menfchen , de vooröordeelen ! Wanneer wij ons verbeelden, voor de eere van God te ftrijden, fchijnt die ijver alles te vcröorlooven ! Dc Schrijver jan de vries, heeft het tegen de Duitfche Hervormers, cn tegen de Leeraars van het zoogenaamde Nieuwe Licht, en allen, welken van de Sijmbólifche Hoeken afwijken, fchoon zij zich, of door mondelijke beloften , of door ondertekening. daar aan verbonden hadden, deze merkt hij aan inde Voorrede, Bladz. IX. ,, Als mijnëedigen , en dus als eerloze menfchen, fnooder dan eerlozen in
den



352
j. de vries
den burger/laai, welken arbeiden, om de Unie te verbreken , en de heilzame banden der Maatl'chappij los te maaken, daar toch de eeuwige belangeus, ile tijdelijke ver overtreffen;" terwijl hij de Hervormers te boek (telt als Socinianen, en hunne Hellingen ten dien ■einde met de Sociniaanfche in vergelijking brengt, hoewel hij Bladz. 14 , 15. aan hun een goed oogmerk fchijnt toe te kennen, bijzonder heeft jan de vries bet Bladz. 33. vreeslijk geladen op den Profesfor , van hemert , dezen noemt hij ,, den weleer rechtzinnigen, maar nu afgevallene , cn een der booste Ketteren, van onzen tijd." ,, Behaagde 't God, zegt hij, hem, die ik te voren zoo hartelijk beminde, en noch niet haat, hoewel ik zijne wanbegrippen, als Godslasterlijke gevoelens, verfoeije, noch eens te rug te roepen van zijne dwaalbegrippen , en dat hij de waarheid hulde deedt, hoe zotide ik mij, indien ik dan noch leefde, in zijn geluk verblijden!" Nu zegt hij alleen nog : ,, Rampzalige ! die na 't getuigenis van jesus zelve, niet meer behoort tot zijne Discipelen: dat zijn alleen de zulke , die in zijn woord blijven. Joh. VUI. 31. Wat onderneemt een flervding, welke eerlang, door Gods Zoon, zal gevonnisd worden , tegen den oncindigen God ?" — Wij dachten , dit overschrijvende , wie weet, hoe ijverig en driftig Profesfor van hemert misfehien ook zal geweest zijn, toen hij weleer rechtzinnig was ! en mogt dit niet wel ter waarfchuwing ftrekken , volgends dat woord: Die ftaat, zie toe dat hij niet valle ?
Hoe het zij, tegen deze en foortgelijke Ketters trekt jan de vries te veld, om tegen hen de voornaam fte en in onzen tijd meest bedreden Beërf ukken. te handhaaven, gelijk in dit Stukjen door hem beproefd wordt omtrent de Godlijkheid der II. Schrift, en het eeuwig zoonfehap van christus, cn zijne waarachtige Godheid. Van de uitvoering zullen wij niet anders zeggen , dan dat, daar de geest der zachtmoedigheid ontbreekt, weinig hoop is, dat de genen, die wederftaan, te recht zullen gebracht worden, al haalt men zelfs de oude Plakaten tegen de Socinianen uit den hoek; gelijk jan de vries zulks niet verzuimt, Bladz. 90 volgg. hetwelk baatlijkheden zijn. Wij hebben ons omtrend foortgelijke pogingen meermalen verklaard, dat zij ons, gelijk allen die de waarheid



GEMEENZ. GESPREKK. G.BRUINING,LEERR.OVER jud. 353
en de vrede beminnen, fmerten, en wij zijn volkomen ééns met jan de vp.ies , dat ,, twistfchrifuen eene goede zaak benadeelen , en niet anciers zijn dan kwaad zaad, dat dë duivel zaait, om het goede zaad te verïtikken." Maar i— de man wilde zijn tallcntje niet terug houden , maar het, hoe gering het ook zij, op woeker metten. Dat Tallcntje zal wel onder de ingeflopen Spel- en Letterfouten behooren, die de Lezer gelieve te verbeteren, waartoe Wij ook rekenen Karactrijeerende leerftukken Voorrede Bladz. XI. Trititen Bladz. • 55. Crintus Bladz. 69. Tollerantir. Bladz. 115. en dergelijken. Zulke ijveraars doen het Koningrijk van Liefde juist geen groote eer aan.
Leerreeden over judas vs. 14. 15. Uitgefproken den 13 Jannarij, 1793. in de Remonffrant/che Kerk te. Bleismjk, door geu.br.and brutning. Veellicht ver-
fpreidende over den brief van Jüdas, en over Daniël VII. toepaslijk op onze tijden, en ingerigt om de inkruipende Alheistcrij tegen te gaan. Te Rotterdam , bij N. Brakel, 1793. 44- bladz. In gr. Zvo. De
prijs is f. : 8 - :
T^ene Leerreden, welke der lezing niet onwaardig zal geoordeeld worden van allen, die het toenemend ongeloof en godloosheden in de wereld ter harte nemen, zoo verre gaande, dat de Kedenaar bladz. 33. zegt. ,', Ja! —. bet is te duchten, dat het aantal dep heimbike godverzakers , onder zulke hedendaagfche fchijnchristenen , verbaazend is." — ,, Het is geert los vermoeden, maar het wordt door de droevige ondervinding bevestigd, dat zij, die den Godsdienst zeiven in ongebondenheid veranderen , of aan de (haten winzucht dienstbaar maaken, bedekte Atheïsten zijn; en dat zulke Hoven, waar weelde, hovaardij en geldgierigheid de eenige drijfveeren der Hovelingen zijn, gelijk men, met zekerheid, omtrent de meeste Franfche Hovelingen heeft kunnen zeggen; bet is geen los vermoeden, dat zulke Hoven der godverzaking ten zetel verftrekken , van waar die pest der zielen zich door het gantfche land verfpreidt, en niet alleen
VAD. bibl. V. deel.no. S. Z dtll



354 C. VAN BEVOORD, KORTST. ,ENZ. DE GODSDIE NS TV,
den Prelaat, en Staatsdienaar, maar ook den Burger beimet " enz.
Kortflondigheid, verganglijkheid en ij delheid van 't menfchen leven in eene redenvoeringe over Pf. 39. vs. 5, 6. enz. door cornelis van bijvoord, Lid van het. Üjrechtze Provinciaal Genoodfchap van Wt-tcnfchappen en Kon ft en, enz. Te Amflerdam, gedrukt
■ voor den Aucteur, en zij u te bekomen, bi] J. Wesfing, Wz. 1791- behalven het Voorwerk 80 bladz. In gr. 8vo. De prijs is ƒ : • 11 -:
Eene welgemeende Verhandeling in de vorm van eene kerklijke Leerreden gefchikt, doch, welke niet veel bijzonders oplevert , en het getal van foortgelijken,' onzes achtens, niet hadt behoeven te vermeerderen.
De Godsdienstvriend. V. Deel. Te Amflerdam, bij M.
de Bruijn, 1793. 40° bladz. In gr. ivo. De prijs ' is f 4 - : - :
Verfcheidenheid van ftoffe, op den zelfden voet, als in de voorgaande deelen behandeld prijzen den God. dienstvriend, bij aanhoudendheid, aan zijne Lezeren aan. Onder anderen beeft het agtfte vertoog: de werkzaamheden van de gezaligdcu voor hunne achtergelaten vrienden: onze aandacht opgewekt, dewijl wij in hetzelve verfcheiden bedenkingen gevonden hebben , die door haare vreemdheid in den eerften opflag behaagen, maar die bezwaarlijk den naderen toets van een wikkend oordeel zullen doorltaan. Bij voorbeeld Bladz. 6t. „ Te midden van onze aardfche bezigheden valt ons eene gedachten in over onze afgefcheiden vrienden, eene gedachte , die in geen verband altans fchijnt te ftaan met het onderwerp , waar over de ziele werkzaam is; misfchien_ is op dat oogenblik de geest van den overledenen bij ons, misfchien verkeert hij gemeenzaam alsdan met onzen geest, cn deelt hém die denkbeelden mede, of doet hem ziine tegenwoordigheid ontwaar worden." Ondertusfchen fcherpen foortgelijke voordellen de
on.



ELEMENTA GRAÏCA.
"355
onderzoeklief Je, om alles te beproeven, en het goede te behouden.
Elementa GrEeca in ufum Juve'ntutis collecta, fecundum leges Analogis. Gaudae fumtibus g. verblaauw, 1793. continet 42 pag. In gr. %vo. De prijs is f: - 8 - :
Daar het met de Vaderlandfche Jeugd, over het algemeen genomen, thans ongelukkig zoo gefield is, dat zij hoe langer hoe meer aan het gemak verllaafd,niet dan met tegenzin befluit tot het leeren der Griekfche taal, dewijl zij meestal daar aan eerst gewoon is te beginnen , wanneer zij de vermaken der wereld reeds ingetreden zijnde, zich veel te hoogverheven rekent, dan dat zij zich zoude bezig bonden met de ftroeve beginfelen van eene doode taal, wier kennis haar in de galante wereld, gelijk zij het noemt, niet kan te pas komen, zoo behoren zij, aan wier zorgen het onderwijs der jeugd is aanbevolen, zich boven alles toeteleggen, om het onderwijs voor hunne leerlingen zoo gemakkelijk, en zoo aangenaam
te maken, ais met mogelijkheid gelcmeden kan: en zorgvuldig alles te vermijden, wat eenige duisterheid of meerdere moeite zou kunnen aanbrengen.
Dit hebben wij in het werkjen voor handen , niet tegenltaande het vele kenmerken, van des famenllellers kundigheid oplevert, niet kunnen vinden, fchoon het mogelijk is, dat de Schrijver bij ondervinding een groter gemak in die leerwijze gevonden hebbe , dan een ander bij eene blote lezing en overweging daar in befpeuren kan.
Ook is het ons voorgekomen, dat de invoering daarvan aan vele zwarigheden zoude onderhevig zijn om reden, dat niet alleen de Rudimcnta maar zelf ook de Lexica, die thans op de Scholen in gebruik zijn, geheel zouden moeten veranderd worden; en dat de onderwijzers, die zich toch aan eene zekere methodus docendi gewend hebben, die geheel zouden moeten veranderen , 't welk , zo het al wenfchelijk ware, evenwel niet ligt te verwagten is.
De aart van het werkjen is niet om otlze Lezers van deszelfs inhoud gemakkelijk eenig denkbeeld te Z a kun-



35<5
SCHEIKUNDIGE BIBLIOTHEEK.
kunnen geven , dus raden wij de zulken, welken daa? eenig belang bij hebben, zich het zelve eigen te maken; zullende het ons ten allen tijde aangenaam zijn te horen, dat de zwarigheden, die wij daar tegen hebben opgegeven, vervallen zijn, en dat het met een goed gevolg in de Scholen van ons Vaderland gebruikt wordt.
Scheikundige Bibliotheek, waarin de voornaam/ie nieuwe ontdekkingen en verbeteringen , welke, in de Scheikunde , in ons Vaderland, doch wel meest in andere Landen , van tijd tot tijd gedaan worden , kortelijk worden voorgedragen. Ten nutte van alle Scheikundigen , G-eneesheeren , Apotheekers, Traficanten en Werklieden. Door een gezelfchap van beminnaaren dezer Weetenfchap. Te Delft, bij M. Roelofswaart. Eerjls Deel, drie Stukjes. In gr. 8vo. De prijs is ƒ 2-:-;
T^en arbeid, die allen lof en aanprijzing verdient, zoo om het algemeene nut, dat de Scheikunde te weeg brengt , en den heilzaamen invloed , die deze Wetenfchap op andere wetenfehappen bezit, als om de, met veel oordeel uitgekozen , gewigtige onderwerpen, die deze drie Stukjens bevatten. Zoo wel Geneesheeren als Apothekers , zoo wel Konftenaars als Fabrikanten zullen de nuttigheid van zulke bijdraagen , bij derzelver eerften opflag, reeds inzien. Het eerlte Stukjen bevat negentien, het tweede zeventien, en het derde elf Artikelen, 't Hoofd van ieder Artikel afzonderlijk, hier te plaatzen, zoude eene nuttelooze plaats beflaan. Liever deelen wij uit ieder Stukjen iet van het wetenswaardige, dat dezelve bevatten, mede.
Zedert de beroemde Zweedfche Scheikundige scheele ontdekte , dat het Zeezout-zuur, met eene overvloedige hoeveelheid van oxygene kon beladen worden, dat is , met eene hoeveelheid meer dan tij*, de natuur van een gewoon Zeezout-zuur behoort, het welk de tegenwoordige Franfche Scheikundigen Acide Muriatiq.ue Suro.vygéné noemen , en te vooren onder den naam van gedephlogisticeerd Zeezoutzuur bekend was , heeft de Heer bertholet , in Frankrijk, zich beijverd, om hetzelve met water te bezwangeren , waarin hij zeer gelukkig geflaagd is. De
on-



SCHEIKUNDIGE BIBLIOTHEEK.
357
ondervinding , die hem leerde , dat alle plantaartige -kleuren , in dit vocht , meer of min fchielijk verdweenen, paste hij toe op de bruinachtige kleur van gaaren en geweeven linnen; en trachtte langs dien weg, deze beide op eene konftige wijze te bleeken. De proeven die de Heer bertholet daar van aan den Heere watt, die zich destijds uit Engeland in Parijs bevond, toonde, gaven aanleiding, dat op de groote bleekerij te Glasgovv, van den Heer g rigor. , vijfhonderd ftukken linnen, met behulp van dit overstezuurd Zeezout-zuur gebleekt wierden, en dat die Heer deze nieuwe manier bleef volgen.
In bet eerfte Stuk van dezen Bibliotheek, vilden wij eene zeer duidelijke voordragt van de manier om lipnen , katoen en gaaren, in zeer korte?2 tijd, door middel van gedephlogisteer'd Zeezout- zuur te biceken , enz. overgenomen uit de Annales de Chemie, vooraf gaat eene befchrijving van een werktuig, om dit Zeezout-zuur, op de minstkostbaarfte wijze te bereiden , waarvan wij niets kunnen overnemen, om dat, zonder behulp der bijgevoegde Plaat, dezelve niet kan verftaan worden. Alleen kunnen wij zeggen , dat het gewigt der ftoffen , waaruit het overzadigd Zeezout - zuur bereid wordt , alhier bepaald word , tot 6 oneen fijn gemaakte bruinfteen , i pond fijngewreeven Zeezout, en ü oneen fterk Vitrioolzuur, dat bevorens met 8 of 12 oneen water verdund, en na de vermenging bekoeld is.
Na deze opgegeven bereiding, gaat de Schrijver over tot het gebruik van dit vocht; wij vinden hier veele bijzonderheden , die in acht moeten genomen worden , en in aanmerking komen , die in het ftuk zelve moeten nagezien worden; om evenwel iet van het geheel over te nemen, kunnen wij gevoeglijk het navolgende plaatzen :
„ Het linnen, 't welk gebleekt zal worden, moet vooraf vier-en-twintig uuren, in water, of dat beter is, in oude loog geweekt worden; vervolgens brengt men het, één of tweemaal, in goede loog, om dat alles , wat door de loog kan worden uitgetrokken , flechts een verlies van het bleekend vocht zou veroorzaaken, het welk van belang is, te bezuinigen: hier na wordt het linnen zorgvuldig in water gewasfehen, en in de bakken gelegd op zoodanige wijze, dat niets het vocht Z 3 kan



SCHEIKUNDIGE BIBLIOTHEEK.
kan hinderen, allé gedeeltens wel door te trekken. Het linnen blijft de eerftemaal drie uoren in het vocht, waarna het in loog word gebragt, en vervolgens wederom in nieuw vocht; doch bij deze tweede, en bij de volgende indompelingen, behoeft het linnen Hechts ïen halfuur, in het vocht te blijven: en het zelfde vocht kan dienen, tot zoo lang het uitgeput, en van alle vermogen, om de kleurgevende deeltjens uit te trekken , beroofd is; doch bijaldien het vocht te veel verilapt , eer het linnen volkomen is wit geworden, moet een gedeelte nieuw vocht, bij het reeds gebruikte gedaan worden."
,, Wanneer het linnen wit fchijnt te zijn , uitgenomen eenige bruine draaden, en de rugge of rand, befmeert men het met groene zeep, en wrijft 'er dezelve fterk in; vervolgens brengt men hetzelve voor de laatstemaal in loog, gelijk ook nog eenmaal , in bet met gedephlogisteerd Zoutzuur bezwangerde vocht."
,, Flet getal der indompelingen in het vochten inde loog, kan niet bepaald worden, hangende dit af van den aart van het linnen, echter heeft de ondervinding geleerd', dat het linnen cn hennipdock , van vier tot agt indompelingen vereisfehen." Hierop volgt eene aankondiging van de beste loog , die tot het linnen , dat gebleekt moet worden, kan dienen; en het is van veel belang, om alle de onderrichtingen, die hier verder voorkomen, in acht te nemen, voor zulken, die zich van dit middel, in het linnenbleeken willen bedienen.
Van de zeventien Artikelen, die den inhoud van het tweede Stuk uitmaken, vinden wij eene bereiding van Zuure Zeep, door den Heere cauminati, welk, indien het mooglijk is , dat het zuur 'er volkomen van kan worden afgewasfehen , van nut is, dat gevolgd worde. Wij twijfelen nogthans of het mogelijk is , om deze Zeep geheelënal van het zuur te bevrijden. Een weinig loogzout, onder het water gemengd, dat tot de afwasfhïg gebruikt wordt, kan van zeer veel voordeel zijn, en de bereiding bekorten.
„ Bij één pond van de zuiverde en beste Olijfolie , doet men, met kleine hoeveelheden te gelijk, wagtende telkens tot de volbragte hitte vermindert, in een glazen mortier, een half pond wit Vitrioolzuur; men wri ft het mengzel, tot dat eene lijviae ftoffe te voorfchijn komt, en giet het daarna in een groot vat, om 3 het



scheikundige bibliotheek.
359
het aan de lucht en koude bloot te ftellen, ten einde het overtollige zuur, zich des te ligter affcheide, het welk door middel van doorzijging van de overige ftoffe afgezonderd wordt; deze wordt dan op nieuw gewreeven, tot dat dezelve een witachtige en vaste gedaante heeft verkregen ; men kan deze ftoffe ook op eene andere manier bekomen, te weten: wanneer men bij het wrijven van het mengzel van Olie en Vitrioolzuur, dezelve telkens afneemt, wanneer zij in de gedaante van vet zich op de oppervlakte vertoont."
,, Deze ftoffe ontbind men in kookend gedestilleerd water, ten einde het overtollig zuur weg te nemen , en wanneer het water koud is geworden , drijft de Zeep op de oppervlakte, welke, bijaldien zich nog te veel zuur bij dezelve bevind , nogmaals in water gekookt wordt, tot dat de fmaak geen zuur meer ontdekt."
,, Op deze wijze verkrijgt men eene witachtige vaste Zeep , welke ligtelijk in water gefmolten wordt, hetzelve melkwit maakt, eh, geflagen wordende, doet fchuimen."
,, Op eene diergelijke wijze , kunnen ook zuure Zeepen met andere geperfteOliën en met llersfen bereid worden; dog de wezenlijke Oliën Colea esfentialia) vereisfehen, dat het vat, in het welk de menging ge fchied, in ijs gezet word; dewijl anderszins het Vitrioolzuur, te heftig op de Oliën werkende, dezelve tot een foort van kool maakt."
,, Ook moeten de geperfte Oliën en llersfen voor de menging niet warm worden gemaakt, gelijk zommigen aanraaden, dewijl als dan de Zeep zwartachtig en van een onaangenaamen fmaak wordt."
„ Deeze Zeepen kunnen door alle zelfftandigheden, welke nadere verwandfehap met het Vitrioolzuur dan de Oliën hebben, gefcheiden worden; bijvoorbeeld, door Azijnzuure Kalk, door Loodzuiker, Kopervitriool, enz."
,, De Heer carminati bevondt een langduurig gebruik van deze Zeep ten hoogftcn nuttig in afgaande koortzen, verftopping der ingewanden, waterzucht, op'houding der maandclijkfche zuivering, geelzucht en kwaadzappigheid; men geelt dezelve van twee fchrupels, tot een half once dagelijks, in water opgelost. Bij lieden van een zeer aandoeneiijk geftel , of wier Z 4 maag



3ÓO SCHEIKUNDICE BIBLIOTHEEK.
maag zeer verzwakt is, wierd dezelve ondienfiig bevonden."
,, De zuure Zeepen, met ^therifche Oliën bereid, deeden zo veel dienst niet als die, welke met geperfte Oliën vervaardigd waaren; deze helpen ook niet altijd in alle gevallen, fchoon zij bijna altijd de voorkeur, boven de Loogzoutige Zeepen verdienen."
Onder het Elftal van Artikelen, uitmakende het derde ftukjen , komt ons gewigtig voor dat, het welk ons eenige waarnemingen van den Meer lutscjus mededeelt , over de rottingweerende kracht van het Zilver-Salpeter. In het eerfte ftukjen hebben de verzamelaars van dezen fcheikundigen arbeid, uit de annalen van crh ll het Zilver-Salpeter, als een uitnemend bederfweerend middel voorgefteld 1 ,, Een deel Zilver-Salpeter in vijfhonderd deelen water ontbonden, kan het vleesch voor bederf bewaaren. Rivierwater blijft bij alle graden van. warmte onbedorven, wanneer de geringe hoeveelheid, van één honderdduizendfte deel van dat zout, in het zelve opgelost is en men het voor den zonnefchijn befchermt. De flank en afzigtige gedaante van oude wonden, wordt in zeer korten tijd verdreven en verbeterd, door eene ontbinding, waarin zich niet meer, dan een dui» zendfte deel Zilver-Salpeter bevindt."
De Heer Linscius,die in het derde ftukjen, dit onderwerp over het Zilver - Salpeter vervolgt, heeft eene Lijdcres van 56 jaaren , welke 00 jaaren lang aan eene opening op den enklaauw fukkelde, binnen drie weeken met dit middel volkomen genezen. Eenige greinen van het Zilver- Salpeter in water opgelost en met wieken eenige maaien 's daags, op de wonde ververscht, verdreef binnen weinige uuren allen flank der wonde , en in korte dagen wierd de opening zuiver eh onpijnelijk. Eene dienstmaagd van een zwak, maager en droog geitel, eene vrouw van veertig en eene andere van zestig jaaren, en meer anderen, met ontvelling en openingen aan de.beenen, wierden op diergelijke wijze genezen.
Deze waarnemingen worden befloten , met een voorfebrift, om het zilver, te zuiveren, het welk tot de bereiding van het Zilver-Salpeter, niet met koopcr dient verontreinigd te zi[n. Deze voorzorg had men echter kunnen vermijden , want daar men het
ZR-



VOLLEDIGE BESCHRIJVING, ENZ. 361
Zilver onder den naam van Capel-Zilver, bij de Esfaijeurs zeer zuiver kan bekomen , is deze gelegenheid aan te prijzen , in plaats van den omllag, die men bij de zuivering van het Zilver ontmoet.
Volledige befchrijving van alle Konfien, Ambachten, Handwerken , Fabrieken , Trafieken , derzelver Werkhuizen , Gereedfchappen, enz. Tiende Stuk, met platen. 175 Bladz. In gr. Svo. Te Dordrecht, bij A. Blusfé en Zoon, 1792. De prijs is f'3 - 18 - :
Indien wij telkens, bij de uitgave van ieder deel dezes nuttigen werks, wilden uitweiden over den lof deszelven , zouden wij niets minder kunnen zeggen, dan het geen wij reeds in vorige aankondigingen van het zelve gezegd hebben. Het ftuk vóór ons , bevat de waschbleeker en waschkaarsfenmaaker, meereudeeis gevolgd naar het Franfche van den Heere du hamel, du monceau door den Heere p. j. kasteleijn, zijnde bij de overbrenging in onze Taal , een aantal zaaken, die voor onzen landgenoot overtollig waren, weggelaaten. De Heer trudon die te Antonij de waschfabriek bezit, heeft den Schrijver, in zijne onderwerpen ten dezen opzichte, zeer veel toegelichr. Terwijl het werk zelve ongemeen duidelijk gemaakt is, door een aantal van agt uitvoerige plaaten, waarop alles, wat tot dezen fabriekmatigeu arbeid behoord, zeer naauwkeurig afgebeeld is.
Het werk is in drie Hoofdftukken verdeeld , het eerfte Hoofdftuk bevat, behalven eene inleiding, de eerlte verzameling en zuivering der wasch tot branden. Het tweede Hoofdftuk bepaalt, de keuze- en inkoop der wasch en der plaats ter aanleg eener Fabriek, zoo wel, als de befchrijving der Gereedfchappen, en deszelfs fmelting. Het derde Hoofdltuk bevat, in 6t. §. als zoo veele onderdeden: de wijze om van het zelve kamer- en altaarkaarsfen; Pik- en VVaschfakkels te maaien.
Het eene en andere van dit werk, is wegens de verbinding van het geheel, niet alleen, maar ook wegens de nodige aanwijzing der Figuuren der plaaten niet zeer gefchikt, om iets over te nemen. Wij bepalen ons flegts, tot een gedeelte van het eerde Z 5 Hoofd-



362
VOLLEDIGE BESCHRIJVING
Hoofdftuk: over de wijze om de Honig, uit de Korven te nemen waarin de Bijen zijn: ,, De meesten, welken Bijen houden, verflikken deze voortreffelijke werkmeesteresfen, door den damp van Zwavel, uit vrees van door dezelven gedoken te worden; ten einde zich derzelver arbeid toe te eigenen: anderen, om de Bijen te fpaaren, brengen ze in een' ledigen korf over. De zulken nu, die het vóór noodzaakiijk houden , dat in de korven, waaruit zij den Honig willen nemen, geene Bijen overblijven, branden onder den korf, zoo dra zij de Bijen in een' anderen hebben overgebragt, Zwavel, onv 'er de daarin tegen dank teruggeblevenen uit te drijven, en haaren arbeid te doen üaaken. Zoodra nu op deze wijze de Bijen een' korf hebben verlaten , brengt men dien fpoedig aan eene afgelegen plaats , om hem te zwavelen ; tot dit einde zet men den. korf boven een in den grond gemaakten kuil, en fteekt in denzelven Zwavel aan (c , fig. 2.) Vervolgens brengt men de korven in een koel vertrek, welks venfters met gordijnen van Kanefas behangen zijn, opdat 'er geene lucht in 't vertrek valle, en men de in de nabijheid zijnde Bijen wederhoude van zich derwaarts re begeven ; want zoodra eenigen van buiten middel vinden om in te komen, zijn zij zoodanig begeerig naar Honig, dat de plaats weldra door dezelven vervuld worde, en men niet in ftaat zij, om Ongeftoord te arbeiden. Ook zal men wel doen, ingevalle 'er eenigen mogten tegenwoordig zijn , met vodden of nat hooi te rooken , om ze te verdrijven."
In het Landfchap Gatinois, is men nog veel zorgvuldiger om de Bijè'n te behouden. Zoodra een korf bijna van Bijën geledigd is, brengt men denzelven in een benedenvertrek, of in een' kelder. De Bijen, die in de korf overblijven, omdat zij haare Koningin derven , begeven zich naar het bovengedeelte van den korf, waar men ze in één' hoop , als een kleine zwerm , verzameld vindt. Men plaats den korf, waarin geene honig meer is, aan een venster, en brengt de Bijën met een pennefchacht uit dezen korf; zij gaan 'er ook gaarne uit; want naardien zij haarer huishouding, haares voorraads, en haarer koriinginne beroofd zijn, zoo fchijnt haar den moed te ontbreeken. Zonderling hierbij is, dat geen van deze Bijën op den honig aazen,
die



VAN ALLE KONSTEN, AMBACHTEN, HANDW. ENZ. 363
-die zoo nabij' baar is; daar integendeel zij, die buiten zijn, 'er met begeerte op aanvallen, 'er zoo veel van nemen als ze kunnen , en wel niet zoo zeer om 'er zich mede te voeden, als wel, om dien in hunnen korf te brengen.
Wanneer de bewerker ziet, dat de hoopen aan de venster, (waar langs zij uit den korf opklimmen) groot en dik genoeg zijn , en hij ze een weinig berookt heeft, laat hij ze in een' pot vallen, dien hij terftond zorgvuldig dekt. en ze terftond in haare korven plaatst; waar de Bijën dan, daar zij eikanderen als wedervindcn, terftond haaren arbeid aanvaarden.
Dan , in ftede van ons met dit Wijdloopig verhaal langer bezig te houden, zullen wij van de wijze om den honig te verzamelen, fpreken. Terwijl men den honig uit de korven neemt, legt men de raaten, die niet zwart zijn, alleen; als ook die , welke geene ruwe wasch bevatten.
Aan de zijden van den korf, bevindt zich doorgaans de beste honig ; die in 't midden , is minder volkomen. Men Itnjkt met een mes over de met fraaijen honig vervulde raaten zeer zagtkens, om de dekzels der cellen te_openen.cn den dikken honig weg te nemen , die zien onmiddelijk onder deze waschplaaten bevindt, en den vloeijenden honig zoude verhinderen te vlieten. Alsdan breekt men de raaten , legt ze in aarden vaten ,in welker bodem gaatjens zijn'; (F.fig.4.) of in korven; of op een over een' raam uitgefpannen doek van Kanefas. De allerfchoonfte honig , die , namenlijk , welke men jongvrouw-honig noemt, en het wit fte is, als komende uit de volkomenfle raaten, vloeit voor en na, van zelf, als olie , in de verglaasde aarden vaten , waarin men denzelven opvangt.
Naardien bij koud weder de honig dikker is " en 'er een' zekeren graad van warmte verëischt wordt om dien vloeibaarer te doen zijn, zoo zoude het dienftig wezen , de korven , bij koel weder, in eene warme luchtte plaatzen ; edoch , deze verrichtingen worden gewoonlijk des zomers beoefend, als wannéér de lucht warm genoeg is ; indien zij nogthans te warm zij, dan wordt de honig te dun. Hierbij is op te merken, dat de Bijën, in de maand Julij, het vlijtigfte zijnde ter inbrenging van honig, zoo dra zij te huis komen* den vloeibaarften honig, in de onderfte cellen van den
korf



364
VOLLEDIGE EESCHRIJVING
korf afleggen , en denzelven tegen den avond in da bovenfte cellen dragen , daar dezelve meer vastheid £ii dikte verkrijgt. Als men bij het aanbreken van den dag korven verplaatst, vindt men de onderfte cellen ledig; verplaatst men ze tegen elf uur , dan zijn ze vol van den fchoon (ten, vloeijenden honig.
Als men den eerften honig heeft weggenomen, dan breekt men de raaten, met de handen , doch zonder .ze bijeen te drukken ; die minder volkomen zijn, doet men 'er bij, dit een en ander levert honig van minder deugdzaamheid , wiens gedeelte van een deel onbearbeidde wasch voortkomt , welke van het. ftof der bloemenvezelen, die met een weinig honig vermengd is, en zich overvloedig in de meeste cellen.bevindt, gemaakt wordt.
Zommigen persfen deze raten ligtelijk uit, om dezen honig te verzamelen; edoch, dezelve is dan minder zuiver , en verkrijgt eenen waschfmaak, dien de witre, van zelf uitgevloeide honig , niet heeft. Men doet deze verfcheidpne zoorten van honig in potten, die xuen op eene koele plaats zet ; daar gisten zij , en werpen eene fchuim op, die met de bloemenftof, die zich., uit hoofde haarer ligtheid, aan de oppervlakte plaatst, vermengd is ; dezen fchuim neemt men met lepels ;if. Indien men zorgvuldig genoeg de beste raaten uitzoekt, dan is deze tweede honig, nog goed genoeg. Eindelijk kneust men tusfehen de handen de oude en nieuwe raaten, zelfs die, welke zwarte wasch hebben, en zindert hechts de zoodanigen af , welke jong gebroedlel bevatten.
Wanneer laatstgenoemden, door onvoorzigtigheid, onder den honig "komen , treedt dezelve in gisting , wordt zuur, en bederft. Van deze raaten maakt men eene zoort van deeg, waaruit men den honig perst , die nu de groflte is , als z:jnde met eene hoeveelheid zwarte wasch , die in de meeste cellen is , vermengd. Om dezen honig vloeijende te maaken, plegen zommigen dit deeg met warm water te begieten ; ondertusfchen moet'men daartoe niet te veel gebruiken. Als het water kookend heet gebruikt wierdt, zoo zoude daardoor de wasch gcfmolien worden, in zoo verre, dat zich daarvan een gedeelte met den gemenen honig vermengen , en een aanmerkelijk nadeel te weeg brengen



VAN ALLE KONSTEN, AMBACHTEN, HANDW. ENZ. 365
een zoude; naardien de prijs van dezen honig, in vergelijking van dien der wasch , uiterst gering is.
De verklaaring der agt Plaaten, is duidelijk, en hoe zeer dezelve vier-en-twintig bladzijden beflaat, kan men niet zeggen, dat ze langwijlig is.
Rechten van den Mensch, bsginzels en praktijk verenigende, door Thomas paine, Secretaris der Buitenlandfche zaken, bij het Congres, gedurende den Amcrikaanfehen oorlog, fchrijver van het werk, getijield: Common Senfe. Uit het Engehch vertaald. Tweede deel. Te Rotterdam en Amflerdam, bij J. Meijer en H. Brengers, junior. 1793- Behalven de Voorrede en Opdragt, 164 bladz. In gr. 8vo. De prijs is
f I-5-:
Daar het doorgaans voor eene zaak van niet weinig aanbelang gerekend wordt, het een of ander te weten, nopens het charakter en de omftandigheden van mannen , die zich door hunne daden of fchriften eenen beroemden naam verworven hebben, oordelen wij onzen lezers geen ondienst te zullen doen, met hun, eer wij ter beoordeling van dit werk overgaan, eenige bijzonderheden nopens den Heer paine medetedelen, zoo als hij die zelf in dit tweede deel heeft voorgefteld. n x ,
Al vroeg (dus lezen wij bladz. 118.) even boven de zestien jaren oud zijnde, ruw, onbedreven en verhit door de valfche heldhaftigheid van eenen meester , die als krijgsman gediend hadt, begon ik nu mijn eigen fortuinmaker te worden , en ging aan boord van de Kaper de Terrible, Kaptein üeath; — van dezen ftap werd ik gelukkig te rug gebragt door de hartelijke en ernftige vertogen van eenen goeden vader, die uit hoofde van zijne eige levenswijze, zijnde een Quaker van zijn geloof, mij nu moest beginnen voor verloren te houden. Evenwel hoe veel indruks dit ook op dien tijd bij mij verwekte, welhaast begon dit te flijten en'ik ging naderhand in dienst van de Kaper, de Koning van Pruisfen , Kapitein mender. en (tak daar mede in zee. Niettegenftaande zulk een begin en met alle de ongeschiktheid, van dit eerfte leven tegen mij, verftout ik mij nog om te zeggen, dat ik met eene
ft and-



$66
T. PAINE
ftandvastigbeid, die door geene moeijelijkheden aan het wankelen te brengen was, en met eene belangloosheid, die ontzag verwekte, niet alleen heb medegewerkt, om een nieuw Rijk in de wereld op te richten , gegrond op een nieuw Sijstema van Regering, maar dat ik genegen ben tot zulk eenen uitftekènden trap in de Staatkundige Litteratuur, dat de Aristokratie met alle hare hulpmiddelen niet in ftaat geweest is mij te bereiken of te evenaren.
Ik zag eene gelegenheid geboren, waar in ik dagt eenig goed te kunnen doen, en ik volgde naaukeurig de infpraken van mijn hart — ik las noch boeken noch beftudeerde de gevoelens van andere volken, ik dagt voor mij zeiven, en het geen mij hier toe aanleiding gaf, was het volgende:
Gcduurende de opfchorting van de oude Regeeringsvormen in Amerika ftond ik verbaasd over de orde en gefchiktheid, waar mede alles beftuurd werdt, en dit doordrong mij met het denkbeeld, dat een weinig meer, dan het geen de natuurlijke zamenleving opgaf, het al was, wat men tot de regering nodig had, en dat Monarchie en Aristokratie niet anders dan list en bedrog waren voor het Menschdom — op deze grondbeginzelen gaf ik mijn blaadjen uit getijteld Common Senfe; de opgang, welke dit maakte , ging alles zedert de uitvinding der drukkunst te boven — ik gaf aan ieder der vereenigde Staten recht op de Copij en het gevraag beliep niet minder dan een honderd duizend Copijen — ik vervolgde mijn onderwerp op dezelfde manier onder den tijtel van de Crifis tot de volkomen daarftelling van de omwenteling toe.
Na de verklaring van onafhangelijkheid benoemde het Congres mij eenftemmig en buiten mijn weten tot Sekretaris in het buitenlandsch Departement — dit was mij aangenaam, omdat het mij gelegenheid verfchafte de bekwaamheden der vreemde Hoven eens te bezien en hare manier van handelen, maar door het ontftaan van een misverftand tusfehen het Congres en mij bedankte ik voor dien post, en wees te gelijker tijd de geldaanbiedingeri mij gedaan door de Franfche en Spaanfche Ministers, den Heer cerard en Don juan wiralles van de hand.
Ik had te dezer tijd het oor en het vertrouwen van gantsch Amerika zo volkomen gewonnen, en mijne eige-



RECHTEN VAN DEN MENSCH. 367
gene onafhangelijkheid was zoo zigtbaar geworden, dat zij mij een rang deed bekleden onder de fraatkundige fchrijvers, misfchien boven al wat ooit iemand in eenig oord bezeten had. Daar ik nimmer mij zeiven bedoelde, begon ik mijn loopbaan met de vaste bepaling en gt-lukkkig ook met de gefchiktheid, om door luf noch door berisping, door vriendfehap noch door laster bewogen, noch door eenig perfoneel krakeel van mijn ftuk afgebragt te kunnen worden.
Gedurende den oorlog in het laatst van 1780 fmeed-, de ik een ontwerp , om naar Engeland overtekomen , geheel ingenomen met het denkbeeld, als ik in Kngeland m,j kon fchuilhouden, tot dat ik iet in het licht had kunnen geven, ik den inwooners de oogen wel zou openen, omtrent de flegtbeid en dwaasheid van het Gouvernement, doch het geval van arnolu en ANnaé deed mij, fchoon met weerzien, van mijn voornemen afzien. — Nu van agteren ben ik zeker, dat, als ik mijn plan had kunnen volvoeren, het niet geheelënal zonder fucces zoude geweest zijn.
Tot dus verre van den Schrijver, wij gaan over tot het Werk zelve.
De onderwerpen, waar over in dit Deel gehandeld wordt, zijn iü. Over de Maatfchappij cn Bcfchaving. 20. Over den oorfprong der tegenwoordige oude Regeringen. 30. Over de oude en nieuwe Re gering ft dzels. 40. Over de Conftitutic, en 5°. Over de wegen en middelen , o?n den ftaat van Europa te verbeteren, met tusfchengemeugde aanmerkingen. ■ ia de behandeling van deze hoofdzaken, gaat de Heer paine weder met het zelfde vuur te werk, als in hec eerfte Deel, het geen misfchien ook de reden is , dat hij dikwijls van den weg afdwaalt, en onder de opgegeven tijtels , geheel andere dingen verhandelt, dan men verwagten zoude — dit tweede Deel is minder ingericht tegen den Heer bijiike , dan tegen het Gouvernement en de Kroon van Engeland, tegen welke hij, volgens zijne bekende rondborltigheid, zonder eenige bewimpeling, zelfs zomtijds met verachting, zich uitlaat,' het welk hem bij zommige van zijne Landgenooten zoo groeten haat berokkend beeft, dat dit zijn Werk, op verfcheide plaatzen te gelijk, met zijn Portrait verbrand is gewordhni
Het gebrek aai orde, dat ook in dit Werk van den
Heer



368
T. PAINE
Heer paine doorfiraalt, maakt het moeilijk, om iemand een recht denkbeeld van zijne Schriften te geven, weshalven wij , in plaats van hem in zijne redenering te' volgen , liever eenige van zijne merkwaardigfle gedagten in dit Deel vervat , zullen uitkippen, die wij vertrouwen , dat genoegzaam zullen wezen , om den opmerkzamen Lezer, nopens zijne wijze van denken en ' fbhrijv.en, als mede omtrent de oogmerken , die hij zich zei ven fchijnt voorgefteld te hebben , een klaar denkbeeld te geven.
Daar is geene zaak bijna , waar tegen de Heer pair*m meer fchijnt ingenomen te wezen, dan tegen de erfelijke opvolging — hij befchouwt dezelve als een volmaakt paskwil op de Monarchale Regeering, even als of tot het waarnemen daarvan volftrekt geen verftand of bekwaamheden, verëischt wierden , en als of die post zeer gemakkelijk door een kind of gek , zoude kunnen vervuld worden , indien dezen flegts de dierlijke gedaante van een mensch bezaten — en uit dien hoofde keurt hij het gevoelen van zommige Leden der eerfte Nationale Vergadering van Vrankrijk, zeer goed, welke wilden, dat, dewijl het verftand en de verdienften niet erfelijk konden gemaakt worden, het gevolglijk de magt ook niet behoorde te wezen. — ,^ Dit zoort van bijgeloof," zegt de Heer paine, mag nog eenige jaaren duren , maar het kan de ontwaakte rede en de kennis van het waar belang der ,, menfchen niet lang wederftaau. — De Koningen ,, volgen malkanderen op, niet als zedelijke wezens , ,, maar als dieren, het doet 'er niet toe, wat derzel,, ver geest of' zedelijke charakters zijn , en hiervan „ daan komt die verachtelijke ftaat van 's menfchen ,, geest in Monarchale landen , daar het regerinaswe,, zen zelve volgens zulk een verachtelijk ftelzel ge,, vormd wordt — het heeft daar nimmer een vast ,, charakter — heden is het dus , morgen is het we„ der anders — het verwisfeit met het temparament „ van ieder opvolgend individu , is onderhevig aan ,, alle veranderlijkheden van ieder hunner — het is ,, een Regering door middel van driften en toevallig,, heden — het vertoont zich onder alle de verfchil,, lende charakters van kindsheid, afgeleefden ouder,, dom, fufferij, of als een ding, dat nog in de wieg ligt , of aan de leiband , of op krukken loopt —
„ hes



RECHTEN VAN DEN MENSCHé JOp
Js het keert de gantfche orde der natuur om , het zet nu en dan kinderen over menfchen, en de grillen der minderjaarigheid over verftand en ondervinding. Kon 'er een befluit bij de natuur genomen, of een „ vaste wet in den hemel gegeven worden, dat de „ deugd en wijsheid, onveranderlijk, het eigendom der „ erfopvolging zijn zoude , en kon dit den mensch „ worden bekend gemaakt, dan waren de tegenwer„ pingen uit den weg genomen — doch daar wij zien, „ dat de natuur het erfftelzel miskent, en daar mede ,, als den fpot drijft; dat de zielsvermogens der troonopvolgers in alle landen het peil zijn der gewoone bedéling van menfchelijk verhand ; dat de een een t, tijran , de andere een gekskap, een derde een dol,, leman, en zommigen alle drie te gelijk zijn, zoo is het onmogelijk. zoo lang de rede op iemand haar vermogen kan oefenen, in het minlte daar op te „ vertrouwen."
Het is onze zaak niet, om het voor of nadeel van eene erflijke opvolging te onderzoeken, of te bepalen of zij voor het menfchelijk gellacht nuttig of nadelig zij. — Wij beoordelen fchriften en geene ltaatkundige questieu —maar dit durven wij zeggen, dat in deze redenering van den Heer paine zeer veel gezond verftand doordraait, en eene gepastheid van uitdrukkingen , zonder zwier en opfmukking, die men bij ande* re Schrijvers te vergeefs zoeken zoude.
Niet minder ijvert hij tegen het misbruik, dat men gemaakt heeft van het woord Republijk — het geen men eene Republijk noemt, is naar zijn oordeel eigenlijk , gene bijzondere regeringsvorm — het ontleent zijne betekenis alleen en geheel van de mening, het oogmerk, en de bedoeling , waar toe de Regering behoort ingerigt te zijn. —i „ Respuelica is een woord, zegt hij, van eenen goeden oorfprong, aanwijzende , wat eigentlijk het charakter en de bezigheid der Regering zijn moet, en in dezen zin is hetzelve natuurlijk tegenftrijdig met het woord Monarchie, het welk oorfprouglijk eene flegte betekenis heeft, een willekeurig gezag en een individueel perfoon aanduidt. — Daar zijn verfcheide Regeringsvormen , welke zich met dat al den naam van Republijk hebben gelieven te geven — dus noemt zich Polen eene Republijk, daar zij eene erfelijke Ariftokratia
VAD. BIEL. V. DEEL. NO. 8. Aa ÏS ,



S7o
t. paine
is, gepaard met eene zoogenaamde Monarchie bij verkiezing. ~-Holland noemt zich eene Republijk , fchoon zijne regering hoofdzakelijk Ariftokratisch is met een erfelijk Stadhouderfchap verëenigd."
De Heer paine oordeelt, dat Amerika thans het eenigfte land is, alwaar aan de wezenlijke vereischtens van eene Republijk voldaan wordt, omdat deszelfs Regering gene andere bedoeling heeft, dan de gemene belangen van de natie, hebbende de Amerikanen daar en boven nog zorg gedragen, dat altoos deze,en geene andere, de bedoeling hunner Regeringe zijn zal, doordien zij al wat erfelijk was, verworpen, en eene Regeringsvorm, alleen op het Sijstema van vertegenwoordiging gegrond, tot ftand gebragt hebben. — Hij befchuldigt de genen, welke gezegd'hebben, dat eene Republijk gene regeringsvorm was, gefchikt voor een uitgebreid land , dat zij het doeleinde der regering met deszelfs vorm verward hebben — ,, want, zegt
hij , het gemeen belang is immers de zaak van alle ,, landen, van welk eene uitgeftrektheid ook derzelver
grondgebied en bevolking zijn mogen , en zo zij ,, al de vorm van de Regering'bedoeld hebben, ver* „ ftonden zij daar door de eenvoudige democratifche.
vorm, gelijk aan de oude volks-regeringen, waar in
gene vertegenwoordiging plaats had, het komt dus
hier op uit, niet, dat eene Republiek gene uitge,, ftrektheid van belang hebben kan, maar dat zij die ,, niet kan hebben onder een Democratifche vorm ; en ,, hier uit ontftaat natuurlijk deze vraag — we/ie is „ de beste Regeringsvorm, om het gemene best of de ,, openbare belangen van eene natie te befturen, nadat 3, deze te uitgebreid cn te volkrijk geworden is voor ds
eenvoudige Democratifche vormV
Deze vraag beantwoordt de Heer paine zoo juist en volledig naar ons inzien , dat wij gaarne zijne gehele redenering hier ter plaats zouden mededelen, doch nadien dezelve te uitgebreid voor ons beftek, en voor een uittrekzel te veel van hare kragt verliezen zoude , moeten wij onze lezers naar het werk zelve verzenden.
Ju de vier eerfte Hoofdftukken van dit werk getracht hebbende tot een bafis te leggen een Sijstema van beginfels, waar op men de regeringen behoort te gronden, gaat de Schrijver in het vijfde Hoofdftuk over
< • ,i- i\ .0 ■: .t. lot



RECHTEN VAN DEN MENSCH.
37t
'tot de wegen en middelen, om dezelven in praktijk te brengen, en aldus den ftaat van Europa te verbeteren — een onderwerp, bet welk bij de opgave van den inhoud der Hoofdftukken, in dit werk vervat,zeker de aandagt van onze lezeren het meest zal tot zich getrokken hebben, weshalven wij ons over het £elve wat breedvoeriger zullen uitlaten.
Vooraf gaan eenige aanmerkingen, die de Schrijver nodig oordeelde, om zijn gewigtig onderwerp met des te meer gefchiktheid en eene fterker uitwerking voor te dragen; dezelve bettaan voornamenlijk in deze volgenden.
Het algemeen geluk behoort het eenigfte oogmerk te zijn van alle regeringsvormen, maar wanneer zij integendeel ftre';ken, om eenig gedeelte van de maatfchappij ongelukkig te maken, is het een teken, dat £ij op een verkeerd Sijstema {leunen, en gevolglijk eene hervorming van node hebben.
Het is eene ontegenzeggelijke waarheid , dat 'er in alle befchaafde lauden van Europa een groot deel van het menschdom is , het welk in een ftaat van ellende en ongeluk verkeert verre beneden dien van de Indianen.
De reden van dit ongeluk meent de Heer paine gelegen te zijn in een eeuwigdurend Sijstema van oorlog en onkosten, welke voor het volk nadelig het algemeen geluk den bodem inflaat.
De Omwentelingen hebben eene verandering in dit Sijstema en de zedelijke gelteldheid der regeringen tbt hun doel; en met deze verandering zal het wigtig pak der belastingen ophouden.
Het is alleen doof de verbetering van ieder natie op zich zelve, dat het geheel tot eene volkomene hervorming geraken, en de voordelen daar van genieten kan.
Vrankrijk en Engeland zijn de twee eenige landen in Europa, alwaar men met een goed gevolg eene hervorming zoude hebben kunnen beginnen — het eene beveiligd door den Oceaan, en het andere door zijne ontzaglijke inwendige flerkte, konden zij beiden de kwaadwilligheid van het buitenlands despotismus tarten. — Vrankrijk heeft dit beproefd, maar alle de Europeaanfche hoven fpannen famen om het nieuw Sijstema tegen te werken , waar mede men thans Aa 2 voor



372 T. PAINB
voor bet oog der wereld verfcbijnt — dit verwekt eenen algemenen oorlog, die geheel verfchilt van alle de oorlogen, die ooit gevoerd zijn — het is hier niet te doen, of deze of gene partij het hok zal inhebben, maar of de mensch eens eindelijk zijne eige rechten in bezitzal krijgen, of hij de vrugten van zijnen arbeid zelf zal genieten, of dat die nog verder door de Godloze verkwisting der gouvernementen zullen verbonden Worden , en of de roverij uit de hoven en de ellende uit de landen zal gebannen worden.
De burgerlijke regeringen beftaan niet enkel in ftrafoefeningen, maar in zorg te dragen, dat de jeugd wel onderwezen en de ouderdom onderfteund worde — ten einde zoo veel mogelijk de losbandigheid van den eenen en de wanhoop van den anderen voor te komen.
!n plaats van dit te doen, worden nu 's lands in-
komften aan Koningen, aan hofhoudingen, huurlingen, bedriegers en hoeren verkwist, terwijl de armen nog gedwongen worden, om het hunne toe te brengen tot inltandhouding van het fnood bedrog, dat hen onder-
^Uit deze en andere omftandigheden oordeelt de Heer paine, dat de voorzigtigheid en het belang der menfchen vorderen, om naar maatregelen uit te zien, waar van men zich bij de eene of andere gunllige gelegenheid zoude kunnen bedienen — te meer daar de zaken van Europa thans in eene erifis ftaan, die zulke maatregelen vereifchen, en binnen kort grote en gewigtige gebeureiiisfen beloven.
Uit de voorbeelden van Amerika en Vrankrijk toont hii "dat de grootfte magt, die men bij de Omwenteiineen kan te veld brengen, de rede zijn en hei gemeenfchappelijk belang — en daar deze in werking kunnen V'oragt worden, daar doet de vreze den tecenftand den 'doodfnik geven, of de overtuiging doet riiên te nier worden. — Zij hebben reeds een' groten invloed gekregen, cn wii mogen hopen, dat wij naderhand nog eens omwentelingen of veranderingen ui gouvernementen Kullen zien gebeuren, op dezelfde bedaar, de manier te wege gebragt , als waar op men eenigen Annt rede en overweging te bepalen maatregel zon ten uitvoer brengen — het zoude eene flegte llaatkunL wezen, om door ecwcld te ondernemen, het geen alleen door de rede kan uitgevoerd worden.



RECHTEN VAN DEN MENSCH.
373
De grote zaak, waar bij bet bij alle zulke voorafgaande maatregelen op aankomt, is, om uit te vinden, wat het algemeen gevoelen der natie is en daar door geleid te 'worden; — zo het volk dwaalt, zal rede en onderzoek de zaken wel te regt brengen,, hoe verkeerd zij ook in den beginne mogen geweest zijn.
Aldus te werk gaande behoeft men voor geen op» roer te vrezen — de armen zijn in alle landen vreedzaam, en dankbaar in alle hervormingen, waar in hun geluk gelegen is, en het is alleen door zich aan hun niet te (toren, dat zij oproerig worden. 1
De fleer paine oordeelt, dat Engeland het meest belang heeft bij de Franfche Omwenteling — dac het zijne zaak is, om na eene zoo lange vijaudfchap het toneel vriendfchappelijk te fluiten, en hunne kragten te vereenigen tot het hervormen van de overige landen van Europa — vervolgends, zegt hij, moest 'er eene alliantie gefloten worden, tusfehen Vrankrijk, Engeland en Amerika , waar bij zich naderhand Holland zoude kunnen voegen.
Zoodanige alliantie wordt door hem als eene zeer mogelijke zaak befchouwd, uit welke hij de volgende voordelen berekent.
De vloten van ingeland, Vrankrijk en Holland, verëenigd zijnde, zouden met een goed gevolg eene algemene onttakeling van alle de vloten in Europa kunnen vporfiaan onder deze bepaling, dat men bij gene mogendheid van Europa, zij zelfs daar mede ingefloteö zijnde , geen fchip van oorlog zoude mogen bouwen — in de tweede plaats zou men alle de thans beftaande vloten tot op een tiende deel van derzelver tegenwoordige fterkte moeten verminderen, het welk voor Vrankrijk en Engeland ten minften twee millioenen (terlings jaarlijks zoude uitwinnen.
Even goed zouden deze vereenigde Magten met een gewenscht gevolg aan Spanje het voorftel kunnen doen, om Zuid-Amerika voor onafhankelijk te verklaren , en daar door die landen van eene onmetelijke uitgeftrektheid en rijkdom open te zetten voor den algemenen Koophandel der wereld, even zoo als NoordAmerika thans is — dit zou -een onmeetbaar veld van Koophandel opleveren, en eene goede geldmarkt voor Manufakturen, die de Oostervvereld nog niet heeft,
Aa j En



374
t. paine
En wat de tijd aanbelangt om deze hervorming in Europa te voltooien, nimmer deed zich daar toe eene gunftiger gelegenheid op dan de tegenwoordige , nada: de twee Omwentelingen in Amerika en Vrankrijk zijn voorafgegaan —- door de eerlte heeft de Vrijheid eenen Nationalen Kampvegter in Amerika, en door de tweede in Europa — wanneer 'er zich nu nog een bijvoegt, zal het Despotismus zich niet durven vertonen, daar de beledigde Duitfcher, de llaaffche Spnnjaard, de Rus en de Pool aan het denken geraakt zijn.
ün wanneer alle de Regeringen van Europa eens op het Sijstema van vertegenwoordiging zullen gebouwd wezen, dan zullen de natiën met malkanderen bekend worden, de verbitteringen en vooroordeen zullen een einde nemen, de verdrukte foldaat zal een vrij man worden, en de gepijnigde matroos zal in rust ter koopvaardij varen. — Wanneer zich de hervormingen meer en meer onder de natiën zullen uitbreiden, zoo zullen zij overeenkom (ten en verbintenisfen aangaan , en als 'er eenige weinigen dus verëenigd zijn, zal de voortgang fnel wezen, tot dat het Despotisme en het bedorven Gouvernement geheel zal zijn uitgeroeid , ten minden uit twee vierde delen der wereld, Europa en Amerika.
Na eenige aanmerkingen over den Godsdienst, fluit de Heer paine zijn werk met den oprechten wensch, dat vrijheid en geluk eens het deel van alle natiën zijn mogen.
Wij onthouden ons met opzet, om over deze redenering van den Heere paine eenige aanmerkingen te maken — de lezer, tot wiens gemak wij het hoofdzakelijke van dit hoofdftuk hebben famengetrokken , moge zelfs over de kragt zijner fchrijfwijze oordelen — dit kunnen wij zeggen , dat de genen, die het eerfte deel van den Heer paine met genoegen gelezen hebben, naar onze gedagten, dit tweede deel met geen minder vermaak doorbladeren zullen.
Tot flot moeten wij hier nog bijvoegen, dat dit deel is opgedragen aan den Heer de la faijette, met welken hij betuigt niet te verfchillen , teu opzigte van de bcginfels der regeringe, maar wel ten opzigte van den tijd, in. welken de grote hervorming, die de Heer paine verwagt, zoude kunnen voltooid worden — de
Heer



rechten van den mensch. 375
Heer de la faijgtte had daar altijd vijftien jaren Voor geiteld, en paine is van gedagten, dat dezelve in veel korter tijd ter uitoefening te brengen is — liet menschdom, zegt hij,is altoos rijp genoeg,om deszelfs waar eigenbelang te verdaan, bij aldien het zelve maar klaar genoeg aan het verftand gebragt worde, eu dat op eene wijze, die geen aanleiding geeft tot het minfte vermoeden op zelfsbeöoging, en ook niet ftoot, door zich te veel aan te matigen.
Nog kunnen wij als eene bijzonderheid van dit werk mededelen, dat hetzelve, nadat de tweede druk finaal was uitverkogt, te Rotterdam , en misfchien ook in andere Steden van ons Vaderland, is verboden geworden. !
Engeland, door j. w. van archrniioi.tz. Uit het Hoogduitsch vertaald. Derde Deel. An/lerdam, bij A. B. Saakes. f» gr. 8vo. 202 bladz. De prijs
Na de aanmerkingen , die wij over het eerfte en tweede Deel van dit zaakrijk Werk gemaakt hebben, zullen wij alleen den inhoud van dit derde Deel, en eenige bijzonderheden uit het zelve aan onze Lezers opgeven.
Dit Deel bevat het dertiende , veertiende en vijftiende Hoofddeel. In het eerste behandelt de Schrijver, in het breede, de vermaken der Engelfchen; vooral de Toneeifpelen, vervolgends ■ de Concerten, Ranelag en Vauxhal, Maskeraden, Theetuinen, Wandelingen, Spring-, Worstel-, Loopfpelcn, Hanegevechten, enz. Het veertiende Hoofddeel fpreekt van den toelland der wetenfehappen in Engeland; de Univerfiteiten, Boekhandel, geleerde Sociëteiten, Redeneerkunst in in 't Parlement en op den Predikftoel, verzamelingen van oudheden en naturalien , enz. En het vijftiende hefchrijft Engelands tegenwoordige ftaat , met opzicht, tot de Finanticn, Staatszaken, Oost-Indifche Maatfchappij, Vrijheid, Krijgsmagt, enz.
Het Werk van den Heer arcuenholtz is eene faamgedrongene verzameling van aanmerkelijke berichten , die, door de wijze, waarop hij ze voorftelt, nog aanmerkelijker worden, die niet anders dan met graagA a 4 heid



376
j. w. vam archenholtz
heid en opmerking kunnen gelezen worden. — Met zulk eene verzameling valt de keuze van eene proeve moeilijk.
Dat de Engelfche Toneelpracht, alle andere Na, tien overtreft , blijkt onder anderen uit het volgende ftaaltjen, Men heeft in 1786 cooks Reize rondom de wereld op het toneel gebragt ; een pantomime met gezangen, getijtelt Omac of de Reis om de wereld, eene volledige verklaring van de reize van den grooten Zeeman, liet toneel is in alle werelddeelen. Men ziet dc Haven van Portsmouth met de Oorlogfchepen , Kenfington , Kamtfchatka met fneeuw bedekt, de Faradijzige eilanden der Zuidzee; de woningen der Inwooners, hunne morais; de ftad in Tongatabo, de Baai van Otahite. Verder ziet men hier naar rang, de bewooners van dat eiland, van Nieuwzeeland, Tanna, de Marquifaateilanden , de vriendlijke, Sandwich en Oostereilanden, die van Tjehuski , Siberiën , Kamtfchatka, Nootkafund, Prinswillemsfund, Oonalaschka, enz. Alles naar de Coftumen der Volken, in lijfkleur, kleeding, gereedfchappen, wapenen, dit fllles' is hier duidelijk voorgefteld. Zelfs heeft men gepoogd, de muzijk der verfcheidene rijken, volgens de Coftume na te volgen. Het fchouwfpel eindigde met de Apofheofis van cook. Aan dit Buk hebben de grootfte kunftenaars in de fchilderkunst. gearbeid, onder anderen hudges , die cook op zijne Reizen verzeld hadde, en het is met eene pracht uitgevoerd, waarvan men nimmer wedergade gezien heeft.
Van den woedenden afkeer des Engelfchen volks van het franfche toneel, geeft de Heer archenholiz dit ftaaltjen, men had in 1752 een troep Franfche toneelisten ontboden, en voor hun een prachtigen fchouwburg' vervaardigd. Maar het raazend volk benam de Acteurs allen moed. 't Schreeuwen, ftampen, razen en werpen met oraujefchillen, had geen einde. Geen Acteur durfde zich vertoonen. Men moest de onderneming fjaken. Men nam, na eenige dagen een tweede proef. Een aantal jonge lieden van rang haddep zich, welgewapend, bij de Loges geplaatst, en anderen gehuurd, om hen in 't parterre te onderdennen. BH het ophalen van 't gordijn gefcluedde de aapvah He Acteurs vluchtten. Hunne bekhermers Helden zich met bloote degens te weer. Het gevecht
werd



engeland.
377
werd algemeen. Kroonen, machines, banken, fchuttingen, ballustrade, alles werdt vernield, en eindelijk zelfs het dak. De ftrijd was woedend, en het gefchreeuw vreeslijk. De Dames vielen in onmagt, aan de dolle lobos ontnam men de degens, brak die ftuk en zond ze met bebloedde koppen naar huis. Het geheele gebouw werdt gedoopt, en verfcheiden gedoodden en gekwetsten werden martelaars van den Franfchen Schouwburg. En zedert dien lijd heeft men die onderneming niet weder durven wagen.
Uit het veertiende Hoofddeel valt ons oog , op de volgende Anecdote van barettt, die even zoo weinig tot eer van de Engelfche wetten , als van dien bekenden Italiaan verftrekt. baretti werdt van een dier ongelukkige meisjens, die 's avonds de ftraten van London doorkruisfen, tot een fustpartijtjen aangezogt. Hij verfmaadde haar en mishandelde haar ellendig. Twee kerels wierpen zich, op haar gefchreeuw, ter hare wrake op, fchoon zij, gelijk voor 't gerecht bleek, haar niet kenden. Deze kerels waren ongewapend. Het was avond en geen nacht, en de ftraten piet zonder menfchen. Dus had baretti, een groot fterk man, geen gevaar. Baretti werdt van hun aangefproken, maar niet aangevallen, want daar toe liet hij hun geen tijd. Met dat alles trok hij zijn mes, en ftak den eenen op de plaats dood, maar de andere vluchtte zwaar gewond. Baretti moest een crimineel proces in de Oldbaüj doorftaan. 'Er was geen klager,het meisjen, die wegens haare neering het Rechthuis vreesde, gedroeg zich voor 't gerecht zeer ichrander, en daar, gelijk bekend is , in Engeland de geringfte omltandigheid haperende, bij een crimineel proces, onmiddelijk alle verdere rechtspleging ophoudt, werd baretti vrijgefproken.
De Engelfche natie is zeer mild in het belonen van Nationale dienden : doch daar van heeft de oude Heec forster geen genot gehad. Hij leed door den haat van eenen onwaardigen Minister, die alles, wat voor hem voordeelig was, verijdelde. Zijn gefchenk van onbekende Zuidzee - Vogelen, dat hij de Koningin aanbood, werd tot ieders verwondering aangenomen, maar niet vergolden. Zeldzaamheden , met groote moeite jaren lang bewaard, dje men hem in Engeland Aa J rij-



3?8 J. W. VAN ARCHENHOLTZ
rijkelijk zoude betaald hebben! waarlijk weinig tot eer van de Engelfche grootmoedigheid!
Met verbazing leest men den grooten voorraad van Naturalien , Manufcripten , Oudheden, Kunstwerken, Penningen , enz, die'er intet Britsen Mufeum voorhanden zijn, en onder dezelve Bukken van de allergroottte waarde, in zeer groote menigte. Bij voorbeeld 730 fchoone Vazen, uit de Praalgraven van Grootgriekenland, 300 Lampen van antiek glas en andere Boffen, een Komeinfche en twee Karthaagfche Standaarden , al-, les te veel om over te fchrijven. De Harleijaanfche handfehriften beloopen een getal van 7618 Buks. De Naturalia zijn niet op te tellen. ■— De fchat van Naturalia van den Ridder lever, dien het Parlement, dat toen met de kosten van den Amerikaanfchen oorlog bezwaard was, niet wilde aankoopen, is in 1786 bij wijze van Loterij voor 40,000 Guinees ver» kofr.
In den aanvang van het vijftiende Hoofddeel, drukt de Heer archenholïz zijne gedachten, over het welvaren van Engeland, aldus uit: ,, Het tijdperk van den Britfchen bloei fchijnt onwederfprekelijk voorbij te zijn, als men de maatflok daar toe van het jaar 1768 neemt. Het is waar, dat men van een nog beflendig rijke natie, die dapper, ondernemend en vol bronnen is, bij welke de Nationaale geest zo zeer geacht wordt, het Patriotismus zoo veel waarde, en de geest der Vrijheid het Burgerrecht heeft , ongemeene tüngen verwachten kan: dan deze hebben hunne grenzen , wanneer onoverkomelijke hinderpalen aan de srootmoedigfte handelingen der Patriotten het hoofd bieden. Niemand kan hooger begrip van de hulpmiddelen der Britfche natie hebben, dan ik, die alles overfieerfchende overdaad echter, die ik in dit Werk door vele voorbeelden heb voorgefteld, ondermijnt elke deugd. Vergeefsch pogen enkele mannen op te ftaan, en zich tot onbedenkelijke opofferingen bereid te toonen, men zal ze bewonderen , maar niet navolgen. En hoe groot, hoe algemeen, hoe, boven alle voorftellingverheven , moesten deze ftaatsoffers zijn, als zij niet alleen die onmeeteiijke fchulden der Britten uit den weg ruimen , maar de natie hare vorige waardij weder verfchaffen zouden? De Listen drukken het volk, zoo zeer boven de evenredigheid hunner geweldige krachten ,



engeland.
379
ten, dat de fchatkamer altoos te kort komt, en de regering daardoor beftendig in vredestijd op nieuw leenen moet, 't is gevolglijk niet onwaarfchijnlijk, dezen ftaat in eenige jaren merkelijk te zien dalen, en geheel omftorten. De eerfte oorlog, waarin dit volk wordt ingewikkeld, hoe ook de uitflag daarvan zijn mag, moet de noodlottige omftorting daar van bewerken. — Niets is zekerer, dan dat een natie, als zij door zege en verovering aan den helderften en ftaatkundigen horizont fchijnt, als dan gelijk eene in zich zeiven verterende fakkel na haren ondergang fnellen kan. In ftaatkundige, zoo wel als in natuurlijke lichamen, ligt het zaad des doods in de gezondfte fpijzen, dat vroeg of laat ontbinding bewerkt.
Celia. Treurfpe?, door Mr. j. kinker. Te Amflerdam, bij j. Ten Brink , Gz. 1792. Behalve» de Voorreden in XI Bladz. 96 Bladz. In Zvo. De prijs is f;-8-: en in gr. $vo. f: -14-:
Tn de Voorreden geeft ons de Dichter kinker verflag ■* van dit Treur/pel, het welk, zoo in de daad, als in alle zijne betrekkingen, geheel Vinding is.
De tijd wordt geheld op den 5 Jiilij 1099, de dag waar op Jerufalcm door de Kruisvaarders is ingenomen-, welke verovering de Dichter op rekening fielt van het verraad der minnenijdige dalmire.
,, Celia, de Heldin van het Treurfpel, is met so-
liman haar' minnaar, maar ook den onbekenden
Moorder van haar' Vader, naar Jerufalem gevlucht. Zij heeft bij 't heilig kruis aan haaren Itervenden Vader gezworen, zijn' dood te wreeken. 't Volbrengen van diep eed is de daad van dit Treurfpel. Het in werking brengen van deze daad, het voortbrengen der omftandigheden, waar uit die daad geboren wordt; eu het uit den weg ruimen der beletzelen , die deze omftandigheden te weeg' brengen, maakt het geheele ftuk uit, en ftelt het daar."
Hij deze gelegenheid laat zich de Heer kinker over de Eenheid der daad in 't Treurfpel eenigzins breeder uit, bijzonder tegen den Heer r. feith , over een gezegde in deszelfs Voorreden voor de johanna
graij,



38O j. kinker
graij-, waar wij echter, zonder ons in den twist in te laten, in hoe verre een Dichter van een ToneeKluk iömtijds aan het treffende Karakteriltieke die éénheid zou mogen opofferen, gaern eenige meerdere zachtheid in den Heer kinker verlangd zouden hebben.
Wat de karakters der perfonen van zijn ftuk betreft, daar omtrent bericht ons de Heer kinkkr het
volgende: ,, celia de Heldin van dit Treurfpel
is een Ideaal. Ik heb haar eene getnoedsgefteldheid gegeven — zoo zacht, buigzaam, en teder, als de klank van haar naam : doch te gelijk, ftandvastig in 't lijden; en, fchoon in de vooröordeelen van haare eeuw opgevoed , verdraagzaam , onderworpen , toegevend, en medelijdende omtrent de ongeloovigen. Boven al: vast verkleefd (in den waaren zin van 't woord,) aan den godsdienst der Christenen."
,, 't Karakter van dal mi re , 't contrast van celia, Ipopt te veel van zelve in 't oog, om 'er een oogenblik bij (lil te ftaan. Wanneer ik ook zeg: dat het een contrast van cflia is, dan — dunkt m j —■ zeg ik genoeg." Wij merken hier aan: Dalmire is voorheen het voorwerp der liefde van soliman geweest, zij beminde hem, en bemint hem nog. Hij, gevangen in 't leger der Christenen, wordt door chlia verlost, die met hem na Jcrufalem , zijne hoofdftad, ontvlucht, en daar hem tot het Christendom beweegt, genietende zijne liefde. Dalmire, dus verfmaad, geeft zich aan de vervoeringen van eene verlaten minnaresfe over, fchoon nog kampende met haare liefde, en daarmede opent het Toneel, daar zegt zij:
„ Maar... zoo gij in uw val; wat denkbeeld (heelt mijn zinnen? — Óp nieuw beOoot, mij — uw verlatene te beminnen!, .. ü! — verr' van 't hof — ja in de laagfte (lavernij Bleef u dalmire , u zoo getrouw —— ftandvastig bij. enz.
In het Tweede Bedrijf, Negende Toneel Bladz. 30. kan zij aan soliman dit verwijt doen.
Mijn laatfte liefdekm heugt u die heden niet; Toen gij me omhelsdet voor het laatst, toen 'k u geleidde: Toen ik u't zwaard omgorde, en fchreiend van ulcheidde; Toen gij met Heldenkracht uw traanen wederhieldt, En na dien laatften kus in 's vijands handen vielt? —-



CELIA* 38l
Is u die Iiefdekus en affcheidsgroet vergeten ? ■ , Neen' soliman! Voor ik vertrek, zult gij dien weten. ,, Keer Overwinnaar, maar vooral, keer minnend weer; „ Niets is 'er dat mijn min te boven ftreeft." .
Zulke betuigingen , zulke omftandigheden doen ons hart ten gunfte van dalmire neigen, haare wraak verfchoonen , en celia's karakter daalt naar evenredigheid; ja , men vindt soliman misfchien misdaadig. Dat celia eene Christin is , die soliman bekeert, en dalmire eene Turkfche Vrouw, doet niets uit, de daaden moeten beoordeeld worden.
Omtrent solimans karakter, heeft een kunstvriend den Dichter reeds eene aanmerking gemaakt, die wij alszins gegrond vinden. Hij is de Calif , de Vorst van zijn volk , ,, hij komt door het geheele ftuk voor als een Held van den eerften rang, telkens als 'er gewag van zijne voorleden daaden gemaakt wordt; en 't kan niet anders, of bij een bloot befchouwen , moet hij, zoo dikwijls hij zelf op 't toneel verfchijnt , in een ander daglicht voorkomen." De Dichter heeft, wel is waar, de aanmerking van zijnen Kunstvriend trachten te beantwoorden, maar het antwoord is ons min voldoende voorgekomen. Men leze het vijfde Toneel van het eerfte Bedrijf, en oordeele, of het den held voegt, wanneer hem bericht gebracht wordt, dat zijne ftad overrompeld , dat de lucht alöm bezwangerd, wordt met het akelig geluid der kermende onderdaanen , en hij dan gevraagd:
Wat is uw laatst bevel, Mijn Heer, irj dezen nood?
dat hij dan antwoorde , gelijk soliman doet;
Niets Omar! niets: ja 't is mijn laatst bevel. De dood
Of flavernij dreigt ons Daar is een moed in 't Itrijden.
Maar grooter' moed heeft hij, die hoon en fmaad kan lijden, En met een (til gemoed in 't midden van de pijn, Voor zijnen vijand bidt! — Leert elk zoo groot te zijn: Dat is mijn laatst bevel.
Gepaste woorden voor lijdende onfchuld, en deszelfs grootheid, maar geen heldhaftige taal in den mond van eenen Vorst, wiens onderdaanen in nood zijn 1 „ Het karakter van bohemond is trots, driest,
dap-



SSa J. KINKER ) CELIA.
dapper , onbezonnen , onftandvastig , onftuimig , " en echter edelmoedig." Het is ons vreemd voorgekomen, dat üeze Vorst, de broeder van celia, met het einde van het derde Bedrijf, het toneel verlaat, en Vervolgends geheel niet weder verfchijnt, daar men echter van hem, eene merkwaardige rol fcheen te kunnen verwachten.
,, Het karakter van godschalk bitter, wraak- en heerschzuchtig, ongevoelig en ftijfhoofdig."
,, Wat de verwarring in dit ftuk betreft — deze heb ik niet door vreemde voorvallen willen veröorzaaken. Dit zou mij in mijn plan, om de éénheid te bewaaten , gehinderd hebben. Ik heb haar daarom liever uit de voorbereiding van de daad zelve willen doen geboren worden:"
Behalven het geen wij in 't voorbijgaan reeds omtrent de karakters hebben aangemerkt, zullen kunstkenners zeker nog verfcheiden aanmerkingen maaken, op de geheele inrichting van het ftuk, het welk, indien het ten Toneele gevoerd werdt, (dat niet wel mooglijk zal zijn, om de menigvuldige en lange aïleenfpraken,) misfchien de bedoelde werking misTen zou, gelijk het ook in dat met eene treurige ftem uitgefproken: Ik zal\ waarmede de Ridder bouillon het verzoek van celia , om haar in een Klooster te brengen, beantwoordt, te flaauw Voor een Treurfpel eindigt.
Ook zijn 'er verfcheiden onwaarschijnlijkheden in. Celia heeft reeds in het derde Toneel van soliman verftaan , dat hij haar Vader , maar niet met verraad , om 't leven heeft gebracht , zij heeft daar op verklaard.
Dan tukt niets dan dc dood mij van u af op de aarde! Dan blijf ik u getrouw, of zink met u fn 't graf! Dan rukt der Christenen magt mij nimmer van u af'.
En ondertusfehen, zonder bij haaren broeder bohemono of den Priester godschalk, van solimans onfchuld te gewaagen, ftoot zij hem den dolk in het lijf, het is waar misleid door eene nagebootfte ftem van haaren Vader, maar ten minften zou men verwachten, dat zij voor haars minnaars onfchuld ook
met



UAT.HIST. V.D.MENSCH. DE JONGE HUJSH0UDSTER,ENZ.383
taét drift pleiten zou, dat zij nu met geen woord doet.
ündertusfchen heeft bet ftuk zijne verdienften, eenige Toneelen zijn in de daad roerende. — De veriificatie is over het geheel vrij vloejend, fchoon de veele overfpringende regels die hier en daar min bevallig maaken.
Natuurlijke Historie van d:n Mensch: volgens g. d. mesgers , Hoogleeraar te Koningsbergen. 'Je Amflerdam, bij j. de Coster, 1793. In gr. 8vo. Ü6 Bladz. Depris is fi -5 .:
TVTiets anders hebben wij aangaande dit Werkjen te berigtcii, ■*■ dan dat bet, niet ongevoegelijk , kan worden aangemerkt , als een Kortbegrip van de Natmirlijks Historie der Aarde en van haare bewooners, door de Heeren zöllner en lange, welke wij, meermaalen, met lof hebben aangekondigd. Mesgers bevat zijne voordragt in Aphorismen of' korte Hellingen, van welke hij de eene uit de andere, door eene geregelde aaneenfchr.keling, afleidt. Lezers, welke opzien tegen een Werk van zoo groote uitgebreidheid , als het ftraks genoemde, zullen het gefchrift des Koningsbergfchen Hoogleeraars met genoegen en tot nut kunnen gebruiken.
De jonge Huishoudfter, een Hoek voor Moeder en Dochter. Gevolgd naar de Derde HoogduitfcJte Uitgave, van p. zimmerman. Eerfte Deel. Te Gouda, bi) M. van Loopik' en Comp. 1793. ïóü Bladz. In Hvo, De prijs is f ; - 15 - :
T~\c Heer m. van loopik , zoo wel de Vertaaler als de Uit^ gever van dit Werkjen, beeft den inval gehad, om hetzelve aan zijn Dogtertjen op te draagen. Wij prijzen dien in. val, als eenen uitvlood van bet vaderlijk hart, om te dienen tot een drangmiddel ter aanfporinge van het voorwerp zijner liefde; om door aandachtige beoefening van een voornaamen tak van vrouwelijke wetenfchap, de Huishoudkunde, voor haar zelve het verlies eener liefhebbende Moeder, en voor haaren Vader bet gemis' eener getrouwe Echtgenoore te vergoeden. In het Werkjen van den Heere zimmerman hebben wij verfcheiden bijzonderheden aangetroffen, die, indedaad, geene onvoegzanme ftrekking hebben, om het hart eener jonge Juffer te vormen, en om haar verftand. tot bet bedoelde oogmerk, met gepaste kundigheden, te verrijken. Mevrouw Deugdlief eene jonge Juffer, nannette , hebbende opgevoed, wordt
aan



384 leerzame bezigheden voor kinderen.
aan de zorge van deze, onder opzigt der eerstgenoemde, eene andere moederloze jonge Juffer , karoline , toevertrouwd. Bij wijze van gemeenzaame gefprekken , ontvangt de laatstgemelde de gepaste onderrigtingen, aan de dogter van een vermogend' Koopman voegende, die aan den burgerHand, en de daar aan voegende levenswijze, boven adelijke geboorte en ftaatelijkheid, den voorrang geeft. Inzonderheid maakt de Opvoedfter haar werk om haare Kweekelingen te overtuigen van de noodzaaklijkheid van orde in het huisbeftuur, vooral ook van naauwkeurigheid omtrent het ftuk van .Ontvangst en Uitgave ; ten welken einde de Schrijver eenige Tafels mededeelt , op welke de bijzondere Artikelen, tot her huishouden nodig, ftukswi/'ze worden opgetekend. Daalde wijze der uitvoering van dit Werkjen geen doorloopcnci uittrekzel gedoogt, vergenoegen wij ons met de algemeene aanmerking, dat, indien de regels, bier voorgedragen , algemeen gevolgd wierden, veele verwarringen en ongelegenheden zouden voorkomen worden, die, voornaamlijk bij mangel aan de nodige orde en naauwkeurigheid, in eene menigte Huisgezinnen , de treurigfte gevolgen te wege brengen.
Leerzame bezigheden voor Kinderen, naar het Hoogduitsch van g. c. claudius, met Platen, 's Hage, bij Leeuwenfiein, iimo, 173 Bladz. De prijs is f 1 . 4 - :
"T)it boekjen behelst 13 kleine opftellen, meestal vertelfels tot ^ vermaak en nut van kinderen. De naam van claudiüs alleen is eene fterke aanprijzing ; de opftellen zijn ons ook in het lezen niet kwalijk bevallen. Het boekjen kan tot gefchenkjeiTS voor kinderen zeer wel gebruikt worden, en is voorzien met eenige fraaie Plaatjens, die door t. de roode getekend en gelheden zijn.



UÏTTREKZELS en BEOORDELINGEN.
Vrijmoedige gedagten over de zogenoemde formulieren yan Eenigheid. Alóm te bekomen' bij de voornaam/Ie Boekhandelaars in de Nederlandfche jleden. 217 Bladz. In gr. Svo. De prijs is f 1 - 10 - :
Zoodra ons dit Werkjen in handen viel , en wij het zelve met opmerkzaamheid hadden doorgelezen, hebben wij ons gehaast , om 'er aan onze Lezeren verflag van te doen. Het fchijnt aan onze Natie e o-en te wezen, dat wij onze nabuuren volgen. zeHen althans gebeurt het, dat wij ergens mede voor uit zijn. De vraag nopens de Formulieren van Eenigheid, en de Sijmbohfche boeken, welker ondertekening, ja, bezweering ,in veele Kerkgenoötfchappen ook onder Protetlanten , zoo Lutherfchen , als Hervormden, dus ook in ons Vaderland, van de Leeraaren dier Genootfchappen wordt afgevorderd , is in de laatfte jaaren in het nabuurig Duitschland met allen ijver aan weêrskanten behandeld, en fchijnt daar nu, zedert eenigen tijd, weder ter zijde gelteld te worden, zonder eigenlijk betlist te wezen; de Formulieren en Sijinbolilche Boeken hebben zich gehandhaafd , niet alleen door de Schriften van derzelver voorltanders, maar ook door Religions-edicten der Vorlten. Wat 'er voor en tegen in Duitschland gezead is , heeft men vrij naauwkeurig en breedvoerig bijeen verzameld in de Berichten nopens de Nieuwe liervormers, welke wij ook in dit ons Maandwerk aangekondigd, en waar van wij yerflag gedaan hebben. Thans beproeft men, naar het fchijnt, deze vraag in ons Vaderland op te werpen, ten minften de ongenoemde Schrijver van het Werkjen voor ons verledigt zich, om de wettigheid, nuttigheid en noodzaaklijkheid van zoodanige Formulieren" aan den regel van Gods woord , en het gezond verltand te toetzen. En het befluit is, dat de Auteur 'er niet gunftig over oordeelt, maar bewijzen, die hij voor grondig houdt, bijbrengt, welke hem overrecden van derzelver onwettigheid, en het groot nadeel, dat ze toebrengen aan de ontdekking van de rechte'waarheid , waarom het een' Christen eigenlijk moet te doen zijn , en waar aan , al wat naar gzeag vad. biul. v. deel. no. o. Bb zweemt,



3SS
vrijmoedige gedagten
zweemt, ten hoogden nadeelig is. Zie hier, hoe hij zijne Verhandeling heeft ingericht.
§. i—12. Toont de Schrijver, bij wijze van Inleiding, aan, hoe de Christenen, in die hoedanigheid, verpligt zijn, hun geloove openlijk te belijden, en met eikanderen verëenigd, hunnen Godsdienst waar te nemen, hoe men het genoegzaam eens is , dat wij de leere van christus oorfpronglijk moeten zoeken in de Heilige Schrift, het welk de Proteftanten bijzonder ten fterklten beweeren tegen de Roomfche Kerk, die, behalven de Schrift, aan de Christenen nog eenen anderen regel van geloof voorhoudt, naamlijk, de overleveringen der Kerk. Ondertusfchen, wanneer de Proteftanten het juk der Roomfche Kerk van den hals hadden afgefchud, duurde het echter niet lang, of 'er ontftonden onder hen verfchillende gevoelens, zoo omtrent de regeering der Kerk, en de plegtigheden van den openbaren Godsdienst, als ook omtrent de leerftukken. Hier op betradt men al ras het oude pad , en zij, die de magtigften waren, ftelden Geloofs-Formulieren op, waar in de betwiste Leerftukken naauwkeurig bepaald werden, en waar aan elk, die met hun Kerklijke gemeenfchap houden, en, bovenal, die het Leeraar-ambt onder hen bekleeden wilde , verbonden werdt. Wat de gefchillen betreffende
het Kerkbeftuur, de plegtigheden, en fchikkingen van den openbaren dienst , aanbelangt, de Schrijver, erkennende, dat daaromtrent eenige bepaalingen onvermijdelijk zijn, houdt zich daar echter niet mede op, maar bepaalt zich tot de Formulieren, die alleen, immers voornaamlijk , de geloofsleere — bepaalen. —■ Vervolgends opgemerkt hebbende , hoe veel ijver de meeste Godgeleerden, in fommige gezindheden, voor hunne Formulieren betoonen, terwijl tevens de Proteftantfcbe grondregels anderen beweegen, om het recht dezer Formulieren niet zoo zeer te eerbiedigen, ja zelfs wel in twijfel te trekken, befchouwt hij dit gefchil als van aanbelang, en dienftig, om het met bedaardheid te overweegen, gevende als zijn oogmerk op, het zelve, naar zijn vermogen, inliet licht te ftellen, de bewijzen voor en tegen getrouwlijk op te geven, om den Lezer in ftaat te ftellen, om 'er niet met drift, maar met kennisfe van zaken over te oordeelen. —
Dus
■



OVER DE FORMULIEREN VAN EENIGHEID. $1?
Dus ter zake komende, merkt hij §. 13. op, dat de gevoelens der Geleerden over de Formulieren drieërlei zijn. — Sommigen die volftrekt verwerpende— anderen ze alleen willende bepaalen tot de grondwaarheden van het Christendom, welker geloof noodzaakiijk is tot de zaligheid — terwijl weder anderen een Christelijk Genootfchap gerechtigd vinden, om alle zoodanige bepaalingen in de leere te maaken — als het zelve ter behoudenis van de zuivere leere, de rust, orde en üichting der gemeente , in gemoede nodig acht. —
§• *4- Handelt hij van den waaren aart en bedoeling der Formulieren. Indien zij hechts een famenftelzel der Christelijke leere behelsden, of een kort Uittrekzel uit de Heilige Schriften, zouden zij zich van zelvcn aanprijzen. — Maar zij zijn een famenftelzel ook van zulke leerftukken, waar omtrent de Christenen niet hetzelfde gevoelen, en welker waarheid van het recht verftand der Bijbelplaatzen afhangt, waar uit zij beoordeeld moeten worden. — Dus zijn de Formulieren in den grond eene verklaring, dat derzelver opftellers en voorftanders , hunne uitlegging der Schriftuurtekften alleen voor de rechte houden, welke allen van hunne Kerkgemeenfchap verpligt zullen zijn te volgen. Zonder dat het (§. 15.) ter zake doet, of zij juist alle de bepaalde Leerftukken, als met de zaligheid verbonden, rekenen dan niet, zoo lang men uitdrukkingen van menschlijke vinding in de "plaats ftelt, zijn en blijven die Formulieren, en de leerftukken daar in bepaald, flechts loutere uitleggingen van menfchen.
§. 16. De gevolgen dezer Formulieren hebbende voorgefteld, zijnde 1.) rechtsftreeks de weigering van de Christelijke gemeenfehap aan het heilig Avondmaal voor allen, die 'er hun zegel niet aan kunnen hechten' en 2.) dat men niemand als Leeraar toelaat, ten zij hij die artikelen ondertekene en bezweere, of zo hij als Leeraar zijnde aangenomen, zelfs maar in één ftuk toont te verfchillen,dat men Ifem zijn dienst ontzei en blootftelt aan alle de moeilijkfte gevolgen, die zulk eene afftelling voor zijne eere en tijdlijk beftaan verzeilen, geeft hij §. 17. de orde der behandeling op: „ Eerst zal hij die Formulieren in het algemeen, zoo verre het menfchelijke voorfchriften en uitle°-g'ingen zijn, in overweging nemen, en dan ten tweeden,°de
B b 2 ver.



S88
VRIJMOEDIGE GEDAGTEN
verfchillende begrippen van derzelver Voorftanders onderzoeken." —
Met het eerfte maakt hij §. iS. eenen aanvang, alwaar hij eenen afkeurer van alle Formulieren de volgende bewijzen tegen dezelven laat aanhaalen §. 19. en 20. De Heilige Schriftuur is de eenige regelmaat, van der Christenen geloove." De uitzondering wordt hier beantwoord, dat de Formulieren op Gods woord gegrond zijn, door de aanmerking , dat de Formulieren evenwel, beweeren, dat het niet genoeg is, de Heilige Schrift tot een richtfnoer des geloofs te ftellen , maar dat men daar en boven dezelve moet verftaan , zoo als zij in de Formulieren verftaan
WOrdt. . ^ ... , r L-,
§. 21. Een tweede bewijs is: Dewijl het verfchii hier eigenlijk loopt over den zin der Heilige Schrift , „ is elk, gelijk hij verpligt is, de Schrift te onder„ zoeke"/dus ook gerechtigd, over derzelver zin, , naar zijn eigen licht, te oordeelen." Zonder dat men hier C§. 22.) kan onderfcheid maaken tusfehen een recht of verkeerd gebruik van dat recht, nadien elk beweeren zal, dat hij 'er een recht gebruik van maakt, waar over niemand weder recht heeft, meesterachtig te oordeelen. §. 23. Een ander bewijs is, daar zijn geene gemagtigde en bevoorrechte uitleggers van Gods Woord maar §. 24. zij, die zich over hunne broeders zoo een vreemd gezag aanmatigen, zijn feilbare menfchen, men mag §. 25. zijn gevoelen wel voorftellen , maar niet aan anderen opdringen, en kan zich §. 26. niet beroepen op de overtuiging van zijn gemoed, dat men de waarheid voor zich heeft. §. 27. Zij die deze Formulieren fmeeden en doordrijven, zijn' niet de lecken, op welken men ook zoo naauw niet toeziet, maar de Leeraars. Doch , hier valt de vraag, hebben dezen van den Zaligmaker zoodanig geza°- ontvangen? Strijdt dat niet met matth. XXIII. |_io. over welke plaats uit de verklaaring van den Heere venema eenige aanmerkingen door ouzen Schrijver worden overgenomen §. 28—35.
Met §. 36. gaat de Schrijver over tot het overweegeu van de bijzondere gevoelens der Voorftanders van de Formulieren, te weten, 'er is 'er, die de Formulieren alleen bepaald willen hebben tot de grondwaar, heden van het Christendom, terwijl anderen zich
aan



ÖVER DE FORMULIEREN VAN EENIGHEID. 389
-san het onderfcheid van noodzaaklijke of min noodzaaklijke waarheden niet willen laten binden.
§. 37. Wat de eerften betreft; deze kunnen zich 1.) daar op beroepen, dat de Christelijke Godsdienst onder de Christenen diene bewaard te blijven; hoe kan men hem, die wezenlijke punten ontkent, als eeu Christen aanmerken? 2) (§. 38O Door, dit gevoelen worden geene anderen uit de Gemeente gefloten, dan zoodanigen, die men ,voor geene waare Christenen kan erkennen. 3) Eindelijk hier worden ten minften aan het maaken van Geloofs-artikelen paaien gefield.
§. 39. Met dit alles is echter, volgends den Schrijver , de zaak niet voldongen. De groote vraag is:
Wat verftaat men door grondwaarheden ? Verftaat men daardoor die waarheden, die in de Heilige Schrift met klaare woorden, als zodanig worden aangewezen? — Of de uitleggingen en nadere bepalingen van die Leerftukken ? — In het eerde geval komt dit gevoelen na genoeg over een met de begrippen van hun, die da menschlijke Formulieren verwerpen. Maar in het laatfte geval Is (§. 40.) de zaak gantsch anders gelegen. Dan zijn het menschlijke uitleggingen , en ;— 'er is eene ongerijmdheid meer, naamlijk, dat feilbare menfchen de ftoutheid hebben, om geloofs-artikelen te fmeeden van hunne eigene vinding, buiten Gods Woord, en hunne uitleggingen aan anderen voor te fchrijven , als voorwaarden ter Zaligheid, en hen, die ze verwerpen, zonder genade te vooröordeelen, en buiten den Hemel te (luiten. —
§. 41. Dit gevoelen maakt dan weinig opgang — maar veelen zijn van begrip, dat het een Christen Genootfchap vrijfta , zoodanige bepalingen en vastftellingen te maaken, als hetzelve — raadzaam vindt, al is het zelfs, dat daar door fommigen worden uitgefloten, die men — gaerne voor zijne broeders erkent. §. 42. Out dit te beflisfen vestigt de Schrijver zijne aandacht op de zaak zelve. Allen, die in de wezenlijke ftukken van het Christendom overè'enftemmen. zijn leden van de Christelijke Kerk, zijn verpligt, elkanderen daar voor te erkennen, en mogen geene Scheuringen of afzonderlijke gemeenten oprichten, dat zou niet zijn naar het voorfchrift van christus en Bb 3 zij-



39° VRIJMOEDIGE GEDAGTEN
zijne Apostelen; gelijk de Schrijver §. 43.-48. beweert.
§. 49- Eene der voornaamfte redenen, die men ter verdediging der Formulieren inbrengt , is de bewaring van de zuivere Leere. — Maar deze uitdrukking, zuivere Leere „ kan in meer dan eene betekenis verftaan worden. Zuivere leere kan zijn de overeenkomst dier leere met de begrippen en uitleggingen der genen, welke de Formulieren maaken en verdedigen, om die zuiverheid te bewaarcn zijn de Formulieren gefchikte, ja noodzaaklijke middelen, maar wanneer men hier uit wil beQuiten, dat het ftichten van zulke Geloofsre■gels, en afzonderlijke gemeenten geoorloofd zij,vooronderftelt men, het geen in gefchil is. — %. 50. Verftaat men door de zuivere leere, de onvcrvalschte leere van het Euangelie, dan fta ik toe, zegt de Schrij. ver, dat elk Christen, en nog meer elk Leeraar, verpligt is, voor die zuiverheid te waaken. Maar dan zijn de zoogenoemde Formulieren vr.n eenigheid niets minder dan gefchikte middelen tot dat einde; maar integendeel daar aan ten uiterften nadeelig — het welk bij in dezen en de volgende §§. ook uit het voorbeeld der verbasterde Roomfche leere aantoont. S. 53. De benaming zuivere leer nemende , voor waare ieere , toont hij, dat de waarheid geen dienst gedaan wordt door de Formulieren, maar dat door dezelven veeleer, vooroordeel, belang ,en de geest yan partijfchap gekoesterd en aangekweekt wordt g. 53—60. Ook kan men 61 ) der waarheid met de Formulieren geen dienst doen; ten aanzien der genen, die men van de waarheid wil overtuigen, hebben zij immers geen gezag, men kan ook (§. 62.) daar door zijne eigene gemeenfehap niet beveiligen voor dwaling, ten ware men onfeilbaar wist, dat men de waarheid aan zijne zijde hadt, maar wie is onfeilbaar? — „ Zo heilzaam dan, zegt de Schrijver, uwe maatregels zijn, ter bevordering van de waarheid, in uwe gemeente, als gij op het rechte fpoor zijt, zoo verderflijk zullen die voor dezelve zijn, zo gij daar van afdwaalt." (Misfchien hadt hij hier kunnen bijvoegen, na verloop van tijd wordt men het zelfs onderling oneens, nopens den zin en de betekenis der Formulieren, en wie zal dan weder, met recht, voor anderen bepaalen, welke derzelver waare zin zij V En hoe veele voorbeelden zijn 'cr, dat zelfs
de



OVER DE FORMULIEREN VAN EENIGHEID. 39t
de fterkfte voorftanders der Formulieren, volgends het oordeel van hunne eigene medebroeders, van deii zin der Formulieren zijn afgeweken, en een geheel ander famenftel en fchikking van warheden volgen?) Wanneer wij oordeelen §. 62. over verfehilftukken , mogen wij alleen voor ons zei ven , maar niet voor anderen oordeelen.
%, 64. Gaat de Schrijver over tot het onderzoek van een ander bewijs, het welk men ter wettiging van die geloofsregels invoert, en waarin men thans vrij wat gewigt fchijnt te ftellen. — Men zegt, naami lijk, dat elk Genootfchap van Christenen recht hebbe, zoodanige bepalingen te maaken, als het — nodig oordeelt, enz. Alles gegrond op het denkbeeld en de rechten van een Genootfchap of Maatfchappij.
Hier op wordt §. 65. aangemerkt: vooreerst, dat
hier onderfteld wordt, het geen in gefchil is. De vraag, is het den Christenen geoorloofd, uitfluitende geloofsformulieren te maaken, buiten het Woord van God, die aan anderen voor te fchrijvcn , en allen, die_ ze -verwerpen „ buiten hunne gemeenfehap te fluiten, is , zegt de Schrijver Bladz. 83. volmaaktlijk dezelfde met deze: Is het den Christenen, die in zekere Leerftukken overëenftemmen , en van andere Christenen v£r; fchillen, geoorloofd, zich tot een bijzonder en afgefchei1 den Genootfchap te verecnigen . en allen daar buiten te fluiten en te houden, welken niet kunnen hunne toeflemming geven aan de bepalingen, die zij . ten aanzien van die Leerftukken , door middel van hunne Formulieren , gemaakt hebben , of verder goedvinden te maaken? . . , , - ,.
Vervolgends breidt de Schrijver zich hier %. 66. volgg. breeder over uit, nopen Is de ongeoorloofdheid van het oprichten van zoodanige Genootfchappen, nopens de wijze, hoe zij ontdaan zijn,niet zoo vriendelijk, als het denkbeeld van een genootfchap bij den eerften fchijn oplevert, maar door het recht der fterkftcn, ja §. 69. doet hij den Lezer opmerken, of, genomen , dat alle Leden van zoodanig Genootfchap vrijwilüaen waren, het dan nog geoorloofd zijn zou, zich aan zulke banden vrijwillig te laten kluisteren ? Hij fpreekt van de moeilijkheid van alle de verfchilpunten, van de onwaarféhijnlijkheid gevolgd k, dat zij, die de Formulieren ondertekenen,zulks na rijp beBb 4 raad



392
vrijmoedtge gedagten
raad doen, en van den dwang, die daar door aan veelen wordt veroorzaakt, enz. •
§ 73. Gaat hij over om te onderzoeken, of ook misfchien deze Formulieren noodzaakiijk zijn? het is, zegt men §. 74. nooJzasklijk , 1) dat in de openbare Godsdienst-oefening de gewigtige Leerftukken van den Christeliiken Godsdienst worden ingcfcherpt. — 2) Dat gezorgd wordt voor de vrede en de eenigheid. — Het eerlte behelst twee (tellingen. 1) De grondwaarheden van den Christelijken Godsdienst moeten door een genootfchap van Christenen geloofd, beleden, en derhalven in hunne Godsdien (tige bijcenkomften ingefcherpt, en opdat men 'er niet vanalwijke, door Formulieren bepaald worden. 2) Het zelfde moet ook gezegd worden van andere gewigtige waarheden, die tot die grondwaarheden eene naauwe betrekking hebben.
Het eerfte geeft de Schrijver aanleiding om §. 75. volgg. breeder te fpreken van de grondwaarheden, en hetgeen daar omtreift ftaat aan te merken, als, dat het aan^ God alleen ftaat, te bepaalen, welke grondwaarheden zijn; dat derzelver getal volgends den Bijbel k!ein .. ja , verbaazend klein is , en dat de Heilige Schrijvers zich daar omtrent duidlijk genoeg verklaren. Uit al het welk hij %. 83. afleidt. 1) Dat elk Leerftuk, het welk niet nut uitdruklijke , en met die etgen woorden, waarmede men het voorftelt, in de H. Schrift gevonden v/ördt , of door een aller klaar bl ijklijkst gevolg, uit die uitgedrukte woorden niet kan worden afgeleid, onmogelijk eene grondwaarheid kan zijn. — 2) Dat een Leerftuk, her welk door de eigene woorden van de 11. Schrijvers niet naauwkeurig. zoo als men hetzelve begrijpt, en begrepen wil hebben, bepaald kan worden ; maar tot welks bepaling, men woorden moet gebruiken van menschlijke vinding — zoo als het met die woorden wordt voorgefteld , geen grondwaarheid kan zijn. §. 85. 3) Dat zoodanige "Leerftukken, die van allen niet op dezelfde wijze worden begrepen, en waar over de geleerdlte Mannen van alle tijden , het niet ééns hebben kunnen worden, geene grondwaarheden kunnen zijn. Ruimende vervolgends §. 87. en 88 volgg. eenige tegenbedenkingen op. die ontleend zijn uit de vooröordeelen, die men aan partijen toefchrijft , of uit het gezegde van paulus, 1 kor. IJ. 14. aantoonende , dat de waare
re.



OVER. DE FORMULIEREN VAN EENIGHKID. 393
reden der gefchillen gelegen is, niet zoo zeer of alleen in de verdorven gelteldheid van den mensch , maar ook in de duisterheid , waarmede de Stoffen , over welken getwist wordt , omgeven zijn , zoo dat het voor onze bekrompene vermogens, ten hoogden moeilijk zij, derzelver waare gefchapenheid te ontdekken. Sprekende §. 95. volgg. bijzonder van de Rede, en derzelver gebruik en misbruik aantonende , uit het voorbeeld van het verfchii over de Tramfubftantiatie, als ook dat de Godgeleerden , in elke der verfchillende gezindheden , dit vraagftuk , in alle gevallen, niet op dezelfde wijze beantwoorden . maar daar in te werk gaan , nadat zij in het gefchil, 't welk men dan voorhanden heeft, hunne rekening bij het gezag der Rede vinden, of niet. Is zij hun daar in gunttig, dan laten zij dezelve wel deeglijk gelden , blaar zo niet , weg dan met de Rede. Na dit alles, trekt hij §. 101. dit verhandelde te zamen, dat wij geene andere grondwaarheden erkennen kunnen, dan die üitdruklijk, woordlijk, en klaar, als zoodanig in Gods Woord voorkomen — en dan hebben wij geen ander Formulier nodig, dan dat woord zelve — het welk echter in een kort zamenftel gebracht kan worden , 2 tim. 1. 13.
§. 102. Wat nu het tweede bovengemelde (tuk betreft, te weten : ook andere waarheden, welke tot de grondwaarheden naauwe betrekking hebben, door een Formulier te bepaalen. — Hier op merkt de Schrijver aan, dat dit evenwel geene grondwaarheden zijn, welke iemand, die daar omtrent dwaalt, van het Christendom zouden uitlluiten. — 2) .Deze omtuiningen zijn flecbts uitleggingen van Gods Woord, door feilbare menfchen daar aan gegeven. — 3) Die naauwe betrekking kan men, door gevolgen, bijna overal vinden, en dus wordt de weg gebaand , om de GeloofsArtikels, tot in het oneindige, te vermenigvuldigen.
§. 103. Maar hoe zal men de goede orde, vrede, en {lichting bewaaren? i) Elk Leeraar zou zijn begrip de gemeente zoeken in te prenten — 2^ en elk zou zijn gevoelen op het fterkst aandringen. Zie daar de bron van verwarring; perfoonlijken haat, enz. §. 101. Hier op merkt de Schrijver aan , dat die twisten en verwarruisen haaren oorfprong zouden hebben, niet uit de vrijheid, die hij verdedigt, maar uit het misbruik derzelve. Tröuwens , deze vrijheid vergunt elk zijn geBb 5 voe-



394
VRIJMOEDIGE GEDAGTEN
voelen voor te ftellen , met befcheidenheid, en door geene andere middelen , dan reden en bewijs , te verdedigen , en krenkt de vrijheid van anderen niet ; §. 105. Men wachte zich ook van verdoemen , als de voornaamfte oorzaak van alle bitterheid; en (§. 106. en 107.) wanneer men met bedaardheid zijn gevoelen voordraagt, en de gefchillen niet van den Prediklloel voor de Gemeente verhandelde, zouden 'er geene twijfelingen en onzekerheden, onder dezelve ontftaan kunnen. Op de bedenking , of dan een Leeraar der gemeente zwijgen kan omtrent grondwaarheden , en bij tegenöverftelling omtrent zielverderflijke Leerftukken V Zegt hij §. 108. Dat het mooglijk is, dat iemand met den besten ijver kan dwaalen , gevolglijk §. 100. dat hier een bedaard onderzoek vooral nodig is, te meer 110. daar wij zulke duidlijke bevelen tot liefde, enz. hebben , ook is een uitfluiten van onze Broederen §. 111. zeer gevaarlijk , omdat menschlijke driften hier zoo ligt hunne rolle onder kunnen fpeelen. Dit alles heeft plaats, zelfs onderfteld zijnde, dat men de waarheid voorhebbe , maar §. 112. zo eens het tegendeel plaats hadt, gelijk dat mooglijk is , wat dan ? Alle deze redenen komen den Schrijver §. 113. zoo klaar en overtuigende voor, dat bij niet kan begrijpen, hoe het mogelijk zij, dat Proteftanten, die de gronden der Hervorming verftaan , en daar bij willen blijven , daar iet gewigtigs tegen kunnen inbrengen ? — % 114. Maar is het niet der Leeriiarcn pligt, te waaken tegen valfche Leere , draaiingen , ketterijen ? hainukl. XX. 28, 29, 30 cn 31. ro.m. XVI. 17 en 18. tit. 111. 10 cn 11. enz. dit geeft aanleiding, om ruimer §. 115. volgg. te handelen, wat een Ketter zij, en tegen hoedanige Dwaalleeraars en valfche Profeeten christus en de Apostelen willen, dat wij op onze hoede zullen wezen. — „Wilt gij waaken, dus befluit de Schrijver dezen uitflap over de Ketters, Bladz. 204. draagt dan zorg , dat niemand zijne begrippen, uitleggingen, fpreekwijzen , als wezenlijke en noodzaaklijke GeloofsArtikels, ter Kerke indringt. Waakt tegen Scheurmakers , die tweedragt en ergernisfen aanrichten, die zich als hoofden van partijfchappen opwerpen , alle anderen buiten zich veröordeelen , en de goede Gemeente onrustig maaken.Waakt tegen de genen, die de noodzaak-



OVER DE FORMULIEREN VAN EENIGHEID. 395
zaaklijkheid van, en verpligting tot deugd en godzaligheid ontzenuwen."
§. 133. Hij erkent, dat hij in geenerleië wijze te gemoet ziet , dat de Formulieren op éénmaal zullen worden afgefchaft , men is 'er te vast aan verkleefd. ■— Men ziet ze aan als noodzaakiijk — Geene bepaalingeu , geene Formulieren, dan is alles verloren! Ja, wat meer is, veelen achten de verachting en verwerping der Formulieren, geene de min fte van alle ketterijen te zijn , ,, zoo dat ik , voegt 'er de Schrijver bij , zeer waarfchijnlijk bij veelen, in plaats van dank, ongenoegen te wachten hebbe."
§• 134. Zijn oogmerk is alleen, van verre den weg te baanen tot zoo groote verandering. ,, De overweging van het onbillijke der Formulier-bepaling, van het groot nadeel, dat ze aan de ontdekking der rechte waarheid toebrengen , en de verdere ongemakken, daar ze aan onderhevig zijn, zijn van dien aart en dat gewigt, dat, al onderftelde men eens, dat ze, voor als nog, als een noodzaakiijk kwaad — moesten worden aangemerkt, het geenszins als nutteloos, veel min als onbetaamlijk kunne geacht worden , dat men de noodzaaklijkheid van dat kwaad trachte te verminderen, of liever geheel uit den weg te ruimen." Na eindelijk §. 135 en 136. van het gewigt, dat men aan de Formulieren hecht, gefproken te hebben , belluit hij §• 137- zijn Werk met onze verpligting tot het onderzoek der waarheid aan te tonen, en eindigt dus : ,, Zie daar waarde Leezers , mijne gedachten over de Formulieren van eenigheid. Ik dring ze niemand op. Elk oordeele daar over naar zijn licht. Meent iemand — en zulken zullen 'er gewis gevonden worden — dat ik de zaak niet wel begrepen heb, die wijze dat ■aan met befcheidenheid , dat zal ik niemand kwalijk nemen. Wie ik ben , daar aan ligt u niet gelegen. De vraag is niet, wie het zegt , maar wat 'er gezegd wordt."
Wij hebben dus het geheele beloop van dit Stuk zamengetrokken , zonder iet aan deszelfs kracht te ontnemen. Wij gelooven, voor alle dingen , dat, indien 'er niet iet, het welk eene heerfchende Kerk ge■noemd wordt, plaats hadt , deze vraag over de Formulieren zoo veele beweging en moeite niet zou gekost hebbeu. Wat het Werkjen betreft, fchoon wij 'er
juist



396 VRIJMOEDIGE GEDAGTEN
imst o-een nieuws in gevonden hebben , is de voordrast echter zoo geleidelijk ingericht, en de zwaarigheden tegen de Formulieren op die wijze voorgedragen dat zij de aandacht van allen waardig zijn, d'e de 'vrijheid en rechten van den Christen waardeeren Ons zijn alleen nog de volgende aanmerkingen voorgekomen, die ten voordeele der Formulieren worden aangevoerd , en van welken de Schrijver niet , ten muitten niet duidlijk, gewaagt, fchoon er derzelver voorftanders veel krachts in Hellen.
Men zegt, naamlijk , welke verwarring zou dit veroorzaaken! indien bij eene Gemeente, bij voorbeeld van Hervormden of Lutherfchen, die de waare en wezenlijke Godheid van den Heere jesus erkennen . en Hem als waarachtig God, éénswezens met den Vader, eerbiedigen , en dit voor eene grondwaarheid houden , "n fêeriar\ wien de Socimaanfche denkbeelden meer behaagden, optradt, en zijne Hellingen openlijk onderwees* Zou dan , niet in dezelfde Gemeente, iesus als God gepredikt en verheerlijkt, en te gelijk zijne God.heid ontkend worden? Onze Schnjver heeft wel geve rd dat men zich aan de woorden der H. Schrift H\ kunnen houden , zonder de Leerftukken op den Predikftoel nader te behandelen , en de óocimaan zal ook jesus God noemen , en hem de eere der aanbidding niet weigeren , maar zal zulks voldoen, om hen, d e voor den naam van jesus ijveren , zoodanigen Leeraar, als hunnen Leeraar, te erkennen ?
Ten tweeden , zegt men , eene Gemeente verkiest zich eenen Leeraar, dien zij ook bezoldigt, opdat zij vin hem geleerd worde, in die leere, welke de Leere deze Gemeente is, daar toe laat deze Leeraar zich beroepen, en neemt deze beroeping aan, op die vooraarde, bij voorbeeld, bij eene Hervormde Gemeende dat hij haar de Hervormde Leere zal onderwazen, welke zij geleerd wil hebben, maar zal het nu zoodanken Leeraar vrij ftaan , tegen deze voorwaarde en den wil der Gemeente aan, haar eene geheel andere Leere , neem ééns, de Roomsch - Katholijke, voor te ftellen daar zij hem geenszins toe beroepen hebbe?
Wii laten aan zijne plaats , of deze tegenwerpingen vólftrekt onöploslijk zijn, ook onderzoeken wij niet, of z i uit eene rechte en goede bron voortwellen, indien he en Leeraars en Gemeenten zuiver en eenig-



over de formulieren van f.enigiieid» 39^
lijk om de waarheid en deugd, om den waaren Godsdienst, te doen was, zouden zij misfchien van zei ven vervallen, doch ondertusfehen, twijfelen wij niet, of deze twee tegenwerpingen zullen door de voorftanders der Formulieren, tegen den Schrijver worden ingebracht, wij twijfelen niet, of zij maaken den grond, of het voorwendzel uit van die vrecze, dat, met het beftrijden der Formulieren. ook gepaard ga eene beftrijding der geheele zuivere Leere des Christendoms.
Leerredenen over eenige onderwerpen , betreffende de beoefening van elen Christelijken Godsdienst. Door robert walker, Bedienaar van 't H. Euangelie te Edenburg. Uit het Engelsch vertaald. Derde Deel. Te Utrecht, bij W. van Yzerworst, 1792. gr. ivo. 502 bladz. De prijs is f 3 - 4 -:
Reeds in de jaren 1781 en 1782 , gaf men ons eene goede vertaling van de eerfte twee delen van deze leerredenen. Dezelven werden, gelijk zij verdienden, met veel goedkeuring en toejuiching ontvangen, en men wenschte het vervolg van deze fraaie verzameling ook in het licht te zien. Deze wensch is eerst in het verleden jaar vervuld geworden. Wat de reden van dit langdurig verwijl zij, wordt ons in de voorreden van dit derde Deel niet gezegd. Doch wij leeren uit dezelve, dat wij de vertaling van dit derde Deel niet aan den vertaler van het eerfte en tweede Deel te danken hebben , maar aan wylen vrouwe sofia theodora de iseveren, liuisvrouwe van den Heer Mr. m. tijdeman, die reeds in den jaare 1789 overleed.
Verder behelst deze voorreden eenige berichten, betrekkelijk wylen den Heer walker, getrokken uit eene leerreden van den wifdberoemdeu rlair, bij gelegenheid van deszelfs afüerven gehouden, die ten hoogden tot lof van het goed verltand , den zuiveren fmaak, de uitmuntende preektalenten, en het uitdekeud zedelijk karakter van onzen Schrijver verltrekken, en waardig zijn, dat zij worden nagelezen.
De Leerredenen van walker onderfcheiden zich, door hare bevalligheid en zuiverheid van fmaak , door hare duidelijkheid, cn door de kracht van overreden, die haar bezielt. Zij hebben, gelijk de tijtel van het
boek



398
R. WALKER
boek zegt, de naaste betrekking tot de beoefening van den Christelijken Godsdienst , en zijn geftemd op den ernftigen en nadruklijken toon, die aan deze onderwerpen zoo wel voegt. Zij komen met de bevattingen van de hervormde kerk in Nederland naast overeen, en verdienen in die hoedanigheden boven vele anderen de krachtigfte aanprijzing.
Om onze lezers eenig denkbeeld te geven, van de wijze, op welke deze Leerredenen zijn ingericht, zal een kort bericht niet ongefchikt wezen van den inhoud van de eerfte, uit dezen bundel.
Zij heeft tot haren tekst i Thesf. II: 4. Maar gelijk wij van God beproefd zijn geweest, dat het Euangelium ons zoude toevertrouwd worden , alzo /preken wij, niet als menfchen behaagende, maar Gode, die onze harten beproeft.
De Redenaar begint, met de aanmerking, dat de Christenen in onzen tijd iri vordering bij verre niet op kunnen, tegen hunne eerfte voorgangers, en dat het *een fchandelijk vooroordeel zij, wanneer wij tegen hen opzien als tegen voorbeelden, aan welke wij nooit kunnen evenaaren. De poort van den hemel, zegt hij, is nu niet wijder dan voor 1700 jaaren, en wij zijn nog aan die zelfde pligten gebonden, die zij betrachtten. Ook hebben wij dezelfde voorrechten en hulpmiddelen. Hij wil derhalven, dat wij met ijver moeten pogen, om hen door Gods genade te evenaren.
Dit brengt hem tot zijnen tekst, die eene ,, uitftekende begeerte van paulus behelst, om God te behagen , zonder op den lof of de berisping van ,, menfchen acht te ftaan." — Hij legt eerst den aart en de uitgeftrekrheid van deze Godlijke grondftelling open; en toont ten tweeden, de gelukkige gevolgen van deze begeerte , zo zij geftadig in ons plaats heeft. Waarna hij met eenige praktlkale aanmerkingen befluit.
De behandeling van het eerfte ftuk is zeer kort. —. Tot voorkoming van eenige wanbegrippen, merkt de Heer walker aan, dat het bedoelen van de goedkeuring van God, alle aandacht op het oordeel van onze medemenfehen niet uitfluit, daar de liefde tot de naasten ons verpligt, om het genoegen van onze medemenfehen een ondergefchikt einde, zo veel het kan,
van



LEERREDENEN»
399
van ons gedrag te ftellen, en wij ons zoo bemin, nelijk voor hen moeten maaken als ons eenigzins mo_ gelijk is. — Ook , zegt hij, moeten wij voor de be. risping van anderen niet onverfchillig wezen. Onze goede naam is beter dan olij. Maar wij moeten onzen broederen behagen, alleen zoo verre als het God behaagt. En wij moeten de gunst van menfchen verachten, als zij in vergelijking komt, met de goedkeuring van God — op dezelfde wijze, moeten wij het ongenoegen der menfchen, als het onrechtvaardig is, rekenen onder onze ligte en korte verdrukkingen, en denken , wij hebben eenen , die ons oorde'elt, en dit is God. God is onze getuige, en eerlang zal hij onze rechter zijn. In deze twee hoedanigheden moeten wij hem ftandvastig voor oogen hebben.
In het tweede Deel telt de Heer walker de gelukkige uitwerkzelen op , die uit de geftadige heerfchende begeerte om God te behagen voordvloeien. Deze zijn de volgende: i.) Zij maakt ons vaardig tot alle goed werk. Wanneer men op eiken ftap, dien men doet, beladen is met de vragen, wat zullen 'er de menfchen van denken , zal het mij ook in mijne tijdelijke belangen benadelen ? dan vervliegt 'er met overleggen, nadenken en twijfelen .veel tijd , dien men uitwint, wanneer men geen andere zucht heeft, dan om God te behagen. 2.) Deze begeerte maakt, wanneer zij in ons heerscht, ons gedrag beftendig en eenzelvig. God is onveranderlijk, wat hem heden behaagt, dat behaagt hem altijd. 3,) Zij brengt een algemeene gehoorzaamheid aan Gods wetten in ons te wege. Dit betamelijk grondbeginfel werkt zoo wel in de meest verborgene afzondering, als voor de oogen van de geheele waereld. 4.) De begeerte om God te behagen vermindert de moeilijkheid der gehoorzaamheid, en onderfteunt in alle Jijden, waar aan men wordt blootpefteld. 't Kan wezen, dat men, gelijk paulus , mishandeld, als aller uitvaagfel en affchrapfel behandeld wordt, maar de Christen, dien het ernst is Gode welbehagelijk te leven, acht dit niers, wanneer hij op de gunst en goedkeuring van God hopen mag. Eu 5.) deze begeerte maakt ons gemaklijk en vergenoegd hoe ook onze uitwendige omftandigheden wezen mogen' De Christen weet, dat God zijn'lot heeft vastgefteld' en heeft hij lust om God te behagen, dan fpreekt
het



^OO J. A. DE CHALMOT
het van zelfs, dat hij zich gaern aan de Godlijke vastllclling met gelatenheid en dankbaarheid onderwerpt.
Om de groote voordcelen van deze gezindheid nog duidelijker te toonen, draagt de Heer walker vervolgends den Haat van een mensch voor , wiens groote zucht is, de menfchen te behagen. Zoodanig een zegt hij 1) onderwerpt zich aan eene groote laagheid , en fpeelt een vreemde en onbeftendige rol. Hij ftaat zijn eigen wil en reden af, aan een onwetend , verkeerd en eigenzinnig mensch , en volgt denzelven iq alle zijne verfchillende en veranderlijke begrippen , en wordt niet zelden door zijne laagheid, verachtelijk in de oogen van anderen. 2) Het geen zoodanig een behaagt, is van weinig waarde, wanneer hij het al verkrijgt; de achting van menfchen, in tegenftelling van de goedkeuring van God! 3) He gunst van menfchen te verkrijgen , is ten uiter'lten moeilijk. Wie kan alle menfchen truiocgen geven , daar der menfchen inzichten en belangen, zoo ftrijdig zijn? 4) Al wil men maar aan weinigen behagen , dan is nog de menschlijke wispelturigheid zoodanig , dat men nooit van de uitkomst zeker is. De waarheid van deze laatfte aanmerkingen , blijkt uit het voorbeeld van jüsus.
Hier op volgt eene. vermaning, om alleen de goedkeuring van God te begeren en te bejagen. Dat zijn we hem fchuldig. Zijne gunst is ons genoeg. Hij eischt geene tegenftrijdige of onmogelijke dingen. Hij laat ons niet in" 't onzekere , wat hij van ons begeert. De goede wil zelfs voldoet bij hem , enz.
Vervolg op M. noül chomels Algemeen-, Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en Konst- Woordenboek , enz. Door j. a. de chalmot, enz. Negende Deel, Eerjle Stuk. Zijnde het XVI Deels Eerjle Stuk van het Woordenboek. Verrijkt met Kunsiplaaten. Te Campen , bij J. A. de Chalmot, en te Amflerdam , bij j. Yntema. 1793. In Sr' $t0- 41£ bladz. De prijs is voor de Heeren Intekenaaren f 5-15-:
Van nieuws vinden wij ons verpligt , den lof van onvermoeiden ijver en naarftigheid te moeten toezwaaien , aan den Heere de chalmot cn diens helpers , in de famenftelling en oplevering van dit veel



vervolg op m. nocl chomels woordenboek. '4OI
bevattend Woordenboek. Binnen weinige maanden , zints de jongst voorgaande afgift, wordt den Inteekenaaren wederom een Boekdeel van voegzaame uitgebreidheid ter hand gefield, waarïn zij, zo door de menigte, als door de verfcheidenheid van Artikelen, rijklijke verzadiging- van hunnen leeslust kunnen vinden. Naar gewoonte beflaat het vak der Natuurlijke Historie de pieeste plaats, vooral met opzigt tot het Groeiend Rijk. Taal- en Zedekundige Aanmerkingen vindt men ook hier en daar verfpreid. Het overfcïiot der Artikelen, tot de letter S. behoorende; de geheele letters T. en U., en een gedeelte van de V., bellaan den inhoud van des Negenden Deels Eerfte Stuk. Tot eene proeve, zullen wij, in de eerfte plaats, iec overnemen uit het Artikel tabak. Zeven foorten vinden wij 'er van opgenoemd: i. Gewoone Tabak. 2. Hcesterige Tabak. 3. Boerfche Tabak. 4. Gepluimde 'Tabak. 5. Zijverwige Tabak. 6. Zeer kleine Tabak. 7. Brandende Tabak.
Het berigt wegens dc eerfte foort, waartoe wij ons alleen bepaalen, luidt aldus: ,, Gewoone 'Tabak. Nicoiiana Tabacum. Tabak met beurtwijz' rijzende ongedeelde aflopende Bladen en fpitspuntige Bloemen. Nicotiana, Eotiis, lanceolato-ovatis, fertilibus dccurrentibus, osc, linn.
„ Deze foort levert de geflagtnamen uit, als dus genoemd zijnde naar j. nicothjs, die Gezant van Frankrijk was aan 't Hof van Portugal, en aldaar het zaad kreeg van dat kruid, 't welk door zekere» Nederlander omtrend het midden der zestiende eeuw, uit Florida was, overgebracht. Hij vertoonde of zondt hetzelve aan katharina de medicis , Koninginne we* duwe en voogdesfe van francois den II, op wier order het in de Koninglijke Tuin in Frankrijk gezaaid, en opkomende, Herba-Medicea geheten werdt. Anderen, die hetzelve ook voortteelden, gaven 'er wederom andere naamen aan. De Spaanfchen en Engelfchen, die het vervolgens overvloedig vonden groeijen op Ta. bago, noemden het deswegen zo men vn\\,Tabaco en Tobacco, of met een Latijnfchen uitgang Tabacum. Dus is het, bij de naam van Tabak, zedert alom bekend geworden in het voorfte der voorgaande eeuw: hoewel de Brafilfcbe naam Petun of Peium was, naai: welken men het dikwils Herba Beti genoemd 'vindt.
vad. bibl. v. deel. no. o. Cc Van



4oü
j. a. de chalmot
Van de Wilden der West• Indifche Eilanden wordt het Touly geheeten.
,, Waarom dit Gewas, dat zekerlijk ook in Peru voortkomt, in 't bijzonder Peruviaansch Bilfenkruid genoemd zij, is onzeker. Het allerbest, Varinas genoemd, naar de volkplanting Verina, groeit aan de vaste Kust van Zuid- America , genoemd Tierra f erma; voorts door de geheele West-Indien, en is verder in de Provincie van i'irginien, in Noord- Amerika, voortgeplant. Deze is de voorraadfchuur van Tabak voor Engeland geworden, gelijk de Franfclie Eilanden voor Frankrijk zijn, en dus voert de Tabak, naar haare afkomst den naam van Virginifche of Portorikfche, St. Domingo, Havana of Baaij-Tabak, enz. De overvoering van het Kruid gaf ook weder aanleiding tot het overbrengen van het zaad, en daardoor heeft men dit Gewas in de middelfte deelen van Europa, in onze Nederlanden en in nabuurige Rijken, zo Berk begonnen voort te teelen, dat die teeling, nu maar vijftien jaaren geleden, door den Koning van Frankrijk, om den invoer der West.Indifche Tabak niet te benadeelen, verboden werdt.
,, 't Is een jaarlijksch Zaaij-Gewas, dat uit zeer klein zaad een groote Plant wordt, en dus zeer fchiclijk groeit. Naar de vetheid van den grond maakt het eene Beng van drie of vier ellen hoogte, die bij den wortel ontzaglijk lange en breede Bladen uitgeeft , zijnde bleekgroen en als met kleine hoorntjes be. groeid, doch op 't aantasten zagt en fmeerig. Aan den Beng zijn de bladen kleiner, en deszelfs Top is gekroond met groote Bloemen van gezegde figuur, welke bleek paarsch en aan den rand witachtig zijn. Hierop voigt het Zaadhuisje.
., Men hadt van de Tabak, oudtijds, een zoo uitmuntend denkbeeld, dat zij Herba Sancta of Heilig Kruid, en Panacé, of Algemeen Geneesmiddel, genoemd werd. De kragten, die 'er de Indianen aan tocfchreven , waren verbaazende. Het hadt onder de wondheelende, pijnftillende en tegengiftige middelen, zijns gelijken niet. Ook hebben verfcheiden Autheuren, zo in de zestiende als zeventiende eeuw, tot lof van dit Kruid gefchreven. Men kan niet ontkennen , dat het uitwendig een goed wondmiddel is, genezende tevens veelerlei huidziekten en veele zweeren: doch
het



VERVOLG OP M. NOeL CHOMELS WOORDENBOEK. 40$
het is ook zeker, dat hetzelve, op het hoofd gelegd, om hoofdpijn te doen bedaaren, of ook om "het ongedierte te dooden, de menlchen fomtijds ftornp en als dronken maakt. Hieruit blijkt het gevaar, dat 'er in fteekt, om zulks aan kinderen te doen. Een aanmerkelijk voorbeeld, dien aangaande, vindt men in het IV. Deel der Uitgezogte Verhandelingen, Bladz. 447 , enz. Geene bereidingen daarvan, 't zij de Sijroop, het Extract of de Olie, kunnen inwendig gebruikt worden, zonder groote voorzichtigheid. Men heeft ondervonden , dat een weinigje van het Sap , onder 't Bloed van leevende Dieren gemengd, hun oogenbliklijk doet fterven. De Tabak kan echter, in kleine hoeveelheid gebruikt zijnde, tot een braaken purgeermiddel dienen. Tegen tandpijn is zij een beproefd middel. De rook - klijsteeren daarvan, zijn niet alleen in 't algemeen dienftig om afgang te verwekken, maar ook, federt weinige jaaren, met bij. zondere vrugt gebruikt, om Drenkelingen in het leven te behouden.
Daar zijn ook bereidingen van Tabak, welke Saufcn genaamd worden, die maken, dat fommig volk, ('t welk in de Noorder Landen onder 't gemeen veel in zwang gaat) dezelve met fmaak en zonder hinder kaauwt; gelijk het ambagtsvolk en de zeelieden, van alle Natiën, zeer veel doen met de raauwe Tabak; mankende de gewoonte het gebruik daarvan op die manier onfchadelijk, ja zelve, zoo men voorgeeft, dienftig tegen Scheurbuik in 't tandvleesch. Het yarensvolk, te Lima in Peru, heeft geftadig een rolletje Tabak in de mond, dat zij kaauwen en Lim» ■pion noemen; 't welk hen in de oogen van vreemdelingen, gantsch niet bevallig maakt. Offchoon
het_ tabaksrooken in Europa waarfchijnlijk reeds in 't begin der voorgaande eeuw bekend geweest zij, was nogthans, wegens de duurte van de Tabak, die gewoonte niet algemeen, la 't voorfte deezer eeuw rookte men in onze Nederlanden nog maar zeer weinig en bijna niet dan in herberrren of bij andere famenkomften. Zedert de Engelfchen de Virginifche 'Ta. bak zoo gemeen gemaakt hebben, en de Franfchen ons zo veel yan hunne West-Indifche hebben toegevoerd, is de pijp bij den genieenen man den geheelen dag naauwlijks uit den mond, enz."
Cc 2 't Geen



4°4-
j. A. de chalmot
't Geen wij op het Artikel spreeuw aangetekend vinden , zal veelen onze Lezeren niet onaange» naam wezen.' Weinige Vogels (clus lezen wij 'er) zijn zo algemeen bekend , als dezen, bovenal in onze gematigde landftreeken ; want behalven dat zij 't geheele jaar doorbrengen in het land hunner geboorte, zonder ooit verre weg te trekken , heeft de gemaklijkheid om ze te temmen, en als 't ware, een zoort van opvoeding te geven , te wege gebracht, dat 'er veele in kouwtjes gehouden worden, die men dus dikwils cn van nabij befchouwön kan; dit verfchaft ontelbaare gelegenheden tot het waarnemen en ontdekken hunner geaartheden , zoo in den gevangen ftaat, als in dien der natuur."
. ,, Hoe gemeen de Spreeuw moge zijn , hij is echter onder de traaie Vogelen van ons Vaderland te tellen. In glansrijken weêrfchijn zijner vederen, dingt hij naar den prijs met de halzen onzer Woud. en BlaauwDuiven, en hij evenaart de leerzaamfte Vogelen in fpoedige bevatting, want behalven het fluiten van alierleije deuntjes, leeren zij het praaten zeer wel, ja, kunnen het benevens de nabootzing van de menfehclijke lach,op zulk een fpotachtige wijze doen,dat zij daar door den naam van Spotvogel hebben verkregen, en hier uit het fpreekwoord is ontdaan, toepasfelijk op iemand die een ander op een geestige wijze weet te befchimpen: dat ü een Spreeuw van een Vent. Voorts leeven zij in onderlinge gezelligheid, en vliegen, behalven wanneer zij op aas voor hunne jongen uitgaan, in fchoolen. Men heeft opgemerkt, dat zij zich in hunne troep zeer dicht in een plaatzen, wanneer zij door een Roofvogel worden aangevlogen, makende bo en hem zoo veel wind, dat hij in zijne vlugt belemmerd wordt; en 't is bekend, dat zij in die gevaarlijke gelegenheid op hunnen vervolger zich zoo overvloedig van hunnen drek ontlasten , dat hij dc wijk moet'nemen. — Ook is de Spreeuw een nuttige vogel, dewijl zijne dienden in Let vernielen van de Infecten , zeer groot zijn."
,, De Spreeuw is van voor van den Bek af, tot aan het uiterde der Vingeren gemeten, negen duimen, en tot 't einde van den flaart, agt cn een tweede duim lang. Hij heeft de kloekte van eene Morel. Zijn Bek is een vierde duim, hebbende in de Mannen eene gee~
ie;



VERVOLG OP M. NOëL CHOMF.LS WOORDENBOEK. 405
k, doch na de punt toe eene donkere kleur; de Bekken der Wijven zijn over 'c geheel bruiner , beide de Nebben hebben eene gelijke grootte, maar derzelver punten zijn breeder dan zij dik zijn ; de Tong is hoornachtig en gclpleeten ; de Regenboogleeden der Oogen. zijn uit den blaauwen; andere Spreeuwen hebben de Pooten geel, bij de jongeren zijn ze vleeschkleuriger; de Nagels zijn zwart; de Zijd vingers zijn veel korter dan de middelfte; de Achtervinger is grooter dan de Zijdvinger , die aan weêrskanten even lang zijn. Aan het onderfte lid , is de buitenfte Vinger 'met de middelfte verknogt; de Dijen zijn gepluimd tot aan de Knie; de gefloten Vlerken bellaan meer dan drie vierden van den Staart; behalven aan de kleur der Bekken , onderfcheidt men de Wijven van dc Mannen , aan haaren minder blinkende of "weerfchijngevende Rugvederen. In den Hals en op den Rug zijn de uitenden der Vederen, die in deze Vogelen fmal en puntig zijn, uit den geelen, voor op de Borst witachtiger, waar door de gantfche Vogel fraai gefpikkeld is: anders zijn de Vederen aan het geheele lijf zwart, met purperen weêrfchijn, die aan 't achterlijf na den groenen trekt, en van kleur en fchittering verandert ,* naarmaate 'er het licht op valt; de Staart is 'tgroenst, en de Onderbuik is meer gevlakt. Alle de Slagpennen zijn-donker; doch de randen van de derde en"volgende tot de tiende, en van de vijftiende tot de laatlte, zijn donkerder. De Staart, welke twee duimen lang is , befb.at uit twaalf donkere pennen , met eeelachtige aardjens. De Nesten dezer Vogelen, die zij onder de daken , in holtens der hoornen , en hiertoe gemaakte aarden kannen , of in Spreeuwenhokken maaken, hebben weinig kunftigs, zij bellaan uit dunne takjens, Broo, allerhande ruigt en vederen; gemeenlijk leggen zij vier of vijf eijeren , die uit den graauw- blaauvv zijn. Zij broeijen ieder jaar ten min (ten tweemaalen.
„ Men vindt ook Spreeuwen van andere kleuren; de Heer nozeman zag een geheel Nest vol Tongen, die alle zuiver wit waren , op Texel uitgebroeid, ook een wiens kleur was als dor blad. Zeer gaarne houden zij zich op de velden daar Rundvee graast. De geele Drekviegen , weet men, zetten zich in menigten op derzelver afgang , en 't zijn de Spreeuwen die deze Infecten met eene ongemeene gezwindheid vangen en Cc 3 ( ver-



406 J. A. DE CHALMOT
verflinden, zoo doen zij ook alle andere zoorten van bloedloos gedierte , het welk hun voornaamfte voedzel is. Geheele wolken van Spreeuwen ziet men, vooral wanneer de broeitijd afgelopen zijnde, de Jongen in ftaat gekomen zijn , bij 't vallen van de avond heröm zwieren. In Nwrdholland, inzonderheid buiten Enkhuizen, en overal elders daar ruuwe rietvelden zijn , vallen deze Zwermen neder, om zich ter nagtrust te begeven , tot hun verderf : want men heeft aldaar de praktijk van , als 't nu donker geworden is, aan ftaaken eene fuik in de lucht te hangen, aan 't einde van haaren zak voorzien van een lantaarn met licht; dan werpt men met kneppels in het net, en ftoort door geraas de flaapende Spreeuwen, die , ontfteld, naar 't licht , en in de fuik vliegen. Zoo worden 'er zomtijds in eene trek honderden gevangen, die vervolgens als eene lekkernij, gegeten worden. Dat de Spreeuw, in geval van toevallige ongemakken , zich zelv' weet te genezen , blijkt bij de ondervinding , zen cesneros in zijne Verhandeling de Jvibus, pag. 716. D. Aan dezen melde fabricius in eenen brief, dat een verminkte Spreeuw, die onder eenige Nachtegalen opgebracht werdt , de Mieren-eijercn vermaalde, en dat pap onder zijn vlerken warm gemaakt hebbende , hetzelve met zijn bek op de verminkte poot ftreek, waar door hij binnen weinige dagen , herfteld geraakte." • .■ '•
Wii laten hier nog volgen het hoofdzaakhjke van het artikel raakende" eene der vreemdlte foorten van Dweeperij, van welke de Kerkelijke Gefchiedenisfen «■ewaa«-en: de stijliten. „ Onder alle voorbeelden van bijgeioovige krankzinnigheid, (dus luidt dit verilaT ) in de viifde eeuw heerfchende , waren er gene' die meerder eerbied ontvingen, of de verwondering der meniete fterker opwekten, dan een zeker fla<* van lieden onder de Grieken, bekend bij de namen van Stijliten, en Sancti Columnares, dat is, lijiaarheiligcn , bij de Latijnen geheten. Menfchen van de allervreemdfte en wonderlijklte begrippen, die beweegloos (tonden op de toppen van pijlaaren, opgerecht, om aldaar hunne lijdzaamheid te oefenen, cn zich op dezelve onthielden geduurende verfcheiden jaaren, en tot aan hun leevenseinde; verwekkende de verwondering en toejuiching van het onkundig ge-



vervolg op m. nocl chomels woordenboek. 407
meen. De uitvinder van deze vreemde en belagchelijke inftelling was simeon, een Sijrier, die zijne gekheden begon door de aangcnaame bezigheden van 't herdersleven, voor de dwaaze geftrengheid van het monnikenleven te verwisfelen. Maar zijne geestdrijvende geaartheid vervoerde hem wel haast veel verder: want, met zoo nabij den hemel te klimmen als hij kon, bracht hij zevenendertig jaaren in zijn ellendig leven door, op vijf pilaaren van zes, twaalf, tweeen- twintig, zes- en- dertig en veertig ellen hoog; hierdoor verworf hij een zeer groote achting, en trok de eerbewijzen van allen, die rondsom hem waren. Van tijd tot tijd verhoogde simeon zijne pijlaaren, om allengskens nader aan den hemel te komen. — Veelen der inwooneren van Sijrièn en Palestina, door eene verkeerde eerzucht vervoerd, en gantsch onkundig van den waaren Godsdienst, volgden het voorbeeld van dezen Geestdrijver, fchoon ze tot dezelfde mate van ftrengheid niet opklommen. — Een andere simeon fchijnt in zijne geftrengheden nog verder voortgegaan te zijn dan het hoofd van dezen Aanhang: want hij hieldt agt- en- zestig jaaren zijn verblijf op zijne Pijlaar, en, gelijk de eerfte simeon, onderwees of misleide hij van daar de gapende menigte, voer hevig uit tegen de ketterijen, en gaf voor, Duivelen te kunnen uitwerpen , ziekten te kunnen genezen en toekomende dingen te voorfpellen. En deze bijgeloovige handelwijze, 't geen bijna ongelooflijk is, bleef in zwang tot de twaalfde eeuwe, wanneer dezelve, eindelijk, geheel werdt afgefchaft. —• De Latijnen hadden juist verftand genoeg , om de Sijriers en de Oosterlingen in deze allergekfte bijgeloovigheid niet na te volgen. En wanneer zekere Geestdrijver of Bedrieger, wulfilaicos geheeten, een dergelijke Pijlaar omftreeks Trier oprichte, en voorfpelde daarop te zullen leven, naar de wijze van simeon, gaven de Bisfcboppen aldaar last om denzelven omver te werpen, en fmoorden dus deeze foort van bijgeloovigheid in de geboorte."
Cc 4
j. p.



40?) J- P' FRANK
j. p. FR ANK i Med. Doctor, Geheimraad en Lijfarts des Bisfchops van Sficrs, Iloogleeraar in de Geneeskunde te Pas-ia, enz. Geneeskundige Staatsregeling, of Verhandeling yan die middelen, welke tot aanwas der bevolking en bevordering der algemeene gezondheid bij ons en andere Volken zijn in *t Werk gcfield, of nog ddngew'end zouden kunnen worden. Naar denderden Druk uil het Hoogduilsch vertaald, cn met Aanmerkingen vermeerderd, door til a. bakf. , Med. Doctor. Vierde Deels, Eerfte Stuk. Tc Leijdin, lij de ErVen F: de Does, 1793. 358 Bladz. In gr. ivo. De prijs is f 1 - 16 - :
T~V voortzetting van dit uitmuntend Werk blijft {leeds op denzelfden leest gefchöéid*, als de voor' gaande Deelen. — De Hooglceraar behandelt de nog overige onderwerpen zijner Staatsregeling, met die zelfde naauwkeurigheid, en oordeelkunde, welke zoo zeer in het beloop van dit geheele Werk uitfteeken.
De uitgebrcidfte kennis van alle die misbruiken
cn verkeerde inrichtingen, welke in de Burgerlijke Maatlchappijen tot nadeel van de Algemeene Volksgezondheid plaats grijpen , en tevens ook van de nuttige maatregelen, welke daar tegens in onderfcheiden landen zijn uitgedagt, vindt men in dit Werk met een ongelooflijken vlijt bijeengezameld, en tegelijk op zulk eene onderhoudende wijze voorgedragen, dathet den Lezer eene aangenaame uitfpanning verfchaft, en zijnen geest verlustigt, zoo door de zonderlinge Anecdotes, die het behelst, als de vernuftige invallen en fchrandere aanmerkingen, welke niet fpaarzaam in hetzelve voorkomen. Dit Stuk handelt over de toevallige en onbezonne verltooringen der openbaare rust. — Hij verdeelt hetzelve in zes Hoofddeelen. Het eerfte gaat over de ongelukken, die door verfmooren , inftorten, vallen, kneuzen, overrijden en dergelijke toevallen veroorzaakt worden. — Het tweede handelt van de ongelukken door Water en Vuur; —■ de voorzorgen, naamlijk, die een Burgerlievcnde Overheid verpligt is, tot veiligheid der fcheepelingen, bij gelegenheid van overftroomingcu, ter voorkoming van brand en redding van menfchen uit dezelve en foortgelijke, in 't werk te ftellen.—
W



geneeskundige staatsregeling. 409
In het derde Hoofdftuk worden de middelen ter beveiliging tegens ongelukken door gevaarlijke fpelen, nagtwandelaars, krankzinnigen , enz. voorgefteld. Het vierde fpreekt over de ongelukken, door vreeslijke Natuurverfchijningen, bij welke gelegenheid de Hoogleeraar zeer veele fraaie aanmerkingen over de afleiders, en over de oorzaaken, voortekenen en behoedmiddelen der Aardbevingen mededeelt. — Het vijfde Hoofddeel gaat over de ongelukken door losgebroken of losgelaten fchadelijke dieren: — terwijl in het zesde en'laatfte de ongelukken door dolle, raazende dieren , vooral door de Beet van dolle Honden verhandeld' worden. — De aanmerkingen, die de Schrijver over de Hondsdolheid, derzelver oorzaaken, kentekenen , gevolgen, en hulpmiddelen mededeelt, zijn ten uiterften belangrijk en behelzen de gewigtigfle regels
ter voorkoming dezer verfchriklijke ziekte.
In de Vertaaling van dit voortreflijk Werk blijft zich de Heer rake ook lteeds gelijk, terwijl hij be. halven eene kiefche taal en vloeijenden Bijl tevens zeer veele gewigtige aantekeningen , achter ieder Hoofddeel doet volgen, waar in de behandelde onderwerpen op de gelteldheid van ons Vaderland toepaslijk gemaakt, en de gebreken, welke ten dien opzichte in onze Staatsregeling eenige verbetering behoeven, aangewezen worden.
t, c. oatterer , algemeene hedendaagfche Geographie. Naar het Hobgduitsch. Eerfte Deel. Over de aarde cn derzelver bewoners in het algemeen, en over Europa in het bijzonder. Te Utrecht, bij Wild en Altheer, en te Rotterdam, bij], Meijer. In gr. Svs. 321 Bladz. De prijs isfi z T : - :
/~\nder de boeken, waar van zich de jeugd met nut %J tot de oefening van de Geographie bedienen kan, verdient het werk, dat wij voor ons hebben,zekerlijk eene zeer aanzienlijke plaats. Het onderfcheidt zich van anderen, door de rijkheid van zijnen inhoud, door zijne beknoptheid en door het gebruik , dat »er in het zelve van nieuwe ontdekkingen en veranderingen in de vcrdeeling en het beltuui der onderfcheiC c 5 den



4tO J. C. GATTERER
den landen gemaakt is. Dit Deel bevat, behalven een Bericht van de Aarde, en derzelve Bewoners in het algemeen, de befchrijving van geheel Europa. Dus kan het getal der deelen, die men nog te wachten heeft , zo men eene goede evenredigheid bewaren wil , niet groot wezen. — Onnaauwkeurigheden hebben wij 'er in ontdekt, en die zullen 'er denkelijk veel meer in wezen, dan wij 'er in ontdekt hebben. Maar hoe kan dat anders zijn ten opzichte van de befchrijving van de geheele aarde? Waar vindt een Schrijver berichten van alle bijzondere Breken over den geheelen Aardbodem, die naauwkeurig met de waarheid overeenkomen? Onder deze onnaauwkeurigheden heeft ons vooral de volgende gefloten: de Schrijver zegt: de landen der hedendaagfche groote Staten kunnen onder vijf klasfen gebragt worden, i) Groot-Brittanje bezit landen in de vijf werelddeelen. Zo althans de nieuwe volkplanting in de Botanijbaai tot ftand komt. 2) Portugal, Spanje, Vrankrijk en Denemarken bezitten landen in de vier werelddeelen.
3) Het üttomanifche rijk en Rusland hebben landen in drie werelddeelen, zedert het laatfte een gedeelte van dc Noordwestkust van Amerika bemagtigd heeft.
4) Zweden bezit, met het klein eiland St. Bartholomeus, landen in twee werelddeelen. 5) De overigen zijn aan Europa bepaald. ■— Hier zijn wij Nederlanders , wier Volkplantingen, tegen die der meeste anderen zeer wel opkunnen, een nul in 't cijlfer en worden niet eens genoemd, zulk een misflag komt ons zeer grof voor, en moet een rechtfehapen Nederlander ergeren.
Het eerfte Hoofddeel van de eerfte afdeeling handelt van de aarde in het algemeen. Hier vindt men berichten — van de grootte der aarde — van hare betrekking tot de zon en de planeten van de lijnen
en kringen op de landkaarten van de lengte en
breedte van het vaste land van de bergen en
bergkeetens — van de vloeden en meiren — van den Oceaan en deszelfs benamingen, op de verfchillende
deelen der aarde en de pasfaatwinden ■ van den
dampkring en deszelfs bcltanddeelen. Dus heeft men hier, in een kort begrip, vele wetenswaardige zaken bijeengebragt.
'Het tweede Hoofddeel van deze afdeeling handelt
van



ALGEMEENE HEDENDAAGSCHE GEOGRAPHIE. 4II
van de Bewoners van den Aardbodem in het algemeen. Hier hebben wij de gelukkige plaatling der i menfchen op den Aardbodem — de berekening vait derzelver aantal — de verfchillende hoofdftammen der menfchen —• hunne onderfcheiden Godsdienften ; dit laatlte artiikel is, in evenredigheid tot het overige, zeer breed — en hunne verfchillende Regeringsvormen.
Het eerfte Hoofddeel van de tweede afdeeling handelt van Europa in het algemeen — deszelfs natuurlijke verdeeling — Baatkundige verdeeling — en verdeeling naar de elf hoofdtalen. — Vervolgends word Europa van Buk tot ftuk befchreven. Men begint met het Pijrcneesch half-eiland en behandelt vervolgends Vrankrijk , Italië, Zwitferland enz. enz. tot dat men met Europ'sch Turkijen eindigt.
In de befchrijving der bijzondere landen komen voor: de bergen, zeeën, meiren , rivieren , en vervolgends de bijzondere plaatzen van eenig aanbelang: Ook de ligging, de landtaal, de Godsdienst , en verdere bijzonderheden , die den ingezetenen eigen zijn.
De befchrijving van de vereenigde Nederlanden'beflaat 18 Bladz. en is zeer beknopt opgefteld; ook is dezelve in vele opzichten zeer naauwkeurig, evenwel niet zonder mishagen, bij voorbeeld men verzekert, dat de Prefident van de Vergadering der algemeene Staten altijd een van den Adel is. Dit is ten opzichte van de Provintie van Stad en Lande onwaar, daar de afgezondene van de ftad, zo hij tegenwoordig is altijd de Voorzitting heeft, en daar men in die Provintie van geen adel in die hoedanigheid weet. Uit de an"dere Provintien prefideert het lid, dat onder de afgezondenen zijner Provintie den voorrang heeft. Zoo gaat een Burgemeefter uit de fteden van het kwartier van Nijmegen, voor een edelman uit het graaffchap Zutphen, Doch genoeg hier van.
Nicu.



412
J. P. BRISSQT
Nieuwe Reize in de vereenigde Staaten van Noord-Ame. . rika, door j. p. brissot , (wauville). Uit het
Fransch vertaald, met eenige ophelderingen en bij.
vocgfelcn vermeerderd. Eerjle Deel. Te Amjlerdam
bij M. de Br ui jn. 370 Bladz. en 4^ Bladz. Voorwerk.
In gr. ivo. De prijs is f 2 - 12 - :
T\e Schrijver van dit boek, thans een Lid van de *s Nationale Conventie in Vrankrijk, is een zoo ijverige Voorftander van de Burgerlijke Vrijheid , in de ruimfte betekenis van deze uitdrukking, dat hij zich, in de tegenwoordige omftandigheden van zijn Vaderland, over het uitgeven van eene reisbefchrijving fchamen, en zich beklagen zou, over den tijd, dien hij daar aan hefteed heeft, zo hij niet dit werk tot handhaving van de Franfche Omwenteling nuttig achtte. Hij is namelijk van oordeel, dat men in Amerika het geheim bezit, om de Vrijheid te bewaren, en hij heeft derhalven voor, Amerika tot een voorbeeld aan de Franfche Republiek voor te Bellen, en tetïens als een Volk, dat recht voor de Franfchen gefchikt is, om met het zelve naauwe verbindtenis aan te gaan. Het dierbaar geheim, waar van hij fpreekt, Belt hij in
de zeden.
Zo men al niet den inhoud van deze uitgebreide voorreden, in alle opzichten toeftemt, zal men toch moeten erkennen , dat dezelve overwaardig is gelezen en overdagt te worden, en dat zij vele zaken en waarheden behelst, waar bij alle volken en alle menfchen het hoogst belang hebben.
Doch zij komt ons niet troostelijk voor, voor de Voorftanders van de hedendaagfche Staats-Omwentelingen. Is het waarheid, dat het groot geheim van het bewaren der Vrijheid in de zeden gelegen is , dan mag men met hem yreezen, dat de meeste Europifche Volken 'er verre af zijn , van dat geheim te bezitten, cn dat de weelde, met alle hare droevige gevolgen, hen in groot gevaar ftellen , om hunne Vrijheid, in dien ruimen zin genomen, wanneer zij dezelve verkrijgen mogten, fpoedig wederom voor een hard juk te verwisfelen. De Heer erissot zou het menschdom eenen grooten dienst doen , wanneer hij het zelve het
ge-



nieuwe reize in n. amerika, 415
geheim ontdekte, om de menrchen tot het verminderen van hunne behoeftigheden te bewegen; om de overdaad te verbannen, en tot eene fpaarzame en eenvouwige levenswijze weer te keeren. Wanneer die goede grond eens gelegd was, kon men met veel beter hope aan andere zaken arbeiden, daar nu de grootheid, der menschlijke behoeftens, en de moeilijkheid, om voor dezelven voldoening te vinden, zoo veel menfchen tot alles in ftaat en gereed ftellen.
Vooraan in dit boekdeel vindt men zes brieven van den Heer claviere aan den Schrijver. Zij hebben ten oogmerk de opmerkzaamheid van den Heer brissot, in het reizen, tot zekere voorwerpen te bepalen, cn behelzen dus eene geheele meenigte van aanwijzingen en vragen, op welke men van den reiziger, na het volbrengen van zijne reize, bericht en antwoord, verwacht. Zij kunnen yan eiken opmerkzamen befchouwer van de menschlijke Maatfchappij met vrucht gelezen worden, en geven vele nuttige wenken voor zijne nafporingen. — Achter deze brieven plaatst de reiziger: de wijze van befchouwingen , die hij gedurende zijne reis in Amerika voorhad te volgen, en aan derzelver v hoofd drukt hij de hoofdbedoeling van dezelve aldus uit: ,, te onderzoeken, de uitwerkfelcn ,, der Vrijheid op de ontwikkelingen van den mensch, ,, van de Maatfchappij, van de Regering."
Voords vervat de Heer brissot zijne reisberichten, in dit deel, in zes- en- twintig brieven, de drie eerfte behelzen aanmerkingen over Havre de Grace,waar hij zich , op zijne uitreis, eenigen tijd ophield , en over deszelfs Koophandel , in zonderheid den flavenhandel; als mede over zijne overvaart naarAmerika, dat hij met zijnen vierden brief begint te befchrijven. Hij komt te Boston aan, rijdt verder te land van daar naar Providence, en reist van daar naar Newjork, en verder naar Philadelphia. Deze reis geeft hem gelegenheid, om vele voorwerpen te befchouwen, en overal is hij opmerkzaam , niets ontfnapt zijne oplettendheid, en hij neemt alles waar met het oog van een kundig en verBandig wijsgeer, die de zaken niet alleen, maar ook hare oorzaken en uitwerkfelcn overweegt. De Beden en dorpen, de menfchen, de bebouwde landen, de postwagens, de herbergen op vele plaatfen bevalt hem alles "even zeer en 't doet hem het ongemak van den
weg,



414 J« p« BRISSOT
weg, wanneer hij wat moeilijk is, gemakkelijk vergeten. Hij befchouwt en befchrijft alles met verrukking, ais een werk der Burgerlijke Vrijheid, en zijne verltand'ge aanmerkingen loopen over zaken, die de opmerking van anderen niet eens trekken zouden , duch die van veel belang onder zijne handen worden. Somtijds zullen mogelijk fommige Lezers wel eens twijfelen, of zijne goedkeuring niet wat al te ver gaat, en of hij niet wat al te zeer met zijn onderwerp is ingenomen; doch daar over kunnen wij niet oordeelen.
Wij kunnen niet anders, dan uit dit zeer zaakrijk werk hier en daar eenige bijzonderheden mede te deelen.
Te'Boston vond de Heer biussot de zeden niet meer zoo gedreng als voorheen, maar toch eenvouwig en aanminnig. De lieden zijn beleefd tegen vreemden, en bezitten veel huislijke deugd. De dochters leven vrij, maar onberispelijk. De Moeders zijn naarllige huishoud ders, zelden hoort men 'er van onkuisheid. Men leeft'er zindelijk en net, maar niet prachtig , evenwel zijn'er hairkappers doorgedrongen. De eerbied onder den openbaren Godsdienst dichtte den reiziger. Men is 'er thands zeer verdraagzaam. De Predikanten fchijnen zeer vrij over de leere te denken. Zij worden uit de collecte en huur der banken betaald: hun inkomen is dus onzeker, en naar hunne toejuiching gecvenredigd. Men is te lloston zeer op het inheemfche gezet, en legt 'er zich Berk toe op den uitvoer van de voordhrengfelen van het land. Men levert onder anderen pekeïvleesch en planken aan de Kaap de Goede Hoop, en aan het eiland Bourbon, cn zoekt het fortuin van den handel met drift in alle zeën. Men heeft 'er fabrieken van allerlei foort, en men moedigt die fterk aan. Men heeft 'er geleerde Maatfchappijën, en eene Univerfiteit in den Engelfchen vorm: doch in de wetenfehappen is men 'er over het geheel nog wat achterlijk. 'Er is eene Maatfchappij tot redding van drenkelingen, een almoesfeniers-, een tucht- en werkhuis, enz. —;De plaatfen van regering zijn 'er vborfieelig en aanzienlijk. — Het land is rondom Boston zeer duur, en kan den eigenaar, die het verhuurt, niet meer dan drie ten honderd opbrengen : 't welk uit gebrek van bevolking ontftaat, en dus van handen
om



NIEUWE REIZE IN N. AMERIKA.
415
om hetzelve te bewerken; want fterke volksverhuizingen, ten deele naar het westen, ten deele naar Maine, eene noorderlijker Provintie, ontnemen den (laat van Masfafuchet veel menfchen. Dit heeft ook in an. dere ftaten plaats, vooral in Rhode Island.
Bij verre zoo aangenaam niet zijn de berichten, die ons de Heer brissot van Providence en van JNewport geeft, alwaar volgends hem , alles vervalt, en waar ellende, morsfigheid, ledigheid en bedrog, de plaats van vorig welvaren innemen. In weinig jaren zijn deze plaatzen , uit eenen zeer bloeienden Baat , zoo diep vernederd. De oorzaak van deze jammeren , zoekt hij in het papierengeld. Uit louter eigenbelang , hebben twee rijke en listige Ingezetenen, den ftaat van Rhode Island overgehaald , om het papierengeld in te voeren, en daar omtrent wetten te maaken , die allen buitenlandfchen Handel geheel vernietigen , en zelfs binnenlands naauwlijks eenigen omloop van geld overlaten. Zelfs wijt hij aan dit papierengeld, dat 'er in dien Staat, geen openbaare Scholen , geen openbaar onderrecht door Nieuwspapieren, en bijna geen openbaare Godsdienst plaats heeft. Ook zegt de Heer brissot, dat de Regeering in dezen Staat geen genoegzaam gezag heeft, daarzij,alle zes maanden,door het volk verkozen wordt ; dat de gewigtiglte posten dikwijls aan zeer ongefchikte lieden toevertrouwd worden, en dat daaruit eene volkomen anarchie ontftaat. Veele lieden hebben dit land reeds verlaten , en veele anderen maken zich daar toe gereed, en zonder groote verandering, voorzag de Heer brissot eene volkomen ontvolking. Uit eene noot blijkt evenwel, dat men reeds bezig is, om tot dezen verandering den grond te leggen, wanneer men mag hopen, dat zich de vervallene zaken wel herftellen zullen.
Gantsch anders is het in den ftaat van Newjork gefield, waar de bevolking verbaazend toeneemt, in het jaar 1773 waren 'er in dezen ftaat 148,194 blanken: in 1786 bedroeg derzelver getal reeds 219,996. De Steden worden 'er dus van tijd tot tijd meer* en meer aanzienlijk. Ter plaatfe daar voor vier jaren alleen eene eenvouwige Landhoeve was, aan de Hudfon Rivier, heeft men de Stad Hudfon gebouwd, met hunderden van goede huizen, een Stadhuis en openbare Fonteinen. De inwoners hebben reeds vijftig fche-
pen



416 j. p. erissot
pen in zee, die de producten naar de Eilanden brengen.
De Stad Newjork drijft eene verbazenden koophandel. Zij is de ltapelplaats der levensmiddelen van Connecticut en de Jerfeijfen dort alle Europeaanfche en Oost-Indifche producten in haren fchoot uit. Dc Heer brissot meende 'er nog overblijffelen van haaren Nederlandfchen oorfprong te ontdekken, in de geheimen, die de inwoners van hunnen handel maken en in het tabakrooken. De weelde, een gevolg van den voorfpoed, is reeds in Newjork zeer hoog gedegen, vooral in de kleding der vrouwen, waarover zich de Heer brissot ergerde, en die hij in eenen kepublikeinfchen Staat,'boven allen, onvoegzaam vond. Men volgt 'er den Engelfchen fmaak. De Quakers gaan meerendeels op het land woonen, hunne eenvouwige zeden kunnen zich met de weelde, die hier heerscht, niet vereenigen. De levensmiddelen zijn 'er overvloedig en zeer goed, behalven de boomvuehten, die tegen de Europeaanfche niet opkunnen, in deze veel warmer landdreck deugen de perüken niets. Dikwijls bersren zij en worden niet rijp. — Men heeft in dezen Staat ook papieren geld, maar de goede Finantiëu en het dipt betaalen van de publieke Ichuld, houdt het in waarde. Het verliest agt ten honderd als men het tegen zilver verwisfeld.
De Meer biussot vondt dat gedeelte van de Jerfeijs, dat hij op zijnen weg naar Penfijlvaniè'n doorkwam, zeer moerasüg. Men'hadt 'er door de moerasfen, met onvermoeiden arbeid, eenen weg van hout gemaakt, waar over hij verbaasd Hond. Deze moerasfen zijn de broeinesten van oneindige heiren van Muggen, cn veroorzaken befmettende koortfen , die in den zomer groote verwoestingen aanrechten. Het bovende gedeelte van deze landfehappen zeide men hem, dat van die plagen vrij is. üok vond hij dezelve in andere gedecltens zeer welvarend; het papierengeld, en de wijze waarop het gebruikt wordt, is ook hier voor het gemeene w*elvaren zeer verwoestend, doch men verwachtte, dat dit kwaad hier, zoo wel als elders, fpoeüig zou verholpen worden. De aanmerkingen van den Heer brissot, moeten zeiven gelezen en overwogen worden.
Over PeiifijWaniëu, is de Heer brissot boven alles
vol-



nieuwe reize in n. amerika. 417-
voldaan. Hier vondt hij vooral welvaren, orde, zindelijkheid, en eenvouwigheid van zeden. Met ;de Kwakers is hij boven alles ingenomen. Hij vertoont dezelve als menfchen, die met en nevens de kennis en behartiging van hun eigen waar belang, tenens het gemeen belang, en het belang van bijzondere peribonen kennen, en als hun eigen behartigen. Hij geeft berichten van verfcheiden uitftekende mensch- en Vaderlandslievende inrichtingen, die men aan hun verfchuldigd is. Hier onder behoort eene School voor Zwarten te Philadelphia. De reiziger was verrukt, een land te vinden, waar men de Zwarten eene ziel en verftand toefchrijft, eh zich verpligt acht, hen tot deugd en wetenfchap op te leiden. Hij ondervroeg deze kinderen, en was zeer voldaan over hunne gefchiktheid en vordering. Deze menschlievende dichting is het werk van zekeren isenezet, die om den Godsdienst met zijne ouders uit Vrankrijk verjaagd, zich in Engeland bij de Kwakers voegde, en vervolgens in Amerika de vriend, voorftander en weldoener der Zwarten werdt. Hij offerde zijn klein vermogen aan deze School.op , en werdt door zijne broeders getrouw geholpen. Deze ftichting heeft thans een inkomen van 5000 franfche livres.
Wij vinden dit boek uitnemend wel gefchreven. Het vertoont over al het braaf hart van den bekwamen Schrijver; liefde tot zijne Medemenfchen, tot orde, tot burgerlijke deugd en tot Godsdienftigheid. Het fpijt ons, dat onze plaats niet duldt, daar van meer te zeggen. Vooral is hij de ijverige voorftander van de rechten der Zwarten, en fpreekt met afgrijzen van de mishandelingen, die hun de befchaafde Europeanen aandoen. Met het volgende ftaaltjen zullen wij dit bericht befluiten: ,, toen ik, zegt de Schrijver, in 17S7 ,, de werkhuizen bezogt" waarin de fnaphanen voor den flavenhaudcl te Luik gemaakt worden ,, vond ik mij ,,, daar. met een koopman van Bordeaux , wiens naam ,, ik zwijgen zal, om zijne eere te fparen. De werk„ meester toonde hem dc fnaphanen, die hij voor zes „ smlden verkogt, en anderen voor zes gulden tien „ duivers. Ik vraagde hem, de reden van dat ver,, fchil. Hij zeide mij, dat hij om de kroon van Vrankrijk, de eerften niet zou willen beproeven, „ en dat hij gaeme de aftderen zou aflfchicttO, om. vaw. »1BI» v. PftJtt. no. p. DA „ d3£



jj.iS w. coxa
„ dat ze beproefd waren ; de eerfte af te fchie„ ten, en niet gekwetst of gedood te worden, was \, eene zaak van koterij*. Ik was verontwaardigd over „ de gruwelijkheid, om zoodanige fnaphanen te koo,, pen of ie verkoopen, cn fpoorde den koopman aan, om de tweeden te kiezen. Mijn vriend, zei,, de hij tegens mij, met die fraaie gevoelens van ,, menschdevendheid moet men in het gasthuis fterven. Ik zal duizend fn-jphanen van de eerde foort heitellen, eu dan voornamelijk vijf honderd guldens „ befparen. —- En de wezens, die aldus redeneren , ,, noemen zich menfchen. Zij fchatten het leven j, of de verminking van een mensch op tien ftui\, vers."
Keizen door Z-xhferland', in eene reeks van Brieven, gtfehreven aan wuliam melmoth, Schildknaap. Door wil li am coxk, M. A. Predikant te Bemerton, enz. Naar het Eugelsch. Eerjle Deel , Eerjle Stuk. Te Utrecht en Rotterdam, bij Wild cn Altheer en J. Me-ijer. 1792. 223 Bladz. In gr. 8vo. De prijs is j 1 - 8 - :
Ni dat de Heer coxe , tien jaren te voren, een boekdeel met brieven, onder den tijtel van Schets der natuurlijke, burgerlijke en ftaatkundige geflcldheid van Zwi'jcrland, had uitgegeven, ondernam hij eene reis door Graubunderland, en kreeg hij in 1785611 1787 gelegenheid, om die ze'fde landen te bezoeken, die hij te voren befchreven had. Hij overzag en vermeerderde zijne eerfte uitgave ; las de latere reizigers en deed op de plaatfen zelf kundigheden op, bij lieden die in ftaat waren om ze mede te deelen , en daar aan is men deze nieuwe uitgave, of wel dit nieuw werk fchuldig, want zoo groot zijn de vermeerderingen en verbeteringen, dat hij wil, dat men bet voor een nieuw werk houden zal.
Zoodanig iet is niet zeer troosteüjk . voor de genen die hun goed geld voor de eerlte uitgave , ot wel voor het'eerfte werk hebben uitgefchoten. De reiziger zou zeker veel beter gedaan hebben ; dat hij niet gefchreven had , voor dat zijne berichten alle de volmaaktheid hadden, die' hij ze geven koude. Hij voelt
zeit,



reizen door zwitserland. 419
feelf , dat zoodanig iet onzoet is, en trqost de bezitters van de eerlte uitgave daar mede, dat zijn voornemen geweest was, de vermeerderingen en verbeteringen, ten bunnen behoeve, afzonderlijk te doen drukken, doch hij hadt dit voornemen onuitvoerlnk gevonden! J
Deze Nederduitfche Vertaling heeft boven de Ver. taling van de eerfte uitgave, en zelfs boven het Engelsen oorfpronglijke deze volmaaktheid, dat men het merkwaardige , dat reizigers na coxe over Zwitferland behelzen, er in eenige aan teekeningen heeft bijgevoegd, *lthan,s.u" de brieven van Meiners, het dagboek van de fchnjfller van Rofaliens brieven en de reizen van eene Franfche Dame, van welke fchriften wij geene Vertalingen hebben. Dus heeft men daar mede eenen wezenlijken dienst gedaan.
Wij hebben zoo veel over Zwitferland,en de fchriifwijze van coxe is uit de vorige uitgave zoo wel bettend, dat ons dit van een uitvoerig uittrekfel geheel ont laat. —Van eene aanmerking op dit eii foortgelijke boeken kunnen wij ons niet onthouden, ben reiziger door een land dat veel bekend is, moet niet alles be! lchnjven. Hij moet ons de oude Historie van het land, en yan de bijzondere plaatfen niet geven, die wij m andere werken beter hebben, dan hij ze ons in eene reisbefchrijving geven kan. Ten ware hij ook des aangaande iet gegronds had opgedaan , dat men
S£ iTï •Y°nd' >Hij m°et "iet al wederom 0P nieuw befchrijven, 't geen anderen reeds voor hem meermaakm befchreven hebben, maar hij moet ons, of geheel nieuwe berichten geven, of de berichten, die wij van anderen hebben althans verbeteren, en ons daar over zijne ver Handige aanmerkingen mede deelen, en zoo hij dat goed vind, kan hij ons ook zijne bij! zondere ontmoetingen, die van eenig belang zijn , verhalen. Wij worden in onzen tijd met reisbefchrijvirigen overladen, maar zouden dezelve wel zoo menigj vuldig, en velen van dezelve wel zoo groot zijn , wan-
SSÓ-W? m bÜlijke aanmerkinS hadin acht Wij maken dezelve niet, om de verdienften van het werk van coxe te verkleinen, integendeel hebben wii het over het geheel met vermaak gelezen , en de bekwaam! heul van den Schrijver, de arbeid, die '« aan gedaan Ddz •



420 w. coxe , reizen door zwitserland.
en het gebruik dat 'er van het werk van anderen in getmukt is,'geven het den voorrang, boven vele andere boeken van deze foort. Doch de oude Historie der plaatfen zouden wij 'er niet ingezogt hebben, ten minften dan niet, wanneer wij ze in onze historifche en geografifche boeken overbodig vinden kunnen.
Dit eene bericht kunnen wij onzen lezeren met onthouden , en wij twijfelen niet, of het zal allen waren Menfchenvrienden tot vreugde wezen. De Heer coxe vond de ftad Conftans, op zijne eerfte reis in eenen belchreienswaar.iigen Staat. Al haar vorige bloei was heen. Doodelike ltilte heerschte alomme. Het gras groeide 'er oo de' ftraaten , en zij bevatte ichaarscfi drie duizend Inwoners, daar men derzelver getalten tijde van de groote Kerkvergadering, 40,000 Stelde. Zoo duur ft.nul haar het verlies van hare. Vrijheid, en zoo zeer had haar het harde juk van het huis van Oostenrijk vernederd, doch toen hij weder aldaar kwam, vond bij de zaken reeds merkelijk veranderd. Eene Geneeffche colonie van 350 perionen, die de onlusten van hun Vaderland ontweken waren meestal Horologiemakers, hadden zich aldaar heergezet en waren door den Keizer, niet alleen met Vrijheid 'van Godsdienst begiftigd, en met volltrekte onafhanglükheid van de Roomfche Geestlijken, maar zelfs met de grootfte burgerlijke voorrechten, waarv n wij ooit gehoord hebben. Het Domunkaner. Klooster was in eene Katoendrukkerij, en de eetzaal van het zelve tot. een kapel voor de Kolonisten ingericht. Eene genoeglijke befpiegeling voor eiken braven mensch! een opvolger van Sigismond, die zijn BertPven woord verbrak, geeft dat zeilde Klooster, waarin joHannes hus gevangen zat, aan de Hervormden, eri de Eetkamer der vervolgzuchtige Dominicanen tot eene plaats, waar zij hunnen plegtigen eerdienst oefenen ! Deze Geneeffche Volkplanting en de Begeven keizerlijke voorrechten kunnen Conftans, dat voor den handel zoo wel gelegen is, andermaal m grooten bloei brengen.
Frag-



FRAGMENTEN VOOR WANDELAREN. 42I
Fragn. enten voor Wandelaren. Uit hel ffoogduitsch. Fe Rotterdam, bij A. Danferweg, Wllemsz. 1793. 114 Bladz. In gr. tiyo. De prijs is ƒ :-i6-:
Met geen klein genoegen hebben wij dit Gefchrift gelezen. Meer aanleiding tot opwckkhige en ftigtinge bevatten deze Fragmenten , dan verfcheiden , dus genoemde, uitgewerkte Verhandelingen over de onderwerpen, welke de ongenoemde Schrijver ter zijner befpiegelinge heeft gekozen. Deze onderwerpen zijn edel en verbeven; zoo wel de wijze van uitvoeringe , als (lij! en taal. ook in de overzetting, zijn daar aan evenredig. Natuur; het beftaan vin God; de goedheid Gods ; over de Voorzienigheid ; de verheerlijking van God in de Natuur; Menschlievendheid; de Tijd; Eenzaamheid : deze zijn de onderwerpen, door de overdenking van welke, op zijne Wandelingen , de Schrijver, volgens zijne eigen verklaaring, zich zeer opgeruimd en vervrolijkt bevondt : terwijl hij alsdan tevens ongeveinsd verlangde , dat al'e menfchen zich in de zelfde gelteldheid van geest bevinden mogten. ,, Slechts van u," zoo als de menschlievende betuiging des Schrijvers luidt, „ die, met een zwaarmoedig en zorgvol hart , langs eenza,, me wegen heene wandelt, zonder de fchoonheden ,, der Natuur op te merken , of dat zielöpbeurende ,, en treffende, dat uit de gedachten over heilzaame en „ nuttige waarheden voortvloeit, gewaar te worden; „ voor u heb ik, in hoop, om ook hierdoor den loop „ uwer gedachten eene andere richting te geven, de„ ze mijne kleine bedenkingen bijeen gezameld , en breng ze tot u, even zoo als de weduw haar pen,, ning in de offerkist brrgt." Van harte voegen wij onzen wensch bij dien des menschlievenden Schrijvers. De aangenaame en leerzaame toneelen, ook in onze Gewesten in menigte voorhanden, zijn gewisfelirk berekend , om de Landzaaten , wier omftandigheden gedoogen , het genoegen van het ftille landverblijf te kunnen fmaaken, het fraaie der Natuur te doen opmerken, en verhevener genoegens te doen ondervinden, d;:n enkelaar. een rijklijk voorzienen d^sch gef naakt word-n. „ De bedorven verwijfde , alleen (ge,, lijk zich onze Schrijver uitdrukt) heeft op het fulp Dd 3 „ ge-



422
fragmenten voor wandelaren.
„ gezeten, geen gevoel, hoe zacht, hoe lieflijk de rust aan eenen boezem zij. Bij fchuimende pokalen — aan rijke tafels — op pragtige feesten , heeft hij geen het minlte denkbeeld — geen de minfte ge,, waarwording van het zoete, het verkwiklijke dier lafenis , welke door den eenzamen Wandelaar gefmaakt wordt ; daar hij uit een helder beekjen, dat ,, door eene bloemrijke beemd heen flingert, drinkt. ,, — In marmeren zalen , waant hij zich edeler en „ beter, dan zijn broeder — zijn' natuurgenoot, te zijn , die aan de zonneftraalen blootgefleld zijnde, zich , door den arbeid , tegen het vermogen van „ luch: en weder verfterkte. Hij weet niet , dat alleen ,, de man , die een rein hart bezit, eigenlijk de edele ,, man , de lieveling van God is , die de waarde der ,, menfchen , niet naar hunnen uitwendigen luister, ,, maar naar dc gevoelens — de gelteldheid hunner „ harten , en naar hunne werken fchat , zonder in aanmerking te nemen , of hen het purper, of een ,, grove pij dekt."
De volgende aanhaaling, uit het Fragment de tijd, zal, vertrouwen wij, veelen onzer Lezeren niet onaangenaam zijn, en ter verdere proeve van des Schrijvers denkwijze kunnen dienen. „ ó Tijd 1 wat zijt si g'3? — Cij befluit het begin en het einde , den ,, bloei en den ondergang van alles, ook van mijn le,, ven, van mijn lot — van mijne gedachten — van „ mijne wenfehen en daden. —■ Gij ilroomr, uit den fchoot der Godheid , en vloeit in den Oceaan der 5, Eeuwigheid, die geene oevers heeft. — Uw vermo,, gen trotfeert alles : de loop van uwen vloed , kan ,, door niets gefluit worden. — Gij vaagt de troonen, even als waren zij poppengoed, van hier weg, neemt koningen en koningrijken van onzen aardbol op , even als een drooge ipons een droppel vochts, van dc tafel opzuigt. — Gij rolt door de ruime „ kreitzen der ftralenwereld , en draait de ontzaglijke „ hemellichten in hunne uitgebreide cirkels om. — s, Wanneer uwe eeuwen henenvlieden , fchijnen zij „ ons grcnzen'oos — oneindig te zijn ; en wanneer ,, zij zijn voorbij gevlogen, befchouwen wij haar als 5, droomen , die , met den nacht , verzwinden. —• .,, Hoe zelden bedenken de ftervelingen, hoeveel be^, lang zij bij u hebben! Hoe zelden bedenken zij,
„ dat



FRAGMENTEN VOOR WANDELAREN. 423
„ dat elke klokflig bun een vervlogen y nimmer te
herroepen, deel hunn-s levens te binnen brengt! " — Duizendfin verlluimeren u , zonder op uwen nimZ mer te fluiten loop acht te liaan en weten aan Z bet einde hunner dagen , naauwlijks dat zij geleefd " nebben — Andere verbeuzelen hun bellaan , en
danfen * v;1n zinnelijke vermaken dronken , op ro, zenvelden om, tot dat zij toevallig hun oog op het „uurwerk huns levens werpen en dan , met ont,, zetiins gewaar worden , dat het klein overfchot „ van hun verkwist leven fpoedig — zeer fpoedig zal , afgeloopen zijn , zonder dat zij, op de reis door ,! deze wereld, iet anders, dan hetgeen voldrekt nut„ loos is, hebben opgegaard. - Voor het verrichten „ van waarlijk groote en edele daden gefchikt, houdt , zich het grootfle deel der menfchen onledig, met ,! wenfehen, en ma hoopen, die gij, als fchaduw,', beelden, in uwe golven begraaft, terwijl anderen „ hunne overgelegde werken in eenen ftroom werpen, , en dezelve met tranen van berouw, naweenen. — ,, Slechts weinigen kennen uwe waarde , en bezigen ,4 u tot ernflige gedachten, goede betluiten en daden; , en deze weinigen zijn de wijzen der aarde, en de
lievelingen des Hemels. Rustig en wel te vreden " zien zit u henen vlieden, en berekenen u naar de
vorderingen , die zij gemaakt, en naar het ' gene , „ dat zij verricht hebben."
Brieven voor GczelÜgen. Niet vertaald Te Rotterdam , bij [. Meiier. 1792. Behalven de Voorrede 08 Stads. In gr. 8vö.' Dc prijs is f : - 12 - :
TVit fraaie Werkjen is door eene Vrouw gefchreven, *J welke verkozen heeft haaren naam te verbergen, om reden, dat deze voor eenen Lezer tamelijk onverfchUli" is —Haar eerfte voornemen was, om bet een of ander Stukjen in onze moedertaal overtezetten. — Maar de Lijst'van a. b. saakes in handen krijgende, en het verbazend getal van Werken ziende , dat van tiid tot tijd in ons land vertaald wordt, beflnot zij liever haare kragten te beproeven , om een oorfpronglijk Werkjen in het licht te geven, waar in zij zoo wel gehaagd is , dat wij reden hebben, om het lezend D d 4 Pu"



42+ BRIEVEN VOOR GEZELLIGEN.
publiek geluk te wenfehen , dat zij van haar eerfla voornemen heeft afgezien.
Indien dit het eerlte Werk is, dat wij van deze hand ontvangen, gelijk wij uit de Voorrede moeten opmaken , mogen wij eene billijke hope voeden , dat dezelve ons naderhand gewigtiger onderwerpen zal mededelen. — Wij voor ons , willen gaarne betuigen . dat ons deze brieven bij uitnemendheid behaagd hebben. T jP elke bladzijde vinden wij overtuigende blijken, dat de Schrijffler een gezond verftand, en opgeklaarde denkbeelden heeft , om het ware van het valfche te onderlcneiden — haare gedagten zijn te origineel, dan dat zij zich met vertalen van een andermans Werk zoude bezig houden, en daarenboven heeft zij ons toegefebenen een aanleg te hebben , om in meer dan één vak te kunnen uitmunten. — Zoo bevallig: als haare boerterij op de eene plaats is, zoo treffend zijn haare Zedekundige aanmerkingen op de andere, en wat haire Poëzij betreft — indien wij uit een enkel Haaltje mogen oordeelen, hebben wij reden, om ook in dit vak, iet voortreffelijks van haare hand te verwagten.
Om onze Lezers te overtuigen, dat wij niet te veel gezegd hebben , zullen wij 'hun eenige proeven mededeelden , die wij verzekerd zijn, dat hen niet zullen affebrikken, om zich eigenaars te maken van een Vaderlandscb Werkjen, dat klein, maar in zijn zoort, zeer bevallig is.
Op bladz. 31. lezen wij in eenen brief van Mejuffrouw rernardina vrolijk, die voor het eerst van haar leven op een Concert geweest was , het volgende:
„ Dan eens fleepte mij eene trotfche Dame , met een flatigen tred voorbij ; dan trippelde een luchtig mc:sie, half dansfende naar een haarer bekenden, die, niet tegenftaande zij dik, vet en log ware, echter haar best deedt, om zoo vlug te fchijnen, als haare jonger vriendin ; cn bij de ontmoeting, klonk verfcheidemalen het woordje ma chere! door de hoog-gewelfde Zaal. Op eenigen alftand ftond een troep Heeren te praten ; redelijk: ging 'er naar toe ; de lorgnetten werden uitgehaald, terwijl het mij hartelijk fpcet, dat er zoo veele kwaÜjfczlende mannen in deze ftad waren. Redelijk was de eeniglte, die uit ziine oogen zag , onder dk:n geheelen boel van twaalf of meer
man-



brieven voor geze1-licem. 425
wannen, met-welke hij fprak ; en geen van hun was oud genoeg, om reeds ongemak aan de oogen te hebben ; maar ik dagt: de gewoonte is de tweede natuur, en als de menfchen zich aanwennen, om-alles bij vergroting of verkleining te zien, is het, geloof ik, zeer moeilijk om weer tot het gebruik van hunne eigen na, tuurlijke oogen overtegaan. Nu dan, jetje en ik werden beurt om beurt door het ttirpitt befpied. hindelijk begon de Mufijk, en nu behoef ik u niet te zeg; gen , dat mijne aandagt van al het andere was afgetrokken. Eene Adagio , die' 'er gefpeeld werd , bewoog mij zoo fterk, dat ik tegen wil en dank droefgeestig zoude geworden zijn, indien het langer geduurd hadt." 0 ö
,, Nadat men omtrent anderhalf uur gemuziceerd hadt, werd 'er wat gerust, en men bood eenige ver. fnaperingen aan — 'er kwamen eenige Heeren hun I compliment bij ons maken ; zij waren bij jetje bekend, en vroegen of mijne vriendin hun het genoegen 1 niet zoude geven , van dien avond te zingen? dan haar antwoord was, neen. Maar jan sje lief! oordeel over mijne verwondering, toen,ik aan den rok van een dier Heeren knopen zag, met infecten 'er in: mug, vlieg, vloo , luis, fpin, mier, duizendbeen, en nog veele anderen hadden hunne plaats aan een' donkerbruine rok: — ik was verftompt, en keek den jongeling aan; hij hond naast mij , ik befchouwde ziin gelaat, dit was zeer bleek, zijne geftaite was dor en mail ger, maar buiten dit alles,hadt hij het uitzigt van — 1: eeu beuzelaar. In waarheid, mij dagt, dat hij ook wel >; eene plaats in den rang der bloedeloze diertjens of gees1 teloze menfchen verdiende. Zijne woorden werden l gedurig met een gil, in 't Fransch of Engelsch afS gebroken, ik had grooten trek , om dit knaapjeu te C ondervragen."
I ,, Terwijl ik een knoop van zijn rok vatte, vroeg ! ik : Mijn Heer bemint zeker, de Natuurlijke Historie, i! en denkelijk iu het bijzonder die van de Infekten f I Alle de Heeren, die bij ons ftond en, lagchten luid'I keels op die vraag."
_„ Hij (bedremmeld) Ha\ ma foi non! mij dear Lal dij! ik verkwist mijn fchoone dagen niet met ftuderenI (hij werd nood) &.Jfcjt Us par*hazard, ziet gij Ma' I dam! (ierwi.il hij een boekjen uit zijn zak haalde) dan Dd 5 zijn



4l5 BRIEVEN VOOR GEZELLIGEN.
Zijn het hoeken «f«« gout fin & qui injpirt:1e fenti. ment tcndre. (Bij leide het boekjen op mijn lchooc. )
„ Ik : Mogelijk is dit een Werkje yan martinei i Cik'begreep wel dat het dit niet was.")
Hif Martine ? /•«.' out Marttne, eet une fille adwïmble\ ik zng haar voor <t eerst, te Brusfel_op het toneel; zij fpeelde voor nine; maar ik ben ignorant dat zij boeken fchreef — Voyez Madam! ceci (hij opende het boekjen, en liet mij den titel zien: het was de Fannit, van den Heer feith) Je le trouve charmant ce Monfieur Feith; maar ik bemin dat, to die /of leve nou A Gek! dagt ik, 'er is een verllandig man weinig *an?ele<ren . of gij zijn werk prijst."
,flK.SlKzie,dat ik mij vergist heb, Mijn Heer! toen ik dagt dat gij een Verzamelaar van Naturahen, ot een Natuurkundige waart; vergeef mij, indien ik u door eenige vragen, heb lastig gevallen, het waren uwe zondlriinge knopen,die 'er aanleiding toe gaven.
Hii O i je le crois que ces boutons. Zij zijn nog «heel nieuw; gisteren je les ai recu de France, en delen morgen liet ik ze den Tailleur aan mijn rok zetten ; maar aucllc hcure est r/? (hij zag op zijn horolocie) ik moet nog een vifite gaan geven ; et puts t go to tapper bij master edmuno ; votre trés humble mes Dames! Hier maakte hij veele buigingen en vertrok —
"indien deze befchrijving van den Saletjonker , die in ons land helaas ! maar al te veel originelen vindt, aan den man van fmaak behaagt , zal de GodsdienstVriend zeker geen minder genoegen vinden in den Zevenden Brief , die op een zedigen trant gefchreven
en waar uit wij kortsheidshalve , flegts het volgende zullen overnemen. _
ö Mijne Vrienden ! hoe dikwils is de mensen ondankbaar jegens dien God, die niets is dan liefde, die ons niets verpligt is , en ons alles zelfs ons aanziin ichonk ! Denken wij zomtijds niet , dat er ons een goed ontroofd wordt, daar wij een wettig «cht op liebben , als wij, na eenigen tijd, gerust Seefd te hebben, in deze rust, door het vetl.es fan vrienden of goederen , geftoord worden ? hn evenwel waren die vrienden en goederen niets ander, dan leengoederen! Die mensch is alleen gelukkig, die



BRIEVEN VOOR GEZELLIGEN. 4»^
met job kan zeggen : God gaf, God nam! en dan ' met Christelijke onderwerping, zijn lot kan dragen, enz.
Het Dichtüukjèn, waarvan wij' boven gewag maakI ten , is een Lofdicht op een blaaumn Vriesfchen Jas; die Mejuffrouw isgrnardina vrolijk, op haare reize, bij eene zwaare regenbui, tot een aanmerkelijk nut gediend hadt. —Het zelve levert verfcheiden trekken op van het Dichterlijk vermogen van deszelfs Maaklter, en heeft ons , omdat het zeer oorfpron<dijk is , des te meer bevallen. ö
Schoon het misfchien door zommigen van onze Lezers wat groot zal geoordeeld worden , om in eene - Recenfie geheel geplaatst te worden, willen wij die aanmerking ons echter liever voor ditmaal getroosten, dan dat wij de verdienften van het Dichtftukje zouden verminderen , door hetzelve maar gedeeltelijk aan onze Lezers mede te deelen. — Hetzelve is van dezen inhoud.
Dik vriesch! 'k heb u mijn zang gewijd, Daar ge in.de' gure najaarsvlagen,
Mijn Zaster hebt voor kou bevrijd Voor Rumatisme en andere plagen.
Blaauw voorwerp! dikke warme ftof!
U Hel ik ia der Muzen hof.
Dat groter Dichters ui: de ftad, Den wijn, den'Öaap, de min, bezingen
Ik laat, cp Uw verdienften prat, Dien weg voor etTler ftervelingen,
En juich in galmend dorpgeluid
Verheugd Uw dikke deugden uit.
Schoon 'k nooit in een Programma Ia», Dat men den Dichter zou belonen,
Die zong ter eere van een' Jas Op nieuwe, en dus verheven tonen.
'k Vang echter, wigtig voorwerp! aan
Voor U bezijden \ fpoor te gaan.
Geen
is , des te meer bevallen.
Schoon het misfchien door zommigen van onze Lezers wat groot zal geoordeeld worden , om in eene I Recenfie geheel geplaatst te worden, willen wij die
zouden verminderen , door hetzelve maar gedeeltelijk



4*3 BRIEVEN VOOR GËZELLIGEN.
Geen gouden penning ftem: mijn zang, Geen zilv'ren zal mijn toon doen rijzen,
't Accesfu? Neen, geen zelfbelang Zal mij de bron der zangrtof wijzen;
Ik breng uit zuivre zusterrain
Een dikken Jas den dichthof in.
Ben 'k de eerfte, die u toonen biedt, Sints U de naaide famenftelde,
En Gij gefnijerd wierd tot iet, Het welk men onder kled'ren telde f
Zeg mij, hief zedert Uw beftaan
Wel ooit een mensch Uw loflied aan?
Dan fchoon Uw dik en warm geflaclic, Onopgemerkt wordt uitgefleten ,
En de ingevoerde klederpracht Uw grote deugden doet vergeten,
Geen fijne Jas omboord met goud,
Die 't tegen U in waarde houdt!
Zag Polen, Rusch- of Zwitfcherland Der Jasfcn vorm het eerst ontdekken,
Eu deed een reizend Negotiant, U mede als reisgezel vertrekken,
Bragt hij met kruiderkaas of thee,
Der fasfen overoudyadr meé?
Wat hand bragt Uw fatzoen in 'r. licht? Wie deed Uw Stamjas 't eerst verfchijnen ?
Was 't een Regent, verftijfd van jicht, Of zijn Koetfler vol zinkingpijnen ?
Ik denk, een Rumatiek perfoon
Heeft u der wereld aangeboon.
Had



BRIEVEN VOOR GËZELLIGEN.1 4-0^
Had ook een Franschman 't op de borst? Wist'Vie zich 't eerst met U1 te kleden?
Of deed misfchien een Engelsch Vorst, U in den rang der lijfwagt treden?
Trok ook een Ambagtsman U aan,
Om Zondags naar de Kerk te gaan?
Zoo tast ik in het duifter om; 'k Vind van Uw eerstling nergens fporen!
Het boek der mode? ó neen, 't is ftoin, En doet helaas! van U niets horen,
Ik vind, dus, zelfs in 'c verst verfchiet
Der Jasfen waren oorfprong niet.
De dienst, dien Gij het menschdom doet, Is, dierbre Jas! veelal verzwegen,
Gij die het trillend lijf behoedt, In fcherpen vorst — in damp en regen,-
Gij fluit verwarmend om de leen,
En drijft een heir van kwalen heen.
Een Heertje, dat verwijfd en teer, Zijn leest au i/enrier goiit wil tooijen,
Zie met verachting op U neer, En wijke in Almavives plooijen ,
Een vreemd, onhandig, trotsch gedacht,
Heeft dit gebruik in fmaak gebragt.
Laat Pierre Tour het kostbaar bont, Met zijde, of met fluweel, doen prijken;
Het Pelzen maken kent Gij pront, M'iar 't bjijfc alleen ten dienst der rijken,
'k Zie hoe Narcis trotsch op zijn goud
Zich in het dons gedoken houdt.
Maar



430 BRIEVEN VOOR GEZEI.LIGEN.
Maar Gij, blaauvv vriesch! dient eiken fland, 'k Moest dus Uw nuttig aanzijn prijzen,
En in mijn vochtig VadSrland, Met Uwen naam, een' toon dp-n rijzen.
Ik werd uit zuivre dankbaarheid.
Naar 't outer van Uw' roem geleid.
En dierbre — blaauwe, vriefche romp, ■ *k Zot* tot Uw' roem, wel gaarn outrééren,
Maar ach! men, maakt de dichtpen ftomp, Men mogt ons beiden repenferen!
'k Had anders, voor de bleke maan,
D'eloge van Uw deugd gedaan.
Dan 'k roem U, fchoon men ons bedrilt, ó Sterk — ó warm — befchermend wezen!
Mijn Zuster ('k heb geen tijd verfpild) Verlangde Uw' naam in rijm te lezen.
'k. Heb Jasfentelg! gantsch onverfaagd,
Met Uwen naam een kans gewaagd.
Dan daar_'k mij iu Uw lof verlies, Vlecht Phebus zelf U lauwerkranfen,
Dat eind'lijk, om een rol blaauw vriesch, Op Pindus kruirt de Dichters danfen, • • U klinke, uit poétaria,
Geftaag een nieuwe lofgalm na.
Bij het einde van dit vers maakt de Dichteres deze zedige aanmerking: „ als 'er onder ons een boileau opftond, hoe veel zou hij niet vinden om ons te „ berispen — en zekerlijk, zou hij mij zeggen, ga „ mijn kind! Uw naai- of breiwerk ftaat U veel be„ ter ter hand, dan de dichtpenftel." — Maar wij zijn overtuigd, dat de Heer boileau omtrent eene nieuw opkomende genie zoo ftreng niet zoude gehandeld hebben. Indien zijn moed bij het uitgeven
van zijn eerfte werk aldus ware nedergeflagen geweest,



historiën en zonderlinge gevallen.. 43 I
weest, waarfchijnlijk zou hij nooit die groote man geworden zijn, welken gelieel Europa nog bewondert. — _
Historiën en zonderlinge gevallen, uit geloofwaardige Schrijven bij een verzameld en uitgegeven, om den leeslust in de 'Jeugd op te wekken. Te Rotterdam, bij Arrenberg, 1793. Tw<* Deelen. 992 bladz. In gr. 8vo. De prijs is f 3 - 12 - :
De Heer arrenberg , bedacht op het uitgeven van eenig werk , dat de Nederlandfche Jeugd, die, door zulk een ove;vloed van goede hulpmiddelen, in den tegenwoordigen tijd, veel meer dan voorhenen aan het lezen gebragt ' is, dienst zou doen, is op het denkbeeld gevallen, om deae historiën en zonderlinge gevallen ten haren nutte bij een te verzamelen, en meent met reden, dat dezelve tot dit oogmerk veel vooruit hebben, boven de romans, naar welke0 jonge lieden doorgaands al zeer vroeg grooten trek hebben, daar velen van deze laattten niet voordeelig aan de goede zeden zijn, [hij hadt 'er noch verfcheiden andere reden van belang kunnen bijvoegen] en daar zelfs goede Romans voor de Jeugd, die toch telkens wat anders begeert, al te lang zijrmanëengefchakeld.
Dit boek is, tot dat einde, bij uitfiek gefchikt. In den kleinen omtrek van deze twee boekdeelen, zijn ruim honderd Historiën, en gevallen vervat, die de eene meer cn de andere minder, gefchikt zijn om de opmerking van de lezende Jeugd aan te trekken. Ook zijn dezelve van eene zeer groote verfcheidenheid , die bet lezen veraangenaamt. Men vindt 'ec verkorte verhalen in , van uitgebreide gefchiedenisfen , die van de zaak, die zij behelzen , genoegzame berichten voor le. zende jonge lieden geven; bij voorbeeld de voornaamlie bedr'jven van de Engelfche Koningin elizabeth , van francis drake, die van de Kreeften werd opgegeren; van kakel den XII. Koning van Zweden, en vele dergelijke, in weinige bladzijden bij "cn.
Wij kunnen niet anders denken, of deze onderneming moet aan onze landgenoten wel bevallen , en door bun vcrder aangemoedigd worden, want de Heer arrenberg verklaart zich dan niet vreemd van het geven van een vervolg. Kinderen kunnen uit het zelve althans geen dingen leeren , die aan weldenkende ouders eenigzins onaangenaam wezen kunnen.
Lieden, die wat gelezen hebben, moeten dc meeste gevallen , die hier voorkomen, weten. Eenigen evenwel zullen velen minder bekend wezen. Daar onder behoort mogelijk het volgende:
Schipper pieter jans pïckman van Hoorn, in 1616 van
Dront-
431



432 HISTORIËN EN ZONDERLINGE GEVALLEN.
Dronthem naar IJsland varende, dreef door ftilte en fferken ftroom naar een klip of klein eiland. Zijn volk, aldaar geland om eieren te zoeken, werdt verfchrikt, op het onverwacht aanlch luvven van een man, van eene zeer zonderlinge gedaante. Vrees voor roovers deed hen fpoedig naar boord keeren, doch de man op de küp lokte hen door allerlei rekenen, die zijne verlegenheid te kennen gaven, zoo beweeglijk tot zich, dat zij eindelijk befloten, orn naar hem toe te •roeien. Hij leek fehier geen mensch , en was bijna zwart van honger, koude en ongemak. Up de klip vonden zij loof noch gras, noch eenige fchuilplaats, dan alleen eenige luiken en planken, tegen elkander gezet, waaronder hij ging liggen, wanneer hij flapen wilde. Hij verhaalde hun , binnen hun boord gekomen, dat hij voor omtrent een jaar van Engeland naar Ierland varende, door een Franfchen Zeeroover genomen was , en dat deze hem en zijn m;:kker (zij waren twee in getal) na veele mishandelingen , in eenen zwaren lïorm had laten vertrekken ; dat zij, met de dood voor oogen, in de ruime zee weggedreven, en eindelijk aan deze klip gelfrand waren, zij hadden zich gevoed met Zeemeeuwen , die zij met de hand vongen en met het mes van zijnen lotgenoot vilden en droogden. Hun drank was het regenwater, dat in kuilen en greppel van de klip bleef ftaan. Doch wanneer de zee over de klip henen floeg, werd dit water brak, en onbruikbaar. Somtijds werden Zij eenigen Robben meester, doch daar zij van alle gereedfehap cntblcot waren , viel hun dit moeilijk en gevaarlijk. Zij droogden ze in den wind , tot voorraad. Zijn makker hadt hij na verloop van zes weken verloren, zonder dat hij ooit was te weten gekomen, op wat wijze. Hij vreesde, dat dezelve bij ongeluk in zee gevallen ware. Met hem verloor hij niet alleen alle gezelfchap en allen troost, maar ook zijn mes. Een gefcherpte fpijker uit een plank, moest nu deszelfs plaats vervullen. Op dtze wijze hadt de arme man den tijd van elf maanden doorgebragt. Gedurende den winter was de hecle klip, en ook zijn ellendige hut, met fneeuw bedekt geweest. Hij ftak toen een ftuk r< bbenfpek aan een ftokje, en greep Meeuwen, die'er op aasden , met zijne hand fchiclijk van onder. Dit gaf hem naauwlijks zijnen nooddruft, cn daarliet zoo lang duurde, eer zich middel tot onkoming voor hem oj'deed, bad hij al gerekend zijn ellendig le, ven op deze wijze te zullen eindigen.
Schipper pikman verkwikte den armen jnan , zoo veel hij kon, en bragr hem gelukkig in Ierland, daar hij veel gelchenken kreeg. Hij was 30 of 40 jaaren oud.



UITTREKZELS en BEOORDELING E N
Brieven over den oirfprong en oogmerken van liet Kwaad. Naar het Hoogduitsch van den Heer villa cm- , Hoogleer aar te Berlin. Derde Deel. Be Utrecht en Amflerdam, bij G. T. Paddenburg en Zoon, M. Schalekamp, en de Wed. J. Dóll. 378 Bladz. In gr. ivo. De prijs is f 2-6 -:
Dit Derde en laatfte Deel des werks van den fchrandere viilaume, het welk over den oiriprong en de oogmerken van het kwaad op eene nieuwe wijze filofofeert, en met al het vreemde en paradoxe tevens zeer veel goeds behelst, heeft bijzonder ten doel , te betoogen: dat het kwaad eene van Gods weldaadigfle fchikkingen, de bron der volmaaktheid en der menschlijke gelukzaligheid is. Dit betoog is de Inhoud van den XLII—L1X brief\ en wordt opgemaakt uit de voordeden , welke bet kwaad aanbrengt, en daaruit. dat al het goed uit het kwaad voorkomt. Het kwaad leert ons onzen welbtand gevoelen , en het veradelt het gevoelen van het goede. Met ontkennend kwaad verbetert ons genot en onze krachten. Het genot van eenig gced maakt ons minder gelukkig, dan het verwachten, voorbereiden, en vervaardigen van het zelve. De mensch heeft meer behoeften dan eenig ander fcbepzel. Het flellig lijden heeft ook zijne voordeden, ten welken einde de Schrijver tracht aan te wijzen, welke natuurlijke en zedelijke voordeden het natuurlijk kwaad aanbrengt; waarna hij tot het zedelijk kwaad overgaat, en deszelfs voordeden optelt , enz.
Wij gelooven, dat wij aan onze Lezers, in plaats van dit'Deel van ftuk tot ftuk door te lopen, meer dienst zullen doen, wanneer wij hun den LlXlten of laatften Brief mededeelen, die eene fchetze of beloop van het geheele Werk en van 's Schrijvers gedachten in zich bevat, en tevens de nuttigheid van zijne grondltelling tocst aan het lterkst bewijs tegen het beftaan van con.
,, Dus," zegt de Hoogleeraar, Bladz. 244: „ heb ik zoeken aan te toonen, dat 'er geen oorfpronglijk kwaad is, of kan zijn; maar dat het kwaad, geen
VAD. BIEL. v. IJl'. el, NO. 10. E 6 Uit»



454
yillaume
uitgezonderd , natuurlijk en zedelijk, niets anders is dan eene toevallige afwijking van de werkende krachten in den mensch en in de natuur, welken niets anders, dan het goede, bedoelen."
„ Dit heb ik van veele voorbeelden aangetoond. Mijn oogmerk was , om dit van alle groote algemeene kwaaden, welke oorzaak zijn van de luide klagten der menfchen, te toonen.
„ Daar uit volgt nu:
Dat geen eigenlijk kwaad, welk tot het wezen der dingen behoort, geen kwaad Eindoogmerk, in de Waereld plaats heeft; cn dat alle kwaad maar toevallig is."
„ Op deze wijze wordt de mensch in zoo verre gerust gefield, dat hij kunne weten:
1) Dat zijn Schepper ten zijnen aanzien geene booze oogmerken heeft.
2) Dat nergens in de Waereld geen magtige vijand van het Menschdom is , aan wien god zijne werken ten beste gegeven heeft."
,, In de gantfche fchakel der Wezens is, derhalve, niemand, noch Schepper, noch fcbepzel , die het kwaad meent met het menfchelijk gedacht."
,, Dit was het hoofd-ouderwerp des eeyften Deels."
,, Maar nu was de vraag:
,, Of ook zelfs dit toevallig Kwaad niet kon afgeweerd worden?"
„ Want 't zij het tot 't Wezen der dingen behoort, 't zij het toevallig is, het kwaad blijft toch altijd kwaad."
„ Hierom poogde ik, in het tweede Deel, aan te toonen:
Dat het Kwaad volftrekt onvermijdlijk is, en zelfs door de Almagt cn Alwijshcid niet afgeweerd kan worden.1'
„ 1) In het geval, als de Schepper zijne Waereld naar algemeene Wetten regeert."
„ In dit geval is het onmooglijk, om iedere Botfing, (Collifton,) iedere verwarring der krachten, te ontwijken , uit hoofde van de oneindige verfcheidenheid en de grenzenloze famenvoegingen."
,, a) In geval, als de Schepper zijne Waereld door eenen, (leeds voortlopenden, fchakel van werkingen regeert."
\, Ook in dat geval zoude niet alle kwaad vermijd kuunen worden. Maar colt dan
Zou-



BRIEVEN OVER HET KWAAD.
435
Zoude geene waarheid, geene vaste onveranderlijke wet uer gebeurenisieu , en gevolglijk geene algemeene wet der voortellingen eu oordeelen plaats hebben. De mensch zoude wel minder lijden, maar zijne reden zoude ook geene geoefendheid bekomen."
Ten aanzien van het natuurlijk kwaad, heeft deze Leer geene groote zwarigheid; maar met betrekking tot het zedelijk kwaad is dit zoo gemaklijk niet; men kan zich de noodzaaklijkheid daar van niet ligt, voordellen."
„ Wegens het zedelijk Kwaad heb ik zoeken aan te toonen:"
Dat het, eVen gelijk het natuurlijke, noodzaakiijk is."
,, i) Omdat de mensch, bij geene mooglijkheid, eene aangeboren Alwetendheid koude bezitten \ bij gevolg •was hij derdwalinge onderhevig, zonder dat het mooglijk ware, om daar van bevrijd te worden,"
., i) Omdat de mensch eigenlijk niet door redeneringen , maar door aandoeningen en hartstochten tot werkzaamheid gebracht kan worden."
,, Maar aandoeningen en hartstochten zijn maar blinde krachten; dus moeten zij den mensch fomtijds wel verbijsteren."
,, Z:j kunnen zich niet altijd door redeneeringen laten beduuren, omdat zij zoodanige bedenkingen, (bij voorbeeld, wegens gevaar, als men anderen moet te nulp fchieten) moeten onderdrukken, cn tegen dezelve handelen."
,, De aanuocningen en hartstochten moeten verfchillende trappen cn een min bepaald vermogen hebben; omdat zij ons tot eene verfchillende wijze van werkzaamheid, en mcermaalen tot het te'boven komen van ontzaglijke zwarigheden, moeten aaufpooren."
„ Bij gevolg is bet niet te vermijden, dat aandoe* nin>:en en hartstochten, niet dikwijls tc ver gaan, het verftand verduisteren , en daar tct'cn handelen."
,, Om deze ootv.aak is het zedelijk Kwaad geheel en al onvermijdelijk, en in zijne oorzaken noodzaakiijk."
Dit is de inhoud van het tweede Deel." ,. Hier mede behoorde de mensch , wil hij niet onVerftandig handelen, zich te vrede te houden; want wie zal zich tegen eene onveranderlijke noodzaaklijkE e 2 heid



430 VILLAUME
heid willen verzetten ? Waar over kan men klaagên ? 'Ër blijft niets overig, dan de keuze tusfehen Zijn en Niet zijn."
„ Doch , dit is ook een droevige troost. Daar mede kan men zich' te vrede houden, maar niet vergenoegd zijn. Hierom beproefde ik, of ik ook geene Vergenoegdheid konde te wege brengen, en ik meende, daar toe een middel gevonden te hebben."
,, Reeds voor lang hadt men opgemerkt, dat menig kwaad zijne nuttigheid heeft. Ik drong verder door, en onderzocht, of niet misfchien alle Kwaad zijne Nuttigheid en zijne goede belooningen mogt hebben."
,, Toen vond ik:"
,, Dat iedere foort van Kwaad Nut konde aanbrengen j en in de daad te wege bracht";
,, 1) Of het was eene bijkomende noodzaaklijkheid, of een onvermijdelijk gevolg van de nuttigde fchikkingen in den mensch en in de natuur."
2) Of het was een onvoltooid, een onrijp Goed;
,, 3) Of eindelijk, het was een middel tot groote en weldaadige oogmerken."
,, Ik vond verder:"
,, Dat alle goed uit het kwaad geboren wordt."
,, Dit is ten aanzien van het volmaakte goed daarom waar, omdat de kiem van eene iedere volmaaktheid, noodzaakiijk, onvolmaakt moet zijn , en zich aan onze oogen nog onvolmaakter moet voordoen. Van het onvolmaakte (Stukwerk,') in het goede is dit zoo noodzaakiijk niet."
,, Maar vooral moet dit beweerd worden, ten aanzien van het zedelijk goed, dc Deugd."
,, Voor het overige vond ik:"
,, Dat het zedelijk zoo wel, als het natuurlijk kwaad, de voornaamfte bron is, althans de aanleidende oorzaak, of de beweegreden van onze grootheid en volmaaktheid."
,, Ik heb mij menige kleinigheid (Detail) veroorloofd. Dit is misfchien wel overtollig voor den geleerden Denker. Maar mijn oogmerk was, om meer algemeen nuttig te zijn, en ook den niet geleerden Lezeren, die nog meer troost nodig hebben, dan de Geleerden, troostredenen mede te deelen. Dikwijls heb ik ook, in 't voorbijgaan, mijn oog geflagen op bijzaken, als zij mij gevvigtig genoeg voorkwamen.
Meest-



BRIEVEN OVER HET KWAAD.
43?
Meestal lagen die dingen wel verre uit mijnen weg, maar waren nogthans noodzaaklijke voorbereidingen tot dat geen, welk ik wilde aantoonen, en dat tot
mijn oogmerk behoorde. Echter is het ook fom-
tijds gebeurd, dat zij alleen, uit aanmerking van derzelver eigen belang, een plaatsjen in mijne brieven kreegen."
,, Hier toe behoort, het geen ik van 'smenfchen krachten, van derzelver opklimminge, van den overgang van het natuurlijke tot het zedelijke en geestelijke , van de oogmerken des Scheppers en dergelijke meer gezegd heb."
Daar op volgt de proeve van 's Schrijvers onderftelling, aan de moeilijklte tegenwerping, waar mede men de Godisten ten allen tijde gekweld heeft.
Deze tegenwerping, zoo als lactantius dezelve epikurus in den mond legt, is: „God wil het kwaad uit de waereld wegnemen, en hij kan niet; of hij kan, maar wil het niet doen; of God wil het niet en kan het niet; of Hij wil het en kan het. Als Hij het wil, en niet kan doen, dan is hij zwak; maar dit kan men van God niet zeggen. Als hij het kan en niet wil doen, dan is mj afgunftig; en dit is even min met gods Eigenfchappen over een te brengen. Als hij noch kan noch wil, dan is hij te gelijk afgunftig en zwak; en bij gevolg geen god. Maar als hij het kan en wil wegnemen; 't welk alleen gode betaamt; van waar komt dan het Kwaad? of, waarom verdelgt god hetzelve niet?"
Lactantius antwoordt hier op hoofdzaaklijk — ,, god kan alles, wat hij wil; en in con kan noch nijd noch zwakheid vallen. Dus kan hij het Kwaad wel wegnemen, maar hij wil niet; maar daarom is hij nog niet afgunftig. Want god wil daarom het Kwiad niet wegnemen, omdat het zelve Wijsheid aankweekt ; en in de Wijsheid is meer genoegen en geluk , dan bezwaar in het Kwaad, gelegen,""enz.
De Heer villaume zegt: „ lk zoude liefst niet," gelik lactantius, zeggen, dat god het Kwaad kan wegnemen; althans kunnen wij menfchen ons geene Waereld, waar uit alle Kwaad verbannen is, voorftellen: Ja, wij meenen , in dit wegnemen van het Kwaad, eenige onmooglijkheid te zien; en daarom durven wij het niet waagen , om, met lactantius, te •» Ee 3 be-



438 VILLAUME
bellisfen , dat god alle Kwaad in zijne fchepping had* kunnen vermijden, ot' uit zijne Waereld verdelgen. Ons komt het voor, als of het Kwaad, of ten minften de moosliikheid van hetzelve, een'noodzaakiijk gevolg, (LUJukaat) van de natuur en de geiteltems der dingen in 't algemeen is. Hier mede wordt der Godiijkè Aitnagt niet te kort gedaan; want het is geene Atmagt, om oumooglijkheden tot beftaan te brengen, "noch om de Natuur der dingen te veranderen , maar A'magt beftaat daar in: om ieder ding naar de rnoog! jkhei'd van zijn wezen, en naar den eisch der verëe;iiiir^en; tot het bereik zijner oogmerken in te richi.cn."
Maar dit zoude ik zeggen: al ware het mooglijk. om het Kwaad weg te nemen, dan nog zoude de Schepper uit niet ge laan hebben, omdat het Kwaad eeu middel, en naar ade waarlchijnkikheid, het eenigst middel is, 0111 zijn* groote oogmeiken te bereiken; te weten*- het veradel.n van zijne lcheptelen in het a'gêmeen, en voornaamlijk van den mensch in het
bijzo1 der " „ ,
,. Maar hier in is de Wijsheid van den Schepper enuitfpreeklijk groot, dat hij den onverün. erl jkeu aard der dingen , en het onvermijulijk Kwaad zoodanig beeft weten te beftuuren en te gebrinken, dat hij da*ar door zi.ne groote oogmerken bereike; zoo dat men niet weet, welke van beide famenlopeiide wetten naamlijk . de wet van de volftrekte noodzaaklijkheid' der dingen, of de wet van de wijsheid en goedheid des Scheppers, bij de inrichting van de Waereld, de Grondwet geVeest zij."
., Het is mij, derhalven, om t even, ot men mij toêtta. of dat men ontkenne, dat god het Kwaad heefr kunnen vermijden, of niet. Konde hij het niet vermiiden, dan verliest zijne Almagt niets daar bij, kon hi| het doen, dan is zijne Wijsheid groot; en die is '1102 grooter, als hij zulks niet kon; want m 'dit "eval heeft bij de Wijsbfid en Noodzaaklijkheid zoo^weten te verëenmen, dat beiden aile haare rechten behouden hebben." ,
, Ik vinde , derhalven , in deze bewijsreeën, zekerlik de moeilijkfie, of liever de cenigfte, welke men den Oienaaren der godheid en Voorzienigheid kan tegenwerpen, en tegengeworpen heeft, niets, 't welk



BRIEVEN OVER HET KWAAD.
439
door liet beginzel, waar op mijn gevoelen gebouwd is , l iet kan opgelost worden."
lin als dit zoo is, dan heb ik zeker alles gedaan, wat men van mij kan verlangen; wenfehende in het hart van alle mijne Lezercn even die zelfde gerustheid bezorgd te hebben, welke dit gevoelen mij verfchaft heeft."
Achter dit Derde Deel zijn nog twee Verhandelingen gevoegd, welke eene naauwe betrekking hebben, met des Schrijvers onderftefling, nopens het Kwaad, de eerde Verhandeling is, over de Lier van d n Duivel; de andere, over den Val van adam. Beiden even paradox en vreemd , als de geheele onderdelling des Scnrijvers, maar nogtbans verdienende niet verworpen of aangenomen te worden, dan, na ze met een juist oordeel bondig gewikt en gewogen te hebben.
In de Verhandeling over de Leer van den Duivel, onderzoekt de Schrijver , of wij reden hebben, om deszelfs Beftaan te gelooven; welke hij eerst Wijsgeerig behandelt, en dan de bewijzen, welken men voor het Beftaan van den Duivel uit den Bijbel ontleent , ter toetze brengt.
Wijsgeerig voert de Schrijver geene regelrechte bewijzen aan , voor het niet bedaan van den Duivel, gelijk dit ook onmooglijk is , maar veele zvvaarigheden, uit het begrip, dat men zich gemeenlijk van den Duivel maakt, ontleend, die ons moeten bevreemden, bij voorbeeld.
,, 13 Hij is goed, als een Engel gefebapen, en is zoo boos geworden, dat hij niets dan het'kwaade lief heeft. Van waar komt hem deze islijke boosheid V"
„ 2) Bij de volmaaklte keunis van het goede, haat hij nogtbans het zelve, en bemint hij het kwaad. — ls dit begrijpelijk V"
,, 3) Niets dan kwaad te doen — ik heb eenen vriend die menigmaal pleeg te zeggen: Ik zetie het den Duivel te doen, om enkel logen te fpreken — ik durf 'er wel bij voegen: lk zette het den Duivel, om niets dan kwaad te doen."
,, 4) Dat de Duivel het goede, 't welk hij te vooren beminde, geheel en al zoude haaten, zonder het niet meer te kennen — is een moeilijk raadzel 1"
,,5) bi eeuwigheid boos te blijven , onaangezien de
Goddelijke ftrafi'en is wederom een raadzel; 't
Ee 4 welk,



44©
VILLAUME
welk, volgends de gronden onzer Zielkunde, niet is op te losten; en dergelijke meer, bij voorbeeld:"
De volmaaktfte Goedheid kan het Kwaad wel als een middel, maar nooit als een eind-oogmerk be-
fchouwen. En waarom zou God den Duivel ge-
fgnapen hebben? — Een wezen , 't welk niet alleen eeuwig boosaartig, en dus ongelukkig verdoemd zoude zijn, maar 't welk ook het gantfche menfchelijk gedacht in zonde en ellende zoude Horten! Wat toch koude god beweegen, om hem voort te brengen? Hij, die aile die ellende voorzag, behoefde hem maar ongefchapen gelaten te hebben."
,, Dan, als men deze leer alleen wijsgeerig beftrij.it, is daarmede weinig uitgericht, hoe zeer men dezelve ook aan 't wankelen gebragt moge hebben," zegt de Schrijver Bladz 262. en met recht, men kan het beftaan van iet of iemand nooit wegpraten, wanneer 'er facta, daadbcw jzen voor dat beftaan mogen zi jn. Dus komt het'er hier op aan, wat de Bijbel zegt. Hier vraagt nu de Schrijver: h deze. leere wel eens leere dèr Openbaring?
Hij merkt aan, dat het woord \ivQoXoq een aanklaagcr betekent, en dat men dus b. v. 1. petr. V: 8. aan menfchen moet denken, Jooden en Heidenen, die de Chrstenen gaarne zouden verdelgen — De Bezetenen, in de Euangeliën, waren, zeer waarfchijnlijk — ten deele, dolle menlchen, ten deele, zulken, die met vallende ziekten gekweld waren. Op de bedenking, dat men echter bij geene moogelijkheid alle plaatzen, die in de redenen van jesus of de fchriften der Apostelen van den Duivel fpreken, door aanklager, krankheid, of zonde verklaaren kan, merkt hij op, dat de Apostelen Jooden waren, vol Joodfche vooröordeelen, de zelfs nog doolingen hadden , na het ontvangen van den Heiligen Geest. En ten opzicht van jesus Vraagt hij: ,, Hoe, als jusus, zonder dwaling en zo der vooröordeelen te hebben, de taal der Joodfche vooröordeelen gefproken hebbe ?" Het welk hij vervolgends po'»gt te bewijzen.
Omtrent het Oude Testament, maakt hij deze aanmerking: — Dat moses en de Profcelen nooit van den Duivel gefproken hebben — Hij gist Bladz. 173. dat de leere van den Duivel uit Babijlonië afkom It'ig is, of misfchien wel van nog laater oorfprong, van de
Hei-



brieven over het kwaad.
441
Heide-nen, en wel van de Manicheën, fluitende de Verhanoeling met eene vergelijking tusfehen het Ma~ nicheïsmus et: de leere van den Duivel. ,, Ja, zegt hij, deze leere is een zuiver Mdnicheümus^ adeen met dit ouderfcheid, dat de Manicheën hun kwaad beginzel eeuwig en van god oniifhanglijk maakten: maar voor het overige heeft de Duivel even het zelfue charakter, als dat beginzel; liefde tot het kwaad, een öhverzoenlijken haat tegen den goeden Gód; hij is ook bijkans even magtig; reeds met den aanvang van de waereld (hooide hij "het kwaad in dezelve; dit kwaad wordt hem alleen toegefchreven , en werkt nog fteeds voort. Dit alles leerden de Manicheën; en even hetzelfde leeren onze Godgeleerden van jden Duivel. Het eind-oogmerk is, in beide gevallen, het zelfde. De Manicheën zeggen : het goede beginzel zal éénmaal over het kwaade ztgepraalen, het kwaad doen eindigen, en de febepping redden. De Christenen leeren , dat god ten laatflen den Sata i in de hel zal oplluiten, en de werken des Duivels, alle kwaad, een einde doen nemen. Kan de gelijkheid groot er zijn? En wie ziet de verwantfehap van beide leeren niet ?"
„ Dus vervallen wij, in onzen vroomen ijver voor de oude aangenomen leere van den Duivel, daar toe, dat wij, uit Rechtzinnigheid, eene Heidenfche Leere voorftaan, en Manicheën worden! — Hoe moeten wij ons daarbij gelleld vinden !"
Wij hebben deze woorden bijzonder daar toe aangehaald, om te doen opmerken, hoe, wanneer' men zulks wil, de kettermaakerlj aan alle kanten zou 'kunnen te pas gebracht worden, waarom geen verftandig waarheid - minnaar van dat, in zich zeiven zoo nietig wapen, gebruik zal maaken, het welk alle zijne kracht uit de onkunde ontleent.
Nopens de Tweede Verhandeling over den val van adam zegt de Schrijver Bladz. 298. „ Ik verzoek zeer ernftig, dat mijne Lezers mij niet naar eenige afgebroken hellingen bcöordeelen en veröordeelcn. Hij, die over mij wil oordeelen, moet mij geheel hooren, en — verftaan." en bij het (lot: ,, Zonder twijfel kan men, met kwaade oogmerken bezield, deze proeve verketteren, door mijne (tellingen in een verkeerd licht te plaatzen. of uit elkander te ruk'en.
E e 5 Maar



44& villaume
Maar dan heeft men mij niet verfiaan, niet willen ver* flauii. De verftandige zullen mijne welmeenende pogingen, hoop ik, niet verlmaaden. Misfchien zal ik dank bij hun behaalen."
Noodzaakiijk was deze aanmerking van den Schrijver 1 f)ij voorbeeld. Hoe zeer vreemd ja ketterachtig zou het 'er uitzien, wanneer men in 't afgetrokken leest Bladz. 352. ,, Ik beweere, dat 'er eigenlijk geene ftraf heeft plaats gehad; dat al het ongeluk alleen in adams verbeelding beffondt; dat God hem met dat geen , 't welk zijn onvermijdlijk en weldaadig noodlot was , als met eene ffcralfe bedreigde." Bladz. 374. Is de mensch voor die eerlte ongehoorzaamheid met den dood geftraft geworden? Deze vraag zal zonderling fchijnen, maar ik houde ze voor zeer gegrond," enz. enz.
Doch, men leze de Verhandeling geheel, dan ziet men , dat 's Schrijvers grouddelling nopens het kwaad, deszelfs noodzaaklijkheid, en het voordeel, door hetzelve aangebracht, ook in deze verhandeling gebracht is, en door oen Schrijver gebruikt wordt, als een' lleutcl, urn aile de zwaarigheden in de gefchiedenis van adams val, op te lósfen.
. Het geheel komt hier op neder; zoo als de Schrijver zelve het famentrekt Blfidz. 376. „God heeft den mensch zoo goed gefchapen, als deze kon gcfchapen worden. Almagt of Alwetendheid kon de mensch niet verkrijgen, bij gevolg was hij feilbaar — Én ftondt bloot vcor onhcrllelbare rampen. — Dit kon hij niet weten , en in 't algemeen kon hij zich van gebreken, van rampen j van kwaad geen denkbeeld maaken, zonder eigene ondervindinge. liet was echter voor hem van het groottte belang, om dit te leeren."
,, Zulks met woorden te doen, was volflrekt onmoo^lijk. Met woorden kan men wel denkbeelden te rug roepen, tegenwoordig zijnde begrippen bij een voegen; maar geene eerfte denkbeelden voortbrengen. Ondervinding was derhalven volltrekt noodzaakiijk."
,, Deze ondervinding kon de mensch door te feilen, en wel daardoor alleen, verkrijgen."
„ Zedelijke mishagen konden al te groote nadeelen aanrichten, en nog niets leeren; omdat de llraf twijfelachtig is, en meestentijds eerst laat komt."
Naar.



BRIEVEN OVER HET KWAAD. 443
Naardien de mensch noodzaakiijk feilbaar was, kon hij de oiilterilijkheid op aarde niet verkrijgen; arbeidt was voor hem, in veele opzichten, noodzaakiijk. De menfchen moesten aan elkander ondergefchikt zijn, zo eene Maatfchappij ftand zoude grijpen. Smarten waren onvermij dhjk."
-,, Dit alles kon God den mensch wel rechtftree.ks bekend maaken; maar het zou geheel nutloos geweest zijn. Maar, om verhevener oogmerken te bereiken, kon hij ook eene gantsch andere richting nemen, welue. zonder de dingen te veranderen, daar aan maar een ander aanzien gaf."
,, Daarom Helt God den mensch als in eenen ftaat, welke voor hem niet gefchikt fcheen te zijn, omdat hij in denzelven niet kon ftaande bhjven; op dat eene allerzichtbaarlte verandering mogte voorvallen, als hij in zijnen rechten ftaat geplaatst zou worden. Deze, zoo zeer zichtbare, verandering was voor den mensch nuttig; daar door werdt hij tot oplettendheid op zijn gedrag, en tot omzichtigheid en behoedzaamheid opgewekt." —
,, Hoe fterk moest ook de indruk niet zijn, welke dc fchikking van god op hem maakte. De gedachten van zoude , van ftraffe, van ongeluk , van eenen Rechter, drukken zich in zijne ziel in, en brengen hem in eene verbaazing , waardoor hij noodzaakiijk tot opmerkzaamheid, tot omzichtigheid moest opgewekt worden." ■
Volgends dit beloop van gedachten , is 1111 in deze Verhandeling de gefchiedenis van den val opgehelderd , eu naar des Schrijvers oordeel, geheel van zwaarigheden bevrijd. De mensch werdt door het gebod van het niet eten, en door de overtreding van het zelve gebragttot eene heilzame ondervinding, wat kwaid is,, waar d .or hij vervolgends voorzichtigheid en omzichheid leerde. — Het geen hem op zijne ongehoorzaamheid bedreigd werdt, waren in de daad geene ftrahvn, mair het land onkruid voortbrengende, moeilijke arbeid, de dood; en voor de vrouw, de oud. rwerpbig aan den man, enz. nemen alleen de gedaante van ftraÓen aan, om den mensch zijne zwakheid te doei> kennen , en door fterke indrukken voorzichtigheid te leeren.



444
H. G. VAN BREUGEL
T/aoi Simeonis %tp«mtp:oq; five [viri cantio,quam ^ male dicunc cijcueam, ad novum revocata examen, vera:que cantantis menti reftituta ab hermanogerh. VAMJREUGüL, Ecceles. apud Dordracenfes Emerito, Scholarumque eos inter Curatore. Dordraci Tijpis Llusféanis. 1791.. 90 Pagg. Oct.
Dat is:
De dankende Lofzang van simeön; of 's mans Lied, het welk men verkcei delijk zijnen zwaanenzang noemt,
. op tristar ten onderzoek gebracht, en de waare zin des zangers opgefpoord door h. g. van iireügel enz. ■—1 De prijs fffi - 15 - :
TV/?isrchicn zullen onze Lezers oordeelen , dat onze lvl aankondiging van dit Werkjen wat laat komt , en achterlijk is , wij zullen dit niet ontkennen , maar ons daar mede troosten, dat zij dan , in dat opzichte, gelijk Haat, met dc grondftelling, volgends welke di Eerw. v.\n rif.eugel den Lofzang van simeön in dit Werkjen verklaart. Eene grondftelling en verklaarin , die voor eene halve eeuw misfchien groote toejuiching zou ontvangen hebben, toen de Cocccaanfche pftderftellingen in de uitlegkunde meer heerfchende waren ; maar aan welke wij thans dat geluk niet durven beloovcn, nu men meer tot eene eenvouwiger wijze van fchriftverklaring neigt, en den Bijbel leest, als een Boek, in eene menschlijke taal, aan menfchen gefchreven.
De Hoofd-onderftelling van den Eerw. van rreugel komt hier op neder, dat men den ouden simeön niet moet achten van zich zeiven en vr.n zijn verfcheiden uit deze wereld, gefproken te hebben, met die woorden: Nu laat gij Heer, uw' dienstknecht gaan in vrede. enz. luk/ II. 29. Gelijk het eenypuwigst fchijnt te wezen , en ook door de Uitleggers gemeenlijk dus begrepen wordt — Neen, siMEön is bier een Profeet, die hooger zaaken bezingt. De knecht des Heeten, daar hij van gewaagt , is het Israclitifche volk. en simeön dankt God, dat hij het zelve thans ontflagen beeft, in vrijheid gefield heeft, uit de dienst, baarheid der wettifehe huishouding; met 600 voorbeelden



de dankende lofzang van simeön. 445
den Ion de grijze van breugel §. 12. aantoonen,
dat het Israëlitifche voik de knecht van God heet. Ook was het waarlijk de knecht van God §. 14. zijnde van God in dienstbaarheid fServituttm, dat ook flaverntj kan heeten) gebracht van moses tijden af tot die van simeön toe.
Dezen knecht ontflaat de Heer nu §. 17. ccTroKósiv kan hier niet verhaald worden, door gaan laten, voor fterven. „ Want, om niet alles te zeggen, door de dood roept God zijne knechten, en brengt ze tot zich, maar hij laatze niet gaan, hij zendt zeniet weg!" Dus redekavelt de Heer van breugrl!!! Neen! men moet het vertaaien: Heere gij ontflaat uwen knecht, te weten van die wettifche dienstbaarheid. Het bewijs! Het woord kan dit betekenen, en kon simiön thans wel iet gepaster 2ingen, tot lof van God, en onderwijs van het volk? §. 25. In het voorbijgaan merkt de Heer van bkeugel op, dat het in ons land vrij algemeen de gewoonte is, dat men dezen lofzang van simeön zingt na het vieren van het H. Avondmaal. Maar, indien nu simeön in deze woorden zich zeiven en zijn dood bedoeld heeft, zouden dan ook alle de lidmaten na zijn voorbeeld om de dood moeten wenfehen ? Dat zij verre! Maar gepaster zingen wij tot lof van God, dat liij zijn knecht Israël ontflagen heeft van de Wettifche Dienstbaarheid l!!
Maar simeön zingt; nu ontflaat gij, enz. en het Jsraëlietifche volk is eerst lang daar na ontflagen van die Wettifche Dienstbaarheid — Doch geene zwaarheid <§. 28. De tegenwoordige tijd haat hier voor'den toekomenden. Of wilt gij liever, want een geleerde heeft altijd nog meer dan één huismiddelrjen, om zich te redden: Gij ontflaat, is hetzelfde, als gij begint te ontflaan — naar uw woord §- 29. niet dat woord, die openbaring, die aan simeön gedaan was. dat hij'den dood niet zien zou, enz. vs 26. Ei neen! Wie weet niet, dat bet woord des Heeren het Profeetisch woord is ? In vrede betekent, met alle geluk, enz.
Het overige van den Lofzang onderfcheidt en vat de Heer v^n breugel dus op:
Want mijne oogen hebben uwe zaligheld gezien, die gij bereid hebt. (deze woorden , die gif bereid hebt, brengende tot v; 30. en van het volgende afzonderende).
Een



446invall. gedachten aan0. 't haaig kloven , enz.
• Een licht ten behoeve van alle volken; Tot verlichting der tleiclenen, en tot heerlijkheid uWs volks Isfaëls.
' Doch, wij zijn reeds langer geweest in deze Recenfie, dan wij ons hadden voorgefteld, en dan misfchien. nodig is, in een Stukjen, dat zoo ver achter aan komt.
invallende gedachten aangaande den oorfprong der hairkloveriicn , over de Godsdienst - oefeningen der verfchillende gezintheden onder de Christenen. Te Amflerdam, bij i). M. Langeveld, 1792. 14 Bladz. gr. bvo. De prijs is f: - 4 -:
Eene, wel oppervlakkige, doch nuttige voorfïelüng, gefchikt, om de menfchen tot bedaardheid en infchikliikhetd , omtrent de verfchillende tevoelens in den Godsdienst op te leiden, waar toe de Schrijver eene Allegorie bezigt, die wij elders meer gelezen hebben, vervolgends op deze wijze, den oorfprong en het gevolg van onberaden en heethoofdige tw sten, duidelijk opgevende: ,, In 't begin nam men dc Leer van 't Christendom aan, zonder daar over te filofofeeren. M^aT helaas ! dit duurde niet lang. De menschlijke^ nieuwsgierigheid werdt wel haast genoopt tot het doen van veele vraagen" —
,, Op zich zelve was deze nieuwsgierigheid niet méér te laaken, dan alle wijsgeerige weetlust" —
Maar de menschlijke eigenliefde openbaarde zxh weïhaast, op eene verkeerde wijze. De één meende deze en de ander gene begrippen in de H. Schrifteri te vinden. Dit verdeelde de gemoederen; men begon elkanders gevoelens te beftrijden , de geesten werden warm, men werdt moeilijk en afkeerig van elkander. Men 'zag om naar aanhangers; formeerde partijen, en de partijen geformeerd zijnde, was de vrede uit de kerk gebannen."
Toen het zoo verre gekomen was, vondt mert _'?oej; „ kerkelijke vergaderingen bü een te roepen
wjer uitflap juischt zoo was, als 'er natuurlijk
moest verwacht worden: naamlijk, de fterkite partij verklaarde haare gevoelens voor waarachtig, cn 1'telde
vast,



A. LAMPRECHTS, KORT BEGRIP, ENZ. 4.7
vast, dat die altijd in de Kerk, voor grondwaardigheden, zouden geleerd, worden."
Een ieder, welke deze gevoelens niet wilde aannemen, werdt uit de Kerk gezet, en even, als of die lieden, door hunne wezenlijke of vermeende dwaaling, de grootfte guiten waren, niet zelden te vuur en te zwaard vervolgd." enz. —-
Kort Begrip der Bijbelfche Zedehinde, in twee en vijf tig Lesfen voorgefteld, ten dienfte van zijne Leerlingen , door amos lambrechts, Predikant te Doetichem. Te Doetichem, bij H. Janfen, 1792. 120 Bladz. ivo. De prijs is f: - 7 -:
Geen onbillijk Leerboekjen , waar in de Eerw. lambrechts, een Kort Begrip der Bijbelfche Zedekunde, bij wijze van vragen en antwoorden, mededeelt ; alleen zijn 'tr fommige dingen ingemengd , welken men misfchien in een lbortgelijk Boekjen liever zou misfen, omdat zij of overtollig fchijnen, of voor nadere ontwikkeling van denkbeelden vatbaar zijn. Dus merken wij de 13 en 14 Vragen en Antwoorden aan, in de 27fte les, Bladz. 57. 58. Ook wordt Bladz. 35 gevraagd:,, Van wat aard is 't li'aercldsch danfeu ?" En het antwoord op die vraag is:,, Het verraadt doorgaands een ijdel en ligtvaardig gemoed." Hier dient zeker nader bepaald te worden , wat de Onderderwijzer door IVacrcldsch dansfen verftaat ? en waar0 om hij in het antwoord zegt, dat het doorgaands een ijdel en ligtvaardig gemoed'verraadt? In de aolle Les verklaart zich dc Eerw. lambrechts tegen den lengen, om iemand daar door een dienst te doen, of uit • zeker gevaar te redden. — Doch, is dit, volgends zijne eigene bepaaling, Bladz. 59. wel een leugen te noemen? in het antwoord op de 9de Vraag, heet de lengen, eene ondeugd, welke hier in beftaat, dat men anders fpreekt, dan men in zijn hart gevoelt. ,, NB. Om Zijnen naasten te bedriegen, of voor eene kwaade zaak te pleiten?"
Wij gelooven, dat dit Boekjen, door eenen bekwammen Onderwijzer, met nut en voordeel kan gebruikt worden.
Be-



448
C. PALISSOT
Belangrijke Vraag/luiken over eenige Godsdienjlige geyoeleris, inzonderheid o»er den Oorbiegt, der Nationale Vergadering aangeboden , door charles palisSot- Uit het Fransch Vertaald. Te Leijden, bij Van der Spijk en Comp. 1792. 35 Bladz. De prijs is f: -8- :
Dit kleine, met veel warmte, en waarheid, opgeftelde Stukjen, kan tot een bewijs verftrekken, dat men in Frankrijk nog zulke lieden vindt, die den Godsdienst weien te eeren, en denzelven af te fcheiden van de bijgeioovige denkbeelden , met wrelken veelen van zijne dienaars zich niet gefchaamd hebben, dien te bezoedelen. De Hoofd-'inhoud behelst een voorhiel van het nadeelige, en gevaarlijke, van den Oorbiegt, die in da Roomfche Kerk in gebruik is, aangetoond door redenen, die voor Protestanten niet nieuw zijn, en die hier op het krachtigst worden aangedrongen. Dus fpreekt de Schrijver met vuur de Nationale Vergadering aan. Bladz. 24.
Wetgevers, Vaders van het Vaderland, ontveinst voor u zeiven niet, dat de geestdrijverij tegen de wijsheid uwer decreten , geen magtiger wapen heeft dan de bie<n; verbergt voor u zeiven niet, dat dezelve nutteloos gemaakt zullen worden , zoo lang de Priesters door eenen verborgen invloed in het geheim alles zullen kunnen vernietigen, wat gij met zoo veel zorg en werkzaamheid opgericht hebt. Zijt verzekerd, dat de Conltitutie waggelend zal zijn, ja, dat zij zelfs, niet wezenli k beltaan zal, zoo lang het bijgeloof, gewpend door eene verholene verltandhouding met de volken, de noodlottige magt zal behouden, om die tesen haar te doen opltaan. Het is geen godsdienftig bevoelen, het is , indien ik het durf zeggen, eene flaatkundige Ongodvruchtighcid, die men moet affchaffen. rjat alle Godsdienften het recht eener verdraagzaamheid , of liever eener algemeene vri'heid fmaaken, de rede en het geweten vorderen zulks; maar dat alles, wat in de tempels gefchiede, openbaar zij en gade gellagen worde. Geen dier gebruiken, die'zich voor het licht verbergen, en misdaadige inblaazingen kunnen begunstigen, geen Godsdienst kan die dulden. Overhaast u echter met, om dit mis-
bruik,



EELANGRIjKfe VRAAGSTUKKEN, ENZ. 449
bruik, hoe baatlijk het ook zij, door eene wet te vernietigen; het is ongelukkiglijk vermengd met die gevoelens , welker vrijheid gij gedécrétcerd hebt, en het is hier. dat het Bijgeloof de Staatkunde moeibjkhjkheid baart, het is hier, dat de Rede, de Zedekunde zelve zich moet buigen voor de verblinding der Natiën, die door de Priesters ten ondergebracht zijn, maar het gevaar dringt: fpoedt ti, om het volk te verlichten, cn in overvloed gefchriften te verfpreiden, die de waarheid voor hetzelve bevatlijk maaken. Wendt tegen de redeloosheid, in welke de Priesters het volk poogen te houden, de onoverwinlijke mi"t yan het algemeen gevoelen; tn dat de Rede eindelijk haare zendelingen hebbe: Dan zullen de kluisters die het volk geketend houden, van zelve afvallen - het zal dan zells de eerlte zijn, om van uwe wüsheid een Decreet te verzoeken , het welk , in alle godsdien, «en, de verholen plegtigheden verbiedt, het zal begrijpen, oat een dergelijk misbruik nimmer als een godsdienstig gevoelen aangemerkt kan worden en dat de veiligheid van den ftaat 'er de vernietiging noodzaakiijk van vordert; dat goede volk, zoo langen tijd bedrogen, zal, zonder geweld, zijne oogen voor het licht openen ; het zal voor de gevaaren , die het tot in zijne haardftede dreigen, ziddcren;het zal niet meer dulden, dal.zijne-innerlijke geheimen, die van zijn bed, en tot zelfs zijne eigene kinderen aan die heilisa tijraniiij verflaafd blijven; het zal zien, dat het luk van den Priester nog zwaarer drukt, dan dat van den Despoot ot hever, dat deze beide flavernijën elkander noodwendig moeten helpen, en met elkander overeeiittemmen. —
Vervoigeuds de bewooners van het platte land aanfprekende, en hen tegen het misbruik, dat van de Oorbiegt geraakt kan worden, gewaarfchuwd hebbende, vervolgt hij Bladz. 27.
„ Onderfcheidt evenwel fteeds den Godsdienst van zijne Dienaaren, gij moet hem voorzeker waardeeren en eerbiedigen. Hij is het, die u in uwen arbeid ltcunt, in uwe fmarten troost, en die u in de rust van uwe gewetens, van het eenige geluk, den mensch waarlijk waardig, genoegen doet fmaaken. Verwart het verkeerd_ gebruik der Biegt niet met de wezenlij, ke Boetdoening. Verre zij van mij ^ denkbeeld VAD. E1BL.V, PEEL, KCJO. ff J * ^



45°
m. van marum
om die heilige rechtbank te willen vernietigen, die da mensch, tusfehen zijn geweten , en God, moet plaatzen, liet is te gewigtig. om aan zijne zwakheid niet alleen de hoop, maar zelfs de zekerheid te laten, om zich, wanneer hij gezonuigd heelt, met dien goedertieren God, die niets wacht, dan zijn berouw, weder te verzoenen. Dat een Priester, dit keur ik goed, op zekere tijden van het jaar, op den Predikftoel klimme, dat hij u een gewetens onderzoek voorleze, het welk goed opgefteld is, en niets vervat, het geen u ergernis kan geven, niets , het geen de fchaamte uwer vrouwen, en nog veel minder die der jonge Maagden , die hem aanhooren, kan ontrusten. Dat hij u vervolgends uitnodige, om u zeiven aandachtelijk na te fp*euren , om u voor den God, die iii uwe harten leest, eu die alleen daar in kan lezen, van de feilen, die gij zoudt hebben kunnen begaan, te befchuld'iTen, en dat hij u eindelijk uit den naam van God, dien gij niet bedriegen kunt, verklaare , dat, indien uw berouw oprecht is, uwe zonden u vergeven zijn." • ,,, ..
In eenen Brief van den Auteur aan een zijner vrienden, die achter dit Werkjen gevoegd is, beklaagt hij zich, dat zijn voorftel door de Jacsbif nen" afgekeurd is, waar uit hij veel onheils voorfpelt. —
Bedenkingen en Proefneemingen tot verbetering der middelen, ter redding van Drenkelingen, door m. van maruw. Te Haarlem, bit A. Loosjes, Pz. 1793. 122 Bladz. In gr. Octavo. De prijs ts /i-:-:
Hoe zeer het nut der dephfogifHfiheof liever Levenslucht, in verfchillende foorten van bezwijmingen, door onderfcheidene proefnemingen der beroemdlle Natuurkundigen, op de overtuigend fte wijze zij aangetoond, heeft men echter van dit heilzaam middel tegeus zoodanige ongcfteldheden en vooral ook ter her(telling van Drenkïingen, verre na zulk een gebruik^niet gemaakt, "als derzelver werkzaamheid verdiende. Onder de voornaamlle oorzaaken hiervan telt



bedenkingen en proefneemingen , enz. 451
de Schrijver van dit voor ons liggend Stukjen, de moeilijkheid., om deze lucht in zoodanig een toeliet te bcfluiten, waarin zij gereedlijk na de plaats, waar een drenkling is, kan worden gedragen, en waaruit zij tcffens gereedlijk kan overgenomen worden, in de blaas of pomp, door welke "men ze een Drenkling kan inbrengen. — Zelfs de Heer goodwijn, uit wiens proefnemingen, in zijne bekende Verhandeling door de Maatfchappij der Dreiklingen te Londen bekroond, het nut der zuivere lucht tot het betitel der verdronkenen zoo duidlijk is afteleiden, fchijnt zich uit dien hoofde zo weinig moeite gegeven te hebben , om deze foort van lucht boven de gewoone dampkringslucht ter redding dier ongelukkigen aan te prijzen.; — De Heer van marum middel gevonden hebbende, om deze lucht zeer gemaklijk en in eene groote hoeveelheid te verkrijgen, en tevens zonder verlies haarer zuiverheid zeer langen tijd te kunnen bewaaren, deelt zijne proeven en ondervindingen deswegens in dit werkjen mede, en geeft tevens zijne bedenkingen op nopens de wijze zoo wel, om dezelve behoorlijk aan te wenden, als, omtrent de overige middelen, welke re gelijk tot herftel der Drenkïingen met voordeel kunnen aangebragt worden.
Ten einde deze lucht op eene gemaklijke en niet kostbaare wijze te verkrijgen , bedient zich de Heer van mari.mm, van den falpeter, dien hij in kleine fechthalzen of matrasfen van porceleinaarde uit de bekende fabriek van wedgwood , bekleed met een lutitm Uit gelijke deelen pijpaarde en zand met koehair doormengd, doet gloeijen, cn daardoor uit 4 fff Salpeter, drie cubiek voet van deze gezuiverde lucht verkrijgt, waar van ieder voet voor minder dan vijftien ftuivêrs kan bereid worden , 't welk hij voor dien pfite noc h tut den bruinlteen , noch uit den Mercur. praccipito 'is fuber , had kunnen bekomen.
Ter bewaring dier lucht bezigt de Heer van marum zekere Recipiënten of ontvangglazen, door hem bij de befchrijving van zijnen gazomëer bekendgemaakt, en waarin de lucht zoo wel afgefloten wordt dat zij, na verloop van een geheel jaar, niets van haare zuiverheid verliest, en welke glazen tevens zeer gemaklijk te verdragen zijn , waar het verëischt wordt,, en te gelijk dienen, om de lucht, welke zij Ffa be-



M. VAN MARUM
bevatten , te doen overgaan in de blaas of pomp, waardoor men ze den Drenkling' wil inbrengen. Behalven de befchrijving dier werktuigen en de wijze om dezelve met lucht te vullen, vindt men ook eene afbeelding, ter opheldering van dit alles dienende, zonder welke wij ook niet in ftaat zijn, onze lezers 'er een duidlijk denkbeeld van te geven, en hen daarom tot het werkjen zelf moeten te rug wijzen. — . .
Wegens de gefchiktfte manier, om de zuivere lucht uit het glas over te " nemen en in de Longen der Drenkelingen -te brengen, merkt de Heer van marum aan, dat een blaas van een kraan voorzien daartoe het eenvoudigst middel zou zijn, zo dezelve niet onderhevig ware aan lek worden en bederven, en geeft daarom den voorrang aan eene eenvouwige pomp,(waarvan mede eene befchrijving en aftekening voorkomt,) om daardoor de lucht door de neusgaten van den Drenkling in zijne longen in te brengen. De pomp door den Heer goodwijn ter inblaazin°-%an dampkringslucht, die ico cubick duimen inhoudt, gebruikt,komt hem met reden te groot voor en z'fne kleinere, die 23 duimen bevat, is in de daad tor dit oqgmerk' gefchikter. — Dan behalven het inbrengen der zuivere en het uitbrengen der fchadeliike lucht, is ook de herftelling der dierlijke w.rmte een noodwendig vereischte ter redding van Drenkïingen. — Tot dit einde geeft de Heer van marum aan het warme bad de voorkeur boven alle overige middelen, dewijl men hier door in ftaat is eenen genoegzaam bepaalden graad van warmte trapswijze aan het geheele ligchaam van den Drenkling mede te deelen, en tevens te onderhouden. Bij gebrek hier, van zou de warme asch het verkicslijkst zijn. — In een zeer hooggaande graad van bezwijming, waar de twee opgenoemde middelen te kort fchoten, zoude men ter opwekking van het kwijnend levensbeginfel van het hart, met voordcel van de electrifche ftof gebruik kunnen ,maaken. «
De ftroomen of ftraaleti van eene wel werkende electrireermachine door het hart des Drenklings been geleid, zouden ter opwekking van deszelfs irritabilüett en faamentrekkend vermogen der fpiervezelen een nuttig vermogen kunnen oefenen: dog fterkcr electnlcbe
fchok-



BEDENKINGEN EN PROEFNEEMTNGEN, ENZ. 453
fchokken moeten vooral gemijd worden , dewijl proefnemingen geleerd hebben, tdat dezelve veel eer in ftaat zijn, de irritabiliieit der fpiervezelen geheel te vernietigen, dan aan te zetten. Daarenboven kan ook de Electrifeermachine dienen, om te ontdekken, of een Drenkling volftrekt onherftelbaar zij, dewijl ds fpiervezelen , zo lang 'er eenig leven in is , zich famentrekken, wanneer 'er de electrifche ftroom door-* gaat, en men dus geen beweging in de armen of beenen van een Drenkling ontwaar wordende , na 'er zelfs middelmatige fchokken te hebben laten doorgaan, zich wel verzekerd kan houden , dat het vruchtloos is, eenige poging ter herftelling aan te wenden. Tot het een en ander prijst dus de Heer van marum het gebruik der electriciteit, en befluit zijne Verhandeling met het opgeven van eenige proeven , waarin het inblaazen van zuivere lucht en het gebruik van 't warme bad, ter herftelling van verdronke Konijnen, met voordeel werden aangewend. — Wij twijfelen niet, of de beoefenaars der Genees- en Heelkunde, die hunne pogingen tot herftet der Drenkïingen zo dikwerf te leur gelteld zien, zullen den inhoud van dit werkjen overwigtig vinden , en eene ernftige overweging waardig keuren.
Verhandeling over de Honds ■ dolheid , bevattende, eenige eenvoudige aanmerkingen over de eerjle algemeene of oorfpronglijke oorzaak der Honds- dolheid'of'Watervrees, welke, wanneer door proefneemingen bevestigd, zoude kunnen verftrekken, om voer een gedeelte, zoo niet in het geheel, voor te komen, dat het geflagt der Honden , zoo menigvuldig, als gewoonlijk van deze vreeslijke vergiftige kwaal aangetast wierde. Voorgefteld tot nut van het menschdom. Nevens een Nafchrift ,waarin medegedeelt word een middel, alhoewel zeer eenvoudig in zijn voorkomen , egterproefondervindelijk , onfeilbaar bevonden, tegen de geduchte gevolgen der dolle Hondsbeet. Door ANDREAS JUI.IUS AUGUSTUS LOOFF , Me-
dicinac Doctor te Rotterdam. Te Rotterdam, bij |. Meijer, 1793. 56 Bladz. In gr. 8vo. De prijs is f:-n-:
Tn het Jaar 178;. halt de Heer p. 7. looff, in leven * Geneesheer te Groningen , eenige aanmerkingen we* F* 3 geus



454 A. j. a. l00ff
gens den oorfprong der Honds - dolheid , in't Zevende Heel der Handelingen van 't Genootfchap , Servandis Civibus , in het licht gegeven, waarin hij beweerde, dat de algemeenheid dier ziekte in 't geflagt der Honden waarfchijnlijk moest toegefchreven worden aan belette teeldrift, cn dc gevolgen van het opgehouden en bedorven zaadvocht. — De veelvuldige voorbeelden dezer ziekte bij Jachthonden van het manlijk geflagt, en de gewoonte om een groot getal pas geboren Téeven van kant te doen, waardoor de evenredigheid tusfehen de beide geflagten vooral bij deze zoort van Honden, zoo aanmerklijk vermindert, en 't voldoen der natuurlijke drift ter voortteeiing belemmerd wordt, waren de voornaamfte bewijsredenen, waarop dit gevoelen gegrond was. — Dan , de weinige opmerking , die deze Helling van den Heer loof.f bij bet publiek gehad heeft, fpoordc den Schrijver van dit Stukjen , Zoon van den opgemelden Geneesheer, aan, om het waarschijnlijke van dit gevoelen nader te betpogen . en op de noodzaaklijkheid van eene verdere proefondervindelijke nafpeuring dezer zoo gewigtigc zaak aan te dringen. — Wij hebben echter in dit Werkjen geene nieuwe bewijzen voor zondanig eene Helling kunnen ontdekken, alles wat de Schrijver daarin ter neder helt, komt höofdzaaklijk Uit, op eenige vrij wijdlopige redeneeringen , over de gelijke evenredigheid der beide geflagten in menfchen en dieren, het groot kwaad, waaraan men zich fchuldig maakt met deze Natuurwet, door Godzelven ter inftandhouding van al 't gefchapene ingefteld, te verbreken, (te weten, met de Teeven van kant te helpen) en de gevolgen, die door de ontaarting van 't opgehoopte zaad en daaruit ontftaande befmetting der vochten , kunnen geboren worden., waaronder bet niet onmooglijk ware, dat ook de Honds-dolheid konde zijn. — Dit laatfte, waar het toch voornaamlijk op aankomt, wordt door den Heer looff, met geene andere redenen bekleed, dan eepige aanhaalingen' uit boeriiaeve en galenus, om te bewijzen, dat 'er eene behoorlijke evenredigheid en beweging in de vaste en vloeibaare deelen tot de gezondheid'noodzaakiijk is , en dat alle de buizen onzes lighaams verëenigd zijnde, een der vogten , dat bedorven is , de overige bennetten kan; terwijl zij tevens de zonderlinge uitwerkingen van het zaad,op het
hg-



VERHANDELING OVER DE HONDS-DOLHEID. 455
I
Jigcbaamsgeftel van menfchen en dieren, uit 't verfchii tusfehen den eunuchus en den ougefchonden man, den hengst en 't ruiupaard, den Hier, os, enz. nader onder 't oog brengt. Iet 't welk tot bewijs zijner Helling zeer weinig klem heeft.
Voor 't overige merken wij omtrent dit gevoelen ('t welk reeds, zo wj ons niet bedriegen, door den Heer biiogiani in zijn uitmuntend Werk de Fcneno Ani:na;niu:n naturali et acquifito, te berde is gebragt) alleenlijk aan , dat men tegen deszelfs waarfchi.nlijkheid zeer gewigtige bedenkingen geopperd heeft, waar omtrent , onder anderen , het Werkjen van den Hoogleeraar s. s. f 1 nre, disquifitio phyjico-medica, an in . canibus per caslra/iotiem po</it praccayeri rabics ? Li/igae 1784. verdient nagelezen te worden.
In een Nafchnfc geeft de Schrijver nogmaals de bereiding op vr.n het middel, tegen de Honds-dolheid, voorheen door zijn Heer Vader aan het bovengenoemde Genootfchap medegedeeld, doch weinig in aanmerking gekomen. Hij prijst hetzelve met zeer veel ophef aan , en noemt het een groot gefchenk van den Almagtigen; een titel, dien wij ten besten van het menrchaom hsrtlijk wenfehen , dat hetzelve verdienen moge; hoe zeer wij de ondervindingen, ter ftaviug van deszelfs deugden door den Heer looff opgegeven , wel verre van toereikend vinden, om het dien eernaam toe te kennen. — Zie hier hetzelve: Meu ,, neemt drie doiren van hoender - eijeren en drie hal,, ve eijerfchalen vol olijven- of falade olij, doet het ,, te zamen in een koekepan op een matig vuur.roert ,, bet seftadig met een mes wel onder een, en laat ,, het te zamen zoo lang braden, dat het door gefta„ dig roeren een egale masfa wordt. als een conferf. ,, liet vervult alsdan een groote koffijkop. Die gebe, ,, ten is. moet (binnen de negen dagen na de beet} ,, deze dofis of giftc, twee agtereenvolgende dagen in,, nemen , zich tevens onthouden van alle fpijs eil ,, drank (hoe genaamd) zes uuren voor het innemen ,, des middels , als mede zes uuren na dat het inge,, nomen is, en onderwijl wordt de wond negen da„ gen lang tweemaal daags met een pennetje van ,, vunrenhout opengekrabt, en telkens verbonden met ,, een weinig van dit middel daar toe bereid. Maar
iemand, welke met zoodanigen hond alleenlijk beeft F f 4 om-



456"
MERCIER
s, omgegaan , hem gecarcsfeerd heeft, of daarvan gelikt is geworden , neemt tot voorbehoeding dit middel maar eenmaal in. Een dier van wat zoort „ ook , dat gebeten is, neemt twee agtereenvolgende dagen telkens eene dubbelde dohs , vastende mede 9, voor en na het innemen des middels, zes uuren."
Indien iemand lust hadde, het opgenoemde middel in voorkomende gevallen te beproeven,. zouden wij hem echter raaden,tot dc uiterlijke behandeling der wond, meer vermogende middelen, dan het enkel opkrabben met een vuurenhoute pennetjen, te baat te nemen. — Immers hebben tallooze waarnemingen overtuigend bewezen , dat uitwendige middelen op de beledigde plaats aangebragt, wel het meeste, zo niet bet eenigfte , vertrouwen verdienden in het afweeren der gevolgen van den Dollen Hondsbeet, — en de Franfche Maatfchappije der Geneeskunde, die voor eenige jaaren eene Prijsvraag over de Honds-dolheid uitgefchreven, en verfchillende Verhandelingen over dit onderwerp bekroond beeft, was uit den verbazeuden reeks van voorbeelden, die haar deswegens waren medegedeeld , genoodzaakt te befluiten , dat de Heelkundige behandeling van bet gebeten deel, de voorkeur boven alle inwendige middelen verdiende.
Het jaar twee duizend vierhonderd en veertig — een droom door den Heer mercier , thans Lid van
de Nationale Conventie, enz, Naar den derden
druk uit het Fransch vertaald. Eerjle deel. Te Haarlem, bij F. Bohn en A. Loosjes, Pz. , 1792. 324. Bladz. In gr. ivo. De prijs is f a • 4 - ;
/^cÜjk andere werken veelal pronken met eene vlci^J ende opdragt aan den een of anderen man, die zich door zijne kundigheid, of door zijn vermogen eenen aanzienlijken naam verworven heeft,zoo pronkt het werk van den wijsgerigen mercier, dat wij thands voor ons hebben, met eene fierlijke opdragt aan het jaar twee duizend vier honderd cn veertig, welk jaar door Hem met den naam van doorlugtig en eerwaardig bcllempeld wordt, omdat het zelve het geluk weder op aarde zal doen te voorfchijn komen, en wel voorna-



het jaar twee duizend VIERH0ND. en^ veertig. 457
nametilijlc omdat als dan het verachtelijk gemeen van Koningen, die op allerhande wijzen het menschdom gekweld en vernederd hebben , neg dieper in de vergetelheid dan in de gewesten der dooden zullen weggezonken zijn. — Zij zullen, zegt hij, de fchand» niet ontkomen dan door geheel vergeten ie zijn.
Dit werk kwam volgens het voorberigt des kundigen vertalers in Frankrijk in het jaar 1770 het eerst te voorfchijn, wierd toen als de droom van eenen wijsgerigen menfchenvriend met gretigheid gelezen, waar van de vervulling naar de eeuw, die het ten ppfehrifjt voerde, verfchoven wierd — doch nadat zich door de omwenteling en hervorming in Vrankrijk omItandigbeden toegedragen hebben, die vele van des Schrijvers denkbeelden reeds bewaarheid hebben heeft het zelve aller aandagt op nieuw tot zich getrokken. 6
Dit eerfte deel is in de volgende een en "dertig hoofdftukken , onderfcheiden.
1. Hoofdftt Parijs onder de handen van eenen ouden Engelschman. 2. Ik ben zevenhonderd jaar oud. 3. Ik verkleed mij. 4. De Pakkendragers. 5. De Rijdt ui. gen. 6. De geborduurde Hoeden. 7. De herdoopte 'Brug. 8. Nieuw Parijs. 9. De Verzoekfchriften. 10. De Man met het Masker. 11. De Nieuwe Testamenten. T2. De Kweekfchool der vier Natiën. 13. Waar is de Sorbonne? J4. Het Inenting -huis. 15. Godgeleerdheid en Rechtsgeleerdheid. 16. Ter doodbrenging van een'' misdadiger. 17. Zoo verre niet af als men wel denkt. 18. De Bedienaars des Vredcs. 19. ne Tempel, qo. De Prelaat. 21. De Belijdenis door middel van twee Oneindigheden. 22. Zonderling Gedenkftuk. 23. Het Brood, de Wijn. enz. 24. De Prins een Tafelhouder. 25. All gemene Historie. 26. Bodewijk de XIV. ij. De Schouwburg. 28. De Lantaarnen. 29. De Begraaf, nis. 30. De Boekerij der Konings. 31. Dc Letterkundigen.
Schoon deze opfchriften merendeels zeer duister zijn, tonen zij echter genoegzaam, dat zij eene verbetering behelzen van den Staat van Vrankrijk, zoo als die was in den tijd, toen de Heer mercier dit werk fchreef, en zoo als die misfchien in het jaar twee duizend vier honderd en veertig aldaar wezen zal — bier in is de Schrijver zoowel gefiaagd, dat wij geens5 zins



45"
MERCIER
zins twijfelen, of dit werk zal door onze landgenoten met groot genoegen doorlezen worden, als zijnde vol van verheven en wel doordagte denkbeelden, en daar en boven op eene zeer bevallige en verdaanbare wijze gefchreven.
Nadat de fleer mercier in het eerfte hoofdfi.uk eene menigte van gebleken en dwaasheden had opgegeven, die in de Had Parijs plaats hadden, en het bederf in de zeden onder de inwooners dier ftad op het levendigst had afgefchilderd,gaat hij in het tweede hoofdftuk over tot zijnen droom, waar in hij zich verbeeld had niet minder dan zes honderd twee en zeventig jaren geÖapen te hebben.
In het jaar 'twee duizend vier honderd en veertig ontwaakt zijnde was hij geheel ftijf van ouderdom, zoo dat hij met behulp van een ftok moest uitgaan alles fcheen hem toe veranderd te wezen, de ftraten van dc ftad waren op eene lijn gebouwd — hij ontmoette geen rijdtuigen, die hem, gelijk voorheen, dreigden te verpletteren , overal heerschte eene goede orde, niet tcgenltaande de Had zeer volkrijk en levendig was. , , ,.. , .
Van de voorbijgangers wierd hij met verwondering bekeken, voornamenlijk wegens zijne kleding, welke
aanmerkelijk van de hunne onderfcheiden was na
eenigen tijd door de ltraten van Parijs gewandeld te hebben, ontmoette hij een' geleerden, die zich aanhood om hem tot leidsman tc verftrekken , onder die voorwaarde, dat hij in een winkel eerst zijne klederen behoorlijk naar de gewoonte van dien tijd veranderen zoude „ wat is uwe kledij , zeide de geleerde tot hem, belemmerende en ongezond," uwe fchoude" deren en armen zitten geboeid, uw lijf is gedrukt, ''. uw borst is gekneld; gij kunt geen adem halen;
en waarom bid ik u uwe dijen en beeneu aan de " onguurheden van het weder bloot gedeld? en daar en boven i* het onnodig in eene welgeregelde ftad, '•' daar de Regering het vegten verbied en voor het " leven van eiken bijzonderen perfoon waakt, en " onbetamelijk om zich de benen met een moordda'•' dig wapentuig te belemmeren en een degen op de - zijde te deken."
De Wijze, waar op zijn geleider gekleed was, was zeer tot gemak ingcrigt, zijn hoed-had die akelige
kleur



HET JAAR TWEE DUIZEND VIERHOND. EN VEERTIG. 459
kleur niet, en ook die lastige Punten niet meer; — daar was niets van overig dan de bol, die zoo diep was , dat het hoofd 'er in floot, en met een wrong omringd was, die kon nedergelaten en uitgeftrekt worden , om tegen de zon of regen te befehutten. — Zijne hairen waren netjes gevlogten, en agter op het hoofd lamengeknoopt, zeer ligt met poeder bcltoven.
Het verwondert ons, dat de Schrijver hier het gevlogtehair met poeder beltoven, verkozen heeft boven het Ipsfe, ongepoederde, het welk door zijne natuurlijke krul den mensch het meeste licraad bijzet en voor de uitwafeming van het hoofd niet weinig voordelig is.
Zijn hals was niet verftropt door een naauwe ftrook neteldoek , maar omwonden met een das min of meer warm naar het jaargetijde — Zijne armen hadden alle vrijheid in tamelijk wijde mouwen , en ziin lijf' lugtig gekleed met een foort van kamizool zonder mouwen , was verder bedekt met een mantel in de gedaante van een tabbaard, die van een heilzaam nut was bij regenachtig of koud weder. — Maar naar ons inzien ook even lastig en onnuttig bij warm en droog wcér, doch misfchien was het in den winter, toen deze wandeling gedaan wierd.
Hij hadt geene kousfebanden, die den omloop des bloeds verhinderen , maar lange kousfen , die hem tot zijn middel bedekten. en zijne voeten waren met gemakkelijke (choenen gefchoeid.
Vervolgens kwam hij in een klederwinkel — de ftoel op welke hij ging rusten , was niet van die ftoelen met (tollen overladen, die meer vermoeien, dan doen uitrusten , maar, in alle deelen , tot gemak van het lighaam gefchikt.
In alle winkels wierd met gereed geld betaald , en het woord borgen was niet meer bekend. -- Op de ftraten zag men geen elendigen zwoegen onder eenen last, die alleen voor lastdieren gefchikt was — de rijken hoorde men voor een (tukje geld niet meer fpotten met de menfchelijkheid — de vrouwen tot .le zagter plichten van haren (iaat te rug gekeerd , vervulden geen zwaarcr bezigheden, dan de Schepper'haar hadt opgelegd, namenhjk , die van kinderen te baren en op te voeden.
Goe-



460
mercier.
Goede Wetten tegen de verkwisting hadden de weelde beteugeld — men zag geen fchitterende rijdtuigen meer, waar mede de groote Heeren voorheen de ftraten van Parijs vervulden — in plaats van koetzen gebruikte een ieder zijne benen, waar door zij meer geld, en minder jigt hadden.
De Koning zelf wandelde te voet, en vereerde zomtijds de huizen der burgeren met zijne tegenwoordigheid, en om de natuurlijke gelijkheid, die onder de menfchen regeeren moest, des te beter te vertoonen, koos hij, moede zijnde, meestal den winkel eens ambagtsman, om te rusten.
Uit de opdragt van den Heer mercier , aan het jaar twee duizend vierhonderd en veertig, hadden wij be* grepen, dat 'er in dit gelukkig jaar, geen Koningen meer zouden te vinden zijn; denkelijk zal de Schrijver daar allen kwade en heèrsch&ugtigc Koningen bedoeld hebben . anders zien wij niet, hoe de Opdragt met den Inhoud van dit Weik ltroken kan.
Da kleding was eenvouw'g en zedig — geborduurde rokken, gouden en zilveren boordzels, en kanten lubbens wierden niet meer gezien, ieder vond het ware verlierfel in de uitmuntendheid zijner deugden.
Men hadt niet alleen de gewoonte om de misdaden te ftraffen, maar men fchonk ook beloningen aan de deugd. De Adeldom belfond alleen in perfoneele verdienden, en deze was niet erflijk, veel minder koopbaar.
De Had was aanmerkelijk veranderd — de Louvre was volbouwd , en de ruimte tusfehen het Kasteel der Thuileries en de Louvre , verfchaft een uitgeftrekt plein, daar de openbaare feesten gevierd wierden, over hetzelve ftond een Tempel der Gerechtigheid.
De geketende Slaven, aan den voet van het Standbeeld van 1.odewijk de XIV, waren weggenomen —1 alle hoogklinkende opfchriftcn waren uitgefchrapt, de Bastille was tot den grond toe geflegt, en op derzelver plaats een Tempel voor de goedertierenheid gefticht.
Die geen vreemdelingen zijn in de gebeurenisfen van onzen tijd, weten, hoe veel 'er reeds van dit gedeelte des drooms, in onze dagen is bewaarheid geworden !
De Thuileries hadt een' vrijen ingang en daar wierd
nie.



HST JAAR TWEE DUIZEND VIERHOND. EN VEERTIG. 461
niemand geld afgevorderd , om in dien Koninglijken Hof te gaan zitten.
Het Gasthuis of Hótel-Dieu , daar zomtijds zes duizend zieken op eikanderen gepakt waren, was zoo herbouwd, dat hetzelve tot een plaats van hulp en gemak, aan de zieken verftrekte.
Daar waren openbaare Ambtenaren , met tekenen hunner waardigheid bekleed, om de klagten des volks openlijk te komen horen, en getrouwelijk verflag van dezelve te doen aan de eerfte Leden der Regeering.
Een Schrijver, die een boek met gevaarlijke beginzelen , ftrijdende tegen de gezonde zedekunde hadt in het licht gegeven, moest, tot zijne ttraf, met een masker op het aasgezigt lopen, tot dat hij zijne fchande door een verftandiger werk hadt uitgewischr.
Alle beroemde Mannen waren - door Borstbeelden vereeuwigd, hunne namen waren het a. b. c. der kinderen.
De Franfche Taal hadt overal de overhand gekregen
het Italiaansch, Engelsch en Hoogduitsch, wierden
onder de vreemde talen nog beoefend , maar het Grieksch en Latijn wierd niet meer geleerd, zij hadden goede vertalingen van de beste Werken in die talen gefchreven , en daar en boven hadt men Werken , waardig om die der ouden te vergeten.
De opraerkzaame Vertaler merkt te recht de onmogelijkheid van dit gezegde aan: ,,zo men, zegt hij, de ,, Werken der ouden al evenaart, of mogt overtref, feu , kan evenwel niets derzelver fchoonheden ver\\ duisteren , daar en boven zullen die twee doode 11 talen altijd moeten blijven beoefend worden, ten ,, minlten de Latijnfche , als eene gemeene taal der «, geleerden van verfchillende Natiën , en hoe veele ,, nuttige en wetenswaardige kennis, zou met dezelve „ verloren gaan ?"
De Univerfiteit was veranderd in een Fransch Kweekfchool — en de Krijgskundige Kweekfchool was geheel vernietigd.
Het onderwijs der jeugd was geheel verbeterd , mert leidde zich zoo zeer niet meer toe om dezelve geleerd als deugdzaam te maken — onder anderen wierd de Algemeene Gefchiedenis haar niet geleerd, om de verderfelijke voorbeelden, die daar in vervat z:jn , et) flegts dienen om het despotismus te leren.



BIERCTER
Wij kunnen hier omtrent ook met den Schrijver niet in ftem men — indien eene Algemeene Gefchiedenis wel gefchreven is , zullen de voorbeelden van godlooze menfchen zoo wel gefchikt zijn, om de jeugd van het kwaade af te fchrikken , als goede voorbeelden dienen zullen, om haar tot de betragting der deugd op te leiden.
De School van Sorbonne , die voorheen alleen febeen toegewijd te zijn aan de twisten der Heeren Doctoren, bevatte nu verfcheide zalen, waarin men onderfcheide ftudicn beoefende , die meer gefchikt waren om het heil des menschdoms te bevorderen. — Men ontleedde daar onder anderen doode ligchamen, voornamenlijk om de oorzaken des doods , waar aan zij geftorven waren . te ontdekken , en bekwame hulpmiddelen daar tegen uit te denken.
De beoefenaars der Geneeskunde waren met die der Heelkunde verzoend, en maakten met malkanderen flegts één ligchaam uit.
De Geneesheeren waren niet meer , die wreede en baatzugtige Kwakzalvers, die een gevaarlijken fleuter volgende, den zieken dikwijls zonder wroeging vermoorden. — Zonder aanzien van perfo^nen, komen zij zoo wel bij den geringen, als bij den aanzienlijken burger. — Zij hebben hunne konst zeer eenvoudig •gemaakt , een klein getal van geneesmiddelen , is voor Kun voldoende.
De Inenting, die voorheen zoo zeer beftreden wierd, wierd als een gefchenk des Hemels, tot redding van een groot aantal menfchen befchouwd , en voor dezelve was in het open veld, een gebouw opgerigt.
Daar waren geen Theologanten meer, maar de Godsdienst, gezuiverd van de vooröordeelen , dweperij en bijgelovigheid , die denzelven voorheen bezwalkten , was tot deszelfs cerfie zuiverheid en eenvruwi'heid , te rug gebragt , men fprak niet meer van her Opperwezen. om over deszelfs eigenfchappen, die altijd ondoorgiondelijk zijiryfe twisten, maar om hem te zegenen , en In ftilte te aanbidden. —■ De groote dikke Godgeleerde Folianten, die de grondzuilen der boekerijen" plagten uit te maken, waren met de Rechtsgeleerde Werken , agter dikke ijzere trali'.'n gefloten cn wierden als brandftoffen in de kelders der boekerijen bewaard, om,te eeniger tijd bij hetuitbarften van eenen
>oor-



het jaar, twee duizend vierhond. en veertig. 463
oorlog, tot werktuigen van wraak, tegen de vijanden te dienen.
Maar hoe! moet 'er dan in die gelukkige dagen ook nóg oorlog gevoerd worden ? — Zal men dan dat verwoestend middel, om het menschdom ongelukkig te maken, nog niet vergeten hebben? —• Zal men na verloop van zoo veele eeuwen niet geleerd hebben, om zich alleen toe te leggen op de Kunlten , om de volken gelukkig te maken ?
De orde der pleitbezorgers minder baatzugtig dan in vorige dagen , was eerbiedwaardig geworden ; —■ zij was het, die de zaak der onderdrukten duidelijk en korr, zonder ophef, zonder woordenpraal , zonder fcheldwoorden voordroegen, terwijl de bozen, verftoken van voorfpraken , bevende voor hunne Rechters verfchenen.
Geen wonder, dat de Pleitbezorgers tegen zoo eene zwakke en bevende partij, niet veel-woordenpraal van noden hadden ? Een goed Advokaat, zou hier tegen nog al eenige bedenkingen kunnen maken.
Het Wetboek was gefchoeid naar de leest van ratharina de II, waar van in vorige dagen eene geheele oplage in het geheim verbrand was — daar in waren de bedrieglijke verhooren, de pijnbank, en de ijslijke doodftraifeu afgefchaft. De llraf was geëvenredigd naar de misdaden. — Een dief wierd niet meer ter dood gebragt, maar met verlies van zijne vrijheid geftraft. — Zelden ftroomde het bloed van menlchen, maar zo het tot fchrik van anderen flromen moest, dan gefchiedde zulks met den grootüen toehei, die het Gerecht eene Majefteit bijzette, die gefchikt was, om een aifchrik te geven aan anderen, en ondertusfchen de menschlijkheid niet ontëerde — de fchande van den misdadiger hield op met den dood, en wierd vooral zijne naastbeftaanden niet toegerekend.
Indien de Wijsbegeerte in het jaar twee duizend vierhonderd en veertig , tot zoo een' hoogen trap zal geh.egen zijn, als hier word voorgelteld , zouden wij eer geloven, dat geen mensch zich dan het recht over het leven van eenen anderen zou aanmatigen , en dat de ftrarfe des doods geheel zou afgefchaft zijn.
Ieder Burger , die den ouderdom van veert'en jaaren bereikt beeft, worden de Wetten des Lands voorgelezen, welke als dan verpligt is, die met zijne hand
te



464
MERCIER
te onderfchrijven en te bezvveeren. — Is dit niet wat jong ?
Üe onderfcheide orders van Kapucijners, Franciskanen , enz, waren niet meer bekend , zij wierden befchouwd als onnutte Burgers , die in een welgeregelde n Staat, niet behoorden vet gemest te worden, ook vond men geen lakeiën, talrijke bedienden of arbeidslieden , tot eene kinderachtige weelde.
De Paus van Romen was gevajlen niet met een grooten fchok , maar die waardigheid was door de kragt der Wijsbegeerte , en de daaruit voortgevloeide ver. anderingen in de denkwijze der menfchen verdwenen en Italiën van het onkruid gezuiverd , was begonnen te herleven, en wierd door een waardig Vorst beftuurd.
De Bedienaars van den Godsdienst, waren weinig in getal, maar verHandig, verlicht, en verdraagzaam, wier bezigheden alleen daar heen ftrèkten, om zuivere handen tot den Troon van God op te hellen, — zij verzoenden de gemoederen die onëenig waren, door woorden van zagtmoedigheid en vrede , en oefenden alle pligten uit van Mannen , die den naam des fciee. ren durfden uitfpreken.
In de Tempels waren geen beelden, geen fchilde. rijen meer — alles kondigde daar den eeuwigen God aan. Een eenvouwig Orgelfpel, was het eenigfte muzijk dat het Majestueus Kerkgezang verzelde. De vermaningen van den Leeraar waren zeer eenvouwig en natuurlijk — hij fprak niet van God , dan om hem te doen beminnen, niet van de menfchen, dan om hun de zagtmoedigheid en onderwerping aan te bevelen —. alle morgen gefchiedde 'er een plegtig gebed tot God, op een bepaald uur, en voorts bleven de deuren den geheelen dag gefloten.
De manier van het doen der belijdenis, was ecrbiedverwekkend en zeer gefchikt om 'het hart des jongelings , de verhevenlte denkbeelden van het oneindig, wi s en majestueus Opperwezen , in te boezemen.
Niet ver van den Tempel was een plein . op het welk een beeld voor de Memchlieyendbetd was op e'rigt, om welke de Natiën geknield, als Vrouwenbeelden nederlagen, biddende om vergiffenis voor de wrede wonden , welke zij, gedurende meer dan _ twintigeeuwen,aan haar hadden toegebragt. — Vrankrijk cyider
/ aw*



het jaar twee duizend vierhond.en veertic. 46$
anderen fmeekte om vergiffenis voor den Barfho'omeus-nacht — en elders verfoeide mende partijfchappen tusfehen gomarus en armijn, en de doodftraf van den deugdzamen oldenbarneveld.
Alle Prinfen hielden in de Rad drie open tafels, eene voor zijn gezin, eene voor vreemdelingen, en de derde voor behoeftigen. — Zoodra iemand eene gewoonte maakte, om zich van deze mildadigheid te bedienen , om langs dien weg ontllagen te zijn , om voor zijne kost te zorgen ; wierd hem van de Zedemeesters werk aangewezen. — Deze tafels waren niet toebereid met prachtige geregten, maar met ligte en gezonde fpijzen. —De poorten echter van deze Prinfen waren nog voorzien met wapens en wapenfehilden , die , federt dat dit werk te voorfchijn gekomen is, reeds algemeen in Vrankrijk zijn afgefchaft.
De Schouwburg wis geheel anders irrgerigt.— Men hieldt zich op den zelven niet meer bezig met bet onttronen van lalfe dwingelanden, of met het doorfteken van den eenen of anderen gek — het was eene openbare School geworden van zedekunde, fmaak en goede gevoelens. — De Spelers waren brave menfchen, van gevoel, waar van ieder zijn' roem Helde om zijn werk wel te verrigten.
De dood werdt niet meer befchouwd met dien fchrik, gelijk voor heen, maar veelmeer als de bron van zaligheden, die den deugdzamen man in een ander en beter leven wagten. — De Begraafnisplegtigheid belïondt in eenen wagen met wit laken overdekt, even als de'wagen der overwinning, omdat de dooden gehouden werden voor zulken, die over de menfehelijke ellende hebben gezegepraald — deze wagen werdt voorafgegaan van fpeeltuigen en verzeld van mannen ia het ïiemelsblaauw gekleed met lauwriertakken in de handen.
Drie mijlen van de ftad werden de lijken tot asfche verbrand, om door hunnen flank geen nadeel toe-
tebrengen aan de levendigen. ■ De Hertogen en
Prinfen werden op dezelfde wijze begraven als de armlte burger; nemende alle tekenen van onderfcheiding met den dood een einde.
De boekerij des Konings beftondt in eene kleine verzameling, waar onder verfcheiden waren, die niet zeer groot geleken. — Zijnde de vorige, die duizenden
vad.bibl. v. deel. no. io. Gg van



466 MERCIER , KST JAAR TWEE DUIZ.VIERH. EN VEERT.
van boekdeelen bevatte , door de burgers verbrand — Schoolgefchillen waren in eens de kop mgeflagen, als wordende onze leeftijd te naauw beperkt gerekend, om zich daar op toe te leggen — alle boeken, die beuzelachtig, onnut, of gevaarlijk waren, hadt men aan de vlam opgeofferd.
Onder de boekeu,die waardig geoordeeld waren,om bewaard te worden, behoorden moses, homerus,
sophocles , eur1pides , demosthenes , plato , plutarchus, v1rg1l1us, plinil's, livius, salustius, tac1tus, m1lton , r1chardson, shakespear, pope, young, enz. ovidius en horatius waren gezuiverd, anakreon , catullus éh petronius waren weg, en van qutntilianus was flegts een zeer dun boekdeel overgebleven.
Wij kunnen ons niet begrijpen, wat nut het bewaren der Griekfche en Latijnfche Schrijvers in het jaar 2440 zou kunnen aanbrengen, daar men toch de Griekfche en Latijnfche talen geheel hadt afgefchaft — wij zien niet, dat zij meer voordeel zouden kunnen aanbrengen , dan oude penningen , daar volftrekt geen ééne letter op kan gelezen worden.
Door deze Recenfie hebben wij getracht onzen Lezers eenig denkbeeld te geven van dit fchoone werk. . - Behalven het geen wij hebben aangeftipt, behelst hetzelve nog eene menigte wetenswaardige zaken, die in haar verband dienen gelezen te worden, gelijk onder anderen het geheele hoofdftuk over de Algemeene Historie, 't welk ons zeer behaagd
heeft. , ,. .. ,.
Tot flot van onze beoordcehng moeten wij hier no<* bijvoegen, dat dit Werk pronkt met de fchoone "zinfpreuk van leibnitz, die den goeden fmaak van den Wijsgerigen Schrijver terftond doet opmerken.
Le tems préfent est gros de Vaycnir.
Uit.



w. kamp , uitspanningen in de eenzaamheid. 467
Uitfpanningen in de Eenzaamheid. Door wabe kamp. Met Plaaten. Te Amflerdam, bit Wesfiné en van der Heij, 1792. 330 Bladz. In 8vo. De prijs is f • - ïo - :
Jfene fraaie verzameling van Uitfpanningen , beftaande 111 eenige zedelijke vertogen , gefchiedenisfen , en Dichtftukjens, alle der lezing waardig. De onder' werpen, hier behandeld, zijn de Vriendfehap. de Vertroosting, het Genoegen, de Mensch, in twee afdcehngen, de Wedergevonden Zoon, eene Gefchiedenis, tiet 1 aard en de arme Vrouw, Fragment van een1 Brtef, en behalven eenige ingevlochten Dichtregels twee Dichtftukjens, een aan de Moeder van een in zijne geboorte geftorven kind, en aan Cefife De onderwerpen zijn van alie kanten bekeeken, en wel uitgevoerd, en de Dichtftukjens zijn rollend en vloeiende , zoodat wij dit Werkjen kunnen aanprijzen. Zie hier één of twee fraaitjens van de fchrijfwijze, in 1 rofa , en ëén van de Dichtftukjens.
Bladz. 65. In het Vertoog, over het-genoegen, lezen Wij. o 3
„ Hoewel de Godsdienst voor zijne waare belijders en beoefenaars eene inwendige bron van genoegen en zielsvrede is, zoo kan echter deszelfs uitwendig verval lomtijds niet weinig toebrengen tot de fmerte van braave en oprechte verëerers van denzelven. Maar ook hier gaat zelfs de voorzichtig fte en gematiwtfte vooral het fpoor bijster. — Hoe, zullen dan de pogingen van zwakke menlchen, eene godlijke leere moeten It iaude houden ? Zult gij toornig worden , en bedroefd zijn, omoat het menschdom dwaas en verkeerd is ?— Immers kunt gij oneindig meer nut doen, wanneer gij een Godsdienst, wel op eene befcheidene wijze verdedigt maar tevens toont, dat gij het voor onmooahjk houdt, om aan denzelven onk het germ»:fte nadeel toe te brengen. — Of vreest uw Godsdienst voor het licht? kunnen fommigen van zijne itellingen geen naauwkeurig onderzoek verdraagen' — Zie dan wel, of 'er bij de Godlijke geboden ook mentchenlccnngen zijn ingeflopem, en bedroef 'er u met over, indien verlichter tijden cn een onbevoor' G g 2 'oor.



4<S8
W. KAMP
oordeeld onderzoek u dezelven pogen te ontnemen. —•■ 't Is waar, de dagen kunnen, ook voor den Godsdienst, treurig en duister zijn. Ongeloof" en dweeperij zijn veelal onophoudelijk bezig, om ligtzinnig'e en bijgelovige menfchen te vervoeren van de paden der waarheid en deugd; dan ook dit behoort u te meer aan te zetten, om het rechte fpoor met alle zedigheid te blijven bewandelen, en gedachtig te wezen aan de les van onzen gezegenden Heiland: Laat uw licht alzoo fchijnen voor de menfchen, dat zij uwe goede werken mogen zien , en uwen Vader, die in de hemelen is, verheerlijken. — Deze daadlijke uitoefening van de pligten en leeringen van den Godsdienst, zal denzelven oneindig meer bevoordeelen, dan alle tijdelijke magt en vleeschlijk geweld; ja zelfs meer dan de fcherpzinnigfte en vernuftigfte bewijzen, aan welke laatften het' echter den waaren Godsdienst nimmer ontbreken zal, en van welken ook behoorlijk gebruik kan en behoort gemaakt te worden; terwijl het wensch. lijk ware, dat men de eerften nimmer bezigde, dewijl het verftand en de wil des menfchen niet door uiterlijk geweld, maar door eene zachte overtuiging en inwendige overreding kan en behoort geleid te worden."
Zie bier nog ééne andere proeve Bladz. 115. uit de eerfte Verhandeling, de Mensch.
„ O cj, Vorsten en Volkbefluurers, die de zorg voor millioenen uwer medemenfehen op u neemt, kent uwe pligten en beeft! — helaas! waarom druipen uwe zwaarden zoo mer.igwcrf van bloed, waarom acht gij het eene eer, uwe nabuuren te onderdrukken ? —- Rampzalige glorie , die het gemoed van eenige ftervelingen kittelt, en het geluk van honderd duizenden verbrijzelt, waarom betoovert gij vaak
zelfs anders beminlijke Vorften! Ik fpreek niet
van den tijran, die zijne eigen onderdaanen plundert, uit vreeze , dat ze zijne trotschheid zullen vernederen ; de flaaf moge hem uir angst en vleizucht vereeren, hij vloekt hem toch in zijn hart; ééns zal hij zijne krachten' leeren kennen , en zich , in fpjjt der gehuurde moordenaars, die hem omringen, vrij vechten , en zijne verdrukkers ftralfen. — Maar gij , rechtaarte Leidslieden des volks , gij zit het, van wien h;t menschdom heil verwacht; outelbaare oogen
zien



UITSPANNINGEN IN DE EENZAAMHEID. 469
zien op u; ontelbare handen zijn tot u uitgebreid; u fmeeken zij aan om vrede, om veiligheid, om vrijheid en welvaart ; gij kunt het geweld en de onderdrukking doen ophouden, duisternis en bijgeloof verbannen, licht en waarheid verfpreiden , het bederf der zeden Ruiten , de menfchen hunne verhevene waarde en wezenlijk belang doen kennen, in één
woord hen tot deugd en geluk opleiden. Kan 'er
edeler glorie, kan 'er gelukkiger en ftreelender bezigheid op aarde plaats hebben! Omringd van verlichte, gelukkige, en getrouwe burgers , zult gij geene Soldaaten voor uwe rust en veiligheid meer nodig hebben: duizenden zullen onophoudelijk voor u arbeiden, en is het noodzaakiijk, voor u ftrijden en fterven ; zij zullen u befchermen , als het Palladium van kunnen Staat. — Maakt u zeiven dan den eerezetel waardig ; laat geen beletzelen u wederhouden; geen domheid of ondankbaarheid des graauws , geen eigenbaat van fommigen, door hunne kwellingen u den moed benemen: gij zult eindelijk ééns uw oogmerk bereiken; uw oog zal zich vermaaken in het aanfchouwen van gezonde, welvaarende, en vergenoegde menfchen; uw oor zal telkens hunne hartelijk fte wenfehen voor uw geluk, de dankbaare lofgalmen voor uwe zorg en waakzaamheid hooren uitboezemen , en uw eigen hart zal uw heil vermeerderen door het zaligst genoegen, naamlijk de bewustheid van alles opgeofferd te hebben aan uwen pligt. Gij zult in vrede fterven; traanen van liefde en dankbaarheid zullen op uw graf vloejen, zelfs eeuwen na uw' dood. — Uw naam zal geen gedenkzuil behoeven , want uwe weldaaden zullen een duurzamer gedachtenis verwekken dan koper of marmer. Men zal van u fpreken , wanneer men van titus en antoninus , van den grooten hendrik. en sullij fpreekt, zoo lang 'er menfchen op aarde gevonden worden."
Eindelijk voegen wij 'er bij, omdat het klein is, het Dichtftukjen:
Gg 3 AAK.



47C> edelüart en eleönore.
AAN DE MOEDER.
Van een m zijne geboorte gejlorven kind.
Treur niet, ö moeder! om uw kind:
De Vader zijner ziel Zag, boe de wereld , gantsch verblind,
Van kwaad tot erger viel. Hij wenkte: een Engel boog zich: „ ga,
Voer ftraks dit jongske om hoog"; Zoo fprak de Almagtige, en weldra
Was 't lieve Wigtjc om boog. De moeder weende, en 't jongske lachte, Toen hij ten hemel lteeg, die juichende op hem wachtte.
* * *
Treur dan niet om uw kind ,
Zijn Vader riep hem t' huis ; En 't jongske ontvlood gezwind
Deze aarde en haar gedruis. Mint dan uw moederhart hem teder, Zoo wensch hem nooit op aarde weder.
Edeldart en Eleónore. Een oorfpronklijk Nederduitfche Roman , in Brieven. Te Leijden , bij K. Delfos en Zoon, 1793. 248 Bladz. In 8w. De prijs is f 1 -10 - :
TV/ij hebben dit oorfpronglijk ftukjen niet zonder geW noegen doorgelezen. Het is waar, het is niet uitmuntend, maar het heeft ook aan den anderen kant geene uitltekende fouten. De gefchiedenis loopt beknopt, en vrij natuurlijk, voort, één of ander uitgezonderd, daar wij terftond van fpreken zullen. De ftijl is vri; zuiver, zonder wind, en gepast voor de karakters der Brieffchrijvercn. EdelSart, een deugdzaam jongeling, minnaar van eleönore, gaat met zijnen 'knecht jan op reize, om in zekere Stad zekere gelden in te zamelen, daar gekomen, wordt hij door eenen bedrieger, die zich voor eenen Baron uitgeeft, en wien edelüart, te ligt van geloof, zijn ver-
trou»



edelüart en eleönore.
47*
trouwen fchenkt, en het oogmerk van zijn verblijf aldaar ontdekt, in een vreemd huis gebracht, daar men rüfie met hem maakt, hem op het lijf valt, en noodzaakt, om zich te verdedigen. Men blaast de kaarsfen uit, het gevecht wordt vervolgd, 'er valt 'er een, cn BDÈWAftT ontvlucht; zijn geveinsde vriend de Baron komt hem vervolgends berichten, dat hij iemand heeft doodgeltoken, en overreedt hem om te vluchten , na vooraf van hem volniagt ontvangen te hebben, om zijnen wege de penningen te ontvangen. frits een aardsgierigaart , van wien EDELaAiyr zijn geld moest hebben, zendt eenen naamlozen Br ef aan ernst den Vader van eleonore, in welken hij edi-laart ten zwarttten affchildert, en het gantfche geval
in een kwaadaartig licht voordraagt. Dit geeft
aanleiding tot veele verdrietelijkheden voor eleönore, wier moeder katharina een zeer flecht karakier, van heerschzucht, trotsheid, afgunst, nijd, enz. bezit, en die terftond een plan vormt, om eleönore met een ander te doen trouwen, omdat zegt zij in haaren Brief Bladz. 263. „ eoelaart maar een Burger jongen en de jonge Heer een kind van
geboorte is."
Ondertusfchen is ernst, de Vader van eleönore, wel een grilziek, maar een edelmoedig en bedaard man, die, voor dat hij aan eenen naamlozen l'.rief geloof flaat, onderzoek doet naar het gedrag en geval van edel Sart en alles keert eindelijk ten besten, om dat frits aan den gewaanden Baron , die in naam van edelSart het geld komt invorderen, weigert de betaaling te doen, hebbende dezen gierigaard daarmede, en met zijnen naamlozen Brief, geen ander oogmerk dan om van de betaaling bevrijd , en bet geld meester te blijven; terwijl jan, de knecht van edelaart, door onderzoek verneemt, ,, dat de gewaande Baron niets dan een gelukzoeker was, en dat hij zijn' Heer hechts in dat noodlottig huis, gebracht hadt, om hem, door de omftandigheid, waar in men hem bracht, te doen gelooven, dat hij iemand ter neder gelegd hadt; hem dus van de hand te krijgen, en zich" vervolgens meester van zijne erfenis te maaken."
Frits, da gierigaart, wordt ziek, krijgt berouw
van zijn plan, en eoklüart , verdient op deze wijze, nu alles opgelicht is, zijne zaaken, cn ontvangt te G f 4 *US



472
edel3art EN FLEoNORf.
rug gekeerd, zijne eleönore tot zijne vrouw. Deze is de Historie , intrigue en ontbinding , bijzaaken heeft het werkjen niet veel, maar echter zulken, die ons eenige bemlnlijke karakters vertoonen.
Onze voornaamile aanmerking op dit werkjen zou zijn, dat de Intrigue niet intriguant genoeg fchijnt te wezen, of dat men het karakter van edelüart als te weinig fchrander verbeeldt, te weten, het voorkomen van den gewaanden Baron hadt aan jan reeds argwaan verwekt, en deze zijnen Heer gewaarlchuwd, de aanllag zelve van den Baron is ook van dien aart, dat jan wederom niet kan nalaten, te vermoeden, dat hier een bedrog onder fchuilt. — Maar het geen jan vermoedde, hadt ook zijn Heer edeléNkt kunnen vermoeden, ten minften volgends zijn overig karakter.
Voor het overige bevat dit ftukjen niets tegen de goede zeden , maar kan onder een aangenaam tijdverdrijf verfcheiden nutte lesfen aan den Lezer doen opmerken. — Ook is het vrij van het laffe en overdreven d Sentimènteelc, het welk in onze dagen door een valsch , en ijdel klatergoud veele jonge Lezers en Lezeresfen misleidt. Wij prijzen den Schrijver in dat opzicht, en oordeelen, dat dit geheel geen gebrek is in dit werkjen, „ dat hij den Held en Heldin van
zijn (tuk niet op het einde van zijn werkjen , in
den fmaak van de thans heerfchende mode,heeft doen iterven , juist op het tijdftip, zoo als zij de vruchten hunner zuivere liefde meenden te plukken," waar voor htj zijne Lezeren in zijn Voorbericht, enz. verfcho. uing vraagt.
EMILIa de varmont of de noodzakelijke cchtfcheiding en Hefdcnsgevallcn van den Pastoor Sévin, uit het Fransch vertaald. Eer/Ie Deel, te Leijden, bij van der Spijk en Comp , 1792. 120 Bladz. In gr. 'èvo. De prijs is f : - 12 - :
Mevrouw de varmont een boosaartig mensch was de weduwe van eenen braven Franfchen Zee. officier van dien naam, welke haar twee dochters doroxhea en emilia, en eenen zoon hadt nagelaten.
Aan



EMILIA DE VARMONT.
473
Mn dezen zoon befteedde de moeder alle hare zorgen , terwijl zij om den zeiven te bevoordelen hare dochter dorothea genoodzaakt hadt, het geestelijk gewaad aan te nemen , en haar leven in een klooster doorrebrengen.
Emilia was door eenen eigenhandtgen Brief van dorothea onderrigt van het verdriet, dat deze verandering van leven haar veroorzaakt hadt, op het oogenblik, dat zij door eenen brief van hare onmedogende moeder gelast werdt het voorbeeld van hare Zuster na te volgen.
Die brief werdt emilia ter band gefteld door eenen Zee-officier den Heer boville, een edelmoedig en weluenkend jongeling, welke van emilia's Vader zeer
grote weldaden genoten hadt. Deze getroffen door
het ongelukkig lot der deugdzame emilia, (laat haar voor, om zich met hem door den band des huwelijks te vereenigen, ten einde langs dien weg van het kloosterleven verlost te worden.
De ontaarte Moeder bewilligde in deze echtverbintenis, echter onder die voorwaarde, dat emilia met haren gemaal dadelijk haar Vaderland moest verlaten, en hare oogen ontwijken, en dat hij fchriftelijk moest erkennen eene huwelijksgift van zes maal honderdduizend livres , welke hem nooit toegeteld waren , uit hare hand ontvangen te hebben.
De jonge varmont , niet minder liegt dan zijne moeder, hadt deze erkentenis begeerd, met dat boosaartig inzigt,om,in geval emilia zonder kinderen mogt komen te overlijden , die penningen op de goederen van haren echtgenoot te kunnen verhalen.
inmiddels hadt zich emilia te Brest aan boord begeven van zeker Schip deCentaurw genaamd, om zich met nog eenige andere koopvaardijfchepen, onder convooij van het Esquader, waar van boville een Fregat commandeerde, naar Martinique te begeven , zoodra hadt de jonge varmont hier van de lucht nietgekreJ^ of hij begaf zich, eenigzins vermomd, derwaards, om zijne godloze oogmerken ten uitvoer te brengen. — In den nacht namenlijk, wanneer het convooij onder zeil zoude gaan, (tak hij de Centaurus in brand, op hope, dat zijne Zuster daar door van het leven zoude beroofd worden. — Dan deze bij toeval het gevaar bemerkende,waar in zij zich bevondt,hadt zich weinige oogcnblikken , voor dat het Schip in de lucht Cg 5 1'prong,



474 emilia de varmont.
fprong, in het water geworpen, om aldus haar leven te redden <— door de zee dan herwaards dan derwaards geflagen zijnde, gelukte het haar eindelijk een klein fchuitjen te vatten , juist dat gene, waar iri haar
broeder gezeten was maar deze haar kennende
brak hare handen los en gaf haar onmedogend aan de woedende golven ter verflinding over — ten allen gelukke evenwel werdt zij op ftrand geflagen , daar zij vermoeid en half dood bleef leggen , tot dat zij van zekeren mürville gevonden werdt, die haar naar eene herberg bragt , van al het nodige verzorgde , «n met alle trouwhartigheid oppaste.
Haar echtgenoot, die onder de verongelukte lijken overal te vergeefs naar dat van zijne beminde emilia gezochthadt, kon geene andere gedagten voeden, dan dat zij met vele anderen ongelukkig in de zee verdronken was. — Bitterlijk beweende hij eene wederhelft, met welke hij flegts weinige dagen was verëenigd geweest, terwijl zijn pligt hem noodzaakte, om met het Esquader te vertrekken.
Intusfchen wilde het geval, dat murville een gemeenzame Vriend was van den jongen varmont , en hem, zonder emilia voor zijne Zuster te kennen, dooreenen brief verwittigde, wat hem met die ongelukkige wedervaren was, hoe hij haar gered, en van al het nodige verzorgd hadt — hoe hij door haar bemin-nelijk characteringenomen, buiten de mogelijkheid gebragt was , om haar te kunnen verlaten.
Varmont hier door van het lot zijner. Zuster onderricht, poogde zijnen vriend murville op allerhande listige wijzen te bewegen, om emilia aan hem .da" er te leveren, voorgevende, dat hij fmoorlijk op ■haar verliefd was; maar dat hij zijne liefde te fterk .doorzettende hare gunst verloren hadt, en dat dit waarfchijnlijk ook de reden was, waarom emilia in hare droomen zoo dikwils met afgrijzen en zigtbare
énen van verontwaardiging zijnen naam hadt uitgeroepen.
Dan murville te zeer met emilia ingenomen, floeg dit verzoek van de hand — dus moest hij zich, om zijn heilloos plan uit te voeren, van eene andere list bedienen, die beter gelukte — hij wist namenlijk door zijn knegt, den kamerdienaar van murville om te kopen, om emilia in zijne handen over te
le-



emilia de varmont.
475
'leveren — door dezen in het holle van den nacht naar een eenzaam bosch vervoerd zijnde, zou zij zeker aldaar haar leven geëindigd hebben, in dien zij zich niet aan de voeten van den knegt, die reeds de hand hadt •opgeheven om haar te vermoorden, ried erge worpen , en zijn hart door haar kermen en fmeken vermurwd hadt.
Hier door getroffen reedt hij met zijn rijtuig weg, en gaf aan de ongelukkige emilia gelegenheid, om in het digtfte van het bosch de vlugt te nemen, aldaar den grond met hare tranen te befproeien, en vurige dankzeggingen op te zenden tot hem , die vroeg of laat de zwakken verlost van de verdrukkingen der boosdoeners.
Alle deze ongevallen waren nog des bezwarender voor emilia, omdat zij kort voor hare vervoering door murville de hartgrievende tijd;n«; ontvangen had, dat de Engelfchen het Franfche Esquader geflagen hadden, en dat bij die gelegenheid de Palias , het Schip, waar op haar Gemaal kommandeerde, gezonken, en met den Kapitein verongelukt was — de klagten, welke zij deswegens uitftortte, vinden wij Bladz. 88. in eenen bijzonderen brief aan hare Zuster dor.othea gefchreven.
Het bosch doorgegaan zijnde, wordt emilia aan het luiden van eenige klokken geWaar, dat daar digt bij menfchen woonden, — niet wetende wat te doen neemt zij het befluit daar heen te gaan, en zich aan hunne barmhartigheid over te geven.
Het eerfte gebouw, dat zij aantrof, was de abtdij van zeker gehugt St. Cyr genaamd, in de nabuurfchap van de ltad Tours, — aan de poort aangeklopt ■ hebbende , wordt zij het eerst ontmoet van een jongeling, die de Pastoor van de abtdij was. Dezen
verzocht zij eerst om zijne dienstmeid te wezen — en nadat haar zulks door den pastoor wegens gebrek aan middelen was afgeflagen, wordt zij uit medelijdeti
binnen gelaten onder belofte , dat hij , fchoon
niet te breed van provifie voorzien, evenwel het geen hij hadt, met eene ongelukkige gaerne delen wilde.
Tot dus ver loopt het verhaal in dit eerfte deel, feet welk zeker ziine bevalligheid heeft om te lezen, nadien het zeer-gefchikt is , om de aandacht levendig
te



476
DE MELOMANIE DER. TROUWEN.'
te houden en de nieuwsgierigheid op te wekken — bij het tweede deel zullen wij de verdiende van deze Ko man eerst recht kunnen beoordelen, wanneer wij bij de uitkomst der gefchiedenis zullen gezien hebben, of de onfchuld in het einde heeft gezegepraald over de boosaartigheid. »
De Melomanie der Vrouwen, in voorbeeldige Verhalen en Gefchiedenisfen ter proeve gefield. Te Rotterdam , bij J. J. Meijneken. 209 Bladz. In gr. ivo. De prijs is / 1 - 10-:
De Schrijver van dit Werk wel verwagt hebbende, dat veelen zich over dezen vreemden tijtel zouden verwonderen — bekent openhartig dereden, waarom hij denzelven verkoren heeft — en deze is hier in gelegen : omdat het tegenwoordig iet vreemds moet zijn , indien het behagen zal. — Hij fchijnt dus opzettelijk te hebben willen fchrijven voor zulk flag van menfchen , die de waarde van een Boek naar deszelfs tijtel berekenen, en het is mogelijk, dat hij bij de zoodanigen zijn doel van te behagen, bereikt heeft; doch wij voor ons wenfehen daar niet onder gerekend te worden.
De voorbeeldige Verhalen , die ons op den tijtel betoofd worden , zijn ons voorgekomen zeer gefchikt te wezen,om in eenen Almanach geplaatst te worden,—• meer verdienlten hebben zij niet. — Zij zijn geheel ontbloot van die Zedekundige aanmerkingen , welke foortgelijke vertelfels alleen aanprijzenswaardig kunnen maken; — en het is naar onze gedagten niet wel mogelijk, dat menfchen, die niet enkel uit nieuwsgierigheid lezen, om den ledigen tijd door te brengen, maar die daar door eenig voedzel voor hunne harten wenfehen te verkrijgen, in deze Melomanie veel fmaak kunnen vinden.
Daarënboven is het doorzaaid met eene menigte van taalfouten, die den minstkundigen zelfs moeten in het oog vallen — in de Voorrede, van de Vrouwen fprekende, zegt de Schrijver: hunne driften, hunne minnennijd , hunne oogmerken, welk déne voorbeeld genoeg zal zijn , om de Lezers van de waarheid van deze onze aanmerking te overtuigen. — Extmplum unum injlar omnium est.
De



DE MELOMANIE DER. VROUWEN.
477
De Vertelzels in dit Werk voorkomende, zijn : casimir en eleönora, of de worftelende Standvastigheid.
hermeline , of de misleiding der Vrouwelijke zwakheden.
lodewijk en marianne , of het Huwelijk gemaklijk gemaakt door de Jalouzij, en
constantia, of het noodlottig naberouw.
Dat ons in dezelven, behalven het geen wij boven reeds hebben aangemerkt , het meest heeft tegengeftaan, is een onwaarfchijnlijke famenloop van gebeurenisfen , die het lezen van foortgelijke verfierde gefchiedenisfen, vervelend maakt.
Wij zullen onze Lezers den inhoud van het eerfte verhaal, zoo kort ons mogelijk zal zijn, mededeelen.
casuiir verloor zijne Ouderen zeer vroeg, beiden door eenen onnatuurlijken dood — na derzelver overlijden verliefde hij op eleönora, een bevallig meisjen , dat door haare Ouders verlaten was — hij hadt eenen ontaarten broeder , die op eene oneerlijke wijze met eleönora poogde te leven — het welk eenen doodeliiken haat tusfehen de twee broeders verwekte. — Casimir in een tweegevegt de eer zijner beminde willende verdedigen, krijgt verraderlijk een fteek in de borst ; de broeder overhaast willende vlugten , valt over een afgebroken muur in het water, waar in hij verdrinkt, — en dus was casimir erfgenaam van de geheele nalatenfchap zijner Ouderen.
De twee gelieven trekken naar Parijs, daar casimir in de Comedie zeer toevallig een oom van hem ontdekt, dien hij nooit te voren gezien hadt, deze oom was zeer ingenomen tegen het huwelijk van zijnen neef, en wist door zijnen invloed aan het Franfche Hof de zaak zoo ver te brengen, dat de twee gelieven, nadat zij eenen nagt als man en vrouw geleefd hadden , gevangen genomen, en vervoerd wierden.
Eleönora in een klooster gebragt verbindt zich tot den geestelijken ftand, terwijl casimir mismoedig over zijn ongeluk, een reisjen deed naar Holland, en van daar naar Engeland.
Te Douvres aan de zeekant zijnde, om uit wanhoop een einde te maken van zijn leven, ziet hij digt bij het ftrand een fchip verongelukken — de menfeheniiefde zet hem aan, met een dik touw naar het fchip
te



♦7*
de melomanie der vrouwen.
te zwemmen , en het zelve daar aan vast te maken waardoor hij met bijftand van eenige anderen gelegenheid kreeg, het fchip binnen de haven te Hepen, en aldus eenige ongelukkigen te redden.
De eerlte, die hij onder dezen aantrof, was eleönora met een kind, 't welk zij intusfchen gebaard hadt, op hare armen.
Van de ontfleltenis te rug gekomen zijnde, verhaalt zij hem haar wedervaren geduurende zijne afwezigheid , en onder anderen dit, dat zijn oom de gunst van den Franfche Minister misbruikt hadt, om hem, casimir, op valfche befchuldigingen , uit het Rijk te doen bannen , ten einde aldus gelegenheid te vinden, haar voor altijd uit zijne armen te rukken , en aan zich te verbinden, dat hij om die reden haar uit het klooster tot
zich ontboden , en zijne liefde geopenbaard hadt
maar dat zij Reeds weigerachtig gebleven was, om aan zijne begeerte te voldoen — waar door hij in eene kwijnende ziekte gevallen was, die een einde' van zijn leven gemaakt hadt, nadat hij alvorens zijn misdadige handelwijs omtrent casimir beleden , en hem tot erfgenaam van zijne nalaatenfchap hadt aangefteld.
Zoodra eleönora volkomen herlteld was van de onpasfelijkheid, die de anfteltenis haar veroorzaakt hadt, floeg casimir haar voor, om het huwelijk, dat te voren zoo ongelukkig was vertraagd geworden, te voltrekken, doch eleönora te zwak geweest zijnde, om de oneerlijke aanzoeken van casimirs oom in alleste wederftaan ,Raat zulks Randvastig van de hand.
Zij nemen het befluit, om door onderlinge vriendfehap verëenigd, naar hun Vaderland te rug te keren, doch eer zij dat ten uitvoer brengen, ontdekken zij, wederom zeer toevallig, dat de perfoonen, aan wier'huis zij in Engeland hun verblijf gehouden hadden, rleönora's Vader en Moeder waren. Met dezen de reize naar hun Vaderland aangenomen hebbende , flijten zij hunne dagen met de grootlte vergenoeging , zonder benijders, zonder ongerustheid, buiten alle verdriet.
Wij twijfelen of de verwagting van den Schrijver, dat zijne verhalen dc goedkeuring van vriend en vijand zullen wegdragen , wel zal vervuld worden.
Feit



w. t. veit r0senst0k.
479
Veit Rofenftok. Een geestige Roman. Door w. t. U Utrecht , bij H. van Emenes. 1792. 533 Bladz. In gr. 8vo. De prijs is f 3 -:-:
Tndien wij de gewoonte hadden, om agter onzeRecenA fiën eene lijst van Prulfchriften te plaatzen, zouden •wij zeker geen oogenblik iri twijfel geftaan hebben, om dezelve, met dit omflagtig en voorts niets beduidend Werk , te openen. •
Zo ons ooit eenige moeite berouwd heelt , is het zeker die , welke wij aan het lezen van de tweehonderd eerlte bladzijden van dit Boek befteed hebben. — Wij hoopten nog al, dat wij iet van het geestige, dat ons in den tijtel beloofd werdt, zouden aantreffen, maar tot ons leedwezen moeten wij belijden , dat wij ons in deze hope geheel te leur gefield hebben gevonden ; _ weshalven wij dan ook het befluit genomen hebben , om de verdere moeite te fparen , en onze aandagt liever tot nuttiger fchriften te bepalen.
Wij kunnen onze Lezers niet zeggen, of dit een origineel of vertaald Werk is — desaangaande wordt noch op den Tijtel, noch in de Voorrede, eenig gewag gemaakt , dus zou men het eerfte moeten veronderftellen, indien men, om den fmaak van onze Landgenoten geen fchande aan te doen , niet liever het laatfte geloven wilde.
'De Schrijver, die zich voorzigtig agter de letters w. t. verborgen heeft , fchijnt het geestige niet zoo zeer in de zaken, als wel in enkele uitdrukkingen en woorden gezocht te hebben, en ook daar in is hij ons niet zeer kiesch en uitmuntend voorgekomen.
Tot eene kleine proef zullen wij onze Lezers mededeelen, de laatfte woorden, die wij in dit Werk gelezen hebben; dezelve worden gevonden bladz. 200. en zijn van dezen inhoud:
,, Doch zoo het avond is, lieve Lezer! wanneer gij dus verre gekomen zijt, flaa dan het Boek liever 11 toe, en lees morgen verder, opdat gij 'er niet van \, droomt. Rookt gij uw pijp — leg die eerst neder ,', om ze niet bij ongeluk te breeken — drinkt gij bij ,, geval thee , fchuiv' vrij uw kopje een weinig aan „ een zijde , eer gij het anders nog bij ongeluk van ,, de tafel floot." 'Hier uit oordeclc de Lezer!
Het



480 GORGIJ, LIDORIE, EENE OUDE ZINS1'. KRONIECK.
Het Vignet , waar mede de Tijtel van dit Werk pronkt, verdient ook weinig goedkeuring. — De Tekenaar zij verdacht, om de lis van den hoed voordaan niet aan de rechte zijde te plaatzen.
Lidorie, eene oude zinjpeelende Kronieck, in het lick gegeven, door den heer gorgij. Uit liet Bransch vertaald. Twee Deelen. le Leijden , bij van der Spjk en Comp. 1792. 342 Bladz. In 8vo. De prijS is f 1 - 14 - :
T")eze Roman fchijnt door den Heer gorgij met geen ander oogmerk'in het licht gegeven te zijn, dan om zijn ongenoegen te kennen te geven over dc veranderingen, die in Vrankrijk, zoo ten opzigte van den Adel als Geestelijken, gemaakt zijn.
Het eenigfle, dat hij naar ons inzien bewezen heeft, is dit, dat 'er in die beide ftanden goed» menfchen gevonden worden, en wie is 'er, die dit zal ontkennen?— Maar of men om een klein getal goeden, een kwaad behouden moet, dat meer uit flegte menfchen beftaat, is eene geheel andere vraag, die wij door den Heer gorgij , wel eens op wijsgeerige gronden wilden beantwoord zien.
Dan, wij hebben reden, om te twijfelen, of hij hier in wel zoo gelukkig flagen zoude, als in het famenflellen van deze Roman, welke onder dat foort van fchriften, geenszins voor de minile moet gerekend worden. — Dezelve is meestal gebouwd op zedekundige gronden, en leert onder anderen; dat de grootlle weldaden , w anneer zij uit hoogmoed geboren
worden, haaren luister verliezen dat de rijkdommen den
mensch geen wezenlijke waarde bijzetten , indien zij van geene deugden vcrzeld gaan , en eindelijk, dat oprechtheid en nederigheid, de waare lieraden zijn van vrouwelijke charakters.
Uit de Voorreden voor het eerde Dceltjen geplaatst, blijkt, dat wij de vertaling van deze Roman, aan den ijver van eene Dordfche |utfer verfchuldigd zijn, die heeft goedgevonden haaren naam te verbergen. ■— Zij verdient zeker voor deze haare poging allen lof ; doch wij hopen , dat zij het ons ten goede zal houden, wanneer wij haar tot eene naarftige beoefening der Hollandfche taal ernflig aanlporen, waar toe zij in eene ftad, als Dordrecht, zeker wel eene gefchikte gelegenheid zal aantreffen ; opdat zij aldus in ftaat gefield worde, ons, door den tijd, gewigtiger onderwerpen mede te deetea



UITTREKZELS en BEOORDELINGEN.
De Bijbel vertaald, omfchrcven, en door Aanmerkingen opgehelderd. Door w. a. van vloten. Zevende Deel. Te Utrecht cn Amflerdam, bij G. T. van Paddenburg en Zoon en J. Aliart. 1793. 722 Bladz. /// gr; ivo. De prijs is f 4-6-:
TT\e kundige van vloten, die dit zijn Bijbelvverk jLJ niet allen vlijt voortzet, deelt ons in dit Zeverde Deel mede, zijne Inleidingen, Vertaaling, Omf'chrijving, en Ophelderende Aanmerkingen over de Boeken van salomo; de Spreuken, Prediker en het Hooglied, en over den Profeet jfsaia.
Wij verkiezen, in onze Recenfie van dit Deel, eenvouwig verflag te doen van het één en ander, hetwelk de Heer van vloten hi zijne Inleidingen tot de opgemelde Hoeken in het midden brengt , zonder dat wij 'er eenige aanmerkingen bijvoegen , en van de VerttKiling , Omfchr'jvingen , en Ophelderende Aan* merkingen alleen zeggende , dat de Heer van vloten in dezelven zijn plan vervolgt , het welk hij ook in de voorgaande Bijbelboeken gevolgd heeft; alleen merken wij omtrent de Omfcbrijvingen aan, dat die van het Sprenkboek en den Prediker, ons boven de anderen bevallen , waar toe misfchien de natuur dezer Boeken van eenen Zedekundigen en Wfsgeerigen inhoud , en dus meer vatbaar voor Omfchrijvingen, dan wel Gefchied- of enkel Dichtkundige Boeken, veel zal hebben toegebracht.
In de Inleiding op de Spreuken, onderzoekt de Eerw. van vloten het karakter van salomo als Schrijver, des te nodiger, omdat de opftellen van de Joodfche Annalen hem verheffen met alle mogelijke verheffing, als den wijsten Man , die immer geleefd heeft, of leven zal. —r Terwijl hedendaagfche vernuften wederom , die meenen, dat zij alleen over Schriften van fmaak kunnen oordeelen, hier gantsch anders denken, op zijn best zijn het bij hen eene menigte Joodfche grillen , eene onnatuurlijke famenraping van Spreuken.
,, De opvoeding van salomo trekt alrcde onze aandacht" — „ Vooral is het mij , zegt de Heer van vloten, uit de verfcheidene fpelingen in de Spreu-
vad. ciiiLi v. deel. no. u. Hh ken,



482
w. a. van vloten
ken, op de moederlijke onderwerping, zeker, dat salomo's kindfche vermogens onder liet opzicht van zijne moeder bathskba het eerlte gevormd zijn." —■ En ten opzichte van het vaderlijk onderwijs van david< fchrijft hij — „ Het is mij vrij zeker, dat de eerlte befchaviug eii oefening , welke salomo daardoor genoot , in de Dichtkunst geweest zij, de invloed daarvan is mij kenlijk in de Dichtftukjens, bij ons onder uen naam van het Hooglied het best bekend."
Maar de eerfte aanleg tot die foort van kundigheden , welke in het verzamelen of opftellen van Spreuken zich vertoonen, gelooft onze Schrijver, dat niet zoo zeer aan zijne ouders, maar meer aan zijnen leermeester nathan moet toegefchreven worden. Hier uit afleidende , dat geene Poëtifche Schriften meer overeenkomst met die van salomo hebben, dan de profeetifche.
De Heer van vloten wil hier niet ontveinzen, dat 'er mooglijk in dit Boek, de Spreuken, weinig origu neels zij — waarfchijnlijk zal nathan niet weinig toegebracht hebben tot die verzameling, en dus onder de oorzaken te noemen zijn, waarom dit Boek door de opëenftapeling in de orde der Zedefpreuken niet zeer aangenaam leest. — Dan niettegenftaande dit, zijn de proeven van menfehenkennis daar in zoo meesterlijk, cn zijn fommige Spreuken zoo origineel, dat deze verzameling daarom alleen boven anderen den voorrang verdient. — Bijzonder rust zijne Moraal op een grondbeginzel, jnaar de uitdrukking van zijnen leeftijd befèhreven. De vrees voor jehova is bij hem het beginzel van alle kunde. —
Vervolgends maakt zich de Heer van vloten eene bedenking, van waar het kome, dat salomo in zijne Spreuken geen enkel woord van den godsdienst fpreekt, zoo als die in de aartsvaderlijke familiën reeds bekend en in de Godsregeering door zoo veele wetten en gebruiken vastgefteld was geworden ? — Zie hier zijn antwoord. ,, Ik voor mij twijfel niet, of zijn Koninglijke vader, hem over het ftuk van den godsdienst onderhoudende, zal zijne wenfehen,om jehova meer algemeen bekend te doen worden-, niet voor hem verborgen hebben — beide de Vorften, geloof ik, dat zoo veel kunde en doorzicht in de inzichten der Godheid gehad hebben, düt zij gevoelden, hoe
hun-



ee bijbel.
483
hunne uitwendige dienst nooit een algemene dienst kon worden. — Uit hun gedrag is zeker, dat zjj" nimmer bedoelden den Joodfchen Godsdienst, op zichzelven , uit te breiden. — Salomo heeft — met deze Verzameling, den toeleg gehad, de kundigheden, aangande het Opperwezm, gezuiverd, en tevens met den verbaazenden invloed, welken dat Wezen heeft op de zedelijke gedragingen der menfchen, te ontvouwen, en wederkeerig te toonen, van hoe veel belang voor het deugdminnend hart de waare kundigheden omtrent de Godheid zijn, en dit zoo duidelijk als redelijk voor te dragen." —
De Spreuken van salomo met de Spreuken der oude Wijzen, voor zoo verre wij die nog overig hebben, in vergelijking brengende , houdt de Heer van vloten {taande, dat de uitvoering van 's mans plan met de uitvinding te famen. hem de fchoonfte Moraal hebben doen leveren, welke de wereld tot nog toe onder de oogen gehad heeft —
„ Zeer verfchiilend is de voordragt, naar de verdeeling, welke in dit Boek plaats heeft: Van het I—Xde Hoofddeel, vindt men eene Inleiding, eene aanprijzende Voorreden, voor de Verzameling, waarin gewis orde, betoog, en een vrij goede fchakel gevonden wordt, en alles wel ingericht en krachtig, naar het plan van den Schrijver, dit ftuk is wis meer origineel in den geest van salomo , dan de Verzameling zelve, lopende tot het XXVfte Hoofddeel. —> Daarop hebben wij Spreuken van den Vorst, door den edeldcnkenden hiskia, der vergetelheid ontrukt, tot het XXIXfte Hoofddeel; waar van men niet anders zeggen kan , dan hetgeen men van foortgelijke nalezingen altoos te wachten heeft: van de fragmenten, 'er op het einde toegevoegd, gewaagt de Heer van vloten niets. Doch op hoofdst. XXXI. 1. tekent de Heer van vloten, nopens het eerfte Fragment, de gevoelens van verfchillende Uitleggeren opgegeven hebbende, aan: ,,De geeftigfte van alle gistingen is wis die van hezel. Agür , een Jood, flaaf bij ithiel, vader van uchal, Verfcheiden bijvoegzels, waarmede hezel zijne vooröndcrftelling opfiert , daarlatende, neem ik eenvouwig aan, dat ithiel zijn meester naar godsdienftige kundigheden vraagt, waar op hij antwoordt, en tevens verzoekt, voor zijn onderhoud Hh n tot



484
w. a. van vloten
tot zijn dood te zorgen, dan vermaant hem zijn meester tot getrouwheid in den omgang met andere flaaven."En op hqoedst. XXXI. ,, Wie lemuël zij, is eene vruchteloze gisting, zijn naam is te algemeen, om daar uit alles te befluiten; de tekening komt mij voor , in de jeugdige jaren van salomo niet te pas te komen — Kon men op 'de berichten van jjruce in zijne Abiisfïnifche Reize iet vertrouwen ; hadt bet verhaal, hoe de Koningin van Scheba eenen zoon bij salomo gewonnen |hebbe, die haar opvolgen moest, fcnijn van waarheid, dan kon dat de vrouw wezen, welke met zoo veel gezag, vermengd met liefde, tot haaren zoon fpreken kon; wij zijn voorzichtig genueg, alles in het onzekere te laten."
Eindelijk poogt de Eerwaarde Schrijver zijne Lezeren met deze Spreuken, in haaren aart en oorfprong gewis aanmerklijk verfchillende, en door den Auteur Hoofdft. 1. 6. onderfcheiden, nader bekend te maaken.
,, De spreuken hebben de naauwfte yerbindtenis met de poözij, maar zij verfchillen in aart merklijk, ook in wijze van voordraat. — In de onbefchaalde tijden .was die kunde tot bet leven noodzaakiijk, de wetten werden, daar ze ftatig in het geheugen bewaard moesten worden , in den fpreukftijl voorgedragen — waarnemingen , uit de natuur overgebracht op de lotgevallen der menfchen, zijn meest-al haar inhoud — waarheden, die de metisehkennis aan de hand gaf, werden meer ingekleed — en deze werden weder, of ttatig, of in den boenenden ftijl voorgedragen. — Van bijna alle deze foorten vinden wij proeven in de verzameling van salomo. — Op zichzelve kan zodanige Voordragt niet de volkomenlie zijn. Spreuken mogen proeven zijn der oudfte , zij zijn het niet altijd van de beste ervaring. Soms wel zeer geestig, maar niet altiid even bondig; zij zijn wegens beknoptheid, foms donker, en dan nog voor .het algemeen gebruik dikwijls te onbepaald. ~ Dit alleen wil ik derhalven mijnen Lezer infcherpen, dat hij toch onbevooroordeeld dit gefchrift van salomo nadenke, en ik houde mij verzekerd, dat hij, 's Mans methode volgende, nimmer door die gebreken zal belemmerd worden."
,, De meeste Spreuken zijn deugd-fpreuken — deze moeten voor verftand, hart en geheugen, door klaarheid



de etjrf.l.
4S5
heid , kracht en beknoptheid , haare grootfte fchoonheid verkrijgen. — maar de Deugdfpreuken zijn weder zeer onderfcheiden in liet Parallelismus, förotnigen zijn faamgefteld, en te kennen door het woordjen ende; anderen zijn door tegenftelling krachtig, meestal in onze overzetting door het woordjen maar uitgedrukt. — Hier heeft a. schultens groote diensten bewezen — doch de meeste Deugdfpreuken zijn van die geaartheid, dat het eerlte lid de deugd, en het tweede den beweeggrond aanprijst, en die verëifchen meer overdenking — daar de ouden deugd en tijdelijk geluk al te naauw verbonden — is dit salomo's gebrek niet, zijn beweeggrond is meest-al waare godsdienlligheid, of vreeze voor jehova."
,, Dit is het alleen nog niet, het welk salomo's Spreuken boven die van anderen aanprijst. In zijne Inleiding beeft hii, door eene zorgvuldige onderfcheiding tusfehen Witenfchap, Wijsheid en Tucht, ons nog verder het beste gebruik van deze Zedefprcuken aan de hand gegeven — wij moeten, zullen wij in de deugd vorderingen maaken , het verftand opfcherpen, daagKjks ons in de deugd-wetenfehap oefenen. Zoo ligt kan het hart vervoerd of ongevoelig worden: in nat geval is het waare wijsheid, de aandoeningen voor het edele der dciigd te verfterken, en alles van alle kanten te overleggen. — Niets is gevaarlijker voor de deugd, dan zichzelven de begaane fouten al te ligt te Vergeven, de tucht-\ztx, of die middelen, welke dienen kunnen, om ons te beteugelen, en ons het fmartlijk gevoel van onze gebreken langer te doen behouden, moet, zo ze niet in de uiterlte geftrensheid overflaau zal, door den godsdienst of de vreeze Gods geleid worden. — „ Zie hier, dus befluit eindelijk de Heer van vloten, „ de uitvoerigfte Zedeleer, dooiden Voordragt of de wijze inrichting van den Vorst daartoe allergefchiktst. Waardfte Lezer! nooit zal salomo u de deugd aanprijzen, om u te pijnigen, om u alle de genoegens van het leven te benemen, maar om u waare troost en vreugde te bezorgen, en daar dit altijd niet ferltond op de goede daad volgt, laat hij de ttem van den godsdienst tusfehen beiden ge(taag hooren, om uw vertrouwen op de Godheid in de bedoeling der uitkomften re verfterken; befchouwt eij alles in dat licht, het zal u dan niet vervelen hi Ha 3 bij



486*
W. A. VAN VLOTEN
bij herhaaling, de aanprijzing van de vreeze voor jehova te lezen."
Betreffende den Prediker, het tweede Boek, het welk in dit Deel door den Heer van vloten behandeld wordt, zullen wij de bijzonderheden opgeven, welke hij in zijne Inleiding voordraagt. „ Men zal weinig helling gevoelen, om aan iemand anders, dan aan salomo, als Auteur van dit lioek te denken. Daar blijven wel zwaarigheden over, zelfs volgends des Heeren van vloten oordeel, onöploslijke, maar evenwel van zoo veel klem niet, dat zij ons zouden verpligten van salomo af te zien. — Twee gewigtige bedenkingen vorderen onze opmerkzaamheid. — De ftijl van dit gefchift zoo verfchillende van de Spreuken , en de leer der onfterflijkheid in dit Boek veel meer ontwikkeld dan in eenig gefchrift des Ouden Testaments. De oplosfing van den Heer van- vloten is: „Het is onmooglijk, dat een gefchrift, zoo gefteld, uit salomo's pen, zonder bijvoeging, of verandering, zou voortgevloeid zijn ; dat eene andere hand , zegt hij Bladz. 186, het hoofd en flot uitmaakte, dacht mij, is voor den onpartijdigen, behalven de kleine veranderingen in den ftijl, allerduidelijkst — en de wijze van voordragt van de leere der onfterflijkheid gaf aan dat vermoeden nog al meer fterkte; fchoon ik met veelen onder de nieuwen niet kon gelooven, dat de leere der onfterflijkheid als leerftelling befchouwd , zoo gantsch in het donkere lag, achtte ik nogthans het gebruik van dat leerftelzel zoo oneigen voor het fomber, ootmoedigend beftaan van salomo, zoo onnatuurlijk zelfs, dat ik niet twijfelde, of hij, die dit Boek tot openbaar gebruik fchikte, heeft, door kleine invullingen, een leerftelling in dit Stuk van belang en oplosfende, juist tot dat oogmerk 'er ook ten algemeenen nutte, ingevoegd." — ,, Langs dezen weg kan ik het zeer wel mooglijk vinden , dat irt eenen Pijl, z er gevoelig, bartetaal uit waarnemingen geboren, zoo veel wijsgeerige famenhang gebracht'is. Wat tegen het laatfte ingebracht is, heeft mij nooit recht overtuigd; gewis is 'er geene poctifche wijsbegeerte in, zoo als in job's Dichtftuk, en niets van dat wijsgeerige over het geheel, welk aan den leeftijd van salomo nader komt, namelijk, om door Spreuken |e leeren; nogthans is 'er iet in, dat wij nog gewoon
zijn ,



de bijbel.
487
2ij"n, wijsgeerig te noemen, immers afgetrokken denkbeelden uit waarnemingen, en gevolgen daar uit getrokken , en dat alles aanëengefchakeld, verdienen met allen recht dien naam.
Omtrent den titel van dit gefchrift, heeft de Eerw. Schrijver voor zichzelven geene bedenkingen, of de fpreekwüs de morden des Predikers drukt oorfpronglijk hetzelve uit, het geen de Franfchen door één woord Confes/ions zeggen. Rousseau heeft een werkjen gefchreven, in veel opzicht aan dit gefchrift gelijk, meer eene belijdenis dan dagboek, ook dien naam gegeven. •— Hii zou het dan bekentnis-reden noemen, fchoon op verre na zoo naif niet als het Franfche Confesf.ons >— Deze tijtel vlijt wel met den Inhoud en met salomo's karakter.
Hoe voordeelig men ook van den Inhoud moge denken, het is geen gewoone taal van een kalm mensch. Deze vragen zouden zoo oneigen in onze ziel niet ojikomen: Speelt salomo de rol van eenen hedendaagfchen Deist, die de wereld in het genot moede is, om dat hij 'er van verzadigd is ? of moet men den berouwhebbende Godvruchtigen hier indringen, die het wettig gebruik zelfs fcheen af te keuren , om de gevaaren , welke hij daar in voor zich zeiven voorzag? het één zoo min als het ander kan hier, volgends onzen Schrijver, aangenomen worden. Het gewoone denkbeeld van berouw — kan hier niet aangenomen worden — waar is toch het bewijs ? — Hier zien wij voor ons het beeld van een diepdenker — den man ,
— in wien alles famenliep, om hem het hoogde genot v-in dit leven te bezorgen. — Deze man, zonder de jaaren nog bereikt te hebben, die hem voor het genot ongevoelig konden maaken, moest tot zijn dood daar in voortgaan; geene denkbeelden van berouw moeten hem tot verloochening of afkeer drijven, waar door zijne waarnemingen zouden afgebroken worden
— maar in de uitkomst niets dan onaangenaamheid , verveeling, zondige verdonkering van andere waarheden , welke de dille wanhoop in zachte vrede des gemoeds zouden veranderd hebben. — Ik denk zelfs, zegt van vloten, dat elk onpartij'dig denker mij bijvallen zal, die gevoelt,dat de Schrijver der Confesfions bijna altijd fchreef, als hij onvergenoegd zwaarmoedig was, en zo 'er dan ai gevoelens van godsdienst inko-
Hh 4 men,



t\Sb --w. A. VAN vloten
men, dan .zijn zij meest alle van dien aart, dat zij dienen kunnen, om aan zijne verveeling, onrust, en onvoldaanheid nieuw voedzel te geven. — De Schrijver zou daarom ligt op de gedachten komen, dat salomo in het optekenen nimmer zal gedacht hebben, dat deze zijne aantekeningen, in handen, van een aantal menfchen zouden geraken. — Ondertusfchen is 'er gezorgd, dat 'er voor hem, die niet gewoon is ve:l te denken , hier en daar iet is ingevoerd, waar salobio de treurige ervaring van zijne onvoldaanheid, in alle de geneugten, van dit leven enkel ter nederftelt, zonder iet in de plaats te geven voor het godsdienftig gemoed , waar door het — tot de vrede des gemoeds geraken kan — welk een fchat is dit gefchrift voor hem , die gewoon is zielkundig over het hartsgcftel te oordeelen. Hier vindt hij een' verheven geest, die zijne aantekeningen naakt ter nederftelt, zoo zelfs, dat zijn woelend hart meer de taal van den hedendaagfchen Materialist voert, dan van den deugdzamen , fchoori reeds in zijne vroege jeugd door Godsvrucht
gevormd." —-
,, Voor het overige kan men niet zeggen . dat 'er fraaiheid in den voordragt heerscht; integendeel moet elk een toeftaan , dat 'er gewis nalatigheid en onnauwkeurigheid in voorkomt; hier is in dat opzicht niet alleen de natuur zonder opfchik, maar een voordragt, zoo als men verwachten zou van iemand, die aantekeningen voor zich zei ven maakt, op eene vrije en zeer beknopte wijze, foms zoo kort, dat men de woorden veel eer als tekens tot herinnering voor den Dagboekfchrijver, dan wel tot onderwijs van anderen gebezigd vindt; deze al te groote beknoptheid veroorzaakt hier wel eens duisterheden, die niet ligt, zelfs door de fchranderfte Uitleggers,' op te losfen zijn."
Het Hooglied is onder alle Bijbelboeken het meest aan bedenkingen en verfchillende uitleggingen, onderhevig geweest ; de gefchiedenis van deze verfchillende Uitleggingen en onderftellingen, heeft de Heer van vloten in zijne Inleiding op dit Boek, beknopt opgegeven, eh'smans befluit is: „salomo is 'er dc Dichter
van, en de liefde wordt 'er in bezongen dat 'er
éénheid in de dicht-coupletten heerscht, al zijn het aelfs onderfcheiden Dichtltukjens, is bij hem zeker —
ou«



dr bijbe l.
489
onfchuldige naakte liefde te bezingen , herder zou zeagen , paradijsliefde, is de hoofdzaak; maar de denkbeelden zijn of uit de natuur van het landleven, zeer Arcadisch genomen, of ook wel uit de hofpracht, men kan 'er den Herder en den Koning zeer wel in
onderfcheiden."
Yervolgeuds verdedigt de Eerw. van vloten het plaatzen van dit Boek , waar in de liefde het onderwerp is, onder de Kanonieke Boeken, met zeer veel ernst, zeggende onder anderen: ,, Lieve Lezer.' kunt gij in het Oude Testament gezangen op deze of gene overwinning, door moses of üavid behaald, zonder aanltoot lezen, of, zelfs als een voornaam gedeelte van den openbaren eeredienst, zingen, met (lichting zingen? het oorlog, zoo verwoestend voor het menschdom, te bezingen, behaagt u dan beter, dan eenvouwige onfchuldige Liederen der liefde te lezen; is dat Godsvrucht? of ziin het kloppingen van een bevlekt hart, in uwen boezem? zijt gij dan vergeten, hoe het eerde paar reine menfchen, oie pronkftukken van Godlijk genoegen, gelleld moesten zijn, toen de Vaderlijke ftem tot hen zeide: Wast en vermenigvuldigt!" —i en verders: ,, Ik kan hier niet van a(fcheiden, dewijl wij in eene eeuw leeven , waar in de dichtkunst haare aanbidders heeft, waar iri men van liefde zoo veel zingt, maar op eene koele, onnatuurlijke, en op zijn best vleijende wijze, zonder denkbeelden voor het gevoel; hoe gaerne zag ik , dat dit gedicht als het fchoonfte model gevolgd wierdt, van de eerfte kus af tot de fel-opftijgende vlam der liefde toe, bevat het niets, of men kan het de jonge engelachtige onfchuld in de handen geven; e:i al mag men van niemand de onfchuld van het paradijs, eenmaal zoo treurig verloren, te rug verwachten, zal men evenwel zoo veel kunnen uitwerken, dat men zich over de liefde niet fchaamen zal, maar de edelwaasfemende zuiverheid zal eerder gloejen; zoo ras de eerbaarheid gekwerst wordt, dan vlucht waare liefde, ware het mooglijk, in het dichtlte loof van het paradijs des onfehulds." enz.
Voor de vertaaling en omfchrijving van den Profeet jesai\, is eene algemeene Inleiding op de Schriften der Profeeten geplaatst, in welke de herw. van vi.oTen onderzoek doet. s r. IFat eigenlijk Profeeten Hh 5 zijn*



490 W. A. VAN VLOTEN
zijn? — Zijn refultaat is Bladz. 313. ,, Het hoofdkarakter van een Profeet was, een Leeraar der deugd te zijn, cn als 'er hervorming verëischt werdt, dit te toonen; het, hoofddoel van hunne voordellen , Leerre. dencn genaamd, was de bloei van godsdienst en burgerdaat op de hoogstmooglijke wijze te bevorderen ; om meer gezag ian deze bediening te geven, en foms hunne waarfchuwende Leerredenen meer klem bij te zetten, werden ze veel in hun voordel aangedreven, om het tockomdig noodlot van een verkeerd bedaand volk nader te fch'etzen; en van dit buitengewoone in hun voordel, verkregen hunne redevoeringen den naam van Profeetifche Leerredenen, daar eigenlijk gefproken, de profeetiën meer de bekrachtiging van hun voordel, dan wel het voordel zelve waren." —
§. 2. Wordt de waarde der Profeeten bij de natie bepaald, deze was bij de deugdgezinden zeer groot, en hun orde hadt een' verbaazenden invloed op de maatfchappij - zij kon dan ook juist daarom voor alle verleiding niet volkomen beveiligd wezen — en dan werden zulke valfche Profeeten de gevaarlijkde lieden voor den Staat; en de achtbaarde mannen onder de Profeeten moesten zich geweldig tegen hun verzetten.
In de 3 §. fpoort de Schrijver den aart en oorfprong hunner voordragt naar. Hier fpreekt de fleer van vloten van de kenmerken der waare en valfche Pro. feeten door moses opgegeven. van de zorgen van SAMüëL, omtrent de orde der Profeeten, en van derzelver midlijke of onmidlijkc aandrift tot hunne voordellen , en zegt ten dotte; „ Ik dem over het geheel met aptiiorp in zijn Discourfes on Prophecij in, dat tot het geheel van eenen Profeet behoort, eene natuurlijke opheldering van het verdand, volkomener geworden door (ludie, en geheiligd, door zuiverheid van hart —■ maar de aart der zaak vordert boven dit alles nog iet meer. Ik geloof voor mij, dat, als de godsdienst der Christenen eenmaal in luister en algemeenheid zijne waare hoogte bereikt zal hebben, dit dan duidliiker zal ontwikkeld worden. Ik wil daarom, omdat ik hier niets verklaaren kan, niet alle daadzaken maar dout van haare geloofbaarheid berooven, al ben ik ver af van al wat naar infpircerders en geestdrijvers zweemt," -—
§. 4. Bthandelt de wijze van fchrijven, dan eens
wordt



DE BIJBEL. 49!
wordt hun voordragt in zinnebeelden gekleed. — Deze ftudie werdt bij" hen zoo fterk geoefend, en was aan de natie zoo eigen, dat hunne bedrijven dikwijls zinnebeelden waren, waarmede zij het volk meest al fterker overtuigden, ten mintten opmerkzamer maakten, dan door uitgebreide redenen. l)e nieuwfte uitleggers verklaaren veele zinnebeeldige handelingen, als inde daad niet voorgevallen te zijn, maar enkel in de tekening, zoo bij voorbeeld: het lang liggen op eene zijde, het trouwen van eene onëerbare vrouwe, enz. zoo dra men de Profeeten in hun rechte licht plaatfe, dan moeten zulke bedrijven, hoe paradox zij ook waren , het volk te Merker getroffen hebben. — Bij dat zinnebeeldige voorftel kwam het naast dat der gezichten, waar i:i zij foms hunne voordellen verkleedden
— over het algemeen waren hunne opftellen enkel volks - redenen , naar den fmaak dier tijden; foms — eenvouwig in gefchiedkundige beelden gekleed; foms , als zij wilden roeren, hoog poëtisch; meest-al nogthans in eenen trant, die wel poëtisch, maar niet onnatuurlijk profetijche poezij zou kunnen genoemd worden, euz."
§. 5. Het oogmerk der Leerredenen. „ Moet men de Profeeten voor de Cenfores van den Joodfchen Kerken Burgerftaat houden , dan kunnen hunne openbaare redeneeringen, ove*r het algemeen, niet anders dan beftraffingen wezen; de aandrang, waar van zij zich bedienden, onderfcheidt hen nogthans van de gewoone Hervormings-Predikers ; daar dezelve niet zoo zeer uit den aart der zake, uit de natuurlijke gevolgen van zedelijke deugden of ondeugden, door hun 'afgeleid werden, maar wel uit de toekomftige lotgevallen, die zij op bevel naar den wil der Godheid voordroegen.
— De ftelling: Het hoofddoel van alle de Profeet ifche Schriften, is de komst van den messiüs, en de lotgevallen des Nieuwen Testaments te voorfpellen, heeft hier van den weg afgeleid. — ,, Ik ontken niet, zegt de Heer van vloten, dat zij foms tot gewigtige'oogmerken van den wESsias fpraken, al was het alleen, om het godlievend gemoed te verfterken, te vertroost ten in bekommerde tijden; en ik ontken niet, dat zij vm de gelukkige regeering onder den niEssias vaak de fchoonfte en uit voerigftetekeningen gaven — ik ontken niet, dat, wanneer even deze doorzichtige mannen, de
heil-



492
W. A. V. VLOTEN
heilloze gebreken der geestlijkheid afmaalden, het deugdzaam gemoed dan verkwikt wierdt donr de hoope, dat de Leeraar der Gerechtigheid — zijn ambt met de heilzaam fte gevolgen bekleeden zoude; maar ik ontken, dat dit hunne hoofdbedoeling geweest zij; nooit hebben de Profeeten met dat hoofd-oogmerk geleerd; om alleen den micssiüs en de rijden des Nieuwen Testaments te voorfpellen - §. 6. heeft tot een opfclirift: Het algemeen Mesfiaanfcke der Profeeten in het gunjiigjle licht geplaatst, in dezen §. verklaart de Schrijver zich ten lterkften tegen den dubbelen zin der Profeeten, letterlijken en geestelijken, en .§.7. wordt het plan des Ouden Testaments nader beoordeeld, en §. 8. onderzocht, wat de Frofeeten naar dit oogmerk van den messiüs moesten leeren, welke afdeelingen de Lezer liefst in het werk zelve zal lezen, dc hoofdzaaküjke inhoud komt hier op uit, dat de vereffening der fchijnbare ftrijdigheid tusfehen de Profeeten, die in den messiüs doorgaands eenen luisterrijken perfoon en Vorst vertoonen , en de Euangelisten, die ons jesus in zijne diepe nedrigheid vóórhellen, op de onderltelling rust, dat de Jooden eens als volk herlleld zullen worden, en volgends §.9. is hei onderfcheid tusfehen dc eerjle en tweede komst van den messiüs de grootlte hoofdzaak, waar uit alles opgelost moet worden ; bij zijne eerfte komst moest zij alle die hoedanigheden hebben', welke naar de hoofd-jnzichten van den Levitifchcn Godsdienst gefchaduwd waren ; zoo fchetzen hem ook de Euangelisten, als zij van zijn Leeraar-ambt zwijgen, maaide verzoening , door hem aangebracht, als de vervulling van dezen 1'chaduwdienst, opgevende, dan noemen zij Hem het Lam Gods , het welk de zonde draagt ; bij zijne laatfte komst moeten de voorzeggingen des O. Testaments, de Joden betreffende , enWel in zoo verre alle de geflachten der aarde in dat gefiacht zullen gezegend worden, eerst haare vervulling bekomen; zoodra wij het geluk hebben van die komst te genieten , dan zullen de Jooden daarvan de edellle vruchten plukken, dr.n zal de geheele wereld daar in deelen." Uit wordt vervolgends uitgebreid, en §. 10. Dc oorzaken van der Jooden ongeloof aangetoond, uit het verwaarlozen van deze tweederleië komst van den messias. Bij het flot van deze laatstgemelde afdeeling van het nut der Profeetifche Schriften fprekciide, zegt
de



de bijbel. 493
de Eerwaarde van vloten : ,, Voor het hart zijn bijzonder de Pfalmen , voor de. famenleving de Spreuken; maar hoe noodzaakiijk zijn de Profeetifche Leerredenen voor de betrekking, in welke elk lid tot den burgerdaat zich bevindt. — Het verband tusfehen godsdienst en ftaat — de voordeelige en fchadelijke invloed, van gekroonde Hoofden en Overheden op dezelve; de verbaazende invloed der geestlijken op de Grooten, en wederom op het volk; het heil , en de rampen, welke daar uit voor elk burger volgen." — enz.
Eindelijk merkt de Heer van vloten §. it. nog het éiin en ander aan, omtrent de voor/peilingen over habuurige Rijken. Doch onze Recenfie is reeds zoo ver uitgeloopen, dat wij ons hier zullen bepaalen , en verder den Lezer verzenden tot het werk zelve, alwaar hij dan ook nog eene bijzondere Inleiding op de redenen van jesaias zal ontmoeten, die insgelijks overweging verdient. —
Wij hebben, bij deze onze Recenfie ons zeiven, om redenen, gewacht, van alle beöordeeling, ons vergegenoegende de merkwaardigften der bijzondere gedachten van den Iferw. van vloten, in derzelver beloop mede te deelen. Veele goede zaken , doch , dikwijls, echter in dit Deel niet zoo dikwijls als in de voorgaande, bedolven onder eenen meer ingewikkelden en duisteren fcbrijfftijl, zoodat het fomtijds zwaar valt, 'smans mening, naar behooren en met genoegzame zekerheid, te doorgronden en op te delven.



49*
II. J. krom
Betoog, dat dc beoefening der Natuur- en Sterrenkunde niet jlrijdig is niet de erkentenis der Godlijke Openbaring , en den geopenbaarden Godsdienst van jesus christus. Foorgelezen in het Natuurkundig 'gezelfcliap te Middelburg. Door herm. jo. Kt'om, Predikant , en Profesfor in de Uitlegkundige Godgeleerdheid en Kerkelijke Gefchiedenisfen, aan de 1 Hitst re School, te Middelburg , Lid van het Zeeuwfche Provinciaale Utrechtfche , en andere Genootfchappen. Groot behalven het Voorwerk 125 Bladz. In gr. 8vé. Te Middelburg , bi) P. Gillisfen en de Wed. J. P. Gillisten. 1793. Dc prijs is f:-i8-:
Een Stuk, waarin veel goeds is , en door meer dan een foort van menfchen, met nut zal gelezen worden. Philofophen , die minder gunltig van het Christendom en deszelfs Leeraars denken, zullen ook uit deze Verhandeling kunnen zien, dat het niet ontbreekt aan redelijke Godgeleerden , die 'er ver at" zijn , van door onoordeelkundige Bijbelverklaringen, proefondervindelijke bewezen waarheden der Natuur- en Siarrenkunde, dom en bijgelovig tegen te fpreken, maar daarentegen in ftaat zijn, om eene gezonde Wijsbegeerte met het geloof aan de Goddelijke openbaring .te vereenigen. — Jammer is het , dat de geleerde Schrijver van langdradigheid niet is vrij te fpreken. De bedenking bij voorbeeld, op pag. 70 voorgeftelda begint eerst op pag. 98. beantwoord te worden, terwijl men tusfehen beide niet alleen omgeleid , maar ook van de hoofdzaak , die in gefchil is, wordt afgeleid. — De Meer krom is ook niet fpaarzaam in het aanhalen van Auteurs ; menigmalen fchijnt hij eer een verzamelaar van de gevoelens van anderen te. zijn, dan wel zijne eigene gedachten voor te dragen , en dat citeeren loopt hier en daar zoo druk , dat wij ons niet hebben kunnen onthouden aan rabeners Noten zonder Text, te denken.
Het oogmerk van deze Verhandeling is, aan de eene zijde, om menlchen, die bedenkingen hebben tegen den geopenbaarden Godsdienst te verbeteren, ten minften hun eene gewigtig fchijnende zwarigheid tegen de Leer des Bijbels, en den Godsdienst van jesus Christus , te benemen ; aan de andere zijde , om bij in de
daad



OVER DE NATUUR- EN STERRENKUNDE, ENZ. 495
daad gemoedelijke, doch min kundige en zwakke Christenen , de vooröordeelen te keer te gaan, welken men voedt tegen eenige verhevene takken der Wijsgeerte , bijzonder de Natuur- en Starrenkunde , en de daaruit voortfpruitende vrees, dat de beoefening daarvan wellbt eenig nadeel aan de erkentenis van de Leerftukken des Bijbels, of aan eene eenvouwige en opregte betragting van den Christelijken Godsdienst, zoude kunnen toebrengen.
De Verhandeling is in drie Hoofdftukken verdeeld, het eerfte is een voorbereidend Hoofdftuk , waarin de voornaame bronnen der vooröordeelen, welke hier wederzijds plaats hebben , worden aangewezen, en de nuttigheid van eene Verhandeling van dezen aart, wordt aangetoond. In het tweede wordt bewezen, dat 'er in den Christelijken Godsdienst niets gevonden wordt, dat waarlijk ftrijd tegen zulke waarheden, die uit de natuur proefondervindelijk kunnen bewezen , of de zodanigen , welke, indien al niet wiskundig betoogd , immers door eene gezonde redeneerkunde tot een zeer grooten trap yan waarfchijnlijkheid kunnen gebragt worden. Te gelijk worden hier eenige bedenkingen opgelost ; voornamelijk houd zich de geleerde Schrijver bezig met aan te toonen, dat de verborgenheden in den Godsdienst , niemand met rede vreemd kunnen voorkomen, daar toch de natuur zelve vol van verborgenheden is ; vervolgens , dat uit het gene de Wijsbegeerte aangaande de vastgeftelde orde of wijze Natuurwetten leert, geenzins gevaar te vrezen is voor de achtbaarheid der openbaring, of voor de voornaamfte pligten van den Godsdienst. — Het derde Hoofdftuk lost de bedenking op: daar de Wijsgeerte ons de onbegrijpelijke grootheid en uitgebreidheid van het Heelal leert , is het dan te denken , dat God zijnen eeniggeboren Zoon op deze aarde , een ftip in dit Heelal, zou hebben neêrgezonden?
Wij willen ten proeve het een en ander hier nederftellen uit de aanmerkingen , welke op deze laatfte bedenking worden voorgedragen. Pag. 98. zegt de Schrijver : ,, Welke uitgebreide begrippen men zich ook ,, vormen moge van Gods werken in de Natuur; de „ gronden , waar op men de openbaring omhelst, en ,, volgends dezelve in Gods Znon gelooft , zijn en
blijven onveranderlijk dezelfde. Het is zo, het
„ Heel'



496 H. J. KROM
„ Heelal is verbazend groot. — — Maar indien wij
hier op letten dan zal die verbazende groot-
,, heid van het Heelal , en het geen wij uit deopen., baring vernemen omtrent het geen God op deze
aarde , een zeer klein gedeelte van zijne werken, ,, tot grootmaking van zijnen Naam, onder redelijke „ wezens, doen wilde, zekerlijk onze verwondering ,, wel opwekken , maar ons geloof niet te boven ,, gaan." Pag. 102. lezen wij: '„ Weten wij in wat
betrekking deze aarde met derzelver bewoners ftaat „ tot de andere Hemelbollen , ten aanzien van de ,, toekomende eeuwen? of wat , met opzigt tot den ,, ftaat der gelukzaligen , na dezen tijd aan ons hiër-
omtrent nog zal bekend worden ? w ie zal zeggen, „ welke betrekking de verlosfipg , door den Godlij. „ ken jesus voor zondige menfchen te weeg gebragt, ,, op de andere waerelden heeft ? Wie ons berigt ge„ ven, cf die zelfde gezegende Perfoon, /.ich niet ook
daar tot dergelijke, of tot andere gewi'gtige einden ,, vertoond heeft? — Maar het zij zo, dat hiervan ,, niets waar is : deze onze aarde is met ons zoune„ Heitel , een gedeelte uit het groote Werk'ftuk van
Gods handen. Zij behoort wezenlijk daartoe. Werd ,, zij gemist , hoe zeer zulks uit andere zonne„ ftelfels niet eens merkbaar zijn zou, dit vak echter ,, van de Schepping was ledig: en zij heeft misfchien, „ met die veranderingen, welken zij naar de Leer der ,, Openbaring eens zal ondergaan , eene zeer gewigti,, ge, en mogelijk de gewigtiglle betrekking tot het „ gantfche Heelal, eene voornaame plaats in het voor ,, ons onöverzienelijke en ondoorgrondelijke plan ,, van den wijzen Bouwmeester der Waereld ! althans ,, van geenen uit die allen weten wij met eenige ze. ,, kerheid , dat zulk een uitltekend bewijs van Gods
heerlijkheid daarop gevonden wórdt, als hij op deze ,, aarde gegeven heeft , in de zending van zijnen ,, Zoon tot zaligheid zijner fchepfelen , die door de ,, zonde zo grotelijks bedorven waren; en welk uit,, nemend bewijs van Godlijke goedheid en genade ,, zo zeer ftrekt , om den luister, de verheerlijking ,, van alle Gods deugden, onder redelijke wezens te ,, bevorderen. Het kan zeer wel zijn, dat deze onze, „ door den zonden-val, zo zeer verbasterde aardbol, „ aan den welken God zijn eenigen en geliefden Zoon
ge-



OVER. DE NATUUR- EN STERREKUNDE, ENZ. 49?
gerchonken heeft, gelijk de Heer nieuwi-and zich ,, uitdrukt» onder het aantal van Gods ontelbaare huis-
houdingen, het geringde en flegtfte foort van fchep,, felen bevar, om welke te rcgt te brengen, zodanig ,, een Middelaar, als de Heiland is , moest afgevaar„ digd worden. Maar het is ook mooglijk, dat
dezelve , met de menfchen , die daarop woonen, ,, een der voornaamfte gedeelten uitmaakt in den fcha„ kei der wezens , door God voortgebragt, volgens ,, het groote oogmerk,en het onnagaanbaare plan der ,, wijduitgeltrekte gefchapenheid. Misfchien openbaart „ zich dit voor de gezaügden nader en zeer duidelijk ,, in het toekomende leven! Immers welk Wijsgeer, „ of welk Christen zal beweren, dat alle die waereld,, ftelfels Hechts voor een korten tijd van weinige „ eeuwen gefchapen zijn ? Wie durven ftaande hou„ den , dat de gewigtiglte en doorluchtiglte einden van „ dezelven, in het toekomende leven, wanneer alle
fchi;nbaare wanorde, welke zich nu en dan in de ,, werken van den Onëindigen aan onze bekrompene ,, verhanden moge voordoen, zal zijn weggenomen,
niet veel duidelijker voor elks oog zullen zijn aan ,, den dag gelegd? Misfchien verlustigen zich de ge,, zaligden dan in de befchouwing van des Heeren „ Heerlijkheid , ook in de andere waerelden! Ja, mis„ fchien heeft elk gezaligde van dezen aardbol, een ,, goed deel in het beftuur over dezelven : — voor,, name Heiligen over een waereld! — over een ge,, heel waereldftelfel ! wij weten immers , dat zekere „ orde, rang, en ondergefchiktheid niet (trijdig is men ,, den Itaat eener volkomene gelukzaligheid, — ja met ,, de hoogfte wijsheid en orde zeer juist overeen ftemt. ,, — Wij weten iet van de verbazende fnelheid des „ lichts, wij ontdekken de onberekenbare fnelheid ,, van bet electrike vuur, en zoude het dan onmoog„ lijk zijn voor den Almagtigen, om aan onze lig,, chamen , na de opftanding, zulke eene gelteldheid
en mooglijke fnelheid te geven, welke gefchikt is, „ om door de fijnfte vloeiltof, of zelfs door een ze-
ker ijdel, immers door de onmeetbare ruimte, zich „ van den eenen planeet naar den anderen, van het 5, eene waereldftelfel naar het andere, te begeven; om
in die allen,ter verheerlijking van derzelver grooten
Maker en Opperbeltuurer, ter bereiking van het
VAD. BIBL. V. DEEL. NO. II. Ii ,» grOO-



49*
C. W. OEMLER.
„ groote oogmerk van den Opperheer, het welke op deze aarde door den eeuwiggezegenden Heiland bevorderd werdt, gezamenlijk werkzaam te zijn." —
De Christen befchouwd in zijne, grootheid. Door christiaan wilhelm oemler. , Conjiftoriaalraad en Archidiaconus aan de Stads- en Hoefdkerk te Jena, en Medelid van de Keurvorstelijv*s Academie der nuttige JTetenfchappen te Erfurt, Uit het Hoogduitsch. Eerfte Deel. Te Amjleldam, bij M. de Bruijn, 1793*ia Bladz.gr. 8vo. De prijs is fi-iz-:
Wij hebben den Eerw. oemler reeds leeren kennen als eenen nadruklijken, gemoedelijkeu , en voor den Godsdienst en het geluk zijner medemenfehen , door den Godsdienst, rechtmatig ijverenden Leeraar (*), die zelfde ernst, nadruk, en ijver ftraalt ook door in het Werk, waar van wij den Titel opgaven , en in het welk hij de grootheid van eenen Christen in verfcheiden betrekkingen befchouwt en voordraagt , in eenen levendigen en roerenden ftijl ; hij vertoont in vijf afdeelingen, in dit Eerfte Deel, den Christen als groot in zijne onfchuld, groot van wegens Gods liefde tot de menfchen, groot door jf.sus verlosfmg , groot door jesus opftanding en hemelvaart , groot door den Heiligen Doop. In alle dezelve zal het godvruchtig gemoed ftichting en opwekking vinden, om aan deze beftemming van eenen Christen waardiglijk te beantwoorden, en, fchoon 'er al in den bloemrijken ftijl, hier en daar, eenige gezwollenheid , en meer werking op de hartstogten dan op het verftand moge gevonden, en aanmerkingen kunnen gemaakt worden , over het geheel echter mogen, wij het ter lezing, en gebruik, in de huisgezinnen der Christenen aanprijzen, het zal niet verveelen, maar opwekken , en het hart verwarmen tot de liefdejegens God , den grooten Weldoener van het menschdom, door den Godsdienst van jesus. Wij zullen, daar het Werk voor ons openvalt, eene
proe-
(*") Door zijn Werk, getiteld: De eenzame Christen, enz. waar van w'j een bericht gegeven hebben in dit ons Maandwerk , IV Deel. No. 7. Bladz. 306. voIg£.



DE CHRISTEN BESCHOUWD IN ZIJNE GROOTHEID. 400
proeve overfchrijven , opdat onze Lezers zeiven bcoordeelen, op hoedanige wijze dit Werk is ingericht. De volgende woorden lezen wij in de II. Afdeeling ; De Christen groot door Gods liefde tot de Menlchen. Bladz. 58. volgg. . . r,
„ God, die oneindig groot is in liefde, genade, en .erbarming; onbegrijpelijk in zijnen raad, en onnafpoorlijk in zijne wegen, verzegelde dit dierbaar woord met eenen heiligen eed! Hij zwoer bij zijne verhevene Majesteit! Hij zwoer bij zijne heiligheid! Hij nam Hemel en Aarde tot getuigen, en alle de Cherubs bogen zich eerbiedig neder: Zoo waarachtig als ik leve! ik heb geenen lust in den dood des zondaars , maar daar in, dat hij zich bekeere, en dat hij leve! Zoo waarachtig, als ik de Heiige ben in het midden van u! ik wil, dat alle menfchen zalig worden, en tot kennis deiwaarheid komen ï — Meer! rechtvaardige God! hoogde Goed! hoe groot, hoe oneindig groot is uwe liefde tot ons, Zondaren! Ik fta verbaasd over dezelve! zij treft mij gevoelig ! ik worde vervuld van heilige verwondering! ik worde verrukt! ik worde buiten mij zeiven vervoerd! ik ben opgetogen! Ontzag en eerbied overvalt mij! ó! hadde ik duizend tongen, om de grootheid uwer liefde naar waarde, zoo als ik wensch, zoo als ik met traanen wensch, te verheffen! ó! dat alle mijne leden , dat alle mijne zielsvermogens dienstbaar gemaakt wierden , tot verbreiding van uwe heerlijkheid! — Wie is een God gelijk gij, ó God onzes heils? Heer! uwe liefde is oneindig! uwe genade is oneindig! uwe goedheid is onbegrijpelijk! uwe barmhartigheid kent geene paaien ! uwe goedheid reikt zoo verre, als de Hemel en de Aarde zich uitftrekken!Oneindig God! niets is u gelijk, in den hoogen of in de diepte, in Hemel of op Aarde!"
,, Verheven en treffend drukt de Verlosfer zelve zich uit, over de tederheid der liefde zijns Vaders jegens de gevallen menfchen. Alzoo lief heeft God de Wereld gehad, dat Hij Zijnen eeniggeboren Zoon gegeven heeft, opdat een ieder, die in Hem gelooft, niet verderyc> maar het eeuwig leven hebbe. Deze woorden zijn zeer nadruklijk. Zij roeren het hart. Het zijn woorden des heils; woorden der genade; woorden vol liefde; woorden vol van tedere ontferming; woorden vol van de liefderijkfte gezindheid jegens ons menfchen, jegens li % ons



500 c. w. oemler.
ons — Zondaren! Het woord a/zoo, is een woord , waar aan wij te leeren hebben, zoo lang wij leven. Ja, wij zullen deszelfs kracht en zin in alle eeuwigheid niet volkomenlijk kunnen bevatten. Het opent ons eene diepte , eenen afgrond van Godlijke liefde , welken wij nooit zulien kunnen peilen. Willen wij het waagen, in denzelven nieuwsgierig in te zien; ftraks overvalt ons èene hevige bedwelming. Dit woord fielt ons voor oogen eene lengte en breedte, die wij hier beneden niet kunnen overzien. Hoe langer wij op dezelve ftaaren, zoo veel te grooter wordt de verbaazing en verwondering, waar in wij ons gebracht vinden; zoo dat wij moeten uitroepen: ó! welkeen diepte van Godlijke liefde! ó! welk een afgrond van Godlijke ontferming! Veele dingen in de wereld zijn zoo groot en verbeven, dat men billijk tot derzelver lof en verheffing fpreekt; maar, wanneer men geene woorden vinden kan, om derzelver lof uit te drukken, dan zegt men alleenlijk: Alzoo! Zoo groot is ook Gods liefde, in het overgeven van zijnen Zoon, aan het menschdom bewezen, dat wij die niet uitfpreken , ja, in onzen ftaat van fterfiijkheid, niet bezeffen kunnen. Zij is te hoog; zij is onbegrijpelijk; zij is ondoorgrondelijk : zij gaat alle verftand van menfchen en engelen verre te boven, ó Oneindig God! oneindig zijt Gij, in deze uwe liefde!"
,, Dit woord, alzoo , is mijn onbeweeglijk anker , wanneer alle mijne vijanden, met alle hunne magt, geweldig tegen mij opltaan. Ik houde hetzelve met moed, met ijver, en met de uiterfte bedaardheid den duivel voor, wanneer hij mij wil vervoeren tot wantrouwen of vertwijfeling aan Gods genade. Groot zijn mijne zonden ; maar nog grooter is de liefde mijnes Góds. Groot zijn mijne zonden, maar de genade mijnes Gods is nog grooter. Groot zijn mijne zonden ; maar de verdien Hen van mijnen jesus zijn nog grooter. Heb ik alzoo gezondigd; alzoo heeft God mij liefgehad! Heb ik alzoo gezondigd; alzoo heeft God zich over mij ontfermd! Heb ik alzoo gezondigd; alzoo heeft jksus voor mij geleden! Heb ik alzoo gezondigd, alzoo heeft jesus voor mij gezidderd, getreurd, gevreesd! Heb ik alzoo gezondigd; alzoo volkomenlijk heelt ji'.sus voor mij genoeg gedaan! ó! Dit woord is de ladder, waar bij ik om hoog tot God, waar bij ik
tot



DE CHRISTEN BESCHOUWD IN ZIJNE GROOTHEID. 501
tot zijne genade, waar bij ik tot zijne liefde, waar bij ik fot zijne barmhartigheid, waar bij ik toe zijne goedheid, waar bij ik tot zijne zaligheid, waar bij ik ten Hemel ftijge! het voert mij rechtftreeks tot het vaderhart mijnes Gods! /Ihoo lief heeft God ee wereld gehad! ó! welk eene diepte!"
,, Het bevreemde u niet, wanneer ik zegge, dat de overweging van deze liefde des Vaders, den Zoon van God zeiven de diepfte, de grootfte verwondering baarde. Want hij roept uit: A'.zoo lief heeft God de wereld gehadl Men moge deze liefde befchouwen, hoe men wil,' zij zal ons altijd groot, verheven, aangenaam, heerlijk, wonderbaar, en aanbidlijk voorkomen. Zij verdient wel, dat wij ze met heiligen eerbied, en ingefpannen aandacht overwegen. Hoe langer wij dezelve befchouwen, zoo veel te meer treft ze ons; zoo veel te meer genoegen geeft ze ons; zoo veel te meer verheugt ze ons — en zoo veel te grooter wordt ook onze verwondering, ó.' Hoe groot is Gods liefde jegens de menfchen! ó! Hoe groot is Gods liefde jegens ons, Zondaren 1" —
De plaats eener Voorreden wordt vervangen, door eene Verhandeling des Eerw. Schrijvers, over de oorzalxn, waarom zoo veelen de grootheid van waare Christenen niet kennen , welke Verhandeling, die in het oorfpronglijk voor het Eerfte Deel begonnen , en voor het Tweede Deel vervolgd was, met reden door den Vertaaler hier in ééns, voor het eerfte Deel geheel geplaatst is; Deze oorzaaken (telt de Schrijver gelegen te zijn , 1. ,, in de al te groote onkunde, aangaande de waarheden der geopenbaarde geloofsleere, en in de Onverantwoordelijke blindheid, met welke duizend millioenen menfchen bedekt zijn, die zich echter onbefchaamd en' ftout beroemen, leden der waare Kerk, en belijders van het waar en oprecht geloof te zijn. — a. In de verachting des waaren Christendoms, de verachting van den waaren Godsdienst. — 3. In hef ongeloof. — 4. In de aardschgezindheid" — maar vooral zegt hij 5. ,, Heeft men de oorzaak te zoeken in het valsch en allerfchadeliikst gevoelen, welk bij veelen plaats vindt: dat men in alle Godsdienften kan zalig worden."[6. „ Veelen lezen fchandelijke en affchuwelijke boeken , waar in het fterkst vergift tegen den Christelijken Godsdienst verborgen ligt, met genoegen." — 1 i 3 7.



502 J. R. TAKENS, OVER FILÉM0N.
7. ,, De meeste menfchen hebben zeiven in hunne zielen, de grootheid van den Waaren Christen nog nimmer ondervonden." —
In het volgende Deel zal in IV Afdeelingen, de befchouwing van des Christens grootheid worden achtervolgd, en hij befchouwd, als groot door het geloof — groot door zijne verëeniging met God - groot door de heiligmaaking — en eindelijk groot door Gods bijzondere voorzorg en regeering. —
De Brief yan Paullus aan Filémon, in Leerredenen, door jacobus rijsdijk. takens, Predikant te Delfshaven. Te Botterdam , bij C. van den Dries, 1792. 190 Bladz. In gr. 8vo. De prijs is fi -£-ï
In vijf Leerredenen heeft de Eerw. takpns dezen korten, maar in meer dan één opzicht belangrijken Brief van paullus, (dus fpelt de Schrijver met eene dubbele //, en niet gelijk gewoonlijk paulus, op aanwijzing van zijnen Leermeester, den Hooggeleerden Heer j. de rhoer , deels, omdat het Romeinsch taaleigen, de fpelling met // noodwendig maakt, deels, omdat die fpelling bij de Ouden Randvastig in gebruik was) aan FiLé&ioN. — Wij hebben dezelven met genoegen gelezen; zij zijn in fchikking, wijze van voordragt, en Rijl berekend naar de vatbaarheid der gemeente, eenvouwig, deftig, niet opgefmukt, en in eene geregelde orde voortlopende, met zaaklijke en gepaste Toepasfin gen, de waarheden in den Tekst vervat, daar uit ontwikkelende, en ter beoefening aandringende onder de menigte van Leerredenen verdienen dan dezen van den Eerw. takens, onzes achtens, geene onaanzienlijke plaats, en zocht de Heer takens , volgends zijne verklaring in zijn Voorbericht, zoo veel mooglijk, met zijne Toehoorers, tot het hart van den gewijden Schrijver door te dringen, de innerlijke en eigene gevoelens van het zelve te treffen, en daar uit leering en Richting op te zamelen — hij heeft, moeten wij erkennen, zijn doel vrij wel getroffen.
Leer-



G. MASMAN, LEERREDE.
503
Leerrede over de Brieven van den Heere Jefus, aan de Zeven Gemeenten* van Aften. Door gekhakdus masman, Predikant te Haarlem, beroepen te Utrecht. Te Haarlem, bij C- van der Aa, 1792. 56 Bladz. gr. ivo. De prijs is f: • 8 -:
De Eerw. masman hadt de Brieven aan de zeven Gemeenten van Afië, die openb. H. en li[. voorkomen, in eenige Leerredenen voor zijne Hoorderen behandeld, en daar dezelve ten einde gelopen waren, heeft hij het eenden ander in ééne Leerrede ramen getrokken en kort herhaald. — Deze laatfte Leerrede geeft hij in het licht, en hoopt de Leerredenen zelve te zullen geven, met verandering alleen van de Leerredenen , in doorlopende Verhandelingen.
Daar dus deze Leerreden twee geheele Hootdltukken welke hier ook voor aan gedrukt zijn, het welk zeker nodeloos kan fchijnen, tot een onderwerp hebben, kan men ligt begrijpen , dat men in dezelve Hechts een fchets en als een dor geraamte lieert, van het geen in de overige Leerredenen ol Verhandelingen breeder behandeld is; dus men niet wel dezelve kan beöordeelen, maar zal dienen te wachten, tot de Eerw. masman aan zijne belofte zal kunnen voldoen, en ook die door den druk gemeen zal maken.
Kinderpreck over Markus X: vs. 13—16 of, jesus als de beste Kindervriend, letoont aan Kinderen die tot hem gebragt wier den. Gepredikt voor Kinderen te Utrecht, door gerhardus masmain[, Predikant aldaar. Te Utrecht, bij G- ï. van Pad lenburg en Zoon, 1793. 48 Bladz. uniö. De prijs is j':-6-:
Bij alle de gefchriften, die federt eenige jaren voor Kinderen zijn uitgegeven, ontbraken ons nog Predikatiën voor Kinderen. De Heer masman heeft aan dit'gebrek eenigzins willen voldoen, door het uitgeven van dit Stukjen.
In zijne voorige Gemeente, daar men eiken Zondag eene Kinderpreck heeft, hadt hij de groote nuttigheid daar van waargenomen, en dat had hem opgewekt, om ook te Utrecht eens voor Kinderen te prediken, zint veikozen tekst is daar toe een gefchikt onder' li 4 werp-



504 G. MASMAN, KINDERPREEK. — GETÜIGENISSE , ENZ.
werp. Hij verklaart denzelven kortelijk, en doet dan nog over denzelven eenige vragen, die kinderen kunnen invallen, en die hij beantwoordt, en daar op volgt eene ernftige toepas ling.
De kindertoon is in deze Preek onzes oordeels niet kwalijk gevat, de woorden en fpreekwijzen zijn meest, al, zelfs voor kinderen, duidelijk; en het geheele Stukjen ademt ernst en kinderliefde, en is zeer gefchikt, om de harten van Kinderen in te nemen. Christelijke Ouders zullen zeer weldoen, wanneer zij deze preek tot gefehenkjens voor hunne Kinderen cebruiken, °
Qetutgemsfe volgens de Waarheid, om de regerende hand Gods tn onze dagen regt te leeren kennen; aangewezen uit de Euangelisten , matTheus 24 en 2,-. mar. kus 13. en lukas 17 en 21. uit hunne vereenisins met den andere: gedaan door een" Liefhebber der Waarheid. Gedrukt voor rekening van den Autheur 1793. 131 bladz. In gr. ivo. De prijs is f-\%-% *
Dit is gefciireeven, om uit te geeven.
En bet hoort bij een,
En tot niemand alleen; Maar tot alle menlchen, Want dit waar mijn wenfehen.
ATet deze ongemeen nedrige woorden, en kreupele f** rijmelarij, begint dit Boekjen terftond na den1 Titel; wij maaken van het zelve alleen gewag, om onze Lezers te waarfchuwen, dat zij 'er noch tiidS geld aan belteeden. — Daar is allesUn, wa tot een Boekjen behoort, behalven gezond verftand,
Vitlandfehe Wijsgeerige en letterkundige Fragmenten, enlnlandfeieMengelftukken. No. 1. Te Amflerdam , bt] A. fokke, Simonsz. 1792. Samen 164 bladz. In gr. ivo. De prijs is f: - 16 : -
üen ontwerp, om, van tijd tot tijd, zonder zich ^ nogthans aan een bepaalden tijd van uitgave te verbinden, uit werken, die in Duitschland en elders
uit-



UTTLANDS. WIJSGEER. EN LETTErK.. FRAGMENT. $0$
uitkomen, waar van de gelieele inbond voor den Nederlander niet gefchikt is, het beste en bruikbaarlle, bij wijze van Wijsgeerige en Letterkundige Fragmenten te verzamelen, en aan onze Landgenoten aan te bieden , en daar achter telkens eenige Inlandfche Mengelftukken , beftaande in Verhandelingen over allerlei Wijsgeerige en Letterkundige onderwerpen, te laten volgen.
Zoodanig een plan kan zeer goed,en nuttig wezen, wanneer de keuze met oordeel gefchiedt, zoo dat men belangrijke en wetenswaardige ftukken mededeelt. Uit den volgenden Inhoud van dit eerfte Nommer, kunnen onze Lerers daar omtrent eenigzins oordeel ftriiken. Als Uitlandfche Fragmenten komen hier voor. ï. Uver de onmeetelijke grootheid des Heeliils , enz. uit mollij en urania, enz. een Roman vau c. c. KELLner. Manheim 1790, uit het Hoogduitse!:. 2. Berichten, aangaande de Kaffers , enz. getrokken uit mauriz thomans, een gewezen Jefuitifchen Zendeling , Reife und Lebensbefchreibung —1 Augsburg 1788. 3. Overdenkingen bij de graflieden, uit het Italiaansch van cesar de crancadoro , tegenwoordigen Aartbisfchop van Nifibi; en Letterkundige Anecdoten, uit het Engelsch. De Inlandfche Mengelftukken zijn. 1. Verhandeling over de wijsheid . voorgelezen in de Departcments-Vergadering, tot Nut van 't Algemeen, te Amlterdam, en 2. Over het voor- en nadeel van den Koophandel, voorgelezen in het Departement des Koophandels, in de Maatfchappij: Felix Merith; en 3. Een Dichtltukjen: De mensch moet voor zich zeiven niet alleen leven.
Adverfariorurn Cmicorum Specimen, antonii haakma tresling. Groningie, apud A. Groenewolt et Filium 1792. Continet 90 pag. gr. tvo. De prijs is /:-ió:-
jn deze Proeve geeft de Heer tresling veele blijken J- van eene meer dan gewone belezenheid in de oude en nieuwe Schriften der Geleerden, niet alleen inde Latijnfche, maar ook in de Griekfche taal
Veele plaatzen van xenophon, isidorcs, euripides, lucianus, florüs, cicebo, en anderen, vinden wij in dezelve opgehelderd of verbeterd- doch li 5 bo.



go6 A. H. TRESLING
boven al hebben onze aandacht tot zich getrokken, des Schrijvers aanmerkingen over eenige plaatzen van het nieuwe Testament, waarvan wij onze Lezers tot eene proef het volgende zullen mededeelen.
Over Mattheus XXVI: 45. alwaar wij in onze Hollandfche vertaling dus lezen: Doe quam hij tot zijne Discipelen en feijde tol haer, jlaapt (nu) voort en rustel: Siet cle ure is nabij gekomen en de Sone des Menlchen wordt overgeleverd in de handen der Sondaren, zegt de Schrijver;*indien onze Landgenoten deze overzetting aandachtig overwegen, en vergelijken met die plaats, daar christus zijne leerlingen door waken, en aanhoudende fmerten, vermoeid, en van den Slaap overvallen, aanfpoorde, dat zij zouden waken en bidden, kunnen zij niet anders denken, dan dat jfsus van zijn vorig gevoelen afgeweken was, of dat hij deze woorden ïpotsgewijs heeft uirgefproken — doch daar het eerlte niet wel overeen te brengen is met den perfoon en het charakter van jesus, en het laatfte minder zou ftroken met de omftandigheden, waarin de Heiland zich toen bevond, denkt de Heer tresling , dat de bovengenoemde woorden van Mattheus dus moeten opgevat worden:
Gijl. verflijt den tijd met flapen en rusten, terwijl de Mesfias aan de Romeinfche Soldaten zal overgeleverd worden; — ftaat op, siet mijn' verrader.
Doch wij voor ons zouden liever denken, dat die woorden door christus vraagsgewijze zijn voorgelteld geworden — als zeide de Heere: Slaapt gij nu voort, en liat gij nu te rusten, daar de Zone des Menfchen zal overgeleverd worden in de handen der Zondaren ? — Staat op, enz. in welk gevoelen wij des te meer verfterkt worden door het getuigenis van millius, welke zegt een Handfchrift gezien te hebben , waar in het vraagteken duideïlk was uitgedrukt. — Ook menen wij dat luther in zijne vertaling die woorden 111 eenen vraeencten zin heeft overgezet.
Verder heeft de Heer tresling zijne aanmerking over het antwoord van paulus, Hand, XXIII: k *Ik wist niet Broeders , dat het de Hoogenprtest'cr was; welke woorden hem altijd zeer onbegrijpelijk zün voorgekomen, omdat paulus, die een Jood was , en te gelijk zeer ervaren in de Juodfche_ gewoonten uit alle omftandigheden niet wel onkundig fchijnt



ADVERSARIORUM CRITICORUM SPECIMEN. 507
te hebben kunnen geweest zijn : wie de Hoogenpriester was, en daarom wil hij die woorden met verzetting der zinfueden dus vertaald hebben : Neen Broeders ! ik •wist wel, dat het de Hoogepriester was; menende voorts dat de taal, die paulus tegen den Hoogenpriester gebruikt hadt, niet moet worden gehouden voor eene lastering, gelijk het door de omftanders wierd opgevat, maar als eene vrijmoedige taal van iemand, die geen fchuld hadt, en waar mede paulus volgens zijn regt, zich op de Joodfche Wet beroepen wilde.
Het eerfte is zeker wel gevonden , en de Griekfche woorden kunnen die vertaling zeer wel lijden, doch wat het laatfte betreft, daar aan kunnen wij ons zegel niet hangen; veel eer geloven wij , dat paulus in de daad niet geweten heeft, dat ananias Hoogenpriester was; omdat de Hoogenpriesters buiten den Tempel die klederen niet gebruikten, waar door zij anders van alle andere menfchen onderfcheiden waren , en paulus zedert langen tijd van Jerufalem afwezig geweest was. — Hier komt nog bij, dat in dien tijd het Hoogenpriesterfchap door de 'Romeinfche Stadhouders of Joodfche Koningen dikwijls veranderd , en dan aan dezen dan aan genen wierd opgedragen , zoo , dat 'er in den tijd van één jaar, dikwijls drie Hoogenpriesters geweest zijn.
Wij voor ons, vinden hier geene de minde zwarigheid in; doch zo echter deze mening aan iemand niet volkomen mogt behagen, vinden wij de uitlegging van simon episcopius, boven alle bedenking, welke de woorden van paulus in dezen zin wil opgevat hebben.
Ik dacht "er niet op Broeders, dat het de Hoogenpriester was, even als wilde hij zeggen: neem het niet kwalijk Broeders, indien ik door drift vervoerd, wat al te fterk tegen den Perfoon van den Hoogenpriester heb uitgevaren, ik erken mijne dwaling, enz.
Dit is doorgaans het lot der Taalzuiveraars dat hunne aanmerkingen den eenen bevallen, en den anderen mishagen.
Tot llot van dit Werkjen, vinden wij eenige Gedichten , bij gelegenheid, dat de Heer tresling tot Meester der beiden Rechten bevorderd wierd, vervaardigd , waar onder dat van den Hoogleeraar ruardi, boven de anderen uitmunt.
Het



5o8
A. fokke
Het toekomend jaar drie duizend. Eene mijmering. Voorgelezen in, en opgedragen aan de Maatfchappij der Verdienften ter Spreuke voerende Felix Meritis, door arend fokke, simonsz. Te Amflerdam, bij A. Fokke, Simonsz. 1792. Behalven hu Voorbericht en de Narede 97 Bladz. In gr. Octavo. De prijs is f' - 15 - :
TTebben wij onlangs met genoegen onzen Lezers een ■tx breedvoerig verflag gegeven van het eerfte deel des uitmuntenden werks van den Heer mercier over het jaar 2440, met geen minder genoegen gewagen wij thans van .een foortgelijk gefchrift, 't welk aan ons eigen Vaderland zijnen oorfprong verfchuldigd is.
De Heer arend fokke, simonsz. door het voorbeeld van den zoo even genoemden Franfchen Wijsgeer opgewekt, om uit den Haat der tegenwoordige menfchelijke Maatfchappij een ruw belluit op te maken , hoe het met de leefwijze, geleerdheid en wetenfehap in het toekomend jaar drie duizend op deze waereld wel zoude kunnen gefield wezen, fchreef daar over de thans voor ons liggende Verhandeling , bij wijze van eene mijmering.
,, Ik zette mij, dus lezen wij bladz. 6, in eene zeer gemakiijke houding tot peinzen, terwijl ik „ eenigen tijd geen verhindering verwagtte, met het ',, boek van mercier in de band, en begon eindelijk „ den perfoon, die dien Schrijver geleidde, zoo naauw„ keurig voor te ftellen, of ik "hem daar zoo voor mijne oogen zag."
Met dit denkbeeldig wezen in gefprek getreden , en door het zelve overal rond geleid zijnde deed hij de volgende ontdekkingen.
De meeste huizen geleken eer naar boerenwoningen dan naar prachtige paleizen, gelijk men eertijds in eene ftad van handel en rijkdom gewoon was san te treffen. —■De deuren der huizen waren niet gefloten, maar ftonden open, zoo dat een iegelijk vrijelijk konde binnen treden, nadien men zeker overtuigd was, dat niemand daar in zou komen, om overlast te doen, alzoo elk een voor zich zeiven genoeg had, en door de pracht tot gene begeerte kon aangelokt worden.
Het



HET TOEKOMEND JAAR DRIE DUIZEND. 509
Het getal der kooplieden was tot ein zeer klein getal verminderd. — De Koophandel van weinig aanbelang en beftond meestal in boeknegotie, welke nog al eenigzins was uitgebreid — de beste werken van fmaak kwamen van de uiterlle kusten der aarde, van Siberién , Kamtfchatka, Japan, Nieuw-Holland, het Vuur-Eiland, California, Canada, enz., en werden voor een zeer geringen prijs verkogt. — Onder anderen vond de Schrijver een boek, het welk tot opfchrift had: het zieltogend Holland herfleld, of gefchiedverhaal van het gene in de vereenigde Nederlanden in de agttiende eeuw is voorgeval/en door ha- ki- ung van China, met kopere Platen, gedrukt te Peking, op kosten van la- chiung, gewoon drukker van hel letterkundig genootfchap aldaar, Anno 2090, het welk voor den geringen prijs van agt ftuivers verkogt werd, komende de prijs nog wat hoog, om de menigvuldige platen , die daar in gevonden werden.
Galanterie- winkels waren ten eenen male verdweenen, zoo dat de woorden van galanterie, parfum, etuis, odeurs, bonbons, enz. geheel onbekend en met meer verftaan werden.
Ieder mensch was meestal zijn eigen bouwmeester, klerenmaker, landbouwer, enz. — het welk niet alleen den burgeren een groot gemak aanbragt, maar hen daar en boven in eene gezonder werkzaamheid hield.
Het geld was zeer weinig in gebruik, nadien de behoeften zeer gering waren, en de hoogstnodige zaken, zonder geld, alleen door arbeid te verkrijgen waren. — AKvie een weinig meer gelds bezat dan een ander, bekwam daar door geen meer vermogen op zijne medeburgers , om reden, dat het geld meer voor eene liefhebberij dan voor eene behoefte werd aangezien.
De naam van heer was geheel en al in onbruik geraakt, en met het veel meer betekenend woord van Vriend verwisfeld, kunnende zich de eene inwoonder des lands gene de rcinlte heerfchappij over den anderen aanmatigen. — Ook was de naam van Regent in dien van Vader veranderd, terwijl deze wederkerig de burgers met den teerhartigen naam van Kinderen beftempelde.
De land- en zeemagt, fterkten , muren, fchansfen , Poorten, enz. waren niet meer in gebruik. — „ Waar ,, toe toch, zeiden de inwoonders, zouden wij ons „ fcheiden van onze landgenoten, en waarom zouden
j> vvij



glO A. FOKKE
„ wij krijgslieden voeden, daar niet te oorlogen valt, wie zou ons daar toe noodzaken ? Geheel Europa is ,, in evenwigt ; want elk heeft genoeg aan zijne eige„ ne bezittingen; alle onze naburen worden op dezeïf„ de wijze, gelijk wij, naar wijze wetten beftuurd , ,, hoe toch zoude het hun in gedachten komen, om juist „ hun land te willen verlaten , en tegen alle recht in 't onze te dringen; neen ! dat was anders in de tijden „ van goud en ftaatzugt, in de tijden toen het Mo„ narchomachismus nog in fmaak was. '
De jeugd werd opgevoed en ouderwezen onder het opzigt' der Regenten , welke ten dien einde nadetniddag in de openbare Scholen moesten tegenwoordig zijn, vertonende in dat opzigt een foort van Athecnfche Ephoren [waaifchijnlijk heeft de Schrijver hier Spartaanfche Ephoren bedoeld, voor welken de jongelingen van het oefenfchool Ephebium alle tien dagen verfchijnen moesten, om aan dezelven blijken te geven van hunne vorderingen, want wij weten niet, dat die Overheden bij de Athenienzers in gebruik geweest zijn.]
iu deze Scholen werd onder anderen ook de Conftitutie der regering onderwezen, en de wetten, naar welke het land beftuurd werd, openlijk voorgelezen, met bijvoeging der redenen van alles, wat in dezelven gefteld was.
De Akademien waren geheel vernietigd, en onnodig gerekend, omdat alles tot zijne eerfte eenvoudigheid was te rug gebragt — men had onder anderen een lands en ftedelijk wetboek, dat zoo klaar en duidelijk was, dat 'er het corpus juris en de Pandekten niet nagezien behoefden te worden. — Op dezelfde wijze ging het met de geneeskunst — men had eene andere en inlandfche materia tntdica; elk mensch kende de geneesmiddelen, die hem dienden, en zocht die zelf op het veld buiten de ftad.
De wijsbegeerte was de meest geliefkoosde ftudie, maar zij was veel gemaklijker en eenvouwiger geworden. — De werken van cartesius, gassendcs, newton en musschenbroek werden llegts nu en dan vermaakshalven eens ingezien , om zich te verwonderen, hoe verre die eerfte opdelvers van de waarheid nog van de waarheid waren verwijderd geweest. De Miscroscoop was zoo volmaakt, dat net raderdiertjen dat men in de agttiende eeuw door de toen ter tijd gebrui-



HET TOEKOMEND JAAR DRIE DUIZEND. 511
hruikelijke Microscopen al voor één der kleinfte wezens hield, tot een Olijfant geworden was.
De Telescopen drongen ook veel verder door, tot in de verre oorden van het uitgebreid heelal — men had Telescopen uitgevonden op den voet van den ouden herschel , waar mede men de vaste (kirren zeiven zeer duidelijk als zonnen konde onderfcheiden ; en ook zulke kleine, waar mede men de zon, zeer klaar, als een bewoonbare bol en de maan insgelijks als zoodanig befchouwen konde — ook had men de thans nog vermiste dwaalltar tusfehen Mars en Vernis en een nog verder dan Uranus afftaaude dwaaldar ontdekt , en de ware grootte van den fchijf der zonne bepaald, benevens aanmerkelijke en nieuwe ontdekkingen, omtrent warmte en licht gedaan, nadien de reizen in den dampkring zeer geregeld, gemaklijk en buiten gevaar konden ondernomen worden door middel van de Acroflatifche Machinen of luchtbollen, welke men geregeld wist te belturen, zoo dat 'er twee of drie perfonen veilig mede reizen konden, waar door de ommegang met de verst afgelegen volken, en de befchaving der natiën niet weinig bevorderd werd. ,, Zoo ftraks, „ dus lezen wij, bladz. 23, vertrek ik met een ba„ Ion naar Guinea, ik moet daar eenige zaken verrich„ ten; wijl daar een werk van mij ter persfe is; ,, en zal denkelijk in de andere week weder in Hol,, land terug komen, als ik niet nog een uitflap bij ,, een t mijner vrienden te Simbaao , in Monomatapa „ doe.'
Ook was de Aardmeetkundc door datzelfde middel aanmerkelijk verbeterd, en de landkaarten tot -den hoogden tr?p van naauwkeurigheid gebragt — hij zag een nieuwe kaart van de Nederlanden, waarop een groot aantal nieuwe namen van vlekken, landen en plaatzen gevonden werden. Amlterdam was geheel weg en iu deszelfs plaats vond men op de kaart deze aantekening: hic olim Amflelopolis fortasfe fita erat, dat is: misfchien was hier de plaats daar Am f er dam voorheen gelegen was.
Voorts was de delüng van lavoisier in de Scheikunde meer en meer bewaarheid geworden, men hadt ontdekt, dat 'er waarlijk geene hoofddoffelijke beginzelen voor der. mensch kenbaar waren, in de electriciteit en magnectkunde had men reuzenschreden gedaan,
en



5IÜ A. FOKKE
en het dierlijk magnetismus was op gevestigde gronden tot een aangenaam leerflelzel geworden.
De Bibliotheeken beftonden meest uit nieuwe drukken in octavo formaat,en muntten voornaamentlijk uit door de volledige werken van die oude Schrijvers, waarvan in de agttiende eeuw nog een groot gedeelte vermist werd, dus werd de gehele livius compleet vertoond, en daar en boven nog eene menigte van andere ftukken, die van te voren flegts bij naam bekend, en voor verloren gehouden werden.
De Latijnfche taal was de algemeene taal der Geleer. deu geworden; daarin werden alle Werken over wetenfehappen en kunsten gefchreven , en daar elk mensch die taal leerde, konden de Werken van de verst at gelegen Schrijvers, ook door elk in al derzelver kragr, gelezen en verftaan worden, zonder dat zij door vertalingen verminkt of bedorven waren. — ln deze gedagte verfchilt onze Schrijver aanmerkelijk met den Deer mercier, welke de Latijnfche taal een fchonen dood, gelijk hij het noemt, laat (terven — en de Franfche taal tot een algemeen heerfchende taal gemaakt heeft; doch ieder, die deze gedagten met malkanderen vergelijkt, en bedaardelijk overweegt, zal de gedagte van den Heer fokke, om veele redenen, boven die van den Franfchen Wijsgeer moeten verheffen, maar het is hier de plaats niet, om ons daarover breedvoerig uittelaten — alleen zeggen wij, dat de Franfche taal naar ons oordeel minst gefchikt is om een algemeen heerfchende taal te worden, en dat met den ondergang der Latijnfche taal de kennis van veele nuttige en wetenswaardige zaken zoude verloren gaan.
De Ridderordens , gelijk als gouden Olijfantjens, Lammertjens, Kruisjens, Starretjens, enz. werden onder nietsbeduidende fnuisterijën, als fpeelgoed der kinderen bewaard, zonder dat men eens meer wist, dat dezelven voorheen als eertekenen gedragen waren, door zulke menfchen, wier voorouders aan het Land een aanmerkelijken dienst verrigt hadden.
Des Schrijvers aanmerkingen over den Godsdiensti zijn zeer kort, want zoodra hij zich verbeeldde met eenen Leeraar over eenige duistere Hellingen van onzen tijd in gefprek te zullen treden , kwam hij eensflags in de zinnelijke wereld , uit die der verbeelding terug, en zoo, dus eindigt dit fraaie Werkjen, zoo ° xuU



het toekomend jaar drie duizend. 513
zullen wij ook eens, te midden onzer ijverigjle navorfchingen, in 'slevens mijmeringen gcftoord 'wordende, in de eeuwige waarheid ontwaken.
Het opgegevene oordeelen wij genoegzaam, om onze Lezers van de verdiende dezer mijmering te overtuigen, waar in de Heer fokke veele blijken" van zijne kundigheid en goeden fmaak gegeven heeft, weshaN ven wij derzelver lezingonzen Landgenoten, in eenige uren van uitfpanning, gerustelijk durven aanprij-en geenszins twijfelende, of zij zullen dezelve, even als wij, met vermaak en genoegen doorbladen.
De Burgerlijke Vrijheid in haare heilzame, de VolksVrijheid in haare fchadelijke gevolgen voorgefteld inzonderheid met betrekking tot dit Gemetnebest. Door Mr. joiiAN meerman, Vrijheer van Dalem gr Hvo 96 Bladz. Te Lcijden,bij S. cn J. Luchtmans , 1793! De prijs is/:- 11.:
Dit gefchrift is door den Heer meerman in het licht gegeven , met het prijslijk oogmerk, om de twistende partijen in ons Vaderland te bevredigen en gelijk hij zich uitdrukt, de wapenen te doen nederieg-
Zo dit Werkjen, na verloop van eenige jaren, noff door iemand gelezen wordt, zal hij uit deze uitdrukking zeker moeten opmaken, dat de beide partijen in het jaar 1793, nog tegen malkanderen in bet harnas geftaan hebben; — uit dit oogpunt befchouwd zoude de redenering van den Schrijver, en de daarop gebouwde aanfpraak aan de Patriottifche partij, op het einde van dit boekjen , een geheel ander aanzien krijgen — weshalven wij het nodig geoordeeld hebben het volgend genacht door deze onze aanmerking tè herinneren, dat de Patriotten, kort na de omwenteling in 1787, m alle Steden en Dorpen van ons Vaderland, reeds ontwapend zijn geworden.
Doch wij gaan voort, om te zien, o'p welke wijze de Heer meerman zijn prijslijk oogmerk, waar toe in het openbaar en in het bijzonder reeds meer pogingen vruchteloos zijn aangewend, tracht te bereiken
Vooreerst erkent Hij, zeer verkleefd te zün aan'de tegenwoordige Conltitutie , en dat zijn hart reeds lane
vad. bibl.v.deel. no. ii. Kk den



gI+ J. MEERMAN
den eed op dezelve had afgelegd, eer zijne lippen dien plechtig hadden uit gefproken.
Om het bovengemeld luflijk oogmerk te bereiken, zou het misleiden beter geweest zijn, dat de Heer meerman zich wat meer onzijdig betoond hadt — want het is eene zekere waarheid, die op de kennis van het menfchelijk hart gegrond is, dat eene partij niet gemakkelijk aanneemt , het geen door iemand, die eene andere partij zoo derk is toegedaan, wordt voorgedeld. . . ■•lrjt./1
Daarna onderzoekt h.j,waar in eigenlijk de vrijheid geleden zij; en om hier in naar zijn oogmerk des te beter te dagen , onderfcheidt hij dezelve in de Burgerlijke en in de Volks vrijheid.
Andere kundige mannen , zelfs zulken , die bui en onze Republiek gewoond, en lang voor de onenigheden in ons Vaderland gefchreven hebben, maken deze onderfcheiding nier, maar verdelen dc Vrijheid^. vouvvi- in Natuurlijke, Burgerlijke, en Godsdicnfltee. — wij weten wel dat Dr. priestlïij , iri zijne %rlevc, over de eerjle gronden der burgerregcermg, eenig onderfcheid maakt tusfehen de Burgerlijke en Politieke of Staatkundige Vrijheid, maar alleen met dat oogmerk , om de eerstgenoemde daar door des te meer te
^Na^hét oordeel van den Heer meerman, bedaat
de Burgerlijke Vrijheid hier in: dat de Regeering mijn zerfron , mijne bezittingen kan ,wil, en moet befehermen , Fen dat ik in den genen, aan men ik mi] tot, mijne verdediging eenigermate onderworpen heb, geen geweldenaar
VtEn' door de Volks-Vrijheid verftaat hij: het recht van allen, of van een groot getal der inwooneren, om t ztj in perfoon , *t zij door reprefentanten , telkens door hun gekozen, in het uit en inwendig befluur des lands, eicel
" èT eerd~ wordt door Hem als heilzaam en de laatde als fchadelijk voorgedekt.
Het komt ons, onder verbetering, voor, dat het in aaken van zoo veel gewigt beter ware, tot een grondflag zijner redenering, eene door beide partijen aangeomen definitie te kiezen; dewijl van de definitie dikS de geheele zaak pleeg af te hangen. - Waimccr Z , bij voorbeeld, eene andere definitie van de Bar-



DE EURGERLIJKE VRIJHEID» 514
gcrlijke Vrijheid, neem eens van Dr. price, aan het Hoofd ftellen, welke dezelve omfcbrijfc, als de ?n::<t, die eene Burger maatfchappij, of Staat heeft, om zich naar eigen goeddunken te beftuuren, of ook, om zich te laten beft uuren naar eigen gemaakte wetten , zonder "edwongen te worden tot het gehoorzamen der bevelen van eenige magt, die door het geheele ligchaam des volks noch aan ge ft f ld, noch met berichtfchrifien voorzien wordt, en voor welke het geenen teugel in handen heeft, dan zeggen wij, dort het ganfche gebouw van den Heer meernan geheel in duigen.
Voorts redeneert Hij veelal over de Vrijheid, niet gelijk hij op den tijtel beloofd hadt, met betrekking tot dtt Gemeeneiest, maar tot meest alle landen, zelfs tot zulken, aan welke men den naam van vrije niet o-acrne geven zoude; —- want indien men daar toegaat brengen; dat men van geenen vijand ftraffeloos aangevallen, noch van zijne tederfte betrekkingen kan los gefcheurd worden, dat mijne goederen niet ten prooi van roofgierigen Itrekken — dat ik mijn hoofd des avonds gerust kan nedcrleggen, en des morgens ontwaken , zonder voor eenige onrechtvaardigheid van de zijde mijner medeburgeren, of mijner overheid te vrezen te hebben, dan (taan de Nederlanders gelijk met de Spanjaarden, of met de inwooners van Venetien, welke allen dezelfde voordelen genieten — en met dat al zegt de Heer meerman, dat in die zaken de waare vrijheid beftaat, en dat een burger, boven die, geen meer vrijheid vorderen kan, als 'zijnde zulks met den
ftaat der maatfchappij niet over een te brengen. .
En bet is met betrekking tot die Nederlandfche Vrijheid, dat de Schrijver, als in vervoering van zinnen, uitroept: ,, Heilig is de perfoon van ieder burger' ,, wie toch kan itraffeloos den dolk tegen mij°op" „ heffen, wie mij ongewroken beledigen? wie kan „ mij tot eenigen (tand in de maatfchappij, dan met ,; mijne bewilliging, noodzaken? wie, behalven mij„ nen wettigen rechter, kan zich van mij verzeke,, ren: mij m een kerker werpen; aan mijn leven ,, ann mijn ligchaam en aan mijne vrijheid raken of ,, mij uit mijn vaderland uitdoten? — Staan kledin°,;, vertering en beroep, de keus van vrienden en ver* „ maken, de geheele levenswijze niet in een ieders „ magt? daat het ieder meerderjarigen niet vrij in Kk a M het



jjI0" J. MEERMAN
„ het uitzoeken der gézeUinne zijner dagen, de volle „ infpraak zijner genegenheid op te volgen?
Wij onthoulen ons met opzet, om op alle deze uitroepen eenige aanmerkingen te maken; alleen moeten wij 'er dit van zeggen, dat wij het volkomen met den Schrijver eens zijn, dat, zonder deze voordelen, en d; genen, die hij naderhand optelt, de waare vrijheid niet beftaan kan , maar het is eene geheel andere vraa», (en dit fchijnt de Heer meerman niet genoeg in het oox gehouden te hebben ,) of alle die voordeelen op zicii zeiven genomen, kunnen gezegd worden genoe» te zijn , om een volk volkomen vrij te maken? t- Qns kort beftek laat niet toe over dit ftuk verder door te redeneeren, ook worden wij geroepen, om het B>ek van den Heer meerman, en niet om onze Conltitutie te beöordee'en. —
Op bladz. 26. begint de Schrijver te handelen over de Volks-Vrij heid, volgens de omfchnjving, die wij boven reeds hebben opgegeven , cn brengt eene menio-te van zwarigheden daar tegen 111, van welken wij onze Lezers de voornaamlten zullen mededelen.
De eerlte zwarigheid beftaat daar in, dat onze natie uit hoofde van haare uitgebreidheid, niet gefchikt is voor eene vo/flrekte Volksregeerlng — dit zijn wij met den Heer meerman volmaakt eens, en voor zoo ver wii weten, is 'er niemand in ons land die deze regeeringsvorm, welke altijd aan de grootlte verwarringen blootgelteld is, immer begeerd heeft, en daarom Hemmen wij des Schrijvers gezegde volkomen toe dat hii belagchelijk wordt met zoo _ lang_ uit te weiden in iet, dat zonder buitenfporigheid niemand kan (taande houden. , ,
Eene tweede zwarigheid is, dat in een land, daar het volk van tijd tot tijd zijne vertegenwoordigers kiest, de beminnelijke fekfe geheel ongeprefenteerd
blEene derde, dat de Wevers, de nroogfeheerders, de Vellenbloters te Leijden - de Pakhmsknegts, de Slepers, de Scheepstimmerlieden te Amlterdam , en de fmalle Gemeente in alle fteden .niet m ftaat zijn om te beöordeelen, wiens kundigheid eerhjkneid, en vaderlandsliefde , hem tot de verheffing het waardigfte
"Sé vierde, dat zulk een vrij volk altijd de Con-



DE BURGERLIJKE VRIJHEID. 517
• ftitutie mag veranderen, wanneer het hem goeddunkt, en ieder juk affchudden, dat met de Souvereiniteit niet beftaanbaar is; het welk den Heer meerman zoo afgrijslijk voorkomt , dat hij ronduit verklaart, liever een onderdaan van den Deij van Algiers of van Tripoli, dan een burger van zulk eene Regeeringsvorm te willen worden.
Eene vijfde zwarigheid is , dat het in zoo een vrijen Raat tegen de billijkheid Rrijdt, dat iemand, die van goederen beroofd en dus volltrekt arm is,van de verkiezing der rcprefentanten wordt uitgefloten. De overige zwarigheden zijn van minder aanbelang. Wij kunnen niet ontveinzen, dat wij gacrne in de gelegenheid zouden gefteld zijn, om alle des Schrijvers zwarigheden, onbewimpeld op te losfen — ook twijfelen wij niet, of de nieuwsgierigheid van onze Lezers zoude zich daar toe uitRrekken, maar het is de voorzigtigheid , die ons het tegendeel gebiedt. —. Intusfchen verdient het onze opmerking, dat de Heer meerman, bij het Hellen van die zwarigheden, aan den Dei] van Algiers, en niet eens aan de gevestigde ConRitutie van Amerika fchijnt gedagt te hebben.
Vervolgens gaat de Scfirijver over, om de voordeelen van onze tcgenswoordige Regeringsvorm aan te toonen, en die bellaan, naar zijn oordeel, hoofdzakelijk hier in : Dat de Staten wezenlijk Volksreprefentanten zijn , reeds van de tijden der Graven af aan, dat zij zedert het afzweren van phiups, twee betrekkingen verëenigd hebben namenlijk: van f^olksrepre. fentantcn, en van Opperheer , en daf de Stadhouderlijke bediening, opdat deze vereeniging niet naar de uiterflens der Aristocratie zou uitlopen , z;ch als van zelve tot een tegenwigc vindt opgehangui — dat, fchoon de Regenten wel niet door het volk verkoren worden, evenwel geen clasfe van ingezetenen van die waardigheid u'tgefloten is — en eindelijk , dat de aanftelling der Regenten gemeenlijk sefchiedt of door de meerderheid der Mederegenten, of door den Stadhouder, welke volkomen in Raat zijn, om de gefchiktheid der te kiezenen, tot hunnen post te beoordeelen.
Langs dezen weg k mt de Schrijver als van zelfs tot den laatften Engelfchen oorlog, en de tweedragt, welke daar uit zijn' oorfprong genomen heeft. - In dit verhaal is hij zeer omfhgtig — maar daarentegen Kk 3 bij



51» j» meerman
•bij uitflek kort omtrent den inval van de Pruisfifche troepen in ons Vaderland ; met dat al , gaat hij niet geen ftilzwijgen voorbij, dat 'er bij die gelegenheid eenige hooiden, op meer dan eene wijze, geleden hebben , mijn hart dit zijn des Schrijvers eigen woorden , heeft daar over gebloed; maar ontveinzen kan ik echter niet, dat ik zulks voor het behoud des Lands voljlrckt noodzakelijk geacht heb.
Na eene korte verdediging van de Stadhouderlijke Regeering , het Bondgenootj'chap met Engeland, en de remotie der Regenten na de omwenteling voorgevallen, fchildert de Heer weerman op eene fierlijke wijze de dwaasheid af van die genen, welke zich zoo ver hebben laten verblinden, dat zij een' Franfchen inval in ons Land hebben kunnen wenfehen , om door denzelven onze zoo gelukkige Regeringsvorm omvergeworpen, en op haare puinhopen den boom der vrijheid geplant te zien, dien boom [dit zijn weder des Schrijvers eigen woorden] die voer Europa tot een'' boom geworden is der kcnni.fe des goeds en des kwaads, en wiens vrugtcn alle Natiën, die ze begeerlijk vonden, den zedelijken dood hebben doen pJerven, ten dage dat zij 'er van alen.
Op deze gronden nu bouwt de Heer meerman zijne aanfpraak aan de Patriottifche partij, om dezelve te bewegen , haare dwalingen te belijden, de waarheid hulde te doen, en zich met de andere partijen te verZoenen en te verëenigen — en hier in gaar hij met zoo veel ijver te werk , dat hij zelfs geen bidden en fmeken fpaart, om de Patriotten deze verëeniging fmakelijk te maken.
Wij hebben deze aanfpraak waarlijk met aandoening gelezen .' — Maar laten wij eens zien, welke de gronden zijn, waar op deze verëeniging zoude plaats hebben. — Wij lezen dezelven bladz. 93, en om derzelver gewigt, zullen wij die hier woordelijk laten volgen.
,. Wij zullen u, door een zacht en rechtvaardig be,, huur, onze conltitutie doen beminnen, en al hadt ,, gij voorgenomen,'er afkerig van te blijven, u ech,, ter al de befcherming , waar op gij rekening maken
moogt, bij aanhoudendheid doen genieten, — Wij ,, zullen een woest gemeen terug houden van eene 3, baldadige hand aan uwe perfonen of bezittingen te
„ flaan,



DE BURGERLIJKE VRIJHEID. 519
„ flaan, al ware het ook, dat 'er tergingen van uwe „ zijde dien moedwil hadden uitgelokt : en daar gij' „ reeds mogt aangetast zijn , u de volledigfte voldoe„ ning doen toekomen. Wij zijn aan onze beginzelen „ veel te getrouw, om door de vuist des volks onze ,, gefchillen te willen doen bellisfen, en hun gezag ter ,, (laving van het onze in te roepen , enz." en op het einde : ,, Wij zullen den najageren van eigenbelang het masker van Politieke fchijnheiligheid afligten, ons aan hunne afradingen niet floren , hunne ,, hinderpalen uit den weg ruimen, voortgaan met u „ onze genegenheid aan te bieden, door ons gedrag ,, u de uwe afdwingen , en althans van onze zijde ,, toonen , dat de zegen, dien een onfaalbaare tong „ op eendracht, vrede , broedermin en verzoening ,, heeft toegezegd , ons niet onverfchillig is."
Dus eindigt de Heer mrerman dit Werkjen.
Het is waarlijk jammer, dat hetzelve nog niet eenige bladzijden is uitgebreid, en dat de Schrijver, aan wiens oprechte zugt tot verzoening wij wezenlijk geen oogenblik twijfelen , de middelen, hoe de verzoening moet plaats grijpen , hier niet heeft bijgevoegd — dePatriottifche partij is geheel uit een , en mist zelfs eene gefchikte gelegenheid , om malkanderen over den voorflag van den Heer meerman te onderhouden , — ook diende zij onderrecht te wezen , of de beloften , waar op dan deze verzoening zoude plaats hebben , door den Heer meerman waarlijk op hoog gezag gadaan is; — misfchien zou deze aanmerking aanleiding kunnen geven tot een volgend Stukjen, van den geleerden Schrijver, om deze en zoortgelijke zwarigheden op te losfen.
Schets der Onlusten in Engeland, onder de Regering van karel den eersten , benevens zijne gevangenneming en te recht/lelling uit verfcheide echte /lukken verzameld. Door j. h. hering. Te Amflerdam, bij W. Brave. 1793. In gr. %vo. 34 Bladz. De prijs is/:- 5- 8
Toen karel df. eerste, Koning van Engeland, in het jaar 1641. niet dan fchoorvoetende voldeed aan het verzoek desParlements, om de oproerige Ieren, die de Protelianten deerlijk mishandeld hadden , voor rebellen te verklaren , raakte hij in agterdogt, als of hij in zijne reizen door Vrankrijk en Spanje, fmaak K k 4 ge-



520 J. H.HERIN0, SCHETS DER ONLUSTEN IN ENGEL.
gekregen hadt in de meer willekeurige Regeringsvorm vin beide die Landen, dan in het gematigd beltuur van zijn Vaderland.
De Koning befebuldigde van zijnen kant eenige Leden van het Lagerhuis van hoogverraad , en eenen aanflag om de Regering te veranderen, en de Koninglijke magt te fnuiken, of te vernietigen. ■
Dit verfchii werd zoo hevig van beide kanten voortgezet , dat het tot eenen openbaren Burger-Oorlog uitbarstte, welke ten naJeele van den Koning uitviel.
Karel in hegtenis genomen zijnde, werden 'er dertig perfonen uit het Lagerhuis benoemd , om een Hof van JuRitie te formeren , den Koning te dagvaarden, en uitfpraak over zijn lot ;e doen.
Deze Nationaale Rechters verklaarden hem fchuldig aan hoogverraad, en veroordeelden hem ter dood.
De Koning opperde eenige zwarigheden tegen de magt des Volks , om zijnen Souverein ter dood te veröordeelen , en hield ftaande, dat hij zijne magt uit de hand van God ontvangen hebbende, ook aan niemand , dan aan God alleen rekenfchap verfchuldigd was; — maar ondanks deze verklaring, werd hij op den 30 Januarij van het Jaar 1649. in het openbaar door beuls handen , met den bijl onthoofd.
Deze historie is aan ieder, die maar middelmatig in de gefchiedenisfen bedreven is , zoo overvloedig bekend, dat wij ons verwonderd hebben, dat de Heer hering de moeite genomen heeft , om daar over een apart Stukjen in het licht te geven, te meer, daar wij bij eene naauwkeurige lezing in het zelve niets meer gevondeq hebben, dan zelfs in de Woordenboeken van luiscius , en anderen daar van gemeld^wordt; ten ware het alleen gefchied was om de aanmerking, die wij bladz, al. aantreffen, en van dezen inhoud is: ,, De verdeeldheid van gevoelens in onrustige tijden, 5, de verfchillende beweegraderen der menfchelijke 5, handelingen , in die omRandigheden vergrooten ge,, durig de verwarringen , en weerhouden of vernietigen de beste raadJiageri, omdat het behendig doel is malkanderen te dwarsbomen — Deze bedenking ,, werd in alle haare uitgeftiektheid in Engeland ondervonden, en zij is, daarna, de oorzaak geweest ,, van het wederberftellen van de Konirjglijke waar„ digheid, in dat Land — dat dc Franfche'Natie dit
„ in



WILHGLMINE AREND , OP DE GEVOLGEN , ENZ. 5ai
,, in het oog houde ; en haar lot zal vroeg of laat, het zelfde zijn!"
De tijd zal moeten leren, of deze voorzegging van den Heer hkring bewaarheid wordt.
Wilhelmine Arend, of de gevolgen van het overdreven gevoel. Eerfte Deel. Te Ledden, bij B. Onnekink, 1793. 310 tladz. In gr. Octavo.
» //. Deel. 352 Bladz. De prijs der beide
Deelen is ƒ3- it-:
CTet oogmerk van dezen Roman is , om de rampzalige gevolgen van bet overdreven gevoel offentimentecle aan te wijzen, en daardoor, indien mooglijk, deze dwaaze luim,die het menschdom bijzonder zedert goetze zijnen lijdenden werther bekend maakte, zoo zeer befmet heeft,te genezen. Dat'er, zegt de Vertaaler in zijne voorafgaande aanfpraak aan zijne Landgenooten , onder de veelvuldige gebreken en dwaasheden onzer eeuw bijna geene enkele zij op te tellen, welke nadeeliger, noodlottiger gevolgen na zich fleept,
dan juist die zucht tot het overdreven fentimenteele
behoeve ik dit wel aan te toonen? Ja, hoe zeer bevestigt niet de treurige ondervinding in onze dagen de waarheid van dit gezegde. Na hier over breeder uitgeweid te hebben, befluit hij, ter aanprijzing van het Werk voorhanden, met deze woorden: ,, Wat dunkt u , mijne Lezeren ! is dus een werk , het welk den man leert, wat het is — zich zelfs beneden de weeke moedeloosheid eener Vrouw te vernederen en wat hier van de gevolgen zijn — het welk te gelijk het fchoon gellacht op het duidelijkst betoogt, dat zij door deze dwaasheden zich zeiven , en haaren Echtgenoot, in een gewis verderf ftorren, en te gelijk alle de ijslijkheden , welke het gewisfe loon van een fpoorloos ongeregeld gedrag zijn , met de fterkfte toetzen tekent — dat ons de listen en verachtelijke laagheid van bedriegers en avanturiers, waar aan ons Vaderland allengs maar al te zeer begint te wemelen , op het zichtbaarst aan den dag legt ; dat ons den waaren aart van eene Maitresfe — een wezen, waar aan zoo menig een in Nederland den ondergang van zijn geK k 5 luk.



522
WILHELMINE AREND
luk thans ook alleen heeft dank te weten — van eene vera'chtingswaardige bijzit, niet de allerlevendigfte verwen fchildert, en voor eiken levensftand — doch vooral voor de jeugd, de geduchtfte en heilzaamfte lesfen bevat. Wat dunkt u , moet zulk boek niet van het uiterst aanbelang gerekend worden? Men leze het dus; men oordeele zelve." —
Sterk is buiten twijfel deze aanprijzing, of zij ook te ftcrk zij , zal uit de vergelijkinge met het Werk zelve, best kunnen blijken.
Wilhelmine arend , de Hoofdperfoon in deze gefchiedenis , de Vrouw van h. j. arend, wordt ons ten opzichte van haar karakter , in eenen brief van haare vriendin charlotte schonueck , in het 11 Deel, Bladz. 3gi. dus getekend. Zij bezat in de daad zeer veel zonderling, en maakte mij met haare gevoelige, treurige grillen , dikwijls boos ; doch , men kon dit niet op haar blijven, want, zelfs in haare eigenzinnigfte en droevïgfte luimen , tekende zij zoo veel menfchenliefde , dat men haar tevens beklaagen moest, wanneer men te onvrede op haar was — van veele dingen hadt zij, wel is waar, zelve alleen de fchuld; omdat zij altoos van een zandkorn een berg maakte; doch het meeste waren echter toevallen, waartoe zij weinig of geheel niet bijdroeg. — Wat heeft het haar nu gebaat, dat zij op de wereld geweest is? Zij heeft zich gekweld , geweend, geleden , weinig vreugde gefmaakt, ten minden geene zonder fmart of droefheid; ja, in het einde moet zij het zelfs nog voor een zegen achten, dat zij ophoudt te leven."—•
Haar Man arend, wordt door den Schrijver zelven, Bladz. 76. van het zelfde Deel, dus gefchetst: s, Deze arend, was een wonderlijk fchepzel — eene zwakke ziel, die alleen door fterke gewaarwordingen en hartstochten beftuurd kon worden. De tegenwoordige indruk van een oogenbliklijk gevoel, voerde hem telkens tot goede of kwaade daaden ; zijn wil droeg hier toe niet het geringfte bij, maar bij handelde zoo werktuiglijk, even als op een Marionetten-toneel de céne pop de andere omarmt, of een oorvijg geeft, naarmate de vertooner een draad beweegt." —
Dit paar is Man en Vrouw. In 't begin van hun Huwelijk overdreven fentimenteel, veroorzaakt dit bij arend dra eene verveling, ,en .een avanturierfter Jufvrouw



OF DE GEVOLGEN VAN HET OVERDREVEN GEVOEL, 523
vrouw du pouillij verkrijgt zijne genegenheid , deze houdt hij voor eene Maitresfe, tot groot nadeel van zijne huislijke zaken en koopbelangen. Doctor braun , een zeldzaam karakter , die zich uit welmeenende menfchenliefde, maar veelal onbedacht en onüverlegd, met zaaken bemoeit, en daar door dikwijls kwaad fticht , waar hij goed bedoelde, die zichzelven , met recht, in één' zijner brieven, eenen goedhartigen zot noemt, veel gewerkt hebbende tot het huwelijk van aren» en wilhelmine , haalt arend uit de armen van do pouillij , brengt hem bij zijne Vrouw, en verzoent hen weder. — Doch, du pouillij weet door list en ftreken den onftandvastigen arend weder in het net te krijgen, en nu wordt het erger met hem , dan te vooren. Eene groote kwelling voor wilhelmine ! Deze hadt twee of drie goede vrienden, in een hooger of laager trap fentimenteele menfchen. dithmar , geiszing en weeson , met dezen vernieuwde, zij, op raad zelve van Doctor braun, haare verkeering, of het mooglijk ware, haaren Man door ijverzucht weder tot zich te trekken. Deze verkeering is vrij fentimenteel, en wordt daar door ten opzichte van dithmar cn geiszing, gevaarlijk voor wiliielmine's deugd. Webson is een oud vriend van wilhelmine, te vooren ziek aan het overdrevene fentimenteele, maar daarvan te rug gekomen , en zichzelven nu gevezen gelovende , zijnde echter zijn hart te week, om, nu hij, bij de treurige omftandigheden van wilhelmine , zijne vriendfehapsbezoeken bij haar vernieuwt, den indruk te kunnen wederftaan, dien zulk eene zoo treffende droefgeestigheid op hem maakte, als die was, welke in de houding, gebaarden, uitdrukkingen, en den toon van deze ongelukkige Vrouw fteeds doorkraaide. Het gevolg is , dat websons gewaarwordingen dra veranderen in eene van nieuws ontwakende liefde, welke wederom uit haare fluimering rees, en zich de heerfchappij over zijn hart van nieuws aanmatigde. De Sen~ timenteele wilhelmine , wordt ook van haare zijde door de liefde verrascht , de goedhartige Doctor braun raadpleegt met eenen Advocaat, of'er geen middel is, om haar huwlijk met arend gerechtlijk te laten ontbinden , opdat zij vrij hertrouwen cn zich met webson verëenigen moge. Dit niet flaagende, gaat Mevrouw arend met webson heimlijk voort, en laat
zich



J24 WILHELMINE AREND.
zich met hem op eene andere plaats in den echt verbinden , dien haare overfpannen verbeelding , haar als volzalig hadt afgefchetst , maar die naauwlijks voltrokken haar, op het bezef, dat zij nu de Vrouw van twee Mannen was , met zoo veel gevoelig leedwezen overftelpt , dat zij in eene kwijning ftorc, en eindelijk onder haare rampen bezwijkt; wordende haaren eerften Man arend, door de hechte du pouillij geheel arm gemaakt, en van alle deugd afgetrokken. — Webson treurt over het verlies van wilhelmine. De droefheid is zijne gezellin in de eenzaamheid: hij ontvlucht het menschdom, omdat hem dit geftadig herinnert, dat 'er gelukkigen zijn, die nog bezitten, wat hij verloren heeft. In zijne ziel heersent de fombertte droefgeestigheid, en eene doodlijke tlilte, even als op den groenen grasheuvel , waar onder wilhelmine rust.
"Wij bekennen, dat deze treurige gevolgen van het overdreven SenHmenteeJa gefchikt zijn , om tot dat goede oogmerk te dienen, waar van de Vertaaler in zijne Voorreden fpreekt, echter zijn de tusfehen infehietende toneeltjens van dithmar en gkiszing van dien aart, dat zij ons ruim dartel genoeg voorkomen, geIjjk ook het onderhoud van wilhelmine en arend, ook zou de Schrijver, indien hij aan den dienstvaardigen docter braun, een deftiger en meer bedachtzaam karakter gegeven hadt, denzelven nuttige lesfen met meer overtuiging en nadruk hebben kunnen in den mond leggen. De Schrijver fchijnt geen vriend van de Doctoren te wezen , trouwens, de beide Doctoren braun en irwimg zijn vrij zonderlinge lieden, en op zijn zachts gefproken, halve gekken, doch braun menschlieveudcr en welmeenender. Het charakter van chahlotte , mevrouw schonbeck , vertoont de meeste bedaardheid en gezond verltand.
De vertaaling is vrij wel , maar de druk flordig uitgevoerd , trouwens , wij fchrijven verfcheiden lompe fouten , bij voorbeeld , bijvoeglijke woorden in het manlijk gedacht , bij zelfltandige naamwoorden van het vrouwelijke, liefst toe aan de onnaauwkeurigheid van den Letterzetter en Corrector, dan aan den Vertaaler, welke, volgends de oudertekening der
Voor-



NECtfER , BEDENK. V00RG. AAN HET FRAN9CHE VOLK. $ï$
Voorreden, dezelfde is met den Schrijver van de Tafe. ree/cn voor het menschdom , van wien men dus zoo grove taalfouten niet vermoeden kan.
Bedenkingen, voorgefteld aan het Franfche Volk, aangaande het rechtsgeding van lodewijk XVI. aangevangen. Door denjleer necker. Vertaald door Mr.*** Te Amflerdam, bij VV. Brave, 1793. In gr. Octayo. De prijs is f: - n • :
De Heer nf.cker, die den gewezen Koning van Vrankrijk, gedurende den tijd van zeven jaren, als Staatsminister gediend heeft, neemt in deze bladen deszelfs verdediging op zich, om hem, ware het mogelijk , nog van eene openbare llraf te bevrijden.
Hij onderzoekt ten dien einde de belchuldigingen, tegen den Koning ingebragt, en tracht deszelfs gehouden gedrag, op alle mogelijke wijze,vrij te pleiten en te verdedigen, tegen de ongunftige gedagten, welke de Franfche Natie daaromtrent had opgevat.
Vooreerst dringt hij fterk aan , op de onfehendbaarheid der Koningen in het algemeen, en op die van lodewijk oen XVI in het bijzonder — hij geeft de uitftekendfte getuigenisfen nopens deszelfs goed, deugdzaam en zelfs godsdien (tig charakter, tracht door het voorbeeld van de terechtdelling van karel den I. de Franfchen terug te houden, van eene daad, die bij de voiken en nakomelingen doorgaans uit een ongunItig oogpunt befchouwd wordt, en eindigt voorts met het volgend gebed, waaruit men de wijze, op welke de Heer necker dit (luk behandeld heeft, genoeg zal kunnen afleiden.
,, Rechtvaardig Opperwezen' Gij zult dezen Vorst, ,, dezen Godvruchtigen en deugdzamen Vorst bewaa,, ken, Gij zult hem befchermen, wiens hart aan me,, delijden en goedaardigheid , nimmer gehoor heeft ,, geweigerd! liet Heelal ligt nedergeknield om U dit „ af te fmeken , verzagt tot zijn behoud de gemoede„ ren der wreedaarts, en de harten der meêdoogen,, loozen! laat, laat eindelijk hunne verblindheid op,, houden! laat na zoo veel geftrengheid, na zoo veela ,, dichtoffers de dag der vertroostinge voor alle on,, gelukkigen verfchijnen! laat de dag dsr ruste voor
„ de



52Ö
c. paape, de wijsgeer.
„ de onderdrukte onfchuld oprijzen ! laat deze da» „ met zich voeren de wederkeeringe eener groote na„ tie tot de zachte deugden, tot de gevoelens van „ toegevendheid, en tot die edelmoedige hoedanighe„ den, waardoor alleen zij wezenlijke eerbewijzingen „ zal verwerven, en de volkeren der aarde aan haare „ vrijheid en glorie waarachtiglijk verbinden."
w ij laten de redenen,die den Heer necker tot het fchrijven van deze Bedenkingen hebben aangefpoord aan haar plaats — wij geloven zelf, d'at zij uit zuivere beginzelen zijn voortgefproten, maar met dat al kunnen wij niet ontveinzen, dat zich , onder het lezen, verfcheide uitdrukkingen aan het gezond verftand opdoen , die in het oogenblik, toen het lot van den 011gelukKigen Koning nog onzeker was, naar ons inzien, meer hebben moeten ftrekken, om de harten te verbitteren , dan om die tot medelijden te bewegen.
Indien 'er meer fchriften van den Heer necker. in onze taal moeten overgezet worden, hopen wij dat zij een beter Vertaler zullen aantreffen.
De Wijsgeer, Tuoneelfpel. Door gerrit paape. Te Rotterdam, bij J. Meijer. 1792. In gr. tivo. De prijs is f : - 12 - :
"T\e held van dit ftuk is een Philozoof, zoo als 'er denkelijk de aarde geen oplevert. Hij verneemt met eene koelheid van geest, daar men nooit wedergade van gezien heeft, op éénén dag, dat —zijn vrouw overleden — zijn fchip op zee met een groote fom vergaan — zijn huis afgebrand — en zijn zoon geftorven is; en in weörwil van deze groote wijsgeerige bedaardheid, omtrent zaken van dat groot belang, leeft in zijne ziel, aanftonds bij den dood van zijne vrouw, eene oude liefde zoo verbazend op, dat zij hem rust noch duur overlaat, daarenboven is de goede Wijsgeer zoo dood eenvouwig, dat hij zich door eduard en karel, op de domfte wijze, laat bedriegen. Deze laatften betoonen zich bedriegers en guiten zonder weerga, die hunnen vriend, onder het masker der vriendfehap, door valfche brieven, en andere eerlooze middelen, tot zoo ver pogen te brengen, dat hij zichzelven van het leven berooft. De ftijl van famenfpre-
ken



DE ROODE ROOS , SPREEKWOORD. 527
ken is in dit ftuk niet onaartig. Maar de famenbindinV der gevallen wijkt dikwijls zeer verre van bet namurl jkeb af Wij zouden dit Toneelfpel met onder de beste Stukken van den Heer paape rekenen, en knnnèngeen zedelijk nut in hetzelve ontwaar worden.
De Roode Roos, ftr eekwoord. Te Haarlem, hij A* Loosjes, Pz. 1793- In ivo. De prijs ts ƒ:-J - 8
T^e Uitgeve/ is van oordeel, dat dit uit het Fransch D venaV Stukjen, bij uitftekendheid gefchikt zij , om tot *«ó Kameripel voor Tooneell.cfhebberijcn , ja , i op openbaare Tooneelen, na groote Stukken, tot een Nafpel te dienen. De oppervlakkige kering in het zelve moet deze zijn: Die zegt wat hij weet, die geeft lat lüjheeft, die doet wat hij kan, ts met verplicht tot meer. Wij hebben 'er geene bijzondere geestigheid in gevonden.
fïWbrette» over de belangrijke waarheden, tm nutte van het ^ejprenieen wr «» < «, j j jeuzdt door bernardus
algemeen, doch bi *ondet voor ae j^ö"' , ,,pr/>7,,; bosch, rustend Predikant van Ditmen , en Lid van Hrjclicidm Genootfehappen. Eerfte Stukjen, over d, beflemmingvan den mTusL Te Berden o? dm Loom, bi van Riemsdijk en
Tn gefprekken, tusfehen een Vader en zijn Zoon, behandelt IdeSHeer bosch in dit Stukjen dc leer van de onfterflukjeid der Ziel, op eenen gemeenzame.! trant. Sommigen van deze Gcfprekjens zijn op eene aangename wijze en met veel duidelhkhed opgefteld, doch de onderwerpen van anderen dezer fan Wraken zijn daar minder gefchikt toe Achter dezelve volgen drie Liedjens, waar van wij het derde hier nafchnjven.
Kan de Christen, onderwezen,
Door bet Scheppend Albcftuur, Beven voor 't gedruis der radren Van een werkende natuur?
Ziet



S2$ B. BOSCH , GESPREKKEN OVER DE BELANGR. WAARHEDEN.
Ziet een Christen 't lot der dingen Ooit met een wanhopig oog?
Neen ! hij weet, dat eeuwige liefde 't Hoogst volmaakt verftand bewoog.
Plechtige eerbied en Bewondring Doen hem knielen voor zijn God;
Voor zijn God — wiens magt als Schepper Schittert in der deugden lot.
Maar 't gevoel der reinfte liefde Doet zijn vrijen boezem (laan,
God is hem een Vriend cn Vader, Juichend ftroomt een dankbre traan.
God is hem een Vriend en Vader,
Christen, welk een majesteit! Blijdfchap groeit door heel zijn aanzijn,
Alles ademt zaligheid!
Dagen , maanden, jaaren vluchten;
De uuren leiden hem naar 't graf'; Rampen woeden; — dierbre vrienden
Treden 't pad des levens af;
Dierbre vrienden — in wier boezem 't Godlijk heil der vriendfehap woont, t Dierbre vrienden ziet de Christen
Met onfterflijkheid gekroond.
Dankend weent hij bij het fterfbed.
Smart berst nooit in wanhoop uit, Schoon zijn hand de brekende oogen,
Van den liefften lieveling fluit.



UITTREKZELS en BEOORDELINGEN.
Verhandeling van het Genootfchap tot Verdediging van den Christelijken godsdienst, opgericht in ,sllage, voor het Jaar MDCCXC. Te Amflerdam, te Haarlem, cn in *s Hage, bij J. Allart, C. van der Aa en B. Scheurleer, 1793. 520 Bladz. gr. 5vo. De prijs is f 2 10-:
■p\ic uitgeftrekt Boekdeel bevat llechts ééne Verhanling van den Eerw. jodocüs heringa, eliza's Zoon, Predikant te Vlisflngen, zijnde een Vertoog over het verëischt gebruik, en hcdendaagsch misbruik der Kritiek, in de behandclinge der Heilige Schriften, welke den gouden eereprijs des Genootfchaps behaald heeft. Wij hebben deze Verhandeling van den Heere heringa met zeer veel genoegen gelezen, zij is zeer wel uitgewerkt, en behandelt haar onderwerp duidlijk en ordenlijk, en geeft haaren Lezeren een denkbeeld nopens alles, wat tot de Kritiek, of Oordeelkunde des Bijbels betrekking heeft; het welk de Schrijver , met veel beleid , uit de Werken , daar over handelende, beknopt heeft bijëengefïeld. De Heer heringa onderfcheüt zeer wel het gebruik der Oordeelkunde van derzelver misbruik, en zijne Verhandeling is zeer gefchikt, om veelen, die nog aan de uitwendige letter door vooröordeelen en onkunde blijven hangen, beter te verlichten, fchoon hij aan den anderen kant, in het aanwijzen van het misbruik der Kritiek, misfchien aan fommigen zal voorkomen, ruim fterk genoeg te fpreken, door het gebruiken der woorden heillgfchennis, fchandclijk bedrijf, enz. en geen genoegzaam onderfcheid te maaken tusfehen zulke Critici, welken, hoe ftout zij dan ook zijn mogen, het echter om waarheid te doen is, en zulken, die het oogfchijnlijk blijkt, dat zij meer hunne onder Hellingen , hoe los die ook waren, dan de waarheid hebben bedoeld, en in 't oog gehouden. Doch , wij willen den Inhoud der Verhandeling aan onze Lezeren nader openleggen.
De Eerw. heringa, aangemerkt hebbende, dat gelijk in 't gemeene leven, dus ook in de wetenfehappen, bijzonder in de Godgeleerdheid zelden de middelmaat gehouden wordt, toont, dat het even dus
VAD. BIJÜL. V.OfcEI.. no. l'i. LI me;



53» VERHANDELING VAN MET GENOOTSCHAP
met de Kritiek of Oordeelkunde des Bijbels gaat, welke door fommigen geheel en al is verworpen, gelijk door buxtorf en zijne navolgeren , door anderen al te los ter hand gegrepen , op voorgang van ludovicus cappellus, enz. Terwijl de waarheid, van beiden, zoo het heet, gezocht, maar van beiden verlaten , alleen in het midden bleef liaan. Ten einde uit deze beide uiterllen de waarheid op te fpooren en hulde te doen, heeft de Eerw. heringa de pen thans opgevat, en levert ons, volgends de begeerte van het Haagfche Genootfchap, tot verdediging van den Christelijken Godsdienst, een oordeelkundig vertoog over het verëischte gebruik, en hedendaagsch misbruik der Kritiek, in de behandeling der Heilige Schriften, geItaafd door voorbeelden van onzen tijd.
Vooraf geeft de Heer heringa op, wat men door de Kritiek verhaat, „ de kunst naamlijk, om inde Schriften der Ouden, die tot onzen leeftijd gekomen zijn , het echte van het onechte, het gave van het hedorvene, te onderfcheiden; het met opzet of bij toeval vervalschte te verbeteren; het verminkte te herftellen ; het bijgevoegde 'er uit te werpen; het verplaatfte te recht te helpen ; en de onderfcheidingmerken op de rechte plaats te ftellen. Waarom ze dan te recht den naam van Oordeelkunde (zoo toch noemen wij haar in het Nederduitsch O dragen mag." Zij moet met de Letter- en Uitlegkunde niet verward worden. —
Dewijl, volgends het oogmerk dezer Verhandeling dezelve niet zoo zeer van geletterde lieden, als wel meest van zulken onzer Landgenoten zal gelezen worden , die in fraaije Letteren zoo wel als in uitheemfche Taaien onbedreven zijn, verwacht de Schrijver bij het eerfte woord deze bedenkingen: „ Hoe ? is dan onze Bijbel niet onfeilbaar?" zijn dan de Schrijvers van het O. en N. Testament niet door den geest der Waarheid geleid? Is dan Gods Woord niet volmaakt? Heeft de Voorzienigheid dan geen' zorg ge. dragen, dat die Godfpraken ongefchonden tot onze tijden zijn overgebracht ? En is het dan geene roekeloosheid , waanwi:sheid en beiligfchennis, dat faalbare menfchen zich vermeten zullen, om het onberispelijk, heilig, Godhjk Woord te veranderen en te verbeteren? En maaken zij, die onder den naam van Oordeelkundige» 9



tot verdedig. van den christel. godsdienst. 531
gen , aan die eenige regelmaat van ons geloof en van onzen wandel, clan "wat af, dan wat bijdoen, dan wederom verfchikken , zich in de daad niet fchuldig aan openbare vervalsching van het heiligdom van onzen Godsdienst?" Wij prijzen den Schrijver, dat hij deze tegenwerping dus in alle haare kracht heeft voorgedragen , want, fchoon zij enkel op onkunde en vooroordeel gegrond is, heeft zij, helaas! meer dan te veel plaats, en wordt te menigmalen, zelfs door zulken, wier pligt het was, de menfchen te verlichten, voortgeplant en geflaafd. Om ze weg te nemen , toont de Eerw. heringa in het Eerfte Deel zijner Verhandeling aan, „ dat een gepast en matig gebruik der kritiek, in het verklaaren der Heilige Schriften , niet flechts geoorloofd , maar zelfs noodzaakiijk is." In dit gedeelte geeft hij een beknopt verflag van den oorfprong der verfchillende Lezingen en der feilen, die in de Handfchriften des Bijbels gevonden worden, waar van het befluit Bladz. 35. hier op uitkomt: ,, De bezorgers van de gedrukte Bijbels hebben eene keus moeten doen tusfehen de verfchillende lezingen, die zij in onderfcheiden Handfchriften vonden, en in dat onderzoek hun eigen oordeel volgen , dat is, met andere woorden: zij hebben de Kritiek moeten gebruiken in de behandeling der Heilige Schriften."
Maar, „ nu rijst de vraag: is het ook in onze tijden geoorloofd, dat zelfde te doen? mogen mj dat licht, dat voor ons is opgegaan, ook gebruiken? of moeten mj ons aan hun oordeel onderwerpen , en alle gebruik der Kritiek, omtrent de gewijde bladeren laten varen?" Het eerfte houdt de Eerw. heringa, en met alle recht, ftaande.
Hier merkt de Schrijver weder vooraf aan, Bladz. 35. „ dat men doorgaands veel te onbepaald van de Heilige Schriften fpreekt, daar men toch aan dit denkbeeld , volgends het gewoon taalgebruik, tweederhande betekenis hechten kan. Door de Heilige Schrift moet men eigenlijk verftaan dien bundel van Schriften , die God tot duurzaam onderricht der menfchen heeft laten vervaardigen. Maar ook verftaat men door de Heilige Schrift bepaaldelijk deze of gene uitgave, of vertaling van die Schriften, zoo als wij die voor de Godlijke Openbaring houden." De eerfte is in de laatfte te vinden , door het behulp dier middelen, welLl a ker



vnK.frKWiJiL.lNV VIW»' H&r GENtTBTSCHAT
ker recht gebruik de Schrijver in het Derde Deel zijner Verhandeling aanwijst, en geeft ons de echte woorden op, die de Heilige Geest door den dienst der Profeeten , Euangelisten, en Apostelen heeft laten optekenen. Deze is onfaalbaar, is de eenige vaste onveranderlijke regelmaat van ons geloof en van onzen wandel. — Menfchen kunnen in dezelve nimmer een enkel ftipjen verbeteren, enz. De Heilige Schriften in dezen zin kunnen het voorwerp met zijn van de Kritiek, dat is, in haar kunnen geene veranderingen naar de regels der Oordeelkunde gemaakt worden. Maar de Uitgave der Heilige Schrift is aan het oordeel der Kritiek onderworpen." —
Deze onderfcheiding komt ons vrij fijn voor, en zal moeilijk voor ongeletterden te -bevatten wezen. Zij zegt met andere woorden dit: Indien wij de oorIpronglïjke eigenhandfchriften der Heilige Schrijvers bezaten , over deze zou de Oordeelkunde geen gezag hebben , noch daar bij eenig werk vinden , maar deze misfen wij, onze Handfchriften zijn affchriften van affcririften enz. doch welken over het geheel het gefchrijf der Heilige Schrijveren bevatten, het welk de Oordeelkunde in deszelfs echte en oorfpronglijke zuiverheid poogt te herftellen. — Waar in zij echter, in de tegenwoordige omftandigheden, niet zoo volkomen en onwederfpreèkljjk kan flagen, of zij blijft het werk van faalbare menfchen, zij moet verfcheiden plaatzen voor onherftelbaar verklaaren, daar zij niet zekers omtrent durft vastltellen, en laat dus altijd weder nalezing over. — Maar, wanneer wij dus de zaak in 't rechte licht ftellen, baat het weinig, dat men zegt: „ Deze Heilige Schrift is onfaalbaar, is de eenige vaste onveranderlijke regelmaat," enz. dewijl wij toch (zal een onkundige zeggen ,) de oorfpronglijke eigen handfchriften en dus den onfaalbaar echten Tekst niet anders , dan in faalbare Handfchriften en Uitgaven, bezitten. Waarom dan niet liever duidlijk gefproken? Wij hebben over het geheel, in het zaakliike, den inhoud der Heilige Schriften, en fchoon in bijzaken en enkele woorden of plaatzen onzekerheid is, daar de oordeelkunde niet beflisfen kan, evenwel blijft de hoofdzaak, en voor de leere en het onderwijs der waarheid tot _ zaligheid, zoodanige gronden van zekerheid, dat. wij niet kunnen mistasten. Op dezelfde wijze, als'het gelegen is
met



tot verdedig. van den christel. godsdienst. 533
met cicero, virgiltus, en eiken Ouden Latijnfcben of Griekfchen Schrijver, dien wij met waarheid lezen, alfchoon 'er misfchien geene enkele Uitgave van denzelven is, of 'er zijn in deze of gene woorden en plaatzen afwijkingen van het geen zoodanige Schrijver oorfpronglijk gefchreven heeft , omtrent welke de Criliek, ook na de beste pogingen der geleerden, nog fteeds nieuw Werk overig vindt. Dit is verftaanbaar, en zonder omwegen. —
Verders is het betoog van den Eerw. heringa , nopens de noodzaaklijkheid ook voor ons , om de Critiek omtrent de Heilige Schriften behoorlijk te gebruiken, voldoende tot zijn oogmerk ingericht, en gefchikt, om zelfs den meest bevooröordeelden te overtuigen, ten zij hij willens hardnekkig bleve.
In het Tweede Deel der Verhandeling, Bladz. 61. volgg. betoogt de Schrijver, ,, dat een gepast en matig gebruik der Kritiek, in de behandeling der Heilige Schriften, geen nadeel toebrengt aan derzelver geloofwaardigheid en achtbaarheid." Hier wordt aangetoond, „ dat het beoefenen der Kritiek bij de uitkomst zelve tot hier toe altijd gebleken is, ten voordeele van de echtheid, waarheid, en zekerheid van de. leere der Openbaring te (trekken." Het blijkt toch, uit de verzamelingen van verfchillende lezingen, die wij hebben , dat de meesten derzelver kleinigheden betreffen, die ter wereld geene verandering in den zin maaken , en die men duidlijk zien kan, dat of uit eene andere fpelling, of uit enkele vergisfingen, zijn voortgekomen , en dat de voornaamfte bewijsplaatzen voor de grondwaarheden van onze belijdenis echt zijn, daar de meeste en beste Handfchriften met de gewoone lezing overeen (temmen. Deze krijgt daar door op zulke pïaatzen, omtrent welken onze partijen twijfelingen geopperd hebben, eene nieuwe vastigheid. En ons geloof wordt gevolglijk door deze vergelijking meer verfterkt, dan verzwakt." Dit wordt van den Schrijver door verfcheiden voorbeelden opgehelderd en geftaafd, en tegen verdere bedenkingen verdedigd.
Het Derde Deel, Bladz. 93. volgg. handelt ,, over het verëischt gebruik der Kritiek in de behandeling der Heilige Schriften, geftaafd door voorbeelden van onzen tijd. Hier toont de Schrijver, welk dit verëischt gebruik der Oordeelkunde zij, en herinner LJ 3 eerst



534 VERHANDELING VAN HET GENOOTSCHAP
eerst, wat het werk der Kritiek zij; dan wijst hij de hulpmiddelen aan, van welke zij zich daar toe bedienen moet, en eindelijk bepaalt hij de wijze, hoe zij dezelve dient te gebruiken, en geeft tevens van het één en ander voorbeelden op.
I. Het werk der kritiek is, dat zij in de eerjle plaats in 't al gemeen de echtheid dier boeken beoordeelt, welke in den bundel des O. en N. Testaments voorkomen. In de tweede plaats beoordeelt de kritiek het al of niet oorfpronglijke van de taal, welke thans voor de grondtaal der Bijbelboeken gehouden wordt, dat is, of de boeken des Ouden in de Hebreeuwfche of Chaldeeuwfche, en die des Nieuwen Testaments in de Griekfche talen, in welke ze thans gelezen worden, door de oorfpronglijke Auteurs gefchreven , dan of ze uit eene andere taal in deze, door later handen, zijn overgezet. In de derde plaais beoordeelt zij de echtheid van bijzondere, zoo kleine als groote gedeelten der Bijbelfchriften. Eindelijk is haar werk de beöordeeling van de orde, fchikking, en verdeeling der reden en woorden.
II. De hulpmiddelen daartoe zijn voornaamlijk drie: i.) de affchriften van den oorfpronglijken Tekst; 2.) de oude Bijbel- vertalingen; 3.; andere getuigenisfen van oude Schrijveren aangaande de Bijbelboeken, en aanhalingen van dezelve in hunne Schriften. Dit wordt vervolgends alles afzonderlijk uiteengezet en behandeld; waarin wij niet kunnen treden, zonder te wijdlopig te worden.
Hl. In de derde plaats fpreekt de Schrijver van de wijze, op welke zij deze gebruiken moet; bij welke gelegenheid hij eerst de verëischten opgeeft, in iemand, die, op eene gepaste en gelukkige wijze, de Bijbelfche kritiek beoefenen zal; daartoe brengende fchranderheid van oordeel, uitgebreide kundigheden, naauwkeurige onpartijdigheid, en befchcidenheid. Bladz. 177. volgg. Vervolgends aantoonende welke grond/egelen hij in zijn Werk als kritikus of oordeelkenner te volgen hebbe. 1.) In het oordeel over de echtheid van de boeken des O. en N Testaments, gaat hij, even als bij de ongewijde Schrijveren, te werk; waaromtrent eenige regels door den Eerw. heringa worden opgegeven; gelijk ook 2.) nopens het beoordeelen omtrent de oorfpronglijke taaien, in welke deze boeken
ge-



TOT VERDEDIG. VAN DEN CHRISTEL. GODSDIENST. 535
gefchreven zijn. S0 *H beöordeelen der waare lezing, enz. waarna hij Bladz. 208 volgg. er het een en ander bijvoegt, nopens de kritifche conjectuteof BisRnsfin, omtrent welke de kundige heringa , bladz. 21, deze befcheidene uitfpraak doet: ,, Men diende dus' mijnes achtens aan geleerde en in dit werk geoefende mannen van onzen tijd niet kwalijk te nemen, dat zij gisfingen, aangaande eene door getuigenisfen nog niet bevestigde lezing voorftellen, even min als men het aan Schriftverklaarers kwalijk neemt, dat zi, Sn woorden en uitdrukkingen der Heilige Schriften bij gisfing eene betekenis geven, die niet als zeker bewezen kan worden. In tegendeel verdient hun arbeid den lof der Bijbelminnaren , wanneer zij dien belteeden tot overëenbrenging van Itrijdigheden. tot merkliike opheldering van het redenbeleid, en dus tot eer van Gods heilig Woord, en opruiming van zwarigheden tegens hetzelve ingebracht. Men diende maar te zorgen, om van dit hulpmiddel geen gebruik te maaken, ten zij geene der bekende lezingen eenen goeden zin opleveren: en hoe gemaklijker het zich dan begrijpen laat, dat de affchrijver in plaatze van de gegiste verbetering de verkeerde lezing hebbe kunnen Plaatzen, hoe meer de gisfing in waarlchijnlukheid wint. Ook verbiedt de onzekerheid , aan weike eene gisfing uit haren eigen' aart onderworpen is, den beoefenaar der kritiek haar in den tekst zeiven te plaatzen , of ze als eene ontwijfelbare echte lezing op te
SeHier na volgen voorbeelden van een, naar 's Schrijvers oordeel, gepast gebruik der kritiek in bijzondere plaatzen van den Bijbel. , ■
Eindelijk handelt het Vierde Deel der Verhandeling , Over het hedendaagsch misbruik der kritiek 111 de behandelinge der Heilige Schriften, geftaafd door voorbeelden van onzen tijd." In dit Deel fpreekt dc Schrijver eerst van fommige voorönderttellingen, welke zonder genoegzamen grond aangenomen, en door welken de achtbaarheid en geloofwaardigheid der Bijbelboeken merklijk verkleind worden; dan toont hij meer opzetlijk aan, hoe men zich vergrijpt in dat vierderlei werk, dat den Kriticus bij de behandelinge der Heilige Schriften is aanbevolen; en eindelijk hoe men de reden van dit misbruik daarin te zoeken hebbe, LI ♦ da*



53Ó" verhandeling van het genootschap
dat het den hedendaagfchen beöefenaaren der BijbiU fchc Jr»te*;vedÖ mangelt aan die noodzaak!?keverëischten die hij in 't voorgaande heeft oPgc,even
Wat het eerfte betreft; tot die onderfteUinSen van welken de Heer heringa gelooft, dat z d ?L 'naf grond z, „, deels, indien ze bewezen konden wor" den, den B jbel voor ons onbruikbaar zond n rnaaïen brengt h,j ,n de eerfte plaats de onderftelling? , die de fouten onzer, gewoone uitgaven op rekening zet der gewijde Schrijveren zeiven." De Schrijver zal ze kerl.jk willen zeggen, „ die fommigen.Z of Jnc fouten enz. gelijk kichhorn b. vf uitdrtiklijk zSt • Eemgc vm de fouten van onzen teoenswoordfSn Hebreeuwfche. Tekst zijn ouder dan atfe ™ foï voorhanden zijnde hulpmiddelen _ en zij° i100"°t? waarfchijnlijk gedeeltlijk zelfs zeker, af kóm ftig *u c bet oorfpronghjk Exemplaar." "^ommg uit
2.) Nog op eene andere wijze zoeken fommi^en den oorfprong der verfchillende lezingen bij de gewijde Schrijvers zeiven, door de voorö^derftelling naamlijk, dat zij hunne werken meer dan ééns ui gegevw hebben, en dat d.e onderfcheiden uitgaven niet aïï elkander gelijk geweest zijn." 8 aan
30 „ Eene andere onderftelling zet misflaeen en gebreken op rekening der Mannen, die fomSS gedeelten der Heftige Schrift bijeengevoegd, of fte dges Ouden en Nieuwen Testaments elk op ziel z ve in éénen bundel vergaderd hebben." F *«-M*eive in
Bladz 312. zegt de Schrijver: „ 'Er zijn - ook nog andere gisfingen gemaakt, met'welke men veele gewaande feilen zonder grond toefchrijft, of Jan eea noodzaakiijk gevolg der onde fchrijfwijze of IID tTtijS»rlheid' °f aan kwaadwilligheid'V£n £
40 « Als zoodanig merkt bij aan het gevoelen der genen die z.ch verbeelden , dat noch in de oSrorS hjke Schriften des Ouden Testaments, noch in dB eerfte affchnften, vocaaltekens zijn geweest " On dertusfehen fchijnt de Eerwaarde hSga toe tê ftemmen Bladz gi4. ■ dat de tJ '°e £
kens der Vocalen van jonger herkomst zijn ," fdoon
heUbbeTU gel!,ï hfV 'er geheel §ee"e
nebben, gelijk hij te recht aanmerkt, evenwei bliift
óm du over, dat de Joodfche Meesters, die^ JaatS
tijd



TOT VERDEDIG. VAN DEN CHRISTEL. GODSDIENST. 537
tijd de thans gebruikelijke tekens gepluats hebben, in. Uit werk niet onfeilbaar zijn geweest. Doch, dit in 't voorbijgaan.
Bladz. 315. 5.) „ Nog minder waarfchijnlijkheid is 'er voor, wanneer men den oorfprong van fouten en verfchillende lezingen in den Hebreeuwfchen Tekst meent af kom (Hg te zijn uit Handfchriften met Griekfche letteren."
Bladz. 317. 6.) „ Dikwijls neemt men ook heden ten 'dage eene ongegronde onderltelling te bate, dat de affcbrijvers den oorfpronglijken Hebreeuwfchen en Griekfchen tekst met veele verkortingen gefchreven hebben, welke naderhand aan anderen onbekend zijnde, dikwijls verkeerd opgevat werden, en dus eene nieuwe bron opleverden van veelerlei fouten en verwarringen."
Bladz. 326. 7.) „ Volgends eene andere onderltelling merkt men veele gewaande fouten in onze gewoone uitgaven aan, als een gevolg van de gewoonte, om de befchreven bladen famen te rollen" — waardoor het ligt kon gebeuren, dat deze bijzondere bladen op eene verkeerde wijze, of fchikking, het één voor het ander, waren bijeengevoegd.
Bladz. 331. 8.) ,, ls 'er ééne onderftelling, die de Heilige Schrift voor ons onbruikbaar zou maaken , indien ze gegrond ware, dan is het die, dat ze door opzet van ongeloovigen, ketteren, of rechtzinnigen zelfs vervalscht zoude zijn."
Alle deze onderftellingen behandelt de Schrijver in 't bijzonder, en tracht derzelver ongegrondheid door het onderzoek dier voorbeelden, waarin zij te pas zijn gebracht, aan te toonen. —
. Waarna hij Bladz. 343. overgaat tot de veelvuldige misgrepen welke plaats zullen hebben in dat vierderlei werk, dat den Criticus bij de behandeling der Heilige Schriften is aanbevolen, welken hij — deels, als een misbruik, deels als een verkeerd gebruik der kritiek meent te kunnen aanroeren. Dit wordt vervolgends in de bijzonderheden, ten aanzien van de echtheid der Heilige Boeken , van de oorfpronglijke taal van fommige boeken des Ouden en Nieuwen Testaments, van de echtheid cn waare lezing van groote of kleine Schriftplaatfen en woorden en van de fchikking en verdeeling der reden en wooideu in Lig de



53§ verhandeling van het genootschap
de Heilige Schrift, aangetoond, en met veele voorbeelden geftaafd.
„ Na dit alles blijft (B/adz. 500.) de vraag nog over, van waar mag toch wel dat menigvuldig misbruik der kritiek in onze dagen zijnen oorfprong hebben?" — De Eerwaarde hcrInGA bepaalt zich hier, volgends zijn plan, alleen tot het gebrek aan die verëischten, welke hij in de III. AfCeeling heeft aangetoond, dat de beoefenaar der kritiek noodwendig hebben moet, en welk gebrek hier vooral in aanmerking moet, komen.
A. ,, Dewijl het hem, mooglijk, voor vermetenheid zou aangerekend worden , indien hij van fommige beoefenaren der kritiek, die zich eenen naam gemaakt hebben, durfde beweeren, dat zij, van wegens gebrek, of aan gaven der natuur, of aan door oefening verkregen kundigheden, niet gefchikt zijn tot dat werk, 't welk zij, al te ligtvaardig dikwijls, op zich genomen hebben, vergenoegt hij zich, met op te geven , wat zulke mannen, wier oordeel in dezen niet gewraakt zal kunnen worden , gezegd hebben; waar van hij voorbeelden aanvoert.
B. ,, Valke^a.ar merkt ergens aan , dat de Critici doorgaands wat korfehg en fcherp zijn, en niet veel legenfpraak veelen kunnen, terwijl ze onophoudelijk anderen tegenfpreken: dit kan, wanneer het valt in zulken, die de Bijbelfche kritiek beoefenen, niet mislen, van veel nadeeligen invloed op hunnen arbeid te zijn. Ündertusfchen zijn ook fommigen in onze dagen hier niet vrij van, althans toupe niet. Michaelis heeft het in semler berispt." enz. Bladz. 502.
C. ,, En dit wordt zoo veel te gevaarlijker, omdat het gepaard gaat met eene vrijpostigheid en losbandigheid, die alles, wat men ooit van de domheid der Critici in voorige tijden gezegd heeft, zeer verre te boven gaat."
Eindelijk verzet zich de Eerwaarde her^ga ten flotte Bladz. 506. tegen de zoogenaamde Conjectura Thcölogica, ,, wanneer men, om ziine godsdienltige gevoelens goed te maken, of tegenwerpingen tegen dezelve te ontgaan, de handen aan den bijbel flaan durft, door of te veranderen , of uit te werpen, 't geen met zijne denkbeelden niet ftrookt."
Zie daar eene fchetze van deze Verhandeling, welke



tot veroedic. van den christel. godsdienst. 539
ke ongemeen veel goeds bevat, en ftrekken zal kunnen, onder Gods zegen, om, terwijl zij ijverig de waarheid handhaaft, tevens verlichting te verfpreiden , en veelen van vooröordeelen te genezen. Wij zullen het befluit derzelve, daar wij volkomen mede inftemmen, hier nog plaatzen, en daarmede onze Recenfie eindigen.
,, De hoofdleering, zegt de Eerwaarde heringa Bladz. 514. ,, nu van alles, wat ik in deze Verhandeling ter aanprijzinge en verdediginge van een recht gtbrulk, en ter ontdekkinge en wederlegginge van het hedendaagsch misbruik der kritiek in de behandelinge der Heilige Schriften, gezegd heb, is deze, met welke ik mijn vertoog begon: de waarheid moet nog op den middenweg gezogt wordend''
,, Vrienden der Openbaring hebben reden, om zich te verblijden over de meerder hulpmiddelen, die, van tijd tot tijd, door de navorfching van vlijtige mannen, aan de Bijbelfche Oordeelkunde geboden zijn: maar zij hebben tevens reden, om zich te bedroeven over het verkeerd gebruik, dat van dezelve gemaakt, en het nadeel, dat daar door aan Gods Woord toegebragt is."
„ Liefhebbers der waarheid vinden, in onze dagen , gelegenheid genoeg , om voorgelicht te worden door de fchranderheid van ervaren gidzen, en zij moeten van dit geleide gebruik maaken, maar tevens past het hun uit eigen oogen te zien, opdat zij niet, hier of daar, door misleiding uit het fpoor raaken."
,, Met één woord, men hoede zich'bij het gebruik der gewijde Oordeelkunde, uit eerbied voor Waarheid en Godsdienst,aan den éénen kant voor vermetelheid, aan de andere zijde voor vreesachtigheid, en dit wilde ik zegge met de ondergefchreven zinfpreuk:
nec temere nec timide."
Verm



54°
H. gockin GA
Verhandeling over het eerfte Bijbel'.oek, genoemd Genefis, vervattende de oudfle gebeurenis]'en der wereld, benevens eenen fchat van waarheden, die de gronden en zuilen van allen waaren Godsdienst zijn, door Jongvrouwe h. gockinga. Derde Deel. Te Groningen, bij ]. Dolt, 1793. 438 Bladz. In gr. 8vo. De prijs is f a - : - :
De arbeidzame Jongvrouwe gockinga brengt, in dit Derde Deel , haare Verhandeling over het eerfte Bijbelboek, Genefis, van Hoofdjl. XXV. 12. tot Hoofdjl. XXXVI. 43. Zij volgt in dit Deel denzelfden voet, dien zij gehouden heelt in de beide voorgaande deelen; en heeft behalven eene zaakliike verklaaring van den Tekst haare praktikale aanmerkingen, die zij uit denzelven afleidt. Wij zullen niet op ons nemen te beweeren, dat dezelven altijd in den Tekst liggen opgelloten , ook heeft zij de haar eigene leiding van gedachten, en onderftellingen in het beoefenende gedeelte van den Godsdienst, evenwel moeten wij haare kunde en naarftigheid verdienden lof toekennen.
Dewijl wij reeds, bij gelegenheid der voorgaande Deelen, onze gedachten over dit Bijbel werk gezegd hebben, zullen wij ons hier vergenoegen met'aan onze Lezeren eene proeve der Verhandeling te geven, waar toe wij, dewijl het Boek daar voor ons open ligt, verkiezen hanre verklaring van gen. XXVIII. 16. 17. Bladz. 171 volgg. alwaar van den Aardsvader jakob , nadat hij dien merkwaardigen droom op zijne reize, na Paddan-Aram gehad hadt, gezegd wordt. „ Doe nu Jakob van zijnen flaap ontwaakte; zeide hij; Gewisfeiijk is de heere aan deze plaatje -. en ik en hebbe het niet gebeten. En hij vreesde, en zeide: Hoe vrees[dijk is deze plaat/cl dit en is niet dan een Huis Godes, en dit is de poorte des Hemels.' Over deze woorden tekent de edele Schrijflter het volgende aan:
,, Pas was de Godsverfchijning geëindigd, en had jf.uovah, de God van abraham en isaak , opgehouden, tegen jakob allertroostelijklte woorden te fpreken , of jakob ontwaakte. Te veel vat had deze verfchijning op ziel en ligchaam gehad, dan dat hij, na dat God geweken was, voor een oogenblik meer konde üuimeren, en werkeloos ter neder li^en. —-
Neen,



VERHAND. OVER HET EERSTE BIJEELB. GEN. GENESIS. 541
Neen, hij ontwaakte. En hoe was hij toen gefield? De H. Schrijver zegt: Doe nu Jakob van zijnen flaap ontwaakte, zeide hij: Gewhfelijk is de Heer aan deze plaats, en ik heb het niet geweten, vs. t6. Zalig en heuchlijk flaapen, als men bij het ontwaaken mag uitberlten in verwondering en aanbidding, uitroepende: Gewisjedjk is Jehovah aan deze plaats, en ik heb het niet geweten! — Maar wat geeft jakob met dezen uitroep te kennen ? veel te laag dachten fommigen van de gelovige Vaderen, wanneer ze uit deze en diergelijke woorden opmaakten, dat die flechts bekrompene en verminkte denkbeelden van het Opperwezen gehad hadden, meenende, gelijk de Heidenen van hunne Godeti dachten, dat de Heer alleen, met zijne hooge en goedertierene Verzorging, aan fommige bepaalde plaatfen tegenwoordig was. Neen zeker, te klaar en te nadruklijk openbaarde zich de Heer aan zijne knechten , te krachtig werkte zijne genade in hun, dan dat ze zoo laag van den hoogen God der hoogheid konden denken. Zeide dan jakob : Gewifelijk de Heer is aan deze plaats! en ik heb het niet geweten; zoo denkt hij aan eene bijzondere en genaderijke tegenwoordigheid. Daar God de grootfte bewijzen van zijne hoogheid, heerlijkheid en liefde geeft, daar wordt Hij gezegd
tegenwoordig te zijn. Roept jakob dan uit:
Gewisfelijk de Heer enz. zoo wil hij zeggen: ,, Ge„ wisfelijk aan deze plaats heb ik God gezien! Ik ,, heb hem gezien van aangezicht tot aangezicht. ,, Ik heb hem gezien als mijner Vaderen God ; ja „ ik heb hem gezien als mijnen God ! Den je,, hovah heb ik als der Engelen Heer, en mij-
,, hen verzorger gezien'. Ik zag hem in den
geöpenden Hemel , om door den dienst zijner He„ mei-boden, zeer gereed om zijnen wil uit te voe„ ren, mij te bewaaren, en te geleiden! Zijne God„ lijke oogen waren, ter mijner verzorging en be,, veiliging, op mij gellagen, en Hij ftondt als gereed ,, ter mijner hulpe. — En of dit niet genoeg"was, „ om mij in mijne kommervolle omftandigheden ten „ vollen te troosten, cn mij gerust te ftellen, zoo fprak Hij ook tot mij goede en troostelijke woorden , mij toezeggende, alles wat mijne ziel konde „ begeeren, en haare fchatkameren vervullen — Zoo ,, was en is jehovah dan voor mij, als een God van „ zaligheld, aan deze plaats, en ik heb het niet ge-
„ we-



54* GOCKINGA
weten. Weinig dacht en verwachte ik dit, toen „ ik mij hier ter neder leide, van vriend en medgezel „verlaten, en, zoo ik dacht, van alle hulp ont„ bloot — ö Zalige overrompeling! nooit genoeg te „ erkennen!" Maar hoe was nu onder deze uitroep zijne ziel gefield? De Tekst zegt vs. 17. En lüj ■vreesde. Het majestueufe Gods hadt zooda¬
nig zijne ziel aangedaan, dat hij met eene heilige vrees en diep ontzach voor zijnen grooten Weldoener als doortrokken was. Dit, trouwens, was het natuurlijk gevolg van de Godsverfchijninge. Men denke maar aan abraham, Hoofdd. XVil: 1 —^ ; aan manoach en zijne Huisvrouw, Richt. XIII: '10: aan DANiëL, dan. X: 7,8. en aan johannes , Openb. i —7. — Maar belette hem deze vrees bedaard en <rodvruchtig werkzaam te blijven? Neen zeker, maar het deed hem bij zich zei ven, ter verheerlijking van God, en ter verheffing van deze heuchlijke verfchijning, uitroepen : Hoe vreeslijk is deze plaats ! Dit en is niet dan een huis Gods, en dit is de poorte des Hemels \ Hij roept dan, in eene Godvruchtige verbaastheid uit: Hoe vreeslijk, of, dat hier hetzelfde is : Hoe ontzach ■ lijk, en majestueus is deze plaats! Dat ze vreeslijk en ontzachlijk was, gevoelde hij, maar de grootheid, en het hoe 'er van, ging zijne bevatting, hoe veel meer dan zijne uitdrukking, te boven. Hij kon het daarom niet verder brengen, dan met aanbidding over het majestueufe uit te roepen: Hoe vreeslijk is deze plaats!
Zou hij 'er evenwel iets van zeggen ; zou hij de
plaats naar zijne bekrompene bevatting omfchrijven, en 'er dus ftamelende van fpreken ; dan wist hij niet anders te zeggen, dan: dit is niet dan een, of, het huis Gods, en dit is de poorte des Hemels! Zonder ons met verdere uitleggingen op te houden , zeggen wij ter verklaaring van deze woorden alleen , dat in den tijd, wanneer 'er nog geen Tabernakel of Tempel was, waarin God bepaaldelijk zich aan zijn volk te zien gaf, en daar de Heer gezegd werdt te woonen , zoo wel als onder de dagen des N. Testaments, nu ze zijn weggenomen, of verwoest, alle plaatzen daar God zieh bijzonder vertegenwoordigt, en wil gediend of aangebeden worden ; Gods huis genoemd worden. Dit is niet anders dan een huis Godsy zegt dan, met één woord: ,, Hier woont de
„ hoo^



verhand. over het eerste hijbelb. gen. genesis. 54 J
hoont God\ Die is hier op eene biizondere wijze "tegenwoordig, en moet hier van mij gediend en " geprezen worden!" — Dan hier bij laat hij bet niet maar doet 'er bij:' En dit is ds poorte fes Hemels) zegt hij, dit is de poorte des Hemels, zoo verklaart hij 'er in V gemeen mede, dat God in dit zijn huis toeganglijk was. En vermits hij in deze ee/ecde zekerlijk ziet op eene opening in den Hemel die hij z;ch in den droom verbeeld had te zien , zoó'is het, als of hij zeide: „ Hier is de Hemel, de
wooning van den hoogen God! Hier is de plaats
iler gelukzaligheid; en dit huis is voor mij openV* Dit huis toch had hij gezien, met geopende poorten, waaruit de Hemelfche Zendelingen geduurig kwamen, onder het oog van hunnen grooten Zender, om zijne bevelen , ten voordeele zijner verbonds-ellendelingen , vooral van zijnen jakob , op zijne reis , uit te voeren. Ti wij meenen, dat 'er in't bijzonder ook nog in deze woorden ligt opgefloten: ,. Hier is de plaats,
daar God zich als de groote Hemel - Koning, om" rinsd van eenen ftoet zijner dienaaren, het gerichte " (lellende naar het richtiiioer, cn de gerechtigheid " naar het pasloot, ter bevrijding en beveiliging van {' zijn volk, en ter verdelging van zijne vijanden, " aan mij heeft ontdekt en bekend gemaakt!" Dat toch de Koningen het gerichte in de poorten plagten te houden, en dit in die vroege tijden ook al plaats vond, mogen wij afnemen uit job XXXI; ai. Dit althans'ftrookt zeer wel, en met het geeii jakob gezien en gehoord had, gelijk wij te vooren vernamen, en met jesus oogmerk, wanneer Hij 'er nathanacl op wijst. joh. I. 52- , ,
Leeren wij uit deze aangename en godzalige ontwaking:
Vooreerst: Dat, als God den zijnen in genade [verfchijnt, Hij dan altoos eigen licht, geëvenredigd naar de mindere of meerdere klaarheid van deze verfchijning, met zich brengt. En dit erinnert. ons, dat wij noch ons zeiven , noch anderen , uit eenige gemoedswerkzaamheden , veel weiniger, uit eenige verandering in ons beftaan en gedrag, moeten opdringen, dat God ons in genade verfcheenen is. Als God komt, dan openbaart Hij zich, en men heeft al dat opdringen en redeneeren niet nodig. Ja men neemt God, mag
ik



544
h. g0crtnga
ik rnij zoo eens uitdrukken, zoo veel men kan, daar door werk uit handen. — 't Komt den Heer alleen toe, tot de ziel te zeggen: Ik ben uw hall En hij zal dat op zijnen eigen tijd , en door de middelen, die Hij verkiest, den zijnen ook doen hooren. Hier naar hebben wij uit te zien. Hier op moeten wij vertrouwiijk wachten; met den Dichter ps. LXXXV. 8. 9-"
Ten tweeden, Dat , als God zich van nabij ontdekt , en men den Heer in, en bij zijn eigen licht ziet, de ziel dan werkzaam wordt. Verwondering en aanbidding vervult dan het hart, en kan daar niet belloten en verborgen blijven. Neen, deze aandoening berst dan ook naar buiten uit, en openbaart zich door loföfferanden der lippen, 't Is dan wel ééns met hagar: O gij God des aanzicns] Heb ik ook hier gezien naar dien God, die mij aanzietl Of gelijk wij hier lezen: Gewisfelijk Jehovah is aan deze plaats! — Kennen wij hier niets van, dan is God ons in genade niet verfcheenen."
„ Ten derden: Zegt jakob: Gewislijk de Heer is aan deze plaats, cn ik 'heb het niet geweten ; wij zien 'er uit, dat God wel eens zijn volk een genadebezoek wil geven dan, en daar men het niet verwachtte. En dit moet ons leeren, — en, God in plaats, tijd, of omftandigheden niet te bepaalen: vermids de Heer ons ook daar in dikwerf toont,, dat zijne gedachten, niet zijn onze gedachten, en zijne wegen , onze wegen. — En, dat wij, om ongefchikte omftandigheden, de Godsverfchijningen niet verre behoeven, of moeten ftellen; maar liever veel denken, belieft het den Heere, dan kan Hij zich ook hier, en nu, aan mijne ziel ontdekken. — Het eerfte fluit, en het' laatfte opent het hart."
Ten vierden: zegt de Tekst, dat jakob toen vreesde, en uitriep: /20e vreeslijk is deze plaats! Wij zien daar uit, dat de Godsverfchijningen, ook de allerheuchlijkfte, ja dit vooral, tot een gevolg hebben, dat de ziel vervuld, en als doortrokken wordt, met een heilig ontzach en eerbied voor den hoogen God. Trouwens, hier aan kan niemand twijfelen, die eenige redelijke befelfen van God , en zijne verfchijningen in genade , heeft. Hij bedriegt zich dan allerzekerst, die°zich vleit God tot redding zijner ziele gezien te
heb.



verhand. over het eerste bijbelb. gen. genesis. 545
hebben, en daar door niet bewogen is, om in vreeze te wandelen den tijd zijner inwooning."
,, Ten laatflen; riep hij uit, dit is niet dan een huis Gods en dit is de poort des Hemels! Wij zien daar uit, dat de plaatzen, daar God zich aan de zijnen ontdekt, voor hun als een Hemel worden , al is 'er in het uitwendige niets aangenaams te vinden. Terwijl de plaatzen, daar men God met fprekende daaden toeroept: Wijk van ons, want aan de kennis uwer wegen hebben
wij geen lust, voor hun als eene Helle zijn. Hoe
zeer maken dan niet de gevallen, en de keus van plaatzen, gezelfchappen, en vermaaklijkheden openbaar , wat wij van ons zeiven en anderen te oordeelen hebben !"
Uit deze proeve zal elk Lezer zien, dat bij alle de zonderlinge fpreekwij/.en, en denkbeelden van de Gods verfchijningen, wanneer God, gelijk de edele fchrijffter zich uitdrukt, aan zijne Verbonds-elhndelingen een genadebezoek zal geven , beknopte kortheid geen eigendomlijk gebrek van de Jongvrouwe gockinga is.
Betoog voor de eeuwigheid der jlrajjen in een toekomflig leeven , door jonathan edwards, S. S. Theol. Doctor en Predikant te New-Haven. Te Utrecht, bij VV. van IJzerworst, 1790. 35a Bladz. In gr. 8vö. Dc prijs is f 2 - 4 - :
Men fchijnt zich in den Titel van dit Werk van Doctor edwards niet gevonden te hebben; trouwens de doorlopende Titel is: De algemeene zaligheid des menschdoms naauwkeurig onderzogt; deze is op het Titelblad veranderd in: Beloog voor de eeuwigheid der jlrafen in een toekomflig leven. Eigenlijk is het' werk van Doctor edwards een wederleggingsfchrift , waar in hij Doctor chauncij te keer gaat, die eene algemeene zaligheid des Menschdoms beweerd en even daarom de eeuwigheid der ftraffen ontkend heeft. Men kan het dus niet dan zeer oneigenlijk een betoog noemen, daar het al het verveelende van een twistlchrift heeft, van welks diepe metafijlifcbe aanmerkingen de Lezer moeilijk een denkbeeld maken, en oordeel vellen kan , ten ware hij het werk van chauncij voor zich hebbende, dat met deze wederlegging vergeleke. va d. b1bl. v. deel. no. 12. M in Het



546
J. EDWARDS
Het is zeer moeilijk, om van zoodanig een werk, een behoorlijk verflag te geven, waarom wij ons enkel bepaalen zullen tot eene opgave van deszelfs inhoud. Het is in 8 Hoofdftukken verdeeld. In het Eerfte Hoofdftuk worden de *gronden van het ftelzel van Doctor chaöncij, betreffende de ftraffen in een ander leven, opgegeven, en onderling vergeleken; wordende in de eerfte Afdeling de gronden van het ftefzel zejve aangewezen ; behalven de leere der zaligheid van het geheele menschdom, tot het betoog van welke hij zijn gantfche Werk heeft ingericht, zijn 'er verfcheiden andere Hellingen, welke lier als gronden van zijn leergebouw moeten worden aangemerkt. Alle ftraffen aan gene zijde des grafs ontkent hij niet geheel en al; maar erkent integendeel, dat de boozen eene ftraf, gecvenredigd aan het kwaad, door hun bedreven, of overëenkomftig de volmaakte rechtvaardigheid van den onkreukbaren rechter, zullen moeten ondergaan , ook onderftelt hij, dat allen, die de helfche ftraffen ondergaan, in 't einde, ook zelfs zonder eenige vergeving, moeten gezaligd worden; wanneer zij naamlijk door hun eigen lijden aan de eifchen der ftrengfte rechtvaardigheid voldaan hebben. — Alle deze onderltellingen worden in deze Afdeeling Bladz. i—28. onderzocht, en in de Tweede Afdeeling Bladz. 29 volgg. worden de tegenwerpingen overwogen, welke tegen het te voren gefielde zouden kunnen gemaakt worden.
In het Tweede Hoofdftuk behandelt Dictor edwards de vraag: Of de gedoeratten eenige andere ftraffe verdienen, dan die, welke tot hun eigen welzijn verltrekken moet?
Het derde Hoofdftuk onderzoekt: Of de gedoemden ook in de daad eenige andere ftraffe zullen ondergaan, dan die, welke gefchikt is, om hun eigen geluk uit te werken?
Het vierde Hoofdftuk bevat eene befchouwing der bewijzen, waarmede Doctor chauncij tracht aan te toonen, dat de eindeloze ftraffen onbeftaanbaar zijn met Gods rechtvaardigheid.
In 't vijfde Hoofdftuk, wordt onderzocht', of de vernietiging de ftraffe der gedoemden zij ? waartoe Doctor chauncij zijnen toevlucht neemt, indien hij
daar



BETOOG VOOR de eeuwigheid DER straffen ,enz. $tf
daar in mogt mistasten, dat alle menfchen in het einde zullen zalig worden.
In 't zesde Hoofdftuk toont Doctor edwards heilig aan, dat de Itraife der gedoemden in eene eindeloze rampzaligheid beftaat.
In het zevende Hoofdftuk wordt de rechtvaardigheid der eindeloze ftraffen weder uit een ander oogpunt befchouwd.
En in het achtfte ontmoeten wij een onderzoek: of de eindeloze ftraffen met de goedheid coDs'bettaanbaar zijn ?
Alle deze ftukken worden door den Doctor f.0Wards met zeer veele fcherpzinnigheid beredeneerd, zoo dat dit werk eene aandachtige en naauwkeurig op* lettende lezing en overweging verëischt, indien men het fchakelverband van des Schrijvers redeneeringen en de kracht zijner bewijsredenen recht wil vatten. ■
Verhaal van de Kunstbewerking , behandeling en gelukkige uilftag, der doorf lijding van de Kraakbeenlge verëeniging der Schaamibeenderen , gedaan door c» blculand, Stads Vroedmeeslcr en Chirurgijn in Gouda, dén XX Maart MDCCXCH. Te Gouda, bij Wouter Verblaauw, 1793. In gr. dvo. De prijs ïsfx • 6 - :
,, T^ene allergelukkigst uitgevalle doorfnijding van de L^1 kraakbeènige verëeniging der Schaamtbeenderen , zegt de Schrijver, verricht aan eene Vrouwe, web» ,, ke nog in leven is, waarvan ik de behandeling nu ,, der wereld mededeel, gaf aan de Edele Groot ,, Achtbaare Heeren Burgermeesteren dezer ftad, ge„ legendheid, eene voor" mij hoogst Honorable Refo,, lutie te neemen , in dato den 3 September laatstle„ den, iri derzelven Kamerboek vereeuwigd, waarin ,, Hun Ed. Gr. Achtb. op eene zeer gratieufe wijze ,, gelieven te uiten hun genoegen, over meer dan „ eene gewigtige zwaare Operatic, in mijnen post ge* „ daan," en wel in 't bijzonder die der doorfnijdin» gen. Behalven een Extract 'er van, mij toegezon* den , en vergund verlof, om 'er bij de uitgave vart mijn gefchrift gebruik van te mogen maaken, werd Mm a ,* Ah]



54*3 c. bleuland , verhaal van de kunstbew.
,, mij ook ter band gefield een zilveren Gefchenk, „ kostbaar door het metaal, nog ruim zoo kostbaar „ door zijn kondig maakzel, en voor mij nog veel ,, kosthaarer, door de Latijnfche infcriptie, inhou-
dende het voorgemelde geval, welke haar Edele „ Groot Achtbaarheeden, 'er benevens het Stads Wa„ pen op hebben 'doen graveeren. Een (luk, 't welk ,, ik nooit zie, zonder mij mijner verpligting te êrin„ neren, 't welk niet alleen mijne Tafel hert, de „ blijdfchap mijner vrienden vermeerdert, maar ook ,, door zijne fraaiheid derzelver oogen bekoort, 't ,, welk mijne Natieeven , tot een duurzaam gedenkte, ken van der Heeren Burgermeesteren edelmoedig,, heid, zal kunnen ftrekken, en den kunstgenooten, ,, tot een bewijs, dat het de kunst nog aan geene „ aanmoedigingen ontbreekt."
Ondanks alle deze eerbetooningen, door den Schrijver zeiven met zo veel ophef wereldkundig gemaakt, kan hij echter niet verwachten, dat zijne vroedkundige amptgenoten over deze kunstbewerking even zoo gunftig oordeelen, als Heeren Burgemeesteren van Gouda. Hoe gelukkig de herftelling der Kraam¬
vrouw ook uitviel, was het met de regels eener welgegronde Verloskunde geenzins overeen te brengen, om, daar de dood der vrugt reeds zeker was, eene gevaarlijke Konstbewerking te ondernemen , welke door veel zagter en veiliger middelen ,' die de kunst in dergelijke omftandigheden aan de hand geeft, kon voorgekomen worden, en die ook in dit geval genoeg» zaam geweest waren, om de Verlosfing tot een gelukkig einde te brengen. — Met hoe veel reden dus de Heer bleuland met een zo kostbaar gedenklluk befchonken, en in 't Kamerboek der Stad vereeuwigd zij, kan men hier uit genoegzaam opmaaken.
Verhandeling over de Honds-Bolheid, door w. oreve, Med. Doel. ordinair Doctor en Examinator, bij den Ed. Hove en Hooge Vierfchaar van Schieland. Te Rotterdam, bij J. J, Meijneken. In gr. gyfl. De prijs is f : - 10 - :
"pxaar de Hondsdolheid zich binnen weinig jaaren in de nabuurfchap van Rotterdam nu en" dan openbaar-



W. CREVE , VERHAND. OVER DE HONDS-DOLHEID. 549
baarde en ongelukkige gevolgen na zich fleepte, en 'er weinig Nederduitfche Verhandelingen over deze ziekte voorhanden waren, vondt de Schrijver zich aangezet a om ten dienfte der Dorpaïtfen, die de Latijnfche Taal niet magtig zijn, cn dus van het aantal fchoone Werken in die Taal gefchreven, geen gebruik kunnen maaken, zijne Academifche Disfcrtatie over dit onderwerp te vertaaien , en met eenige bijvoegzels te vermeerderen, ten einde hen daardoor in het kennen en behandelen der Watervrees voor" te lichten, en in het herftellen dier lijders gelukkiger te doen flaagen. — tiet oogmerk vari den Heer greve kan zeer prijslijk z jn, maar de uitvoering daarvan komt ons ten eenenmaal ongefchjkt voor, om hetzelve te bereiken, dewül zijne Verhandeling niets anders^ dan bloote compilatie bevat, op een fchoolfchen trant behandeld, waarin, hij het gebrek van volledigheid en oordeelkunde, nog alle ondervinding van den Schrijver ten eenenmaal gemist wordt.
Verhandeling over het Stemrecht in Vriesland. Doorvr.-, trus wierdsma. Te Leeuwarden , bij H. Post. 1792. 244 Bladz. In gr. Jjvo. De prijs is f 1 ■ 10-:
De Heer wierdsma, volgens zijn eigen getuigenis, ondervonden hebbende, hoe ligt aan eene wet, door dezelve in het afgetrokkene te befchouwen, een zin kan gegeven worden, die met den aart van het Recht in Zijn famenhang genomen, niet beftaanbaar is., levert ons hier eene geregelde en meer of min Sijstematifche Verhandeling over het Stemrecht in de Provincie Vriesland.
Dezelve is verdeeld in agttien Hoofdftukken, waar in alles, wat daar toe betrekking heeft, op eene zeer duidelijke wijze verhandeld wordt.
In de Provintie Vriesland worden voor Stemgerechtigden gehouden niet allen de Ingezetenen, zonder onderfcheid, maar die genen, welke wegens hunne bezittingen van vaste goederen boven anderen aan 's lands behoudenis of ondergang gelegen ligt.
Dit Stemrecht is zijnen oorfprong verïchuldigd aan een zeker Plakaat van Keizer karhl den V van so Octob. K539.j waar bij den gemeenen Ingezetenen des Mm 3. Lands



55°
F. WIERDSMA
Lands toegelaten en geconfenteerd wnrdt de vrije clec. ti \ ko.:r en prezenlatie van alle past trien, vicariïn , lenen en beneficiën binnen den lande van i 'ricsland wezen, de, en zulks on Ier de bijgevoegde uitzonderingen-, en bepaling: dat alle de inwoonden, van den kerspel, prochie of dorp, daar onder al zulken beneficie liggende is . gebruikende fchotfehietende hriijzen of ploeggangcn, ende neijimnt anders, bij 't luljden der cloicke aldaar yergaren le zullen binnen den kerken kiezen en ftominteren bij den meesten voijzen van den genen , die aldaar pfêzënt weezen zullen, een nijeuwen pastoor, vicaris vit a :d r beneficaet, ende dal de minjle voijzen den meesten zullen moeten volgen, zinder aanfehouw te ntrhent op de abfentie van eenijge, of qualüeijt van edeldom , afcompst, officie of ambt. enz.
Uk dit Recht van Stemmen, 't welk door den tijd ook tot andere zaken is overgegaan, leidt de Schrijver af de volgende vragen.
Welke zijn de goederen, die aan derzelver bezitters of gebruikers het Stemrecht mededelen V
Welke hoedanigheden worden in de bezitters of gebruikers verëischt, om daar van gebruik te kunnen maken ?
Welke handelingen en overeenkomsten kunnen daaromtrent plaats hebben?
Welke zijn de gevallen, waar in dat Recht plaats heeft?
Op wat wijze wordt bet uitgeoefend? Welke verfchillen kunnen daaromtrent plaats hebben ? en
Voor welke Rechtbanken en op welke eere wijze worden die verfchillen gedisputeerd en gedecideerd ?
Alle welke vragen door den Heer wierdsma zeer juist beantwoord worden op eene wijze, die 'Zijn verftand en oudheidkennis beiden de grootfte eere aandoet.
Wij oordelen onze Leezers geen ondienst te zullen doen, indien wij hun uit het zestiende Kapittel, waar in over de wijze van Stemmen gehandeld wordt, het een en ander mededelen.
Gene Ingezetenen mogen te famen komen, dan op bevel der overheden ; — alle bijeenkomsten op eigen gezag ondernomen zijn niet a leen onwettig; maar zouden zelfs als misdadig en ftrafbaar gerekend moeten



VERHAND. OVER HET STEMRECHT IN VRIESLAND. 551
ten worden. — Dit bevel der overheden is 't, dat de uiTsrHRi|viNO genoemd wordt, en beltaat in misfiven gefchreven aan de Dorp - Rechters , waar bij dezelven gelast worden om de Ingezetenen hunner respective dorpen bij huiskondiging en klok • klepping te doen vergaderen , en op zekeren dag en uur in de kerk te verfchünen . om aldaar de Stemming, in de uitlchrijvings misüve gemeld, te doen.
Deze uitfehrijving tot Stemming van volmagten ten landsdage, gefchiedt door de Heeren gedeputeerde Staten der Provincie — tot het maken van eene Nominatie ter verkiezing van een Giietman, gefchiedt dezelve door twee Heeren Commisfarisfen uit het Collegie der Heeren Gedeputeerde Staten van de Landen — en in alle andere gevallen gefchiedt dezelve door den Grietman.
De Dorp-Rechter de misfive van uitlchrijving ontvangen hebbende , is verpligt eene mondelinge aanzegging aan alle de huizen der Stemgerechtigde goederen ° die onder het dorp gelegen zijn, te laten doen — en wel zes dagen ten minlten voor dat de Stemm'ng gefchieden moet, uitgezonderd in de Stemming van" volmacten ten Landdage, wanneer dezelve daags voor de Stemming', en wel voor den ondergang der zon, geleideden moet.
Op den dag der Stemming gefchiedt de klok-klepping driemaal, telkens honderd (lagen, des voordenmiddags te negen, ten tien, en te elf uren, cn een quartier uur na de laatfte klepping begint de Stemming, in de kerk, welke als dan wordt gefloten, en niet weder mag geopend worden, voor dat de Stemming geheel is afgelopen, terwijl allen, die na den voorschreven tiid verichijnen, voor bijvallende ftemmen gerekend worden.
■ De Stemming moet gefchieden in prezentie van den Dorp-Rechter, wiens pligt het is de onwettige perfonen te weeren, en de zodanigen, die zich daar bij vervoegen en pogen mede te Stemmen, op te tekenen, en die aantekening aan den Grietman over te brengen.
Behalven den Dorp-rechter moeten 'er nog twee perzonen als getuigen bij de Stemming tegenwoordig zijn, welke geen Stemgerechtigden behoc/en en zelfs niet behoren te zijn.
De Ingezetenen moeten hunne Stem hoofd voor Mm 4. hoofd



55^ staatkundige academie-verhandelingen
hoofd uitbrengen, elk op zijn nommer, naar de orde van 't Stemcohier.
Zodra als de Stemming in de Kerk geëindigd is, moeten de befoignes daarvan door twee perfonen in de Grietenij-Recbtkamer worden overgebragt, alvvaar het Gerecht de Stembefoignes in orde bevindende, ondertekent en vervolgens overzendt naar het Collegie der Heeren Gedeputeerden Staten, om aldaar gevifiteerd, geapprobeerd, en daar na uitgegeven te worden.
Het gezegde zal genoeg wezen, om alle beminnaars der oudheid en hoogfchatters der Vaderlandfche Rechten van de nuttigheid dezer wel uitgewerkte Verhandeling te overtuigen, weshalven wij niet veel aandrang zullen nodig hebben , om de zodanigen tot het lezen van dezelve aantefporen. — Wij durven van onzen kant wel verzekeren, dac .niemand zich deze moeite beklagen zal.
Agter het werk vindt men , behalven een nauwkeurig register, nog eene lijst der Wetten tot het Stemrecht betrekkelijk, naar de orde des tijds gefchikt, die den beoefenaar tot groot gemak en nuttigheid verHrekken kan.
Staatkundige Academie -Verhandelingen over gewichti"e onderwerpen ter opheldering der Vaderlandfche lli$%. rie en Rechten jfcdert weinige jaren te Leijden verdedigd. Uit het Latijn Vertaald. Tweede Deel. 324 Bladz. In gr. Svo. Tc Leijden bij P. H. Trap. 1792. De prijs is f 1-16-:
CTet Tweede Deel der Staatkundige Academie-Verhandelingen, 't welk wij onze Lezers thans aankondigen, bevat wederom in zich twee Stukken, namenlijk eene -Verhandeling over den oorfprong der Rechtbanken in de Nederlanden van de vroeg/Ie tijden af. door Mr. d. deutz, en eene over dc natuur en oorfprong yan het Hof van Holland onder de Graven, door fvlr. h. s. van son.
Over het algemeen kunnen wij aanmerken, dat in beide deze Verhandelingen, en vooral in de eerfte de bekende denkbeelden van den Hoogleeraar kluit over de Graaflijke Regering van Holland, weder doorltra-
len;



OVER. GEWICHTIGE ONDERWERPEN.
553
len; dan daar wij bij de aankondiging van het Eerfte Deel dezes VVerks ons daar over eenigzins breedvoerig heboen uitgelaten, zullen wij, om lastige herhalingen voortekonïen, nu en voortaan dezelven met itilzwijgen laten voorbfgaan.
Wat de eerlte Verhandeling van den Heer deutz aanbelangt, dezelve is verdeeld in drie Hoofdftukken, waar van het Eerlte handelt over de Rechtbanken en Schepenen, voor dat 'er in Duitsland, en ook in Nederland nog Steden gelticht waren.
Het Tweede over de Rechters en vooral de Schepenen na de opkomst der Steden, en
Het Derde over de Rechtbanken van Amlterdam in het bijzonder. Nadat de Schrijver in het eerlte Hoofdftuk heeft aangetoond, op welke wijze en wanneer de Nederlanden onder de heerfchappi] der Franken gekomen zijn en welke territoriale Rechtsoefening in deze gewesten hebbe plaats gehad, gaat hij over om te betogen, door welke perfonen, als plaats bekleders der "Franfche Koningen, de rechtsoefening onder de Ingezetenen beftuurd is geworden.
De Graven waren naar zijne gedagten, niets anders dan bloote ambtenaren van den Koning, wiens plaats zij bekleedden, en uit wiens naam zij het beftuur voerden over het volk in die {treken, waar over zij gelteld waren. Deze Graven moeten onderfcheiden worden van de Schepenen en andere Rechters, die de zaken der beklaagden onderzogten , en daar over vonnis fpraken , waaromtrent heineccius , struvius en ook zelfs wagenaar , naar des Schiijvers oordeel, zeer gedwaald hebben. De Graven zaten in de rechtsgedingen alleen voor, of waren met andere woorden, de hoofden van de Vierfcharen, waar toe zij fomtijds ook vicecomiies of ondergraven, die wagenaar ftedehouders noemt, gewoon waren, te gebruiken.
De Schepenen komen in alle de oude gedenkttukken voor, als de zodanigen, die over de zaken voor de Vierfchaar gebragt, raadpleegden, en hunne gevoelens uitbrengende gezegd wierden jurisdictie te oefenen of recht te fpreken. De Heer deutz gaat dezelven in deze hunne bediening van de eerlte eeuwen tot aan de tegenwoordige tijden na, en toont onder anderen, dat daartoe door de Franken en Germanen altijd zorgvuldig de kundiglte lieden werden uitgekozen, die boven IS1 m 5 al



554 STAATKUNDIGE ACADEMIE-VERHANDELINGEN
al eene uitgebreide kennis bezaten van de wetten van het Frankifche Rijk. — Daar en boven moesten zij ook van brave en eerlijke zeden en van eene beproefde oprechtheid zijn. — Want wat zouden de ftrikfte wetten baten, indien zij, die de wetten moesten hanJhaven, zelfs het recht en de billijkheid niet hoog waardeerden, en anderen niet door goede voorbeelden voorgingen ?
Na de gedane verkiezing moesten de Schepenen in handen van den Graaf of deszelfs afgezondenen een eed afleggen, dat zij naar hunre beste kennis en niet onrechtvaardig zouden oordelen; en om altijd een rechtmatig oordeel te kunnen vellen , zoo w.iren de rechten, wetten en (tatuten , naar welken zij moesten uitfpraak doen , in een boek opgefchreven.
Hunne vonnisfen liepen over alle misdaden en burgertwisten, zelfs over halszaken — oefenende zij niet alleen den 'eenvomvigen rechtbank (gelijk men toen fprak) maar ook 's Konings ban, dat is hjfftraffelijke rechtpleging uit , waarom zij ook fomtijds banniti of met den rechtban voorziene genoemd wierden.
De vorm der rechtsplegingen, voor de Schepenen gebruikt , belfond in het onderzoeken, ondervragen
en beantwoorden; de Graaf als de openbare
rechtshandhaver, de hoedanigheid der misdaad eerst onderzogt hebbende, gaf hij 'er den Schepenen kennis van, die alles nauwkeurig overwogen hebbende den Graaf antwoordden, en uitfpraak deden.
Zij bekleedden hunnen post niet voor een' bepaalden tijd, noch voor hun leven, maar tot wederopzeggens toe, zoo echter, dat de Koning niet dan om bijzondere redenen iemand van zijne waardigheid ontzettede.
Zo iemand oordeelde, dat een rechter kwalijk gevonnisd had, was hij gewoon hem ten tweeftrijd of tot een kampgevecht, uit te dagen, fchoon het beklag ook voor de Graven , derzelven afgezondenen, of voor den Koning zeiven, konde gebragt worden.
Dit een en ander legt de Schrijver tot een grondflag van zijn onderzoek nopends de rechtbanken in later tijden, waar toe hij in het tweede Hoofd (luk overgaat, tdkens aantonende,wat men van het oude heeft overgenomen, en welke gewoonten door den tijd verou» ilerd en in onbruik geraakt zijn. — Ons beftek laat niet
toe



over gewichtige onderwerpen. 555
toe den Schrijver in alle deze dingen te volgen — nopens de aan (tel fair, van Schepenen zullen wij onze Lezers het volgende mede leien.
Eerst werden zij op 's Konings last door de Graven verhoren — doch nadat dc Graven zich ifi Nederland als Landvorsten begonnen te gedragen , heb. b.n zii zich ook het recht van de veruiez ng der Schepenen aangematigd, waar in zij bleven volharden , tot dat zij naderhand ten voordele der Steden daar van afpand gedaan hebben.
Na de affchafftng van het Graaflijk gebied is het Recht der aatifteUioa van Schepenen, (zoo drukt zich de Schrijver uit) bij hen geween , die deelgenoten waren van de Op-perjlc magt, tot dat zulks na den dood van willem den II. weder aan de Steden gekomen is.
Toen willlm de III aan bet Stadhouderlijk bewind kwam", werd hem de verkiezing van Schepenen uit een dubbel getal weder opgedragen, maar na z ju dood kwam alles weer op den ouden voet aan de Steden, cn dit duurde tot 1747, toen willem dc IV tot Stadhouder aangefteld alles wederkreeg, en door zijn dood op willem den V, onzen tegenwoordigen Stadhouder, overbragt.
Voorts vinden wij in dit Hoofdftuk zeer omftandig uit de oudheid opgehaald — welke de vereischtens waren van iemand, die tot febepen kon aangefteld worden, — welken ou lerdom zij moesren bereikt hebben — over welke gevallen hunne Rechtspleging ging — hoe lange tijd 'er voor huu bepaald was, om uitfpraak te doen, — over de bevoegdheid, om zich van het vonnis der Schepenen op een hoger Rechtbank te beroepen, en eindelijk, hoe ver de magt van het Gerecht der fteden gaat, om misdadijen uit geheel Holland te verbannen; dan, dewijl alle die zaken voor ons klein bellek van te veel omvang zijn, moeten wij onze Lezers, die des begerig zijn, naar het werk zelfs ve;zenden, gelijk wij ook doen ten opzichte van het Derde Hooidlhtk waar in, gelijk wij boven reeds gezegd hebben, afzonderlijk over de Rechtbanken der Stad /lmflcrdam gdiandeld wordt.
De liefhebbers van de oude Vaclerlandfche gewoonten , rechten , keuren en privilegiën zullen in deze Verhandelinge zeker veel vinden, dat bun de moeite van het lezen rijkelijk zal vergoeden, fchoon dezelve
we-



356 STAATKUNDIGE ACADEMIE-VERHANDELINGEN
wegens de tusfchenvoeging van vele andere zaken, die alleen noodzakelijk fchenen, om het een en ander in zijn waar verband voorteftellen , die klaarheid mist, .welke men in foorrgelijke fchriften, die toch meest altijd ftroef zijn, gaarne verlangen zoude.
De Tweede Verhandeling van den Heer h. s. van son is verdeeld in vier Hoofdrukken, in welker eerlte de Schrijver de bijzondere Stamhuizen der Graven doorloopt, en uit veelvuldige voorbeelden aantoont, dat zij in navolging van andere Vorlten zich altijd van Raadslieden of Raden bediend hebben.
Hij wil, dat de Raad, die ten tijde van Philips en Jakoba is opgericht, en onder den naam van de beveling van negenen bekend is, gene andere geweest is, dan die, van welken boven gefproken is, weerleggende tevens de gevoelens van die genen, welke menen, dat men de oprichting van dezen Raad voor den oorfprong van het Hof van Holland te houden hebbe. — Verder wijst hij aan, waar van daan de dwaling der meeste Schrijvers, die de oprechting van het Hof van Holland tot het jaar 1448 bepaalen, en aan phiui-s van bourgondien toefchrijven, is voortgekomen.
In het Tweede Hoofdftuk wordt onderzocht, tot welke zaken het vermogen van deze raadslieden zich uitltrekte. — Daar hunne magt zegt hij zich alleen van den Graaf ontleende, moet dezelve ook zeker naar derzelver bevelbrieven afgemeten worden -« volgens dezen, moeten zij in de eerfte plaats den perfoon van den Graaf verbeelden cn in zijnen naam alle Rechten van het fouverain oppergezag, uitoefenen, terwijl zij in de tweede plaats het Politiek bewind, alle krijgs, leen, domein en Rechtzaken waarnemoo. de, ook gezanten naar buitenlandfche Vorsten zonden, oorlog verklaarden, vrede maakten, der burgeren fchattingen bepaalden, de regering in de Steden veranderden, en voorts alle verfchillen, die in de Steden ontftonden, beflisten.
Doch daar de Uitoefening van alle deze zaken door den tijd voor hun te zwaar werd, zijn velen van dezelven aan bijzondere Collegiën, gelijk als die van de Admiraliteiten, Jachtgerichttn, Rekenkamer enz. opgedragen, gelijk wij zulks Bladz. 266 in het brede betoogd vinden.
In het Derde Hoofdftuk vinden wij, bij welke gele- ■
gen-



OVER. GEWICHTIGE ONDERWERPEN.
557
eenheid door Graaf phieips van bourgondien en deszelfs zoon kakel aan dezen Raad eene inftructie, door welke alle deszelfs Handelingen aan vaste regelen verbonden wierden, is voorgefchreven, waar uit blijkt, dat de ftaat van Regering en Rechtoefening, die plaats gehad heeft tot op de tijden van bet vrij Gemeenebest, haren beftendigen form, aan de zoo even genoemde Graven verfchuldigd is geweest.
In het Vierde Hoofdftuk wordt gehandeld over het gezag, ondergcfchiktheid en bepalingen der magt van het Hof van Holland onder de Graven, en aangetoond, dat niet alleen de onderdanen en Magistraten, maar zelfs de Staten van Holland, verpligt waren, om aan dit Hof even als den Vorst trouw en gehoorzaamheid te zweeren en dat de laastgenoemden (de Staten van Holland,) wanneer z'] iet van hetzelve te verzoeken hadden , zulks moesten doen !bi| ootmoedige bede. —■ Daarenboven berustte bij hetzelve Hof de magt, om bij Wetten en Plakaten de zaken van Holland en Zeeland te beftuuren, fchoon deze magt naderhand om het misbruik, dat daar van gemaakt werd, aanmerkelijk is beperkt aeworden.
Dan hoe uitgebreid dit gezag van het Hof ook ge. weest is , ftond het echter altijd onder den Graaf, aan wien deszelfs leden in alle gevallen verpligt waren gehoorzaam en onderworpen te wezen — en nadien zij alle hunne magt, gelijk boven reeds getoond is, van den Graaf alleen ontleenden, zoo verviel ook al hun gezag, wanneer de Graaf overleed of ophield Graaf" te zijn , ten ware zij door deszelfs opvolger op nieuw aangefteld, en met nieuwe lastbrieven voorzien werden.
Dit zij genoeg, om onze Lezers van den zakelijken inhoud dezer Verhandeling eenig denkbeeld te geven — Wij hebben dezelve met genoegen doorlezen, nadien zij, boven de veelvuldige merkwaardige zaken, die daar in voorkomen, zich door een goede orde en duidelijkheid boven andere zoortgelijke Verhandelingen grotelijks aanprijst.
Ten hotte van deze Verhandeling vinden wij tot Bijlagen eenige oude en tot nog toe onuitgegeven Stuk. ken, door welken vele van des Schrijvers gedagten in de Verhandeling opengelegd, ten klaarften bevestigd eu bewezen worden.
On-



558
G. C. IIAKGÊR
Onzijdig Vertoog over de welvoeglijk: en zelf ingewikkelde noodzakelijkheid, om de vonnisfen van perfoorwi, die, wegen het plegen van Volksbewegingen , bij de jengfié Staatsomwenteling gebannen zijn niet alleen, buijcit effect te ftellen , maar aan deze en andere mcede ter zeiver zake hun 1/ader land ontweken, Genet ale Amnestie te accorderen. Door Mr. gehard cornelis harger , Jur. Ulr. Doctor en Advocaat voor de rcfpective hoven van Juftitie in Holland. Tweede Druk, Gedrukt te Amflerdam, bij H. Molenijzer, 1795. 16 bladz. In gr. Svo. De prijs is f ; - 6 - :
De aanleidende oorzaak tot het famenftcllen van dit onzijdig Vertoog was een gefprek over de uitgeweken en verbannen Hollanders voorgevallen in zekere Dorps Herberg, bij gelegenheid, dat aldaar de zaak van eenen crimineel gevangen openlijk was bepleit geworden.
De Heer harger daar met een aantal rechtsgeleerden tegenwoordig zijnde, hoorde met verontwaardiging, hoe een zeker winderige fnorker met den grootIfen drift uitvoer tegen het menschlievend gevoelen van een der aldaar aanwezig zijnde rechtsgeleerden, over de wenfchelijkheid eener generale Amties/ie aan allen en een iegelijk, die ter zake yan hunne omhelzing aan het Patriotlismus uit het Vaderland gebannen, of em gevolgen yan erger natuur te voorkomen, uit hit zelve geweken waren, en''nam, in plaats van deszelfs gevoelens dadelijk te wederleggen , liever het befluit, om die bij eene gefchikter gelegenheid te beoordeelen, en aan zijne landgenoten medetedelen.
De Gronden, waar op de Heer Advokaat zijne zaak bepleit, zijn dezen:
i°. Toont hij uit het voorbeeld van Ariftides en anderen, dat bij de oude volken dikwils perfonen, die gebannen waren, zijn te rug geroepen.
20. Dat 's Lands hoge Magten wel bevoegd zijn, om aan die perfonen Amnestie te verlenen, 't welk met bewijzen ge laafd wordt.
30. Dat het gene dwaasheid zoude ziïn . om de gebannen pefonen weer in het Vaderland te rug te roepen.
In



ONZIJDIG VERTOOG, ENZ.
559
In het tweede gedeelte van zijn vertoog brengt de Schrijver drie redenen bij, om de noodzaakclijkheid daar van aan te tonen, namenlijk :
i°. Omdat ons gefolterd Vaderland dan minder gevaar zoude lopen van Confpiratien met buitenlanders.
2°. Omdat de Koophandel, door het gemis van die perfonen aanmerkelijk benadeeld wordt.
3°. Omdat het te vrezen ftaat, dat de armen kasfen door de uitfchotten aan de nagelaten vrouwen en kinderen zullen uitgeput worden.
Wij twijfelen geen oogenblik aan de welmenendheid van den Heer Advokaat, en willen gaarne betuigen, dat wij voor ons zijn voorftel als eene zeer heilzaame en wenfchelijke zaake befchouwen, maar wat de behandeling van't ftuk zelve betreft, kunnen wij niet nalaten te bekennen, dat wij uit de pen van eenen, die met de tijtels van Meester, Juris utriusque Doctor, en Advokaat veer de rsfpective Hoven van Juftitie in Holland pronkt, zeker een beter Vertoog verwagt hadden — de zaak had door wijsgerige en historiekundige aanmerkingen aanmerkelijk uitgebreid en verfterkt kunnen worden, — doch van iemand, die Sparta en Ladecemon voor twee onderfcheide Republieken fchijnt te houden, kan men, wat het historiekundige aanbelangt , zeker niet veel vervvagten.
Voorts kunnen wij niet voorbij, om bij deze gelegenheid wederom onze klagt te herhalen over het fchandelijk verwaarlozen van onze Nederlandfche Taal — De Heer harger., die denkelijk zeer grondig in de Latijnfche en Griekfche talen zal onderwezen zijn, geeft hier in deze weinige bladen de fprekendfte bewijzen, dat hij volltrekt ien vreemdeling is in zijne eige moedertaal. — Wanneer zal die fchande toch eindelijk eens bemerkt worden!
bladz. 2 lezen wij den aandagt voor de aandagt allerlif voor allerlei
rest (jus) voor recht onhijl voor onheil
plijten voor pleiten
en foortgelijke mishagen te veel om hier op te tellen.
Ge-



5ÖO GEDENKSCHRIFTEN
Gedenkfchriften, betrekkelijk het Kweekfchool voor de Zeevaart. Te Amfteldam 1791 gr. 8vo. 181 Bladz. En 168 voor dc Bijlagen. De prijs is f : 1 - 16 - :
Deze uitmuntende inrichting, die een Zeevarend volk de grootfte eere aandoet, verdient naar ons inzien zoo zeer de opmerking van onze landgenoten, dat wij bellotcn hebben hen, uit het boek, dat wij thans voor ons hebben, een weinig breeder daar over te onderhouden, naar de aanleiding die ons daar toe alhier in een uitvoerig bericht van den aart en den Haat van het Vaderlandfche Fonds , tot aanmoediging van 's Lands Zeedienst, enz. gegeven wordt.
De Heer Mr. ouilielmus titsingh gaf in den jare 1780 een werkjen uit, over de fchaarsheid van het Zeevolk in 't gemeen, enz. en was daar in de eerfte hier te lande, die de mogelijkheid en nuttigheid van zoodanig eene ftichting bewees en aandrong, en aan dit nuttig gefchrift is de (lichting, van welke wij thans verflag doen, haren eerften oorfprong verfchuldigd. Zoo dat de Natie de zelve aan deszelfs ijverigen en welmeencnden Schrijver, in de eerfte plaats, te danken heeft.
Evenwel zou de beweging, die dit gefchrift onder onze landgenoten maakte, niet krachtig genoeg geweest zijn , om eene fomme bij een te krijgen, die tot het oedoeld einde toereikend was, indien niet het bericht van den roemrijken Zeedag op Doggersbank de harten en de beurs van onze landgenoten geopend hadde. Men kreeg toen aanmerkelijke fommen bij een, om de weduwen en weezen der gefaeuvelde zeelieden te onderfteunen. En kort naderhand!, toen men zag, hoe groot het fonds reeds geworden was, kregen Commisfarisfen van de deelnemers vrijheid, om hetzelve ook tot andere nuttigs oogmerken, den Zeedienst betreffende, dienstbaar te doen wezen.
Juist in den tijd, toen Commisfarisfen voorbereidende fchikkingen* tot deze ftichting begonnen te maken, werd het nieuwe werkhuis te Amfteldam gebouwd, en het gebouw, dat daar door ledig viel, en dat tot eene Kweekfchool van jonge Zeelieden zeer veel gefchiktheld had , door de Regering van die Stad eerst voor drie of vier jaren verleend en vervolgends voor
al-



betrekk. het kweekschool voor de zeevaart. 561
altijd aan Commisfarisfen gefchonken, waar op liet aanftonds de veranderingen, die tot het bedoelde einde noodzakelijk waren, ondergaan heeft, en voorzien geworden is, van verfcheiden gefchenken tot fieraad, of tot gebruik. hij voorbeeld van een Colosfaal pronkbeeld aan den voorgevel, door den Heer titsiivgh en van een fchip, op de plaats, tot het leeren van de Scheepsmanoeuvres, door den Heer henrjj hope, met het tuig door de Admiraliteit te Amfteldam , en de vlaggen door den Lieutenant Admiraal gefchonken , om hier andere gefchenken niet te noemen.
Sedert hebben de Staten van Holland en de Regering van Amfteldam daar aan vrijdom verleent, van alle inposten; en de eerften eene fublidie van ƒ10,000 voor eens . tot den opbouw van het huis en nog eene van ƒ4000 's jaars nu reeds voor twaalf ;aren. Uit Indien zijn zoo 't fchijnt meest door den grooten invloed van den Heer titsingh, aanmerkelijke kapitalen overgemaakt, die thands reeds ƒ 87500 bedragen, ook is, op vrijwillig aanbod van de Kooplieden, door de Staten van Holland, eene kleine belasting op de inkomende fchepen ingevoerd , ten behoeve van de Kweekfchool. — De verdere giften en erfmakingen van particulieren maken eene geheele lijst uit, op welke posten van ƒ4000 en ƒ6000 gevonden worden. Schoon men uit dit alles duidelijk kan opmaken, dat het fonds van deze ftichting zeer aanzienlijk is, worden evenwel niet alle de inkomften tot deszelfs uitbreiding aangewend; Commisfarisfen nemen de onzekerheid van de bronnen, die de geldmiddelen voor dit Kweekfchool moeten opgeven, in aanmerking, en vooral de mogelijkheid, dat de Donateurs van het zelve zouden kunnen verminderen; en zoeken zich dus in ftaat te ftellen, om het zelve , in dat onverhoopt geval, te kunnen ftaande te houden, en zij nodigen hunne landgenoten, om door verdere liefdadige medewerking, hen in de verdere uitbreiding van deze nuttige ftichting te onderfteunen.
De Officieren en Suppoosten van het Kweekfchool zijn — een Commandeur die de goede orde handhaaft, en de naijver door eer en vernedering opwekt; (zware ftraffen worden altijd door Commisfarisfen opgelegd en in hunne tegenwoordigheid, en die der kwekelinaen uitgevoerd ) Hij geniet ƒ 100 in de maand, vrij woning, vuur en licht; en vad.bisl. v. deel. no. 12. Na het



5<Jt
GEDENKSCHRIFTEN
het vrij gebruik van de eetwaren, die voor de kwekelingen voorhanden zijn; — een bootsman, die de kwekelingen onderwijst in de manoeuvres en mede op hen toeziet: hij heeft ƒ28 in de maand — een bottelier , die mede het oog op de plunje heeft, en ook ƒ28-: in de maand geniet, — een kok, die ook ƒ28-: en een koksmaat die ƒ 10-: in de maand heeft.
Met aantal der Kwekelingen was eerst 50. Sedert is bet op ioo en laatst op 150 verhoogd, hunne ouders of voogden moeten zich tot eenige billijke verpligtingen 'verbinden. — Zij worden in bakken, ieder van agt koppen verdeeld, die onder zich hunnen bakmeester hebben, die op de orde past en zijn bakvolk, van tijd tot tijd, den artikelbrief voorleest. De eene helft der Kwekelingen is op het fchip, terwijl de andere helft in School onderwezen wordt. Behalven in het Scheepswerk, genieten zij onderrichting in fchrijven en cijlferen. 'Hierin genoegzaam gevorderd, wordt hun onderwijs in hooger VVetenfchap opgeleid. Zij wonen de le fen in de ftuurmanskunst bij. Hier toe is een vast onderwijzer, die in de Kweekfchool woont, en buiten kost,kleeding en inwoning ƒ 35-: 'smaands geniet. Hij doet weeklijks fchriftebjk rapport van de vlijt der leerlingen, en van hunne vordering, 't welk alles wordt aangetekend, en wanna promotie, lof of vermaning of berisping is ingericht, als mede de uitdeeling van prijzen ééns in 't jaar. Zij kunnen zelfs in de verbevcnhe deelen van de ftuurmans kunst, en in het gebruik der werktuigen onderrichting krijgen. Ook geeft dc Heer Profesfor en Medecommisfaris van swinden, twee maal 's weeks aan de meestbelovenden bijzonder onderricht, aan zijn huis, en vergunt hun toegang tot zekere phijfifche lesfen.
Nog worden zij tweemaal 's weeks in de excercitie met het klein geweer geoefend; gelijk ook in eene grondige kennis van de busfchieterij, waar in men reeds zeer bekwame leerlingen gemaakt heeft; als mede in het zeilmaken, en in de gronden van den Godsdienst , elk hunner in dien van zijne bijzondere gezinte, er wordt op hun zed.fjk gedrag naauwkeurig toezicht gehouden, de kwekelingen worden in geval van ziekte met alle zorg behandeld door bekwame genees- en heelkundigen , die dit gratis doen. Zij hebben hunnen vasten onderchirurgijn, die in het Kweekfchool



I5ETREKK. HET KWEEKSCHOOL VOORDE ZEEVAART. 563
fchool woont en ƒ15-: 's maands geniet, en hunne eigen huis-apotheek.
Kwekelingen, die daar toe in ftaat zijn, worden naar Zee gezonden,in die kwaliteit, die best met hunnen ftaat en bekwaamheid overeenkomt. De ftichting betaalt de uitrusting, doch de kwekelingen keereu { van hunne verdiende gagie daar voor uit. Zij kunnen, na de volbragte reis, op goede attestatien wederom in 't huis genomen worden. Na de tweede of derde reize hebben zij daar geen recht meer toe , doch aan braafheid wordr dat dan nog wel, als een bijzondere gunst toegeftaan. Hunne verdiende gagiën w< rden voor hun bewaard , tot hun eindehjk ontflag uit de School, daar zijn 'er geweest, rie dan aoo ja 300 guldens meester waren. Bij hun overlijden is het batig flot van hunne rekening voor hunne erfgenamen. Zij worden t'huis komende naauwkeurig in hunne kundigheden onderzogt, en deze worden verseleken met de fchriftlijke aantekening van hunne kundigheden bij hun vertrek. Dit is de voorname inhoud van dit uitvoerig bericht.
Aan het hoofd van dit boek vindt men nog een publiek verflag , voorgelezen in het Atheneum i'lnsftre 21 Maart, 1791. Wij zullen onzen Lezeren nog eenige b'j/.onderheden uit het zelve mededeelen. — Het vaste^Fonds voor deze ftichting bedraagt in de rekening van 1791. ƒ196150: - dat is ƒ4000: meer, dan in het vorige jaar. Doch Ommisfarsfen klagen, dat zij, in de twee laatfte jaren, met niet een legaat zijn begunftigd geworden; dat ook de jaarlijkfche donatien van jaar tot jaar verminderen, en in dat jaar niet meer dan ƒ6492 belopen hebben, daar ze voorhenen wel ƒ 9000:hedro -gen , als mede . dat de penningen uit Indien overgemaakt, en die dat jaar maar ƒ 4800 bedragen , al mede veel minder zijn, dan in vorige jaren. Zij verzoeken derhalven, dat men in zijnen bi ftand aan het Kweekfchool niet vertrage.
Beludven het getal van i^o jongelingen, waar toe men zich thans bepaalt, waren rer in Januari)', 1791 noch 89, op kosten van 'r Kweekfchool . op Zee. Van Januari), 1790 tot den 6 Februari)", 1791 waren 'er 63 jongelingen in het gefticht aangenomen, en federt de eerfte oprichting zijn 'er 408 in het zelve opgevoed. Veel meer bieden 'er zich aan, doch daar Nn £ men



5<54
GEDENKSCHRIFTEN
men ze allen niet kan nemen, kiest men onzijdigl'jk de zulken uit, die het meeste goeds van zich te hopen geven, en die althans volmaakt lezen. Verfcheiden voorbeelden geven Heeren Commisfarisfen op, van uitmuntende vorderingen ,die fommige kwekelingen onder hun beltuur gemaakt hebben. Jan willem tonnó , die bij zijne aankomst zelfs geen letters kende, had het echter in minder dan vier jaren tijds, tot het hoogde in de Theorie gebragt. In minder dan vier jaren tijds, zjjn tusfehen de 30 en 40 jongelingen naar Zee gezonden, die in de berekeningen, die dienen om de lengte op Zee te bepalen, volkomen ervaren zijn; verfcheiden anderen zijn als konftapels op 's Lands en 's Compagnies Schepen geplaatst; eu nog 17 anderen als zeilmakers. Vooral dragen Heren Commisfarisfen roem, op wessel van zuijlen,
kruin van der helm, adr.iaan deleman en de
beide grevensteins. Tot eer van den' oudlten greVKNSTEiN verhalen zij , het voorgevallene op een Compagnies Schip, op den 2 September, 1790. ,, Men „ giste , volgends het beftek, zich 104 mijlen beoos,, ten oe Vlaamfchc eilanden Flores en Corvo te be„ vinden , en dezelve gepasfeerd te zijn, maar gre,, venstein, die, door zijne obfervatien, de mis-
gisfing van het beltek reeds kende, nam eene waar,, neming, van zons en maans afftand. Hij bereken-
de dezelve, en hield rustig ftaande, dat men „ zich bedroog ; dat 'er eene misgisfing van 90 ,, 33 in het beftek plaats had, dat men wel verre ,, van reeds 104 mijlen beoosten het eiland Corvo te ,, zijn, 'er zeven bewesten het zelve was: eene ver,, zekering, die vrij wat opziens baarde, tot dat de ,, juistheid daar van, daar na, door allen, erkend „ werd, toen men, eerst duister, doch op den fflid,, dag, zeer duidelijk, den berg van het eiland Cor-
vo 7 mijlen beoosten het Schip zag. Is bet ver,, beteren van zulk eenen aanmerkelijken misflng" vragen Commisfarisfen ,, geen wezenlijke dienst? Her-
denkt Hechts, wat zou 'er hebben gebeurd, indien „ men op dit onnaauwkeurig beltek had voordgeva,, ren." — „ De jongfte grevenstein heeft op de ,, terug reis, tot aan de Kaap, toen alle de andere ,, officieren ziek waren, het Schip als tweede officier „ gecommandeerd, en nog verder, op de hoogte van
de



EETREKK. HET KWGEKSSCHOOL VOOR DE ZEEVAART. 565
,, de Viaamfche Eilanden, toén insgelijks de Kapitein „ en alle de overige officieren ziek waren, alleen, „ met den Lieutenant, het Schip volgens ontvangen bevel, door de blinde en andere klippen, veilig ge,: bragt."
In tegendeel klagen Heeren Commisfarisfen, over de Hechte wijze waarop fommige Schippers hunne Kwekelingen behandelen. Zie hier een voorbeeld : een Koopman verzoekt eenen bekwamen jongeling, en belooft hem op goed gedrag bevordering. Men voldoet aan dat verzoek , door het zenden van eenen Kwekeling , ,, die in alle de deelen der ftuurmanskunst, ,, ook in het berekenen der lengte ervaren was, en
reeds een reis naar de Middelandfche Zee, wer,, waards hij weder beftemd was, gedaan had. Hij ,, vertrekt blijmoedig, van alles voorzien, en wordt „ vriendelijk door de Boekhouders ontvangen, doch ,, aan boord werd h'j als een gemeen kajuitwachter ,, behandeld; door den Schipper van alle middelen „ om iet te leeren beroofd, zijn octant werd hem af,, genomen, en hij moest het hartzeer hebben, het ,, zelve alle dagen door den Schipper en zijn Zoon te ,, zien gebruiken, zonder immer bij die waarnemin-
gen te mogen zijn." Welk eene onwaardige behandeling !
Wij kunnen ons niet langer bij dit ftuk ftille houden. Wij wenfehen veel zegen op eene itichting, die zoo veel eer aan de menschlijkheid en aan ons Vaderland doet, en zoo zeer gefchikt is, tot het vormen van nuttige medeleden voor de famenleving, en hopen dat het Commisfarisfen nooit aan het vermogen ontbreken zal , om dezelve niet alleen in ftand te houden, maar zelfs meer en meer uit te breiden.
Berichten van Napels en SicUiËn. Bijeengezameld op eene reis, gedaan in dc jaren 1785 en 17S6. Door t. munter, Hoogleeraar in de Godgeleerdheid, te Kóppenhagen. Uit het Hoogduitseh vertaald. Tweede Deel. Te Haarlem, bij A. Loosjes , Pz. 1792. 266 Bladz. In gr.. 8v<?. De prijs f 1 - 8 -:
De eerfte afdeeling van dit Tweede Deel dezer Berichten , behelst: — Algemeene berichten, beNn 3 tref-



5&>
F. MUNTER.
treffende den Politieken Staat — den Adel — de Adyokaten — de Geestelijken — de Steden, die outniddeLjk ouder den Koning Haan, en, na den Adel en de höoge Geestli kheid, het derde lid van het Parlement uitmaken , en die drie- en- veertig in getal zijn, ter ijl de overigen van Vrijheeren afhangen. De tweede handelt van de Siad Palermo. In de derde befchrijfi de Heer munter zijne reis van Palermo naar Girgenti; in de vierde fpreekt hij van deze laatfte Had; in de vijfde van de reis van daar naar Sijrakuze, van welke ftad zelve hij vrij breed fpreekt in de laatfte afdeeling
Wij hebben, bij de aankondiging van het eerfte Deel van dit Werk, van de aanleiding van den Schrijver — van zijn oogmerk, en van de wijze vau uitvoering breeder gefproken. Wij zullen derhalven nu, uit dit tweede Deel, eenige bijzonderheden, mededeelen, die ons voorkomen, de opmerking van onze lezeren wel te verdienen.
De Vrijheeren van Siciliën zijn met hunnen Koning over voorrechten in gedurig gefchil. Zij oordeelen, dat zij hunne voorrechten bezitten — niet door gunst van hunne Vorften , maar uit hoofde van verdrag tusfehen de hoofden der Normannen en hunnen Veldheer, Graaf Roger , met wien zij bet gezag deelden, en dien zij alleen als den voornaamften onder allen befchouwen. En van dit verdrag leiden zij alle hunne voorrechten af. De Koning ontkent dit ronduit, en wil, dat zij alles alleen door zijne gupst bezitten: hij werkt altijd, om het gezag van den adel te verzwakken , en de regeering vofttrekt monarchaal te maken, Het komt den Heer munter, hoe zier hij meent dat het moeilijk zij, te bepalen, wie gelijk beeft, toch waarfchijnlijkst voor, dat het recht aan de zijde der Vrijheeren is. Hij meent, dat zulks uit de oude historie, en uit den doorgaanden Staat der regeeringen in de middeleeuwen, moet worden opge: aakte — 't Moet ook moeilik voorkomen, dat b;jzondere onderdaaneu op de rechten van hunne Souverainen, die doorgaands hunne waarde en magt zeer Wel kennen, aanwinsten zouden kunnen doen; "terwijl rtiets ligter of gemeener is,dan dat Vorften de billijke n van hBBne onóerdanen verminderen , en zélfs fomujds geheel in vergetelheid brengen. Gelijk dat uk de gefeniedenis van vele volkeren zeer ligt te toonen



BERICHTEN VAN NAPELS EN SICILlëN. 5°7
nen was, — Ook is de Siciliaanfche Adel zoo beïreesd voor de Regeering, dat zij niet hgt zou durven wagen , diplomaiike ftukken, tot bewijs van bunnen rechten, aan net licht te brengen, daar «Aegoflring gefchriften van dien aart wel eens openlijk heeft
^D^Tegeen^is in Siciliën over het geheel niet bemind. Men klaagt over verval van den binnen- en buitenlandfchen handel. Jaarlijks gaan aanzienlijke fommen het land uit. Hier aan fchnjft men de armoede van het Land, het gebrek der mwonrsea het verval van landbouw en fabrieken, toe. Uok meenen zij hier de reden te vinden, van dat vreemd verfchijnfel, dat een zoo vruchtbaar en gezegend land als Sicilië, dat in eene geheele eeuw geene andere ramp gekend heeft, dan een aardbeving in 1693, ae pest in Mesfina, in 1743, en de aardbeving aldaar in 1781, bii aanhoudendheid gebrek aan inwoners en geld heeft, üe Heer munter vond fommige breken op zijnen weg, die door de natuur begunfbgd waren, bi na woest en onbebouwd liggen. Zonder verlof van den Koning, mogen 'er geen dorpen aangelegd worden, en dit maakt zoodanig iet meestal onuitvoerhjk. Dus zijn de uitmuntendlle landftreeken bijna geheel onbevolkt — En daar het ten platten lande aldus gefield is, moeten de Steden over het geheel genomen noodwendig in eenen kwijnenden ftaat wezen. Men moet verbaasd ftaan , over de menigte van menlchen , die dit heerlijk Eiland in de eeuwen van zijnen bloei plagt te voeden, en over de grootheid en volkrijkheid, der fteden op hetzelve, waarvan fommigen aaii1 de grootlte Heden van Europa, in onzen tijd ge ijk Honden : maar niet minder moet men verwonderd wezen, wanneer men daar mede het klein getal van deszelts tegenwoordige inwoners vergelijkt. Zoo zeer kan een Hecht ftaatsbeftuur het beste land in de wereld verarmen en ontvolken. .
De Heer munter gaat, op zijne reize, zeer naauwkeurig na, de overblijfzelen der oudheid , die hij in de Heden bezocht,en langs den weg, dien hij bereisde , aantreft, en hiertoe levert hem het Eiland eenen vrij grooten voorraad op. Doch de dingen van welke hij fpreekt, zijn meestal, gelijk hij ons zelve zegt van anderen bcfclireven, en zijne berichten zijn zeer Kort.
Nn 4 M~



56S
f. MUNTER.
Zijne befchrijving van een tot nog toe geheel onbekend geoenkftuk der oudheid, zullen wij onze leze,s mededeelen:. Niet verre van Modica, l zes of S „ mijlen van Syracuze, vondt men een overbliffzel
^sa%ane%e°U^d?-; dM waa^» ïSS „ is, van de aloude inwoners dezes lands, eer zii
„ door de verkeering met de Grieken tot dien trao
,, van befchav.ng geitegen waren." _ meïfS
kozen du woest en ontoeganglijk dal, dat eene "eS
van omtrent agt ltaliaanfche*mijlen heeft , tot hunne
woonplaats u.t, en groeven hunne won neen i.ï e
rotzen, aan weerskanten van het dal. Deze won Len
duiden genoegzaam aan, den geringen trap™ be"
fchaving, dien men beklommen had. Nog e4S-
verdtinS in T erfwo*'ingen van tien of tïf verlep ngen, in de rotten uitgehouwen, en gefchikt tot verbl.jfplaatfen voor de, levenden, of^egraSt fen voor de dooden. Uit dien hoofde vindt men in fomm.gen „og farkophagen , waarin men verffeende beenderen en vazen van zeer grove holle vindt. De vertrekken zijn met malkander verëenigd, op de eene of de andere wijze; men vindt 'er deu renin waar door men uit de eene kamer gaat in de andere: ook trappen om op de bovenfte vertrekken te kom°n of een fchuin voetpad in de rotfen uitgehouwen , da van de eene verdieping naar de andere loopt. Sonim ge buitenmuren ot geyels aan deze woningen, vooral de aan den zuidkant liggen, en voor de zon meest bloo ftaan,. z.jn ingevallen, zoo dat men de kamers van binnen zien kan. De meeste vertrekken zijn v erkan , i3 voeten lang, 6 breed en 6 hoo*. Men vindt 'er nog overblijfzels van kribben en ringen waarvan men ten diende van het vee gebruik maakte °Plt t\) en, hankcn» ^e men in plaats vÏÏ'
h tli 4 £ Sebruikl,e- Aan den muur vond men insgelijks ringen, om het huisraad op te hangen, iï deze vertrekken waar in men zelfs niet dfm nste
Setken V^nyf0rderingen hl de fr3aie bu"fien kan ontdekken , vindt men nog overblijfzelen van griekfche vazen, van bunengewone fijnheid. Waarlijk efn groot'
rToT tor tn Uan/6Z1 h°len WOrden tegenwoordig nog, door landlieden bewoond. De aanzienli kften
£è\igToude,n',Pran deZe,iU de r°tS .^houwen wol i„, gen, houd men voor die van den Vorst. Het dal ,
waar»



BERICHTEN VAN NAPELS EN SICILleN. 569
waarin deze nier waardige woonplaatfen gevonden worden, is groot en nam genoeg , om een talrijk volk te kunnen huisvesten. Hier leefde dit volk, vrij en veili.', zonder dat het behoefde te vreezen voor overweldiging. — Behalven dat de toegang tot dit dal moei'ijk gemaakt is door de natuur zelve, zoo kan men daarenboven .. die woonplaatfen onmooglijk zonder ladders beklimmen—en al waren die voorhanden, zoo zouden de inwooners aan den vijand den ingang wel kunnen betwisten, -- Indien deze holen woningen der Sicanen geweest zijn, dan is het waarfchfnlijk geweest, langen tijd voor dat dit volk Sijracuie innam. Misfchien in den tijd toen de Leltigonen, die oudtijds in den omtrek van Leöntium woonden, hen noodzaakten, om de wijk landwaards in te nemen. Het is toch niet waarfchijnlijk, dat een volk, 't welk eens in Heden gewoond heeft, naderhand .zou beflui'tèta, om weuer te keeren tot de holen en rötfen. — Eerst in 1781 zijn deze oude gedenkftukkc-n weder bekend geworden.
Nog eene aanmerkelijke bijzonderheid verhaalt de Heer munter? van de Rivier Anapus. Men vindt in dezelve, in overvloed, de papierplant, die men altijd meende, dat alleen in den Nijl gevonden werdt. bijkans de geheele oever is met dit gewas bedekt. Te voren bedienden 'er zich de $ijraknfers van , tot het binden ven 1'choven, en tot andere gemeene gebruiken, dus begon ze fterk te verminderen. Doch de Deer lai^dolina ontdekte onlangs de kunst der ouden,om papier te vervaardigen, en nu wordt dit gewas beter in waarde gehouden. — Het wordt op deze wijze vervaardigd: —In de maand Augustus, wanneer de plant hare volle rijpheid heeft, fnijdt men den heel in dunne lange firepen, die eerst gedroogd en dan, recht uit, naast en over elkander gekleefd, en met het gewone papierlijm natgemaakt worden. Vervolgends wordenze gedroogd en gelijk gemaakt. — Het papier dat de Heer landoli^a, op deze wijze vervaardigt en 't welk de Heer munter met de proeve van het oude papier, die 'er in de boekerijen te Romen, Florence en elders voorhanden zijn, vergeleek, was niet Hechts goed in 't gebruik, maar zoo 't fcheen beter en fijner, dan 't geen in Egijpten of te Ravenna vervaardigd wordt. Doch daar ons papier veel beter is hebben wij aan deze wederontdekking niet veel gewonnen.
Nn 5 In



57°
VADERLANDSCHE BRIEVEN.
In het bereiken van zijn hoofdoogmerk, te weten: het onderzoeken van oude handfchriften, is de Heer munter, volgends zijn bericht, in dit deel, maar zeer weinig gehaagd. Hoe weinig kennis, zelfs geleerde Siciliaanen in dit opzicht van hun vaderland hebben, blijkt aan het volgende ftaaltjen: zij hadden hem verzekerd, dat hij in de Domkerk te Mazara, eene aanzienlijke Verzameling van oude Handfchriften vinden zoude. Hij deed de moeilijke reis derwaards: doch na lang zoeken, werdt hij eindelijk gewaar, dat 'er wel, in de zestiende eeuw , aldaar zodanig eene verzameling geweest was, maar dat zeker bisfchop lomkllini dezelve met zich genomen had, toen hij naar de kerkvergadering te Trenten ging, alwaar hij geftorven was, waardoor ook die Handfchriften achter gebleven waren , dus was deze zijne moeite vergeefsch.
Wij zullen van het volgende Derde Deel van deze reize hier na nog eenige berichten geven.
Vadcrlandfche Brieven, behelzende een vrijmoedig en waarheidlievend onderzoek der denkwijze van den wel eenvaardigen lieer j. f. martinet, in zijne Historie der IVacreld, aangaande het Synode van Dordrecht in 1618 en 1619; Het karakter der Franfche Natie; en de Staatkundige inzigten der Prinfen van Oranje. Door fredrik justus vax oluenbu.<g, junior. Te bekomen bij de Boekverkoopers op den Titel gemeld. In gr. OSlavc. 214 Bladz. De pfijs is f 1 - 10 - :
Een vuilaartige Verzameling van opëengeftapelde leugens en lasteringen, door iemand, die in woede losberst, om zijnen helfchen zwadder uit te fpuwen, op mannen, tegen welken hij niet heeft kunnen beftaan. Die nu, onder den fchiin van een Voorftander te zijn van het huis van Oranje en van de Rechtzinnigheid , zich vermeet, om fchenziek te lasteren. Wij achten onzen tijd te kostelijk om meer van dit eerroovend libel te zeggen, en zouden 'er geheel van gezwegen hebben, in Hen de lasteraar den eerwaardigen naam van Vaderlandsch op den Titel van zijn gefchrijt niet misbruikt hadt, om, indien mooglijk. zijn verachtelfk ftuk aan den man te helpen. Edelaartige Voorftanders van het huis van Oranje zullen hem verfoei-



vaderlandsche brieven.
foeijen, en de oprechte beminnaars van den Godsdienst zullen treuren , wanneer God hem eens openbaar zal maaken, hem,die zich door zijnen fpijt, van te hebben moeten bukken voor de kracht der waarheid , daar li j als een andere oioTREPHhS zoo gaern de eerfte in de Kerk had willen zijn, zoo verre heeft laten vervoeren, dat hij de eigen* werken des Duivels openlijk durft drijven, fchoon, zoo hij zich verbeeldt! onbekend, terwijl zijn eigen geweten hem zal folteren, wanneer hij met fchaamte zal moeten zien, dat de onfchuld, onder het fcfrild der Godlijke befcherming, veilig is voor vruchteloze pijlen , die de lasier in het donker fc'nief, maar die op het eigen hoofd van den lasteraar te rug fluiten.
Richard Fkmming, of de Deugdzaame Staatsdienaar. Tweede Deel. Naar het Hoogduitsch. Te Utrecht, bij de Wed. S. de Waal en Zoon. 1793. 432 ^ieidz. in gr. 8vo. De prijs is f 2.-16 ■:
Bij het Hot des eerden Deels van dezen voortref!ijken Roman, liet deszelfs Schrijver den Lezer in eene angdige verwachting voor den noodlottigen flag des beuls, op het uitfpreken van het woordjen nu , door den eerlijken flemming. — Het tweede DeJ vervolgt de gefchiedenis. De beul wild weigert zijn ambt te bezoedelen met den dood van den onfciiuldigen eerlijken man. — Terwijl hier door eenige tijd verloopt, brengt een lijfjager van den Vorst pardon aan voor flemming. Dit pardon was voor hem verworven door den eerwaardigen kerhard , die, door een zonderling toeval, het geluk gehad hadt, van den Vorst het leven te behouden, daar hij, op de jagt, tot den hals toe in een moeras gevallen was. Door ophitzing van de Gravin en van den ouden ingenstroom, wordt elemming echter ten lande uitgebannen , met verbeurdverklaring zijner goederen. Aandoenlijk is daar op de befchrijving van de eerde wederontmoeting zfner familie en zijnen getrouwen eerhard, en zeer natuurlijk hel: bericht, het welk flemming geeft van zijne aandoeningen en zielstoelland in die oogenblikken, welke hij voor zijne laatde hield. De braave eerhard ontvangt vervolgends den eerlijken



572
richard flemming.
lijken flemming, met zijn van alles beroofd hulzin 111 zijne woning te Vreemdelingshuizen, werwaards zij door een kommando foldaten worden heengevoerd uit wier handen de boeren op .ie grenzen hem met geweld ontrukken . en we ;er naar de hoof.iltad te rug willen brengen, hei welk door flemming zeiven nadrukhjk belet wordt. Hier komen de opgezetenen van zijn Lmd hem opzoeken, om hem met geweld weder te rug te haaien , terwijl inmiddels een bode van de Regeering , onder welken eerhard ftondt, die bevel brengt, dat hij flbmmtno van zich zal hebben te verwijderen , door de (treken van den ouden ingenstroom, die deswegens aan den Staatsdienaar van den Vorst aldaar gefchreven hadt. Flemming ontvlucht de boeren, die hem willen bevrijden, en rijdt naar S... om, ware het mogelijk, duar den Vorst zeiven te fpreken. Inmiddels volgde een nader bevel aan eerhard, om terftond de geheele familie van flemming binnen £4 uuren uit zijn huis te verwijderen, eu haar bekend te maken, dar zij binnen tweemaal 24 uuren het land ruimen moest. De jonge ingenstroom , een deugdzaam jongeling, wiens genegenheid zich vestigt voor leöpoloine , de dochter van flemming , brengt daar op flemmings Huisvrouw, zijnen Zoon ewald en zijne Dochter over bij zijne Moeder,de Vrouw van ingenstroom, die van haaren man gefcheiden , te Peppehvoud haar verblijf heeft, terwijl hij op zich neemt den Graaf van dat land te fpreken , ten einde deze zich voor flemming (lelie bij den Vorst van eerhards land. Inmiddels wordt de eerlijke flemming als een Staatsgevangene opgeligt, door den Staatsraad, die het met ingenstroom déns is , en in de gevangenis gezet, alwaar hij eene zwaare ziekte krijgt. Eerhart en ewald, flemmings Zoon, bezoeken hem in zijne gevangenis, door voorspraak van den Graaf, deze edèle Graaf vervoegt zich [intusfchen bij den Vorst, wien hij over flemming onderhoudt; en van wien hij de vrijheid van flemming verwerft. Hier mede breekt het Tweede Deel der gefchiedenis af, en laat den Lezer weder in verlangen naar het vervolg, en naar de ontknoping.
De tusfchengevatlen., de karakters, de bijzondere tekeningen van flemmings huisgezin, houden den leeslust gaande, en dezelve zou merklijk meer aangewak. kerd worden, Indien de vertaling niet te veel Germanismen behouden hadfc De gefprekken , bijzonder van
flem-



•f de deugdzame staatsdienaar.
573
flemming zijn leerzaam, en deugdzaam. Alleen men kan het den Schrijver wel aanzien, dar hij in Duitschland fchrijft, hij laat Flemming niet alleen overal de Vorllen verdedigen, en de fchuld op hunne Staatsdienaaren werpen, maar ook overal de lijdelijke gehoor, zaamheid prediken. „Het is Gods wil, zegt fli.mming Bladz. 187. dat 'er een Overheid zijn zal, en dat on: derdaanen nooit tegen haar zullen opftaan. En bladz 171. lezen wij deze woorden van hein in een gefprek met den onderofficier, die het kommando geboodt, het welk hem over de grenzen moest geleiden. De onderofficier zegt hem zijne gedachten. — „ De boeren moesten, met leizen en houvveelen gewapend, famenrotten, een oproer verwekken, en 's lands bloedzuigers plunderen en vermoorden ; dan zou 't welhaast veranderen. En wij, foldaaten, zouden zeer fchielijk bij de hand wezen, en de boeren helpen; is 't niet zoo , fpitsbroeders ?"
,, Alle foldaten, als uit éénen mond: ■—Ja, wij zouden fchielijk bij de hand wezen. Het zijn immers onze vaders en moeders, broeders en zusters, denwelken de huid over de ooren gehaald wordt."
flemming zegt hier op zeer ernftig — ,, Menfchen ik bid u, bedenk wat gij zegt. Ja, anders zou het voorzeker worden, daar in hebt gij gelijk; maar of het beter zou worden? dit is de groote vraag. Geen onderdaan , en vooral geen foldaat moet aldus fpreken want het beroep van den laatstgenoemden is eigenlijk^ om de algemeene rust in het land te helpen bewaaren! Het gevoel van de ellende, welke uwe medeburgers drukt, overmeestert u, en hierom kan men 't u niet zeer kwalijk nemen , dat gij u aldus uitlaat: maar ik bid u, bedaart. Ik heb misfchien meer tegen volksverdrukking cn boeren plundering gefproken en geworsteld, dan ooit wederom gefchieden zal; maar — vo.iroproer beeft mijne geheele ziel. Onderdaanen moeten nimmer door eigen hulp noch langs den weg van geweld zich recht zoeken te verfchalfen."
,. Merkt dit wel op; de welvaart van de geheele burgerlijke Maatfchappij berust op deze grondftelling'. Wat moet 'er van de wereld worden, zo deze grondftelling haare kracht verliest? Vertegen, herhaalde vertoog-en moeten onderdaanen bij hunne Vorften inleveren; "en indien deze van geene uitwerking zijn, moeten zij onrecht lijden. Meer kan ik niet zeggen."
Onze voorouders, gedrukt door de Spaanfche dwing-
lan-



574
paulina frankini
landij, en te vergeefs vertoogen op vertoogen hebbende ingeleverd , wisten toen nog een derde tusfehen oproer en lijden; en doordat derde hebben zij voor zich. en zoo zij meenden , ook voor hunne nakomelingen de vrijheid bevochten.
FLf mming is zelfs zoo ftrikt in de Irdende gehoorzaamheid, dat hij het den Beul wild kwalijk kan verge en, dat hij bet bevel der Overheid niet uitgevoerd, en hCOD het hoofd afgeflagen heeft. Wild verdedigt zic'i tegen hem zeer pat'/, en eindlijk doet lköpolïmne de uitfpraak, die door eerhard wordt goedgekeurd. Leöpoldinp.'s uitfpraak, luid dus: *
., ft Dit valt gemaklijk te beantwoorden. God zij eeuwig lof en dank, dat wild niet hieuw! Ik had herzelfde gedaan, wanneer ik in wilds plaats was geweest. Ieder mensch heeft, behalven zijn uiterlijk, ook nog een innerlijk beroep, te weten: niet alleen nimmer zeiven met opzet kwaad te doen, maar ook niet étfns met voorkennis het werktuig te worden , waardoor anderen kwaad doen. Voor dit beroep des gewetens, 't welk God ons allen gaf, moet het wercldfcheberoep zwichten — In écu woord, geen mensch moet tegen zijne Overtuiging handelen , maar nog veel min groote en verfoeilijke euveldaaden helpen bevorderen, zoodra zijn hart zegt, dat het euveldaaden zijn. Liever fterven dan dit!"
Hoe dit nu te vereffenen met het geen flemming aan de foldaten in de bovenaangehaalde woorden predikt, weet de Recenfcnt niet.
Paulina Frunkini. Eene Gefchiedenis uit het Floogduitsch. Te
Rotterdam, bij J. Meijer en A. Danferweg, W. Z. 1793.
401 Bladz. In gr. 8w. De prijs is f 2 - 8 - : T")e Heldin dezer Gefchiedenis was de dochter van een Fransch *^ officier, die in den llag van Ettingen gekwetst kort daar na aan zijne wonden overleed. — Hare moeder overleefde dezen Dag niet lang; Itervende liet zij behalven paulina nog eene dochter na, julia geheten, over welke beide kinderen zijden Baron van eisenfeld als voogd had aangcfteld.
Deze "Voogd had zijne eigen goederen geheel verteerd, en zag dus geen ander middel overig, om te kunnen beftaan , dan door het geld van zijne nieuwe pupillen aan te fpreken.
paulina de oudlte der twee ztisrers verkeerde veel in aanzienlijke gezeifchappen ;— eens op een bal tegenwoordig zijnde, ontmoette zij aldaar den Heer frankini , welke door de fchoonheid en bevallige zeden van paul'Na bekoord, haar van den Heer eisenfeld ten huwedjk begeerde. Doch deze wel
bc-



eene geschiedenis. S75
bewust, dat hij in geval paulina kwam te trouwen dadelijk zoude genoodzaakt wezen om hare penningen uittereiken, waar toe hij zich buiten ftaat bevond, fioeg dit verzoek niet alleen van de band, maar gebood daarenboven paulina, on? alle gezellchappen vaarwel te zeggen, en voortaan met niemand, hoe ouk genaamd, te verkeren, — met dit vooruitzigt, om paulina voor zich zeiven ter vrouwe te nemen, en hare zuster julia in een klooster hare dagen te laten verflijten.
Dan de jonge geliefden door de hulp van paulina's kamenier fpoedig gelegenheid gevonden hebbende om hunne liefde door onderlinge brietwislelingen aan te kweken, hadden met malkanderen overlegd, dat paulina op zekeren dag met hare zuster Julia zoude uitrijden, en dat de Heer frankini haar op weg zoude te gemoet komen; dan de listige Voogd eenig kwaad vermoedende had bezorgd, dat de twee zusters onder weg duor vier ruiters van het rijdtuig genomen en naar een oud en afgelegen kasteel vervoerd wierdei).
Frankini het rijdtuig niet vindende, deed zoo lang onderzoek , tot dat hij eindelijk de verblijfplaats zijner beminde paulina ontdekte; — verzeld van eenige fterke mannen begaf hij zich derwaards , en wierd ontmoet van den Voogd eisenfeid en de vier ruiters, welke hem poogden aftemaken —doch hij wist zich met zijn bijhebbend gezelfchap van zijne kunst zoo wel te bedienen, dat hij hen allen gewond op de vlugt dreef.
lllings vloog hij in de armen van zijne beminde paulina, welke hij kennis gaf van zi.ne behaalde overwinning op haren voogd, en tevens"verhaalde, hoe hare Tante met open armen geleed ftond om haar te ontvangen. —Zij trekken derwaarts en eerlang wierd hun huwelijk met veel pracht en ftaatfie voltrokken.
Nu zouden zij het einde van hunne rampen gezien hebben , indien de eerloze voogd niet had voortgegaan, hen op allerlei wijzen te ontrusten, zelfs zoo , dar hij zich niet ontzag, om frankini op zekeren avond verraderlijk aan te vallen, en een gevaarlijke wond toe te brengen
Drie maanden waren 'er,nadat frankini gewond was, verlopen toen hij door een bevel van den Keizer. in wiens dienst hij was, genoodzaakt wierd zijne paulina te verlaten en naar het
leger te vertiekken treurig was het affcheid — maar nog
treuriger de tijding, die zij eenigen tijd na zijn vertrek ontving, dat frankini te Milanen In zijne kamer dood gevonden en denkelijk in een duël was omgekomen.
paulina leefde eenige jaren, in het zekerst vertrouwen van de waarheid dezer tijding , betreurende intusfchen het ongeval van haren ongelukkigen Gemaal.
Om de nieuwsgierigheid van den lezer des te meer op te wekken, wordt het verhaal van frankini hier afgebroken, en ondertusfehen de lotgevallen van de ongelukkige julia , die niet minder treffend zijn dan die van hare zuster paulina ju
het



57Ö paulina frankini. eene geschiedenis.
het brcede voorgefteld, tot dat zich de gantfche gefchiedenis op het einde van het werk ontwikkelt, waar uit blijkt, dat frankini door de gantfche wereld voor dood gehouden , zedert al den tijd zijne, afwezigheid, llegts in eene gevangenis was opgefloten geweest — uit deze wierd hij door zeker toeval gelukkig verlost, en na zulk eL-n lang lijden met zijne beminde paulina verëenigd, om aan deze zijde van het graf nimmer weder van haar gelèheiden te worden.
In het herige voor de h, ogduitfche uitgave wordt ons verzekerd, dat het lijden van paulina geen verdichtfel is.ëndat 'er nog eenige handfchriften van frankini benevens fomm'ge brieven van pauli\a voor handen zijn , die zulks bevestigen, dat de uitgever hechts de namen der perfonen en plaatzen veranderd, en hier cn daar aan het vooigevallene, eenige andere wendingen gegeven heeft, die echter het voorname der zaken in zijn geheel laten — voor het overige heeft hij de Charakrers hier en daar bevalliger, of gewigt'ger pogen te maken, 'er eenige historiën ingëvlogten, en om aan den fmaak van het publiek te voldoen, aan dit werk eenigzins de gedaante van een Roman gegeven.
Het komtons voor, dat de Gefchiedenis van Paulina, zo zij al wezenlijk beftaan hebbe, niet zeer belangrijk moet geweest zijn, daar dezelve zoo veele veranderingen en verGeringen heeft nodig gehad, om te kunnen behagen — ook dunkt ons, dat 'er op den fmaak van het publiek weinig zou te roemen vallen, indien het met meer genoegen een Roman dan eene ware gefchiedenis verkoos te lezen.
Wij vo:r ons, houden dit werk voor een zuiveren Roman, die echter in zijn foort vrij goed gefchreven is
Tot flot zullen wij hier eenige regels bijvoegen, van het lijkdicht op de ongelukkige julia.
Zoo valt de fchoonfle lentebloem y
De Jieraad van den hof. Die ons 't gevoelig hart ontfleelt
Verwelkt verdort in 't ftof;
Wanneer een onbeionne hand
Haar, al fomi 'iig , plukt, En, door verboden lust verhit Van 't groene tronkje rukt.
Dit was het lot van Julia,
Wier onbefmett' ziel In 't vaak onmerkbaar zijden net
Der fchalke liefde viel; Wier teder — edel — minlijk hart
Geheeld voor 't w ar gevoel. Aan 'f ivreedst gevolg der zoetfte drift
Rampzalig, ftond ten doel'.



UITTREKZELS en BEOORDELINGEN.
Leerredenen van hügo blair , Doctor in dc Heilige Godgeleerdheid , een van de Predikanten der Hoofdkerk, en Hoogleeraar in de Rhetorica en Fraaie Letteren , aan de Hooge Schoole van Edenburg. Naar den laatften Druk. Uit li>t Engelsch vertaald. Vijfde en Zesde Deel. Te Amflerdam, bij W. Holtrop. 1793. ln §r8vo. Ieder Deel 208 bladz. Le prijs isf t-4.-:
Eene welberaaden keuze Tan belangrijke onderwerpen , gezond oordeel, goeden fmaak , mannelijke welfprekendheid , juistheid en naauwkeurigheid van uitdrukkingen: in édn woord, alle de verëischten, die den voordragt van den kanzei kunnen veraangenaamen , en nuttig maken, ontmoet men, als in een mid» delpunt te famengevoegd , in de Leerredenen van den verftandigen en lierlijken blair. Als een aangenaam gefchenk ontvangen wij aldus dezen Bundel, naar welken wij, ten diende van het lezende gedeelte der landzaaten, al voor lang met reikhalzend verlangen hadden uugezien. Waarom , dachten wij, onder het lezen dezer opdellen, dikmaals bij ons zeiven. waarom bevlijtigen zich onze Leeraars niet , daar zij dus uitmuntende Modellen voor zich hebben, om dezelve althans van verre na te volgen? Gewisfelijk, indien zij dit deeden, zoude 'er eene hoofdreden wegvallen voer hunne jammerklagten over ;het verzuimen der Openbaare Godsdienstoefening , als van welke zij zelve, door hunne weinig betekenende, fchorre en magere opdellen, dikmaals] de oorzaak zijn? Meermalen hoorden wij lieden van verdand dit als eene reden hunner nalatigheid inbrengen. Meermaalen zagen wij, achter deze voorwending, een heimelijk vermoeden fchui1 n, als of 'er aan de zaak zelve iets haperde, waarom dezelve niet op eene bevallige en aandachtwekkende wijze konde worden voorgedraagen. Het gevolg hier van was , dat de Godsdienst zelve bij hen in hoogachting daalde. Dat de zulken, indien zij watrlijk de wenfchelijke gelegenheid derven, om van tijd tot tijd wd opgedelde Leerredenen te hooren voordraagen, dit gebrek aanvullen , door bij den bevalligen blair zonitijds ter Preêke te gaan. Onderwijs, dichvad.bibl. v. dkki..no. 13. Oo ting,



57»
H. BLAIR
tin2, opwekking, vertroosting, aanfpooring tot mannelijke deugd en redelijke Godsvrugt : voorzeker, indien wij naar onze eigen gewaarwording die van andere beoordeelen , dezen zullen de vruchten zijn eener aandachtige lezinge van blair's Redevoeringen.
De Leerredenen , hier afgegeven , zijn , in alles, twintig in getal ; zij loopen over de volgende onderwerpen: Over 's men f hen waare Eer', de Aandoenlijkheid; het ten nutte maken van den Tijd, de Pligten des middelbdaren Ouderdoms; den Dood; den voortgang der Ondeugd.' de (kloekmoedigheid; de Afgunst; de Ledigheid ; het Gevoel der Godlijke tegenwoordigheid; de Lijdzaamheid; de Gemaatigdheid; de Blijdfchap en Droef• heid des Harten; de Kenmerken van onvolkomene Vroomheid ; het Sakramcnt van 's Heeren Avondmaal, als eene Voorbereiding tot den Dood; hel gebruik en misbruik der Waereld; de Uiterflen in godsdienfiig en zedelijk gedrag; het fpoltcn met den Godsdienst ; de Schepping der Waereld , en eindelijk de Slooping der Waereld.
'z Lust ons, ginds en elders, uit deze Leerredenen, iets ter proeve voor te draagen, in de zekere onder» Helling , dat de begeerte tot nadere kennisfe aan den geheelen Bondel, hier door bij veelen zal worden opgewekt. Onze keuze bepaalt zich tot de Leerreden , welke, naar aanleiding der woorden, ik zal dan gcduuriglijk bij u zijn, tot opfchrift heeft, over het Gevoel der Godlijke Tegenwoordigheid. Uit twee oogpunten befchouwt de Heer bi.air de oprechte en vroome menfchen , als troost ontleenende van eene hebbelijkheid der ziele, in welke zijdes Dichters woorden op zichzelven kunnen toeëigenen ; vooreerst , naamelijk , met opzigt tot hunnen inwendigen zedelijken toehand; vervolgends, zoo als zij door eenige uitwendige rampen worden bedreden. ,, De letter der wet," zoo drukt hij zich onder dc eerfte Afdeeling, onder anderen , uit, ,, de letter der wet, onder de menfchen, is ,, dreng en onbuigzaam. Gelijk geen menschlijk Wer„ gever in dc harten zijner onderdaanen zien kan , ,, even min kan hij, hoewel hij altoos bij hen tegen,, w-iordig ware, hun karakter naauwkeurig fchatten. ,, Hij kan geene infchikkelijkheid oelfenen omtrent bij,, zondcre toedanden. Aan al'cn , over welke hij re,, geert, moet hij de zelfde wetten voorfchrijven« en ,, allen op gelijken voet behandelen , overeenkomdig"
., hun-



LEERREDENEN.
579
„ hunne uitwendige bedrijven. Maar ieder geringe ., verfcheidenheid van karakter, geaardheid en Hand, l, is Gode bekend. Niet alleen uit het geen zijne dienaars doen, maar ook uit het geen zij wenfehen te doen , velt hij over hen zijn oordeel, Hij geeft ,, agt op alle de omftandigheden , welke de beproeving l, hunner deugd, ten eenigen tijde, buitengemeen bê„ zwaaren. Hij hoort de zucht der godsvrucht, zo ,, ras zij in de ziel oprijst. Hij ziet de traan der „ vérootmoediginge, die heimelijk het oog ontvalt. „ Hij ziet het goede voornemen', in deszelfs geboor., te worltelende, en Haat het gade, in zi nen'voortgang, door de ondeiTcheidene hinderpaalen, die het wederhouden van rijp te worden, tot daadlijkheïd, ,, Vroome menfchen , derhalven, in hunnen meest ve„ nederden en minst behaaglijken ftaat , ontkenen ,, eenigen'troost van zijne kennis van hun harte. Hoewel „ zij zomwijlen van het rechte pad mogen zijn afge,, dwaald,_zij kunnen, echter, opzien tot Hem, die ,, altijd bij hen is, en zeggen, zo als een Apostel, „ die[zwaarlijk hadt gezondigd .? eens tot zijnen grooten „ Meester zeide : Heere , Gij weet alle 'dingen ■ Gij weet dat ik u liefheb."
In zijne befchouwing van den vroomen man , met tijdlijk goel gezegend, onder de npgemelde gemoedswerking, laat hij', onder anderen, zich aldus uit: ,, Daarenboven worden de geneugten des leeveus,zo „lang zij difurèn, onuitfpreeklijk verfijnd, door'de „ tegenwoordigheid diens Weldoeners , welke ze
fcherikr. De genóegelijke aandoening van dankbaar„ heid aan den Gcever vtrecnigt zich met het genot ,, des gefchenks. Terwijl, voor den louter waereld,, gezinden mensch , het geheele ontwerp der natuurè ,, niets meer dan een groot onregelmatig gefh'cht is, „ en de loop der menschlijke zaaken enkel' eene ver„ warde agterëenvolgirtg van toevallige uitkomlten; ,, wordt de geheele natuur verfraaid, en ieder aange„ naam voorwerp verleevendigd, voor hem, die God
jn alle dingen ziet. Hier uit Ontflaat eene v rfchei,, denheid van ftreelcnde gewaarwordingen , die een,, zanme honden aanvullende, in welke uitwendige 5, voorfpoed hem geene vennaaking aanbrengt. ()p de
lachende toneelcn der natuur befpiegelt hij de goe,, dertierenheid van haaren Werkmeester. In der/elO o 2 ver



goO H. BLAIR
„ ver verhevene voorwerpen bewondert hij zi|ne Ma,, jeft eit. In derzelver geduchte en fch rik wekken de
yerfchijnzels aanbidt hij zijne magt. Hij woont ,, in deze waereld als in eenen pragtigen Tempel, die ,, vol is van de grootheerlijkheid van deszelfs lïouw,, meester; en allerwege ziet hij de natuur, op duizend „ altaaren , aan hem haaren wierook offeren."
Vertegenwoordigen wij ons verder, den oprechten, tot eenen Iaagen ftand vernederd, wanneer hij geduuriglijk bij God is, ,, het gevoel hier van, zegt de ,. Eerw. blair, verheft den behoeftigen boven ver,, achting; onderfchraagt zijnen geest,wanneer hij tot ,, neerflagtigheid overhelt , en geeft achtbaarheid aan ,, den post, welken hij bekleedt. Hoe onaanzienlijk
ook die post moge fchijnen, in het oog eener onöor„ deelkundige waereld, hij wordt veredeld, deugde,, lijk volvoerd zijnde, door de goedkeuring van zij„ nen godlijken getuige. Met onverfchilligheid kan hij „ de fpotternij der trotfehen verdraagen, zoo lang hij ,, weet, dat 'er een hooger is, dan de hoogtte , die ,, hem gadeflaat. Met vermaak kan hij zichzelven
genieten in zijne geringe wooning, omdat hij gelooft „ dat God aldaar bij hem woont. De godlijke tegen-
woordigheid vervrolijkt voor hem de eenzaamlte af,, zondering. Hij verzelt zijne fchreden na de afgele,, genfte gewesten van den' aardbodem. ■— Hoewel
van medgezel of vriend ontbloot , nooit , echter, „ befchouwt hij zich als alleen , zoo lang hij kan
zeggen: Ik zal bij God zijn."
Algemeen is de opmerking , dat zeer veele menfchen, ten aanzien van hun godsdienhig en zedelijk gedrag , dikmaals tot uiterlten overllaan. Gepast zijn de aanmerkingen , heilzaam de raadgevingen , welke wij in eene Leerreden over dit onderwerp , bij onzen verftandigen Prediker, aantreffen. Men vergunne ons , dat wij eenige proeven aanvoeren.
,, Een der eerlte ei; meest algemeene van deze ui„ terlten is, (dus fchrijft blair) dat men alle deugd
doet gelegen zijn , of in regtvaardigheid. aan den „ eenen kant, of in edelmoedigheid . aan de andera ziide. \S\\ twee onderfcheflene klasfen van men,, fchen in de zamenleeving. laat zich deeze tegenflel,, ling allerduidelijkst opmerken. Zij, die door arbeids, zaamheid en naarltigheid hun fortuin gemaakt heb-
„ ben,



LEERREDENEN. 55r
„ ben, zijn, uit den aart, karig omtrent betgeen zij ' met moeite verkreegen hebben, De regtvaardigheid befchouwenze als voor hun van eene verbindende H kragt; doch haare wetten te overl'chreden, in het s, pleegen van daaden van dienstvaardigheid , merken ■„ ze aan als overtollig en buitenfpoorig. Zij willen s, zelfs, van de zijde van andere menfchen, zich van geene „ voordeden bedienen, welke hun geweeten hun als „ onregtvaardig voordraagt; doch zij willen ook niets alltaan, ter vervullinge van derzelver behoeften en noden. — Eene andere foort van menfchen fielt alle waare verdiende in edelmoedigheid en weldaa„ digheid; terwijl zij zich aan regtvaardigheid en eer,, lijkhéid , weinig laaten gelegen zijn. Deeze zijn ge„ meenlijk lieden van hoogen rang, en van ruime mid„ delen. Naar 't hun voorkomt , is regtvaardigheid „ eene foort van gemeene volksdeugd, die voornaam,, lijk te pas komt in de geringe zaaken, welke lieden ,, van laageren rang, met elkander- hebben uitftaan. „ De menschlievendheid en weldadigheid befchouwen ,, zij als meer verfijnde deugden, die hun karakter ver„ eeren, en alle hunne feilen bedekken. Toonbeelden ,, van ellende kunnen hun hart vermurwen; met eene ,, vertoonmaakende edelmoedigheid kunnen zij de milde „ hand opendoen ; zelf, bij gelegenheid, hunnen over„ vloed deelen meteenen medgezel, van welken zij veel „ werks maaken; terwijl ze tevens anderen onthouden , „ 't geen hun wettig toebehoort, hun gezin en bloe.1verwanten verwaarloozen, en 'over de regtmaatige ,, vorderingen hunner fchuldeifchers zich niet bekommeren "
Ten aanzien van de uiterlten van te groote ftrenghcid , en van te groote losheid van zeden, is bet, volgens onzen Leeraar , ,, eene der zwaarfte beproe„ vingen der wijsheid en der deugd , het juiste mid„ den te bewaaren , tusfehen de zuiverheid en naauwe „ gezelheid , welke de menfchen verwijdert en afkee* ,, rig maakt, en tusfehen de zwakheid der goedaartig-
heid , welke vonr zondige uiterften den toegang ,, openzet. De eene verwijdert ons te verre van de „ waereld ; de andere maakt ons te vast aan dezelve. „ Die van het eerstgemelde karakter is, maakt 'er te „ weinig werks van om aangenaam te zijn , met oogM merk pm nuttig te worden; die van het laatstgeO o s „ mei-



5'>2 H. BLAIR.
„ melde,, zicii te veel toeleggende om aangenaam te woiden , verbeurt zijne, onfchuld. Indien "de eerlte den godsdienst benadeele, door denzelven in het gewaad van nodclooze naa'uwgezetheid te klce*> den; de andere, door onvcrfcboonlijke toegeevend,. beid, ver.'terkt iiet bederf, dar in de waereld is. „ Üe eene grenst aan het karakter van den Pharifceuw, c andere aan dat van oen Sadduceer. De waare , godsdienst gebiedt, ons op even grooten afftand van beiden te houden, en na het moeielijfc, maar ver,. eerend doel te ilreeven , om goedaartjgheid met gema„ tigde beginzelen van godsdienst, bevallige manieren „ met onbeviekte deugd te paaren."
Met de volgende arnhaaling, zullen wij ons van den Heidijken Redenaar alfciieuren. Zij betreft de uiterlten der vertmaadinge van de begrippen vaq het menschdom, aan den eenen kant, en het te driftig najaageij van den lof der waereld , aan de andere zijde. Het ,, eerfte, zegt de Heer blair, onderltelt eene groote „ mate van hoogmoed en eigenwaan ; het ander vcrraadt eenen llaaffchen geest. Door de Natuur erj ,, door de Voorzienigheid, zijn wij gefchapen tot we,, derzijdfche verëeniging. Geen mensch kan geheel „ op zichzelven (laan, en onafhanklijk van alle zijne ,, natuurgenooten. Eene vefltandige agtgeeving , der„ halven, op hunne hoogachting cn goed gevoelen, is „ een prijswaardig beginzel. Het is een uitwerkzel „ der mensehlijkheid , en fpant aan met de begeerte, ,, om over cn weder van nut te zijn. Doch indien die „ achtaeeving te verre worde getrokken , is zij de ,, bron van veel zedenbederf. Want, in den tegen,, woordigen Haar van het menschdom , overdwerst dikmaals de lof der waereld het houden van zulk ,, een welberaden en kiesch gedrag, als ons de goed, keuring van God doet verwerven. Hier uit ontflaat ,, de zwaarigheid, om eene voegzaame fcheidlijn ie irekken , tusfehen geoorloofde achtgeeving on een ,, goeden naam, en de overbodige begeerte na roem. ,, Aan de eene en aan de andere zijde ontmoeten wij „ gevaaren; en ieder deezer uiterlten zal verderllijk ,, voor cie deugd zijn.
Hij., die alle agtgeeving op de gevoelens der „ menfchen verdooft , vernietigt eene drangreden tot ,, loflijke daaden ; ja, hij verwerpt een der flerklte
53 ten-



LEERREDENEN. 5S3
teugels der zonde. Want , daar geene zucht na roem gevonden wordt, zal ook geen gevoel van verachting of fchande plaatshebben ; en wanneer dit " gevoel vernietigd is, is ook de weg tot openbaare ' losbandigheid gebaand. Van den anderen kant, hij, die door zucht ra menschlijke eere alleen genoopt ." wordt, maakt inbreuk op een hoogcr eerbied, dien 1 hij aan zijn geweeten, en aan God verfchuldigd is.
Van hier dat de deugd dikmaals wordt naagebootst, „ en mollig eene fchitterende gedaante voor de wae„ rcld is ten toon gefpreid, die in weezenljjke begin„ zelen, of inwendige goedwilligheid, geen grondfteunzei hadt. Van hier, dat gortsdienftige waarheden „ vermomd , of in een verkeerd licht geplaatst wor„ den, met oogmerk, om dezelve met den volksfmaak ,, te doen zamèiiftemmen. Van hier, dat de Schnft„ geleerden en Pharifeeuwen onzen Heer verworpen , „ omdat zij de eer der menfchen lief hadden , meer. dan „ de eer Gods. — Wijkt , derhalven. niet af ter reg„ ter of ter fdnker zijde. Gelaat u met, als of gi: ou„ verfchillig waart , wat de waereld van uw gedrag „ cn karakter denke; maar tevens, laatcn de gevoe" lens der waereld u niet geheel beheeren. Laat zucht „ na achting eene der beweegredenen van uw gedrag , zijn, doch laat bet eene ondergefchikte plaats beI., kleeden. Berekent de agtgeeving, aan de gevoelens ,\ der menfchen verfchuldigd, naar de mate , welke deeze met de wet van God zamenltemmen. "Na deze aanhaalingen, beroepen wij ons op het oordeel onzer Lezeren , of wij van blair s Leerredenen te breed opgegeven, en dezelve met te veelvuurs, ter herhaalde lezinge , hebben aangeprezen.
O o 4 £&fi



5?4
j. scharp
Wegtip Gebeden voor de Joodfche Gemeente te Rotter, dam, ter gelegenheid der vccrtiendaagfthe Bede/Ion. den, m den Oorlog met de Franfchen, begonnen den ^jlen Februari], i793. ln de Hebreeuwfche Taal opgcfteld door den Hoogeerw. Hooggeleerden Heere levij heiman van breslao, Opperrabbijn der Joodfche Gemeente te Rotterdam. In het Nederduitsch ver. taala door geleerde Joodfche Mannen, en, op hun verzoek , weder overzien, verbeeterd, en, met voorkennis van Rabbi levjj ,uitgegeven, door jan scharp, Predikant te Rotterdam. Te Rotterdam, bij Tohannes Hofhout en Zoon, i793. In gr. OBavo. Be-' halven het Voorbericht, 24 Bladz. De prijs is
T"\e Rotterdamfche Kerkleeraar jan scharp , wiens x-/ aandeel, in de uitgave der aangekondigde Joodfche Gebeden, in den bovenftaanden omflagtigen titel, wordt aangewezen , oppert in het Voorbericht zijnen twijfel aan de gegrondheid van het algemeen gevoelen, als of de Jooden gewoon zijn, in hunne openlijke en bijzondere Gebeden, vloe'kgebeden en verwenfehingen te doen tegen de Christenen in 't algemeen, en bijzonder tegen de Vorften en Overheden der Christenheid. Hoewel hij, uit de fchriften van laatere Jooden, eenige vloekformulieren aanvoert, laat hij, echter, dit gefchil onbeflist, betuigende, dat zoo zeer het eenProteltant betaamt,deernis te hebben met de zwervende en verdorvcne Joodfche Natie, het even onvoegzaam zijn zoude voor de Jooden, de Overheid van ons Vaderland te vloeken, die hen befchermt, en de Leeraars, die hen voorftaan en voor hun bidden. De Jooden, hier te lande, wat 'er ook zij van anderen, worden door den Heer scharp van den aangewreven blaam vrijgefproken. „ Wie, vraagt „ hij, heeft meer aangekleefdheid getoond aan de
wettige Regeeringsform , en wie minder vermenging „ met de geenen, die naar verandering ftonden, dan, „ over het algemeen de Joodfche Natie ? — Wie „ heeft den man geleverd , die voor oranje in zijn „ verblijf te Amersfoort was, wat barzillai voor ,, david was te Rogelim , was het niet de nakoroe-
lingfehap van Israëli" Vooral prijst de Heer
schar?



plegtige gebeden, enz.
585
scharp den ijver der Jooden ., in de tegenwoordige omftandigheden van ons Vaderland , aangevallen vati " ontaarte Bataven en onrechtvaardige Franfchen." Ï3e Gebeden, onder anderendoor den Rotterdamfchen Opperleeraar der Sijnagoge opgelteld , komen hem voor, van dien aart te wezen , dat hij, door zijne medewerking iu^de uitgave, dezelve den Nedcrlanderen aanbiedende, uitroept: ., Schaamte bsdekke zoogenaamde Christenen, bij het lezen deezer Gebe„ den, die, of misleid door het hedendaagsch valsch „ philofophecren, of bezield door fchandelijke partij„ fchap, weigeren voor het heil van de wapenen van den Staat te bidden, of wier gebeden zoo dubbel,, zinnig, zoo half Joodseri en half Asdodisch, zijn, ,, dat de ernftige fmeekingen der israeliten hun ter veroordeel in g verltrekken."
Wat de Gebeden zelve aangaat, zij ademen, over het geheel genomen, eenen geest, welke, in den Oplteller, verftandige Godsvrucht en een welgezind gemoed jegens het Land en deszelfs beftuurers, en jegens alle menfchen aankondigt. Men ontmoet 'er een Gebed voor hel heil dezes Lands, en een ander voor den Vrede van de geheele Waereld. Z\t hier eenige (taaien van het eerfte. Doelende op het heil dezes Lands, doet de Eerw. Rabbi zijne Gemeente, onder andereu, aldus bidden. „ Och! neig toch uwe 00„ ren en verleen gehoor aan de gebeden en de fmee-
kingen,welke wij,uw Volk, het zaad uwer Getrou,, wen, de Gemeente Israëls, heden voor u uitftorten , ,, om ontferming van u te bidden over dit land, de
volkomenheid der schoonheid, 111 het Welke Gij
,', ons door uwe genade en barmhartigheid gebragt ,,' hebt, nadat wij om onze menigvuldige zonden uit s, ons eigen Land verdreeven zijn.
,, Hier vinden wij ongeftoorde rust , om vrij ,, waar te nemen de geboden, de inzettingen, welke ,, Gij ons hebt laaten geven , door moses , u^en ,, Profeet, en Hier hebben wij ons levensonderhoud ,| tot nu toe. Helaas! hu hebben tienduizenden des ,, volks (Hebbenden in groote menigte) zich opge,, maakt, en het (Land) omcingeld, zij hebben hun,', ne zwaarden uitgetrokken tegen zijne ('s Lands) ,, inwooners . van buiten vernielt het zwaard , en van „' binnen is fchrik en verflagenheid geboren; voor den Oo 3 „ in-



5SÖ J. scharp, plegtige c/beden, enz.
„-inkopende cn uitgaande is het Land toegefloten, „ de Landwegen zijn onbereisbaar, de Scheepvaart ter zee is geftremd, eu de ellende verfpreidt zich ,, in groote menigte over het geheele Land." Na dc bekende voorbiddingen voor de Overheid en den zegen over de Krijgs-Bevelhebbers, „ opdat hun arm. „ boven dien van hunne beleedjgers moge verheven ,, worden,' laat de Rabbi deze ftreclende befchrijving volgen; ,, Het Land zal weder a's te voren zijn, han„ deldrijvende met alle de Volkeren, de Landerijen „zullen haare vruchten weder geven als voorheen, „ en de Inwooners zullen verzadigd en verheugd zijn, ,, vin wegen het goede des Lands, wanneer Gij op „ hen uwen zegen zult uitftorten tot dat zij zullen „ zeggen: ,, het is genoeg" (dat is, in overvloed) „ En van dat alles waarmede gij dit Land zult zegenen, zullen ook wij voordeel genieten; ook wij, j, uw uitverkooren Volk, zullen met vreugde waterfcheppen uit de fonteine des heils, wanneer zich de zegen verfpreidt over het gantfche Land." Uit het ander Gebed, voor den vrede der geheele waereld, zullen wij alleen de volgende zinfnede aannaaien: „ Gedenk toch weder aan de weereld, die „ Gij gefchaapen hebt tot geluk en zegen, en roep „ haar °den vrede toe. Neig toch de harten der Ko„ ningen, en hooge Lands-beftuurers tot liefde jegens „ malkander, dat elk van bun zijne kudde die hem toevertrouwd is, weide, gelijk een herder betaamt, „ met genade en zachtmoedigheid; Hort over hen uit „ den geest der edelmoedigheid om te beraadflagen tot ,. een waarachtige vrede. Ópen de oogen van alle „ bewooners der wereld, en zij zullen de aangenaam9, heid van dc rust cn dc zoetheid der menfchelijke ,, zamenleving inzien , en de eene mensch zal den „ anderen niei meer len valftrik zijn."
Nevens dc Vertaaliug, do^r den Jood benjamin samu. l vervaardigd, en door Do. scharp, wat bet Neder*uitsch aangaat, befchaafd, heeft men ook den Hebreeuwfchen text doen drukken.



p, t. s« muller , veel hoofden veel zinnen. 587
Veel hoofden, veel zinnen. Door philip lodewijk stat u's muller. Te Amflerdam , bij de Wed. A. 1). Selichop en P. Hu.irt, 1793. Twee Deelen finnen 700 Bladz- In gr. Octavo. De prijs is ƒ3.18-:
Schoon dit geen nieuw werk is, nemen wij echter de gelegenheid waar, 0111 het aan zulken onzer Lezeren, die het misfchien nog niet kennen, bekend te maaken. Het is de vierde Nederduitfche Uitgave van het zelve, die 'er ons thans weder van doet gewgen. Twee drukken waren geheel, en de derde vjor omtrent de helft uitverkocht, toen het overfchot door eenen voor de Uitgevers noodlottigen brand verft mden werdt, en ook nu bleef de vraag naar het wïfrk zoo menigvuldig, dat men te rade werdt een geheel nieuwen druk op te leggen, in welken, ten opzichte van ftijl en taal, nog merklijke verbeteringen gebracht zijn. Deze herhaalde drukken zijn een fprekend bewijs, met hoe veele goedkeuring het werk door onze landgenoten ontvangen is geworden , en in de daad , des/.elfs verdienden zijn zeer groot. Het gewigtigst menschkundig onderwerp wordt 'er in eenen ievendigen en bevalligen dijl, op eene bondige en oor» deelkundige wijze, behandeld, zonder iet van dat droeve , het welk anders gemeenlijk zoodanige onderzoekingen verzelt, terwijl door deze levendigheid en bcvatlijkheid van dijl de kracht der bewijzen en des betoogs niets verloren heeft.
De Lezer zal over het gewigt , den inhoud, en eenigzins over het beloop als ook over den ftijl des Werks kunnen oordeelen, wanneer wij hem uit het begin des II. Deels den fchakel van 's Schrijvers redeneringen met 's mans eigene woorden voordragen.
,, A'le fchepzels verfchillen van eikanderen, bij gevolg verfchillen ook de menfchen. Dit verfchii der menfchen is zeer kenlijk, bij onderfcheiden volken, niet alleen ten opzigte van hunne uitwendige gedaante, maar ook ten aanzien van hunne zeden, verrichtingen cn wijzen van denken. Wij worden dus een wezenlijk onder&feeid der gemoederen gewaar, als wij Hechts een weinig op de uitwendige bedrijven der menfchen letten. Al het verfchii der fchepzeleh heeft
eene



588
P. L. S. MULLER
eene gegronde oorzaak, en bij gevolg ook dat der menfchen. De algemeene oorzaak van het verfchii der menschlijke gemoederen is te zoeken in de geboorte, de opvoeding, de luchtftreek en de levenswijze; want deze dingen met elkander bepaalen in den mensch zekere hartstocht, die de bijzondere oorzaak is waarom, en de algemeene regel, naar welken, het gemoed gewoonlijk werkt. Het is zonder tegenfpraak, dat dit verfchii eenen Herken invloed heeft in de Maatfchappij, naar mate iemand een min of meer aanzienlijk lid van dezelve is; en bij gevolg brengt ook het verfchii der gemoederen, in den burgerhaat , verfcheiden veranderingen te wege. Ondertusfchen heeft dit verfchii ook eenen nuttigen invloed , en is in fommige gevallen noodzaakiijk. Schoon het wel niet altijd kan plaats hebben, zijn 'er toch regels, om hetzelve te beftuuren. Waarom men den menfchen de vrijheid, bij het verfchii hunner gemoederen, nier kan betwisten."
„ Om dan dit verfchii, van zoo veele gemoederen, tot ééne hoofdbepaling te brengen, dient men aan te merken, dat men bij de menfchen zekere lighaamlijke temperamenten gewaar wordt, die allen op eene bijzondere wijze werken, naamlijk het Sanguinisch, Melancholisch, Cholerisch, en Flegmatisch temperament. Zoo weinig men nu ééne van deze gcfteltenisfen zuiver en op zich zeiven vindt, zoo zeker is derzelver vermenging, die, bij gevolg, ook vermengde uitwerkingen heeft. Men ziet dit, onder anderen, te» klaarden, in een verbasterd Sanguinisch, Cholerisch, Melancholisch, of Phlegmatisch temperament. Waarbij nog dit komt, dat een temperament, hoedamg het zelve ook gemengeld mag zijn, nooit beltendig is, maar door den tijd verandert en afwisfelt, het geen dus ook eene geitadige verandering in het menschlijke gemoed, het zij dan ten voordeele of ten nadeele, veroorzaakt. Ondertusfchcn fchijnt die mengeling de beste te zijn, daar de Cholera de eerfte, de Sanguiniteit de tweede, en de Mclancholij de derde plaats bekleedt, met uitfluiting van eene Plegmatifche gelteldheid, die eer den naam van eene ziekte behoorde te draagen ; kunnende iemands temperament, door kunst en vlijt, tot zulk eene gelukkige mengeling gebracht,
en



VEEL HOOFDEN VEEL ZINNEN. 589
en dus ook zijn gemoed, naar dien regel, ten besten veranderd worden."
Alle deze Hukken, maaken de Stoffe der Verhandeling van het Eerfte Deel uit. Ten opzichte van het Tweede en deszelfs Inhoud, vervolgt de Schrijver.
., Uit deze aanëenfchakeling, van het gene wij tot dus verre onderzochten, blijkt dan ten klaarden, dat wij, tot nog toe, alleen op het hghaamlijke geiei hebben , in zoo verre zulks eenen zekeren invloe 1 op de gemoederen der menfchen heeft; en wie begrijpt niet, hoe eene nog veel gewigtiger Stoffe, bij de overweging van het verfchii der gemoederen, diende in aanmerking genomen te worden, naamlijk, het geestlijke, dat is, de ziel of het gemoed zelve ? Alvorens wij dan tot eene nadere toepasfing van het verhandelde kunnen overgaan , daan ons nog veele vragen te beantwoorden , bij voorbeeld:
,, Hoe gedraagt zich de ziel, en hoe is zij werkzaam ? Welk is haar toeftand in een' lighaam? Waarin bedaat haare heerfchappij over hetzelve? en hoedanig is de invloed van het lighaam op de ziel ? Kan ook daardoor de vrijheid der ziel belemmerd worden? Kan de ziel bij alle temperamenten goed zijn ? Kan men zelfs met het beste temperament kwaad zijn? Kan een kwaad temperament goed, en een goed temperament kwaad gemaakt worden? Zijn 'er zekere kentekenen , uitwendig aan het lighaam , die de inwendige gemoedsgedeldheid aanduiden? Kunnen de werkzaamheden der zie!e kentekenen zijn, van eene zekere gemoedsgedeldheid? Kan men niet, in het beöordeelen \an dezelve, bedrogen worden? Is de levenswijze of de uitwendige daat van een mensch ook een bewijs van de gedeldheid des gemoeds ? Kan een mensch niet veinzen? Welke oorzaken en oogmerken heeft hij, om te veinzen? Hoe onderzoekt men, of hij veinst? Hoe komt men achter de geheimen van zijn hart? Hoe verandert het temperament in eenen ftaat van ziekte, en hoe verfchillen dan de werkingen der ziele, van die in den ftaat der gezondheid ? Van waar komt fomtijds de zeldzaame overcenftemming der menschl jke gemoederen ? Van waar de afkeer en het verkeerd beöordeelen vau eenen anderen ? Kent God het menschlijk gemoed volmaakt, en weet Hij de vrijë daaden der menfchen reeds te vooren? Alle deze vragen verdie-



59°
BRIEVEN VAN
dienen eene bijzondere overweging, alvorens wij nader van den invloed fpreken kunnen, welke de geinoedsgefteldheid van den mensch, op alle bijzondere gevallen , bezigheden , voornemens en omftandigheden van dit leven heeft."
Alle deze vragen worden ook in dit Tweede Deel behandeld , en dan bijzonder gefproken van den invloed der temperamenten op den godsdienst, op ftaatszaken op gefchillen en kabalen, op het tijdlijk beroep op het huwlijk en den huislijken ftaat, op ambten en' be. dieningen, liindelijk over de nuttigheid, die de kennis der temperamenten, in den algemeenen Omgang kan uitwerken , en bijzonder die mm voor ïiéhzelven uit die kennis hebben kan, en in 't gemeen ten beOuite over de kennis van zich zeiven.
Brieven van den Notaris wijnand cappenberg te ■ Amflerdam, aan den Notaris f. w eunst, te Dusftldorp. Met eenige ftukken tot opheldering van dezelve en een kort berlgt van den Uitgeeyer. tn gr. OcHayo. 44 Bladz.
Misftve aan de Heeren Schrijvers der Algemeene Vaderlandfche Letter - oefeningen , enz. wegens hunne beöor. deeling der Brieven van den Notar-s w. cappenuprg enz. Door willem box. Te Amflerdam en verders alóm te bekomen, 1793. 16 Bladz. In gr. Octavo. De prijs is f: - 4 - :
P\e Notaris w. cappenberg, in zeker Proces van jan van eden, «z. dezen dienende, heeft, ten behoeve van zijnen meester, zekere twee Brieven °cfebreven aan f. w. ernst. Notaris te Dpsfeldorp, ten einde aldaar bij de Wed. clkmpns, Herhergierfter in het Logement, hel Gouden Anker, te Dusfèlderp, eene informatie in te winnen, of zekere lf.endert van 't hoff, in de maand November, 1786, bij haar gelogeerd hadt, en daarop aan te dringen. Wij kunnen niet anders zien, of gemelde Notaris heeft in dezen, ten behoeve van zijnen meester, eenen <rantscb. gewoonen en behoorlijken weg gehouden, doch een gezegde in zijn tweeden Brief, ., dat zijn meester een anders braaf man, door toedoen van zijn gewezen
Corn-



w. cappenberg , w. box, missive. 5QI
Compagnon criminaliter befchuldigd is geworden,3' heef willem box , te vooren Compagnon van jan van eden . bz. zich aangetrokken, en dit heeft hem bewogen , om de gemelde twee Brieven van den Notaris cappenberg in het licht te geven, voorafgegaan van een vrij wijdlopig bericht, waarin hij het gedrag van dien Notaris zeer ongunftig opvat, en zich ten kosten van dien en deszelfs meester van eden trachtte rechtvaardigen. — Onze Confraters, de Schrijvers der Vaderlandfche Letteroefeningen, van dit ltukjen gewaagende, hebben daar over geoordeeld, dat fchoon het anders in alie rechtzaken éért van de eerfte regels is, dat men ook de andere partij moet hooren,om uitfpraak te kunnen doen, het echter in dit Stukjen voor elk reeds blijkbaar genoeg zij,dat gemelde Brieven in zulk een haatlijk licht niet verdienen geplaatst te worden, en dat het uitgeven van dezelve meer een perfoneele aanval, dan een bewijs voor of tegen de zaak in gefchil is, enz.
Hiermede is Willem box niet voldaan geweest, maar heeft gedacht eene Misfive aan de gemelde Schrijvers in 't licht te moeten geven, waarin hij zich fchijnt te verwonderen , dat zijne brochure de eere genoten heeft, van door gemelde Schrijvers beoordeeld te wezen, en waarlijk, wat het belangrijke betreft, verdient zij zoo veel eere niet, fchoon het den uitgever box niet behoorde te verwonderen, die immers door het publiek maken der Brieven van cappenberg, en zijn bericht voor dezelven eiken. Lezer het recht tot beöordeelen gegeven heeft, vervolgends beklaagt hij zich wel niet uitdrukliik over hunne beöordeeling , maar neemt hun euvel af, dat zij gefchreven hebben, dat willem box zijn gewezen Compagnon criminaliter heeft lifhuldigd; waarop de gemelde Schrijvers onlangs hebben gerepliceerd. Na alles gelezen te hebben is het ons voorgekomen, dat men al genoeg heeft aan dit gefchrijf, hetwelk geene beantwoording van den Notaris cappeivbrro nodig heeft , gelijk dan ook volgends de IXihfive van vv. r.ox zeker Advokaat,door hem geconfulecrd, hem, onzes achtens, zeer verftandig en voorzichtig heeft afgeraden tegen ge mei den cappenberg , eene actie van lnjurie te inltitueeren. Ook verdient deze zaak bij de Schrijvers'der Letteroefeningen geene verdere aanmerking, terwijl genoegzaam } zelfs uit hetberigt
en



59 a
p. nieuwland
en uit de Misfive van w. box , blijkt, dat gemelde w. box in het Proces van zijnen gewezen Compagnon van eden niet weinig gemengd is geweest.
Zeevaartkunde, door pieter nieuwland, Lector der Jdïs-, Stcrre- en Zeevaartkunde, tn Lid van de Commhfie het bepalen der Lengte op Zee, cn de verbetering der Zeekaarlen betreffende. Eerfle Stuk. Te Amflerdam, bij Gerard Hulst van Keulen, 1793. Behalven de bijvoegftls en verbeteringen, enz. 378 Bladz. Met vier Platen. In gr. Svo. De prijs is f5
De Heer p. nïe uwland , thans Hoogleeraar der Wiskunde aan de Academie te Leiden, ondernam dit Werk in den tijd, toen hij nog den post van Lector der Wis-, Sterre- en Zeevaartkunde aan het Athenaium Ulustre te Amflerdam bekleedde, met het priislijk oogmerk, om het ten gebruike bij zijne openlijke of bijzondere Lesfen te doen dienen; zoo nogthans, dat het ook van eenigen dienst zal kunnen zijn voor die genen, welke zich buiten de gelegenheid bevinden, om van die Lesfen gebruik te maken , en door eigene oefening zoeken te vorderen.
Daar het bij doorziende Wiskundigen overvloedig bekend is, dat de Reken-, Meet-, Sterre- en Aardrijkskunde , om. zoo te fpreken , de vaste pijlaaren zijn, waar op het gantfche Gebouw der Zeevaartkunde moet rusten, wanneer men meer dan eene oppervlakkige kennis van die Wetenfchap 'tracht te verkrigen, en dezelve zo grondig wenscht door te zien, als nodig is voor eenen Zeeman, wien het bewind over een Schip wordt toevertrouwd, om het over wijdüitgcftrekte Zeeën van de eene Haven, naar eene andere over te voeren, zonder zich wegens onkunde aan gevaren bloot te ftellen, die met een beter doorzicht vermijd hadden kunnen worden, zoo heeft ook de Heer nieuwland deeze vier Hoofdwetenfchappen tot den grondflag van dit Werk verkozen, en in dit eerlte Deel voorgedragen, ten einde dies te grondiger de onderwerpen van het volgende tweede Deel te kunnen verklaren. Volgends de bovengemelde vcrdeeling des Werks,
be-



zeevaart KUNDE.
593
betbat dit eerfte Deel in vier Boeken , waarvan ieder weder In bijzondere deelen is afgedeeld. Het ekrste r.oKK, bevattende de Gronden der Rekenkunde handelt dus: i. Over de Evenredigheid. 2. Over de Progres'fién. 3. Over de Decimale Breuken. 4. Over de magten en wortelen der getallen. 5. Over de Logarithmen.
Het iweede nork , bevattende de Beginfeh der Meetkunde, handelt, na eenige voorafgaande Bepalingen, waar op de daar aan volgende Betoogen , naar den Wiskundigen Leertrant, noodwendig moeti n lteunen: 1. Over de eigenfchappen der rechte Lijnen , Hoeken, Driehoeken en Parallelogrammen. 2. Over de eigenfchappen van den Cirkel. 3. Over de Evenredigheid van Lijnen en Figuren, en eenige eigenfchappen derzelven , welke daar uit afgeleid worden. 4. Cver de Sinusfen, Tangenten en Secanten, door eenige Werk» ltukken opgehelderd.
Het derde boek , tot onderwerp hebbende de recht' lijnise Driehoekmeling , bevat de oplosfing der rechten icheefhoekige Driehoeken, benevens de totpasfing tier rechtlijnige Driehoeksmeting, op voorbeelden uit de praktijk der Zeevaart ontleend.
Het vierde boek, waar in de Beginfeh ó.er Sterreen /lardrijhkunde verhandeld worden, bevat: t. Bepalingen en Voorftellen, de Spheer of Kloot in 't algemeen betreffende. 2. Over het Toppunt , de Kim of Horizon, de Hoogte der hemelfche Lighaamen boven de Kim , en de Kimduiking. 3, Over de Refractie, Dampheffing of Straalbuiaing. 4. Over de ParalInxis of het Verfchilzicht. 5. Over de Dagelijkfche Beweging des hemels, de Polen, den Evenaar, den Opgang, Ondergang, Uurhoek, Azimuth, enz. der hemelfche Lighamen in het algemeen. 6. Over de Polen en den Evenaar des Aardbols , en de Bepaling der Plaatfen op denzelven door Geographifche Breedte en Lengte. 7. Over de eigene beweging der Zon. 8. Over de veWchillende lengte der Dagen, het verfchii der Jaargetijden, enz. op onderfcheidene plaatfen des Aardbols. 9. Over de wijze om de Geographifche Lengte in tiid uit te drukken. 10. Over de eigene bewe»ing der Maan. 11. Over de Planeeten. 12. Over de Eclipfen der Satellieten van Jupiter. 13. Over de vaste Sterren,
Om verders eenige Stukken uit dit Deel, den Lezer jn een kort Beltek voor te dragen , ten einde bij zelf
vap.bibl-v.deel.no. 13. Pp kM«»



5;4
F. NIEUWLAND
knnne oordeelen , kan de natuur van een Werk als dit , waar in men op verfcheide plaatfen Figuren nodig heeft, niet toelaten. Wij zullen daarom van het Rekenkundig gedeelte dezes Werks eenige hoofdzakelijke trekken den Lezer onder het oog brengen, waar door hij genoegzaam in ftaat gefield zal worden, om over het overige van dit Deel te kunnen oordeelen.
üe Proportiën of Evenredigheden van Bladz. 4. tot 2.2. grondig afgehandeld hebbende, befchouwt de Autheur Bladz. 22. §. 25 de Omgekeerde Reden, waarvan hij de volgende befchrijving geeft :
,. Twee Grootheden worden gezegd tot elkander te ftaan in de Omgekeerde Reden van twee andere Grootheden, wanneer de eerde itaat tot de tweede, zo als de vierde tot de derde, en dus wanneer de eerlte kleiner wordt met betrekking tot de tweede, naarmate de derde grooter wordt, met betrekking tor de vierde. Dus is 2 tot 4 in de omgekeerde reden van 6 tot 3, dewijl 2:4— 3: 6.
Wanneer men derhalven vier zodanige Grootheden in orde van Evenredigheid wil opfchrijven, moet men de orde, waar in zij opgegeven zijn, veranderen, en de vierde voor de derde plaatfen , (bier 3 voor 6) : of wel, men moet bij het teken ~ het woord omgekeerd fchrijven , op deze wijze ; 2:4 omgekeerd = 6:3.
Doch 'er is eene andere wijze om de orde der opgegevene Grootheden te bewaren, welke hier op gegrond is , dat de waarde van twee gebrokens, die de eenheid voor teller hebben , in omgekeerde reden der noemers is, dus is \ de helft van \ terwijl 4 het dubheld van 2 is; \ is de helft van J, terwijl 6 de helft van 3 is; en dus is 5 : \ omgekeerd —6:3.
Wanneer men derhalven de vier getallen 2,4,6,3, in deze orde heeft opgegeven , fchrijft men , m plaats van de derde en vierde, twee breuken, die 1 voor teller, en de derde en vierde grootheid voor noemer hebben; dat is, men fchrijft, in plaats van 2 : tot 4 omgekeerd ~ 6:3, 2:4 ~ i'i"
i.'eze Leerwijze wordt Bladz. 23. opgehelderd , door het volgend voorbeeld :
,, Men onderftelle, dat twee gebouwen van gelijke grootte, A en B, in verfchillende tijden, en door een verfchillend getal van arbeidslieden gebouwd zijn. Stel
het



ZEEVAARTKUNDE.
595
het gebouw A in 6 maanden, het gebouw B in 3 maanden. Stel dat tot bet gebouw A 50 arbeiders gebruikt zijn, en dat men vrage hoe veele arbeiders tot bet gebouw B gebruikt waren. Het is klaar, dat 'er meerder arbeiders nodig zijn , naar mate de tijd korter is. Dus ziet men, dat de tijd voor A tot den tijd voor B is in de omgekeerde reden van het getal arbeiders voor A tot dat voor B , en dat men dus fchrijven moet,
6 : 3 omgek. — 50 tot het gezochte getal, of 6 : 3 — het gezochte getal tot 50,
of 6 : •* — 7- tot een breuk, die 1 voor teller, en het gezochte getal voor noemer beeft.
Bladz. 24. §. 26. wordt van de faamgeftelde Reden gehandeld. De Autheur , na gezegd te hebben , d;it twee Grootheden in zodanige Reden ftaan, wanneer haare reden gelijk is aan het product van n\ee of meer redens, voegt 'er nog het volgende voorbeeld tot opheldering bij. ,, Men vraagt welke reden 'er is tusfehen de wegen, welke twee menfchen A en B afgelegd hebben, onderftellende dat zij noch met de zelfde fnelheid, noch den zelfden tijd gegaan hebben. Het is ddaar, indien zij even fnel gegaan hadden, dat dan di2 geen het meeste wegs zou afgelegd hebben, die den langden tijd gegaan hadt, en dat alsdan de weg van A tot den weg van B de zelfde reden zou gehad hebben . als de tijd van A tot den tijd van B. Het is insgelijks klaar, dat, indien zij even lang gegaan hadden , die geen het meeste wegs zou afgelegd hebben , die het fnelst gegaan hadt, en dat alsdan de weg van A tot den weg van B de zelfde reden zou gehad hebben , als de fnelheid van A tot de fnelheid van B. Nu zijn en de tijden en de fnelheden ongelijk. Dus zal au de reden der wegen van A en B , faamgelleld zijn uit de redens van de tijden en van de fnelheid."
De Meetkunde wordt in het tweede roek, war de eigenfchappen ner Lijnen, Hoeken en Vlakten betreft, in XXXIll Theoremata en XV Problemata , volledig en op eene zeer duidelijke wiize afgehandeld , waar achtergevoegd zijn eenise Werkdukken, welke ter berekeningen der Sinusfen, Tangenten en Secanten dienen.
Wat voorts het overige van dit Deel betreft , dat Pp 2 niet



596
J. AHORNER
niet minder volledig en duidelijk is afgehandeld , wij vinden ons hier omtrent genoodzaakt, om niet al te wijdloopig, en voor veelen onverltaanbaar te zijn, den Lezer tot het Werk zelf te wijzen. Wij hebben boven reeds omftandig genoeg opgegeven , waar in dat overige gedeelte beftaat.
Wij kunnen niet afzijn dit Deel, wegens de duidelijke behandeling, als zeer nuttig aan te prijzen. Doch in hoe verre de Heer nieuwland zijn voorgenomen taak, ten dien fte van onze Zeelieden, bereikt heeft, kunnen wij uit den korten inhoud van het tweede Deel, die in het Voorbericht llegts als f/aarfchijnlijk opgegeven wordt , met geen genoegzame zekerheid opmaken. Wij zullen dus liefst ons oordeel zoo lang opfchorten , tot dat het geheele Werk volkomen het licht ziet.
Brieven aan de Jonge Carolina, een Opvoeding Schrift. Door j. ahorner. Twee Deelen. Te Amflerdam, bij N. T. Gravius. 358 Bladz. In 121/20. De prijs is ƒ!-:-:
Onder de menigvuldige Werkjens, die ter opvoeding van de Jeugd beltemd , zedert eenige jaren in ons Vaderland zijn in het licht gegeven, verdient dat gene het welk wij thans voor ons hebben , ook met geen ftilzwijgen voorbijgegaan te worden.
Het is gefchreven in Brieven, welke gefchikt naar de vatbaarheid van een Meisjen van zeven of agt jaren, voornamenlijk door hunne kortheid en duidelijkheid, uitmunten. — De Zedekundige lesfen daar in vervat, zijn van dien aart, dat wij hetzelve met volle ruimte aan alle ouders, als een gefchikt liandboekjen voor hunne kinderen, durven aanprijzen.
Aan het einde van het eerfte Deeltjen, vinden wij een paar gefchiedenisfen , die zeer gefchikt zijn om de leeslust der kinderen op te wekken — maar bovenal hebben ons behaagt de regels ter deugd en regtjehapenheid voor eene Jonge Juffer , welke wij als een Aanhangzel agter het tweede Deeltjen geplaatst vinden, en aan onze Lezers bier gedeeltelijk zullen mededeelen, om te kunnen ftrekken tot eene proef van des Makers fchriifwijze.
„ Volg



BRIEVEN AAN DE JONGE CAROLINA.
597
Vol» God na, ftel u geluk in den toeleg om een Christen°te zijn, en wel te doen — maak alle menfchen, zoo veel u mogelijk is, gelukkig, en wees ten vollen overtuigd, dat een deugdzaam gedrag, de grondflag is van uw tijdelijk en eeuwig welzijn.
De raad van eenen deugdniet verijdelen , een guiten'ftuk beletten, de onfchuld tegen de listen en lagen van ondeugd en bedrog befcherraen , de behoeftigen verkwikken, den bedrukten van vertwijfeling ontheiten dood-vijanden verzoenen , gelukkige vnendlcnap bewerken; dit zjjrt dingen, welke ^van eene ware en eeuwigdurende vreugde verzekeren."
vVagt u, goeddoende, om na de goedkeuring van anderen te haken; maar fchuw mede het licht niet , wanneer het zonder dwang moet wezen. Het is niet kwaad, dat uwe uitftekende daden bekend worden, en de nadeliglte hoogmoed , is de hoogmoed der befcheideuheid." ,
Stel u alle levensgevallen als bevelen van God, of'als Godlijke fchikkingen voor; wees niet hoogmoedig in geluk , niet vertzaagd in ongeluk.
,, Wordt nimmer toornig — dit (trekt een verftandige juffer tot fchande." , •
„ Begeer nooit eene dankzegging , des te meer zult gij' i'nzamelen — vergenoeg u , dat gij andere menlchen verplicht, en wel zonder tegendienlten te zoeken.
„ De voornaamlte eer eener juffer, beftaat in eerbaarheid , Godsvrunt , kuischheid, bevalligheid , befcheidenheid en huishoudkunde."
„ Ga nimmer te kostelijk gekleed : het prachtige gaat niet altijd met de eerbaarheid gepaard. — Goede keuze in uwe kleding , de uiterlijke net en zedigheid in dezelve , voegt u bijzonder wel — de kleuren van onfchuld, geduld en beïcheidenheid , drukken in uwe*, klederen, het binnenfte uwes harte uit."
,, Het is eene groote voorrang van een waardige juffer , wanneer zij gaarne en veel werkt. Niets maakt het verftand meer gegrond, dan eene nutte bezigheid — niets houd het gemoed in eene betere tevredenheid , dan, wanneer men gewoon is zekere bezigheden over dag waar te nemen , cn hoe meer men heeft gedaan, des te geruster gaat men flapen. '
Lees geen boek, voor dat het u door gemoedel jke en 'verltandige menfchen is aangeprezen ; door Hechte P p 3 boe-



598 ' J. AHORNER,
boeken zijn reeds duizenrie Juffers verleid en ongelukkig- geworden. ö
,, Neem de uiterlijke plichten van den Godsdienst, niet eene ftreiige orde waar: gij zult altijd ouderrcgting vinden, en aan het algemeen gebed deel nemen "
,, De werking van een waar Christendom, vertoonen zich inzonderheid in eene zuivere vrolijkheid. Geloot met dat de Godsdienst fomber en droefgeestig
Ïhji i'-T* He,r Vyezen eener Christenvrouw, ftaat altijd blijde en heider, als de middag."
„ Ten opzigte van uwe dienstboden, merk op, dat zij allen voor God gelijk ftaan , en behandel ze daarom vriendelijk. Dank Hem, dat hij u in een grooter aanzien geheld heeft, maar maak geen misbruik van uwen voorrang.
Maak niemand tot het voorwerp uwer befpotting; fpotternij ftaat vies, voor.il in eene Juffer."
,, Spreek goed van ieder een, bedek de gebreken van uwen naasten ; ontfchuluig zc , zoo lang als zij ontlchuldigd kunnen worden, en zijn ze niet te verontichuldigen, fpreek 'er dan liever in het geheel niet van." °
_ „ Laat niet na den armen goed te doen, liever moet gij uwe vermaken en gemakken bemoeien , dan hen hulploos laten.
v Houd in alle uwe zaken eene goede orde; eene Juffer die de orde niet bemint, zal van niemand liet hoog geacht worden."
„ Onder de wereldfche zeden is niets gevaarlijker dan de begeerte van bewonderd te worden. Wagt u daar voor, de innerlijke goedkeuring uwes gewetens, en de achting van rechtkhapen menfchen, zijn eere genoeg voor u."
,, Wees volkomen te vreden met den ftaat, waar in u de geboorte gefteld heeft. De deugd moet alle Haten tot een voorrang dienen."
,, Denk menigmaal aan den dood, ten einde uwe nedengh. ïd gevoed worde, en gij eene levendige kennis krijgt van de vergankelijkheid der dingen, en eene Wijze begeerte, om dit ramplpoedig leven, deugdzaam te Ihjten, enz.
Tusfehen beiden heeft de Schrijver getracht dit Werden te veraangenamen, door eenige korte ve-sjens , die echter meer om de Zedckunde daar in vervat,



BRIEVEN AAN DE JONGE CAROLINA.
59?
vat dan om hunne fchoonheid of vloeiendheid dienen geprezen te worden. — De Lezers oordeelen uit de volgende proef, die nog geen van de minlten is.
Een Heer, die veel procesfèn en voogdijen
Zeer gaarne en ligt nam bij de hand, Wiens Ichauen zulks genoegzaam konden lijen,
Ging met zijn kind en knegt eens naar bet land, Daar was 't, dat hem eene arme man ontmoette,
Die, oud en af, het hoofd gebogen neer I»]et eene zwakke ftem, terwijl hij vriend'lijk groette
Een kleine gift verzogt, doch door zijn' tranen meer Zijn droeve wezenstrekken draagden Den nood veel fterker voor, dan lippen ooit dien klaagden, Weldoen vermaakt, en hier was weldoen plicht, Ik hoopte, Vriend 1 maar wat zag mijn gezigt! De rijke wendde 't oog van dezen armen af, 't Welk hij aan 't bosch, aan wei- en bouwland overgaf. Doch 't goede kind fcheen zich te erbarmen ; De knegt trok 't wel, om voort te gaan, Maar 't wilde niet en bleef Uil ftaan, En zag ftijl' op dien grijzen armen. Het kleine hart vol zuiv're liefde, Was 't, die de bittre toeftand griefde En in dien hangen harden nood, Was 't dat een diepe zugt ontvlood, Het gaf — wat kan een kind toch fchenken ? Het gaf het best naar zijn bedenken, Een' tweebak, dat het had, en bood 't dien armen aan, En liet nog eenen zugt bij 't aarslend henen gaan. Die man hield zijne fchreiënde oogen Vol achting en verwondering, Nu eens naar dezen jongeling, Dan weêr naar zijne gift gebogen, En ik mijn Vriend! Gij raadt het vast, Ik was door deze daad verrast. Ik wensch . dat ook een traan lope uit des lezers oog Waar toe hem 't brave kind, en 't eigen hart bewoog.
Zulke gedichtjens zijn niet zeer gefchikt om de kinderen eenigen fmaak voor de poëzij inteboezemen. -— Ook heeft' het ons mishaagt , dat wij zoo veele taalfouten in dit Werkjen hebben aangetroffen. — óetMkoufitn voor zijden op bladz. 15. is eene misflag, die m openbare Schrijvers niet kan geduld worden, vooral 1 Pp 4 met



6°° m. van olm, J.Zé
ntet in zulken, die hunne Schriften tot eene handleiding voor de jeugd willen gebruikt hebben.
(Jok heeft onze aandagt tot zich getrokken de beeb tems, welke wij in het Vignet op het Tijtelblad geplaatst vinden. T Wij hebben niet kunnen begrijpen wie hetzelve verbeelden moer. - De Schrijver is het zeker niet, en voor carolina is het veel te oud getekend. — Denkelijk zal bet iemand van de familie wezen , die zich op het Tijtelblad vertoont, om zich m het Werk te verbergen.
Tijdrekenkundige Oefeningen , beftaande in IX Hoofdfl'ukken. Door matth. van olm, j. z. Te Groningen, bij J. van Groenenbergh. 1790. 47 Blaiz. In gr. övo.
Vervolg op de Tijdrekenkundige Oefeningen, befaande in VHI Hoof!//'ukken. Door dcnzelfden Autheur. Te Groningen, bij N. Veenkamp en A. Groenewolt. 1-92. De prijs van beide te zamen is ƒ: -17
Deze twee Stukjens, die gefchikt zijn om te zamen ? .én geheel uit te maken, zijn door den Autheur in 't licht gebragt, om , zoo als hij zich in de Voorreden van het eerfte Stukjen uitdrukt, aan't verianeen van veele waare Liefhebbers der WeetenfchappenS te voldoen. Het eerlte Stukjen handelt : 1. Om den Dagnaam van den Datum eener Maand te vinden. 2. Van den Zonnen-Cirkel en Zondagsletter. 3. Van den Maan Cirkel , of het Gulden Getal. 4. Vau de Epacta. <?. Van den Cirkel der Roomfche Indictie. 6. Van de Juliaanfche Periode. 7. Van de Paaschviering. 8. Van de Pinksterviering. 9. Van den Paaschcirkel. In het tweede Stukjen wordt gehandeld: i.Van het Burgerlijke Juliaansch Zonne-Jaar. 2. Van het Gregoriamsch Zonne-Jaar. 3. Om de verfchillen in de Datums van een Juliaansch en Gregoriaansch Jaar te vinden. 4. Eene proefneeming van het ifte Hoofdftuk der Tijdrekenkundige Oefening. 5. Om den Zonnen-Cirkel te vinden voor onze Tijdrekening. 6. Om den MaanCirkel te vinden voor onze Tijdrekenine. 7. Om de Juliaanfche en Gregoriaanfche Epacten van ieder voorgefteld Jaar te vinden , volgens het voorgaande zesde r Hoofd-



TIJDREKENKUNDIGE OEFENINGEN. 6oi
Hoofdftuk. 8. Om door den Paasch Cirkel van 532 Jaaren het Gulden-Getal en den Zonnen-Cirkel ie vinden.
Alle deze onderwerpen worden door vaste Regels verklaard en toepaifelijk gemaakt, zoo dat de reden der bewerkingen voor den Lezer een raadzel blijft , wanneer hij niet alvo'orens de Historie van den Almanach bij hlondel , de la lande, WOLi?,, of andere Schrijvers gelezen heeft. vVTj voor ons, 'vinden in deze twee Stukjen? niets dat nieuw is , of niet door anderen veelklaarer en omftandiger is voorgedragen , en denken derhalven , dat meer de Scbrijflust van den Heer van olm , dan het verhingen van waare Liefhebbers der Wetenfehappen , de uitgave van deze Stukjens bevorderd heelt, en kunnen niet afzijn, hier bij nog aan te merken, dat het den Heer van olm nodiger zou zijn, zijne Moedertaal wat meer te oefenen, dan door een kreupelen ftijl en fpelling, zich over eene Wetenfcb'ap uit te laten, waarvan de naauwkeurighei.1 en jüisfhteid der uitdrukkingen, het voornaamlte fieraad uitmaken.
Louife de Valrofe. Te Dordrecht, lij B. J. Morks, 1793. In gr. Octavo. 176 Bladz. De prijs isf 1 - 16 - ;
Al wederom een Roman te meer, bij de duizenden, met welke de Waereld overladen is. Wij behooren geenszins tot de klasl'e van die zwartgallige Zedemeesters, die al wat niet in een -emftigen trant is gefchreven, ftraks veröordeelen. Een welgelchreven Roman bewonderen wij, als een der edelfte voortbrengzels van 't menfchelijk vernuft. Wanneer de lastige taak, die wij op ons hebben genomen, eenige uitfpanning vordert, vinden wij geene aangenamer verpoozing , dan in het lezen van een geestigen R iman. Doch; daar wij reeds meermaal tot dit hulpmiddel den toevlugt hebben genomen, Hangen Wij niet altoos even gelukkig. Verfcheidenheid is een kragtig voedzel van de leeslust. En, ongelukkig, ontmoeten wij, ten deze opzigte, zeer dikmaals eene deerlijke teleurftelling. Een Autheur vindt zich opgewekt, door onderfchetdene beweegredenen, om een gefchrift in de Waereld te zenden. Zijn fmaak, of eene andere drift, doer hem zich bepaalen tot her opftellen van een Roman. Hij heeft het hoold vol van ingrediënten, daartoe dienftig; doch deze zijn, veelal, de vrugten z.jncr lectuure. Het ge.
P P 5 . volg



6Ö2 LOUISE DE VALROSE. DE MOIJ, overeenstemming.
vólg 's.dat hei kind, vvelk hij in de waereld zendt, in ge. aanneid en karakter niet de vroeger geboorene meestal overcehftemt; ten aanzien van de houding en gelaatstrekken ontdekt men alleen eenige verfcheidenheid. Deze aanmerking ge h omtrent volkomen aangaande Louife de Valrofe-, het getal haarer zusteren is Legio. Liefde, Ouderdwang, Tegenftand: z'edaar Ichèering en indag. Intusfchen moeten wij den Opftel,er den lof geven, dat hij voor zedekwetzende tafereelen zich zorgvuldig heeft gewagt, en doorheen de bevordering van goede zeden op het oog heeft; om welke reden zijn Gefchril't niet fiegts onfchadelijk, maar zelf met nut kan gele. zen worden. Hoewel het uit den titel niet blijkt, toont egter het Dot dezes Deels, dat het Verhaal nog verder zal worden voortgezet.
Overeen/lemming van den Godsdienst, en deszelfs vereeringen, bij een vrij 'volk, door ciiarles alexanuer de moij, Kers. pelpriester van Saint Laurent te Parijs , vervangend afge. zon.ten ter hooge Volksvergadering. Aaar ae tweede Franfche Uitgave Vertaald. 'Ie' Duinkerken, bij van Schelle enComp. 1792. gr, 8vo. 109 Bladz. De prijs is f:-i2>:
Een lezenswaardig Stukjen, het welk in eenen bevalligen ftijl handelt over den uitwendigen eeredicnst aan de Godheid, en over de volmaakte gelijkheid, die tusfehen dezelve jn den fchoot eener vrije Natie heerfchen moe', zegt de Au_ieur.„ Thans blijft mij nog over, om van den Godsdienst te iferèeken, een voorwerp, dat het Tweede Deel van dit Werk
jhoet uirmaaken." Wij weeten niet, of dit Tweede Deel
reeds in het licht is gegeven. Dit tegenwoordig (tuk behelst bijzonder fraaie aanmerkingen over den dood, begravenisfen, en rouvyplegtigheden: en is over het geheel lezenswaardig.
R E-



REGISTERS
l.
LIJST der boeken, WAAR van men in DIT vijfde deel UlllRtKZcLS of BEÖORDEELJNGEN VÏNBTi
Aa , Cc. c. h. van der) Vier Predikatiën, enz. Bladz. 157
. de verëischten van waare gods¬
vrucht, om Gods Beeld np aarde te wezen. . 211 . 's menfchen ingang tot Heerlijkheid, enz. . . • 248 auorner , 00 f-rieven aan de jonge Carolina. . 596 Aanmerkingen over 's menfchen vermogen en onvermogen in den Godsuienst, enz. Tweede en Laatfte Stuk. . . . 265 Academie-verhandelingen , (Staatkundige) overge-
wigtige onderwerpen, enz. Ilde Deel. . 55a adams, (john) Antwoord op het Werk van den Heere thomas 1'aine, getiteld: Hechten yan den Mensch. . . 173
Afbeelding van huco de groot, enz. . 335 Amlterdam, in zijne Gefchiedenisfen, enz. XXfte
Stuk. . . .279
ANDRiESsr;n, (j. j.) Gedichten. . . 140
Anecdotes voor Menfchenvrienden, ter verbeterhui van het Hart. . . 44 archenholtz, Cl- w- van) Engeland. lilde Deel. 375 arrenberg, Historiën en zonderlinge Gevallen. 431 becol, (adrianus) Bundel van Godgeleerde meest
Katechetifche Verhandelingen. . . 61
Bedenkingen over het gewigt van de viering der
Lijdensweek, enz . . 67
Beti denis (Geloofsvolle) eenes ouden Dienaars
van jesus, enz. . . na
eeroen , h. c.) Gedenkwaardigheden uit het openbaar leven van jssus, Ilte Deel. . . 105
. » ï Ide Deel. . . 244
BENijowstuj, Gedenkfchriften en Reizen , IVdeDeel. 38
Be-



L IJ S T DER
Befchrijving (Volledige) van alle Konften , enz.
Xde Stuk. . . . Bladz. 361
Biivooun, (corn. van) Kortftondigheid enz. vau
's menlchen leven. . . 354.
Bibliotheek, (Scheikundige) Ifte Deel. . 356
blair , (h») Leerredenen. Vde en Vide Deel. . 577 bleuland , (Jani) Oratio in Mcmoriam hier. üav.
GAUlilI. . • . IJl
. (C) Verhaal van de Kunstbewerking,
enz. • • • 5i7
Bode (De) uit Thuringen. Ifte, Ilde en lilde Deel 1Ü7 bonnet, (g-) Verzameling van Leerredenen. IVde
Deel. . • . 303
booth, ( abraham) Proeve over het Koningrijk
vau christus. • • 15
bosch , (b. i Gefprekken over de belangrijkfte
Waaarheden. Ifte Stukjen. . 527
box, (w.) Bdeven van den Notaris cappenberg. 500 bri-ugel ,(harm. gerh. van) 'Tt&VOQ Simeonis Sc 444 Brief van een Heer uit Utrecht, enz. . 25
i van N. N. aan .... wegens het bidden
voor de Roomfche Kerk, enz. . . 69 Brieven voor Gezelligen. . . 423
- (Vaderlandfche) enz . . . 570 brissot, (j. p 1 Nieuwe Reize in de Vereenigde
Staaten van Noord-Amerika, . . 412
brucherus, (heino hermanus) Gedenkboek van
Stad en Lande, enz. . .189
bruining , (gerbrand) Leerreden over judas
vs. 14, 15. • • 353
brunsveld, de blau (theod.) Onlangs . Biddag, en eerlang Nachtmaal. . . 263 catteau , Tegenwoordige Staat van Zweeden. 316 chalmot, (j. a. de) Vervolg op m. noöl cho-
mel's Woordenboek , enz. VlIIfte Deel, 11de Stuk. 167
. IXde Deel, lfte Stuk. . 400
Character- fchetzen (Interesfante) en Anecdoten,
der voornaamfte Vorften van Europa , enz. Ifte
Stukjen. • • • 9=
CtARiSSE,(theod. ADRiAN.)Nagelaten Leerredenen,
over paulus ISrief aan deKolosfeiïfen. Vde Deel. 20 j.
_ (j.) Gedichten. . . tt8i-
CLAunio>. (0. e.) Leerzame bezigheden voor ^
Kinderen. . • • 3p4
COXE ,



BEOORDEELDE BOEKEN.
coxe, (william) Reizen door Zwitzerland. Ifte Deel Ifte Stuk. . • Bladz.418
Dagverhaal (Naauwkeurig) van den aanval op de Stad Rijsfel. • • -47
daubenton, Wollen in Vrankrijk gegroeid, voor allerfijiifte Lakenen, niet min als de Spaanfche gefchikt. • • • aS*
Dichtitukken van het Haagfche Genootfchap, onder de Spreuk: Kunstliefde fpaart geen Vlijt. Ifte Deel Itde Stuk. ... 191
eckartshausen , (van) Het beftaan enz. van het dierlijk Magnetismus . . 162
edel aar t en eleönore. Een oorfpronglijke Nederduitfche Roman, in Brieven. . . 470
edwards, (jonathan)De Leer der Erfzonde verdedigd. Derde en Laatfte Stuk. . . 110
. Betoog voor de Eeuwigheid der
Straffen. . «545
Elemcnta Gneca in ufum juventutis etc. . 355
Emilia de Varmont, Ifte Deel. . . 472
ewald (j L.)Over de^Staats-omwentelingen,enz. Z20
. De Opvoeding van het Menschdom,
volgends den Bijbel. Ilde Deel. . . 346
f. Mi v. Een Profeet is niet geacht fa zijn eigen Vaderland. • • • 33<5
flemming, (richard) of de deugdzaame Staatsdienaar. 11de Deel. . • 57i
flf.nis, (de) de ontwaking van epimenides, te Parijs. Blijfpel. • . 48
fokke ,(arend)simonsz. Het toekomend Jaar3ooo. 50
forster, (george) Reizen. 11de Deel. . 88
Fragmenten voor Wandelaaren. . . 421
frank, fj. p) Geneeskundige Staatsregeling, enz. (Vde Deels, ifte Stuk. . . 40S
gatterer, ([.c.) Algemeene Hedendaagfche Geographie. Ifte Deel. . • 409
Gedachten (Vrijmoedige) over de zogenoemde Formulieren van Eenigheid. . . 385
(Invallende) aangaande den oorfprong
der Haairkloverijen. . . 446
Gedenkfchriften , betreklijk bet Kweekfchool voor de Zeevaart. Ifte Stuk. . . 560
Gedichten van het Genootfchap, ter Spreuke voerende; Hier na Volmaakter. Ilde Deel. . 42
Ge-



L IJ S T DER
Getuigenisfe volgends de Waarheid, enz. Blad?. <0± etv^s , (mati'H. van) Ora(io de Providentia Politica etc. . . „
c,ockinoa,(h.) Verhandeling over Genefis. lilde Deel «40 Godsdienstvriend. Vde Deel. . . '^Z.
gorgij Lidorie, eene oude zinfpeelende Kronieck. 480 qrabnbr, (j.) Brieven over de Vereenigde Nederlanden. Me Siuk. . :j> 2_, GRKve, (w.) Verhandeling over de Honds-dolheid. 518 Handelingen van het Geneeskundig Genootfchap, onder de Zinlpreuk: Scrvandis Civ/bus. XVlde Deel. . . .218 haroer, (ger. corn.) Onzjfdjg Vertoog, enz. ssS SUL, fj. p. vanj De Republikeinfche Gelieven.
Ilde Deel. . .237 hering, (j. h.) Schets der Onlusten in Engeland, onder de Regeering van karel den Iften. 510 herveij, (j.) Drie Leerredenen. . . Xll
hess, (j. j.) Gefchiedenis der Israëliten, voor de
tijden van jesus. Xlde Deel. . . j4„
hoog, (thomas) De aard en de voordeden eener 3 vroege Godzaligheid. . . 2Q
HorjTTUijN, (pieter) Brief aan de Schrijveren
der Vaderlandche Bibliotheek. . , ^
jongh, (j. de) Natuur en Liefde in ftrijd. ' . ags jungers, (j. f.) De Hedendaagfche Trant. .' j kamp , (wabë) Uitfpanningen in de Eenzaamheid. 467 kasteleijn, (p. j.) Chemifche en Phijfifche Oefeningen , enz. Vide, Vilde en VUIhe Stuk. log
— IX Stuk. . . "
Scheikundige Ontlediging der
AmHerdamfche Geoctroijeerde — en Duitfche of Dordfche Cementpoeders. . . keessel, (d. g. van der) Oratio de Jdyocaio
Christiano. . . «72
Kerkengebed (Het) der Euangelifche Broedergemeente. . . . 1 j 2 kinkek, (j,) Celia, Treurfpel. . . Kluizenaar (De) in Helfa. . . j?8 knigge, (adolf) Staatkundige Geloofsbelijdenis,
enz. . . .84
koppen, (o. j.) De Bijbel , een Werk der Godlijke Wisheid. Kte Deel. . . l49 Kosmopoliet (Guftaaf) of mijn Gefchiedenis. . j..0
kot,



BEOORDEELDE BOEKEN.
kotzebu-e, Adebïda van Wulfingen , enz. Bladz. 41 Gefchriften, enz. Ifte Deel. . 333 krap, 00 A- z- Het drukkende enz. der Begraaf. " nisplegtigheden, enz. • • -J- t 4°
krom , (haRm. jo.) Verhandeling, ter beantwoording van eenige zwaangheden uit de belchouwing der Natuur afgeleid — tegen het bericht van moses. . • _. ... . 3°5
, __ .— Diatribe de authentia Dialoge Jus-
üni Martijris etc. . . • 3=>*
. . Betoog dat de beoefening der Natuur- en Sterrenkunde, niet ftrijdig is met de erkentenis der Godlijke openbaring, enz. . 494 langhans, (d.) Verhandelingen over de Ondeug-
den, enz. . • . • 33°
lambrechts, (amos) Kort begrip der Bijbelfche
Zedekunde. • • -447
Liederen voor het Vaderland , door p. moens en
b. bosch. • • , ;t j 138
•l00ff, Ca. j- a.) Verhandeling over de Hondsdolheid, enz. . • • 453 loosjes, (a.) pz. Boudewijn en Lusje, eeneVertelhng. 95
De roode Rnos. Spreekwoord. . 527
Löuife de Valrofe. Ifte Deel. . . 601
.lutherus, (Ziel der Schriften van) of uittrekzels
uit zijne Werken, enz. . • 349
luzac , (joann.) Ob/èrvationes in loca veterum etc.
Spec. Secundutp. . • 329
warum , (m. van) Bedenkingen en Proefnemingen ter redding van Drenkelingen. . 450 masman. Leerreden over de Brieven — aan de zeven Gemeenten van Afië. . . 503
: Kinderpreek , over Mark. X. 13—16. 503
meerman, de Burgerlijke Vrijheid, enz. . 513 fcteiszNER, (a. o.) Mafanjello. . . 141
_ de onzichtbare Spion. . 142
Melomanie der Vrouwen. • . 476
Menfchenvriend. (De) Vde Deel. . . 183 mercier, Het Jaar 2440- • « 454
mesgers , (g. l>.) Natuurlijke Historie van den
Mensch. . • 333
meijer, (andr.) Hoe zal eene Jongvrouw zich vormen , dat zij liefde en hoogachting waardig zij ? 76
mi-



L IJ S T DER
michaclis, (j. n.) Nieuwe Overzetting des Ouder! Testaments. XfVde Deel. . . Bladz. 241
moij, (c a. : e) O vereen (lemming van den Godsdienst, enz. ... . . 602
wuis, (c w.) De oude en beproefde Leere der Hervormde Kerk, enz. . . 309
jMtiinni>.ke.molen , (jpa.nn.) Gods zegen over da\ Huis : enz. • . s6o
mui, kr (p. l. s.) Veel Hoofden, veel Zinnen. 537
ifcfönter , (F.) Berichten van Napels en Siciliën. Ilde Deel. . . -565
Natuurliike Historie. (Kort begrip der) Ifte en Ilde Stukien. . • . 128
Ni' cker , Bedenkingen — aangaande het Rechtsgeding van lodewijk XVI. . . 525
nieuwland, (p.) Zeevaaril.unde. ifte Stuk. . 592
oemler, (chu. w.) De Christen befchouwd in zijne grootheid. Ilte Deel. . . 498
olm j.z. (m. van) Tijdrekenkundige Oefeningen, en Vervolg. . . 600
Onderwijzing in den weg ter gelukzaligheid , volgends de Leer van jesus christus. . 69
paine , (thomas) Rechten van den Mensch. Ilde Deel. ... 365
PAi.issoT, (ciiarles) Belangrijke Vraagftukken. 44Ü
'ïape, (gerri'O De klugten der gekroonde Stervelingen. • • • 232
. -—— De Wijsgeer, Tooneelfyel. '. 526
Paulina Frankini. Eene gefchiedenis uit het Hoogduitsch. . • • 574
Pharmacopoea Amftdodamcnfis Nova. . s:6t!
Proeve van onderzoek over de oogmerken van het Lijden en S'erveii van jests christus , enz. ^52
RoiiAARDS, (hermanni)Oratio de Doctriria Ohriui judicio hodie regundo. . . 8
rozenmull'ïr, (iohan oeorg) Historisch bewijs voor de waarheid van den Kristelijken Godsdienst. . • . 2t
sander, (carpl phh.ip) Gefchiedkundig bewijs voor de waarheid van jesus Opftanding. . 18
scharp, (j.) plegtige Gebeden van de Joodfche Gemeente, enz. . . • 5^4
«cm'UCHZRn, (j. j.) Bijbel der Natuur. Xllde en Laatfte Deel. . 1 . . i
slothouwer , (bocchi) Tirocinium Criticum etc. 272
swin-



BEOORDEELDE BOEKEN.
swinden; (j. h. vais) Natuurkundige Stellingen,
Inl. Ifte en Ilde Boek. . . Bladz. na
takens , Cjac. rijsdjjk) De Brief van paullus
aan fjlemon. . . ,
Theobald of de Dweeper. . . 327
Toverboek (Natuurlijk) IV Deelen. . 286
townsend, (joseph) Reis door Spanje, enz.
Ilde Deel, ifte Stuk. . '. 135
treslinö, fANT. haakma) Adverfariorum Critico
rum Specimen. . . ,
Uitlandfche Wijsgierige en Letterkundige Fragmenten en Inlandfche Mengelftukken, No. 1. 504 Veit Rofenftok. Een geestige Roman. Door w. t. 479 Verhandelingen , rakende den Natuurlijken en Geopenbaarden Godsdienst , uitgegeven door tfijler's Godgeleerd Genootfchap' Xllde Deel. . jfl
, . (Tweede Recenfie) . ' n,
. XlIIde Deel. . . J£
' ' (Tweede Recenfie^) 5,7
■ 7 var. het Genootfchap, Tot verdedi-
ging van den Christelijken Godsdienst. Opgericht in 's Hage , voor het Jaar 1791. . . • v°or het Jiar 1790. . Kiq
Verhandeling over het gebrek aan Predikanten. . &6% Vertellingen en oefeningen voor Nederlandfche
Kinderen, met Plaatjes. , n .g
Verzameling vau Stukken . gevonden in het Kabinet van den Koning der Franfchen, bij den Heer de la porte. enz. . . ee>
villaume, Brieven over het Kwaad. TUde Deel 43* vloten, (w. a. van) De Bijbel. Vilde Peel. . 481 vogel, (samuel got-xifb) Handboek der beoefenende Geneeskunde, enz. . . 2q vonoel, (joost van) Alle de Werken. Uit2e°-e-
ven door b. bosch. . . ■ 28a
vries , (jan de) Gemeenzame Gefprekken over de voornaamfte Leerftukken van 'den Christen Godsdienst, enz. ifte Stukje. . " n^i Wanrfchuwing, (Ernftige en trouwhartige^ aan de
Grooten , enz. . walker, (robert) Leerredenen Hfde Deel. '. 397 wierdsma . (petrus) Verhandeling over her Stemrecht in Friesland. . . .
vad. bibl.v. deel. no. 13. Qq WÏL



LIJST VAN B1JBELPLAATZEN.
Willielmina Arend, of de gevolgen van het overdreven gevoel. Ifte en 11de Deel. . Bladz. 521
witting, (j. c. f.) Stof tot onderhoudingen bij zieken en ftervenden. ... 19
zimmerman, (p.) De jonge Huishoudfter j een Boek voor Moeder en Dochter. Ifte Deel. . 383
zöli.ner (j. f. en j. s. lange, Natuur- en Zedekundige befchouwing der Aarde , en van haare Bewoonderen. Vilde Deel. . er
II.
LIJST VAN BIJBELPLAATZEN, DIE OPGEHELDERD OF VERBETERD WORDEN.
Gen, XV: 18. . Bladz. 8
Gen. XXVIIf: 16,17. 540 Exod. XV: 23-^25. . 8
Peut. V'IH: 15. . 6
Deut XIV: 5. . 4
Spreuken Salomom. . 482
Prediker. . . 486
Hooglied. . . 4g8
Ezra. (Het Boek) . 241
Esther. (Het Boek) . 042
Job XXX: 3. . 6,7
Pf. LVI1': 10. . 7
Pf. LXXIf: 9. . 6
Pf LXX1V: 14. . 6
Je/. VII: 18. , . 5
Jef. XI: 8. . 6
Jef. XXI: 1. . 6
Jef. LI: 20. . 4
Jef. LIX: 5, <5. . 4
Jer. H: 6. . Bladz 6,7
Amos VI: 14. . g
Zach. X: 11. . 7
Matth. V: 1—:6. . 108
Matth- VI: 13. . ^5
Matth. XHh 28—30. . 55
XXVI: 45. . 5Ö6
Luk. XI: 24. . 6
Luk. II: 29. enz. . 444
Luk XVJTi: 9—14. . 245
Joann. V: 4. , 302
Hand XI!: 23. . 102
Kom. V: 13. . 168
Rom. VII: 7. . 169
Kolos f. UI: 18,19, . 2c«f
1 Thesf II: 4. , 3p8
Jakob. V: 14, . 1 Machateën. (Het eerfte
Boek) , . 242
III.



LIJST VAN OPGEHELDERDE WOORDEN.
III.
LIJST VAN OPGEHELDERDE V/OORDEN.
i. Hebreeuwfche,
Nol, 1&fl , welk fort van Dier zij. . Bladz. 4 filjii, Ö'Jn, pjfl , A# Rivierpaard.
M&iJNj Dt- J/ö«,o- Af'a. . . .4
^1,f°»V ', wy7* Kolekwint. . , g
£. Griekfche.
XöVO?, J# Joannes betekent ï . Bladz. Joa
A;.'6j 0A0.,, era Aanklager. . . 44Q
avo/Zi'^,] ontjlaan. , , 44£
Qq S IV.



REGISTER
IV.
register van de voornaamste zaaken.
j A.
blaken , deszelfs bevolking zeer verminderd. Bladz. 89 Aanbieding (Algemeene of onbepaalde) van het
Euangelie. . .64
Aarde (Oudheid der) . . 306
Aduwert, bloeijende School oudtijds aldaar. . 190 Advokaat (Of een Christen) ooit tot Proces zal
raaden.' . . .72
Afa, Slangen van dien naam. . . 4
Ambten (Voordeelige) in Holland. . 278
Amnestie aan de Patriotten te geven. . . 558 Arabië. (Grondgelteldheid van Petra;isch) • 6 Asturiê, eenvouwigheid van Zeden in die Provintie. 135 Avondmaal. (Wie tot het) behooren te gaan. . 64 — (Waare natuur des Heiligen) . 157 B.
Baal-Zebub, God der Vliegen. . 4 volgg.
baretti. Anecdote van hem. . . 377
Beek van ligijpte. ... 7
Begraafnispiegtigheden.- Zie Rouwrlragen. benijowskij, echtheid van zijne Berichten. . 38
zijn Dood. . . 39
Bergpredikatie van jesus. Aanmerkingen over dezelve. . . . 107 Bevindingen. Aanmerkingen daar over. . 2^0 Beweging. (Regelen over de enkelvouwigegeftadige) 121 Boston. (Zeden te) . . • 4'4 Brusfel. Bijzonderheden omtrent deze Stad. . 91 Bijbel. Deszelfs bedoeling als een geheel aangemerkt. 150 C.
Cement, Amfterdamfche en Dordfche beproefd. . 71 Chemie aangeprezen. . . 126
Conjlans. befchrijving van deze Stad. . 420
D.
Dood (Na den) zal'er een herinnering plaats hebben. 2.-0
(Zullen wij elkanderen kennen na de) . 347
Door-



DER VOORNAAMSTE ZAAKEN. i
Doornenkroon van jesus, uit welke doornen. Bladz. 19 Drenkelingen, middel om hen te herftellen. . 451 Duivel. Aanmerkingen van villaume over zijn beftaan. . . • 439 Dweeperij befchreven, enz. . . 229 Dwingelanden fchenken Eeriimbteu aan vleijers , enz. 237 E.
Engeland, de tijd van deszelfs welvaart is ten
einde. . . . 378
esther haare gefchiedenis geplaatst onder xerxes. 145
. over de echtheid van dit Bock. . 243
Europa, gedachten van paine, om deszelfs ge-
lukftaat te verbeteren. ; . 371.
ezra. Aanmerkingen over het Boek van dien naam. 241 F.
Formulieren van E enigheid. Ar.nmerkingen over
dezelven. . . . 3S5
forster , de Oude. Ondankbaarheid jegens hem. 377 G.
Gebed voor Overledenen. . . 20
Gebeden der Jooden. . . . 584
Geest. (Verklaring van den naam, Heilige) . 66
Geestelijken. Zie Kerklijken.
Geheugen. (Aanmerkingen over bet) . . 31 Gehoorzaamheid aan God, moet onbepaald wezen. 212
(Lijdelijke) . . 573
Gelijkheid der menfchen, onderfcheidingen , oorfprong , natuurlijke , rechten en pligten daar uit voort vloei jen de. . . 289 volgg.
Gefchiedenis der Israëliten. Regels bij derzelver verklaring waar te nemen. . . 146
derzelver belangrijkheid. . . 148
Gewetens-vrijheid. Gezegden van luther daar
omtrent» . . . 349
Gods (Grootheid van) liefde. . . 499
God behaagen, verpligting daar toe , en voordee-
len daar van. . . . 398
Gods tegenwoordigheid. Troost daar in voor den
Christen. .. . 57!?
Godsdienst. (Aanmerkingen van palissot over den) 449
-—■ hoe naar behooren verdedigd dient te
worden. . . . 467
(noodzaaklijkheid om in den Christelijken)
het waare van het valfche te onderfcheiden. . 9 Qq 3 Gods-



REGISTER
Godsdienst en Godgeleerdheid onderfcheiden. Bladz. n l (Nationale) is ftrijdig niet den geest van
JKSL'S. . . I5
(Be .vijs voor den ChTistelïjketü . 21
of gevaar loopt van de Verhciners. . 8a
> aanvallen op dezelven , en het kwaad
daar door veroorzaakt. . . 193' volgg.
■ (Openbaare) waarom door veelen verzuimd
w-.rdr. . . 5?7
Giïooï, Chogo de) Befchrijving van zijn Buisjen. ^-6 Qulik, Wijs beduur in dit tan i. . .' * sS
H.
Haairklooverijên , Invallende gedachten omtrent de-
«elVfr . . .446
henr.1k de III. zijn Karakter. . . 04.
VIU. . ... . 94
Hof van Holland, deszelfs oorfprong, oudheid en
andere bijzonderheden. . . . 556
hoefman , Profesfor te Ween en, zijn zedelijk Char
rakter. . . , 7g
Hooglied. Aanmerkingen over hetzelve. . , 488
Honds-dolheid, middel daar tegen. . . 455
Honig, (Wijze pro den) uit de Korven te nemen,
waar in de Bijën zijn. . . 362
Huwlijk. (Pligten in een gelukkig) . . 205
Jesus. (Karakter van) ... 98 Jooden. Hunne Volksdwalingen ten tijde van jesus. 99
. of zij de Christenen vervloeken in hunne
gebeden. . . • 5 !4
K.
Kaas, hoe veel jiond jaarlijks van de melk van ééne koe gemaakt wordr. . . 275
kakel de L Bijzonderheden van hem. . N 520
_ de II. Koning van Engeland, zijn Karakter. . .94
Keeshonden , waarom , en zedert wanneer zoo menigvuldig hl Nederland. . . 277
Kerk (Engelfche) is een Weieldsch Koningrijk. 16
Kerklijfen, welke middelen zij gebruiken, om zich te bandhaven. . . .17
Katers cn Ketterij , gezegden van luther daar omtrent. . . . 350
Ko-



DER VOORNAAMSTE ZAAKEN.
Koningrijk van christus is onderfcheiden van alle aardfcUe Rijken. . . Blad*, ij
— middelen om dit in (land te li aden . ,6
KrjiUk, noodzaaklijkheid derzdve hij de H. S. 509
-7 gebruik en nvsbruik van de.<e!vc . 5 6
Kwaad, (IJver den oorfprong van hei) gedachten J
van vu Laume. . . 4„4_
K,\ctkjchu;>l voor de Zeevaart. Bijzonderheden des ° aangaande. . • . 560
Laken - Fabrieken te Burfctiet. . . 81)
La «glev endheid. Voorbeelden daar van in Asturien. ió6 La oifi'èr, ( S'jsteinu v„u; . , „IO
Leuven, berichten van de Hooge School aldaar,
cn eenige bijzonderheden. '. . yt
Liman, (Manier om) te bleeken , door middel van
gedépnlogisteerd Zeezout-zuur. . , 357 Luik. Bijzonderheden omtrent die Stad. . 90 Lijden. (Oogmerk van jpsys) . . 25Z
Lijdensweek , hoe behoorlijk van Christenen te
vieren. ... 63
M.
Machabecn. (Nuttigheid van het ifte Boek der) 24a Magnetismus. (fet over het DierlijkJ . . 163 ^/vs.ANjELi.0, berichten van hem. . . \fv Mechelen. Doodfche ftaat van die Stad. . 91 Melaatsheid. Landziekte in Asturien. . 13^
Mensch. Zijne heftemming tot gezelligheid. . 36
■ vallen dikwils tot uiterlten. . 580.
■— verfchii der menfchen. . . 588
Mesfiaanfche Voorzeggingen. . . 492
Nederlanden. Grond , Lucbtftreek, Gezondheid of I Ongezondheid, Dieren én Flapte»,,enz. . 274. Nederlanders. Uiterlijke gedaante. . . 276
Karakter. . . 275
Nederlandfche Natie. Derzelver Zedelijke toeftand. 183 Nieuw- Jork. Berichten van dezen Staat. . 415
Qlewn infirmorum, of Zieken-Olie , onder de Sa-
«•amenten aangenomen. . . x vol?g.
Olie, een tew >on geneesmiddel in het Oosten. . - j
(M--0 'Je Ziebeji te zalmen, was een hulp- ^-H •
Q'-l 4 ■ mid%



REGISTER
middel tegen veele kwalen , en wordt als zodanig in het Nieuwe Testament geboden. Bladz. 2 volgg.
Omwentelingen (Hoe men gewelddadige) kan voorkomen. . .86 Aanmerkingen over dezelven. . 220
Ongelijkheid des Menfchen. Zie gelijkheid en 338 volgg.
Opjianding van jesus bewezen. . *. 18
Opvoeding. (Plan van) . . .
Opvolging._ (.paine is zeer tegen de erflijke) . 368
Overheid is verpligt voorzorge te gebruiken omtrent haare zieke Medeburgeren, en wat daartoe verëischt wordt. . . , 215
. heeft geen gezag over de gewetens. . 351
paine. (thomas) Bijzonderheden van hem. . 3Ö
Papierengeld, n tdeel van hetzelve. . . 415
Papierplant in Siciliën. . , 560,
Paullus te fpellen, en niet Paulus. . . 50a
Bcnfijlvanièn. Berichten van dezen Staat. . 416
PEREijna. visaak) Bijzonderheden van hem. . 167 Preadamitcn, Samenftel van pereijua omtrent
dezelve. . . . 167
Prediker, (De) of van Salomo is? . . 486
Profeecen. (Wat zijn) . . 490
> Bijzonderheden omtrent dezelven. .. 490
Quakers, hunne Zeden. . . 416
R.
Rechten. (Aangeboren en onvervreemdbare) van den Mensch. . . 343
■ van den Mensch. . . 365 volgg.
Republieken. Aanmerkingen daar over van paine. 3Ó9 , 370
Revoluticn. Zie Omwentelingen.
Rhinocorura. Zie Beek van Egijpte.
Rhode island. Berichten van dien Staat. . 415
Richard Leeuwenhart, . , 93
Roos. Befchrijving dezer ongefteldhcid, oorzaaken,
. toevallen . leefregel, geneesmiddelen. . 172,173 Rotlekruid. Befchrijving van hetzelve. . 170
— vijf foorten. . . 170
» — Aart en Beftaandeelen. . . 170
• Uitwerkzcls. . . i~o
■ >— Dienst. . . . 170
Rouw-



DER VOORNAAMSTE ZAAKEN.
Romvdragen , het fchadelijke daarvan , enz. Bladz. Rijkdommen der Spaanfche Hovelingen. . _ 137 Rifsjel. Bijzonderheden van het Beleg dier Stad in
1792- • g ' -47
Salamanca. Berichten nopens de Hooge School « aldaar. • .. • . \ r , „ l37
saiomo, waarom hij in zime Spreuken mets fpreekt
van den lsraëlitifchen Godsdienst. . _ 4R2.
Schapen iet over de Schaapsvokkenjën in Spanje, i^d Schepenen. Oorfprong en oudheid van dezelve en
andere bijzonderheden. . • • 553
Segovia, Waterleiding aldaar. . . 137
Sentimenteele (treurige gevolgen van het) gefchetst,
in de gevallen van Wilhelmina Arend. . 521 «Sfr/Z/W, Regeering aldaar, niet bemind. . 567
simkon st1jlites. . • ',v . „ , ^ 4
Slaven. (Misbandelingeu en wreedheden omtrent de) 417 Spreeuwen, Natuurlijke Historie en befchrijving.
van dezelve. • • • • 404
Spreuken van salomo. Aanmerkingen ever dezelve. 481 stahi • (Sijstema van) . ... 3,1,0
Stemrecht in Friesland. . : • 549
Straf n. (Aanmerkingen over de eeuwigheid der) 546 Stijliten of Pilaarheiligen. .406
Tabak. Bijzonderheden nopens dezelve. . 40r
'Tintel (Franfche) in Engeland gehaat. . 376
Toneelprachi in Engeland. • 37«
Tijd. (Waarde van den) ,• ■ • 42?
Uitlegkunde (De waare) het beste middel, om de Leere van jasos te verftaan. • • li
Ffl/van adam. Aanmerkingen over denzelven. . 441 Verdraagzaamheid. Wat leert de Bijbel daar omtrent? 156 Verlichting, of gevaarlijk is voor den Godsdienst. 80 . . .. volgg.
VUc«cn een groote Landplaag in Patsestlna, enz. 5 Volk, in hoe verre het recht heeft, om te doen
wat het wil- • • 176
„ 0f rechtheeft het misbruik van magt te weder-
ftreven en te ftraffen ? . •



REGISTE1 DER VOORNAAMSTE ZAAKEN.
'Volksbegrippen, of jtsus en de Apostelen zich daar uatr gelchikt hebben. . _ Ihaz
TT z]in onderfcheiden van Volk'sdwaalin-'
gen. . . .
• Wat zijn 1
Volksdwalingen door jesrs beftredeu. . Zu
Voorzeggingen nopens den Mesfias. Aanmerkingen
daar omtrent. . . Vrouwen behoeven niet geleerd te zijn. *-5
■——'— behooren onderdanig te wezen aan 'haare
Mannen. . . _
Vrijheid (Volks-en Burger-) enz. . -?T W. 5 6
Wellust. (Middelen tegen de drift tot) . ,ot Wetten moeten geëeibiedjgd en niet ligt veranderd '
worden. • . 2"8
WH (Men is verpligt den uiterftem) der fterven- 3
den te volbrengen. . . „0
willem de Veroveraar. Zijn Karakter. . . ó,
l de II. Koning van Engeland. . 0»
. de III. Karakter. . .
Wind (Over den vergiftigen en doodlijken) samum,
SAMiëL, enz. . . ,
Wol. (Nederlandfche) ... Z7Z
Wol, (Over de) in Frankrijk. . aj£ Z.
Zeden, derzelver invloed op het geluk der Volken 412 Zedeli/ke toeftand der Nederlandfche Natie. 183 Volgg. Zeep (Manier om een Zuure) te bereiden. . 3^" Zilver-j'alpcier , deszelfs rottingweerende kracht. 360 Zweedeu , verdeeling,grondgeöeldheid, karakter van den Konirtg cn Koningin, Regeeringsvorm van 3772. Gouvernement, Godsdienst, hardheid tegen de Hervormden, Wetten, Land- en Zeemagt, Riddet-ordens , nuttige 'inftellingen , Natuurlijke Rijkdommen , Koophandel , Opvoeding , Volkscharakter, Volkskleeding , Kunften en Wetenfehappen. . . 31$ voig<r.