81 1019 6581 UB AMSTERDAM



MAGAZYN
voor db
CRITISCHE WiJSGEERTE,
en o c
GESCHIEDENIS VAN DEZELVE, UITGEGEVEN door
P AU LUS VAN IIE MER T, ,...; :,
» " * i "1 u n u. jO*S*£ V
Pro certo habeazt hoirines, ntsn fectae noz aïicujus^
aut placiti, fcd utiiitatis et amplitudinis humanae fundamenta mcliri. — Praeterea bene fperent, ne* que injlauratienem noztram ut quiddam infinitum et 'ultra mortale animo concipiant; quum revera fit infiniti erroris finis et terminus legitimus.
i3aco de Ve rul a m ïo."
re AMSTERDAM* Èij M. SCHALEKAM? '7PÏ-






ALGEMEENE INHOUD
VAN DIT TWEEDE DEEL.
1. Over den tegenmordigen flaat der critifche Wiisgeerte in de bataaffche Republiek., en het voornaame ftrijdpunt tasfchen de critifche Wijsgeer en, en derzelver Tegenftanders. Brief aan een' Vriend, thands in Italië.
Door den Uitgever. * , BI. i,
2. Proeve eener opheldering* van de Critiek der zuivere P.ede.
Door Mr. Johannes Kinker, Advocaat te Amfttrdam. . . .43.
«— Vervolg op het naastvoorgaande.
Door denzelfden. . . . 137.
3. Beandwoording der vraag: wat is verlichting?
Uit het Hoogduitsch van Immanuel Kant, vensald docr Mr. Meinardus Siderius, Lid van het Wetgevend Ligchaam in den Haag. . 239.
4. Aan den Lezer van het volgende Vers.
Door den Uitgever. , . 257.
5. Ethica Philofophiae criticae, Auciore HlERONYMO DE BOSCH. . . 259.
6. Ejus'



ALGEMEENE INHOUD.
6. Ejusdim tioiae ad Carmen. . BI. 473*
7. Over de Ruimte.
Door den Keer J. F?.= L. SghrÖbèr , Proponent hij de Lztherfc'ie Gemeente, te Amfterdam. . . • 275.
8. Wat heet: zig in het denken oriënteer en ? Uit het H&ogduüscê van jimanuel Kant, vertaald door den Uitgever. 305.
9. Kant en Pichte, beiden Priesters
der Waarheid.
Doar den Uitgever. . . 338*
10. Ètitf van Scepticus, aan zijnen crit'f
f. in Brot ter , over de onlangs in '/ licht ysrfc'ienen Metacritiek van Herder.
Door Mr. Johannes Kinker, Advocaat te slmjïerdatn. . i . 368.
i ï. Over ds populariteit , in de Wijsgeerte. (Brief aan eenen Vriend.) Door den Uitgever. . * . 394.



ï.
BRIEF,
over
Den tegenwoordigen ftaat der critifche Wijsgeerte in de bataafjche Republiek, en het voornaame ftrijdpunt, tusfchen de critifche Wijsgeer en, en derzelver Tegenpanders.
(Grij vordert van mij, mijn Vriend! eenig berigc, aangaande den tegenwoordigen toer ftand der critifche Wijsgeerte, in ons Vaderland, en wilt weten, of dezelve, bij ons, in getal van Aanhangeren, toeneme, of agteruit ga. Gij begrijpt ligtlijk, dat 'er, zederd de mededeeling van mijn vorig berigt, in het* eerfte deel van mijn Magazijn der critifche Wijsgeerte (*), niet zeer veel van belang kan voorgevallen zijn. De kortheid van dien tusfchentijd, de nieuwheid der zaak, de, door verandering van 't Beituur vermenigvuldigde, bezigheden van zommigen, die door de Natuur met wijsgeerige talenten begaafd zijn —\ dit alles, en nog meer, maakt dit reeds, van voren, onwaarfchijnelijk. Hoe lang duurde
het
(*) i Stuk. bl. 136 — 133II. Deel. A



* I. Brief, over den tegenwoordigen
het wel in Duitschland, waar de beletzelen der verlichting' (altans op de meeste plaatfen van het protestantfche gedeelte) veel geringer waren, dan bi) ons, eer de Critiek varr iMMANuëi. Kant verftaan werd! Het licht fcheen wel in de duisternis: maar de duisternis begreep het niet.
*
Over het geheel genomen, kan ik U, nogtans, met blijdfchap verzekeren, dat wij, aanmerkelijk, vorderen. Verfcheiden onder onze jonge Luiden, welker zielen, door dogmatifche vooröordeelen, nog niet gantschlijk bedwelmd,, en voor de ftraalen van het nieuwe licht ontoegangelijk gemaakt zijn, leggen zig op het beftudeeren der critifche Wijsgeerte, met een gewenscht gevolg , ernffiglijk , toe. Vermaarde Hoogleeraars zetten hunne Studenten tot het onderzoek van dezelve aan, maaken hun, door onderwijs, den weg gemaklijk: bij voorbeeld, onze amferdamfche Cras, Hennert en Heringa te Utrecht, Nieuwhof te Harderwijk, Chaudoir en de Crane te Franeker. — De fchrandere Heumann, wiens Principes moraux de la Philofophie critique (*) ik niet twijfele of gij reeds
zult
(*) De geheele titel is : Principes moraux de la Thilofophie critique developpés, & appliqués a wie legislation externe, fondée fur la jnjlice, la liberté,



/Iaat der critifche tfiïjsgeette, enZ> 3
zult gelezen , en in Italië bekend gemaakt hebben, vervolgt zijne lesfen, over de CWtiek, hier ter ftede, met den besten uitflag. Waarom maakt men van dien Man geen gebruik, in het publiek onderwijs? Ik heb rmj\ meermaalen, over de vorderingen zijner Leerlingen verwonderd, en den Leeraar dan, in mijn hart, een' ruimer werkkring toegewenscht. — Voords, mangelt het, hier, aan geene gezelfchappen , waar men elkander , door onderhoud, en voorlezingen, in de nieuwe Wijsgeerte oefent. Ik zal, eerlang, in 't Magazijn, eene voorlezing van dien aart plaatzen, eene Verhandeling, naamlijk-, van den Heer Schroeder, Proponent bij de lutherfche Kerk dezer ftad. — Kortom: de zaaken. zijn , in onze Republiek, reeds te verre gevorderd, dan dat het den vijanden der wijsgeerige verlichting' zou kunnen gelukken, het licht uitteblaazen, gelijk zij zoo gaarne doen zouden.
Alle hout, intusfehen, is geen timmer-» hout. Overal vindt men napraters, die de klok wel hebben hooren luiden , maar niet regc weten, waar de klepel hange. Deze vervee-
len-
Ê? fégalité naturelle. Avec quelques réftexions fur l'itat politique fi? moral de VEurope & la fin du XflII Siècle. Amft. 1799.
A a



4 I. Brief, ov<?/* den tegenwoórdigen
Jende weezens vertoonen zig, ook ten aanzien der Critiek, in geen gering getal, Zij willen medepraaten, ja, niet zelden, het hoogde woord voeren : nogtans verftaan zij Kant niet, en zijn van den criti/chen geest geheel ontbloot. Eerzucht alleen maakt, dat zij zig voor Kantiaanen (*) (met weerzin gebruik ik dit woord) uitgeven: doch zij weten, waarlijk, niet, wat het Criticismus, eigenlijk, zij. Zo zij zig al tot de gefchiedkundige kennis dier Wijsgeerte verheffen kunnen, en de letter vatten; blijft hun egter de geest vreemd — de geest, waar op alles aankomt, en zonder welken alle het overige niets is. Zij mogen (indien men dit zoo noemen wil) philofophie kennen : philofopheeren kunnen zij niet. Wanneer de eene of andere fe&ephilofophie, bij voorbeeld, die van Leibnitz en Wolf, aan de order van den dag ware; dan zouden zij even zeer Seclarisfen — Leibnitiaanen, Wolfiaanen —zijn! Ten blijke dat zij den waren geest misfen, flrekt, dat zij het Criticismus, geduriglijk, als eene fe&ephilofophie, doen voorkomen: even gelijk of de grond, op welken alleen de mooglijkheid van philofopkeeren be»
rus-
(*) Zie het Magazijn I D. I. St. bl. 129. in de aan. teekening.



/Iaat der critifche Wijsgeerte, enz. 5
rusten kan, eene bijzondere fecte zou ftigten. Zij begrijpen dus niet, dat 'er, vóór de Critiek Q harde waarheid voor alle anen, anten, en is ten, in dit vak!) geene ware Philofophie was, noch beftaan konde, en dat alle die fcherpzinnige Mannen, die men, voortijds, Wijsgeer en noemde, in weerwil hunner groote talenten, en veelvuldige kennis — in weerwil zelfs der aanleidingen, welken zij, door hunne fchriften, den Zelfdenker onzer eeuwe tot hervormen gegeven hebben — even zoo min, in den eigenlijken zin van 't woord, Wijsgeeren heeten kun* nen, als men zeggen kan, dat een blindeman ziet, om dat hij, aangaande de verfchijnzelen der zinlijke waereld , buiten hem , medefpreekt, en hier en daar de optifche waarheid treft. In één woord: zij zijn Kantiaanen, om dat het thands de mode begint te worden, en 'er aan dezen naam, in de verlichtte waereld , tegenwoordig , eenige eer vcrftrengeld is: gelijk men te voren, in Landen, waar Staat en Kerk verëenigd waren, den heerfchenden Godsdienst beleed , om eenig eerambt te bekomen, of den honger te ftillen.
Terwijl ik dit fchrijve, herinner ik mij ©ene plaats, uit een' voortreffelijk Schrijver, die nu onlangs ontflapen is, wiens fchriften A 3 wij,



6 1. Brief, over den tegenvoordigen
wij, te Brusfel woonende , te zamen met grootcn fmaak gelezen, en, meermaalen, ten onderwerpe onzer gulle zamenfpraaken gemaakt hebben i—■ ik meen , Christiaan Garve. „ Het is, zegt de nu zalige Man (*), naar mijn oordeel, aangaande de werken des verftands, eensgelijks waar, wat Kant, omtrend de daaden des wils, beweert. Gelijk deze laatften geene waarlijk zedenlijke volkomenheid bezitten , ten zij de mensch dezelven verrigte , volgends eene wet, welke zijne eigen rede, geheel alleen , zelve aan hem heeft voorgefchreven : zoo hebben, eensgelijks , de eerften geene ware intellectueels volkomenheid, wanneer men dezelven niet, door een eigen, geheel onaf hangelijk, ge^ bruik zijnes verftands, gevonden heeft. De bloote gehoorzaamheid, zelfs aan den wijsten wetgever, of rcgtmatigiten en besten opperheer, is, volgends Kant, nog geene deugd; want, in het zedenlijke, moet de mensch, volftrektlijk, zijn eigen wetgever wezen. Even weinig is het bloote verdaan cn aannemen der rigtigfte begrippen, en der bondigfte bewijzen , eigenlijk, Thilofophie: want dit
woord
O) Ferfuche iiber verfchiedene GegenjlHr.de aus der Moral, der Litteratur, und dem gefelfchdftlicfien lphn. l\ Tbeil. f, 430,



fiaat der critifche Wijsgeerte, enz. J
woord wijsc de voordbrengende kracht 'van een zelfdenkend verftand aan." — Gij, mijn Vriend! verftaat deze taal : doch de Sectephilofoophen, zij mogen zig noemen hoe zij willen, verftaan die niet. Valeant quantum posfint!
Dat voords de Critiek, hier zoo wel als elders, tot nog toe, grooten tegenftand vindt, kan U niet verwonderen.
Hoe kan 't anders zijn , daar dezelve een Werk is, waar in alle wijsgeerige Partijen, in zommige opzigten, regt, maar ook in anderen , ongelijk krijgen — waar in aan iedere fecte haar Afgod ontnomen — alle dogmatU feke hoogmoed nedergeflagen — alle fchijn en bedrog ontdekt — alle valsch vooroordeel wordt aangetast?
Gij kent de waereld, en het egoismtis der Geletterden, inzonderheid ook der zoo genaamde Philofoophen. Ik heb het meermaalen gezegd (*), en herhaal het hier, „ dat de meeste menfehen hunne eigen eer verre boven de waarheid ftellen." Bezwaarlijk befluiten zij tot het afleggen van vooröordeelen,
wel-
Magazijn I D. III Stuk. b!. 103. 104. UJ, A 4



S I. Brief, over den tegenmordigen
welken zij, eenmaal, openlijk verdedigd hebben, en met welker behoud, derhalve, eer en belang gemoeid zijn: nog bezwaarlijker, wanneer die vooröordeelen, op zig zeiven, zonder opzigt op. derzelver openlijke verdediging, den hoogmoed vleijen, en den zinlijken mensch aangenaam aandoen. — Hoe? Gij wilt, dat die groote Man, een kindeke zal worden.» dat die, ftatiglijk daar heen tredende, in paruik en mantel gebakerde/ Wijsgeer, zig naakt late uitkleeden, den langen baard met de fcheepsbijl afkappen, en "de deftige wenkbraauwen korten! Ach , mijn Vriend! uw eisch is hard - nog barder dan die van Mercurius, en Menippus, bij Lucianus (*). Weet Gij wel, wie die Wijsgeer zij, van wien Gij die duure offerande vordert? Kent Gij zijn' gevestigden roem, demenigte zijner Scholieren, het getal zijner geleerde fchriften? Hebt Gij immer gezien, hoe veele laurieren hij zig, door dogmatifche wederleggingen, in het fpeculative, verworven hebbe-? — Ames fans culotte zijn zeldzaame wezens in onze waereld!
Onder de voorwaarden van den eeuwigen
vre-
(*) Dial. mort. X. 8 & p. T. I. p. 367. feqq. Ed Hemfterh.



(laat der critifcke Wijsgeerte, enz, o
vrede in de Wijsgeerte, waar toe het Criticismus, onvermijdelijk, lrrekt, is ook, zegt Kant (*), het redelijke gebod: gij zult niet liegen: dat is, noch voor waar uitgeven, het geene gij weet onwaar te zijn , noch dat geene zeker noemen, waar van gij u zelven bewust zijt onzeker te- wezen. Indien een elk dit pligtsgebod, getrouwlijk, betrachtte, zoude 'er, altans onder de kenners der Critiek, geen twist, en dus, van die zijde, geen tegenftand zijn. Maar helaas! hoe zwak is de mensch, in dit opzigt — inzonderheid de Geletterde, de man van eenige vermaardheid! Al zet hij, gelijk de chineefche Kraamer, voor de kraam zijner bovenzinlijke waaren, met gouden letteren: hier bedriegt men niet: nogtans moet de Mensenkenner, zoo dikwijls hij voorbij gaat, en dat opfchrift leest, het hoofd fchudden.
Veelen , daarenboven , verdaan de critifche Wijsgeerte niet, fchoon zij mede praaien. Zij hebben of geen' tijd, of geen' lust, of geene geestkracht genoeg, om het Werk, behoorelijk, te beftudeeren, en een
over-
O) Verkündigung des nahen Abfchlusfes eines Troklats zum ewigen Frieden in der Philofophie, f. 37— 29.
A 5



|o I. Brief, over den tegenwoordige»
overzigt van het Geheel te verkrijgen. Het getal der zulken is, bij ons, zeer groot. Zij fchreeuwen, luidkeels, of over de vreemde woorden, als of dit in eene nieuwe wetenfchap anders zijn konde, en of ook niet andere wetenfchappen, (bij voorbeeld, de nieuwe Chemie*) rijk aan nieuwe woorden waren; of over de duisterheid, als of deze voorvverplijk ware, en niet tot het befchouwende onderwerp behoorde. Al wat waar is, zeggen zij, moet duidelijk zijn: als of niet alle wetenfchap — zelfs de zekerite, de Wiskunde — voor den Onervarenen donker ware. De vereischte moeite en infpanning fchrikken hen af: te meer, daar zij waanen, de zaken reeds wel te weten, en, eenmaal in hunne jeugd, philofophie geleerd te hebben, even als men een handwerk leert. Zij laten, derhalve, het werk , indien zij al begonnen hebben, ten halve Heken, en verlaten zig op het oordeel van den een' of ander' Man van gezag, die, volgends zijn eigen zeggen, Kant gelezen heeft, en verftaat. „ Les vérités qui coütent quelque peine a faifir, zegt zeker Schrijver, rebutent la plupart des hommes. L'efprit humain paroit s'accomoder mieux des abfurdités qui font tout-a-fait inintelligibles, paree que dès le premier abord elles le dispenfent de tout examen, et Fautorifent a fe livrer a une admiration fans fatigue."— Het
ge-



/
paat deg critifche Wijsgeerte, enz. li
gevolg is,'dat, zo deze menfchen zig, gelijk niet zelden gebeurt, in 't ftrijdperk waagen, hunne onkunde, deerlijk, doorfteke, en zij met gefcheurde klederen t'huis komen.
Gij weet, mijn Vriend! welk eene fchermutzeling ik, te voren, met de fchrijvers der vaderlandfche Letteroefeningen gehad heb. Deze, in hunne eigen oogen hoog-wijze, Mannen beoordeelden, naar hunne loflijke gewoonte ,' en veroordeelden tevens, het geen zij niet verftonden. Begrippen en gronden der critifche Wijsgeerte verfchillen, te veel, met die van eenige Sectephilofophie, bij voorbeeld, die van Leibnitz en Wolf, dan dat men, gelijk zij doen, de eene met de andere meten, of de eene door de andere zou kunnen verklaaren. Dan, deze Letterhelden, die hoe langer hoe meer gelijkheid verkrijgen op het karakter van den ouden IsMAëL, wiens hand, volgends den Schrijver van Gene fis, tegen allen was, gelijk die van allen tegen hem — deze menfchen zwijgen thands, en fchijnen geenen lust meer te hebben, om den oorlog te hervatten. Immers, zij hebben mij, zo veel ik weet, zederd de uitgave, en hunne (zoo genaamde) recenfie, van het laatfte deel mijner kantifche Beginzelen, niet wederom , openlijk, voor hunne geduchtte rigterftoel getrokken! Mis-
fchien



ïa I. Brief, over den tegenwoordigen
fchien beftudeeren zij thands, gelijk ik hoop, de nieuwe Wijsgeerte, om dan, in het vervolg, te kunnen medepraaten, zonder gevaar te lopen, om, wederom, uitgelagchen te worden.
Maar, in 't begin van dit jaar, kwam 'er een ;Man ten voorfchijn van griekfchen naam, en viel mijn gefchrijf over het Criticismus, in het Weekblad: Komt- en Letterbode: aan (*). Hij noemde zig Rhilalethes, dat is, getrouwlijk overgezet, vriend van waarheid. Schoone naam! niet waar? maar denk aan den chineefchen Marktkraamer. — Wilt Gij zijne bedenkingen weten? Zie hier! (i) de nieuwe Wijsgeerte is duister: (2) Zij neemt (ó gruwel!) de gewoone bewijzen voor Gods bef aan weg, zelfs dat, welk uit de order en blijkbaare oog\ merken in de Natuur ontleend is: (3) Zi* brengt het, hier in, niet verder, dan tot een redelijk geloof, welk in Vmenfchen practifche Rede gegrond is. Maar nu de ervaring leert niet, dat de Wet der practifche Rede, bloot lijk, door de zuivere Rede der menfchen, algemeenlijk , gekend, en goedgekeurd wordt. Hoe zoude anders de
on-
C) N. 262.



flaat der critifche Wijsgeerte, enz. 15
onzedenlijkheid, onder zommige Volken* zoo groot en algemeen kunnen geworden zijn? — En dit alles moet ftrekken tot betoog, dat die Wijsgeerte geheel ongefchikt zij ter bevordering' van die oogmerken, waar toe ik dezelve had aangeprezen!!! — Wat dunkt U, is zulk een tegenftander niet zeer te vreëzcn? De oude griekfche Digter zoude zeggen:
Een ongenoemd kundig Recenfent van het tweede ftuk mijnes Magazijns, heeft hem , in dat zelfde Weekblad (*), zijn befcheiden deel gegeven, en zoo veel gezegd, als noodig was, om dien IVaarheidvriend, of immers den Lezer, te doen gevoelen, dat de Griek fprak over zaaken, welken hij niet verftond, Het gevolg is geweest eene armhartige verdediging, in het volgende Nommer (f), waar in hij, tot flot, zegt, dat hij, bij eene andere gelegenheid, het een en ander, door den Recenfent, aangemerkt, ■wel beandwoorden wil! !! Onze Vriend Lismahago meent, dat deze de Zetfchipper van den Letteroefenaar zij. Zo dit waar mogt wezen, zoude ik hem raden, zijn'
Prin~
C*> N. 265. (t) N. 267.



Ï4 ï. Brieft over den tegenwoordigeft
Principaal zeiven voor de zaak te laten opdraaijen. — Ook heeft de Burger Ser« vaas zig tegen hem verzet, in een Stuk, welk hij , ter plaatzing' in den Letterbode , aan den Boekverkoper Abr. Loosjes, Drukker van dat Weekblad, heeft toegezonden: doch welk Stukje, door abraham, die, misfchien , eene zeer naauwe betrekking tot Philalethes heeft, aan den Doctor, beleefdlijk, is te rug gegeven, en thands onder mij berust. — Waarfchijnelijk, wordt het gezegde Blad (*) bedoeld, onder die pamflets, waar van de allgemeine Zeitung van Profesfor posselt fpreekt (f). —
Alle dat tegenfpreken, intusfchen, zoo in de Letteroefeningen, als in den Letterbode, en andere bladen, doet groot voordeel, en is, gelijk in die Zeitung wordt aangemerkt, geen kwaad voorteeken. „ Het botzen van twee fteenen , zegt de Rencenfent van het critisch Magazijn, brengt dikwijls vonken
voord , die een nieuw licht ontfteken." >
Gij weet, hoe de tegenftand van eberhard, in zijn Philof. Magazijn, den opgang der critifche Wijsgeerte, in Duitschland, en elders,
(*; Te weten, de nieuwe algemene Konst. en Let. ter. Bode. (t) N. 33.



flaat der critifche Wijsgeerte, enz. 15
ders , bevorderd hebbe — en egter had dac Werk vrij wat meer te beteekenen, dan schwab's latijnfche Verhandeling, in de haarlemfcke Maatfchappij, waar in de goede Philalethes zoo veel gewigts vindt, dat hij zig ten hoogden verwondert, dat niet één duitsch Wijsgeer van den nieuwen flempel dezelve beandwoord heeft. Wsar de Man, eigenlijk, t'huis zij, weet ik niet: maar zoo veel is zeker, dat de duitfche Litteratuur zijn vak zoo min is, als de critifche Wijsgeerte.
Op uwe vraag , hoe de Geestlijken het, met betrekking' tot dezelve, in onze Republiek, maaken? wenschte ik U, gunstiger, te kunnen berigten. Ik kenne 'er, ja, die van het ontdoken licht een verdandig gebruik maaken, en de Godheid in dilte danken, dat zij in de dagen van kant geboren zijn., gelijk , naar het verhaal van plutarchus (*), wijlëer, Plato dankte, dat hij in den leeftijd van ^Socrates geboren was. Maar 'er zijn ook'anderen, die, zoo ik hoor, zelfs op den kanfel , hunne Gemeenten waarfchouwen tegen eene Wijsgeerte , die zij niet verdaan, noch immer, behoorelijk, onderzogt hebben, en waar tegen zij , indien zij maar konden,
wel
C*) In Mar 10. T, I. Opp. p. 433- Ed, Francofurt.



16 t Brief, over den tegenwoordige^
wel waken, en verordeningen zouden willen vastftellen, gelijk zij voormaals waakten tegen de arminiaanfche, en paapfche, floufigkeden. Eén hunner — een Man, die, anders, in veele opzigten, achting verdient, en van wien ik altans meer voorzigtigheid zoude verwacht hebben — gaf, onlangs, eene vertaling in hec licht van Salzmann's Hemel op .aar* de, waar bij hij eene zeer angstvallige Voorrede voegde. Hier en daar, in eenige benaauwde aanteekeningen, valt hij kant aan, en zegt, ergends (*), dat het een uitlegkundige regel van dien Man zij, niets te gelooven V geen in den kring onzer menschlijke ervaring niet ligt. Hemel! is het mooglijk? Waar mag de Man deze zotheid gehoord hebben? Mag men hier niet wel vragen: Zijt Gij een Leer aar in Israël, en weet Gij niet beter? Hoe kan, voor eerst, geloof te pas komen, met opzigt op zaaken, die de ervaring leert? Welk eene verbaazende verwarring van begrippen! En dit non-fens, ten anderen, zoude door den onftervelijken kant worden ingeprent — door Hem, wiens geheele Wijsgeerte ftrekt , om de redelijkheid van het geloof aan bovenzinlijke dingen (die geheel buiten den kring der ervaring liggen) als gegrond in de zedenlijke natuur der menö z, fchen,
(») B!. 250.



jlaat der critifche Wij'sgeertê, ent. 17
iehen, aantetoonen^ en tegen allen aanval van Ongelovigen, [en Twijfelaaren, te verdedigen! O hoe wensehte ik, dat de Prediker wijzer geweest ware, en de critifche Wijsgeerte j eer hij oordeelde , zelve beftudeerd hadde ! Indien hij, immer , hier toe befluite, zal hij, fchier op elke bladzijde, zijn geitreken oordeel gelogendraft vinden, en den beroemden Wijsgeer moeten regt doen, dien hij nu, zoo ligt vaardiglij k, zonder den minden fchijn van gronden, heeft veroordeeld. — Wie Kant lezen, en verdaan wil, moet eene goede order volgen, en niet met deszelfs Religion innerhalb der Granzen der bloszen Vernunft (*), waar tegen onze theologifche menfchen het , zoo fchriklijk, geladen hebben, maar met 'sMans Critik der reinen- en die der practifchen-Vernunft, beginnen. Wie anders doet, fpant de paarden agter de wagen, en kan niet wijs worden. Onze Theologanten hebben dezen raad, voldrektlijk, noodig: want ik bemerk, dat veelen zig, zeer verkeerdlijk, verbeelden, dat het Kant's Religion, en zijn Streit der Facultaten, alleen zijn, die hen raaken, en dat zij hun hoofd met het overige niet te breken hebben.
DJ5
(*) Zie dit Magazijn, I D. I SU bl. 75. II. Deei.. « B



l8 I. Brief, over den tegenwoordige»
De bedenkingen van zulke menfchen daargelaten, die, gelijk Luciaan zou zeggen, van de kinderen, alleen door hunne grijze hairen , en lange baarden, onderfcheiden zijn O» komt het mij voor (gelijk ik U reeds zeide, toen Gij, vóór uw vertrek naar Italië, de laatfte maal, te Amfterdam waart), dat de groote hoofdzaak, of het wezenlijke ftrijdpunt, tusfchen de critifche Wijsgeeren, en de Anticriticisten, de gewigtige vraag betreft: „ zijn de bovenzinlijke dingen voor ons, menfchen, in onzen tegenwoordigen ftaat, op deze aarde, al —- of niet — kenbaar?" Deze is de fpil, waar op zig alles draait. Kant beandwoordt de vraag, ontkennender wijze: ja, zijne geheele Critiek ftrekt, om de onmooglijkheid aantetoonen, De Tegenftanders der nieuwe Wijsgeerte, hoe veel zij ook, in hunne meeningen, van elkander, verfchillen mogen, Hemmen , egter, daar in allen overeen, dat zij de bovenzinlijke dingen (die buiten den kring der ervaring' gelegen zijn) mede onder de voorwerpen onzer kennis rangfchikken.
Ik kan. mij flegts twee wegen voordellen, langs welken men zoude kunnen trachten,
<? om
(*) Philopfeud. § 33. Opp. T. III. p. 51.



flaat der critifche Wijsgeerte, enz, 19-
om Kant te wederleggen, te weten, of door zijne bewijsgronden aantetasten, of door zijne Helling zelve te betwisten. De laatfte weg ware, buiten twijfel, de korttte, en de zekerfte. Want, al viel 'er öp de bewijsredenen, van welken de groote Wijsgeer zig bedient, hier of daar iets aantemerken; bleef het nogtans, immer, mooglijk, de Helling zelve, door betere gronden, te regtvaardigen. Is, in tegendeel, de mooglijkheid, tegen Kant, bewezen, dat wij, met onze kennis, tot de zaaken op zig zeiven, of tot hec bovenzinlijke, kunnen doordringen; zoo moeten alle bedenkingen, hoe fchranderlijk uitgedacht , als iedele fophisterijen , vervallen, Ondertusfchen is mij, onder alle Kant's Tegenfprekers, niet één eenige bekend geworden, die dezen weg betreden heeft. Allen kiezen zij den eerften, dat is, den gemaklijkHen, maar tevens den flegtften. Allen tasten zij de bewijsgronden aan, die hij heeft aangevoerd, en die zij, doorgaands, verkeerdlijk verfiaan. — Van waar komt dit anders, dan dat zij geene kans zien, om hunne éigen Helling, behoorelijk, te ftaaven, en de kenbaarheid der bovenzinlijke dingen , voor ons, menfchen, aantetoonen ?
Om te beflisfehen, wat 'er van de mooglijkheid onzer kennis zij, aangaande dingen, B 2 die
$



so l. Brief, over den tegenwoordige»
die niet onder de zinnen vallen, begrijpt Gij ligtlijk, dat men de natuur van het menschÜjke kenvermogen moet onderzoeken, om te zien, of 'er in hetzelve, werklijk, krachten voor handen zijn, door welken wij ons de bovenzinlijke dingen, als bepaalde voorwerpen, zouden kunnen voordellen. Zijn 'er, daadlijk, zulke krachten in ons; dan moeten dezelven in onze Rede, dat is, ons verftandlijk vermogen, fchuilen: want in 'smenfchen zinlijke natuur kunnen zij, gewis, niet huisvesten. De groote vraag is, derhalve: wat voor krachten bezit onze Rede, op zig zelve aangemerkt; en zijn dezen van dien aard, dat wij, daar door, kennis, ten aanzien van het bovenzinlijke, kunnen verkrijgen? Van deze zijde, begreep de koningsbergfche Wijsgeer, te regt, dat het onderzoek moest begonnen worden. Wat tog anders wil de titel van zijn onftervelijk Werk: Critik der reinen Vernunft: beteekenen, dan een geheel redelijk onderzoek, wat onze Rede, op zig zelve alleen, na aftrek van het geen de zinlijkheid bijdraagt, doen kunne, om ons voorwerpen te doen kennen? Zij, derhalve, die Kant wederleggen willen, doen vergeeffche moeite, zoo lang zij niet, eensgelijks, door eene critiek der zuivere Rede, aantoonen, dat de menschlijke Rede, daadlijk, een vermogen van bovenzinlijke kennis bezitte. Dit
zal„



ftaat der critifche Wijsgeerte, enz. 21
zal, waarfchijnelijk, ad kalendas graecas gebeuren: altans de oude Wijsgeer fchijnt taamlijk gerust- te zijn (*), en zijne Critiek voor onwederlegbaar te houden. Gij, en ik, weten, hoe zeker hij dit voorfpellen konde.
Men heeft, tot nog toe, immer, uit zekere daadzaaken, tot zoodanig een vermogen befloten, en zig, tot dat einde, op pfychologifche, cosmologifche, en theologifche ftellingen beroepen. Maar , gelijk Gij weet, Kant betwist deze ideën, of zuivere redebegrippen zeiven, als daadzaaken, geenzins, maar wel de wezenlijkheid der kennis, aangaande de voorwerpen, waar omtrend zij verkeeren. Eerst moet men dus bewijzen, dat hier eene werklijke kennis, niet flegts van zekere, in de menschlijke Rede voor handen zijnde, ideën, maar van bovenzinlijke objecten, plaats hebbe. Hoe opus, hic laborl De ideën, ja, zijn 'er, en liggen in onze Rede: maar dezelven hebben eene geheel andere befternming, dan om, daar door, objecten te leeren kennen. Gij herinnert U, wat ik, omtrend dit onderwerp, in„ de Be-
gw-
(*) Zie dit Magazijn, I D. 1 St. bï. io5, en Vooral Kant zeiven, Prolegem. zu einer jtden künftigei 1 Metaphyjik. f. 19.
B 3



22 I. Brief, over den tegenwoordige»
ginzelen der kantifche Wijsgeerte (*), gezegd heb. Die ideën hebben geene betrek? king tot bijzondere voorwerpen, maar alleenlijk tot het verlland, en deszelfs oordeelen, en (trekken flegts, om,, daar aan, fynthetifche eenheid te geven. Zij hebben, eeniglijk, met het verftand te doen; gelijk het veritand alleen met de verfchijnzelen , of voorwerpen der ervaring'. Hoe zeer dus zulke ideën, in een' onderwerplijken zin, volkomenlijk, mogen gelden: blijft, nogtans, dcrzelver voorwerplijke wezenlijkheid problematisch , en kan zoo min bewezen, als wederlegd worden. Wat helpt mij dan, dat ik wete, dat 'er ideën van bovenzinlijke voorwerpen in mij zijn, en dat ik die, als regulative beginzelen , in het denken , behoeve? Ik vraag naar de voorwerpen zeiven Dezen nu kan ik niet kennen, of mij , eenigzlns, onder bepaalde, zaaklijke, merkteekens, met bewustheid, voordellen. Hier toe bezit mijne Rede geen vermogen; gelijk uit de Crifiek blijkt. Ook is niemand in ifeat, ora ééne enkele proeve van zulk een vermogen aantewijzen, Het is waar, een idé is reeds eene zekere voorftelling. Maar welk eene?
van
(*) I D. bl. 237 en III D. bi. 10 en vervoJgends.



flaat der critifche Wijsgeerte, enz. 23
van een blootlijk logisch wezen, waar door de kennis, in het minst, niet vermeerderd wordt.
De menfchen verwarren het denken , en kennen, het logifche wezen der dingen met derzelver wezenlijke natuur, en befluiten, uit de onderwerpiijke mooglijkheid, tot de voorwerplijke, of het werklijke beftaan, der voorwerpen van hun denken. Dit is eene ellendige verwarring, en de bron van veele andere dwalingen — louter bedrog der befpiegelende Rede, die zig zelve niet kent! Het is, voor -een' Wijsgeer, der moeite waardig te zien, hoe zij, die den critifchen geest misfen, zig dood praaten, wanneer men hun bewijst, dat zij een' geweldigen fprong doen. Een der zoodanigen, dien ik, daarom, Magito onder de anticritifche Wijsgeeren genoemd heb (*), andwoordde eenmaal: „ de fprong zij groot, of klein;
wij moeten denzelven noodzaaklijk doen, „ willen wij niet blijven hangen, en, tot ver„ moeijens toe, in denzelfden doolhof rondlo-
pen." Men zou denken, dat de Man, toen hij dit fchreef, zig en zijne Lezers, door
fpot-
(*) Voorrede vóór het IV, Deel mijner kantifche Begimelsn. bl. 7.
B 4



ö4 É -SnV/, öjw têgenwoordigen
fpotternij, wilde vermaaken. Maar neen: hij was in ernst, en wilde, waarlijk, Philofooph zijn. Door zulke Philofoophen moet men beoordeeld worden!
Ons denken drekt zig veel verder uit, dan ons kennen. Dit fpreekt van zeiven. Multa funt quae esfe concedimus: qualia fint ignoramus, zegt Vader Seneca (*); en het geen hij 'er, met betrekking tot 's menfchen ziel, bijvoegt, toont aan, dat hij, in de zaak, hetzelfde heeft willen te verdaan geven. Denken en kennen verfchillen veel. Nooit kan men dit genoeg infcherpen: om dat zij, die medepraaten willen, het nog niet begrijpen; het zij dat zij, door mangel van geestkracht, niet kunnen, het zij dat zij, door lust om, onverhinderd, te blijven voordfpringen, niet willen. Denhen heet, zig eene zaak, als logisch mooglijk, kennen zig dezelve, als reëel mooglijk, of werklijk beilaarde, voordellen. Bij het eerde, hebben wij flegts met bloote begrippen, bij het andere, met de voorwerpen zeiven, te doen. Het eerde is het werk des blooten verdands, het andere de daad van 't verdand, "door de bijdrage der zinlijkheid onderdeund. Wij
kun-,
i (*) Quaitt. nat, vii, 24.



flaat der critifche Wijsgeerte, enz, ag»
kunnen niet denken, dan door zuivere verftandsbegrippen, noch het geen wij denken, of gedacht hebben, leeren kennen, dan door aanfchouwingen. Dezen allen zijn, bij ons, in dezen ftaat, zinlijk; en dus kan ook ons verftand , zonder de zinlijkheid, niets kennen. Zoo lang men aan eenig voorwerp, alleenlijk, denkt, blijft hetzelve, ten aanzien zijner kenmerkende hoedanigheden, voor ons, ge? heel onbepaald : doch, wanneer men een voorwerp kent, verkrijgt hetzelve zijne bepaling, door onmiddellijke voorftelling' van deszelfs hoedanigheden, of praedicata.
Wy kunnen, derhalve,- de bovenzinlijke dingen, die buiten den kring der mooglijke ervaring gelegen zijn, wel denken, gelijk wij alles denken kunnen, wat geene tegenftrijdigheid influit: maar geheel wat anders is het, die dingen te kennen. Dit volgt nog, geenzins, uit het denken. Ook hebben wij geen' grond ter waereld, om onze zuivere verftandsbegrippen op bovenzinlijke dingen toetepasfen. Wij bedriegen ons, zoo dikwijls wij dit doen, en fpringen van 't eene grondgebied, op het andere, over,. Dewijl aan 't verftand geene andere voorwerpen, dan aanfchouwingen en verlchijnzels, kunnen gegeven worden, en de Rede geen ander voorwerp heeft, dan flegts het verftand zelve, £ 5 aan



26* I. Brief, over den tegenwoordige»
aan welks regelen zij, door hare ideën, die ware grensbegrippen zijn, eenheid geeft; zoo moet volgen, dat 'er, voor verftand cn Rede, niets mooglijk zij om te kennen, dan het geen, door de zinlijkheid, als ftof, den verftande wordt toegereikt. Ideën kunnen ons, hier, zoo weinig helpen, als begrippen des verftands. Te regt fchrijft Heumann (*): 1'opinion fausfe fur fufage des idees a feit naitre beaucoup d'erreurs, et peut-être at-elle enfanté tous les égeremens des Philoibphes anciens et modernes, II fut réfervé a la Philofophie critique de faire connoitre la nature des idéés et leur véritable ufage dans les opérations de 1'entendement humain, de détruire par-lh toutes les rêveries des Philofophes, et de terrasfer enfin les monstres d'une imagination effrénée, la fuperstition, le fanatisme, et 1'intolérance." Indien wij dus in ftaat waren, om het bovenzinlijke te kennen, zoude het, door middel van aanfehouwingen , moeten wezen. Doch, buiten Geestenzieners van den fwedenburgfehen ftempel, zal, niet ligtUjk, iemand dit beweeren. Met zulke luiden nu, die geesten zien, kunnen wij, geen van beiden, ons inlaten, naardien wij, met opzigt op deze zaak, voor
ons
(*) Principes morwx di la Philofophie critique. p. 45,



figat der critifche Wijsgeerte, enz.
ons zeiven, eene foortgelijke bekentenis moeten afleggen, als Aelianus deed, ten aanzien van het zingen der zwaanen. „ Ik heb, fchrijft de Man (*), nimmer eene zwaan hooren zingen; mooglijk ook niemand.' '
Wijders, geeve ik U, volkomenlijk, regt, mijn Waarde! wanneer Gij meent, dat de leibnitziaanfche School de verwarring der begrippen, in het gemelde opzigt, aanmerkelijk, heeft vermeerderd.
Volgends hare onderftelling, zijn de begrippen, die, als noodzaaklijke voorwaarden van het menschlijke denken, in ons kenvermogen gegrond zijn, te gelijk kenmerkende hoedanigheden, of praedicata, der dingen, in het algemeen , en de logifche verftandsx wetten, naar welken wij denken moeten, tevens wetten, die, ten aanzien der dingen, op zig zeiven , algemeenlij k gelden , en in beginzelen van volftrekte algemeenheid kunnen worden voorgefteld. Het menschlijke verftand zal, derhalve, door zijne <(gelijk men zegt) aangeboren begrippen, niet flegts voorwerpen van mooglijke aanfehouwing' , maar ook het geen voor de zinnen onbereikbaar
(*) Van. hill- I- 14-



■*8 | Brief, over den tegenwoordige»
baar is, kunnen leeren kennen. De ontleding dier begrippen en algemeene Hellingen, door welken men wil dat alle dingen zullen bepaald , en gekend worden , noemt die School met den trotfchen naam van Wezen» , kunde, of Ontologie.
Wanneer wij deze hoogvliegende wetenfchap, meer van nabij, bezien, vinden wij in Haar, geenzins, het geen men voorgeeft: .maar, blootlijk, eene ontleding van het& zuivere menfchenverfland — met andere woorden, niets dan onze eigen begrippen, en de grondvoorwaarden, zonder weiken ons verftand zig niet één ding kan voorftellen. De algemeene beginzelen, welken wij, daar, bij elkander vergaderd vinden, betreffen fleo-ts ons begrip, aangaande de mooglijke voorwerken: maar niet de voorwerpen, op zig zeiven, afgefcheiden van de bewerking' des menschlijken verftands, Wijl nu deze wezenkundige hoedanigheden en beginzelen niet gehaald zijn uit de aanfchouwing' der voorwerpen, maar uit het nazinnen over de algemeene wetten, welken ons verfland, in het denken en beoordeelen, noodzaaklijk volgt; zoo kunnen ook die begrippen ons geene de minfte kennis, aangaande het wezen der dingen zelve, verfchaffen. Bepaalde, zaaklijke, kenmerken, waar door wij het eene van het



fïizat der critifche JVifsgeerte, ent. 29
andere onderfcheiden, kunnen wij niet, dan door aanfchouwing', leeren kennen — en deze, wederom, kan, uit haren aard, eeniglijk, omtrend verfchijnzelen, die de ervaring geeft, plaats hebben. Wil men, uit eene gegeven aanfchouwing', tot het beftaan van iets anders befluiten: dan moet, of dat zelve ons, door eene'vorige aanfchouwing', reeds bekend zijn; of het drukt llegts eene betrekking uit, door welke ons verftand, volgends zijne wetten, genoodzaakt is den grond van die zaak, in het gemeen, te denken. Onze kennis van den wezenlijken grond zeiven wordt, derhalve, daar door, geene hairbreedte, vergroot. Zoo noemt men, bij voorbeeld, den algemeenen grond der voorftellingen, kracht, of vermogen, om zig iets voor teflellen. Doch , wanneer iemand zig gong inbeelden, hier door, nu kennis verkregen te hebben, aangaande het geen den grond der voorftellingen werkiijk uitmaakt, die zoude zig, naar uw en mijn oordeel, geweldiglijk, vergisfen: wijl wij, door dat woord, niets meer te verftaan geven, dan alleen de wijs, op welke ons verftand de voorftellingen moet bevatten. Dat geen, wat den grond zeiven der voorftelling', eigenlijk, uitmaakt, wordt, door het begrip van kracht, of vermogen, in 't geheel niet bepaald; zoo dat men het, daar door, van andere dingen
zou-



30 I. Brief, over den tegenwoordige»
Zoude kunnen onderfcheiden, en, alzo, bij gevolg, kennen: maar hetzelve wordt, door ons verftand, blootlijk, gedacht als iets, dac met eene gegeven werking — naamlijk de . voorftelling — in onmiddellijk verband ftaat. De algemeenheid der wezenkundige beginzelen en grondftellingen berust, eeniglijk, op de ontwikkeling' van die praedicata, of hoedanigheden, welken in 't begrip van een onderwerp reeds liggen opgefloten. Daar nu dit begrip zelve uit de bron van het bloote verftand gefchcpt is, hoe zoude het ons dan tog, bij mooglijkheid, meer kunnen leeren, dan alleen den aard van ons eigen verftand, of de algemeene grondvoorwaarden, met welken de voorwerpen , die aan het verftand, ter bewerkinge , immer gegeven worden, noodzaaklijk overeenkomen?
Gij weet, de Tegenfprekers meenen zig te redden, door te zeggen, dat onze kennis van het bovenzinlijke zig wel niet tot het bijzondere uitftrekt, maar egter tot het algemeene bepaalt. Maar Gij ziet tevens, dat dit hen niets helpen kan. Want wat willen zij, met deze woorden, anders, dan dat de mensch het bovenzinlijke , niet door aanfchouwingen, maar door begrippen, kent? Doch hoe komen wij aan de praedicata, welken deze begripperi bevatten, om dezelven



/iaat der critifche Wijsgeerte, enz. 31
ven op het geen niet zinlijk is toetepasfen? Zeker niet, door aanfchouwing': want dan zoude men, aan bovenzinlijke voorwerpen, hoedanigheden , die door de zinnen worden waargenomen, moeten toefchrijvcn, en dushet begrip van iets bovenzinlijks, daadlijk, vernietigen. Hoe dan? ook niet door analogie, of overeenkomst: want hoe zou deze ons over de grenzen van het zinlijke leiden, daar het bovenzinlijke, als zoodanig, volgends deszelfs begrip, geene gelijkheid mee het zinlijke •'heeft? 'Er blijven, derhalve, geene andere algemeene praedicata overigt om het bovenzinlijke te bepaalen (zo dit anders door ons konde gefchieden), dan zulken, die niet zinlijk zijn. Maar van deze foort kennen wij geene anderen, dan de noodzaaklijke denkformen van ons verftand , die, door den grooten Koningsberger, met een aristotelisch woord, categorie'n genoemd worden, en, door Hem, uit den aard van ons kenvermogen, afgeleid, en te gelijk in het helle licht geplaatst zijn. Dat geen , waar door deze denkformen nader bepaald worden, zijn, wederom, aanfehouwingen van onzen innerlijken, of uiterlijken zin.
De 'vraag is, hier, bij gevolg, of wij, door middel van de zuivere verftandsbegrippen, eenige kennis van bovenzinlijke voor-
wer-



3ü I. Brief, over den tegenwoordigeri
werpen verkrijgen kunnen ? Kant zegt, neen. Zijne Beftrijders zeggen, jcii Hoe dan tog? vraagt men hen natuurlijk. Hun andwoord is, doorgaands: „ door een befluit, welk gegrond is in het inzien der mooglijkheid van dat geen, wat ons in de ervaring gegeven is." Door ervaring, of ondervinding, worden ons zekere praedicata gegeven, en zijn ons dus bekend. Nu befluiten wij, zeggen zij, dat 'er eene zelffiandigheid wezen moet, in welke die praedicata zijn, fchoon wij die zelfftandigheid; door onze zinnen, niet kunnen waarnemen: om dat wij ons, zonder dit begrip, geene praedicata kunnen voordellen. Dit begrip ontflaat, derhalve, in ons, door zinlijke hoe* danigheden , die ons gegeven zijn, en die, zonder eenen bovenzinlijken grond, niet zouden kunnen plaats hebben. Zoo befluiten wij, dat het eenvoudige, werklijk, beftaat, om dat het zamengeftelde, door het eenvoudige alleen, als mooglijk kan gedacht worden. Dewijl nu het zamengefteide werklijk is, "moet ook het eenvoudige werklijk zijn: want het laatfte is de grond van het eerfte.
Men moet zig waarlijk verwonderen, dat zij, die dus befluiten, zeiven het bedrog niet bemerken, en, in plaats van den grond dier begrippen aantewijzen, en derzelver oor-
fprong



F fiaas der critifche Wijsgeerte, *nz. p
fprong te verklaaren , beftendiglijk, in een' cirkel ronddraaijen. Wie heeft immer tegengefproken, dat wij ons geene hoedanigheden kunnen voorftellen, noch zinlijke verfchijnzelen waarnemen, ten zij wij eene zelfftandigheid, als derzelver grondflag, denken? Wie logende ooit , dat wij allen grond hebben , om het geen voor de zinnen onbereikbaar is, te onderftellen ? Maar de vraag is, of die grond, welke ons, noodzaaklijker wijze, bepaalt, om zoo en niec anders te denken , in het voorwerp te zoeken zij, dan of dezelve in het onderwerp, dat is, in de natuur van ons kenvermogen, fchuile. Het laatfte is, daadlijk, het geval. Ons verftand is zoodanig georganizeerd, dat wij öns geen voorwerp, in zinlijke aanfchouwing' gegeven, anders dan door het begrip van zelfftandigheid, kunnen voorftellen. Doch hoe wil men nu, uit deze onderwerplijke geaardheid, zonder een' geweldigen fprong te doen , tot de zaak zelve, of het voorwerp, befluiten? Immers geeft ons dit begrip geen inzigt, hoe genoemd, in de natuur der dingen, ja bevat zelfs niet het algemeenfte kenmerk van dezelven. Het is flegts eene betrekking, welke door dit begrip wordt uitgedrukt — en betrekkingen kunnen ons, nimmer, de wezenlijke natuur der dingen leeren kennen. Het geen wij eene zeljjlandigII. Deel. C heid



34 t 'Brief, over den tegenwoordige»
heid noemen, is niet het ding zelve, waar w de hoedanigheden voorhanden zijn: maar alleenlijk het begrip van 't ding, zoo verre dat den grond van hetzelve, naar onze voortelling, bevat. Om, derhalve, de zelfftandigheid, als een ding, op zig zeiven, te öepaalen, zoude men haar, door een of ander inwendig, praedicatum, moeten voorftellen.
Dit doen wij, zeggen zommigen: want Wij bepaalen eene zelfftandigheid, als iets, dat blijft, of bef endig is. Maar is dan dit blijvende niet, wederom, zelve flegts een zinlijk kenmerk? Indien dus het begrip van zelfftandigheid daar door bepaald wordt, kan hetzelve, bij gevolg, niet op alle dingen, maar alleen op het zinlijke, worden toegepast: want het bovenzinlijke is ook aan geene voorwaarden van tijd onderworpen. Bepaalt men, derhalve, het begrip van zelfftandigheid, op die wijze; zoo vernietigt men, terftond, de algemeenheid van dat begrip: om nu niet te zeggen, dat deze bepaling zelve, wederom, eene bijzondere regtvaardiging vordert.
Het is U bekend, hoe de dwaze inbeelding, dat onze kennis zig mede tot het bovenzinlijke uitftrekt, den voortreffelijken Leis-
njtz



faat der critifche Wijsgeerte, ent 35
nitz zelven tot onderdeüingen gebragt heeft; van welken zommigen 'er zoo wonderfpreukig uitzien, dat men wel eens getwijffeld hebbe, of de fchrandere Man, waarlijk, in ernst geweest zij. . Eenigen tijd geleden , maakte ik .deze aanmerking in een gezelfchap. Een der Aanwezenden loeg om dezelve, en zeide, eindelijk, dat Kant , zijnes oordeels , in den grond, hetzelfde leerde , wat reeds Leibnitz geleerd had. Na hem, op eene vriendlijke wijze, de fpreuk van Catullus: rifu inepto res ineptior nulla est: herinnerd te hebben, vroeg ik naar bewijs. Zie hier, waar op het. nederkwam ! „ De hoogde roem van Kant, zeide hij, bedaar immers daar in, dat hij den fleutel der Bovennatuurkunde heeft gevonden, door zekere grondbegrippen en beginzelen te ontdekken, welken het menschlijke kenvermogen, uit zig zelven, , als wetten, aan de voorwerpen, Om zoo te fpreken, voorfchrijft. Wel nu! dit geheim heeft Leibnitz, reeds lang vóór hem, ontdekt. Ook hij heeft de dingen; door ons verdand, doen bepaald worden."
Convertir un Docteur est une oeuvre . imposfible, zegt Voltaire (*); en nogtans waagde ik, dit moeilijk werk te beproeven,
(*) Li cours de la mture de l'homme.
C a



3*5 I. Brief, over den tegenwoordige»
en het hemelsbreed onderfcheid, tusfchen de critifche Wijsgeerte, en het ftelzel van Leibnitz, aantetoonen. Het lust mij, den hoofdzaaklijken inhoud van dit gefprek U, hier, aftefchrijven. Leibnitz, zeide ik, wilde, volgends den geest zijner geheele leere, niet, gelijk Kant, de verfchijnzelen, maar de dingen, op zig zelven, die-boven het bereik der zinnen zijn, door het menschlijk kenvermogen bepaalen; en even dit is de bron van zoo veele onbewezen, en onbewijzelijke, onderftellingen, als 'er in zijne Schriften voorkomen. Tot dit einde fchiep zijn vindingrijk vernuft eene waereld vol monaden van verfchillende foorten, en voegde daar bij de leer der voorbepaalde harmonie — beide onderftellingen, om welken eenigzins behaagelijk te maaken, wederom, andere onderftellingen moesten verzonnen worden. Nu was de zaak klaar, en de mensch op eene hoogte van kennis gevoerd, waar wij hem, zonder duizelig te worden, naauwlijks kunnen naöogen. Want is elke monade, die wij menschlijke ziel noemen, gelijk hij zegt (*), een fpiegel der geheele waereld; ontvangt zij in-
druk-
(•) In zijn kêrt hegrip der Mmadokgie, ten dienfte van Prins Eugenius opgefteld, in het Hollandscb, door j. Petsch, uitgegeven, en agter de Thttdki gevoegd.



ftaat der critifche Wijsgeerte, enz. 37
drukzelen van het Heelal, naar de onderfcheiden betrekkingen, welken zij tot de overige monaden heeft; is zij zelve een beeld der Godheid, met welke zij, uit kracht der Rede , en der eeuwige waarheden, in zekere gemeenfchap ftaat; heerscht 'er, tusfchen de voorftellingen, en gewaarwordingen, van alle die verfchillende monaden, in weêrwil van den onderfcheiden graad van klaarheid, nogtans, de volmaaktfte harmonie, zoo dat de eene voorftelling, volgends het beginzel der genoegzame Rede, uit de andere ontfta, en met die van de overigen, op de volkomenfte wijze, overëenftemme: dan verdwijnt het zinlijke, naar mate de klaarheid der voorftellingen grooter is, en de kennis van den mensch wordt, van zelf, bepaald tot het geen wij bovenzinlijk noemen. Dan is kennis van het zinlijke flegts verwarde voorftelling, door de veelheid der indrukzelen van de verfchillende monaden, welken het Heelal uitmaaken, geboren. „ Elke ziel, zegt hij, daarom, kent het Oneindige; zij kent alles: maar verwardlijk." De grond onzer voorftellingen, zelfs' ook onzer aanfchouwingen, of onmiddellijke voorftellingen is dan, gelijk de Idealisten zeggen, een bloot idé; de gantfche zinlijke waereld flegts fchijn ; en, behalve de monaden, of voorftelkrachten, op zig zelven, is 'er niets wezenlijks. — Geheel anders C 3 phi-



38 I. Brief, over den tegenwoordigen
philofopheert de Koningsberger. Bij . Hem is de zinlijke waereld, als .werklijk gegeven, het eigenlijke voorwerp der menschlijke kennis; en verder kan deze zig niet uitftrekken, om dat wij geen vermogen bezitten, om de dingen, ontdaan van die bekleedzelen, waar in zij ons verfchijnen, te bevatten. Volgends den aard van ons zinlijke en verftandlïjke vermogen, zijn wij, in 't aanfehouwen en denken, aan zekere wetten gebonden, die den omvang onzer kennis bepaalen tot de ervaring , of tot de verfchijnzelen , die wij in ruimte en tijd waarnemen. De toepasfing der . grondftellii-gen van ons verftand op onze zuivere zinlijkheid, of oorfpronglijke wijze van aanfehouwen — deze is het, welke ervaring voor ons eerst mooglijk maakt, en den omtrek der ervaring, te gelijk, bepaalt tot de waereld der verfchijnzelen, waar van ruimte en tijd de eenige grondflagen zijn- De wetten van ons kenvermogen, uit zuivere zinlijkheid en zuiver verftand afgeleid, brengen wij over op de Natuur, als noodzaaklijke wetten van het geheele mechanismus der verfchijnzelen , die ons in de ervaring gegeven 'worden. De grond, nogtans, van alles, wat wij waarnemen , moet ons onverklaarbaar blijven, en ligt buiten de grenzen onzer kennis; wijl ons verftand, zonder toepasfing' zijner oorfpronglijke begrippen op aanfehouwingen,
niet



fiaat der critifche Wijsgeerte, enz. 39
niet werken kan, en wij niet weten, of deze onze begrippen, ook buiten de waereld der verfchijnzelen, ten aanzien der verftandswezens, van eenige beteekenis en toepasfing' zijn.' Alle dogmatifche Bovennatuurkunde, derhalve , ook der genen, die den laatften grond onzer voorftellingen in ideën vinden, en alle veifchijnzelen in monaden, of eenheden, willen oplosfen, is, te eenemaal, dwaas en vermetel. Kortom, Kant verfchilt, zeide ik, van uwen Leibnitz, of Wolf, zoo veel, dat ik dezelven bijna Tegenvoeters zou durven noemen.
De Doctor deed, hier op, zijn best, om Kant, ten minften, mede tot een' Idealist te maaken, waarfchijnelijk om, daar door, de verwandfchap der Critiek met de Leibnitzianerij te toonen, Is het geen Idealismus, zeide hij, te beweeren, dat wij, eigenlijk, flegts onze voorftellingen kennen ? Neen: andwoordde ik, mids men maar niet ontkenne, dat 'er, buiten de voorftelling, een wezenlijke grond der verfchijnzelen zij, Zelfs ligt, in het begrip, der aanfchouwinge, reeds opg'efloten, dat onze voorftellingen, op de eene of andere wijze, ons onbekend, in het voorwerp gegrond zijn, fchoon wij de natuur van hetzelve, als eene zaak, op zig zelve, C 4 niet



40 l Brief, over den tegenwoordige»
niet kennen , maar flegts door de vocrflelling', welke de, door ons kenvermogen bewerkte, verfchijnzelen in ons voordbrengen, ten onzen aanzien, bepaalen moeten.
Vervolgends, nam het gefprek eene andere wending, waar mede ik U niet wil bezig houden; en, eindelijk, begonnen zommigen te boerten, en met grooten bijval, van Falk's Tasfchenbuch, en Nicolai's Sempromvs Gundibert, te praaten. Ik eindigde mijne zamenfpraak, over dit onderwerp, met de aanmerking', welke de groote Wijsgeer zelve, op het einde zijner voorrede, vóór de metaph. Anfansgründe der Rechtslehre, gemaakt heeft, „ Wanneer het , zegt hij daar, volgends Sciiaftsbury's meening, een niet verachtelijke toetfleen der waarheid van eene leer is, indien dezelve het belagchen (van oncritifche Ignoranten , waar onder hij, even te voren, den Boekverkoper Nicolai, niet onduidelijk, noch ten onregte, had gerangfchikO verdragen kan; dan moet 'ook, door den tijd, de critifche Wijsgeer eens zijne beurt krijgen, om,.eindelijk, en met reden, te lagchen, wanneer hij de papieren zamenfielzels der genen, die, een' tijd lang, het hoogde woord voerden, het eene na het andere, ziet indorten, en alle derzelver aanban-



ftaat der critifche Wijsgeerte, enz, 41
hangers verftuiven — een lot, welk hun, onvermijdelijk, boven het hoofd hangt!"
Dan, ik merk, dat mijn gefchrijf, over de critifche Wijsgeerte, onder de hand, reeds wijdlopiger is geworden, dan ik zelve verwacht had. — Gij zijt, ik weet het, een liefhebber van anecdoten, die groote Mannen, inzonderheid die eenen Kant betrefFen, en wildet gaarne met Dezen, als mensch, bekend worden, gelijk Gij hem, als Wijsgéer, kent. Lees, tot dit einde (want ik heb thands geen' lust tot affchrijven), zo Gij gelegenheid vindt, een' brief, geteekend L. P. in den Jahrbüchern der preusfifchen Mo■narchie, Januar. 1799. Deze Jaarboeken komen, zederd den aanvang der regeering' van den tegenwoordigen Koning , te Berlijn , maandlijks, uit. Gij zult zien, dat Kant niet minder groot is als mensch, dan hij als Geleerde en Wijsgeer is. Doch ik wil nu van dit alles zwijgen, om U nog, over bijzonderheden van eenen anderen aard, te onderhouden. — ■— — — — — —
Denk, voords, om het geen Gij mij beloofd hebt. Schrijft mij, onder anderen, omtrend Fernow, of hij nog te Rome zij, en hoe het ga met zijne voorlezingen.
C 5 Waar-



42 I. Brief. ov. den regenw./laat der crit, Wijsgl
Waarfchijnelijk, is hij dezelfde, die, voorleden jaar, in het elfde Stuk van Wieland's teutfche Merkur, een narigt van den tegenwoordigen toeftand der konst te Rome gegeven heeft. ■ — Vaar wel, mijn Waarde! Groet uwe Echtvriendin voor mij, en vergeet onze vriendfchap nimmer.
Amfierdam, Meij 1790.
PROE-



:. i II. " f! 43
PROEVE
Eener opheldering van de Critiek der zuivere Rede,
D e zucht naar geftadige vermeerdering 'van kennis is den mensch aangeboren : zijne pogingen zijn, beftendiglijk , daar heenen gericht; en naar maate de kring zijner kundigheden uitgebreider wordt, groeit . deze aandrift naar kennis en wetenfchap aan. Gelijk bij den vrek, de gouddorst, met het toenemen zijner fchatten, grooter wordt, verkrijgt de weetgierigheid in den, zig meer en meer befchavenden, waereldburger, bij zijne onophoudelijke naarvorfchingen , eenen grooteren aanwas.
Niet alleen de zinnenwezens en de zichtbaare waereld, maar ook de bovenzinlijke gewesten, de loutere verftandswczens, de geesten — worden de voorwerpen zijner rustelooze naarfpooringen en beipiegehngen. Hoe dikwils ook in 't onzerzoek naar den aart en de natuur dezer laatften, en den grond des beftaans der eerften, te leurgefteld; hervat hij egter, geduuriglijk, dezen ondankbaa-
ren



44 H. Proeve eener opheldering van de
ren arbeid, als of hij zig van den eindelijken goeden uicflag verzekerd hield. Het bezef zijner diepe onwetendheid verftrekt hem flegts tot eenen nieuwen prikkel. En geen wonder! want de bewustheid van eenig gebrek moet, natuurlijk, den behoeftigen fteeds tot de vervulling van hetzelve, ten minften, zo lang hij dit mooglijk acht, aanzetten. Allereerst dan, wanneer hem van deze onmooglijkheid blijkt, kan men, billijker wijze, verwachten, dat hij zijnen vruchtelöqzen arbeid ftaaken zal.
I De vraag: „ wat, en in hoe verre, kun„ nen wij weten?" is, derhalve, van het grootfte belang voor den onderzoekenden mensch. Het antwoord op dezelve moet hem, buiten tegenfpraak, ter richtfnoer ver* ftrekken in het aanwenden zijner pogingen, tot vermeerdering' zijner kennis, en hem te rugg' houden in 't naarjagen van 't geen niet te verkrijgen is. Deze vraag, ondertusfchen, is moeilijk te beandwoorden , en laat zig, bij nader inzien, ook op deze wijze, voorftellen: — „ Hoedanig, en van welk eenen aard, is het kennende vermogen, welk, oorfpronglijk, in onze natuur aangelegd is, en op welke zaaken kunnen wij hetzelve toepasfen, ten einde kennis, aangaande dezelven, te verkrijgen?" — Het volledig en alles afdoen-



Critiek der zuivere Rede.
45
doende antwoord op deze vraag wordt ons, in de critifche Wijsgeerte van den Hoogleeraar iMMANuëL Kant, gegeven. Deze waarlijk groote en diepdenkende Man ontwierp, daar toe, een veel omvattend, en naauwkeurigliik ontwikkeld zamenftel, onder den naam van Critiek dèr zuivere Rede, waar in hij de natuur van ons kenvermogen, tot op des] zelfs allereerfte en oorfpronglijke beftanddeelen, ontleed, en, daar door, de mooglijkheid, en den geheelen omvang van de, voor ons, in dit leven, verkrijgbaare kennis aangetoond en bepaald heeft.
Van hoe veel gewigt en belang zoodanig een weluitgewerkt en oordeelkundig onderzoek voor de Wijsgeerte zij, gevoelt een ieder, die het bejammerenswaardige van den ijverigen, maar vruchteloozen, arbeid van zoo veele voortreffelijke en kundige mannen gevoelt, en berekenen kan, hoe veel meer nuts deze arbeid aan hunne natuurgenooten zoude hebben kunnen aanbrengen, wanneer zij op eenen vasteren grondflag gebouwd, en vooraf den aard van onze zielvermogens onderzogt hadden, eer zij het waagden, zig in het onderzoek van de natuur, en den grond van het beftaan, der dingen zelven te verdiepen, en in dien doolhof der menschlijke redeneeringen intedringen.
Het



46 ïï. Proeve eener opheldering1 van de
c-Het. moet% derhalve, der moeite welwaudfg zvjr, na, zoo dikwijls, in dien doolhof, zonder' voorafgaande kennis van het waare locaal,: omgedoold te hebben, eens dat vermogen, zelve te beproeven; en, naar zijnen ooripron,:.1;.jken aanleg, aftemeten, hoe verre het rcike, en waar zijn gebied eindige.
Dan , zullen wij, immer, tot de kennis van (ten waaren aard en de natuur van ons kenvermogen geraaken; zoo behooren wijvoor alles, te onderzoeken, op hoeveelerlei wijzen wij kennis, aangaande de dingen, verkrijgen.
Dït, nu gefchiedt op drieërlei wijzen: want eerstlijk , worden wij door de zinlijke voorwerpen, onmiddellijk aangedaan, en ontvangen indrukken van . dezelven; waar door dus onmiddellijke voorftellingen of vertegenwoordigingen, van deze of gene zaaken in ons ontftaaiK' ten tweeden, verëenigen wij deze, alzo onmiddellijk verkregen, voorftellingen , door dezelven onder begrippen optenemen; dat is, door dezelven onder deze begrippen , of aan meer zaaken gemeene voorftellingen , te rangfehikken en te verbinden* en voegen , ten der dm, verfchillende begrippen te zamen , om 'er oordeelvellingen of befluiten uit afteleiden.
De*



Critiek der zuivere Rede. ttf
Deze drieërlei wijzen van kennisverkrijging* onderftellen, en vorderen ook, even zo veel vermogens in ons, die, wel is waar, ten allernaauwften met elkander vereenigd zijn; doch welken wij egter, ter duidelijke ontwikkeling' van onae kennis, aangaande dit drievoudig vermogen, duidelijk uit één zetten, en afzonderlijk befchouwen moeten,
Wij bezitten derhalve, i. eene oorfpronglijke vatbaarheid in ons zelven, om door zinlijke voorwerpen aangedaan te kunnen worden, en indrukken van dezelven te ontvangen. Deze vatbaarheid is een lijdelijk vermogen, en wordt, in de critifche Wijsgeerte, zinlijkheid genoemd: 2. een werkend vermogen, waar door wij deze verfc heiden heid van indrukken , welken de voorwerpen op onze zinlijkheid maken , zamenvoegen , 'en , door dat middel, algemeene begrippen vormen, waar onder wij menigvuldige onmiddellijke voorftellingen van zaaken bevatten, op* nemen, of begrijpen, 't welk verftand heet: en 3 een, in ons aangelegd, vermogen, waar door wij, uit deze alzo middellijk verkregen begrippen, befluiten afleiden: welk vermogen Rede genoemd wordt.
De bloote indrukken, welken ik dus vat! eene zaak, bij voorbeeld, van dit boek bekom,



48 II. Proeve eener opheldering van de
kom, zonder iets meer, dat is , zonder dat ik de verfchillende deelsvoorftellingen van bladen, letteren enz. vereenig, en onder het begrip , of de algemeene voorftelling, van dat foort van dingen, welken men boeken noemt, opneem, en daar bij oordeel, dat de vereeniging van deze bladen en letteren een boek is ■— deze bloote indrukken (zeg. ik) verkrijgen wij door de zinlijkheid. Doch het algemeen begrip van boeken, waaronder ook dit boek behoort, wordt mij door het ver/land gegeven. Befluit ik nu verder, uit hoofde van den inhoud dezes boeks, tot deszelfs nuttigheid, dan is, bij dat befluit, mijne rede werkzaam: gelijk wanneer ik zeide: alle boeken welken eene ftrekking hebben om onze kennis op te helderen, zijn nuttig; nu heeft dit boek deze ftrekking: dus befluit ik, dat het nuttig is.
Hier uit ziet men, dat de zinlijkheid aan het verftand de ftof tot vorming' van begrippen , en het verftand aan de rede, eensgelijks, de ftof ter afleiding' van befluiten of oordeelvellingen levert. Zonder de indrukken der zinlijke voorwerpen, welken alleen door onze zinlijkheid mooglijk zijn, zouden wij geene begrippen — en zonder dezen, geene befluiten — kunnen vormen. Deze vermogens nu zijn, uit hunnen aard, niet
be-



Critiek der zuivere Rede. 0
bekwaam zig zelven te ontwikkelen, zonder behulp der indrukken, welken onze zinlijkheid van de voorwerpen ontvangt: want zonder dezen, zouden verftand en rede, beiden, gelijk uit het bovengezegde blijkt, de ftof hunner bearbeiding misfen, en dus niet werkzaam kunnen zijn. Ook de zinlijkheid zelve zoude onaangedaan, ledig, en zonder eenige gewaarwording, in onze ziel, voorhanden zijn, zoo lang wij ons niet in eenen toeftand bevonden, waar door het aan de voorwerpen der ervaring mooglijk wordt, indrukken aan dat lijdelijke vermogen medetedeelen, en op het zelve door hunnen invloed werkzaam te zijn. Even weinig tog als een fpiegel, in eene volftrekt duistere plaats, ongenaakbaar voor den minsten lichtftraal, van de hem omringende dingen eenige afbeeldzels ontvangt, even min zoude onze zinlijkheid, zonder den toeftand, waar door zij zig onder 't bereik van den invloed der voorwerpen bevindt, eenige gewaarwordingen, of aandoeningen, kunnen aannemen.
Dan, fchoon deze drie vermogens, niet vooraf, maar eerst na het ontvangen van zinlijke indrukken, gaande gemaakt, en in werking gebragt kunnen worden, volgt, hieruit, egter geenzins, dat die vermogens zelvert, eerst door die indrukken, in de ziel ontftaatt II. Deel. D zou-



•£o II, Proeve eener opheldering van de
zouden. Want, zullen wij indrukken van eenig voorwerp ontvangen, en daar door aangedaan worden; zoo moet 'er, vooraf, reed9 zoodanig een lijdelijk vermogen in onze natuur aangelegd zijn, waar door het eerst mooglijk wordt, die indrukken in zig optenemen, en, als 't ware, intedrinken. Zoo zal een fpons het water influrpen, het glas de lichtftraalen in zijne geheele zelfftandigheid opnemen, en, daar aan, van alle zijden, zo zulks door een ander terugkaatfend ligchaam niet belet wordt, doorvloeijing verleenen. Dit onderdek een lijdelijk vermogen, dat is, eene vatbaarheid in beide deze zaaken, om vogt en lugt te ontvangen, en optenemen; en deze vatbaarheid om te ontvangen, moet, natuurlijk, eerder beftaan dan het ontvangen zelve: dewijl dit laatfte, zonder die ontvangbaarheid, onmooglijk, en niet denkbaar is. — Is dit nu waar van de zinlijkheid; zoo moet het ook, met opzigt op het verftand, om dezelve reden, waar zijn, en, naardien dit een werkzaam vermogen is, nog zoo veel te dringender, bij een' ieder in 't oog vallen. Want, vruchteloos, zou de 'zinlijkheid, aan het verftand, haare onmiddellijke voorftellingen, of vertegenwoordigingen, van zinlijke voorwerpen (welken zeer gevoeglijk aanfehowwingen kunnen genoemd worden) ter bearbeiding', dat is, ter vorming' van begrippen, aanbieden;
wan-



Critiek der zuivere Rede» '■ 5 r
wanneer het vermógen om begrippen te Vormen niet, vooraf', in ons bertond, en in onze ziel voorbereid lag. Wie tog kan zig eene werking, zonder vooraf beftaande kracht, denken? Op dezelfde wijze, zou 'er ook nimmer eenig befluit, uit deze begrippen, afgeleid kunnen worden, wanneer wij, vooraf, zoodanig een vermogen, waar door dit gefchiedt, niet, oorfpronglijk, bezaten.
Wij vinden ons, derhalve, gedwongen, meé alle zekerheid, te befluiten, dat 'er in onze natuur zulke oorfpronglijke grondflagen zijrl aangelegd, welken, wel is waar,allereerst,door de indrukken van de voorwerpen der ervaring, Zoodanig, als wij door aanfehouwingen ^ daar van verkrijgen, opgewekt worden; doch juist daarom, te voren, in ons beftaan moeten, dewijl Zonder dit. eerder beftaan, zoodanig eene opwekking en in werking brenging -- en dus' noch eenige ondervinding , noch ervaring, Voor ons mooglijk zoude zijn: fchoon het, van de andere zijde, even waar is, dat deze oorfpronglijke grondflagen van ons kenvermogen, zonder bijkomende ervaring , nimmer opgewekt en in werking gebragt, of ontwikkeld kunnen worden, en wij dus ook nimmer eenige kennis verkrijgen zouden.
De twee hoofdbronnen, derhalve, waar Da uk



$2 II. Proeve eener opheldering* van de
uit alle onze kennis ontfpringt, zijn (?) de-' ze in onze natuur, oorfpronglijk, aangelegde grondflagen onzer kennisfe, welken wij, voor zoo verre zij op zig zelven, zonder bijmengzel van eenige ervaring, vooraf, in onze natuur gegrond zijn, en alzo een afzonderlijk beftaan hebben, het zuivere kenvermogen kunnen noemen, en (a) de ervaring.
Ten aanzien dezer twee hoofdbronnen, is onze kennis ook tweevoudig, te weten, oorfpronglijk verkregen kennis, welke wij, na dat ons kenvermogen eerst door de ervaring ontwikkeld is geworden, vervolgends, oniifhangelijk van die ervaring, uit ons zelven voordbrengen; en afgeleidde, dat is, zoodanige kennis, welke wij, wel even zeer als de eerstgenoemde, door middel van dat zuivere henvermogen, doch tevens gepaard, en met behulp der ervaring, tot ftand brengen: waarom wij dan ook de eerfte zuivere, en de andere ervaringkennis noemen.
Nu is het, volgends het geen boven reeds gezegd is, wel waar, dat onze kennis — zoo wel zuivere, als ervaringkennis — geen* aanvang kan nemen, eer ons eenige ervaring gegeven zij: want door deze moet ons kenvermogen eerst ontwikkeld worden; en dus, zou het, oppervlakkiglijk, kunnen fchijnen,
als



Critiek der zuivere Rede.
53
als of alle onze kennis, zonder onderfcheid, tot ftand gebragt wierd, wel eensdeels, door middel van ons oorfpronglijk kenvermogen , maar, egter, niet anders, dan door behulp der ervaring': met andere woorden, dat alle onze kennis ervaringkennis ware. Dan, dit is ook flegts loutere fchijn, door verwarring', en gebrek aan juiste onderfcheiding' ge« boren: want, fchoon ons kenvermogen kan gezegd worden, allereerst, door de ervaring in werking gebragt te zijn; zoo volgt daar evenwel, wederom, niet uit, dat dit vermogen, éénmaal, op deze wijze, in werking gebragt zijnde, in 't vervolg, zonder behulp der ervaring, geene kennis zoude kunnen voordbrengen. Het tegendeel is zoo zeker, dat 'er, zonder zuivere kennis, geene afgeleidde, of ervaringkennis, mooglijk zijn zoude: dewijl de eerde aan de laatfte, éénheid, verband , en zamenhang, zonder welken geene kennis begrepen, of gedacht kan worden, geven moet: want om te kennen, moeten wij verlcheiden voorftellingen aan één, en tot een geheel verbinden, waar toe eene daad of werking vereischt wordt, welke (dit blijkt van zelven) niet door de ervaring, maar door het kenvermogen moet uitgeoefend worden, Deze verbinding — deze aanéénfchakeling — huisvest, derhalve, in ons, en de wijzen dier verbindingen zijn ons oorfpronglijk eiD 3 gen-



54 II. Proeve eener opheldering1 van de
gendom, welken wij dus ook, niet in d3 voorwerpen der ervaring , maar in onzen eigen aanleg, zoeken en opfpooren moeten. De kennis, derhalve, welke wij, aangaan-? de deze wijzen, of manieren, van opvatten, en aan één fc hak el en, verkrijgen, kunnen wij niet uit de ervaring, maar door de ontwikkeling van ons kenvermogen, dat is, uit onzen eigen ooifpronglijken aanleg, putten en opdelven. Zoodanig eene kennis is, derhal* ve, oorfpronglijk verkregen, of zuivere ken? nis. Alle menfchen ontwikkelen, zeker? lijk, deze zuivere kennis niet, met die on« derfcheidende fcherpzinnigheïd , waar mede dit in de critjfche Wijsgeerte gefchiedt, noch geven, zoo zorgvuldiglijk, afzonderlijk acht op' dat geene , wat ons kenvermogen , alléén, uit en door zig zelven, voordbrengt, en wat, aan den anderen kant, de ervaring daar bij mengt: doch egter doen zij zulks werktuiglijk, en zonder het optemerken, telkens, wanneer zij de eerfte grondbeginselen, welken tog bij alje menfchen dezelfden zijn, en zijn moeten, op de voorwerpen der ervaring, met overtuigende zekerheid, en nood•eaaklijkheid, toepasfen.- Een voorbeeld, fchoön niet in all n opzigte voldoende, zal egter bij de bechouwing van deze tweërlei foort van kennis, tot eenige opheldering' kunnen die$en; — Laten wij, hier toe, een werktuig,



Critiek der zuivere Rede. 5$
ter bearbeiding' van zekere ftof zamengefteld en ingericht (gelijk als een koornmolen) nemen Wanneer wij hetzelve in werking op de ftof, waarop het deze werking uitoefent, befchouwen, zullen wij, daarbij, de kennis van dit zamengeftelde werktuig, zeer ligdijk, en zonder infpanning, onderfcheiden van de kennis der bewerkte ftof (het meel> Ondertusfchen, is in de volledige kennis dezer bewerkte ftof, de kennis van de bewerkende molen, reeds, eenigzins, opgefloten en vermengd: want wij kunnen geene vermaalde itoi, zonder vermalende werking, denken: even min als wij, van zoodanig eene werking, eenie; denkbeeld zouden kunnen vormen, zon- . der van de wijze, waarop zulk eene daad gefchiedt, eenig - het zij dan meer of min duidelijk - begrip te hebben. Desnietteo-enftaande, is de kennis van de mechamfche zamenftelling van dit werktuig, als zoodanig, geheel en al van die der bewerkte ftof onderfcheiden; en fchoon de eerfte in de katfte reeds vervat zij, is zulks, egter, omgekeerd, zoo niet. - Even zoo nu hangt onze ervaringkennis, als bevattende eene vermenring van de vormende, en ftoflijke kennis, wel van de zuivere, - doch deze, geenzms, van de kennis der ervaring, af.
Van welk een nut deze onderfcheiding
D 4 van



$<S 11 Proeve eener opheldering van de
ZtZ " fif' in °nderZOek **> aard van ons kenvermogen, zij, zal in he£
vervolg nader blijken.
Wanneer het ons nu te doen is, om van de waare gefehapenheid des mensehlijken kenvermogens, en van deszelfs oorfpronglijke gronüftagen, als de voornaamfte bron, waar ™ alle onze kennis ontfpringt, eene meer duidelyke, en meer ontwikkelde, kennis te hebben; zoo zal het nodig zijn, bij de verdere befchouwing der drie, te voren opgegeven, hoofdvermogens onzer ziel, zinlijkhei,l, verftand, en rede, van dezelven, zonvuhhglijk, al dat geen aftetrekken, wat 'er met behulp der ervaring, als een bijmengzel uit eene vreemde bron, bijgekomen is; want, «an eerst, zullen wij zeker kunnen zijn, dat het geen wij op deze wijze overh-uden, alJeen tot ons oorfpronglijk zuivere kenvermogen behoort; terwijl de kennis, welke wij daar door, verkrijgen zullen, met re4' zuivere kennis der zuivere zinlijkheid, des zuiveren verftands, en der zuivere rede zal mogen genoemd worden.
Die kennis, welke door infpanning der zuivere rede zelve (gelijk men nu ligdijk oegrijpt) alléén kan verkregen worden, en welke, uit haren aard, de beginzelen van
al-



Critiek der zuivere Rede. *•>
alle kennis, {van voren) gelijk men in de fchoolen fpreekt, bevatten moet, maakc het voorwerp dier Wetenfchap uit, welke door den grooten Kant, het allereerst, tot een regelmatig zamenftel gebragt is, onder den naam van Critiek der zuivere Rede. Deze Wetenfchap houdt zig, alzoo, bezig met de beoordeelende naarvorfching van 't zuivere kenvermogen, en de, daar uit voordvloeijende, oorfpronglijke kennis , fpoort derzelve bronnen op, en wijst hare grenzen aan.
Daar wij nu, boven, gezien hebben, dat de menschlijke rede zig bezig houdt met de begrippen des verftands , en het verftand met de onmiddellijke voorftellingen der zinlijkheid, welken deze laatfte, volgends eenen haar oorfpronglijk eigen' aanleg, van de voorwerpen, die de .ervaring haar aanbiedt, ontvangt-, zullen wij, bij den eerften aanvang van alle ouze kennis beginnende, ook, in de eerfte plaats, moeten onderzoeken , waar in de oorfpronglijke aanleg der zinlijkheid beftaat.
De zinlijkheid is, gelijk wij zeiden, een lijdelijk vermogen van onze ziel, waar door wij onmiddellijke voorftellingen ontvangen, door indrukken , die onmiddellijk door de D 5 voor-



58. II. Proeve, eener opheldering' van de
voorwerpen ontdaan. Dit vermogen nu kan door de voorwerpen niet anders aangedaan worden, dan volgends de, aan dat vermogen eigen, wijzen van aangedaan te worden, dat is, volgends zekere noodzaaklijke regels, of wetten, uit hoofde van welken, het ons onmooglijk is, op eenige andere wijze, zoodanige onmiddellijke voorftellingen te verkrijgen. De oorfpronglijke aanleg van onze zinlijkheid moet dus beftaan in deze noodzaaklijke wetten, waar aan dit lijdelijk vermogen verbonden is, eer wij nog door voorwerpen, werklijk, worden aangedaan.
Doch nu is de vraag: hoe ontdekken wij deze noodzaaklijke regels, of wetten, volgends welken wij, zonder eenige uitzondering, beftendiglijk, op de zelfde wijze, door alle zinlijke voorwerpen aangedaan worden, en weike wetten dus de voorwaarden uitmaaken, onder welken alleen, onmiddellijke voorftelling, met andere woorden, onder welke al« Jeen, zinlijke aanfchouwing, mooglijk is?
Deze ontdekking kan, gelijk men nu reeds vermoedt, met geenen gewisferen uitflag gedaan worden , dan door, eerstlijk, onderfcheid te maaken, tusfehen dat geen, dat wij, in de menigvuldige en veelerhande foorten van onmiddellijke voorftellingen, ook op
ver-



Critiek der zuivere Rede. 5<)
verfchillende wijzen, gewaar worden, en waarnemen, (b. v. de veelarleie waarnemingen van een* boom , eene i pen , een boek, een geluid, deze of gene reuk , den finaak enz., welken allen, niet alleen onderfcheiden en van elkander verfchillende , maar ook geheel ongelijkfoortig zijn), en tusfchen dat geen, waar door wij dat menigvuldige, verfchillende, en ongelijkfoortige, in die voorftellingen, naar zekere betrekkingen geregeld, en wel altijd, op dezelfde noodzaaklijke wijzen van regeling , dat is, volgends algemeene , en voor allen gel dende wetten, tot éénheid brengen. Dit; veelerleie, in alle deze voorftellingen, kunnen wij gevoeglijk de jïof, het eenerleie, daar tegen, de form der aanfchouwing' noemen.
Dit onderfcheid is van veel belang: dewijl de ftof der aanfchouwing, en de verfcheidenheid derzelve, tot de zinlijke voorwerpen; de form, in tegendeel, tot onzen oorfprong? lijken aanleg, en de wijze, waarop wij, noodzaaklijk, door de voorwerpen aangedaan ■worden, behoort.
Wanneer wij nu, vervolgends, in de tweede plaats, van de onmiddellijke voorftellin-? cTPn. die wü van de voorwerpen verkrijgen, é de«



66 II. Proeve eener opheldering van de
deze '/lof, in onze gedachten, aftrekken, moeten wij natuurlijk alleen de form overhouden. En het is op deze wijze, dat wij tot de ontdekking komen van die noodzaaklijke regels, of wetten, volgends welken wij, zonder eenige uitzondering, door voorwerpen aangedaan worden, dat is, volgends welken , wij ons het menigvuldige in de aanfchouwingen, naar zekere onderlinge betrekkingen, tot éénheid in order gebragt, voorftellen.
Wat houden wij nu in onze gedachten over, wanneer wij van de onmiddellijke voorftellingen (aanfchouwingen) de ftof, of het menigvuldige der waarnemingen en gewaarwordingen, aftrekken? uDan houden wij, zeker, niets anders over, dan de form, de zuivere , bij alle voorftellingen van zinlijke voorwerpen, dezelfde, noodzaaklijke, en onveranderlijke aanfchouwingen, of voorftellingen, van ruimte en tijd»
Dezen houden wij, zeker, na deze aftrekking, in onze gedachten, over, zonder dat wij, bij gebrek aan onderfcheiding van ftof en form, in de voorftellingen, gevaar lopen, ook de form aftetrekken, en, zoo doende, niets overtehouden. Want deze twee zuivere voorftellingen van ruimte en tijd, zijn, zoodanig, aun den aard en de natuur van onze zinlijk-



Critiek der zuivere Rede. 6ï
lijkheid verbonden, dat het ons volftrekt ortmooglijk is, dezelven weg te denken. Ja, hoe zeer ik mij voorftellen kan, dat dit boek, deze of gene zaak, ja zelfs alle zinlijke voorwerpen, niet beftonden; dat zekere gebeurtenisfen niet voorgevallen waren; zoo zoude ik mij , egter, niet kunnen voorftellen , dat 'er geen tijd, of ruimte ware. Deze voorftellingen van ruimte, en tijd zijn zoo onaffcheidbaar, algemeen , zonder eenige uitzondering, noodzaaklijk, aan alle voorftellingen van zinlijke voorwerpen verknocht, dat wij bij de grootfte infpanning van onze verbeeldingkracht, niet in ftaat zijn, ons eenig zinlijk voorwerp, ja eenig wezen , welken aard wij hetzelve ook mogen toedigten , te fcheppen, zonder hetzelve in ruimte, en tijd, te plaatzen. Het waar, en wanneer, omvangt alle fchepzelen, zelfs die der buitenfpoorigfte verbeelding. Wij kunnen ons, ja, van zoodanige woorden bedienen, en, wanneer wij van geesten, en andere louter verftandige, of ligchaam. looze , wezens fpreken , dezelven bepaalen en omfcbrijven, als geene eigenlijke plaats vervullende, en zonder opvolging van oogenblikken beftaande. Zoodanig iets kunnen wij, zeker, te kennen geven; doch ons geenzins voorftellen. Van daar, dat wij ons de Godheid niet anders kunnen voorftellen,*
dan



<S& II, Proeve eener opheldering van dé
dan als alomtegenwoordig, en zonder begin etf einde, in zijn beftaan, of den geheelen' tij dj en de geheele ruimte vervullende. Wanneer wij ons dit allervolmaaktfte Wezen, naar onze wijze, in alle zijn grootheid, willen voorftellen, geven wij Hetzelve alle die grootfte en goede eigenfchappen, waar van wij eenig begrip hebben, in de hoogstmooglijke volmaaktheid, en befchouwen God dus ook, in onze gedachten , als met de grenslooze ruimte, en den eindloozen tijd omkleed : om dat wij geene andere wijze van aanfehouwen hebben, en dus ook geene andere kennen,
Deze beide zuivere voorftellingen van ruimte en tijd vloeijen, derhalve, uit de algemeene en noodzaaklijke wetten onzer aanfchouwing voord. Wij verkrijgen dezelven, oorfpronglijk, door de ontwikkeling onzer zinlijkheid, en niet uit de aanfchouwing der zinlijke voorwerpen: dewijl die aanfchouwing, zonder deze zuivere voorftellingen, niet mooglijk is: gelijk wij gezien hebben. Zij maaken dus het wezen onzer zuivere zinlijkheid uit, en moeten als de twee oorfpronglijke formen van dit lijdelijke vermogen ■—> als wetten onzer aanfchouwing, in onze natuur gegrond en aangelegd — vóór alle aanfchouwing van voorwerpen, in ons beftaande r- aangemerkt worden; dewijl de form, naar
r- en



Critiek der zuivere Rede. , 63
—. en de wet — volgends welke, iets gefchiedt, noodzaaklijk, eerder beftaan moet, dan dat geen, welk naar die form, en volgends die wet, gefchiedt.
Beide deze formen der zinlijkheid hebben dit met elkander gemeen, dat zij niet alleen met eene volftrekte noodzaaklijkheid, als omvangende alle zinlijke voorwerpen , zig aan ons opdringen j maar dat zij, dit altijd, op dezelfde wijze, doen, zonder anders te kunnen gedagt worden. Zoo zijn alle de eigenfchappen der ruimte, bij ons altijd, onveranderlijk, dezelfde. 'Er is flegts ééne, naar alle mooglijke rigtingen, zonder einde, uitgebreidde ruimte; en wanneer wij van meer dan ééne ruimte fpreken,' zoo denken wij die flegts, als deelen van eene en dezelfde onbegrensde ruimte, waar van alle de deelen, tegelijk, beftaan als in een vast geheel-, dat nergends afgebroken is. . Voords ftellen wij ons haar voor, als deelbaar in 't oneindige, als hebbende drie afmetingen lengte , breedte, en diepte , vervullende, of liever omvattende, met alle haare deelen, altijd, dezelfde plaats, en dus als onbeweegbaar. — Ook zoo ftellen wij ons de eigenfchappen van den tijd voor, als eene aanééngefchakelde grootheid, wier deelen nooit te gelijk, maar bij onafgebroken opvolging, beftaan ,



64 II. Proeve eener opheldering van de
ftaan, als maar ééne afmeting hebbende, eindeloos, en in 't oneindige deelbaar; zoo dat wij ons geen oogenblik, hoe klein, als 't kleinstmooglijke, voorftellen kunnen. Van deze eigenfchappen zijn wij niet bekwaam, al wenden wij, met ons verftand en rede, ook de grootfte pogingen aan, ons de minfte afwijking, of verandering voorteftellen.
Dat nu deze voorftellingen zig, noodzaaklijk, zoo en niet anders, aan ons voordoen, en dat dezelven van eene ftrenge algemeenheid zijn, levert reeds, uit zig zelven, een bewijs op, dat wij dezelven niet door ervaring verkregen hebben ; maar dat zij, noodzaaklijk, in ons woonen moeten: dewijl de ervaring, uit haren aard, ons niets noodzaaklijks, niets volftrekt algemeens, leeren kan. Deze leert ons wel, wat 'er zij, of gefchiede; maar geenzins,'wat volftrektlijk zoodanig zijn of gefchieden moete — zoodanig,
naamlijk, dat wij ons het niet— of anders
zün, of gefchieden, niet zouden kunnen voorftellen.
Zoo ftellen wij ons, een plant, een dier, een mensch, met alle derzelver eigenfchappen en hoedanigheden, voor, zonder dat wij egter ons gedrongen vinden, deze voorrwerpen,
als



CritpK oer zuivere Rede. 65
als noodzaaklijk, zoo en niet anders kunnende beftaan, te denken. Niets verhindert ons om te denken , dat het ook wel mooglijk zoude kunnen zijn, dat 'er geene plant, geen dier, geen mensch beftond; of dat deze voorwerpen met andere eigenfchappen en hoedanigheden , van die , welken wij thands in dezelven opmerken , onderfcheiden, begaafd zouden kunnen zijn, Even zoo is het met alle voorvallen, gebeurtenisfen, en de opvolgende veranderingen, welken wij aan de voorwerpen waarnemen. Allen kunnen wij ons dezelven voorftellen, als niet voorgevallen, niet gebeurd, niet veroorzaakt. Geene derzelven dringt zig, als volftrekt noodzaaklijk, aan ons op; en wij zijn bekwaam dat alles, wat wij ervaren, in onze gedachten, geheel anders te verzinnen. Alleen, ruimte en tijd, hebben niets toevalligs, niets, 't welk 'er ons door ondervinding van geleerd wordt.
Ook kan de ervaring ons de voorftellingen van ruimte en tijd, zoodanig als wij ons gedwongen vinden dezelven noodzaaklijk te denken, niet aanbieden: want nimmer nemen wij , eigenlijk gefproken , ruimte en tijd waar, of ontvangen indrukken, aandoeningen, of gewaarwordingen van dezelven; gelijk het geval zou moeten zijn, wanneer ruimte
II, Deel. ê en



€6 II. Proeve eener opheldering' van de
en tijd onmiddellijke voorftellingen waren, ons door de ervaring, in eene aanfchouwing gegeven: maar in tegendeel, wij ontvangen indrukken en gewaarwordingen van zinlijke voorwerpen, in den tijd, en in de ruimte, even als in zoo veele formen, waar in wij dezelven noodzaaklijk opvatten moeten. Wij zijn zoodanig bewerktuigd (geörganizeerd), dat wij «de indrukken der voorwerpen, niet anders, dan in die order, en dat verband, welke alleen van deze formen afhangt, aannemen kunnen. Van daar, dat wij ons de zinlijke voorwerpen, niet anders , dan in een zekere orde, in de geheele oneindige ruimte, gefchaard — en de veranderingen, die in dezelven voorvallen, op geene andere wijze, dan in den tijd aanééngefchakeld , kunnen voorftellen. — Van daar, dat wij ons ook geen denkbeeld van dingen kunnen maken, welken aan geen plaats of tijd verbonden zijn, om dat ons formen ontbreken, waar in wij die zouden moeten opvatten, om 'er aanfchouwingen van te verkrijgen.
Tijd en ruimte, behooren, derhalve, niet tot de voorwerpen, maar tot ons kenvermogen; fchoon wij in de voorwerpen alle die hoedanigheden,welken hen, noodwendig, door die formen medegedeeld moeten worden, ontdekken, b. v. de uitgebreidheid, de deelbaar*



Critiek der zuivere Rede. 6f
baarheid in 'c oneindige, het opvolgen der toeftanden van de voorwerpen, de drie afmetingen van lengte, breedte, en diepte. Zoo neemt het wasch de figuur en gedaante van den vorm aan, waar in het gegoten wordt; om dat de vorm die figuur, noodzaaklijk, aan de ftof, welke hij ontvangt, mededeelen moet. Dan, niettegenftaande deze mededeeling, behoort egter die figuur niet tot het wasch (de ftof), maar tot de vorm.
Op dezelfde wijze, kan onze zinlijkheid, ook geene andere indrukken, van de voorwerpen, ontvangen, dan gewijzigd (gemodifi* ceerd) naar hare oorfpronglijke formen , waar van alle hare onmiddellijke voorftellingen, of vertegenwoordigingen {reprenfentatien) van voorwerpen afhangen. Dezen kunnen ons, derhalve, niets van den aard der voorwerpen zelven, maar alleen de wijze, waarop zij ons aandoen, leeren kennen.
Daar deze aandoeningen , en indrukken, eensdeels (gelijk wij nu gezien hebben) van de oorfpronglijke formen onzer zinlijkheid, afhangen, maar,bovendien, naar de afzonderlijke organizatie, en verfchillendheid onzer vijf zinnen, ook voor zoo veelerleie verfchillende wijzingen en modificatien vatbaar zijn; zoo leveren de uitwendige zintuigen, E s ge-



68 II. Proeve eenet opheldering van de
gepaard met onze zinlijkheid, als de ontvangbaarheid onzer ziel, door middel van welken beiden, wij alleen aandoeningen met bewustheid kunnen ondervinden, ons flegts verfchijnzelen; dat is, zij leeren ons niet, wat en hoe de dingen op zig zelven zijn; maar wat zij, voor ons, zijn, en hoedanig zij ons voorkomen. Deze uitfpraak, hoe rigtig ook opgemaakt, en op welke onwederlegbaare gronden deunende, kan ons nogtans niet anders dan vreemd fchijnen. Van jongs af gewoon, deze verfchijnzels, als dingen op zig zelven , te befchouwen (en , volgends onzen zinlijken aanleg, moeten wij dit doen, en kunnen ook niet anders) , kunnen wij met deze beflisfing der rede, zelfs langen tijd, na dat wij van de waarheid dezer Helling, ten vollen overtuigd zijn, ons niet, dan met moeite, vereenigen. En geen wonder! onze geheele zinlijke natuur is 'er naar ingerigt, om voor voorwerplijk — geldig te houden, al dat geen, 't welk met betrekking tot ons flegts zoo gewijzigd is. Wanneer wij ons beeld in den fpiegel zien, en een ftok, in 't water gehouden , ons gebroken voorkomt, twijfelen wij niet meer, of dit voorkomen in de daad waar zij. En waarom niet? De ervaring leert ons hier de waarheid van den fchijn onderfcheiden. Doch geheel anders moet dit uitvallen, wanneer
on-



Critiek der zuivere Rede.
69
onze vijf zintuigen, gepaard met de wijze, waar op onze ziel daar door aangedaan wordt, als 't ware, in een verbond ftaan, en ter bereiking van een' en hetzelfde oogmerk vereenigd zijn, om ons de voorwerpen zoo. danig, en beftendig op dezelfde wijze, te doen voorkomen. De tusfchenkomst en beflisfing der ervaring is hier onmooglijk : dewijl zij het juist is , welke ons, volgends de oorfpronglijke wetten van ons kenvermogen , zoodanige aanfchouwingen levert, welken ons verftand, volgends zijne grondwetten, (gelijk uit het vervolg blijken zal) als louter voor-werplijk opneemt, d. i., als of ons, daar door, de waare aard der dingen op zig zelven in de ervaring gegeven werd; terwijl het alleen door de tusfchenkomst onzer Rede, waar door onze kennis tot de hoogstmooglijke volkomenheid gebragt wordt, uitgemaakt is, dat juist daarom, om dat ons geene andere aanfchouwingen, dan onder voorwaarde van — en gewijzigd naar — de formen onzer zinlijkheid, en de bewerktuiging onzer uitwendige zintuigen, gegeven worden, dezelven dus ook niet voorwerplijk, maar alleen o«derwerplijk, dat is, als geheel afhangelijk van de wetten onzes denkenden onderwerps (waar door eerst het ondervinden en ervaren voor ons mooglijk wordt), gelden kunnen.
E 3 On-



•70 II. Proeve eener opheldering van de
Onze wijze van aangedaan te worden geeft ons dus verfchijnzelen van dingen, en niet de dingen, zoo als zij waarlijk, op zig zelven, afgezonderd van onze manier van opvatting, beftaan en gefchapen zijn. Van die laatfte weten wij volftrekt niets, en wij kunnen 'er zelfs het minfte begrip niet van vormen. Gefteld al eens, dat wij, bij wijze van aftrekking, de dingen op zig zelven verklaarden te zijn dat geen, 't welk , na aftrek van de form, d. i. van de wetten van ons kenvermogen, van de verfchijnzelen in onze gedachten overbleef, en dat wij dus redekavelden : „ wanneer wij door aftrekking der /lof, in eene aanfchouwing, de zuivere form vinden: zoo moeten wij ook, na de afzondering dezer form, in eene aanfchouwing, alleen de pof3 of het aandeel, dat de voorwerpen op zig zelven, daar aan toebrengen, overhouden:" zouden wij, daar mede, egter geen' ftap verder, ter ontdekking van de waare gefchapenheid der dingen, gevorderd zijn: want, zonder nu nog aantetoonen, dat deze redeneering louter onzin is; vraage men zig flegts, Vv'ac wij, overhouden kunnen , wannneer wij de formen onzer zinlijkheid van de verfchijnzelen aftrekken ? Wat toch zijn voor ons voorwerpen, welken geene plaats beftaan , §1» geen' tijd vervullen? Wij kunnen
zelfs



Critiek der zuivere Rede. 71
zelfs de mooglijkheid van zulk een aanwezen niet bezeffen. —
Tijd en ruimte, zijn, derhalve, niet de formen der dingen, op zig zelven, of zoo als zij waarlijk, onafhangelijk van den zinlijken aanleg van ons kenvermogen, beftaan; maar de beide formen der verfchijnzelen. Dezen hebben alleen voor óns een wezenlijk beftaan, en wij kunnen ons met dezen ook maar alleen, als de eenige voorwerpen onzer ervaring, in den tegenwoordigen toeftand van ons beftaan, bezig houden.
Zo nu egter ons kenvermogen in niets anders beftond, dan in het lijdelijk vermogen om indrukken van voorwerpen te ontvangen , zonder dat hetzelve gepaard gong met een daadlijk vermogen, waar door wij onderfcheiden onmiddellijke voorftellingen (aanfchouwingen) in één begrip konden verbinden; zouden wij nimmer eenige kennis verkrijgen kunnen: want dan zouden dezen, zonder verband en zamenhang, in onze ziel voor handen zijn, en, door zig zelven, nimmer eenige eenheid verkrijgen. Daar nu juist onze kennis daar in beftaat, dat wij eene aanééngefchakeldheid van enkele voorftellingen, in maar ééne voorftelling — van verfcheiden zaamgeftelde voorftellingen, in E 4 één



IL Proeve eener opheldering' van de
één begrip — en van dezen wederom in algemeenere begrippen — bezitten, onder welke begrippen, andere voorftellingen, of begrippen, opgenomen worden; zoo moeten wij een vermogen bezitten, waar door wijdeze aanéénfchakeling te weeg brengen. Bij voorbeeld, wanneer wij voor de eerftemaal eene roos zien, zoo ontftaat, daar door, in onze ziel, de onmiddellijke voorftelhng van die roos: dan, deze voorftellin(dit beeld) bevat in zig de enkele voorftellingen van de deelen, waar uit zij beftaat de bladen, de fteel, enz. Deze enkele voorftellingen nu moeten in één gedachte vereenigd en aanééngefchakeld worden. Wanneer wij, naderhand, meer roozen zien, zoo nemen wij, bij elke befchouwing van eene roos, de onmiddellijke voorftelling van ieder dezer roozen, onder 't begrip, dat wij nu van een roos hebben, op, even als wij bij de befchouwing van roozen, tulpen, hyacinthen , en andere foorten van bloemen alle deze onderfcheidene foorten, onder het begrip van eene bloem,, opnemen. Dit alles kan de zinlijkheid niet doen, als zijnde flegts een lijdelijk vermogen: want deze verfchillende vereenigingen zijn daaden, waar toe verftand verëischt wordt.
Hoe zeer nu deze twee vermogens zeer
t na



Critiek der zuivere Redel 73
na aan elkander grenzen, ja, wel zoo, dat, zonder verftand, geene zinlijkheid, en, zonder deze, geen verftand, mooglijk zij; dac beide elkander wederkeerig vorderen, en men het lijdelijk vermogen, als een vatbaarheid om aangedaan te kunnen worden, en door aandoeningen, onmiddellijke voorftellingen van voorwerpen te verkrijgen , zonder verftand, 't welk aan die voorftellingen éénheid geeft, om die onder begrippen te kunnen opvatten, niet onderftellen kan; zoo moeten wij dezelven egter, ter opheldering vanr onze kennis, aangaande ons kenvermoogen, uit één zetten, en afzonderlijk befchouwen.
Daarom zegt de koningsbergfche Wijze , te regt. — QCrit. der reinen Vern., pag. 75-) •>•> Wanneer wij de ontvangbaarheid „ onzer ziel, waar door wij voorftellingen „ verkrijgen, voor zoo verre die op eene „ zekere wijze aangedaan wordt, zinlijkheid ,, noemen, zoo is het verftand, daarënte„ gen, het vermogen, om zelve voorftellin„ gen voordtebrengen. Onze natuur is zoo„ danig ingerigt , dat de aanfchouwing der „ zinlijkheid niet anders, dan zinlijk, zijn „ kan; terwijl het verftand het vermogen „ is, om het voorwerp van zinlijke aan„ fchouwing te denken. Geene dezer beide v, eigenfchappen kan de andere voorafgaan;
E 5 „ zon-



74 H. Proeve eener opheldering van de
'., zonder zinlijkheid kan ons geen voor^..werp gegeven, en zonder verjiand kan ,, het niet gedacht worden. Gedachten , 1 „ zonder inhoud, dat is, aanfchouwing, zijn „ ledig; en aanfchouwingen, zonder begrip„ pen, waar onder de aangefchouwde voor„ werpen opgenomen worden, zijn blind. Om „ deze reden, moeten wij, even noodzaaklijk, M onze begrippen verzinlijken (dat is, aan ,, dezelven een voorwerp in de aanfchouwing
toevoegen), als onze aanfchouwingen denk,, baar maken, of onder begrippen brengen. a, Beide deze vermogens hebben hunne ei„ genaardige taak , welke zij met elkander „ niet verwisfelen kunnen. Het verftand „ kan niet aanfehouwen, noch de zinlijkheid „ denken; maar alleen door hunne vereeni-
ging, verkrijgen wij kennis. Doch, daar-
om mogen wij het aandeel, dat elk hun„ ner, tot verkrijging van kennis, bijdraagt, „ niet onder één mengen; maar moeten het-
zelve, zorgvuldiglijk, van elkander afzonderen „• en onderfcheiden."
Zal, derhalve, onzezinlijkheid', van hare zijde, haar aandeel aan de kennis verfchaffen, zoo moet zij, door het verftand, als 't ware, tot het leveren van dat aandeel, geholpen worden, door het verzamelen, aanéénfchakelen, en in verband brengen der indruk-



Critiek der zuivere Rede» 75
drukken, welken de zinlijkheid van de voorwerpen ontvangt.
Dit nu kan het ver/land niet verrigten, dan door middel van een vermogen, 't welk de menigerleie zinlijke voorftellingen, tot een zinlijk voorwerp, of verfchijnzel behoorende, verbindt: want anders zouden (gelijk boven gezegd is) de enkele voorftellingen der deelen, nooit, als tot de voorftelling van eenig geheel behoorende, gedacht kunnen worden, en dus nimmer tot éénheid geraaken. Deze verbinding is het werk der yerbeeldingkragt. Doch dit verbinden kan niet gelijktijdig, en op eenmaal, maar moet opvolglijk, gefchieden. Ik kan, b. v., de enkele voorftellingen van de deelen dezer fchrijftafel, nimmer, tot de voorftelling van de geheele tafel brengen, of ik moet eerst alle de deelsvoorftellingen (hoe fchierlijk ik door mijne hebbelijkheid van verzamelen, hier ook in te werk ga) één voor één doorloopen. Ik moet het blad, en ,alle deszelfs gedeelten, de wijze waarop dezen bijeengevoegd zijn, de voeten, waarop het rust, de overeenkomst van het een met het andere , de afftanden s . waarop de voeten van elkander geplaatst, de wijze, waarop zij aan het blad verbonden , 4e onderfcheidene ftoften, waar van de verfchillende deelen dezer tafel gemaakt zijn ,
de



76 II. Proeve eener opheldering van de
de gedaante van 't geheel en die der deelen , — dit alles moet ik eerst ftuksge. wijze verzamelen ; wil ik alle deze menigvuldige indrukken , welke daar door in mijne ziel veroorzaakt worden, tot maar ééne waarneming verbinden. En tot dit ftuksgewijs en opvolglijk waarnemen, wordt vereischt, dat, bij het telkens voordgaan van de eene tot de andere waarneming, iedere vorige deelsvoorftelling, ook telkens wederom in de ziel hervoordgebragt worde, om eindelijk de geheele rei der verzamelde enkele voorftellingen, welke het betrachten van deze geheele tafel, bij opvolging, oplevert, te zamen in ééne voorftelling optevatten. Het vermogen, waar door deze hervoordbrenging gefchiedt, kan men het vermogen der hernieuwing, of reproductie, noemen. Dan, dit alles zou nog niets kunnen uitwerken, wanneer wij ons, bij iedere herhaling, of hervoordbrenging der vorige voorftellingen, niet bewust waren, dat het geen wij bij zulk eene hervoordbrenging denken, juist het zelfde zij, 't welk wij, te voren, door de eerfte voordbrenging der verbeeldingkracht, dachten. Dit vordert dus nog een vermogen in ons, 't welk wij bewustheid noemen.
Virbeeldingkracht, hervoor dbrengingkr acht (geheugen), en bewustheid, zijn, derhalve, het
drie-



Critiek der zuivere Rede, 77
drievoudige vermogen , waar door het verftand eenheid aan de verfchijnzels geeft, welken de zinlijkheid, door onmiddellijke aanfchouwing , ter verëeniging, aan het zelve aanbiedt. — Door het verftand, denken wij, derhalve, de verfchijnzels.
Even nu als het verftand eenheid aan een verfchijnzel, in de aanfchouwing van hetzelve, geeft, even zoo geeft het, aan veelvuldige, foortgelijke , verfchijnzels, eenheid in het begrip, waar onder alle die foortgelijke verfchijnzels opgenomen worden; wanneer b. v. het eene verfchijnzel, onder 't begrip van een' hond, een ander, onder dat van eene roos, opgenomen wordt — of algemeener — wanneer het verftand het foortbegrip van hond onder het algemeener begrip van dier opneemt. In zoo verre nu is het verftand het vermogen, om het algemeene, uit het bijzondere , te kennen: naamlijk, door bijzondere enkelvoudige voorftellingen, naar hunne foorten , onder begrippen op te nemen, deze foortbegrippen, als 't ware, wederom, aan elkander , door hoogere foorten, te verbinden, deze onder geflachtbegrippen, en deze geflachtbegrippen, wederom, onder hoogere op te nemen, en, zoo doende, een zamengefield geheel der kennis, door verbinding, op tè bouwen. Daar^ door wordt dus het algemeene uit het bijzondere



'78 II. Proeve eener opheldering van de
dere zamengefteld — en dit heet oordeelen of verdaan.
Nu zijn 'er verfchillende wijzen , waarop het verftand zijne oordeelen , door begrippen, op de verfchijnzels toepast, en tot ftand brengt; 't welk het niet zou kunnen doen, indien 'er, in den natuurlijken aanleg van het verftand, niet zoodanige regelen voor handen woien, volgends welken het zoodanige oordeelen vormt. De verfchijnzels maaken (gelijk wij gezien hebben) wel de ftof uit, welke het verftand bearbeidt, dat is, tot eenheid brengt in eigen bewustheid: doch dit kan het ve:ftand niet anders doen , dan alleen, volgends zijnen oorfpronglijken aanleg, waar in de regels en wetten, naar welken het werkzaam kan en moet zijn , alvorens, ons verfchijnzels gegeven worden , moeten voorbereid liggen: want derzelver aanwezen maakt allereerst het denken mooglijk, even als, door het aanwezen der formen van onze zinlijkheid, het ontfangen van indrukken mooglijk is. Daarom worden deze wetten des verftands, in onderfcheiding van den inhoud der oordeelen , of ftof des denkens, denkformen genoemd, en maaken dus, daar zij, even als de formen der zinlijkheid', onafhangelijk van- én voor- alle ervaring in onze ziel voor handen zijn, het zuivere verftand uit,
Daar



Critiek der zuivere Rede. 79
Daar nu het verpand, in deszelfs oordeelen, de ftof, die aan hetzelve in de ervaring gegeven is, onder zekere begrippen opneemt (want dit is oordeelen^: zoo moet het zuivere verftand zulke grondbegrippen , of oorfpronglijke begrippen , bezitten , waar in die ftof door hetzelve opgenomen kan worden. Het komt 'er dus flegts op aan , om deze oorfpronglijke begrippen te ontdekken.
Het fpreekt van zelven, dat, wijl deze oorfpronglijke begrippen, die de wetten des denkens zijn, de oordeelen, of verftandsdaaden , allereerst mooglijk maaken; alle oordeelen dan ook hunne form, of de wijs , waar op het verftand daar in oordeelt, van die oorfpronglijke of zuivere verftandsbegrippen ontleenen moeten. Derhalve, moeten wij dezelven in de formen van alle mooglijke oordeelen kunnen ontdekken: want zoo veele verfchillende formen van oordeelen , als 'er mooglijk zijn, ook zoo veele zuivere verftandsbegrippen moeten 'er , noodzaaklijk, zijn: dewijl de eerften van de laatften ontleend, en zonder dezelven niet mooglijk zijn. Even tog zoo onmooglijk het is, dat wij iets, buiten ruimte en tijd (de wetten of formen onzer zinlijkheid*), zouden kunnen aanfehouwen, ook even zoo min kunnen wij iets denken , dan alleen in die
zui-



80 II. Proeve eener opheldering' van de
zuivere verftandsbegrippen, die de grondwet ten van dat werkzaame vermogen zijn, 't welk wij verftand noemen.
In de formen der oordeelen, of de onderscheidene wijzen, waar op het verftand, in het vormen van een oordeel, werkzaam is, moeten wij tevens de oorfpronglijke formen van dit ons werkzaam vermogen ontdekken kunnen. Want een oordeel is het bewerkte, of gewrocht, van het verftand, dat in hetzelve werker of oorzaak is; en het verftand kan niet anders, dan door — en volgends —■ zijne grondwetten; d. i., in zijne formen, denken. Men denke hier aan het boven aangevoerde voorbeeld van eenen vorm, waar in het wasch, of eenige andere daar toe gefchikte ftof, juist die figuur en gedaante moet aannemen, welke die vorm 'er aan geeft, Om nu te weten , hoedanig zulk eene form zij, is het juist niet volftrektlijk nodig, dat wij dezelve in handen hebben, en bezigtigen: maar 't is genoeg , dat wij de daar in bewerkte ftof betrachten , om daar uit te befluiten, dat de figuur, welke de ftof aangenomen heeft, juist dezelfde, en geene andere zij, dan die, welke het vormende werktuig zelve bezit. Hoe zeer wij nu, hier door alleen, nimmer weten kunnen, op welke eene wijze die vorm, door den kunftenaar zelven, zamengefteld en vervaar-
/



Criikk dér zuivere Re dé. Si
Vaardigd zij geworden »-# want hier toe wordt meer vereischt, dan de bloote befchouwing der bewerkte ftof — weten wij egter, dat de, in het vormende werktuig aangelegde* form geene andere , dan die de bewerkte ftof aangenomen heeft, zijn kan; en, in zoo verre , doet het 'er niet toe , of het werktuig zelve een uitgebeiteld hout, een uitgeflagen ijzer, geboötzeerde klei, of gegroeide fteen zij; Genoeg ! Wat het dan ook «ij; het bezit déze, èri geene andere form, en deze form hebben wij, in dé bewerkte, of gevormde ftof, met eene ontwijfelbaare zekerheid ontdekt en opgefpoord. Even zoo is het met het verftand. Schoon wij het wezen onzer ziel* als voorwerp op zig zelven , onafhangelijk van de ondervinding en ervaring van onzen inwendigen toeftand , geenzins , kennen mogen * weten wij egter dit, dat het zielvermogen , 't welk wij verftand noemen, juist zoodanige formen, in zig voorbereid en aangelegd * * bezitten moet ^ als de formen der oordeelen ons aanwijzen: want dezen worden door het verftand bewerkt; tot welke bewerking, gelijk wij zagen, de zinlijkheid de ftof geeft.
Wy móeten, derhalve, zien, hoe veelerleie formen des oordeels 'er mooglijk zijn.
Deeu F A*



82 II. Proeve eener opheldering van de
Al het geen nu in een oordeel uitgedrukt, of te kennen kan gegeven worden, beftaat, CO in den omvang, of veelbevattendheid, van een oordeel, als uitfnaakende het begrip eener hoegrootheid in het oordeelen; of (2) in het geen, wezenlijk, in dien omvang opgevat wordt, of het begrip eener hoedanigheid (liever behoedanigdheid), in het geen opgevat wordt; of (3) in de betrekking, die 'er tusfchen meer opgevatte zaaken gedacht wordt; of, eindelijk, (4) fcj de betrekking van het oordeel tot het oordeelende verftand: met andere woorden — in de wijze, of hoedanigheid, van het oordeel, met opzigt op onze kennisfe. Op geene andere wijzen, kan het verftand, in het vormen van eenig oordeel, werkzaam zijn. Want, daar het verftand zijne oordeelen, door begrippen alleen , op voorwerpen toepasfen kan, en wij dezelven niet anders denken kunnen, dan , of als hoegroot, of als hoedanig, of als in betrekking met andere voorwerpen , of, eindelijk, als in betrekking tot onze eigen ' wijze van denken , dat is, volgends de fchoolgeleerde uitdrukking, welke Kant be* zigt, als iets modaals; zoo volgt daar uit, dat de formen der oordeelen , door deze vierërleie wijzen van denken, bepaald moeten zijn. De mooglijkheid van denken is, op deze wijze, geheel uitgeput; en andere wijzen,
vaiü



Critiek der zuivere Rede. 83
van deze onderfcheiden , of aan deze niet ondergefchikc, zijn volftrektlijk niet denkbaar, en het geheele begrip van denken is, doof deze grondige uitéénzetting, volledig gegeven. Indien het nu waar is , dat wij geene voorwerpen, anders dan in deze formen, denken kunnen, hoe zouden 'er dan nog meerdere, of andere, formen in onze oordeelen opgefpoort kunnen worden?
Wy gaan dus, hier in, volgends eenen onbedriegelijken leiddraad te werk — een beginzel dat niet faalen kan, om dat het door de mooglijkheid van 't denken zelve gegeven is. Wilde men dit beginzel beftrijden; zoo zou men moeten aantoonen, dat 'er nog andere wijzen van denken, of oordeelen, mooglijk waren , die aan de opgenoemden niet onderfchikt, noch tot dezelven terug gebragt konden worden. Doch om dit te doen, kunnen wij, vrijelijk, de fcherpzinnigfte denkers uitdaagen.
Naar deze formen, moet de ftof, die gedacht wordt, gewijzigd worden. Wanneer wij, derhalve, allen inhoud, of de ftof eenes oordeels, van alle mooglijke oordeelen aftrekken, en alleen op derzelver bloote formen acht Aaan, bevinden wij, dat dezelven tot de volgende vier hoofdklasfen, welken ie* F 1 des



#4 II. Proeve eener opheldering van de
der, wederom, drie foorten bevatten, kunnen en moeten gebragt worden; gelijk de volgende tafel, welke op deze analyfis, of uitéénzetting, gebouwd is, zal aanwijzen:
i.
Hoegrootheid (of omvang) der oordeelen,
a) Algemeene,
b) Bijzondere, of meervoudige, en
c) Enkelvoudige oordeelen.
2.
Hoedanigheid der oordeelen. *
d) Bevestigende,
e) Ontkennende, en
f) Bepaalende oordeelen.
3-
Betrekking der oordeelen.
g) Stellige, (in de critifche konstfpraak)
categorifche,
h) Onderftellige, hypothetifche, en
O Uitéénftellende, disjunctive oordeelen.
4-
Modaliteit, of betrekking der oordeelen m bet kenvermogen. j)E.



Critiek der zuivere Rede.
ft
Deze form der oordeelen brengt, mede, drieërleie foorten van oordeelen voord, welken , altijd, of bevestigend , of ontkennend zijn, alléén met deze kenmerkende eigenfchap, dat de bevestiging, of ontkenning, in de eerfte, aangaande de mooglijkheid, in de tweede, aangaande de werklijkheid, en in de derde foort , aangaande de noodzaaklijkheid verkeert. Daarom noemt Kant dezelven :
k) Problematifche, 1) Asfertorifche, en m) Apodictifche oordeelen.
Tot opheldering dezer tafel, zal het niet nutteloos zijn, van ieder dezer foorten een voorbeeld optegeven.
i. Wat de hoegrootheid, of den omvang, der oordeelen betreft:
a) Algemeene oordeelen zijn zoodanigen, welken volftrekt geene uitzondering toelaten, m'aar, het zij dezelven bevestigende, of ontkennende zijn, die bevestiging, of ontkenning, op een volftrekt geheel, waar in alle deszelfs deelen, zonder onderfcheid, of uitzondering, begrepen zijn, toepasfen. B. v. Alle dieren hebben gevoel. Geen mensch is alwetend.
F 3 In



86" II. Proeve eener opheldering van de
In het eerfte oordeel, wordt het gevoel hebben aan alle dieren toegekend. In het tweede, wordt het alwetend zijn van alle menfchen ontkend. In beiden, wordt 'er iets toegepast op alle de deelen van een volftrekt geheel, of op eene alheid. Zoodanig een oordeel nu, of toepasfing op eene alheid, zoude voor het verftand onmooglijk zijn, zonder dat 'er, vooraf, in hetzelve, het begrip , of de form, der alheid, waarin hetzelve de begrippen van mensch en dier opneemt, aanwezig ware. De alheid is, derhalve, een zuiver verf andsbegrip, 't welk wij ontdekken , door de ontleeding en ontbinding der algemeene oordeelen: en dit doen wij, door den inhoud der algemeenheid, of alheid, van die alheid zelve aftetrekken, wanneer wij niets, dan het begrip der alheid overhouden, 't welk zelve, voor geene verdere ontleding vatbaar, ons niets vertoont, dan de zuivere form, waarin hetsverftand andere begrippen, ZOO als die van menfchen, dieren, planten, metaalen, enz. opneemt. Op deze wijZè , ftuiten wij op de eerfte beftanddeelen van alle oordeelen, door welke eerfte beftanddeelen het denken, a'lerëerst, mooglijk wordt- Alheid, b, v. zonder ftof, welke daarin opgenomen wordt, beftaat nergends, dan alleen in ens verfland; en dit zal men, eveneens, aangaan-



Critiek der zuivere Rede. 87
gaande alle zuivere verftandsbegrippen, zoo bevinden.
b) Bijzondere, of meervoudige, oordeelen pasfen iets toe op eene menigte, dat is, op eene bepaalde grootheid, of op een' omvang van deelen, welke, in zoodanig een oordeel, als van het geheel afgezonderd, befchouwd wordt, niet als te zamen wederom een geheel uitmaakende , maar als eene verfcheidenheid. Wanneer wij deze oordeelen, op dezelfde wijze, als de algemeene, ontbinden, door den inhoud des oordeels, naauwkeuriglijk, van zijne form aftefcheiden, zullen wij op 't formeele 'van 't zelve , naamlijk, het zuivere verftandsbegrip der veelheid, als eerfte beftanddeel van hetzelve , fluiten. B. v. in deze oordeelen: Zommige pligten zijn moeielijk te vervullen. Eenige dieren leven maar éénen dag.
c) Enkelvoudige oordeelen pasfen iets toe op een enkel ding; niet als afgetrokken van een zeker geheel, of van eene menigte, maar als op een , op zig zelve ftaand, individu, of als deze, of gene zaak, of een' enkel perfoon, bepaaldlijk, ea afzonderlijk,bedoelende. Bi v. Homerus was een groot Digter. Deze vrouw heeft eene fchoone geflalte. Dit huis is het grootfte van de geheele pad. Deze F 4 o01"*



S8 II. Proeve eener opheldering van de
oordeelen zijn alleen mooglijk, daor het zuiVere verflandsbegrip der eenheid.
Alheid, veelheid, en eenheid, zijn zoo Veele foortlijke verbindingen, in de form dev hoegrootheid, afe geflacht, waar door het zutvere verftand den omvang des oordeels bepaalt, en eenheid in 't denken veroorzaakt. IVien verwarre deze laatstgenoemde eenheid me.: met het, mede alzo genoemde, zuivere verftandsbegnp. Want door alle formen des verftands, verkrijgt het oordeel eenheid, ook door dat der veelheid: dewijl alle verbinding en aaneenfchakehng, fchoon op verfchillende Wijzen., eenheid bewerkt.
Ij Ik ga over tot de hoedanigheid der Oordeelen.
d) Bevestigfnde oordeelen drukken eene hoedanigheid uit, welke aan de dingen als tot dezelven behoorende , toegekend wo'rdt; zoo dat, door het uitdrukken dezer hoeda, nigheid, tevens te kennen gegeven wordt, wat het ding wezenlijk zij, of tot welk geflacht, of welke foort het, eigenlijk, behoore. DooJ deze oordeelen, wordt onze kennis uitgebreid. B. v. als ik zeg: De kwik is een metaal, De mensch is een redelijk wezen.
e) Ont-



Critiek der zuivere Rede. 89
e) Ontkennende oordeelen, in tegendeel, drukken eene hoedanigheid uit, welke aan de zaak , welke men denkt, niet toekomt, waar door dus onze kennis, aangaande zoodanige zask, niet vermeerderd, maar alleen eene dwaling omtrend dezelve verhoed wordt. B. v. Een jïeen is niet gevoelig. Deze tafel is niet doarfchijnend.
f) Bepaalende oordeelen geven eene hoe* danigheid te kennen, welke bij 'eene zaak, als bloote bepaaling, gevoegd wordt; alleen om daar door den mooglijken omvang, dié daarom egter niet minder oneindig blijft, eenigzins te bepaalen 1 of om, tusfehen twee oneindige omvangen, waar toe dingen kunnen behooren, als het ware, eene grenslinie te trekken, om in een van die beiden, de zaak te ftellen. Wanneer ik, b, v. van de ziel zeg, dat zij niet fervelijk is; zoo heb ik, door een ontkennend oordeel, eene dwaling, omtrend het beftaan Tder ziel, veraijd. Maar dit oordeel is, bovendien, bevestigend: want, door te ftellen; de ziel is niet fervelijk, ftel ik* dezelve in den oneindigen omvang der niet ftervende wezens. Daar nu, van den gcheelen omvang der mooglijke wezens , een gedeelte ftervelijke en het ander onftervelijke wezens bevat; zco zeg ik, door deze (telling, niets anders, dan dat de ziel ééne van die
F 5 on-



90 II. Proeve eener opheldering" van de 1
oneindige menigte der dingen is, die overig blijven, wanneer ik den omvang der ftervelijke wezens daar van afzonder: waarom deze oordeelen dan ook wel oneindige genoemd worden. Deze form der oordeelen is dus geheel onderfcheiden van de bevestigende, en ontkennende; fchoon zij, volgends hare wijze van uitdrukken, ontkennend, doch, volgends het geen zij redekundig te kennen geeft, bevestigend is.
Tot het vormen dezer oordeelen, moet het verftand, naar even zoo veele formen, of zuivere verftandsbegrippen , werkzaam zijn. De bevestigende form, waar door eene zekere wezenlijkheid aan de ftof, of aan den inhoud van het oordeel, toegevoegd wordt, vordert dus, in het werkzaame verftand, het grond- of zuivere verftands-begrip der wezenlijkheid: de ontkennende form laat zig alleen tot het zuivere verftandsbegrip der ontkenning, dat is, ontkenning van wezenlijkheid, en de bepaalende form, tot — en van — dat der bepaling te rugg' en afleiden, zonder dat deze voor eene verdere ontwikkeling, of uitéénzetting, vatbaar zij.
3. Wat de betrekking der oordeelen belangt:
g) SfEL-



Critiek der zuivere Rede.
91
g) Stellige , of categorifche, oordeelen bevatten eene {telling, waar in'twee begrippen voorkomen, zijnde het eene de zaak waar van iets gezegd , en het andere dat geen, wat 'er van gezegd wordt, waar door de betrekking van dat gezegde tot de zaak, (dat is, in fchoolfche termen, de betrekking van het pradicaat tot het fubject) gedacht wordt. Zoodanig is het oerdeel: God is regtvaardig. — Dit oordeel is, volgends de hoegrootheid der oordeelen, een enkelvoudig y en, volgends de hoedanigheid, een bevestigend oordeel: doch het wordt hier flegts aangevoerd, als een Jlellig, of categorisch oordeel, voor zoo verre, door hetzelve, eene betrekking van regtvaardigheid, als pr<s± dicaat, tot God, als fubject, gedacht wordt. Dit houde men in 't oog, bij alle de aangevoerde voorbeelden van de ondericheiden foorten van oordeelen, waar in meer dan ééne form aangetroffen wordt: om dat het niet mooglijk is, een voorbeeld van eenig oordeel optegeven, dat flegts tot ééne form alleen behooren zoude, zonder dat het verftand niet, tevens, volgends eene andere form, daar in werkzaam ware: zoo als uit de boven aangehaalde Helling blijkbaar is, waar in de ftambegrippen der hoegrootheid, en hoedanigheid, even zeer als dat der betrekking, zigtbaar zijn. Die niet optemerken, zou verwarring



02. II. Proeve eener opheldering' van de
ring veröorzaaken, vooral in categorifche oordeelen, waar in deze drie formen , noodzaaklijk, voorkomen moeten. Deze categorifche oordeelen nu zouden , wederom, niet mooglijk zijn , wanneer 'er in 't yerftand, geen oorfpronglijk grondbegrip aanwezig ware, waar door deze betrekking van inhangende hoedanigheden, in een zelfitandig iets, gedacht wierd, Dit zuivere verftandsbegrip nu, is het begrip der zelfftandigheid, waar toevoeglijkheid, betrekkelijk, tegengeftcld wordt,
h) Onderstellige, of hypothetifche, oordeelen bevatten twee (tellingen, waar van de eene den grond van de andere, en deze, wederom, het gevolg van de eerfte uitdrukt. In deze oordeelen wordt, derhalve, de betrekking van eenen grond tot deszelfs gevolg gedagt. B. v. Wanneer 'er eene volkomen geregtigheid beftaat, dan zal het kwaade ge/Iraft worden. De beide (tellingen, welken dit hypothetisch oordeel bevat, zijn: 'er befaat eene volkomen gerechtigheid, en het kwaade zal gefraft worden. De waarheid dezer ftellingen komt hier in geene aanmerking. Men moet hier flegts de betrekking, welke 'er tusfchen deze beide ftellingen plaats heeft, opmerken. Deze betrekking is
het



Critiek der zuivere Réde. 93
het verband, dat 'er tusfchen eenen grond, en de gevolgen van denzelven, beftaat. Zoodanig een verband nu zouden wij niet kunnen denken, of in de voorwerpen opmerken, buiten het zuivere verftandsbegrip der oorzaak, waar van het afgeleid wordt; zonder dat dit zuivere begrip, van een hooger ftambegrip, afgeleid, of ontleend is, Tegen hetzelve (laat gewrogt over; en het is de betrekking tusfchen oorzaak, en gewrogt, welke door deze form gedacht wordt.
i) UiTeéNSTELLENDÈ, óf disjuncthe, oordeelen zijn zodanigen, waar in twee, of meer, ftellingen, in betrekking tegen elkander, gefteld worden} niet als uit elkander volgende, of, als of de grond der eene in de andere gelegen ware; maar zoodanig, dat de eene Helling alle de overigen uitfluit: zoo dat de waarheid maar in ééne der deelftellingen gele» gen zijn kan, en ieder van dezelven maar één gedeelte der rnooglijkheid uitdrukt; terwijl zij te zamen, gemeenfchaplijk, den geheelen kring , of omvang dier rnooglijkheid omvatten. B. v. wanneer ik zeg: De waereld beftaat, of door een blind toeval, of door inwendige noodzaaklijkheid, of door eene uitwendige oorzaak: dan neemt ieder dezer drie ftellingen een deel in van den gantfchen omvang der mooglijke kennisfe,
of



94 II. Proeve eener opheldering' van de
of van 't geen waar kan zijn, met opzigt op het beftaan eener waereld; terwijl allen te zamen dien omvang bevatten, en geheel innemen; zonder voor eenige andere ftelling, aargaande dat onderwerp, plaats over te laten. Door de valschheid van twee derzei ven, aantetoonen, blijft 'er flegts één , als waar, over: daar, in tegendeel, wanneer ik eene uit de drie voor waar aanneem, de twee overigen van zelven vervallen moeten. Hier is, derhalve, eene gemeenfchap van kennisfe, waarömtrend het verftand,op eene wederkeerige wijze,werkzaam is. Doch wederkeerige werkzaamheid des verftands vordert, wederom, een oorfpronglijk begrip, van voren, in dit werkzaam vermogen, waar onder zulke op elkander werkende ftellingen, aangaande zaaken, welken het verftand zig voorftelt, opgenomen worden, naamlijk, het zuivere verftandsbegrip der gemeenfchap, of wederkeerige werking.
4. Eindelijk, moet ik fpreken van de modaliteit, of betrekking der oordeelen tot tns kenvermogen.
Dezr form der oordeelen is van de drie vorigen geheel onderfcheiden. Want, daar de hoegrootheid, hoedanigheid, en betrekking, geheel alleen tot de n inhoud der oordeelen behooren, dat is, tot de voorwerpen, welken
ge-



Crittek oer zuivere Rede. 95
gedagt worden; drukt de modaliteit alleen de waarde uit, welke het oordeel bezit, in betrekking tot het denken, en bepaalt de wijs, waar op het denkende onderwerp, in het oordeelen, werkzaam is.
Ook volgends deze form, zijn 'er drieërlei foorten van oordeelen mooglijk, welken deze betrekking te kennen geven — te weten:
k) Problematische oordeelen , waar in men het bevestigen, of ontkennen, als flegts mooglijk aanneemt.
1) Asfertorifche , waar in men dat, als waar — en
m) Apodictifche, waar in men dar, als noodzaaklijk, befchouwt.
De eerfte (problematifche) drukken iets denkbaars uit, naamlijk, de rnooglijkheid: zoo als in de ftelling: Misfchien wordt de maan, even als onze aarde, door redelijke wezens bewoond.
De tweede (asfertorifche') geven iets te kennen, als werklijk beftaande, dat is, als kenbaar. B. v. De mënsch bezit rede.
De derde (apodictifche) ftellen iets, als volftrektlijk niet anders denkbaar zijnde; gelijk: Ieder cirkel heeft een middenpunt.
Deze drieërlei verftandsdaaden vorderen weder, om dezelfde reden als de voorgaande,



96 II. Proeve eener opheldering van dé
den, even zoo veel denkformen, of zuivere Verftandsbegrippen; naamlijk, rnooglijkheid\ en, daar tegen overgeftelde, onmooglijkheid•, beftaan, en niet beftaan, noodzaaklijkheid; en toevalligheid*
Óp deze wijze hebben wij nu alle de oorfpronglijke ftambegrippen van het zuiveré verftand, als zoo veele werktuigen, of liever krachtdaadige, in de natuur van ons kenver^ fnogen aangelegde, krachten, opgefpoord en gevonden. De leiddraad, dien wij volgden* is zeker uit de ervaring ontleend; egter tot geen ander einde, dan om 'er het ftoflijke, of den inhoud, dat is, het bijgemengde uit de ervaring van aftezonderen, en, dus doende, niets overtehouden, dan dat geen, 't .welk het verftand, in ieder ervaringöordeel, door eigen oorfpronglijke werkzaamheid, daar aan toebrengt. Dit noemden wij de form der oordeelen. Oordeelen is niets anders, dan eene daad van opneming (fubfmntie) onder be-» grippen: want het verftand is werkzaam door begrippen; en daar hetzelve, gelijk wij nu ten duidelijkfte hebben aangewezen, niet anders, dan door zijne zuivere formen werkzaam zijn kan; zoo volgt, dat deze formen ook noodzaaklijk begrippen moeten zijn,. Waar onder voorwerpen, of ook lagere begrippen alléén kunnen, opgenomen worden 4
zon-
I



Critiek der zuivere Redè. 97
Zonder dat deze begrippen zelven. wederom, onder hogere ftaan kunnen. Zij zijn noodzaaklijk, en dus niet door ervaring verkregen» Maar zijn zij, bovendien, ook de hoogstmooglijke, zoo dat wij niet verder, om den oorfprong van dezelven te ontdekken, kunnen opklimmen; dan zijn zij tevens grond- of ftam- begrippen, waar door alle onze, zoo zuivere, als ervaringkennis, allereerst, mooglijk wordt: egter niet anders, dan onder voorwaarde van aanfchouwingen; gelijk in 't vervolg nader blijken zal: want begrippen zonder aanfchouwing zijn ledig; dewijl deze aan het verftand de ftof des denkens geven moet, zonder welke 'er geene bewerking, of vorming, van oordeelen , kan plaats hebben: even min als eene vorm zijne figuur, zonder bewerkbaare ftof, op iets anders zoude kunnen overdragen. Nu zijn de aanfchouwingen , of onmiddellijke voorftellingen onzer zinlijkheid (in ruimte en tijd), juist gefchikt en berekend, om onder deze zuivere denkformen te kunnen opgenomen worden, gelijk dezen dit, wederkeerig, zijn, om de alzo gewijzigde aanfchouwingen optenemen. En 't is deze we-j derkeerigheid, welke het denken mooglijk maakt. Wat toch zou een zuiver verft'andsbegrip , b. v. de hoegrootheid, zijn, zonder toeII. Deel. G pas-



98 II. Proeve eener opheldering van de
pasfing op aanfchouwing, ten minften zuivere aanfchouwing? — Wij moeten dus deze verftandsbegrippen zinlijk maaken , wanneer wij denken zullen: en, pasfen wij dezelven op zuivere aanfchouwing toe, b. v. op den tijd, die vóór alle voorwerpen onzer zinlijkheid is, zoo als wij dezelven inwendig waarnemen, 't welk, gelijk wij gezien hebben , alleen door opvolging van innerlijke gewaarwordingen, mooglijk is; dan verkrijgen wij, hier door,een zuiver ,maav tegelijk zinlijk, begrip, 't welk Kant een fchema van een verftandsbegrip noemt. Zoo is hét getal een fchema der hoegrootheid. Getal is wel een zuiver begrip, doch egter geen grondbegrip: want het laat zig weder tot het ftambegrip der hoegrootheid te rugge leiden.
Deze ftambegrippen (door Kant , in naarvolging van Aristoteles , categorien genoemd) zijn, derhalve, alleen de grondformendes verftands.
Tafel dezer categorien, of zuivere vet"
flandshegrippen.
i.
De hoegrootheid. Eenheid.
2.
De hoedanigheid* Wezenlij kh, (realiteit);
Veel-



Critiek der znhere Rede. 99
Veelheid.
Alheid (het geheel;.
ï)e betrekking.
Zelfftandig en inhangend (zelfftandigheid en toevoeglij kheid).
Oorzaaklijkheid en afhanglijkheid (oorzaak en gewrogt).
Gemeenfchap (weêrkeerige werking).
Ontkenning. Bepaling
4.
De modaliteit. Mooglijkheid , onrnooglijkheid.
Beftaan, niet beftaan.
Noodzaaklijkheid , toevalligheid.
Deze tafel bevat eene volledige opgaaf van alle oorfpronglijke denkformen, of begrippen des zuiveren verftands, 't welk, door zijnen eigen' aard en gefchapenheid, zoodanig bepaald is, dat het niet anders, dan door deze ftambegrippen, in zijnen aanleg gegrond en ingeweven, denken kan. Het moge, voor andere wezens , welken met een ander verftand, dan het onze, begaafd zijn, mooglijk zijn , in andere formen , welken van deze grondbegrippen, of categorien, niet afgeleid zijn, te denken — waar van wij ons egter geen het minfte begrip kunnen vormen — voor ons,nogtans, is het, in ons tegenwoordig zinlijk beftaan, önmooglijkj volgends andere G a wet*



ïoo II. Proeve eener opheldering van de
wetten dan dezen, met ons verftand werkzaam te zijn. Men neme hier van de proef, zoo dikwijls men begeert, het zij door zelf te denken, of de gedachten van eenig' fchrijver naartegaan en te ontleeden, ja zelfs van die genen, welken zig de meeste moeite gegeven hebben, om aan hunne nieuwsgierige tijdgenooten eenige narigten, uit het rijk der geesten, en van alle zinlijkheid afgefcheiden verftanden, te geven ; altijd zal men bevinden , dat de. oordeelen en ftellingen zig tot deze oorfpronglijke bronnen des denkens laten te rugg' leiden : 't welk anders zou moeten uitvallen, wanneer de categorien niet de oorfpronglijke grondflagen van het menschlijke verftand waren.
Bij de befchouwing dezer tafel, waar in, als het ware, de eerfte beftanddeelen des denkens, als in een volkomen zamenftelzel, vervat zijn, doen zig dej volgende aanmerkingen op:
i. Dat deze vier hoofdklasfen van begrippen zig in twee foorten verdeelen laten. De twee eerfte klasfen, (de hoegrootheid , naamlijk , en de hoedanigheid) kan men alléén op voorwerpen der aanfchouwing, of onmiddellijke voorftellingen , zoo wel
zui-



Grit ek eter zuivere Rede.
101
zuiveren, als die door indrukken ontdaan, toepasfen: terwijl de twee laatften (de betrekking en de modaliteit*) alléén toepasfelijk zijn op het beftaan dezer voorwerpen, het zij dan in betrekking tot elkander, of wel in betrekking van dezelven tot het denkende verftand. De twee eerften, die men wiskundige noemen kan, om dat zij op aanfchouwingen, waarömtrend de Wiskunde verkeert, toegepast kunnen worden, hebben geene tegenftellingen, gelijk de twee laatften, welken in de critifche School dynamifche, dat is, vermogende, genoemd worden; om dat, door deze dynamifche categorien , niet de voorwerpen zelven, maar de grond hunnes aanwezens gedacht wordt.
2. Dat in ieder dezer vier klasfen, een' gelijk getal van drie categorien voorkomt, en dat de derde categorie, altijd, uit de verbinding der tweede met de eerfte voordfpruit. Zoo is de alheid niets anders, dan de veelheid als eenheid befchouwd; de bepaling niets anders, dan wezenlijkheid met ontkenning verbonden; de gemeenfchap is de oorzaaklijkheid eener zelfftandigheid, in weêrkeerige bepaling van eene andere. Eindelijk, is de noodzaaklijkheid niets anders, dan het beftaan, door de rnooglijkheid gegeven. —Men G 3 den-



ïoa II. Proeve eener opheldering* van de
denke egter niet, dat, daarom, de derde categorie van iedere hoofdklasfe een bloot afgeleid , en dus geen grondbegrip des zuiveren verHands zij. Want de verbinding van de eerHe met de tweede, ter voordbrengtng van .de derde , vereischt eene afzonderlijke ver.flandsdaad, geheel onderfcheiden van die, welke het verftand, in de twee vorigen, uitoefent.
3. Dat door de categorien der modaliteit, geene bepaling aan de voorwerpen zelven gegeven wordt; want, het zij ik een zeker iets5 als mooglijk, of als werklijk beflaande, of als noodzaaklijk aanwezig, denke; zoo verkrijgt, daar door, het gedachte voorwerp geene nadere bepaling in mijn denken: maar het begrip*, 't welk ik van zoodanig een voorwerp in mijne gedachten heb, blijft yolmaaktlijk hetzelfde, en alleen de wijze , waar op mijne kennis daarömtrend verkeert a is yerfcheiden.
Alle deze en andere bijzonderheden, weiken wij , bij de befchouwing en onderlinge vergelijking dezer zuivere denkformen, opmerken — hun zoo en niet anders zijn , zoo dat ons, verftand van dezelven in het vormen zijner oordeelen, niet in het geringfte afwijken ^an, maar beftendiglijk,volgends deze, in het-
zeïs



Critiek der zuivere Rede. 103
zelven aangelegde, grondwetten,denken moet, zonder dat wij ons zelfs de rnooglijkheid kunnen voorftellen, om anders dan volgends deze formen, een gedachte te kunnen zamenftellen, en tot ftand brengen, — dit alles, zeg ik, is niet verklaarbaar , dan daar door , dat de grond van dit alles, alleen in de na. tuur des verftands, gelegen is: want zoodanig eene volftrekte algemeenheid en geftrenge noodzaaklijkheid kan geene ervaring ons opleveren, Ook komen wij tot deze zuivere verftandsbegrippen niet , door de ontbinding van de ftof, of den inhoud, welke ons in eene aanfchouwing gegeven, en door het verftand tot eenheid gebragt wordt; maar wij ontdekken dezelven, door de afzondering van alleftof uit onze oordeelen, en door de terugleiding van de, als dan overblijvende, form onzer oordeelen tot de allerëerfte beftanddeelen, of elementen, van ons verftand. Dit doende, ftuiten wij op zoodanige oorfpronglijke begrippen, welken voor geene verdere ontbinding vatbaar zijn. Daar zij nu niet uit de ervaring geput, noch uit hogere beginzels kunnen afgeleid, of bewezen worden, en zig in alle wijzen van ons denken vertoonen, zoo dat het denken, daar door, voor ons, eerst mooglijk wordt; zoo moeten zij i. zuivere, dat is, van alle ervaring onafhanglijk, in ons gemoed voorhanden zijnde begrippen , 2.
G 4. oor*



ic-4 II. Proeve eener opheldering" van de
oorfpronglijke beginzels van ons denken, en. 3 noodzaaklijke, in onze natuur gegrondde, wetten zijn.
Deze verftandswetten (de categorien) maaken, te zamcn, met de wetten der zinlijkheid (ruimte en tijd), de voorwaarden van alle onze kennis , zo wel zuivere , dat is, kennis van ons kenvermogen zelven, als ervaringkennis uit: want, om te denken, moeten wij ftof tot denken hebben , en deze o-eeft
ons de zinnenlijkheid in — en volgends hare
formen ; terwijl het verftand de verfcheidenheid'JüJÉn.^bewuscheid' onder zijne begrippen opneem'c. Dit doet het verftand (gelijk wij gezien hebben) door een drievoudig vermogen , naam!ijk de verbeeldingkracht , de hervoordbrenging, en de bewustheid. Door het eerfte, wordt het menigvuldige, na elkander, ftuksgewijze, verzameld. Door het tweede, wordt het alzo verzamelde, 't welk eene opvolgende rei van waarnemingen is, in ééne waarneming, als te gelijk zijnde, verbonden; terwijl wij, door het derde, ons bewustzijn, dat wij het zijn", die dit, gelijktijdig, dat is, in maar ééne waarneming, ondervinden. Door het eerfte vermogen, wordt dus eene verbinding van opvolgelijke waarnemingen, dat is, aaneenfckake-* ling door het twepde, eene verbinding van
die



Critiek der zuivere Rede. 105
die allen tot ééne gelijktijdige waarneming, 1 dat is, zamenfteliing — door het derde, eene verbinding dezer zamenfteliing met het waarnemende onderwerp, dat is, eene voorftelling, bewerkt. Met behulp van dit drieledig vermogen , levert de zinlijkheid aan het verftand onmiddellijke voorftellingen, of aanfchouwingen, welken het verftand onder zijne begrippen opneemt. Wie ziet, hier uit, niet, dat alle onze kennis , welke wij door de ervaring verkrijgen , daar door alleen, mooglijk wordt, dat het verftand, volgends zijnen oorfpronglijken aanleg, omtrend deindrukken, welken de zinlijkheid in hare formen ontfangt, werkzaam is?
Gelijk nu alle onze kennis van de zinnen eenen aanvang neemt, en van daar tot het verftand voordgaat, waar door het denken, of oordeelen, eerst mooglijk wordt, zoo eindigt zij met de rede , waar door het kennen van het bijzondere in 't algemeene , dat is, het befluiten, mooglijk wordt. Dit gefchiedt, door onder de voorwaarde eenes regels , jf groote ftelling, eene andere ftelling, welke de mindere, of kleine, genoemd wordt, optenemen, waar door, vervolgends, in het befluit, het geftelde in de groote ftelling op de kleine ftelling toegepast wordt. Om dit te kunnen doen, moet de rede, van het verftand, oordeelen G 5 ont-



l&6 II, Proeve eener opheldering van de
ontvangen; want de regel, en de kleine ftellingen, welken daar onder opgenomen worden, zijn oordeelen van het verftand , waar aan de rede , door hare befluiten , de hoogstmooglijke eenheid geeft. Wanneer ik, uit deze twee oordeelen : Alle dieren hebben gevoel: nu is de hond een dier: dit befluit trek s derhalve heeft de hond gevoel; zoo leide ik dit befluit , uit twee verftandsoordeelen, af. Voor zoo verre nu de rede, op deze wijze, werkzaam is, brengt zij flegts de kennis des verftands tot eene regelmatige eenheid, zonder eigenlijk onze kennis te vermeerderen. Zij Ontwikkelt flegts de ftof, die het verftand haar aanbiedt. Doch deze ftof bewerkt zij,volgends eene haar eigen form, of wet, die deze bewerking allereerst mooglijk maakt. Nu past zij alle hare befluiten op het bijzondere toe, en ontleent dezelven uit algemeene regelen, of beginzelen, en in zoo verre maakt de algemeenheid de form, of het wezen , der rede uit.
Wanneer het nu waar is, dat wij niet anders aanfehouwen kunnen , dan volgends de formen onzer zinlijkheid , dat is , in ruimte en tijd, met andere woorden , dat de voorwerpen (wat en hoedanig zij, op zig zelven, dan ook zijn mogen, waarvan wij toch niets wetenons niet anders kunnen voor»
ka-



Critiek der zuivere Re del lo?
komen , dan als beftaande in ruimte en tijd
en <3at wij dezelven niet anders denken
kunnen, dan volgends de wetten van ons ver» fland, de categorien ; zoo moet volgen, dat de voorwerpen voor ons niets anders zijn, dan verfchijnzelen, dat is, ons zoo voorkomende, en volgends deze wetten denkbaare, dingen.
De Natuur is dan ook, om die reden, • voor ons het geheel, of de alheid, der verfchijnzelen. Eene andere Natuur beftaat 'er, voor ons zinlijke wezens, niet. Als wij dus van wetten der Natuur fpreken , moeten wij daar door verftaan, niet die wetten, volgends welken de dingen, op zig zelven, onafhangelijk van onze wijze van voordellen en denken, beftaan, maar die wetten , naar welken zij ons , zóó. en niet anders , dan gelijk zij ons verfchijnen, en door ons begrepen, dat is af hangelijk, en onder voorwaarden van onze zuivere zinlijkheid, en zuiver verpand, gegeven worden. Dit nu zegt even zoo veel, als: de wetten der Natuur zijn zoodanige grondftellingen, welken in ons zuivere verpand aanwezig zijn , door toepasfing van deszelfs denkformen op de formen onzer zinlijkheid. Want, daar heide deze formen, met eene geftrenge algemeenheid en noodzaakelijkheid, gelden aangaande alle voorwerpen der ervaring (verfchijnzelen), ?.QQ moet de toer



io8 II. Proeve eener opheldering' van de
pasfing van de wetten des verftands op dié der zinlijkheid, in welke laatften alle verfchijnzelen ons gegeven zijn, zoodanige grondbeginzelen te weeg brengen , welken omtrend alle verfchijnzelen gelden moeten.
Deze grondftellingen nu moeten wij opfpooren, volgends den leiddraad der vier hoofdklasfen van de categorien. Volgends dezen, zijn 'er even veele grondftellingen des zuiveren verftands , of natuurwetten : namelijk I, de grondftelling der hoegrootheid; II. der hoe. danigheid; III. der betrekking , en IV, de grondftelling der modaliteit.
I. De grondftelling der hoegrootheid beftaat hier in, dat wij de verfchijnzels, als zijnde aanfchouwingen in ruimte en tijd, verklaaren te zijn uitgebreidde grootheden. — Uitgebreid zegt hier zoo veel, als de zamengefteldheid der deelen , door welker voorftelling het geheel eerst mooglijk wordt.
II. De grondftelling der hoedanigheid luidt: alle verfchijnzelen hebben eene intenfive grootheid, of eenen trap van wezenlijkheid. Deze intenfive grootheid verfchilt, daarin , van de extenfive, of uitgebreidde grootheid, dat, daar de laatfte, alleen, door bijeenvoeging van meerdere eenheden, kan ontftaan, de eerfte, in tegendeel,
ai-



Critiek der zuivere Rede. 109
alleen, gelijktijdiglijk, in eene ondervinding, of waarneming, als eenheid betracht wordt : beftaande de veelheid in die ondervinding, flegts in zoo verre, als die trap, of graad, van ondervinding voor vermeerdering , of vermindering, vatbaar is. Tusfchen de wezenlijkheid in 't verfchijnzel , en de ontkenning dat is, tusfchen het ondervinden en niet ondervinden — zijn veele tusfchen - ondervindingen , die , al kleiner en kleiner wordende , tot o afdaalen kunnen. Dus zijn , b. v. de coleur, de warmte , de zwaarte, en andere hoedanigheden, der verfchijnzelen intenfive grootheden, dat is, zij bezitten een' graad, of trap, voor onze ondervinding, welke daar mede overeenkomt. *n
Deze beide grondftellingen der hoegrootheid en hoedanigheid noemt Kant , overeenkomftiglijk de categorien, van welken zij afgeleid zijn, de wiskundige, in onderfcheiding van de grondftellingen der betrekking en modaliteit, welken, even als de categorien, waar van dezen afftammen, den naam van vermogende dynamifche dragen.
De dynamifche grondftellingen zijn dus die der betrekking en der modaliteit. Met opzigt op die der betrekking, moeten wij
voor*



iio tl* Proeve eener opheldering" van At
Vooraf aanmerken', dat, daar ^ 'gelijk wij gezien hebben, de verfchijnzels geene dingen, op zig zelven, maar ons flegts zoo voorkomende dingen zijn, welken alleen van onze wijze van bevatten afhangen , het aanwezen dier verfchijnzelen ook voor ons niet anders bevattelijk zijn kan , dan in zoodanig een order en verband, welke met de wetten van onze zinlijkheid , en wel met de form van onzen inwendigen zin, overeenkomt. Die form nu, ondergefehikt aan welke , wij het menigvuldige en verfchillende van alle verfchijnzelen * zonder onderfcheid, in maar ééne en dezelfde bewustheid van onzen eigen' inwendigen toeftand verëenigen , is de tijd. Dus moet ook alle onze kennis in den tijd verbonden , ert tot zamenhang gebragt worden ; terwijl tevens deze verbinding in den tijd, niet anders, dan door regels, van de denkformen afgeleid, dat is., door noodzaaklijke en algemeen geldende natuurwetten, mooglijk is. Het eerfte beginzel van de drie grondftellingen der betrekking zal dan aldus kunnen uitgedrukt worden : „ Alle verfchijnzels ftaan , met opzigt tot hun aanwezen, onder regelen, die der9i zeiver betrekking, onder elkander, in deri „ tijd bepaalen." — Zonder tijd toch,is geene' betrekking van dingen tot elkander denkbaar; want zonder iets, waar door het eene tot het andere betrokken wordt, zou alles zonder on-
derf



Critiek def zuivere Rede. in
«Jérling verband zijn. Door tijd, wordt he: eene verfchijnzel tot het ander betrokken , en in onderling verband gebragt; en allen moeten in eenen tijd beftaan. Het beftaan, of aanwezig zijn in den tijd, kunnen wij ons flegts op drieërlei wijzen voorftellen, te weten, het aanwezig zijn ten allen tijde , op verfcheiden tijden , of op denzelfden tijd. Op deze drieërleie wijzen van aanwezig zijn, worden de drie categorien der betrekking toegepast, waar uit even zoo veele ftellingen afgeleid worden: i) de grondftelling der duurzaamheid, of zelfftandigheid. 2) die van het op elkander volgen , en 3.) die des te gelijk zijns.
Volgends de grondftelling der duurzaamheid, is 'er in de Natuur eene altijd blijvende zelfftandigheid, iets wezenlijks, en op zig zelven ftaande, dat bij de afwisfeling van alle het veranderlijke en toevallige der verfchijnzelen, welken in eenen geftadigen vloed elkander opvolgen , op zig zelven onveranderd voordduurc Alle veranderingen en toevalligheden , welken wij, bij de verfchijnzelen , in hunne op elkander volgende afwisfelingen , waarnemen, kunnen wij ons niet anders voorftellen, dan als gedaanteverwisfelingen van zaaken, die op zig zelven onveranderlijk voordduuren : want wij kunnen niet nalaten, tusfchen de toevalligheden,



li a II. Proeve eener opheldering van de
den, en dat geen, waar aan die toevalligheden voorvallen, in onze gedachten, een wezenlijk onderfcheid te maken. Uit dit grondbeginzel nu, wordt dit noodzaaklijke gevolg afgeleid : dat, dewijl , bij alle afwisfelingen der verfchijnzelen, welken in eenen geftadigen voordgang elkander opvolgen, het zelfttandige blijft , en de hoeveelheid van hetzelve in de atuur , noch verminderd, noch vermeerderd wordt, uit niets even zo min iets ontdaan, als iets in niets veranderd worden kan. Dit duurzaame, en, onder alle veranderingen, blijvende ■— dit zelfdandige, kunnen wij, even zoo min, als de overige gronddellingen, uit hoogere grondbeginzclen bewijzen. Hetzelve bevat in zig, even als alle de anderen , niets meer, dan de wijs, waarop wij ons, noodzaaklijk, het bedaan der dingen, als verfchijnzels, voordellen. Dus gelden ook deze dellingen maar in de natuur, welke wij kennen , naamlijk, de natuur der verfchijnzelen : doch ook, in deze, zijn zij van gedrenge algemeenheid en noodzaaklijkheid : want de oorfpronglijke wetten van ons verftand, toegepast op de wetten onzer zinlijkheid , buiten welken geene toepasfing derzelven, en dus ook geen denken, mooglijk is, dellen deze grondbeginzelen? volgends haren eigen' noodzaaklijken aanleg, te zamen.
De grondftelling van het op elkander volgen,
ook



Critiek der zuivere Rcdéé
"3
"ook wel van de genoegzaame rede, of van den toereikenden grond genaamd, vordert, dat alles, Wat gefchiedt, als verandering der verfchijnzelen , eene oorzaak hebben moet, waarop zoodanige verandering, volgends eenen zekeren en bepaalenden regel, noodzaaklijk volgt. Volgends deze grondftelling, is de natuur, of de alheid der verfchijnzelen, eene aaneenfchakeling van verfchijnende toeftanden, die, volgends noodzaaklijke regelen, elkander in den tijd opvolgen: zoo dat de eene toeftand, van den daar op volgenden, als 't ware, zwanger ga, even zoo noodzaaklijk, als deze bezwangerde toeftand, door eenen anderen voorgaanden, is voordgebragt.
De grondftelling des tegelijk zijns, of der gemeenfchap, is de derde grondftelling der betrekking. Deze ftelt, dat alle zelfftandigheden, voor zoo verre zij in de ruimte, te gelijk, waargenomen kunnen worden, in eene wederkeerige werking zijn. Schoon wij , uit hoofde van den tijd , als form van den inwendigen zin, de voorftellingen, ja zelfs de deelsvoorftellingen , der voorwerpen, niet anders, dan na elkander, en, opvolglijk, kunnen waarnemen; ftellen wij ons dezelven egter, als te gelijk zijnde, voor, wanneer wij, naar willekeur, en niet volgends II. Deel. H een»



114 ïï« Proeve eener opheldering van de
eene noodzaaklijke tijdsbepaling, deze waarnemingen kunnen laten volgen: zoo kan ik b. v. eerst de maan, en, vervolgends, de aarde, maar ook, omgekeerd, eerst de aarde , en dan de maan, waarnemen. ïn zoodanig een geval, ftel ik mij de voorwerpen, als te gelijk beftaande, voor. — Volgends dit grondbeginzel der gemeenfchap,Mlen wij de te gelijk beftaande verfchijnzelen, in de Natuur, ons voor, als een aanéénhangend, zamengefteld, geheel van voorwerpen, welken, met eenen wederkeerigen invloed, op elkander werken.
Op deze drie grondftellingen der betrekhing', berust de eenheid en het verband der Natuur, als op zoo veele noodzaaklijke wetten ,. volgends welken alle verfchijnzelen, in hun blijvend, opvolgend, en gelijktijdig beftaan, zamenhangen. Zonder dezelven, zou 'er geene eenheid in onze kennis, geen , daar door alleen mooglijk, verband in onze ervaring zijn. Nu, in tegendeel, is de geheele uitgebreidheid onzer kundigheden geene op één gehoopte menigte van losfe, blootlijk, hier en daar vergaderde, waarnemingen, maar eene uit één gezette, met ons oorfpronglijke kenvermogen , regelmatiglijk , gegeven , fpheer van ontwikkelde kennis en wetenfchap. De mensch, ook zelfs zonder te vermoeden, dat hij, in het naarvorfchen der Natuur, naar deze
wet-



Critiek der zuivere Rede* 115
Wetten, Welken in hem zijn, te werk gaat, neemt eene duurzaame zelfftandige ftof aan* waar uit hij, alléén, de toevallige veranderingen verklaaren kan, Hij ziet, in de elkander opvolgende rei der verfchijnzelen, in deri tijd, de oneindige keten van oorzaakert en gewrogten 3 door deze grondbeginzelen voorgelicht, zoekt hij den grond van elk, vooi hem nog nieuw, verfchijnzel, in deszelfs vroegeren toeftand op, en fpoort, in deri wederkeerigen invloed, welken gelijk beftaandé voorwerpen op elkander uitwerken, alle die krachten der Natuur* naar, volgends welken het heelal dei* verfchijnzelen, als een aan één verbonden geheel, in de ruimte, naar wet-* ten, van voren, alleen beftaan kan* Dat is* alle deze grondwetten, welken * door de werkzaamheid van ons kennende vermogen, uit deszelfs oorfpronglijken aanleg voordipruiten, worden, in dit natuur - onderzoek , op dei voorwerpen toegepast, vermengen zig, ongevoelig en werktuiglijk, met den, ons geftadig toevloeiënden, ftroom der ervaring, en fchijnen * aan dezen, op eene zóó voorwerplijke, en van ons eigen kenvermogen afgefchelden wijze, gehecht, dat wij ons niet* dan na zeer moeilijke infpanning, voorftellen kunrten, dat de waereld der verfchijnzelen geene andere wetten, dart die ons vérftand en zinlijkheid aan dezelve voorfehrijven, bezitten, of volgen kan.
H 4 Ds^



Ii6 II. Proeve eener opheldering yan de
Deze befchouwing leidt ons, van zelve, tot de drie grondftellingen der modaliteit, welken, overeenkomftig de categorien, waar van zij afftammen (want dezen geven geene bepahng aan de voorwerpen zelven), aangaande het begrip eenes verfchijnzels, niets anders te kennen geven, dan de daad van 't verftand, waar door het begrip geboren wordt. Zij zijn dus alleen ftellingen, aangaande de begrippen van rnooglijkheid, werklijkheid, en noodzaaklijkheid.
Deze drie ftellingen doen zig, als natuurwetten, op deze wijze, aan ons voor:
ï. All" dat geene, 't welk met de grondflagen onzer zinlijkheid, en onzes verftands, (dat is met de formen, of wetten, van die beiden, welken de voorwaarden van alle onze kennis uitmaaken) overeenkomt, is mooelijk. S
2. Wat met de ervaring, of daadlijke ondervinding, welke, alleen, onder de boven opgegeven voorwaarden, mooglijk is, zamenhangt, en in verband ftaat, is werklijk.
3. Dat geen, welks verband met iets dat ■werklijk gegeven is, volgends algemeene voorwaarden der ervaring, bepaald is, beftaat noodzaaklijk. — Deze grondftellingen vermeerderen dus, in geenen deele, het begrip,
dat



Critiek der zuivere Rede. n->
dat wij van eene zaak hebben: maar dit begrip blijft, het zij wij de zaak flegts, als mooglijk, of tevens werklijk, of, bovendien, ook nog noodzaaklijk bcfchouwen, volmaakt hetzelfde. Alleenlijk drukken zij eene betrekking uit, die 'er tusfchen de zaak en onze kennis beftaat. Ik kan b. v. van eene zaak een volledig begrip hebben, zonder dat het daarom nog uitgemaakt zij, of die zaak dleen mooglijk, of daarbij óók werklijk, of, in geval van werklijkheid, ook volftrekt noodzaaklijk zij. — Men verwarre hier egter de logifche , of redekundige, rnooglijkheid en noodzaaklijkheid, niet met de wezenlijke rnooglijkheid en noodzaaklijkheid, van welke laafte, in deze grondftellingen, alleen gefproken wordt! Alles is redekundig mooglijk, wat zig zelven flegts niet wederfpreekt. Zoo is b. v. een vermogen onzer ziel, om het toekomende vooruit te zien, redekundig mooglijk: want zoodanig iets wederfpreekt zig zelven niet. Egt.-r is het niet wezenlijk mooglijk: om dat zulks met de wetten van onze zinlijkheid, en onze verJïandsformen , als voorwaarden aller menschlijke ervaring, niet overeenkomt. — Dit onderfcheid moet, tot regt verftand der derde grondftelling, mede in acht genomen worden. Zoo is b. v. het toevoeglijk begrip van rondheid, redekundig , noodzaaklijk verbonden met het beH 3 grip



ji8 II. Proeve eener opheldering1 van de
grip van een' cirkel. Dan, dit levert geene wezenlijke noodzaak lij kke^d op — zoodanig eene, naamlijk, waar door de noodzaaklijkheid van een verfchijnzel bepaald wordt. Deze kan alleen plaats grijpen, in zoo verre eene werklijke ervaring een noodwendig verband met iets anders, waar door het zijn aanwezen ontvangt, vordert; 't welk maar alleen plaats vinden kan , door het verband van oorzaak en gewrogt.
Alle deze, van de categorien afdammende, grondftellingen worden, in de critifche Wijsgeerte , onder verfchillende fchoolfche benamingen, met hunnen aard, en hunne wijzen van toepasfing op de ervaring het meest' overëenkomftig, aangeduid. Zoo wordt de grond? ftelling der hoegrootheid het axioma (de grondwaarheid) der aanfchouwing1 genoemd, alq geldende voor alle aanfchouwingen, in ruimte en tijd: want, door deze grondftek ling, wordt aan de verfchijnzelen niets toe» gefcbreven , dan dat geen, 't welk zij van 'ruimte en tijd ontleenen, naamlijk, dat zij, even als deze zuivere formen der aanfchouwing , uitgebreidde grootheden zijn. De grondftelling der hoedanigheid heec anticipatie der waarneming\ d. i. iets, dat alle waarneming anticipeert, of voorafgaat: om dat, (§Qpr dezelve i eene zuivere kennis uitgedrukt
WQrdflj,



Critiek der zuivere Rede. 119
wordt, welke, vooraf, in ons huisvesten moet: eer wij eenige waarnemingen van verfchijnzelen doen kunnen : want in iedere waarneming is een zekere graad van wezenlijkheid, welke wij (gelijk van zelven fpreekt) met geene bewustheid zouden kunnen ondervinden; ten zij 'er in ons, vooraf, zoodanig eene kennis, met die ondervinding overeenkomende , beftond. De drie grondftellingen der betrekking dragen den naam van analogien, d. i. overëenkomftigheden der ervaring — te weten, de analogie der duurzaamheid, die des gevolgs, en die des te gelijk zijns: dewijl 'er, door dezen, een verband en zamenhang onzer kennis, van voren, in onze ziel voorhanden is, waarmede de kennis, aangaande het aanwezen der verfchijnzelen, of liever, aangaande den grond van derzelver beftaan, op dezelfde wijze zamenhangende, niet alleen overéénftemt, maar ook noodzaaklijk overéénftemmen moet: om dat, zonder het voorüfbeftaan dezer zuivere kennis in ons, zoodanig een vermogend Qdymanischj verband in de Natuur, Waar van het dé voorwaarde is, niet mooglijk zoude zijn. — Eindelijk, worden de drie grondftellingen der modaliteit , postulata (d. i. eifchen , vorderingen) van het empirifche (ondervindinglijke) denken — 't welk tegen het zuivere denken overftaat tt* genoemd: om dat wij H 4 r niets,
1



ïso II. Proeve eener opheldering' van de
niets, in de ervaring," aangaande de verfchijnzelen, welken deze ons aanbiedt, denken kunnen, zonder dezelven onder één, of meer dezer drie modaalbegrippen., rnooglijkheid, werklijkheid of naodzaaklijkheid', optenemen.
Deze grondftellingen maaken te zamen een volledig zamenftel van onze zuivere verftandskennisuit.— Ondertusfchen,ishetaanmerke!ijk, dat wij niet in ftaat zijn, om de rnooglijkheid der verfchijnzelen, volgends de categorien alléén, intezien; daar dezen toch de. oorfprong. lïjke formen van alle. ons denken uitmaaken; maar dar; wij altijd onze zinlijkheid te h.ulp moeten nemen, om op hare aanfchouwingen de voorwerplijke wezenlijkheid eener categorie toetepasfen Men neme, b. v. de categorien der betrekking, en -yfaage, hoe iets eene zelfftandigheid zijn kunne, of waarom, dewijl 'er iets is, 'er ook nog iets anders, d. i. waarom 'er eene oorzaak zijn moete: of wel, waarom te gelijk zijnde dingen, met-.elkander, in eene over en weder werkzaame gemeenfchap, of in een' wederkeerigen invloed beftaan moeten? - Dit alles laat zig door geene bloote begrippen inzien, of bewijzen. Op dezelfde wijze, is het ook met de overige categorien gelegen: b. v. hoe ééne zaak met veele _ anderen eenerlei, d. \,
eene



Critiek der zuivere Rede. ïüi
eene grootheid zijn kunne, enz. Zoo lange 'er de zinlijkheid met hare aanfchouwingen niet bijkomt, kan men niet zeker zijn, of men, door de categorien, op zig zelven, ëen voorwerp denkt, en, of 'er zelfs wel een voorwerp door gedacht kan worden, dat met • dezelven overéénftemt: waar uit blijkt, dat de categorien, op zig zelven, maar alleen formen tot denken , en , daar uit voordvloeiende, kennis opleveren, dat is, formen, om,, uitgegeven aanfchouwingen, kennis te vervaardigen. Men ziet, derhalve, dat de categorien , zonder op de zuivere aanfchouwingen (ruimte en tijd) toegepast te zijn, nimmer eenige grondftellingen zouden kunnen verghaffen; gelijk het even onmooglijk is, zoodanig eene ftelling, uit de categorien alléén* te bewijzen.
Alleen daarom, om dat de onmiddellijke voorftellingen onzer zinlijkheid juist gefchikt zijn, om in de categorien te kunnen worden opgenomen, en dezen, wederkeeriglijk, voor de toepasfing op die voorftellingen berekend zijn, verkrijgen wij kennis, aangaande de ons alzo gegeven voorwerpen. — Met de ftelling, „ alle het toevalliglijk beftaande heeft eene oorzaak", zou men het nimmer verder kunnen brengen, dan tot het bewijs, dat wij, zonder deze betrekking, het beftaan van II 5 het



f32 IL Proeve eener opheldering van de
het toevallige niet begrijpen kunnen. Dan', hier uit volgt niet, dat, om dat wij zulk een beftaan anders niet begrijpen kunnen, ook, daarom, die voorwaarde van ons begrijpen de voorwaarde van de rnooglijkheid der dingen zelve zij. De ^waarheid dezer en anderer grondftellingen is, derhalve, alleen maar bewijsbaar, voor zoo verre dezelven toegepast worden op voorwerpen van, voor ons mooglijke, ervaring, en niet verder.
Wanneer wij hier op doordenken, moeten wij, noodzaaklijk, befluiten, dat wij, met deze grondftellingen, niet verder kunnen komen, dat tot de kennis der zinnenwezens, of verfchijnzelen, en, geenzins, tot de kennis der dingen op zig zelven, of verftands wezens. Zoo lange wij, met deze grondftellingen, als ware het, gewapend en uitgerust, tot de Natuur gaan, om Haar in hare diepfte fchuilhoeken te befpieden, en alle hare verbazende uitwerkzels, in de oneindige keten harer toevalligheden, in alle die verfcheidenheid en immer afwisfelende pragt, waar in zij zig voor ons tooit, optefpooren — bevinden wij ons in den toeftand, waar in het dwaalen, voor ons, vermijdelijk is: doch, willen wij met dezelven, in den grond der dingen zelven indringen,en befluiten waagen omtrend de,voor
ons



Critiek der zuivere Redel
ons niet aanfchouwbaare, gewesten-, dan ontvallen zij ons, bij iederen tred, en dienen ons flegts tot het bouwen van een doolhof van onzin en verwarring, waar in wij niets, dan tegenftrijdigheden, ontmoeten, en waar door de zekerfte weg tot volftrekte twijfela. rij aan alles gebaand wordt,
„ Wij hebben tot dus verre (zegt de koningsbergfche Wijsgeer, wanneer hij tot op deze hoogte met de ontleeding des menschlijke kenvermogens gevorderd is, Crit, der r. v. f. S94-) het land des zui* veren verftands, niet alleen doorgereisd , en ieder deel van het zelve zorgvuidiglijk gade geflagen, maar ook afgemeten, en aan elke zig daar op bevindende zaak hare ftandplaats aangewezen. Dan, dit land is een eiland, en door de natuur zelve binnen onveranderlijke grenzen ingefloten, 't Is het land der waarheid (grootfche naam!), maar omgeven van eenen grooten en ftormach* tigen oceaan, de eigenlijke zitplaatst des fchijns, waar op menig een nevelbank en ras wegfmeltend ijs, in de verte, nieuwe landen aan het oog van den zeeman af beelden, waar door hij, telkens, met bedriegelijke hoop, in het rusteloos omzwerven op deze onftuimige baaren, geflingerd, zig geftadiglijk, met
hei



%H D, Proeve eener opheldering van de
het benamen van nieuwe tochten bezig houdt, en zonder ophouden nieuwe plannen ' Vormt ~ ™ar van hij zig niet onthouden, en welken hu. egter, nimmer, ten einde brengen kan. Eer wij ons op deze zee waagen, en van wal fteken, om dezelve naar alle zijden te doorkruizen, en te weten , of er op dezelve wel iets te hopen zij, zoo zal het nuttig zijn, vooraf, nog eens het oog op de kaart van 't land, 't welk wij'verlaten willen, te flaan, en, eer/lelijk, te vragen, of wij ons met dat geen, 't welk hef oplevert, en in zig bevat, niet te vrede houden kunnen — of, misfehien, uit nood, wel moeten; wanneer 'er, naamlijk, geen vaste-grond voor ons op die zee te vinden is? *— ten tweeden, met welk regt wij zelfs dit eiland bezitten, om 'er ons, tegen alle vijandhjke aanfpraak, van verzekerd te kunnen houden? Alvorens wij verder gaan, moeten wij deze twee vragen, kortlijk, nog beandwoorden! —>
Wij hebben, bij de ontbinding van het zuivere verftand, reeds gezien, dat all' dat geen, 't welk het verftand, van voren, dat is, uit zig zelven, zonder het van de ervaring te ontleenen, voordbrengt, alleen gefchikt is, om op die ervaring toegepast te worden, en dus van geen gebruik is
voor



Critiek der zuivere Rede. 125
voor zoodanige dingen, die ons door dezelve niet gegeven worden. Die dingen nu, welken de ervaring ons geeft, onder de formeele voorwaarden van ons zinlijk en verftandlijk vermogen, dat is, volgends de wetten, naar welken wij aanfehouwen, en denken (want buiten dezen, is, zoo wel het ééne, als 't andere, voor ons onmooglijk), zijn verfchijnzelen — en verfchijnzelen zijn (gelijk wij gezien hebben) zaaken, welken wij ons, in ruimte en tijd, voordellen. Dit kleed ontvangen zij van onze zinlijkheid, of oorfpronglijke wijze van aanfehouwen. Om de dingen, niet zoo als zij ons verfchijnen, maar zoo als zij waarlijk zijn, te kennen, op zig zelven, zouden wij een vermogen moeten bezitten, om die dingen, ontdaan van deze bekleedzelen, en zonder eenige voorwaarde, hoegenaamd, zoo als zij waarlijk, onafhangelijk van ons kenvermogen, beftaan, te ontvangen, en, daar door, onmiddellijk, te kennen: om dus zeker te wezen, dat zij, door de bijmenging der voorwaarden, waar onder — en het gebruik der middelen , waar door — wij dezelven nu verkrijgen , niet reeds eenige verandering, of liever, eenen geheel anderen aard, volgends onze wijze van opvatten, hebben ondergaan en aangenomen. Doch hier toe is onze zinlijkheid niet bekwaam, dewijl deze
niet



\i6 W. ProéVe éetier opheldering" van dó
niet anders dan* lijdelijk, indrukken van dé dingen verkrijgt, ondergefchikt en gelijkaardig aan hare formen. Ons verftand kan dit even weinig: want dit vermogen kan flegts denken, niet aanfehouwen, en is, in dit denken, nog wel zóó bepaald, dat het, zondef toepasfing zijner categorien op aanfehou* wingen^, niet werkzaam zijn — niet oordeelen , niet denken — kan. Welk begrip kunnen wij ons, derhalve, maaken van zoodanige dingen* waar op wij onze oorfpronglijke begrippen , zeker, uit gebrek aan ftof, maar misfehien ook, om dat onze grondbegrippen* of categorien, daar toe geenen aanleg bezitten , niet kunrten toepasfen ? want dat zij dien aanleg wel zouden hebben, is voor ons geheel onbewijsbaar. Maar* gefteld nu eens* zij bezaten dezen aanleg, en waren, uit hun* nen aard zelven, daar voor wel berekend. Wat dan? Dan hog zouden deze ftambegrippeh, door het gemis van aanfchouwingen (gelijk boven aangetoond is), geheel ledig zijn. De categoriïn zijn b. v* bij een" blindgeboren even zeer , als bij ons, die zien kunnen, berekend om de aanfchouwingen van licht en couleur optenemen, en tot eenheid te brengen: doch wat helpt hem, met betrekking tot deze voorwerpen, deze berekendheid en inrigting? — Gaan wij nu verder! —.
Dfi



Critiek der zuivere Rede. is?
De grondftellingen vart het zuivere verftand, zoo wel de mathematifche (wiskundige) , als dynamifche (vermogende), worden alleen, door de toepasfing der categorien op de zuivere aanfchouwing der zinlijkheid, tot ftand gebragt, en behelzen dus ook niets, dan een fchema, (eenigermate gelijk aan eene fchets, waarin alleen de omtrekken ter verdere aanvulling' aangelegd zijn) gepast en juist gefchikt voor alle, ons mooglijke, ervaring. Door deze grondftellingen wordt, derhalve, de geheele omvang van alle onze kennis bepaald, zóó, dat 'er geene ervaring mooglijk zij, dan overëenkomftig met — en onderworpen aan — dezelven, als zoo veele beginzelen, waar Uit alle onze kennis voordfpruit — maar, ook omgekeerd — zóó dat deze beginzelen, even zeer van de zuivere zinlijkheid, als van het zuivere verf and, afgeleid, alleen bruikbaar zijn in de zinlijke waereld — de waereld der verfchijnzelen — van welke ruimte en tijd de eenige grondflagen zijn. Men maake nü , hier op nadenkende, zelve het andwoord op, op de eerfte vraag : — „ Of wij, naamlijk, ons niet met het geen het eiland des zuiveren verftands bevat, en oplevert (het bevat, gelijk wij nu weten, den omvang van alle kennis, en levert, volgends deszelfs oorfpronglijke gefchapenheid, niets dan ver-
fchijn-



128 II. Proeve eener opheldering" van de
fchijnzelen), te vrede kunnen, of misfchien wel moeten en behooren te houden?"
De tweede vraag: „ met welk regt wij hetzelve bezitten?" is uit het vooraf verhandelde even gemaklijk te beandwoorden. Wij bezitten daar op het volle regt, naamlijk, door oorfpronglijke verkrijging: want het zuivere verftand kan ons niet, door voorwerpen der ervaring, aangebragt zijn: om dat deze voorwerpen ons eerst, door middel van hetzelve, ter kennis komen. In deze ervaring, hebben de grondftellingen, of beginzelen, des zuiveren verftands ook maar alléén eene voorwerplijke waarde: waarom ook de zuivere wis» en natuur-kunde nooit verder kunnen gaan, dan tot bloote verfchijnzelen, en ons dat alleen voorftellen , wat ervaring in 't gemeen mooglijk maakt, of wat, uit deze beginzelen, afgeleid zijnde, altijd, in eene of andere mooglijke ervaring, moet voorgefteld kunnen worden.
Ondertusschen, wanneer wij de categorien, waar van de grondftellingen des zuiveren verftands, die voor ons natuurwetten zijn , afftammen , in haren oorfprong betragten, dan bevinden wij, dat dezelven niet in dien oorfprong, met de formen der zin-.
lijk-



Critiek der zuivere Rede, 125?
Ujkheid, (ruimte en tijd) verbonden, noch, even als deze laatften, in den aanleg van dat lijdelijke vermogen, gegrond zijn. In tegendeel, zij vloeien uit eene geheel andere bron, een werkzaam vermogen, voord. Zij fchijnen dus boven dezelven verheven, en zig veel verder, dan het gebied der zinnen reikt, uitteftrekken. Doch, wanneer wij dezelven van alle zinlijkheid afzonderen, zijn zij flegts formen, wetten des denkens, die alleen het redekundig vermogen bezitten, om het menigvuldige der aanfchouwingen te vereenigen, en .in verband te brengen — en dan zullen zij , op zig zelven , wanneer wij haar de eenige, voor ons mooglijke, aanfchouwing benemen, noch minder beteekenis hebben, dan zuiver zinlijke formen, of wetten des aanfchouwens. Evenwel, wanneer wij zekere voorwerpen, als verfchijnzelen, zinnenwezens (phosnomena) noemen, waar in wij de wijze, waarop wij die aanfehouwen, van de wijze, waarop zij, buiton onze aanfchouwing, op zig zelven beftaan, onderfcheiden; zoo ligt in dit begrip opgefloten, dat wij de dingen, of, in dit. laatfte opzigt , volgends hun beftaan op zig zelven (fchopn wij dezelven, als zoodanig, niet kunnen aanfehouwen), of, ook geheel andere dingen, van welken onze ■ zinnen volftrekt geene indrukken ontvangen, a!s voorwerpen , die alleen door 't verII. Deel. I ftanf



130 II. Proeve eener opheldering' van de
ftand gedacht worden, verftandswezens (noumena~) tegen.de zinnenwezens, of phcsnomena, overftellen. — En nu is de vraag: of de categorien niet, met opzigt op deze verftandswezens, van eenige beteekenis zijn, en eene eigen wijze van kennis omtrend dezelven verfchaffen?
Wanneer wij, door' een verftandswezen, een ding verftaan, in zoo verre het zig niet door ons aanfehouwen laat (Tchoon wij 'er eenige indrukken van ontvangen), zoo verftaan wij het flegts ontkennend, en zeggen alleenlijk, wat een verftandswezen niet zij, gevende daar mede te kennen, dat een verftandswezen geen verfchijnzel is. Doch verftaan wij, daar door, een voorwerp van niet. zinlijke, dat is, eene andere foort van aanfchouwing, naamlijk eener verftandlijke, hoedanig onze aanfchouwing niet is, waar van wij dus ook gene indrukken ontvangen; dan verftaan wij, daar door, iets ftelligs: fchoon wij van zoodanig eene geftelde aanfchouwing niet eens de rnooglijkheid kunnen inzien. — Op geen van beiden nu, kunnen de categorien, welken, gelijk wij gezien hebben, zonder aanfchouwingen, blind, en zonder beteekenis zijn, toegepast worden: want in 't eene geval verftaan wij door een verftandswezen, een ding, op zig zelven, zoo als het
waar-



Critiek der zuivere Rede, \*\
waarlijk, beftaat en dus voor ons niet aanfchouwbaar is; en, in het tweede, iets 't welk niet zinlijk, maar verftandlijk, of intellectueel, aanfchouwd moet worden •— en intellectueele aanfchouwingen zijn voor ons niet mooglijk. Onze categorien zijn, derhalve, niet verder bruikbaar, dat tot kennisverkrijging in 't veld der ervaring: en het onbepaald begrip van een verftandswezen is voor ons niets anders, dan een grensbegrip, waar door, naamlijk, het verftand, eensdeels, de aanmatiging der zinlijkheid, als of het gebied der zinlijke kennis zig uitftrekte over alles, wat het verftand denkt, beteugelt ; anderdeels, zig zelven de grenspaalen afperkt, om, door zijne begrippen, buiten het veld der zinlijkheid, niets ftelligs, maar de dingen op zig zelven, alleenlijk, als een onbekend iets, te denken,
Wij hebben, te voren, reeds gezien, dat wij, boven het verftand, nog een hoger vermogen (de rede) bezitten, ftrekkende om de ftof der aanfchouwing tot de hoogfte eenheid des denkens te brengen. Om dit te bewerken, houdt Zij zig bezig met, uit de oordeelen, of regels des verftands, beiluiten afteleiden: en, daar nu deze regels, of oordeelen der ervaring, of grondftellingen des zuiveren verftands zijn ; zoo kan men de rede, in zoo verre, het vermogen noe-' I 2 men,



I3s II. Proeve eener opheldering van de
men , waar door de ervaringkennis eene doorgaande regelmatigheid, en fystematifcke eenheid bekomt.
Dan, hier mede vergenoegt zij zig, geenzins: maar poogt, geftadiglijk, zig boven alle ervaring te verheffen, en nieuwe begrippen, en grondftellingen, uit zig zelve, en van zinlijkheid en verftand, onaf hangelijk, te fcheppen. Dit redevermogen wordt zuivere rede genoemd: want hier toe, moet 'er, in ons kenvermogen, even als met opzigt op onze zinlijkheid, en ons verftand, eene zuivere, oorfpronglijke, aanleg voorhanden zijn, welke dit fcheppen mooglijk maakt.
De rede is het vermogen, om, uit beginzelen, gevolgen afteleiden, dat is, om iets, uit beginzelen, of hogere gronden, en voorwaarden, te begrijpen. Men zou ook, fchoon de uitdrukking, wat ongewoon zij, kunnen zeggen : de rede is het vermogen, om uit redeoorzaaken, redegewrogten uittewerken, door iets, dat als middel, of als verbindende kracht, tusfchen oorzaak en gewrogt in ftaat. Eén voorbeeld zal hier genoegzaam zijn. Major (oorzaak) : Al wat ontftaat, vergaat ook. Minor (middel): De mensch ontftaat: Conclufio (gewrogt): Derhalve, de ?»§nsch vergaat ook. De derde ftelling is
hier



Critiek der zuivere Rede. x%%
hier het gewrogt van de eerfte, als oorzaak, door middel van de tweede: en het begrip mensch ontleent zij van de tweede,. om het begrip van vergaan, 't welk dé eerfte aanvoert, door dat middel, daar mede verbonden te denken.
Daar de rede nu zulke oorzaaken , of algemeene grondbeginzelen, tot haar gebruik behoeft (want algemeenheid maakt haar wezen uit), zoekt zij, volgends dezen haren oorfpronglijken aanleg, overal, zulke opperde grondbeginzelen, waar uit alle andere algemeene beginzelen, als gevolgen, of gewrogten, kunnen afgeleid worden; ja, zij rust niet, voor dat zij geftadiglijk van eenen grond (of voorwaarde), tot den grond van dezen, en wederom, van dien, al verder, tot een anderen opklimmende, eindelijk, op een beginzel, grond, of voorwaarde duit, welke van geene hoogere voorwaarde afgeleid is. Deze laatde voorwaarde is dan zelve onvoorwaardlijk, en levert eenen grond, of een beginzel op, welke zelve geen gevolg van andere gronden is.
Volgends dezen aanleg, dreeft dus de rede naar 't onvoorwaardlijke, of hoogde beginzel, cn vormt, daar uit, hare begrippen, welken alJen zoodanige onvoorwaardlijke beginzelen zijn.— I 3 De



134 Proeve eener ophelder* van de Crit. enz.
De grondftelling der rede, welke de grond der overige redebegrippen is, zal dan deze zijn: „ Wanneer het voorwaardlijke ge„ geven is, dan is ook tevens de gantfche „ rei der voorwaarden, en, derhalve, ook, „ het onvoorwaardlijke zelve, gegeven, dat is, in de alheid dier voorwaarden begrepen." Dit onvoorwaardlijke, volftrekte, voltooide, is het opperfte zuivere, uit den aanleg der rede, voordgefproten redebegrip, en de grond van alle redeéénheid. — Nu kan het zuivere rede begrip, of idé, van dit volftrekt onvoorwaardlijke, op eene drievoudige wijze, betrekkelijk gemaakt, en toegepast worden : te weten , i. op het denkende onderwerp, ons ik, 2. op de zinlijke voorwerpen, de verfchijnzelen, en 3. op dingen, in 't algemeen. Gevolglijk, laten zig alle zuivere redebegrippen, of ideën, tot drie klasfen brengen. Het denkende onderwerp is het voorwerp der pfychologie, of zielkunde. Het geen alle verfchijnzelen bevat — de waereld — is het voorwerp der cosmologie, of waereldkunde. Eindelijk, 't geen, als opperfte voorwaarde der rnooglijkheid, alles, wat gedagt kan worden, in zig befluit — de grond aller wezens — is het voorwerp der theologie. De redeideën zijn dus, of pfychologisch, of cosmologisch, of theologisch.
Het vervolg, in het eerstkomende Stuk.



11
P R O E V E
Eener opheldering van de Critiek der zuivere Rede.
(Vervolg van het naastvoorgaande,")
ÜOeze zuivere redebegrippen, aangaande onze ziel, de waereld, en de Godheid, om deze reden , pfychologifche , cosmologifche , en theologifche ideën genoemd, vordert onze rede, met eene volftrekte noodzaaklijkheid, ter bekoming' van zamenhang en eenheid des verftands, en ter volmaking' onzer kennis, als zoo veele eerfte beginzelen, welken zij behoeft tot het gebruik der verftandsbegrippen, en der, daar uit afdammende, zuivere grondftellingen, welken zonder dezelven verftrooid, en geheel van eikanderen geïsoleerd, in onze ziel, voorhanden zouden zijn; fchoon zij, door den vloed der ervaring, als ware het, opgenomen, en daar mede vermengd, nu aan onze befchouwing' een juist en naauwkeurig aanééngefchakeld geheel vertoonen. De rede, welke deze zelfde onafgebrokenheid in onze zuivere kennis eischt, (want algemeenheid maakt haar wezen uit) dringt ons dus deze ideën, als noodII. Deel. K zaak-



138 II. Proeve eener opheldering' van de
zaaklijke hulpbegrippen, op, welken, daar zij de alzo gevorderde ronding aan deze kennis verfchaffèn, tevens de grenzen uitmaaken, binnen welken deze kennis befloten is, en boven welken wij ons, nimmer, dan in hersfenfchimmige befpiegelingen verheffen kunnen.
Het beftaan dier voorwerpen, waarop deze ideën doelen, kunnen wij nimmer bewijzen. Dit is reeds optemaaken uit het geen te voren gezegd is: want, dewijl ons de rede dezelven alleenlijk opdringt, ter bereikinge eener volftrekte algemeenheid in de beginzelen; zoo fpreekt het van zelven, dat zij deze ideën, door geene wettiglijk afgeleidde befluiten, kan bekomen hebben. Wij komen, door befluiten, nimmer tot beginzelen , maar omgekeerd, door beginzelen, tot befluiten; dewijl ieder befluit, als redegewrogt, zal het waarlijk dien naam verdienen, uit een hooger beginzel, of grond, als redeöorzaak, moet afgeleid zijn. Nu zijn deze ideën opperfte voorwaarden , of onvoorwaardelijke hoogfte beginzelen, welken van geenen hoogeren grond, of voorwaarde, afhangen: duskan de rede dezelven ook niet, door eene wettige gevolgtrekking, verkregen hebben. De rede gaat hier, derhalve , bij het aannemen van ideën, als hoogfte beginzelen, geheel



Critiek der zuivere Rede. 139
heel anders, en wel omgekeerd, te werk. Telkens, waar het verftand aan de rede eene voorwaarde, als beginzel, of grond, geeft, vordert zij eenen hoogeren grond, of voorwaarde, en houdt niet op, eer zij op zulk eene voorwaarde fluit, welke zelve geene voorwaarde meer heeft. Dan, zij kan niet eindeloos voordflreeven. Zij neemt, derhalve, overal, waar zij voorwaarden vindt, eene daar toe behoorende onvoorwaardelijkheid, als eerften grond, of opperfte voorwaarde, aan.
Bf| <te. opfporing der categorien uit de fort*: ■■■■ ■>'; MMI.1 zagen wij, dat, woljrCn%- %^ï?4 | der betrekking, het verftand op drieërlcic wijzen oordeelt: naamlijk (l) d<w een categorisch, of ftellig, oordeel, ||l|||üveo tH-iü-rpen voorkomen, van welÜ|^f;i|t eene hes fubject — de zaak, waar ' ge'ze'ad,^,: en het andere het pradi-
Éffï|- k:'P': wat 'er van ?ezeSd wordc
' ' ' Kt: (J) door een hypothetisch, of
onderftellig, oordeel, bevattende twee ftellingen, waar van de eene als grond, of oorzaak , van de andere, die daar bij als gevolg voorkomt, gedacht wordt; en (3) door een disjunctief, of uitéénzettend, oordeel, waar door de geheele omvang der mooglijke kennis, aangaande het een' of andere, bepaald wordt, in een weder keer ig, op elkander werK 2 kend,
*



140 II. Proeve eener opheldering van de
kend, denkbaar geheel, of aggregaat. — In het eerfte, is het fubject, of onderwerp, de voorwaarde van het pradicaat, of gezegde. In het tweede, is de oorzaak de voorwaarde van het gewrogt. En in het derde geval, is de voltooidheid, of volkomenheid, van alle het mooglijke in het begrip , aangaande eenige zaak, de voorwaarde van de volledigheid van dat begrip, 't welk een aggregaat is van alle de leden der verdeeling': zoo dat 'er niets meer aan ontbreeke; maar eene alheid der mooglijke kennis desaangaande oplevere (*). — Daar de rede nu, bij iedere voorwaarde, eene onvoorwaardelijkheid vordert, klimt zij, volgends de categorifche form, op, tot een onderwerp, dat zelve niet wederom praedicaat van een ander onderwerp is, waar door zij geleid wordt tot de volftrekte, of onvoorwaardelijke, eenheid van het denkende onderwerp, het ik, als onveranderlijke zelfftandigheid, waar in all' het veranderlijke der verfchijnzelen, * als toevoeglijkheden, afwisfelt, zonder zelve te veranderen; maar beftendig en duurzaam dezelfde blijvende. Volgends de hypothetifche form,
gaat
(*) Men herieze hier, ter meerdere opheldering* het geen, ten aanzien der disjunctivs oordeelen, bladz. 39 gezegd is.



Critiek der zuivere Rede, 141
gaat zij voord tot een' grond, welke zelve geen gevolg van eenen anderen grond is; en neemt alzo de geheele rei, of keten, van oorzaaken en gewrogten, de volftrekte eenheid van de reeks der voorwaarden van de verfchijnzelen aan; terwijl zij, volgends de disjunctive form, voordgaat tot de volkomen alheid van alle mooglijke en denkbaare aanwezenheid, en alzo het idè van de volftrekte eenheid der voorwaarden van alle voorwerpen, die gedacht kunnen worden, vormt, als opperften grond van alle mooglijke beftaan.
D?ze drieërlei ideën nu hebben hunnen grond in het opperfte beginzel der eenheid van de rede, 't welk omtrend alle voorwaarden geldt, en, gelijk wij te voren reeds gezien hebben , zig dus laat voorftellen : ,, Wanneer het voorwaardelijke gegeven is, „ dan is ook tevens de gantfche rei der „ voorwaarden, en, derhalve, ook het o«„ voorwaardelijke zelve gegeven."
Dit drieërlei onvoorwaardelijke, 't welk de rede, tot het volledig maaken der verftandskennis , behoeft en vordert, is — fchoon het ons nimmer in de ervaring kan gegeven, en, gelijk wij reeds opmerktent^ nimmer vollediglijk, of met geftrenge gewisheid, (dat is gelijk Kant fpreekt, apoK 3 d'ic-



142 II. Proeve eener opheldering' van de
dictisch) kan bewezen worden — egter geene loutere herfchenfchim: even min als de ideën, welken daar uit voordvloeijen, voordbrengzels eener phantafeerende verbeelding* zijn, of (gelijk men gewoonlijk zegt) flegts ideën, in dien zin, naamlijk, welken men in h .gemeene leven daar aan hecht. Neen, zij zijn, in den aanleg en de form onzer rede zelve gegeven, en het is flegts aan de bepaaldheid van ons kenvermogen toetefchrijven, dat wij dezelven, ten minften in den tegenwoordigen toeftand van ons beftaan, niet verwezenlijken kunnen; fchoon zij, nogtans, in het beoefenende gebruik onzer rede, waar zij alleen de wetgeeffter onzer zedenlijke handelingen is,zoodanig met ons bezef van pligt verëenigd zijn, dat zij van hetzelve geheel en al onaffcheidelijk. zijn. — Doch als zoodanig kunnen wij dezelven thands, nu wij de rede alleen in haar befpiegeiend gebruik naarfpooren, nog niet befchouwen. — Alhoewel wij nu deze ideën met verwezenlijken, noch het waaragtige beftaan der voorwerpen, zoodanig als de rede in deze hare ideën aanneemt en bedoelt, bewijzen kunnen; heeft men 'er egter ten allen tijden naar getracht.
ft
Hut begrip van onze ziel, het denkende PC — het begrip van 't heelal — en dat van
een



Critiek der zuivere Rede.
Ï43
een wezen aller wezens, de Godheid — van de drie formen onzer oordeelen, en daar van afftammende redebefluicen, afgeleid — wierden, op deze wijze, de voorwerpen onzer redelijke naarvorfchingen, in drie onderfcheiden wetenfchappen der zoogenaamde Bovennatuurkunde, pfychologie (zielkunde), cosmologie (waereldkunde) en theologie (godgeleerdheid]) genoemd. Ieder eene dezer gewaande wetenfchappen heeft hare fchijnbare befluiten, welken, gelijk men ligtlijk kan naargaan, niet anders afgeleid kunnen worden, dan van zoodanige pramisfen (d. i. vooraf aangevoerde, of gegeven, ftellingen), die boven alle onze ervaring gaan, door middel van welken wij, van iets, dat wij niet kennen, tot iets anders befluiten , waar van wij geen begrip hebben, en waar aan wij egter, door onvermijdelijken fchijn "•edrongen, voorwerplijke wezenlijkheid toekennen. Deze befluiten behooren, derhalve, ten aanzien van de uitkomst, welke zij opleveren, veel eer vernuft- of rede-fpelen, dan redebejluiten genoemd te worden; hoewel men dezelven, uit hoofde van hunnen oorfprong, dezen laatften naam wel kan toevoegen: dewijl zij niet toevalliglijk ontftaan, of verdicht, maar uit de natuur der rede zelve, of dat geen, 't welk dit vermogen, eigenaardiglijk, in en vóór ons is, noodzaaklijk K 4 voord-



144 II- Proeve eener opheldering' van de
voordgefproten zijn, en de ideën, waarop zij doelen, ook even zeer, als de formen onzer zinlijkheid, en die van ons verfland, tot ons kenvermogen, en deszelfs onderweiplijk gebruik, behooren. Nogtans, daar deze befluiten iets hoogers bedoelen , het betoogen, naamlijk, der voorwerplijke wezenlijkheid dezer ideën, zijn dezelven zoo veele red efpeelingen, en drogredenen van de zü$. vere rede zelve, van welken de wijste menfchen, door den daar aan verknochten fchijn, zig, met de meeste moeite, naauwlijks, losroaaken kunnen.
Drieërlei zijn deze befluiten der zuivere rede. Volgends de eerfte foort, beflui¬
ten wij van het transfcendentaale, of alle ervaring te boven fteigende, begrip onzes onderwerps, 't welk niets menigvuldigs bevat, tot de volftrekte éénheid van dat onderwerp zelve , waar van wij geen begrip kunnen hebben. Dit befluit noemt Kant , den transfcendentaaien paralogismus, of de alle
ervaring overfchreidende drogreden ■ en
op deze poogt zig de redelijke zielkunde te vestigen. — De tweede foort is op het transfcendentaale begrip eener volftrekte voltooidheid, of alheid, van de geheele reeks der, aan elkander gefchakelde, voorwaarden yan -een gegeven verfchijnzel, in 't algemeen ,



Critiek der zuivere Rede.
145
meen, gegrond. Wij befluiten, dat, dewijl wij van de onvoorwaardelijke zamengevatte eenheid dezer voltooide rei van voorwaarden, op ééne van de twee, eeniglijk voor ons mooglijke, wijzen befchouwd, een zig zelven wederfprekend en tegenflrijdig begrip hebben , de voltooidheid en eenheid dezer rei, op de andere, als dan, maar alléén, overfchietende wijze van befchouwing', plaats moet hebben; van welke laatfle wij egter ook geen ander, dan tegenflrijdig begrip maaken kunnen. — De toeftand, waar in de zuivere rede, zig, bij deze tweeërlei, zig onderling, ten minfte fchijnbaar, vernietigende, befluiten, bevindt, wordt, in de critifche Schoole, antinomie, ('t welk na genoeg door het woord wettenflrijd zou kunnen vertaald worden) genoemd Deze antinomiën, komen, als gronden en tegengronden , in de Waereldkunde , voor. — Eindelijk , befluiten wij , volgends de derde foort van de alheid der voorwaarden, of voorwerpen, in 't algemeen, voor zoo verre die gedacht kunnen worden, tot de volftrekte eenheid van alle voorwaarden der rnooglijkheid van de dingen, in 't algemeen (welken wij, voor zoo verre die op zig zelven, en onafhangelijk van onze wijze van opvatten, beftaan, geheel niet kennen) tot een wezen aller wezens, als onvoorwaardelijK 5 ken



146 II. Proeve eener opheldering van de
ken grond van 't beftaan van alles; 't welk wij nog minder kennen, en van welks onvoorwaardelijke noodzaaklijkheid wij ons vol« ftrektlijk geen begrip kunnen vormen. —■ Dit noemt Kant het ideaal der zuivere rede. En dit te bereiken, is het doel der redelijke godgeleerdheid.
Beginnen wij, ter nadere opheldering', met de drogreden der redelijke zielkunde. — Door hetzelve trekken wij (zoo als boven gezegd is) uit hoofde van het begrip onzes denkenden onderwerps, een befluit, 't welk het beftaan van dit onderwerp zelve bepaalt. — Een begrip nu is niets anders, dan iets toevoegelijks, of een pradicaat, 't welk op iets anders toegepast, of waar onder iets anders opgenomen, wordt. Zoo neem ik eene roos onder het begrip van eene bloem op. Een begrip toch is niet iets, dat op zig zelven beflaat, maar iets, dat aan deze of gene zaak toegevoegd wordt. Zoo is dan ook het begrip, *t welk ik van mijn eigen denkende onderwerp heb — het begrip van mijn ik, of het oordeel, ik denk — flegts iets toevoegelijks, d. i. een prtedicaat, 't welk wij op ons denkende wezen toepasfen. — De bewustheid egter van ons zelven, welke, bij de groote menigvuldigheid der veranderingen
van



Critiek der zuivere Rede. 147
van onzen inwendigen toeftand, dezelfde is, en onveranderd dezelfde blijft, fchoon alles afwisfelen moge, doet ons deze duurzaame zelfsbewustheid, waar in wij telkens dit voorgeftelde ik, als beftendig hetzelfde, waarnemen, voor een onderwerp houden, dat niet wederom het pnedicaat van een ander is, d. i. voor eene zelfftandigheid. Het heeft dus, volkomenlijk, den fchijn, als of alle onze begrippen, all' ons denken, in de betrekking tot dit ik, even eens ftaan, als inhangende en toevoegelij ke pradicaaten tot een gegeven onderwerp, waar voor geen hooger onderwerp (waar van het een prcedicaat zou kunnen zijn) beftaat, of zelfs gedacht kan worden. — Langs dien weg, meenen wij het onvoorwaardelijke onderwerp in ons zelven te vinden, en wij nemen dit niet blootlijk aan, als een idé van een op zig zelven ftaande denkende wezen, 't welk flegts onderwerplijk geldt, maar als dit wezen zelve, 't welk alzo ook, bovendien, voorwerplijke wezenlijkheid, buiten onze wijs van voorftellen, bezit.
Op deze wijze verkrijgen wij een transfcendentaal, d. i. alle ervaring te boven gaande, begrip van ons ik, ik denk — men zou ook kunnen zeggen, het zuivere begrip
van



j'4-8 II. Proeve eener opheldering1 van de
van onze zelfheid, als bloote waarneming, zonder eenige andere bepaling, dan alléén op ons zelven. Aan dit transfcendentaale begrip voegen wij ook flegts transfcendentaale pradicaaten toe; en dezen komen, wanneer wij de handleiding der categorien volgen, en met het grondbegrip der zelfftandigheid, waar door een ding op zig zelven
voorgefteld wordt, beginnen, in deze order voor:
. i.
De ziel is
Eene zelfftandigheid.
e.
Ten aanzien harer hoedanigheid (eenvoudig).
Met betrekking tot het op elkander
• volgen in den tijd, dezelfde in getal, d. i. eenheid (niet veelheid).
4.
In hare betrekking, of in haren ftand, tot de mooglijke voorwerpen, in de ruimte, dat geen , 't welk tegen de verfchijnzelen overftaat, tot welker kennis,wij alleen gebragt worden door 't aanwezen van onze . ziel.



Critiek der zuivere Rede. 149
Van deze vier beftanddeelen worden alle de begrippen der zielkunde, alleen door derzeiver zamenfteliing, en van geen ander grondbeginzel, afgeleid. Deze zelfftandigheid, blootlijk als voorwerp van den inwendigen zin aangemerkt, geeft ons het begrip der onftofiijkheid — als eenvoudige zelfftandigheid, dat der onverdervelijkkeid — de eenheid derzelve, als verftandlijke zelfftandigheid, dat der perfoonlijkheid — en alle deze drie prcedicaaten, te zamen genomen, de geestlijkheid onzer ziel aan de hand: terwijl hare betrekking tot de voorwerpen in de ruimte , haar in eene wederkeerige gemeenfchap met de ligchaamen ftelt. Hier door betrachten wij deze denkende zelfftandigheid, als het beginzel des levens, in de ftof, noemende haar ziel, welke, door de geestlijkheid bepaald, onftervelijk is.
Dit alles nu poogt de zogenaamde zielkunde , door hare viervoudige drogreden, te bewijzen. — Tot grond van dit bewijs, hebben wij egter niets anders, dan de eenvoudige, en van allen inhoud ledige, voorftelling, ik, onze zelfheid, en niets meer; en deze voorftelling, welke, eigenlijk gefproken, nog geen begrip kan genoemd worden (want, zonder dat ik op iets anders betrekkelijk te maken, kunnen wij niet gezegd



150 II. Proeve eener opheldering' van de
zegd worden te denken) is voor ons niets anders, dan een bloot bewustzijn, dat alle onze begrippen vergezelt , en 't welk, zo dra wij het van deze begrippen, d. i, van het denken zelf, afzonderen, ons niets anders oplevert, dan iets duisters, dat wij niet omfchrijven , of onder eenig begrip opvatten kunnen ; zo dat wij, ten langen leste , het daar van afgezonderde denken 'er weder bij moeten voegen, om 'er iets van te maaken, door te zeggen: — „ dat ik , die ziel, is een we„ zen dat denkt." Dus doende, komen wij daar te rugg', van waar wij uitgegaan waren, zonder éénen flap verder gekomen te zijn. — Wat weten wij dan nu voords, door deze vruchteloze fcherpzinnigheid ? —
Geheel anders is het, wanneer wij de vermogens onzer ziel ontleedende , door die uiteenzetting, onze begrippen, daar omtrend trachten te verduidelijken. Hier in weten wij, dat wij te werk gaan op vaste gronden — daadzaaken, die ons gegeven zijn. Hier door leeren wij de eigenfchappen onzer ziel nader kennen. Doch, wanneer wij, met deze gegeven en bekende eigenfchappen, boven de voor ons mooglijke ervaring klimmen, en, door deze eigenfchappen , weten willen, wat dit ding zelve zij , 't welk deze eigenfchappen bezit, kan het niet anders, of wij moeten



Critiek der zuivere Rede. ï.51
ten ons in onzekerheden, en duistere denkbeelden verwarren, waar van de gevolgen ons even onbekend zijn, als de zogenaamde gronden, waar van wij dezelven meenen afgeleid te hebben: het welk wij telkens ondervinden , wanneer wij , met het uitzigt om aan onze redebegrippen, of ideën, eene voorwerplijke wezenlijkheid toetevoegen, ons over de grenzen, welken de critifche rede zig zelve voorfthrijft, waagen.
Wanneer wij op de vier boven opgegeven grondftellingen , aangaande ons denkend wezen, nazinnen, kunnen wij zekerlijk, ja, met onbetwijfelbaare zekerheid vast ftellen : (1) dat, in alP ons denken en oordeelen , ik beftendiglijk, zonder eenige uitzondering, het onderwerp is, 't welk alle de betrekkingen , welken de inhoud eenes oordeels oplevert , bepaalt. Dat dit ik, deze zelfheid, in alle mijne gedachten , altijd als onderwerp, en als iets , dat deze gedachten, niet als iets toevoegelijks, of eene toevalligheid, blootlijk aankleeft, maar als een daar van affcheidbaar beftaand iets, kan en moet aangemerkt worden : zoo dat niet onze ziel het denken, maar, integendeel, het denken onze ziel aanhangt. Dit zijn ftellingen , die uit het begrip van denken zelven voordvloeijen, Doch dit is geheel iets anders , als dat ik ,
als



I5a II. Proeve eener opheldering van de
als voorwerp, een op mij zelven beftaand wezen , of. eene zelfjlandigheid ben. Om dit met zekerheid te weten , wordt meer , dan het kennen mijner zielvermogens, gevorderd ; hier toe moet mij de grond mijns beftaans gegeven zijn: d. i. niet de kennis van het denken, maar van het wezen, dat denkt. (2) Kunnen.wij vast ftellen, dat dit ik, in mijne bewustheid , en dus ook bij alle denken , iets enkelvoudigs zij, 't welk mij nimmer als eene veelheid voorkomen kan. Dit is mede reeds in het begrip van het denken opgcfloten. Doch dit zegt niet, dat dit ik, buiten het denken, waar op het hier eigenlijk aankomt, eene enkelvoudige zelfjlandigheid zij. (3) Kunnen wij aannemen, dat de ziel één en dezelfde in den tijd zij , en dat, bij de grootfte verfcheidenheid, en de geftadiglijk afwisfelende, elkander in den tijd opvolgende, toeftanden van mijn gemoed, mijn 11c altijd hetzelfde is. Dit is even zeer in het begrip des denkens opgefloten. Maar deze zelfdigheid des onderwerps, waar van ik mij, bij alle deszelfs voorftellingen, bewust ben, gaat hier, geenzins, de aanfchouwing, of voorftelling, van mijne ziel, als voorwerp, aan, zoodanig als zij zou kunnen beftaan, buiten dit eenzelvige bewustzijn bij iedere dezer voorftellingen; en beteekent dus niet de eenheid, of zelfdigheid, des perfoons,
waar



Critiek der zuivere Rede. 153
waar door het bewust zijn der zelfdigheid eener zelfftandigheid, als denkend wezen, bij iedere verandering der boven aangeduidde toeftanden, verftaan wordt. (4) dat ik mijn eigen beftaan , als denkend onderwerp, van andere dingen (waar bij ook mijn ligchaam behoort) onderfcheide, is iets dat mede uit het bloote begrip van mijn denken voordvloeit: want die. andere dingen, welken ik mij, als andere, voorftel, zijn de zoodanigen, welken ik als buiten mij beftaande denk. Maar of dit bewustzijn, aangaande mijn eigen beftaan, zonder deze, als buiten mij beftaande , voorgeftelde dingen , waar door ik allerëerst voorftellingen verkrijg, wel mooglijk zij, en of ik, als een louter denkend wezen (zonder mensch te zijn, en daar door, gedeeltelijk, tot deze uiterlijke dingen mede te behooren) beftaan zoude kunnen, (waar uit men de onftervelijkheid der ziel wil bewijzen) weet ik, daar uit, vontrektlijk niet.
Dooa de fcherpzinmgfte ondeding en ontwikkeling van het bewustzijn onzes zelfs, bij het denken, is, derhalve, ten aanzien der kennis van ons zelven, als voorwerpen, niet het aUerminfte gewonnen; en de fchijn, als of wij, daar door, tot de kennis van ons eigen ik, op zig zelven, doorgedrongen zouII. Deel. L den



154 II. Proeve eener opheldering' van de
den zijn, fpruit daar uit alleen voord, dat wij de wijze, waar op wij ons, in 't denken, beftemd en ingerigt vinden, valschlijk, voor eene bovennatuurkundige beftemming onzes voorwerps houden. — Dit, vooraf, rijplijk overwogen te hebben zal ons beter in ftaat ftellen , om de fchijnbewijzen, waar door de rede deze vier ftellingen poogt te ftaaven, rigtiglijk, te beöordeelen.'
Eerstlijk voert men, ten behoeve der ftelling: „ de ziel is eene zelfftandigheid," dit redebefluit aan: wat niet anders, dan als onderwerp ( zonder, wederom, tot pradicaat van eenig ander onderwerp te kunnen ftrekken) gedacht kan worden, beftaat ook niet anders, dan als onderwerp, of zelfftandigheid. Maar nu kan een denkend wezen (en zoodanig een wezen is onze ziel) blootlijk als zoodanig befchouwd, niet anders, dan als onderwerp gedacht worden. Derhalve, beftaat het ook, als zoodanig, d. i. als zelfftandigheid. —■ Dit befluit is zeker wettiglijk getrokken, en behoorlijk van de eerfte ftelling afgeleid; mits 'er maar geene woordfpeling plaats hebbe, en men, door zelfftandigheid, in 't gevolg , het zelfde, als in de groote ftelling, verfta. Doch dan werkt het ook niets uit, en zegt flegts, dat wij ons een denkend wezen, uit hoofde van 't begrip,
welk



Critiek der zuivere Rede.
welk wij van het denken, in 't algemeen, hebben, niet anders* dan als onderwerp, dat is, zelfftandigheid, kunnen voorttellen. Wanneer wij fpreken van een wezen, 't welk denkt, en 'er voords niets meer van kunnen zeggen, drukken wij flegts eene eigenfchap uit, welke hetzelve bezit, en laten verder dit wezen, wat het dan ook, voor 't overige, zijn moge, geheel onbepaald. Befchouwen wij het nu, als deza- eigenfchap Qpradicaat) bezittende, dan is, zeker, een denkend wezen (en dus ook onze ziel) het redekundige onderwerp, waar van het denken een preedicaat is, en de ziel, aangaande welke, afgezonderd van dit pree dicaat, wij niets weten, kunnen wij dus ook niet, wederom, als een pradicaat, van iets anders denken. Hier wordt dus het zuivere verftandsbegrlp der zelfftandigheid bedoeld, zoodanig als het alleen in ons denken beftaat. Dan, hier uit volgt geenzins, dat onze ziel eene wezenlijke Zelfftandigheid zij, zoo als dezelve in de eerfte grondftelling der betrekking voorkomt: want in 't begrip (de categorie) der zelfftandigheid, is de voorftelling der duur* zaamheid, welke alleen, door toepasfing van dit begrip op de form van onzen inwendigen zin (den tijd), geboren wordt, niet opgefloten; en de grondftelling der duurzaamheid brengt deze verbinding alleen tot L a ftand5



156 II. Proeve eener opheldering van de
ftand, ten aanzien van voorwerpen eener mooglijke ervaring — dus ook wel voor de ziel; maar egter alléén, voor zoo verre wij, aangaande dezelve, ervaring hebben, welke, wederom, alleen onderwerplijk, en niet voorwerplijk geldt: want alle ervaring ftaat onder de voorwaarde der formen van onze zinlijkheid, en zuivere verftandsbegrippen. Wanneer wij dus, in 't gevolg van dit redefluit, aan dit woord zelfftandigheid eene andere beteekenis geven, als in de groote ftelling, door in deze eene redekundige, en in gene eene wezenlijke, zelfftandigheid te verftaan; dan is dit befluit flegts eene drogreden, op loutere dubbelzinnigheid, of misverftand, en eene bedrieglijke woordfpeling, gebouwd,
Het befluit, aangaande de eenvoudigheid der ziel, in de tweede ftelling vervat, is: zulk een ding, welks daad nimmer kan aangezien worden, als ontftaande uit den zamenloop van veele werkende dingen, is eenvoudig. De ziel, of het denkende ik, is zoodanig eenig ding. Derhalve, is de ziel eenvoudig.
Het bewijs van de derde ftelling laat zig zoo voorftellen: dat geen, wat zig, in de voordduuring (in den tijd), als eenheid
(zelf-



Critiek der zuivere Rede. 157
(zelfdigheid) bewust is, dat is, in zoo verre, een perfoon. De ziel is zig daar van bewust. Dus is de ziel, in zoo verre, een perfoon*
De voordzetting der drogreden, ten aanzien der vierde ftelling, kan op deze wijze gefchieden: dat geen, welks aanwezen, of beftaan , niet onmiddellijk waargenomen, maar flegts, als eene oorzaak van gegeven waarnemingen, bij eene zekere gevolgtrekking, kan worden opgemaakt, heeft flegts een twijfelachtig beftaan. Het beftaan van mijn denkend onderwerp is het alléén, 't welk ik onmiddellijk waarneem: maar. het aanwezen van uitwendige voorwerpen kan ik alleenlijk, als eene oorzaak van gegeven waarnemingen, opmaaken. Derhalve, is het beftaan van mijne ziel alleen zeker, en het beftaan van uitwendige voorwerpen, in tegendeel, twijfelachtig.
Ook op deze drie drogredenen valt even, als op de eerfte, ' waar aan zij ondergefchikt zijn, en waar mede zij, noodzaaklijk, vervallen moeten, dit aantemerken: dat men, in de groote, of eerfte, ftelling, ons bewustzijn, bij alle ons denken, als daar toe onaffcheidelijk behoorende, 't welk dus alleen onderwerplijk is, in het befluit, van dit denken L 3 af-



158 II, Proeve eener opheldering' van de
afzondert, als iets op zig zelven beftaande, en dus voorwerplijk wil doen gelden. Men tracht zig, fchoon vruchteloos, te overreeden, dat het geen, wezenlijk, onze ziel uitmaakt, ons als in eene onmiddellijke aanfchouwing, door het onbepaalde begrip van ons ik, 't v/elk ons hij ieder gedachte vergezelt, gegeven zij. Ondertusfchen, wanneer wij ons zelven, naauwkeurigiijk , in onze voorftellingen gadeflaan, bevinden wij, dat dit ik niets anders zij, dan de bloote bewustheid, dat wij het zijn, die ons iets voorftellen: doch wat wij, buiten deze voorftellingen, zijn, blijft altoos achterwege. Wij weten dus van de eenvoudigheid onzer ^iel, even weinig, als van hare zelfftandigheid. Alleen weten wij, dat onze zelfbewustheid,, bij het denken, iets enkelvoudig zij; fchoon daar uit al wêer niet volgt, dat de ziel, als grond dezer zelfbewustheid, als voorwerp, ook iets enkelvoudigs wezen moet. Even weinig weten wij, of onze ziel een perfoon zij, die, wezenlijk, buiten ons denken, bij voordduuring, dezelfde is, en, of het beftaan van onze ziel zeker, en alle het overige, dat wij ons als uitwendig, en van ons afgezonderd beftaande voorftellen, twijfelachtig zij. Wij kennen niets, dan verfchijnzelen, en onze ziel, voor zoo verre zij een voorwerp is van onzen inwendigen zin, in de betrachting van den
toe-
/



Critiek der zuivere Rede. 159
toeftand van ons gemoed, is mede voor ons flegts verfchijnzel — iets dat ons zoo voorkomt, en niets meer. Wat zij op zig zelve zijn moge, is ons geheel onbekend. Zij is, even als andere zinnenwezens, aan ruimte en tijd verbonden. Wij kunnen ,ons haar niet anders voorftellen, dan als in ons, en met ons ligchaam, voordduurende in eenen gegeven' tijd. Als zoodanig befchouwd, is zij zoo, ongelijkflachtig niet met ons ligchaam, als wij ons, {leunende op deze drogredenen der zuivere rede, wel voorftellen. De dikwijls geopperde zwarigheid, hoe twee zulke ongelijkfooriige dingen, als onze ziel en ligchaam , met elkander in wederkeerige werking ftaan kunnen, kan, ten minften, niet grooter zijn, dan die, welke wij ons, bij den wederkeerigen invloed, welken twee, op eenen afftand van elkander geplaatfte, ligchaamen op eikanderen uitoefenen kunnen voorftellen. Zoo wel de voorftelling onzer ziel, als die van ons ligchaam, is aan ruimte en tijd onderworpen. Wij denken ergends, en onze gedachten wisfelen in den tijd af. En van eene ziel, welke niet op eene plaats werkzaam ware, of opvolglijk dichte, kunnen wij ons geen begrip vormen. Onze ziel verfchijnt ons, derhalve, in dezelfde oorfpronglijke formen, als ons ligchaam. — Maar wat is zij nu buiten deze verschijning ? — Hier L 4 ftni-



lob II. Proeve eener opheldering' van de
fluiten wij weder tegen de grenzen onzer kennis.
Wat betreft de antinomie der zuivere rede (welke men ook zou kunnen noemen den ftrijd der zuivere rede met zig zelve); in zoodamg eenen flrijd wikkelt zig onze rede, wanneer zij, door aanleiding der onderftellige , of hypothetifche, fluitredenen, zig in het idé der volftrekte volkomenheid van de opklim.mende rei der voorwaarden van gegeven verfchijnzelen verdiept. Zoodanig een idé is, gelijk wij boven zagen, een waereldbegrip\ een cosmologisch idé der zuivere rede, welke, in de opklimming van de eene voorwaarde tot de andere, met betrekking tot verfchijnzelen, alle mooglijke ervaring te boven ftijgt; fchoon de verfchijnzelen zelven ons , werklijk, door de ervaring' gegeven zijn. Alléén, de volftrekte volkomenheid van alle .voorwaarden, destiangaande/, kan ons nimmer gegeven worden. De rede egter eischt dezelve, volgends dezen algemeenen grondregel van alle hare ideën: „ wanneer het voorwaardelijke gegeven is, dan is tevens- de geheele rei der voorwaarden, en derhalve ook het onvoorwaardelijke zelve, gegeven."—Het zal niet nutteloos zijn hier op te merken dat alle de redeideën, oorfpronglijk, verftandsbegrippen, of categorien zijn, welken, daar het verftand dezelven alleen op mooglijke er-
va *



Critiek der zuivere Rede. 161
varing toepast ('t welk hun eigenaardig gebruik is) door de rede boven alle ervaring getrokken, en onder den zoo even genoemden regel opgenomen worden.
Daar nu de cosmologifche ideën zig bezig houden met de volkomenheid , en voltooijing, of volledigmaking, van de reien der voorwaarden van verfchijnzelen; moeten 'er ook juist zoo veele cosmologifche ideën zijn, als 'er verfcheiden zoorten van zoodanige reien, of reekfen, voor handen zijn. In deze reiën klimt de rede beftendiglijk op, zonder zig aan de afdaling derzelven eenigzins te laten gelegen liggen: 't welk natuurlijk is, dewijl zij; door de volledigmaking der rei, niets anders, dan 't onvoorwaardelijke op het oog heeft, dat, gelijk van zelven fpreekt, in de afdaling niet kan gevonden worden , dewijl daar in alles, als afhangende van een hooger beding, alléén voorwaardelijk zijn moet.
De volkomenheid, derhalve, welke de cosmologifche ideën vorderen, is de voltooidheid der reiën in de opklimming.
Om, in de opfporing dezer verfchillende reiën, welken, als zoo veele ketenen der voorwaarden van gegeven verfchijnzelen, zig aan onze verbeelding voordoen, met naauwkeuL 5 -Tg-



-6a II. Proeve eener opheldering' van de
righeid te werk te gaan; kunnen wij geenen beteren leiddraad volgen', dan dien, welken ons de tafel der categorien aanbiedt.
Eerstlijk, nemen wij, volgends de hoegrootheid, de oorfpronglijke grootheden van alle onze aanfchouwing, tijd en ruimte. Van deze ontleenen de verfchijnzelen alle die eigenfchappen, welken aan hen als grootheden toekomen. De tijd is eene oorfpronglijke rei; en 't is alléén door toepasfing van denzelven op eenige andere zaak, dat wij die eene rei noemen: want eene rei, of reeks, beftaat altijd in eene aanééngefchakelde opvolging. Een vorig oogenblik is, beftendiglijk, de voorwaarde van het volgende. Bij ieder gegeven tijdpunt, neemt dus het idé der rede den geheelen verlopen tijd, als de alheid, de volftrekte voltooidheid, der voorwaarden van hetzelve, aan, en dus als met dat tijdpunt zelven gegeven. Met de ruimte egter is het geheel anders gelegen: want in het begrip van dezelve, afzonderlijk genomen, komt geen voorafgaan en volgen voor: dewijl de ruimte een zamengefteld geheel van deelen is, welken elkander niet opvolgen, maar te gelijk beftaan. Hier is, derhalve, zal men zeggen , geene rei. Dan, de verbinding der menigvuldige deelen der ruimte, waar door wij haar doorlopen, en, al doorlopende, als
een



Critiek der zuivere Rede, 1S3
een geheel poogen zamentevatten, is nogcans eene opvolging, welke in den tijd gefchiedt, en dus eene rei opleverc. En, daar de rei dezer alzo zamengevatre, deelen, der ruimte, alléén door voordgang van eene gegeven ruimte, die wij telkens in onze gedachten uitzetten, en verwijden (even als een fpheer, die wij, in onze gedachten, al grooter en grooter maken) kan voltooid worden; zoo is dit, na elkander, geftadiglijk voordzetten der verwijding ook als de verbinding eener rei van voorwaarden aantemerken. In de afme» ting der geheele ruimte plaatzen wij ons, als ware het, in het middenpunt van een gegeven deel in de ruimte, welk deel wij naar alle zijden, en rigtingen, uitbreiden. Dit deel nu, welks uitgebreidheid wij ons naar welgevallen voorftellen, ftaat hier in wel niet gelijk met een tijdsgedeelte, dat, door een onmiddellijk voorgaand tijdftip, eerst mooglijk wordt; maar dit deel der ruimte is egter, door de deelen, welken het, van alle kanten, naar alle mooglijke rigtingen, omringen, begrensd ; en in zoo verre is dit deel dan ook voorwaardelijk: want, zonder begrenzing, is geen deel der ruimte denkbaar. Hier door moeten wij ons de begrenzende ruimte, als voorwaarde, en de begrensde, als voorwaardelijk, dat is., als onder die voorwaarde gegeven, voorftellen. De uitzetting dezer
gren-



164 II. Proeve eener opheldering' van de
grenzen is dus ook een voordgang in de ruimte; en in dezen voordgang, of in deze rei, vordert de rede ook volkomenheid.
Dewijl ruimte en tijd nu de oorfprong. lijke grootheden aller verfchijnzelen zijn, en de alheid der verfchijnzelen het begrip des zinlijken Heelals, of der waereld, uitmaakt, zoo eischt het cosmologifche idé, of wae*. reldbegrip, ten aanzien der hoegrootheid, volftrekte volkomenheid , of voltooidheid , Tan de grootte der waereld, zoo wel ten opzigte van haren verlopen duur, als van de ruimte, welke zij beflaat.
Ten tweeden, nemen wij, volgends de hoedanigheid, de ftof als het wezenlijke, in de hoegrootheid, aan: want, zonder ftof, is eene grootheid, flegts een ledig deel der ruimte, zonder inhoud; even als eene meetkundige figuur, waar bij men zig niets, dan derzelve uitgebreidheid voorftelt. Deze ftof nu is, weder, iets voorwaardelijks, waar van de. deelen, uit welken het beftaat, de voorwaarden zijn; even als de deelen der deelen de voorwaarden der deelen zijn, waar door wij dus, wederom, tot een' teruggang, of eene opklimming, van de eene voorwaarde, tot de andere, gebragt worden. Hier ontmoeten wij, derhalve, wederom, eene verbinding, of
aan-



Critiek der zuivere Rede. 165
aanéénfchakeling, dat is, eene rei van voorwaarden, waar in het cosmologifche idé volkomenheid vordert.
Ten derden , ten aanzien der betrekking' , kunnen wij, als eene opklimmende , of terug gaande , rei niets anders aannemen, dan de aanééngefchakelde reeks van voorafgaande oorzaaken van gegeven verfchijnzelen, als gewrogten. Want, wat de categorien der zelfftandigheid, en wederkeerige werking betreft; dezen leveren, als zoodanig, geene opvolging, en alzo ook geene rei, in de verfchijnzelen op. Het cosmologifche idé is, derhalve, alleen toepasfelijk op de categorie der oorzaaklijkheid, welke eene rei van oorzsaken, als de voorwaarden van gegeven gewrogten, aanbiedt. Ook hier in eischt de rede eene volftrekte voltooidheid. Zonder zoodanige volkomenheid, aan de zijde der oorzaaken , dat is , in de opklimming, laat zig het ontftaan van eenig gegeven verfchijnzel, als gewrogt, niet verklaaren.
Ten vierden, moeten wij [nu nog, naar aanwijzing van de vierde klasfe der categorien, naamlijk die der modaliteit, onderzoe. ken, of wij in dezelve eene rei aantreffen, om het waereldbegrip daar op toepasfelijk te maaken.
Het



ïfjó* II. Proeve eener opheldering van dé
Het begrip der rnooglijkheid, met deszelfs tegengeftelde (correlatum) onmooglijkheid, vertoom ons geene rei, Dat van 't beftaan, of niet beftaan, doet dit even min. De categorie der noodzaaklijkheid, op zig zelve, of alléén befchouwd, wijst ons* zekerlijk, ook niet op eene rei. Maar het tegengeftelde der noodzaaklijkheid, de toevalligheid, brengt ons op het toevallige beftaan. Zulk een beftaan onderftelt een* vooraf gegeven grond, als voorwaarde, en zoo verre deze grond, wederom, toevallig is, eene hoogere voorwaarde, tot men, al opklimmende, de geheele rei van het toevalliglijk beftaande ge» heel voltooid heeft, 't welk, zonder dat men, eindelijk, tot het onvoorwaardelijke zijne toe* vlugt neme, nimmer gefchieden kan.
Op deze wijze hebben wij nu deze vier cosmologifche ideën, volgends aanwijzing der categoriëntafel, van die verftandsbegrippen , welken, uit hunnen aard, aan de rede eene rei aanbieden, afgeleid: dat is, wij hebben de categoriën, welken wij daar toe gefchikt vonden, tot ideën verheven, die, hoewel zij boven alle ervaring fteigen, egter met dezelve in verband ftaan: — i.
De volftrekte voltooidheid der zamenfteliing.
2.



Critiek der zuivere Rede, 167
3-
De volftrekte voltooidheid van het ontftaan.
4.
De volftrekte voltooidheid van 't afhangelijk beftaan der verfchijnzelen.
Deze vier, alzo door de zuivere rede gevorderde, volkomenheden, of onvoorwaardelijkheden , ten aanzien der verfchijnzelen , (want op deze alléén, en niet op dingen, in 't algemeen, doelen de cosmologifche ideën, als zijnde begrippen van de zinnenwaereld ) kan men zig, op twee vlak tegen elkander overgeftelde wijzen, in zijne gedachten voorftellen : naamlijk , of, als iets onvoorwaardelijks, dat maar alléén in de geheele rei, als rei, beftaat ; zoo dat alle de leden van dezelve, afzonderlijk genomen, voorwaardelijk zijn, en alle die leden te zamen, als de rei uitmaakende, onvoorwaardelijk beftaan; of zoo, dat dit onvoorwaardelijke een deel der rei zelve zij, waar aan de overige deelen ondergefchikt zijn, 't welk alzo het eerfte lid der rei uitmaakt. — Stelt men het eerfte; dan is de rei, in 't opklimmen, zonder grenzen, zonder begin, en dus, van voren, oneindig;
fchoon
2.
De volftrekte voltooid heid der deeling'.



i68 II. Proeve eener opheldering van de
fchoon dezelve, desniettegenflaande, geheel gegeven, en flegts in haren teruggang nooit voleindigd is. Stelt raen , daartegen , het tweede; dan komt men, al opklimmende, aan een eerfte lid der rei, welke, ten opzigte van den verlopen' lijd, de aanvang —• ten aanzien van de ruimte, de grenzen — ten aanzien der deelen van de ftof, het volftrekt eenvoudige — ten aanzien der oorzaaken, zelfwerkzaamheid (vrijheid) — en laatstlijk, ten aanzien van het toevallige, en afhangclijke beftaan der dingen , volftrekte natuurdwang in de waereld kan genoemd worden.
Bij de behandeling der zuivere verftandsbegrippen, en der, daar van afgeleidde, grondftellingen van 't zuivere verftand, hebben wij opgemerkt, dat de begrippen en grondftellingen der hoegrootheid, en hoedanigheid , als tot de aanfchouwing behoorende, de wiskundige (mathematifehe) — die der betrekking' en modaliteit, als alleen ter verklaring' van het beftaan der dingen, welken wij door aanfchouwing verkrijgen, dienende, de vermogende (dynamifche) genoemd worden. Overëenkomftig deze onderfcheiding, gevén ook de twee eerfte cosmologifche ideën ons het denkbeeld van het mathematifche



Critiek der zuivere Rcdê. 169
geheel aller verfchijnzelen, aan elkander gefchakeld; zoo wel in 't groote, hunne onoverzienlijke uitgeftrektheid en during, waar in wij ons verliezen, als in 't kleine, hunne, alle onze naauwkeurigfte bewerking ontfnappende, deelbaarheid, welker mooglijke ontleding wij even min befpieden kunnen, in de deeïing der ftof, als wij derzelver geheele zamenfteliing in het Heelal zouden kunnen omvatten, en afmeten. Dit nu brengt in ons het begrip van waereld voord, De twee volgende cosmologifche ideën brengen ons op het& denkbeeld van een dynamisch geheel aller verfchijnzelen, voor zoo verre wij daar in het vermogen, en de wijze van te beftaan, opmerken. Als zoodanig, noemen wij het Heelal Natuur. In dezelve heet het vermogen, waar door iets gefchiedt, oorzaaklijkheid; en oorzaak is, zonder hoogere voorwaarde, vrijheid. Alles wat in zijn beftaan van iets anders afhangt, d. i. voorwaardelijk is, heet toevallig, en wat onafhangelijk, d. i. onvoorwaardelijk beftaat, noodzaaklijk. De noodzaaklijkheid der verfchijnzelen, als volgends hunnen aard zoodanig ingerigt, dat het niet beftaan derzelven onmooglijk is, kan men, zeer gevoegelijk, natuurdwang heeten.
In alle deze ideën, gelijk wij aangetoond hebben, is de volkomenheid der rei ÏI. Deel. M van



17° II. Proeve eener opheldering' van de
van voorwaarden, in derzelve opklimming, of eindig , 0f oneindig. Een derde wijze, waar op eene rei volkomen zou kunnen zijn, is niet denkbaar. Daar nu de eindigheid der reiën zig, met even veel bondigheid, door de rede laat bewijzen, als de onëindigheid (niet door zulke fluitredenen, als die in de zielkunde plaats heeft, waar van zelfs de form niet geldig is, maar door zoodanigen, welken , alleszins , volkomenlijk, de proef van deugdelijkheid kunnen doorftaan); kan het niet anders, of de rede moet daar bij met zig zelve in eenen geweldigen tweeftrijd geraaken, waar van men zig niet gemakkelijk eene verëeniging kan voordellen, wanneer men nagaat, dat eindigheid en onëindigheid, als elkander wederkeeriglijk vernietigende begrippen, nimmer kunnen ophouden met elkander tegenflrijdig te zijn.
Hier uit begrijpt men tevens, dat het genoeg is, b. v. de onmooglijkheid eener oneindige rei aantetoonen, om (volgends de disjunctive form der oordeelen) tot de eindigheid te befluiten; en omgekeerd : want een van beiden kan dan flegts plaats hebben.
Wij zullen, na ieder der vier Hellingen, waar bij de eindigheid eener rei van voorwaarden, op deze wijze, bewezen zal worden y



Critiek der zuivere Rede. 17 j
den, de tegenftelling laten volgen, om dezelven, zoo veel te gemakkelijker, met elkander te kunnen vergelijken.
Eerste ftelling, ten aanzien der hoegrootheid' „ De waereld heeft een be» „ gin in den tijd, en in de ruimte hare grenzen." — .
Bewijs voor deze ftelling. — Een van beiden moet waar zijn; de waereld heeft in den tijd een begin, of geen begin, gehad. Is nu het laatfte niet mooglijk, dan moer volftrektlijk het eerfte Waar zijn. Wanneer men voor een oogenblik het laatfte aanneemt, zoo moet 'er, bij ieder gegeven oogenblik, in de waereld, eene eeuwigheid verlopen zijn, en, met dezelve, eene oneindige rei van, op elkander volgende* toeftanden der dingen in de waereld. Maar nu beftaat de onëindigheid eener rei juist daar in, dat zij, door opvolgende zamenstelling, nimmer voleindigd kan worden Iets nu, dat nimmer voleindigd kan worden, kan nimmer als eindeloos gegeven zijn. Derhalve, is eene verlopen (d. i. gegeven) oneindige waereldrei onmooglijk ; en alzo is een begin der waereld eene noodzaaklijke voorwaarde van haar beftaan : 't welk in de eerfte plaats te bewijzen was. —> M a Voords,



172 II. Proeve eener opheldering1 van de
Voords, heeft zij in de ruimte hare grenzen. Want, neemt men het tegendeel aan, zoo moet men de waereld houden voor een gegeven oneindig geheel van te gelijk beftaande dingen. Maar de grootte van een onbegrensd geheel kunnen wij ons, bij rnooglijkheid, niet anders voorftellen, dan alleenlijk door de opvolgelijke zamenfteliing der deelen, welke, als eindeloos befchouwd wordende, eenen, daar mede overéénkomenden, onëindigen tijd, of eene eeuwigheid, als afgelopen, dat is, gegeven, onderftelt. Want, is de waereld een zamengefteld gegeven geheel, V» welk oneindig in deszelfs deelen is, zoo wordt tot die zamenfteliing ook zoodanig een gegeven tijd verëischt; 't welk, gelijk boven bewezen is, met het begrip van eene onëindige rei, welke nimmer als verlopen kan befchouwd worden, onbeftaanbaar is. De waereld is, derhalve, in hare uitgebreidheid begrensd : — waar mede het tweede lid der ftelling' bewezen is.
Tegen over deze ftelling ftaat de volgende tegenftelling: „ De waereld heeft noch begin in den tijd, noch grenzen in de ruim» ter
Bewijs voor de tegenftelling. — Gefteld; zij' had een begin; zoo zou hier uit moeten volgen,



Critiek der zuivere Rede. 173
gen, dat 'er tijd voorafgegaan ware, in wel» ken zij niet beftond: want het beginnen is een beftaan, voor het welk een tijd voorafgaat, waar in het ding, dat begint, niet is. Een tijd nu, waar in de waereld niet beftond, is een ledige tijd. Maar in een' ledigen tijd kan geen ding ontdaan: want zoo min het eene, als het andere, deel van zoodanig eenen tijd kan op zig zelven eenen genoegzamen grond opleveren voor het bedaan, of niet bedaan, van eenig ding; het zij men delle, dat het door zig zelven, of door eene vreemde oorzaak, ontdaan zij. Een tijd toch, die ledig, of waar in niets is, kan geene voorwaarde van eenigen toedand, en dus ook niet van een' eerden toedand, opleveren. Want ook voor dezen moet altijd, wederom, een tijd voorafgaan , waar in een gegeven toeftand tot worden, of beginnen, bepaald wordt. 'Er kunnen in de waereld dus wel menigvuldige reiën van dingen eenen aanvang nemen, maar de waereld zelve kan geen begin hebben, en is dus, ten aanzien van den verlo» pen tijd, onëindig.
Ten aanzien van hare grenzen, neme men nu, eensgelijks, het tegendeel aan, naamlijk, dat zij begrensd zij. Hier uit zal dan ook moeten volgen, dat zij zig in eene ledige ruimte bevindt, die onbegrensd is. Op deM 3 ze



174 H. Proeve eener opheldering van de
ze wijze, zoude 'er niet alleen eene betrekking van voorwerpen in de ruimte, maar ook van voorwerpen tot de ruimte, moeten plaats hebben, naamlijk, van de voorwerpen in de waereld tot de hen begrenzende ruimte. Daar nu de waereld een volftrekt geheel is, buiten welk geen voorwerp der aanfchouwing', als tegen de waereld overgeteld, kan aangetroffen worden, waarmede zij in betrekking ftaat; zoo zou de betrekking der waereld tot de ledige ruimte niets anders zijn, dan eene betrekking van dezelve tot geen voorwerp: want de ruimte zelve is geen voorwerp, maar alleen iets, dat de zinlijke voorwerpen, als zoodanig, aanhangt (*), en dus ook niet beftaan kan , waar geen voorwerpen kunnen waargenomen worden. Eene ledige ruimte, dat is, ruimte, zonder
zin-
(*) Men verfta dit wel! De ruimte hangt de voorwer. pen, eigenlijk, niet aan, als eigenfchap der dingen, zoo als zij buiten ons zouden kunnen beftaan, maar als iets, buiten welk wij ons die niet kunnen voorftellen. Want, al nam men de ruimte ook niet als de bloote form onzer uitwendige aanfchouwing, kunnen wij haar egter niet anders denken, dan als iets, dat de zinnen : wezen, als zodanig aanhangt, zonder zelve een voor. werp te zijn. Het beftaan van ruimte zonder voor. werp is dan een louter onding, 't welk, afgezonderd van voorwerpen, niet anders, dan in onze verbeelding beftaaa kan.



Critiek der zuivere Rede,
175
zinlijke voorwerpen, is niets. De betrekking der waereld tot de ledige ruimte, als hare grenzen, moet dan ook niets zijn. Eene begrenzing nu door niets is geene begrenzing. De waereld heeft dus geene grenzen, maar is, ook ten aanzien der ruimte, oneindig.
Tweede ftelling, ten aanzien der hoedanigheid, „ Iedere zamengeftelde zelfftandigheid in de waereld beftaat uit eenvoudige deelen, en nergends beftaat iets, dan het eenvoudige, of 't welk uit dat eenvoudige zamengefteld is."
Bewijs voor deze ftelling. — Indien wij aannemen, dat zamengeftelde zelfftandigheden niet uit eenvoudige deelen beftaan , zoo zouden , bij de geheele ontbinding harer zamengefteldheid, noch zamengeftelde , noch eenvoudige, deelen overig blijven. Ik zeg — geene eenvoudige deelen: want dezen ontkent men bij deze tegenftelling; maar ook geene zamengeftelden: want bij eene volftrekte ontbinding, houdt alle zamengefteldheid op. 'Er zou dus, bij eene volledige ontbinding der zelfftandigheden, niets over blijven. Derhalve, zou dan eene zelfftandigheid uit niets zamengefteld zijn; 't geen onmooglijk is. Wij kunnen toch niet ftellen, dat iets zamengefteld is uit deelen> M 4 of



ïjó 11 Proeve eener opheldering van de
of wij moeten 'er, noodzaaklijk, bij aannemen, dat alle die deelen, waarlijk, in dat zamengeftelde ding, ook als wij alle zamenfteliing daar van aftrekken, op zig zelven beftaan. Dit beftaan kan nu niet, wederom, zamengefteld zijn: want wij hebben 'er alle zamenfteliing afgetrokken. Dus moeten alle deelen, ieder afzonderlijk genomen, op zig zelven onzamengefteld, dat is, eenvoudig zijn.
Tegen deze ftelling ftaat, wederom, deze tegenftelling over. „ Geen ding is 'er, in de waereld, dat uit eenvoudige deelen beftaat, en nergends is iets eenvoudigs in dezelve voorhanden." — Zie hier het bewijs voor deze tegenftelling. — Alle zamenfteliing der dingen (zelfftandigheden) is üegcs in de ruime mooglijk. Ieder deel neemt een gedeelte van de ruimte in, 't-welk dus uit even zoo veele deelen beftaan moet, als dat gedeelte der ruimte, welk het inneemt. Maar de ruimte beftaat niet uit eenvoudige deelen maar uit ruimten, die telkens weder deelbaar' en nimmer de kleinstmooglijke ruimten zijn'. Wanneer wij nu eenvoudige deelen aannemen, zullen egter dezen eene plaats moeten beflaan. Maar, beilaan ze eene plaats, zoo bevatten zij, even als die plaats, iets menigvuldigs, dat is, iets dat zamengefteld is. Het eenvoudige zou dus zamengefteld zijn; 't
welk



Critiek der zuivere Re del 177
welk zig zelven wederfpreekt. Nu hebben wij geene andere ervaring, dan in tijd en in ruimte, welke beiden grootheden , en tot in het oneindige deelbaar, zijn. Dus kunnen Wij ook geene ervaring hebben van eenvoudige dingen. Daar nu alle voorwerpen, tot de waereld behoorende, voorwerpen eener mooglijke ervaring moeten zijn, is eene eenvoudige zelfftandigheid', in dezelve , alleen te houden voor een begrip , zonder eenige voorwerplijke wezenlijkheid.
Derde ftelling, ten aanzien der betrekking\ — „ In de waereld gefchiedt niet alles, volgends natuurwetten, uit welken de verfchijnzelen alléén afgeleid zouden kunnen worden. Maar 'er is, boven die, nog eene vrijwerkende oorzaak, ter verklaring' van derzelver beftaan, noodzaaklijk."
-Voor deze ftelling zie hier het bewijs: — Gefteld, 'er ware geene andere oorzaaklijkheid, dan die der natuurwetten; zoo moet men, bij alles wat gefchiedt, eenen voorigen toeftand aannemen, op welken iets anders, noodzaaklijk, volgt. Deze vorige toeftand is zelve, wederom, iets, dat in den tijd geworden is, daar het, te voren, niet beftond. Die vorige toeftand onderftelt dus eenen, die nog ouder is, en zoo zoude men, nimmer, tot M 5 eene



J78 II. Proeve eener epheldering van de
eene, op zig zelve beftaande, volftrekte oorzaak komen. In de geheele rei der oorzaaken , zou men dus niets aantreffen kunnen, als oorzaak van de geheele rei, en ieder lid van de rei zou eene oorzaak hebben, zonder dat de geheele rei zelve van eene oorzaak afhing. Die geheele rei zou, derhalve, beftaan, zonder toereikenden grond. Met andere woorden: de waereld zou, tegen hare eigen wetten aan, een beftaan hebben, en, fchoon in dezelve niets zonder oorzaak gefchiedt, of wordt, zoude zij zelve (als een opvolgend geheel) egter zonder oorzaak geworden zijn.f Men zou dan moeten aannemen, dat 'er, ja, in de zinlijke waereld,'niets zonder oorzaak beftond; doch dat egter de geheele waereld (dat is, de alheid der toeftanden in dezelve) zonder oorzaak, of toereikenden grond, aanwezig ware; 't welk onmooglijk is: want iets, dat tegen de wetten zijns beftaans aan beftaat, is eene, niet denkbaare, tegenftrijdigheid. 'Er moet, derhalve, eene eerfte oorzaak zijn, wier beftaan door zig zelve, en niet door andere wetten, bepaald is. Zulk eene oorzaak kan niet anders , dan door zelfdadigheid, door zig zelve , door eigen genoegzaamheid, of (het geen dit alles te zamen , beter en krachtiger, ukdrukt) door vrijheid, werkzaam zijn, in het voordbrengen van de geheele rei der, elkander voordbrengende, of veröorzaakende, toeftanden: dewijl zonder deze vrije
werk-



Critiek der zuivere Rede. 179
werkzaamheid, de geheele rei van oorzaaken, zamengenomen, niet alleen zonder oorzaak beftaan zou; maar, daarenboven, die rei, om die zelfde reden, niet als volkomen zou kunnen worden aangemerkt: naardien zij, hoe zeer onëindig, egter een, door de natuurwetten zelven, verëischt wordend >lid zou misfen. Is nu deze zelfwerkzaamheid, of vrijheid, als eerfte oorzaak, bewezen; dan is ook, in den loop ,der elkander afwisfelende toeftanden , in de waereld, meer dan eene vrijheid, als een krachtdadig begin van tusfchenreiën (b. v. de vrijwerkendheid onzer ziel, om in 't midden der , ons omringende , verfchijnzelen , eene rei van medewerkende oorzaaken in de waereld te beginnen, fchoon niet bewezen), ten minften mooglijk. Want uit het geen bewezen is, blijkt, dat oorzaaklijkheid door natuurwetten, met eene oorzaaklijkheid door vrijheid, zeer wel te verëenigen is, zelfs zoo, dat de eerfte, zonder de tweede, onverklaarbaar zoude zijn.
Deze ftelling heeft de volgende tegenftelling: „ 'er is geene vrijheid, maar alles gefchiedt in de waereld alléén door natuurwetten." Want, wanneer men toeftaat, dat 'er, ergends, vrijheid befta, dat is, zulk een vermogen, waar door eene rei van oorzaaken, als gevolgen van die vrijheid, zou kunnen



1S0 II. Proeve eener opheldering* van de
nen beginnen, zonder dat dit vermogen zelve, wederom, volgends vaste wetten, bepaald ware; zoo onderftelt toch ieder aanvang van eene daad eenen voorafgaanden toeftand, waar in zig die werkende oorzaak, vóór het beginnen dezer daad, bevindt. Een vermogend eerfte begin eener werking vordert mede eenen voorafgaanden toeftand, waar in deze werking niet gefchiedt. Een van beide nu is waar: of die voorafgaande toeftand bepaalt — en ftaat in verband met — de daar op volgende daad, die gewerkt wordt; of niet. Staat zij 'er mede in verband, en wordt zij 'er door bepaald, dan is de werkzaamheid, waar door die daad gefchiedt, niet vrij. —i Stelt men, in tegendeel, dat zij 'er niet mede in verband ftaat, of door bepaald wordt; dan moet men tevens aannemen, dat 'er geen zamenhang tusfchen den vorigen toeftand, en eene daar op volgende werking is , en dus dat eene eerfte daad volftrektlijk van geenen vorigen toeftand afhangt, 't welk tegen de grondftelling der oorzaaklijkheid (waar op alle rnooglijkheid der ervaring berust) inloopt, en zelfs het begrip van oorzaak geheel vernietigt. 'Er beftaat dus geene vrijheid, maar alles gefchiedt, volgends natuurwetten: en eene vrije oorzaaklijkheid te willen aannemen, is niets'anders, dan twee tegenftrijdige begrippen te willen verëenigen:
want
t



Critiek der zuivere Rede. 181
want vrijheid zou eene zoort van oorzaak zijn, waar op iets anders niet noodzaaklijk volgde, 't geen onmooglijk is: dewijl eene oorzaak, naar wetten, dat is, noodzaaklijk, werkt; anders zou zij geene oorzaak zijn. Vrijheid, daar tegen overgefteld, is niets anders, dan een louter idé van wettenloosheid, welke nergends in de waereld aangetroffen wordt ; en die , zo zij beftond, Natuur en ervaring beiden onmooglijk maaken zoude.
Vierde ftelling, ten aanzien der modaliteit. „ Tot de waereld behoort iets , dat of als een deel van dezelve, of als hare oorzaak, een volftrekt noodzaaklijk wezen is."
Het bewijs voor deze ftelling is het volgende : — de zinnenwaereld, als het geheel aller verfchijnzelen, dat is, de alheid van alle zinlijke voorwerpen, bevat eene rei van elkander geftadig opvolgende veranderingen, of toevalligheden. Alle deze toevalligheden, of veranderingen, zijn van eene voorwaarde, welke iedere toevalligheid in den tijd moet voorafgaan , af hangelijk, onder welke zij , noodzaaklijk, moeten voorvallen. Het toevallige is dus iets voorwaardelijks. Telkens nu als het voorwaardelijke gegeven is, is tevens de gantfche rei der voorwaarden, en met deze het onvoorwaardelijke zelve, gegeven*



182 II Proeve eener opheldering' van de
ven. In de rei der voorwaarden van het toevallige moet, derhalve, ook dat onvoorwaardelijke zijn, 't welk niet, wederom, toevallig is, noch van eene hoogere voorwaarde afhangt, maar volftrekt noodzaaklijk is. Daar nu alle het toevallige, alle het veranderlijke, naar de tijdsörder, zijne voorwaarde opvolgt, en deze dus altijd eerder gegeven moet zijn, dan het toevallige; zoo moet dit volftrekt noodzaaklijke beftaan hebben, eer 'er nog iets toevalligs aanwezig was. Dit noodzaaklijke wezen, voor zoo verre het als opperfte grond, of oorzaak, van het toevallige, in de waereld, aangemerkt wordt , behoort dus tot de zinnenwaereld en de verfchijnzelen: dewijl iedere voorwaarde in verband moet ftaan, met — en alzo behooren tot — dat geen, wat onder dezelve als gevolg ftaat. Derhalve, behoort 'er tot de waereld iets, dat volftrekt noodzaaklijk is, het zij dan, dat dit volftrekt noodzaaklijke wezen de gantfche rei der verfchijnzelen zelve, als een gegeven geheel, zij, of een deel van dezelve uitmaake.
Hier tegen ftaat deze tegen/lelling over: Nergends, noch in — noch buiten -— de waereld, beftaat een volftrekt noodzaaklijk wezen, als grond van haar beftaan."



Critiek der zuivere Rede, 183
Bewijs voor deze tegenftelling. — Gefield, dat de waereld zelve, of iets, 't welk tot haar behoort, een noodzaaklijk wezen ware, dan zoude, in de rei harer veranderingen, of een begin zijn, welk noodzaaklijk, en dus zonder oorzaak , ware; 't welk tegen de wet, waar onder alle verfchijnzelen in den tijd itaan, regelregt ftrijdig is: of de rei zelve ware zonder eenig begin: en fchoon, in dat geval, alle hare deelen toevallig en voorwaardelijk zouden zijn, zou egter de geheele rei volftrekt noodzaaklijk wezen, 't welk zig zelven tegenfpreekt; dewijl het beftaan eener menigte niet noodzaaklijk zijn kan, wanneer geen een der deelen van die menigte op zig zelven een noodzaaklijk beftaan heeft. Een van beiden nu moet men aannemen , dat, naamlijk, de rei der verfchijnzelen een begin gehad hebbe, of niet: een derde beftaan der rei is niet mooglijk. Wanneer dus, in beide gevallen, geen noodzaaklijk wezen mooglijk is, kan 'er in de waereld niets op zig zelven volftrekt noodzaaklijk beftaan.
Even weinig is 'er een noodzaaklijk wezen, buiten de waereld mooglijk. Want ware dit zoo; zou dit wezen, als opperde lid in de jei der oorzaaken van het toevallige, of veranderlijke, in de waereld, aan het beftaan dezer



184 II. Proeve eener opheldering van de
zer toevalligheden, of veranderingen, een begin moeten maaken: dewijl anders de geheele rei van het toevallige niet onder voorwaarde van dit wezen beftaan, en alzo niet meer toevallig, maar op zig zelve noodzaaklijk , zijn zou. Dan, zoo dra men aanneemt, dat dit wezen aan die rei een begin geeft, moet men aan hetzelve eene daad toekennen van iets in die rei te beginnen. Deze daad onderftelt eene oorzaaklijkheid in den tijd, dat is, iets, 't welk dit begin voorafgaat, en bepaalt. In dat geval, zou dit noodzaaklijk wezen in den tijd zijn, en tot de rei der oorzaaken in denzelven, dat is, in de waereld, behooren, en alzo niet buiten dezelve zijn, 't welk vlak het tegenövergeftelde is van eene oorzaak, welke buiten de waereld beftaan zou. Derhalve, is 'er, nergends, het zij in — of buiten — de waereld, een volftrekt noodzaaklijk wezen.
Meh ziet hier uit, dat deze vier ftellingen, even zeer als derzelver tegenftellingen, volkomenlijk, bewijsbaar zijn. Zij kunnen de ftrengfte proef doorftaan. Want, daar bij iedere ftelling, de valschheid der tegenftelling, vollediglijk, betoogd is, moet daar, uit volgen, dat beiden bewezen zijn. Zoo wordt 'er b. v. in de eerfte ftelling aangetoond, dat het onmooglijk is, dat de waereld geen begin



Critiek der zuivere Rede. 18$
gin zou hebben, en in de eerfte tegenftelling , dat het onmooglijk is , dat zij een be* gin zou hebben. Dat deze wijze van befluiten volmaaktlijk goed, en naar de regelen der redekunde wettig zij, kan niemand ontkennen. Men kan zig alzo, in het redentwisten, even veilig, voor de ftelling, als voor de tegenftelling, verklaaren, zonder gevaar te lopen, om door zijne tegenpartij overwonnen te worden. Die, hier, in het ftrijdperk treedt, en flegts bedacht is om zijne tegenpartij het eerfte aantevallen, zonder hem den tijd te laten, om ook van zijnen kant eenen aanval te beginnen, behoudt, zeker, het veld; doch die zig flegts verdedigt, èn, op zijne krachten betrouwende, zig in ftaat waant, de flagen van zijne wederpartij aftekeeren, moet zig gewis gevangen geven, wanneer hij niet, op zijne beurt , aanvaller wordt, en daar door de overhand verkrijgt. Ondertusfchen, daar" het met deze flellingen en tegenftellingen, uit de cosmologifche ideën voordfpruitende, zoodanig gefchapen is, kan het niet wel anders, of de rede moet, door dezelven, in eene onvermijdelijke verwarringj en in eenen gedurigen tweeftrijd geraaken.
Welke zijde, zal zij nu verkiezen ? Zal zij de ftellingen, of de tegenftellingen, aannemen, of voor valsch verklaaren? — 't Is waar, de ftellinÏLDeel. N gen



186* II. Proeve eener opheldering' van de
gen fchijnen al aanftonds eene meerdere bevattelijkheid voor het gemeene menfchen verftand te bezitten, meer met de godsdienftige begrippen der menfchen overeentekomen, en, van deze zijde befchouwd, zekerlijk aannemelijker te zijn. Maar, aan den anderen kant, doen zig de tegenftellingen voor, als meer overëenkomftig met den aard van ons kenvermogen. In dezelven, is het verftand altijd op zijn' eigen grond; deszelfs grondftellingen, de natuurwetten, blijven hier, beftendiglijk, en tot in het onëindige, dezelfden, zonder dat het nodig zij, eenen vreemden grond, waar van wij toch geen begrip hebben, aantenemen. Met dat alles blijft de rede onvoldaan, 't Belang alleen kan haar nimmer overtuigen. Zij vordert bewijs , en wel aan eéne zijde: want eerder kan zij, als rede, als befluitend vermogen, geene beflisfende uitfpraak doen. De bovenaangehaalde, aanbevelende, drangredenen mogen, bij den eenen mensch, dezen, bij eenen anderen, wederom, eenen anderen invloed hebben: nimmer egter kan de ftrijd daarmede volkomen ten einde gebragt worden. In tegendeel, hoe grooter het belang is, 't welk de rede in den twist neemt, hoe grooter ook de zekerheid zijn moet, welke zij vordert; en hoe minder zij eene onverfchillige aanfchouwfter, bij dit fpiegelgevegt, zijn kan.
Wat



Critiek der zuivere Rede. 187
Wat zal zij dan, eindelijk, doen? Zig, na eene lange zelfsmarteling, in de armen der twijfelarij werpen, en wanhopig befluiten, dat hare tusfchenkomst, in dezen belangrijken twist, niets uitwerken kan?...
Waarlijk, in den eerften opflag, fchijnt dit de eenige partij, welke ter harer keuze overig blijft: want dat de ftellingen en tegenftellingen beiden waar, of beiden, val sch zouden zijn — 't geen nu nog maar alléén, ter bemiddeling' van 't gefchil, om alzo een einde aan den ftrijd te maken, overfchiet — laat zig toch niet wel denken.
Evenwel, wanneer wij op dezen zonderlingen ftrijd van de rede met zig zelve nadenken, en de zaak, waar over getwist wordt, met een critisch oog befchouwen, vooral, wanneer wij ons all' het te voren verhandelde, ten aanzien van den aard onzes kenvermogens, in de gedachten brengen; kan het niet wel anders, of 'er moet reeds eenig vermoeden in ons ontftaan, dat deze cosmologifche vraagftukken, waarop, bij het redekundig onderzoek, tot nog toe het andwoord zoo tegenflrijdig uitviel, misfchien, een geheel ledig , en blooflijk denkbeeldig , begrip ten grondflage hebben. En, zekerlijk, is het dit vermoeden , gelijk in 't vervolg blijken N a zal,



i88 II. Proeve eener opheldering van de
zal, 't welk ons op den weg kan brengen, om het redebegoochelend bedrog, 't welk ons zoo lang op den dwaalweg hield, te ontdekken.
Hier treedt de Critiek der zuivere rede — eene wetenfchap door Kant opgefpoórd, en volledig ontgonnen — met alle ftaatigheid, en tevens met die eenvoudige befcheidenheid, welke meestal de trouwe gezellinne der waarheid is, te voorfchijn, om ons te doen zien, dat dit waarlijk het geval zij, en dat wij, eigenlijk gefproken, over eene loutere herfenfchim , zonder wezenlijkheid, getwist hebben.
Te voren hebben wij reeds volledig bewezen: dat alles, wat wij in ruimie en tijd aanfehouwen, met alle de voorwerpen eener, ons mooglijke, ervaring, niets anders, dan verfchijnzelen, dat is, bloote voorftellingen zijn, welken zoo, gelijk wij ons die voorftellen , als uitgebreidde grootheden, of opvolgende reiën van veranderingen, buiten onze aanfchouwing en gedachten, op zig zelven, niet beftaan.
Deze verfchijnzelen wijzen ons wel, buiten tegenfpraak , op iets, dat verfchijnt, en dat ons, op deze ■— andere wezens, die
varj



Critiek der zuivere Rede. 180
van eene verfchillende bewerktuiging zijn, op gene — wijze, aandoet: maar wat dit iets zij, kunnen wij, bij rnooglijkheid, niet weten, ja 'er zelfs, met eenige waarfchijnlijkheid, niet eens naar gisfen: want, wanneer wij van de verfchijnzelen, de tijd en ruimte, die alle onze waarnemingen en aanfchouwingen vergezelt, aftrekken, vernietigen wij het geheele begrip , 't welk wij van een voorwerp hebben, en houden niets over, waarop wij eenige gisfing bouwen kunnen. Wij kunnen, ja, wel zeggen, dat deze dingen , op zig zelven, in zoo verre , den grond der verfchijnzelen uitmaaken, als onze zinlijkheid indrukken van dezelven ontvangt , welke indrukken wij in onze formen , tijd en ruimte, opnemen. Maar wat zegt het toch , indrukken van iets te ontvangen, wanneer wij van de gefchapenheid van het ding, dat ons indrukken verfchaft, verder, niets weten kunnen? Wanneer iemand, die nimmer iets van de electriciteit gehoord, of gelezen heeft, door een electriek werktuig, 't welk buiten zijn gezigt geplaatst is, eenen fchok gevoelt, dan verkrijgt hij zekerlijk eenen indruk van dit werktuig; en hij houdt het daar voor, dat 'er iets, 't welk in hem dezen indruk te weeg brengt, befta: doch hoedanig dit indrukgevende iets, op zig zelven, gefchapen N 3 zij,



• j$o II. Proeve eener opheldering* van de
zij, zal hij nimmer, zonder nader onderricht, bij het ingefpannenfte nadenken, uit dien blooten indruk, kunnen opmaaken. Even weinig, ja, veel minder, kunnen wij, uit de natuur der verfchijnzelen, den aard der dingen , op zig zelven, kennen: want hij, die den electrieken fchok gevoelt, kan, ten minften, nog eenige gelijkheid zoeken, in zoodanige andere zaaken, van welken hij, te voren, fchokken ontving, met het ding, 't welk dezen electrieken fchok in hem te weeg bragt. Maar dit is voor ons, ten aanzien van den grond der zinnenwezens,onmooglijk: dewijl wij van den grond van 't eene verfchijnzel, even weinig, als van dien van 't andere, weten: hoe zeer, in dat geval, onze gisfing (gelijk uit het aangehaalde voorbeeld duidelijk is) nog zeer gewaagd zoude zijn.
Een verfchijnzel kunnen wij dus, eenigermaate, aanmerken, als voordvloeiënde, eensdeels, uit het onbekende iets, dat indrukken geeft, en , ten anderen , uit ons zelven, die deze indrukken , op eene ons oorfpronglijk eigen wijze, ontvangen; en dus niet, als een blootlijk ingebeeld , maar voor ons werklijk beftaand, wezen, voor zoo verre het ons in de ervaring gegeven is.
Gesteld nu: 'er befionden geene - wezens,
wel-



Critiek der zuivere Rede. JQ*
welken, op die wijze, gelijk wij, door dingen, op zig zelven, aangedaan wierden, dan zouden 'er ook geene ruimte en tijd, en, met dezelven , ook geene verfchijnzelen, welken daar van afhangen, beftaan. Wanneer wij dus twisten over een eindig, of onëindig, beftaan van dingen , in ruimte, of tijd , of over eene eindige, of onëindige, verdeeling der ftof; komt deze ftrijd alleen uit misverftand voord, dat wij, naamlijk, de verfchijnzelen voor dingen, op zig zelven, nemen, welken voor _ 0f buiten — onze ervaring, waarlijk zoodanig zouden beftaan, als wij ons dezelven, in onze formen omwonden, voorftellen; en dan kan het ook niet anders, of wij moeten eene volftrekte volkomenheid, in de vier cosmologifche reiën, het zij dan, dat wij deze volkomenheid eindig, of onëindig, verklaaren, voor bewezen houden, Want dan houden wij de reiën, dat is, het te rugg' gaan, of opklimmen, van de eene voorwaarde tot de andere, en dus ook den tijd, zonder welken men zig geene reiën voorftellen kan, mede voor dingen, op zig zelven; ten minften, voor zoodanige zaaken, die tot die dingen, waarlijk, en dus ook, buiten onze wijs van voorftellen, behooren. In dat geval nu doet de volgende fluitreden alles af: wanneer (dat geen, 't welk flegts onder eene zekere voorwaarde beftaat, gegeven is, dan is ook de geheele N 4 O1'



192 II Proeve eener opheldering' van de *
(volkomen) rei van deszelfs voorwaarden gegeven. Maar nu zijn ons voorwerpen der zinnen, als voorwaardelijk, gegeven. Derhalve, is ons ook de geheele (volkomen) rei van derzelver voorwaarden gegeven.
Dan, hier fchuilt het bedrog. De zinlijke voorwerpen zijn ons niet gegeven , als dingen op zig zelven. De tijd en ruimte, waar in zij ons verfchijnen, en dus ook hunne opvolging in den tijd, behooren flegts tot ons aanfchouwingvermogen. Daar nu de reiën niet tot de voorwerpen op zig zelven behooren, zoo kunnen wij, eigenlijk gefproken, aan de dingen op zig zelven, geene rei van voorwaarden toekennen. Spreken wij van verfchijnzelen; ja , dah kunnen, en moeten wij, ons dezen, ais zoodanigen, in deze reiën, of opvolgingen, voorftellen Doch dan zegt dit niets anders, dan dat wij, in de ervaring, welke ons gegeven is, en welke, beftendiglijk' van de wetten van ons denk- en aanfchouwing-vermogen afhangt, altijd van de eene voorwaarde, tot de andere, opklimmen kunnen , zonder immer op zulk eene voorwaarde te fluiten, die niet weder voorwaardelijk zoude zijn. Dus is, in de ervaring, waar in ons alleen voorwaarden gegeven zijn, geene volkomenheid dezer voorwaarden mooglijk.
Wan»



Critiek der zuivere Rede. 103
Wanneer wij, derhalve, vari de waereld, als een volkomen geheel der verfchijnzelen, fpreken, verftaan wij, daar door, of de waereld, voor zoo verre dezelve in onze ervaring gegeven is, of zoo als zij buiten dezelve beftaat. Maar, buiten de ervaring, is een verfchijnzel een louter onding, gelijk bewezen is; en, in de ervaring, is 'er geen volkomen geheel van verfchijnzelen mooglijk. Als 'er, derhalve, over een volkomen geheel der verfchijnzelen getwist wordt, loopt die twist over iets, dat, eigenlijk, voor ons, geen voorwerp, maar flegts bloote fchijn, dat is, louter niets is,
Wanneer wij nu de zaak uit dit oogpunt befchouwen , kan ons de boven aangeroerde, alleen overblijvende, weg, ter bemiddeling* van den ftrijd der rede met zig zelve — deze, naamlijk, dat en de ftellingen, en de tegenftellingen, beiden, waar en valsch zouden kunnen zijn — zoo vreemd niet meer voorkomen: en dat dit waarlijk het geval is, zal, bij nader inzien, ten duidelijkften blijken.
In de twee eerfte antinomiën , waar bij wij ons in een' zelfftrijd ingewikkeld zien, door de ftellingen, en tegenftellingen, ten aanzien van de hoegrootheid', en hoedariigheid', Cwelken, daarom, de mathematifche, of wiskundige genoemd worden), bedriegt de rede N 5



194 II* Proeve eener opheldering van de
zig, daar door, dat zij twee, geheel tegenftrijdige, zaaken in één begrip waant te kunnen opnemen, of verbinden, 't welk onmooglijk is, en dus niets anders ten gevolge hebben kan, dan dat ftelling en tegenftelling, aangaande zoodanig een begrip, beiden valsch moeten zijn, Want, het zij ik, volgends de eerfte antinomie, het daar voor houde, dat de waereld, ten aanzien des tijds, een begin hebbe, en ten aanzien der ruimte, begrens! — of wel, in beide deze opzigten, onëindig zij; zoo neemt men toch altijd, zoo wel in de eene, als andere ftelling, de waereld , als een volkomen geheel, 't welk, op zig zelven, en dus niet alleen in onze voorftelling, maar ook buiten dezelve, in die voorgeftelde tijd en ruimte, waarlijk beftaat. — Daar wij nu het tegendeel bewezen, en onwederfprekelijk aangetoond hebben, dat tijd en ruimte alleen de formen onzer zinlijkheid zijn, die flegts in — en niet buiten ons — beftaan, moet zoo wel de ftelling, als tegenftelling , valsch zijn. Eene zinlijke waereld, dat is, eene waereld der verfchijnzelen, op zig zelve, is een tegenftrijdig begrip; en de--, zelve eindig, of onëindig, te ftellen, is even ongerijmd.
Even zoo is het gelegen met de tweede ' antinomie: want, wanneer ik zeg: „ de ftof.
be-






ip6 II. Proeve eener opheldering' van de
aangaande de deelbaarheid der ftof, beiden valsch.
In beide deze wiskundige antinomiën, poogt de rede twee tegenftrijdigheden te verëenigen, zoo wel in de ftellingen, als in de tegenftellingen: zij wil, naamlijk de grootheid en hoedanigheid der waereld, in onze voorftelling, in één begrip verbinden , met dat geen, 't welk de waereld, buiten onze voorftelling, als ding op zig zelven, zij, dat is, met dat onbekende iets, waarop wij de eigenfchappen der ruimte en tijd, in geenen deele, kunnen toepasfen. Dit is even, als of wij de begrippen van een vierkant, en een' cirkel, wilden verëenigen, waar uit eene zoortgelijke tegenftrijdigheid zoude ontftaan, als wij in de cosmologifche ideën aantreffen. Zoo zou men kunnen zeggen: een vierkante cirkel is niet rond: want hij heeft hoeken — en omgekeerd: een vierkante cirkel is rond: want hij is een cirkel. Beide deze befluiten zijn valsch, even als in de mathematifche antintmiën der cosmologie.
In de twee laatfte antinomiën, de dynamifche genoemd, naar de beide categoriën, waar uit zij voordfpruiten, beftaat het bedrog der rede, daar in, dat zij twee zaaken, welken zig zeer wel in één begrip laaten ver-
eeni-



Critiek der zuivere Redei
«97
èenigen, als tegenflrijdig befchouwt. Ook dit kan niet nalaten , eenen tweeftrijd , hoe zeer uit een tegen overgefteld misverftand geboren, te weeg te brengen. In die geval, kan ftelling en tegenftelling beiden waar zijn, en, fchijnbaar, tegen'elkander ftrijden; zoo als de grond, waarop de beide mathe.matifche antinomiën fteunen , valsch is , fchoon dezelve ons, uit hoofde van den bijna onvermijdelijken fchijn, welken deze aan ons aanfehouwingvermogen, en juist daarom ook aan ons verftand, oplevert, als waar voorkomen moet.
De reden des tweeftrijds, in de mathemati» fche antinomiën, moet men, derhalve, in den grond, waarop zij gebouwd zijn — in de dynamifche, integendeel, in de gevolgen, welken zij fchijnen opteleveren — zoeken. Dit zal , bij eene nadere inzage, duidelijker worden.
De dynamifche antinomiën ftrekken, eigenlijk, niet om iets, aangaande de uitgebreidheid, of de wezenlijkheid (ftof) der waereld vastteftellen — met andere woorden, niet om te bepaalen, wat de waereld zij, ten aanzien van dat geen, 't welk wij ons, door aanleiding van ons aanfehouwingvermogen, van dezelve
voor-



198 II. Proeve eener opheldering van de
voorftellen (*); maar alleen, om den grond hares aanwezens, en de wijze waarop Zij beftaat , optegeven en naartefpooren. Of liever, de rede zoekt, in deze dynamifche antinomiën, niet zoo zeer, tot het beftaan der waereld , langs reiën, opteklimmen, maar veel eer tot dat geen, waar van dit beftaan afhangt, langs de rei der voorwaarden van 't ontftaan, der verfchijnzelen, in 't gemeen, doortedringen. Zij vordert eene volkomenheid, in de rei der oorzaaken, en in die van 't afhangelijke, of toevallige beftaan. Daar het nu niet noodzaaklijk is, dat de voorwaarden der verfchijnzelen, of zinlijke voorwerpen, even zeer als die verfchijnzelen zelven, zinlijk zijn, maar dewijl dezelven zeer wel, (zonder dat daar uit eenige tegenftrijdigheid voordvloeije) van eene geheele andere natuur zouden kunnen wezen; zoo kan het zeer wel mooglijk zijn, dat de geheele rei der voorwaarden van 't beftaan der verfchijnzelen, als zoodanig, zelve van eene hoogere voorwaarde afhangt, welke niet zinlijk, en geheel buiten de rei is. Hier door wordt de rede, in beide hare vor-
de-
(*) Door aanleiding van dit vermogen, ftellen wij ons de zinnenwaereid voor, a's een zaamgefteld ge. heel, buiten ons, volgends de hoegrootheid; en, volgends 'de hoedanigheid, is de ftof het wezenlijke, waar ui£ zij zaamgefteld is, in de ruimte.



Critiek der zuivere Rede. 199
.deringen, te vrede gefield, naamlijk, eensdeels, door het onvoorwaardelijke in de alheid der voorwaarden te blijven onderftellen, en, anderdeels, door te gelijk de rei der verfchijnzelen, als nimmer afgebroken, en ieder lid van dezelve, telkens wederom, als voorwaardelijk, en als van een' vroegeren toeftand in de verfchijnzelen afhangelijk, te befchouwen.
Wanneer wij , dit in 't oog houdende , den ftrijd, tusfchen de vrijheid, en de natuurwetten, van naderbij befchouwen en beoordeelen, moeten wij overtuigd worden, dat dezelve alleen in blooten fchijn gelegen is, en dat de ftelling: „ 'er beftaat eene vrijwerkende oorzaaklijkheid (vrijheid), zonder welke het aanwezen der natuurwetten onverklaarbaar is:" zeer wel met de tegenftelling, dat alles in de waereld, volgends noodzaaklijke natuurwetten , gefchiedt, overëengebragt kan worden. In de zinlijke waereld toch, is alles aan den tijd verbonden: in deze, volgen de, zig telkens verwisfelende, toeftanden elkander op, en alles wat gebeurt, is altijd iets, dat iets anders, 't welk voorafgaat, volgends zekere wetten, volgt» Doch daar ieder gewrbgt een verfchijnzel is, d. i. zoodanig iets, 't welk alleen in onze voorftelling beftaat; zoo zegt dit niets anders, dan dat wij, volgends de oorfpronglijke inrigting van ons kenvermogen, de zin-
lij-



aoo II. Proeve eener opheldering' van de
lijke waereld , met alle de veran rrin^en , •welken daar in voorvallen, ons niet, dan door tijdsbetrekking verbonden, kunnen voorftellen, Dan, daar uit volgt geenzins, dat 'er, buiten deze opvolgende rei van veranderingen, geen ding op zig zelven, als grond en opperfte voorwaarde der verfchijnzelen, zou kunnen beftaan. Integendeel, zou het beftaan der verfchijnzelen geheel onverklaarbaar zijn, zonder daar bij dingen, op zig zelven, welken verfchijnen (alhoewel wij deze dingen niet kennen) aantenemen. Deze dingen, op zig zelven zijn aan geene tijdsbetrekking verbonden, maar van dezelve onafhangelijk: want de tijd zelve behoort alleen tot onze wijze van voorftelling.
De ftelling en tegenftelling, in de derde antinomie, fluiten elkander niet wederkeeriglijk uit, maar beiden kunnen waar zijn. Immers, daar eene oorzaak (gelijk wij boven opmerkten) zeer wel van eene andere natuur als haar gewrogt kan zijn; zoo kan ook dezelfde zaak, welke, in het eene opzigt, een uitwerkzel der natuur is. in het andere, zeer wel een gewrogt der vrijheid zijn, — Onder de oorzaaken, die tot eene rei, en alzo tot de verfchijnzelen zelven , welken aan tijdsbepaaling verbonden zijn, behooren,
kan



i Critiek der zuivere Rede.
201
kan 'er zekerlijk geene zijn, die eene rei begint: want, in dat geval, is iedere oorzaak, in hare werking, een verfchijnzel, welk onder de algemeene natuurwet ftaat, volgends welke, alles, wat gefchiedt, eenen voorafgaanden grond hebben moet: maar, dewijl wij nu niet weten, wat een werkzaam onderwerp op zig zelven zij, maar hetzelve alleen kennen, zoodanig als het ons', in eene rei, of tijdsöpvolging, verfchijnt, laat het zig zeer wel, zonder tegenftrijdigheid , denken, dat zulk een onderwerp een vermogen bezit, 't welk geen verfchijnzel is, en egter een oorzaak van verfchijnzelen zijn kan, Voor zoo verre nu dit onderwerp geen verfchijnzel is, behoeft het dus, op zig zelven, ook niet aan de wet, dat alles een 'oorzaak hebben moet, onderworpen te zijn. Hier uit begrijpen wij van zelf, wat 'er van den fchijnbaaren ftrijd, in de vierde antinomie, zij. Want, dan behoeft een volftrekt onvoorwaardelijk, noodzaaklijk, wezen ook niet van dezelfde natuur te zijn, met die wezens, van welken het de opperfte voorwaarde is. Hier kunnen ftellingen tegenftelling, derhalve, ook beiden waar zijn. De geheele zinlijke waereld,als eene rei van geftadige veranderingen, die van elkander afhangelijk, en allen toevallig, zijn, ftrijdt geenzins met een noodzaaklijk, omifhangelijk, op zig zelven beftaande.,, II. Deel. O en



•202 II. Proeve eener opheldering van de
en tevens algenoegzaam, wezen. Dit wezen, geen verfchijnzel zijnde, zal dus ook niet tot den tijd, en de rei, of opvolging, der veranderingen en toevalligheden, behooren, ook niet als opperfte fchakel van die voor ons onafmetelijke keten, maar geheel buiten dezelve, dat is, buiten de zinlijke waereld, beftaan. Het zal dus ook niet aan de wet van toevalligheid, of afhangelijkheid, onderworpen, maar zonder voorwaarde, en egter noodzaaklijk, zijn. Nogtans blijft de natuurwet van ontftaan en weder vergaan in volle kracht niet alleen, maar kan, daarèn* boven, beter verklaard worden: dewijl het anders altijd eene onoverkomelijke zwarigheid moet opleveren, wanneer men, bij voorbeeld, de gantfche rei der gewrogten, als noodzaaklijke, in hunne oorzaak beftemde, gevolgen aanneemt, en, daar tegen, de geheele voorgaande rei van oorzaaken als toevalligheden befchouwt, waar in geen noodzaaklijk beftaan voor handen is; Dit noodzaaklijk wezen kunnen wij nu even zeer, als vrijwerkend, befchouwen.
De wijs egter, op welke wij een noodzaaklijk onvoorwaardelijk beftaan aannemen ^ als opperften grond van alle verfchijnzelen, verfchilt van de wijze, waarop wij eene oorzaak, als vrijwerkende, als eene rei beginnende



Critiek der zuivere Rede. 203
de, in de derde antinomie onderftellen. Want, bij iedere vrije daad, denken wij zekerlijk een ding op zig zelven, waar door dezelve verrigt wordt: doch dit vrije wezen, voor zoo verre het oorzaak is, behoort in dé rei der zinlijke voorwaarden; 't Welk geheel anders is, ten aanzien- van zoodanig wezen, welk, door zig zelven noodzaaklijk, de onvoorwaardelijke grond van alle het toevallige is: want bij dit wezen, als zoodanig befchouwd, doelt de rede niet zoo zeer op deszelfs onvoorwaardlijke oorzaaklijkheid, welke vrijheid te kennen geeft, maar op hec onvoorwaardelijk beftaan van dat wezen' zelven j als eene zelfftandigheid, welke de grond hares aanwezens in zig zelve bevat»
Hier door wordt eene noodzaaklijkheid uitgedrukt, van den natuurdwang geheel verfchillende: want, daar deze laatfte eene noodzaakheid oplevert, voor zoo verre iets kan befchouwd worden, als een noodwendig gevolg van iets anders, waar door het tot een beftaan in den tijd, volgends vaste natuurwetten, beftemd, of gedwongen wordt, is het beftaan van een onvoorwaardelijk wezen, in tegendeel , van zoodanig eenen aard , dat het niet beftaan van het zelve, uit hoofde van zijne eigen natuur, onmooglijk is*
O * Op



204 II* Proeve eener opheldering1 van de
Op deze wijze nu is de anderzins onophoudelijke zelfftrijd der zuivere rede, door de Critiek der zuivere rede zelve, beliegt, en de ftaat des gefchils oordeelkundig opgeheven, door aantetoonen, dat in de twee eerfte antinomiën, de rede zig door eenen, uit den aard van ons kenvermogen voordvloeiënden, en daarom ook onvermijdelijken, fchijn laat misleiden, waar door zij zig aangefpoord ziet, twee tegenftrijdige zaaken in één begrip te verëenigen, 't welk niet anders ten gevolge hebben kan, dan dat zij, of door de eene tegenftrijdigheid voorgelicht, een befluit vormt, dat valsch is, of, op de andere bouwende, daar van een tegenövergefteld befluit afleidt, 't welk even onwaar is: terwijl zij , in de twee laatfte antinomiën, gevolgen, welken met elkander zeer wel ftrooken, voor tegenftrijdig aanziet, en alzo twee befluiten, die zeer wel waar kunnen zijn, van dien aard houdt, dat de ftelling van het een, noodzaaklijk, de-ontkenning van het ander inhouden moet.
Deze geheele, voor den naar waarheid zoekenden mensch, fcbrikbaarende ftrijd verdwijnt, door de tusfchenkomst van de beoordeelende rede, met den fchijn, waarop dezelve gebouwd is — een fchijn, welke alleen daar uit zijn' oorfprong neemt, dat men het
re*



Critiek der zuivere Rede. 205
redeidé der volftrekte alheid, welke flegts als voorwaarde der dingen op zig zelven gelden kan, op verfchijningen toepast, .welken alleen in onze voorftelling, en, wanneer zij in eene opvolging waargenomen worden, in eenen te rugg' gang, zig aan ons voordoen; zonder dat zulks buiten onze voorftelling aldus plaats heeft. Men neemt hier verfchijnzelen voor de dingen, die ons verfchijnen; en de formen , welken zij in de verfchijning, uit hoofde van den aanleg onzer zinlijkheid, noodzaaklijk, aannemen moeten, om tot onze bewustheid gebragt te kunnen worden, houden wij voor de formen der dingen zelven.
Dat zij egter flegts verfchijnzelen — ons zoo voorkomende dingen — zijn, is boven volledig bewezen, en wordt, bij de oordeelkundige oplosfing der antinomiën, op nieuw boven alle bedenking geftelt. Alleen de theorie der critifche wijsbegeerte, aangaande den aard en natuur van ons kenvermogen, door den Vader dier wetenfchap , het transfcendentaale idealismus genoemd, is bekwaam, dien , voor het menschdom zoo belangrijken, en vaak noodlottigen, twist te doen ophouden; dien eigenaardigen bron van twijfelarij voor de meeste zelfdenkers te floppen; en den ftroom der verwoestingen, uit deszelfs geftadige opwellingen ontftaande, waar van de beklagensO 3 waar-



aoö II. Proeve eener opheldering van de
waardige uitwerkzelen, maar al te zigtbaar zijn, zonder magtfpreuken — doch daarom ook zoo veel te krachtdadiger — tegentegaan. Hier fchiet de befpiegelende rede (want deze geeft, uit haren aard, zelve aanleiding tot dit, in den eerften opflag , waarlijk verwonderingwaardig gefchil) veel te kort. De Critiek, uit redelijke twijfelarij, allereerst voordgefproten , kan haar alléén (hoe wonderlijk dit ook luiden moge), tegen de treffende aanvallen der twijfelarij zelve, in veiligheid ftellen. En, daar deze theorie dit te weeg brengt, levert zij tevens voor hare egtheid, die te voren reeds ten vollen gebleken is, bij de ontleding van ons kenvermogen, een onmiddellijk en terftond in 't oog vallend bewijs op, 't welk zig ongezogt, en van zelven aanbiedt.
i DiT bewijs ftelt de, met zig zelve nu bevredigde, rede ter hand, en laat het op deze Wijze voorftellen: — wanneer de waereld een op zig zelven beftaand geheel is: zoo is zij (een van beiden) of eindig , of onëindig. Maar nu is zoo wel het eerfte, als het tweede valsch (zij is, naamlijk, noch onëindig, noch eindig), gelijk uit de eerfte ftelling en tegenftelling opgemaakt kan worden. Derhalve , is het even valsch, dat de waereld een op zig zelven beftaand geheel zij. Waar
uit



Critiek der1 zuivere Rede. 207
uit dan volgen moet, dat verfchijnzelen, in 't algemeen , buiten onze voorftelling, niets zijn.
't Is juist bij deze cosmologifche ideën» dat wij de critifche wijsgeerte, als een vlak voor ons liggend landfchap, waar van de ervaring onze oogen egter geftadig aftrekt, geheel , en in alle hare deelen, overzien kunnen. Vooral, hier, kondigt zij zig als de wetenfchap der menschlijke kennis aan, en wijst ons, in 't verfchiet, op de rei aller kunften en wetenfchappen, die allen in haar, als in een gemecnfchaplijk middenpunt , zamenl open;en waarop zij dus, uit haren aard, in het vervolg, den grootften invloed hebben moet. Di? kan niet twijfelachtig zijn , voor ieder, die weet, hoe dikwijls gebrek aan vaste grondbeginzelen, niet alleen den aangroei van kundigheden, in verfchillende vakken, vertraagd en te rugg' gehouden, maar ook, hoe dikwijls men zig verpligt gezien heeft, te voren bewonderde gevaarten, zoo wel in het befchouwend, als beoefende, gedeelte veeier wetenfchappen, geheel aftebreken en te vernieuwen, of, naar andere tusfchenftelzels gewijzigd, te hervormen. En wie voorziet dan niet, wat de Critiek der zuivere rede, telkens, als het op de eerfte grondbeginzelen aankomt, in ervaren handen (toegepast op O 4 voor



aö8 II. Proeve eener opheldering van dé
voorwerpen onzer ervaringkennis, die, gelijk* wij gezien hebben, van onze zuivere kennis geheel afhangelijk is) te weeg zal kunnen brengen? — Bij deze cosmologifche ideën, worden wij ten tweedenmaal overtuigd van die waarheden, welken, zoodanig als dezelve m de Critiek bepaald: en omfchreven worden, het oorfpronglijk, en door eigen ontwikkeling verkregen, eigendom dezer wetenfchap is.
Dat wij ons, door de zuivere verftandsbegrippen, of categoriën, zonder dezelven op aanfchouwingen toetepasfen, geene voorwerpen kunnen voorftellen, dewijl een begrip zonder inhoud , of Wezenlijkheid, ledig en zonder voorwerp is, en in dezelven dus alleen de bloote form van het denken in 't algemeen gevonden wordt, is, zoo wel bij de behandeling dezer zuivere verftandsbegrippen, als bij die der, daar van afdammende, grondftellingen des zuiveren verftands, breedvoerig aangetoond. De ideën , of zuivere redebegrippen zijn, nog verder dan de
categoriën,
van voorwerplijke wezenlijkheid verwijderd, naardien zij zig volftrekt op geene aanfchouwing laten toepasfen. Allen bedoelen zij eene zoodanige volkomenheid, voor welker bereiking geene voorwerpen der voor ons mooglijke ervaring berekend zijn. Dan, het
geen



Critiek der zuivere Rede. 209
geen, in de critifche wijsgeerte, een ideaal genoemd wordt, fchijnt van alle mooglijke voorwerplijke wezenlijkheid in de ervaring nog veel verder aftewijken. Want door een ideaal wordt zoodanig iets verftaan, 't welk voor eene toepasfing op iets anders geheel onvatbaar, door het zuivere redebegrip alleen bepaalbaar, en ook maaralleen volkomen bepaald is. Een ideaal is, derhalve, een denkbeeldig beftaan van iets, als een ondeelig (individuj, door het idé der rede volkomen<■ bepaald, en omfchreven.
Zoo is b. v. de menschheid, in hare geheele volmaaktheid, één ideaal, bevattende niet alleen alle de wezenlijke eigenfchappen, tot de menschlijke natuur behoorende, in zoodanig eene uitbreiding, welke met het hoogst denkbaare doel der menschheid in ons idé volmaaktlijk en in alles overëenftemt, maar ook alles,wat buiten dit begrip, tot de doorgaande bepaalmg van dit idé behoort. Wat, in de critifche wijsgeerte, een ideaal is, i werd, bij Plato, een idé van het godlijke veritand, een enkelvoudig voorwerp in de zuivere aanfchouwing Gods genoemd, als het volmaaktfte in elke zoort van alle mooglijke wezens.
Deugd en menschlijke, wijsheid in hunne geheele zuiverheid, zijn ideën', maar de Wijze O 5 der



sio II. Proeve eener opheldering van de
der Stoïcijnen is een ideaal, dat is, een mensch, die alleen denkbeeldig beftaat, doch met het idé der volmaakte menschlijke wijsheid volmaakt overéénkomt, en daar door geheel bepaald is.
Even als het idé den regel aan de hand geeft, naar welken onze verbeeldingkracht het ideaal, als ware het, fchept en verwezenlijkt, zoo ftrekt het ideaal zelve tot een oorfpronglijk voorbeeld (model), ter beftemming en eigenaardige bepaling van dat geen, welks hoogfte volkomenheid het ideaal uitdrukt; en wij hebben geenen anderen maatftaf onzer handelingen, dan het voorbeeld van dezen godlijken mensch, in onze verbeelding , waar mede wij ons zelven vergelijken, en waar naar wij ons beöordeelen kunnen, om ons zedenlijk beftaan daar naar interigten, en alzo naar het ideaal der menschheid door zelfvolmaking te ftreeven, fchoon wij vooraf verzekerd kunnen zijn het nimmer te zullen bereiken. Zoodanige ideaalen, fchoon wij niet geregtigd mogen zijn denzelven eenige voorwerplijke wezenlijkheid met volkomen zekerheid toetefchrijven, zijn egter voor geene harsfenfchimmen te houden. Zij geven aan de rede een onontbeerlijk richtfnoer, welk tot het begrip van volmaaktheid, van alles in zijne zoort,
no-



Critiek der zuivere Rede. tii
nodig is, om daar naar den graad van onvolmaaktheid , en het gebrek van alles waf onvolmaakt is, te kunnen afmeten.
Onder alle ideaalen is 'er zekerlijk geen verhevener, en tevens voor den redelijken mensch natuurlijker, dan dat der Godheid, 't welk in de critifche wijsgeerte, bij uitnemendheid , het Ideaal der zuivere rede genoemd wordt. Tot het zelve wordt de rede gebragt, door middel van de form der disjunctive fluitredenen. Men herinnere zig hier het bijgebragte voorbeeld, ter op-heldering van de uitéénflellende, of disjunctive, oordeelen. In deze oordeelen worden twee, of meer, tegen elkander in betrekking ftaande, ftellingen, als bevattende den gehee* len kring van alles, wat aangaande eene zaak redekundig mooglijk is , te zamen gebragt, waar van ieder een deel dier rnooglijkheid inneemt; gelijk in deze: — de waereld be-> ftaat, of (a) door een blind toeval, of (b) door inwendige noodzaaklijkheid, of (c) door eene uitwendige oorzaak.. Om hier uit een befluit afgeleiden, ter bevestiging van eene der drie ftellingen, moet men, in eene minP dere ftelling minor), de valschheid der twee overigen aannemen. Door het daar voor te houden, b. v. dat a cn b beiden valsch zijn, moet noodzaaklijk (V) als alléén waar, worden



21a II. Proeve eener opheldering* van de
den aangenomen. Door deze inkorting van den geheelen kring der mooglijke ftellingen, aangaande eene zaak, zoo dat 'er ■ maar één deel van dien kring overblijft, wordt het be-^ grip van die zaak bepaald: dewijl van alle de deelen , welken te zamen den geheelen omvang der mooglijke kennis desaangaande opleveren, flechts één, als pradicaat, aan de zaak toebehooren kan. Volgends deze form bepaalt, derhalve, de rede het begrip eenes dings,door daar van, bij inkorting, alles aftezonderen, 't welk tot de wezenlijkheid van het ding, dat bepaald wordt, niet behoort. Dan, het algemeene begrip eener wezenlijkheid in 't algemeen , 't welk een alheid van al het mooglijke zou opleveren , kan de rede , door uit één ftellende deelen, nimmer volmaaken: dewijl wij, buiten de ervaring, geene bepaalde wijzen van wezenlijkheid kennen, welken tot iedere zoort van beftaan behooren. De alle ervaring te boven fteigende grootere ftelling (major), dat is, de kring, waar in alle de deelen der mooglijke kennis, aangaande alle dingen, vervat zijn, is niets anders, dan een idé der^ rede. Dit idé vormt zij zig, om dat zij hetzelve als eene opperfte voorwaarde van alle mooglijke beftaan vordert, even als zij een disjunctief oordeel, tot bepaling en begrenzing van het begrip eenes dings, behoeft. Dit idé
doelt



Critiek der zuivere Rede. 213
doek alzo op een beftaan, 't welk alle wezenlijkheid in zig bevat, en daarom de oorfpronglijke grond van al het mooglijke is. Zulk een beftaan nu wijst ons op een oorfpronglijk wezen, waar van alle mooglijke beftaan afgeleid wordt; op een hoogfte wezen, 't welk van geene hoogere wezens afhangt; op een wezen aller wezens, van wien alle overige wezens afhangen: in één woord op een algenoegzaam, in zig zelven noodzaaklijk, onveranderlijk, wezen. Zoodanig een algenoegzaam wezen, 't welk wij God noemen, vordert de rede, als den opperften, onvoorwaardelijken, grond aller dingen.
Niet tegenftaande deze dringende behoefte der rede, om zoodanig iets aantenemen, 't welk het verftand, als een grond, legt tot eene doorgaande bepaling zijner begrippen, zoo ontdekt zij egter fchielijk het denkbeeldige daar van , om aan zulk een ideaal en fchepzel van haar denken, zoo maar aanftonds een voorwerplijk beftaan toetekennen, wanneer zij zig niet, van de andere zijde, genoodzaakt vond, in de opklimming, van de eene voorwaarde, tot de andere, eindelijk, een rustpunt aantenemen, welk alleen gefchikt is om de rei der voorwaarden te voleindigen. Nu. is dit de gewoonlijke gang van alle menschlijke rede, zonder uitzondering: zij begint



£14 II. Proeve eener opheldering'' van de
gint niet met begrippen, maar maakt met dó ervaring een' aanvang, en grondt zig op dat geen,- 't welk haar in die ervaring, als beItaande, gegeven is. Dan, deze door de ervaring gegeven grond zinkt weg, wanneer dezelve niet op iets gebouwd is, dat volftrekt noodzaaklijk, en daar door onverwrikbaar vast is: want het onvoorwaardelijke noodzaaklijke is alleen bekwaam, ons zoodanig een onbeweeglijk rustpunt te geven. Maar ook dit onvoorwaardelijke noodzaaklijke zelve is een grond, welke onzeker, zonder fteun, of vastigheid, in eene oneindige ledige ruimte voordzweeft, wanneer het niet tevens alles vervult, en daar door geen plaats voor meerdere vraagen overig laat — met andere woorden , wanneer dit onvoorwaardelijke Zelve geene noodzaaklijke oneindige wezenlijkheid bezit. — Zoo vordert de rede eene alheid der wezenlijkheid, een oorfpronglijk oneindig wezen, tot welk zij op deze wijze befluit.
Wanneer 'er iets, wat het dan ook zijn moge, beftaat, zoo moet men ook toeftaan, dat 'er iets volftrekt noodzaaklijk beftaan moet. Want alles, wat toevallig is, beftaat flegts onder voorwaarde van iets anders, als deszelfs oorzaak, en, zoo doende, klimt men
van



Critiek der zuivere Rede. S15
van de eene oorzaak, tot de andere, tot men eindelijk op zoodanig eene ftuit, die zelve niet weder toevallig is, en uk dien hoofde, zonder voorwaarde, in zig zelve noodzaaklijk is. Vervolgends, zoekt de rede naar het begrip van zulk een wezen, waarmede zoodanig beftaan overéénkomt. En dit vindt zij, door zig den geheelen kring van alle mooglijke wezens te denken. Wanneer zij nu, uit dezen alles omvattenden kring, alles wegdenkt, wat niet het begrip van dit noodzaaklijk beftaan niet overeenkomt, door inkorting van dien kring, zoo als zulks in de disjunctive fluitredenen plaats heeft, houdt zij een deel van dien kring over, en dit kan dan niets anders dan dit onvoorwaardelijke , door en in zig zelven noodzaaklijke, algenoegzame wezen zijn.
Ondertusschen , hoe zeer alle bewijzen voor het beftaan van een Opperwezen op dezen algemeenen grond gebouwd en aangelegd zijn, ftaat de betoogende rede, om daar toe te geraaken , niet altijd denzelfden weg in. Om daar toe te komen, zijn 'er egter maar drie wegen mooglijk, welken wij ieder afzonderlijk befchouwen moeten, om te onderzoeken, hoe verre de rede het, met het betoog van Gods beftaan, zonder behulp van zedenlijke gronden, brengen kan. Deze zedenlijke gronden, welken het beftaan van God boven alle
be-



ai6 II. Proeve eener opheldering van de
bedenking ftellen , gelijk uit de behandeling der zuivere rede, in haar beoefenend gebruik, ten vollen blijkt, komen, hier, daar wij de rede flegts, in haar befpiegelend gebruik, naargaan, niet te pas. Wij moeten nu alleen onderzoeken , of de rede, op de navolgende drie wijzen, welken de eenige zijn, bekwaam zij, om een alles afdoende bewijs opteleleren, voor het aanzijn van dat wezen, 't welk het onderwerp van alle godgeleerdheid is.
En hier naar tracht men, op deze drie verfchillende wijzen: •—• men gaat, naamlijk, uit de ervaring, zoodanig als die voor ons mooglijk is, uit; brengt, zig door verheven befpiegelingen, bij de befchouwing van den grootfchen aanleg, bouw, en gefchapenheid der zinnenwaereld, de, daar in zig aan ons vertoonende, doelmatigheid voor den geest; terwijl men al verder de fchoone order, en den krachtdadigen zamenhang gadeflaande, volgends de wetten der oorzaaklijkheid, van de eene oorzaak, tot de andere, boven die ervaring, tot eene hoogfte oorzaak buiten de zinnenwaereld, opfteigt: — of, men bouwt zijn bewijs op eene ervaring, die geheel onbepaald is, en flegts het een of ander beftaan op zig zelven aanduidt, zonder daar bij juist de wijze van beftaan in het oog te houden 5



Critiek der zuivere Rede. ai?
den, om daar uit tot een noodzaaklijk beftaan te befluiten: — of, eindelijk, men verliest alle ervaring geheel en al uit het oog, en houdt zig alléén met begrippen van voren bezig, om, door de ontwikkeling dier begrippen zelven, het aanwezen eener eerfté oorzaak, als uit den oorfpronglijken bron onzes kenvermogens, eigenaardiglijk, ontfpringende, aantewijzen. Het eerfte bewijs wordt, door Kant , het phyficotheologifche, het twééde het cosmologifche, en het derde 't ontologifche bewijs genoemd In het opge-N ven, en beöordeelen van dezelven, begint hij met het laatfte; laat daarop het cosmologifche volgen, en eindigt met het eerstgenoemde, naamlijk, het phyficotheologifche. De reden hier van is , dat het ontologifche de grond van het cosmologifche is, en deze beiden, wederom i de grondflagen van het phyficotheologifche bewijs uitmaaken, waar uit men reeds vooraf ziet, dat 'er, eigenlijk gefproken , maar één bewijs mooglijk is: dewijl de twee anderen , langs verfchillende omwegen, op het ontologifche t'huis komen, en dus met hetzelve ftaan, of vallen moeten.
Dit ontologifche (wezenkundige) bewijs nu treedt, met het bloote begrip des wezenlijkften wezens, ten voorfchijn, en poogt, door de ontwikkeling van dit begrip zelven, IL Deel. P niet



ai8 II. Proeve eener opheldering van de
niet alleen de rnooglijkheid, maar ook de noodzaaklijkheid, van het beftaan dezes wezens zelve te bewijzen. Tot deszelfs mooglijk. heid befluit men, dewijl 'er in het begrip van zoodanig een wezen niets ftrijdigs gevonden wordt; om dat alleen onmooglijk is, wat zig zelven wederfpreekt. Het begrip nu van wezenlijkheid fluit alle ontkenning , alle tegenftrijdigheid, buiten, en is dus mooglijk: want ontkenning (niet zijn) is alleen tegenflrijdig met wezenlijkheid (zijn). Hierop gaat men, vervolgends, over, om van de "rnooglijkheid van zulk een beftaan, tot de noodzaaklijkheid van hetzelve te befluiten. Want, zegt men, in 't begrip, dat wij van alle mooglijke wezenlijkheid hebben, ligt het beftaan reeds noodzaaklijk opgefloten: en het beftaan der hoogfte wezenlijkheid, zonder eigenlijk beftaan, te denken, is onmooglijk. De rnooglijkheid en het werklijk beftaan van dit wezen zijn in het zelfde begrip dus verbonden, en gaan te zamen gepaard, zoo dat, in gevalle dit wezenniet werklijk beftond, het beftaan van hetzelve ook niet mooglijk zijn zoude. Dus is zijn aanwezen bewezen, juist daarom, om dat zulk een aanwezen mooglijk is; en is dit zoo, vloeit uit die rnooglijkheid de werklijkheid van dit wezen van zelven voord; dan beftaat het ook noodzaaklijk.



Critiek der zuivere Rede. 219
Dè kracht van dit bewijs beftaat hier in, dat men de twee Hellingen: „ God is mooglijk ," en „ Hij beftaat werklijk," houdt voor ftellingen, die elkander wederkeerig onderftellen, en beiden, uit het begrip van het hoogfte Wezen, van zelven, voordvloeiën, zoo dat het ontkennen van dezelven eene openlijke tegenftrijdigheid zoude moeten opleveren. — Diesaangaande nu moeten wij, wat de rnooglijkheid betreft, aanmerken , dat hier van de redekundige, maar niet van de wezenlijke, rnooglijkheid gefproken wordt. De redekundige rnooglijkheid beftaat daar in, dat iets zig zelven flegts niet wederfpreke, en wezenlijke rnooglijkheid beftaat (gelijk wij bij de grondftelling der rnooglijkheid hebben opgemerkt) daar in, dat iets, bovendien, met grondflagen onzer zinlijkheid, en onzes verflands, overeenkomt Deze laatfte rnooglijkheid fluit, zekerlijk, wel de eerfte in, zoo dat alles, wat wezenlijk mooglijk zij , ook tevens redekundig mooglijk, of denkbaar, zijn moete: doch al het denkbaare is daarom nog niet wezenlijk mooglijk. De fout in dit bewijs fchuilt, in de eerjie plaats, hier, dat men het hoogfte Wezen, om^dat het denkbaar is, ook wezenlijke rnooglijkheid toefchrijve. Doch dit befluit is valsch. Al wat ik denken kan, is niet wezenlijk mooglijk. En is dit zoo; hoe veel te P & min* *



ïüo II, Proeve eener opheldering* van de
minder ben ik dan geregtigd, om al wat denkbaar is, een wezenlijk beftaan te geven, of een noodzaaklijk aanwezen toetekennen? — Zoo veel is zeker, dat het onmooglijk is, dat een noodzaaklijk wezen niet beftaan zou. Doch wat vordert men hier mede ? Zekerlijk geenen enkelen ftap! Want hier mede geeft men niets anders te kennen, dan dit : „ wanneer 'er een noodzaaklijk wezen is, dan is het ook onmooglijk, dat dit wezen niet beftaan zoude." Zoo dra men nu het beftaan van zoodanig een wezen voor bewezen houdt, is dit befluit wettig: dewijl het in begrip van dit beftaan reeds opgefloten ligt. Doch hoe bewijst men dit beftaan, waar uit men dit gevolg trekt? Hier fchiet onze rede te kort. Want, zal zij geregtigd zijn, om het begrip van een opperfte wezen, alleen op grond van dit beftaan, te verwezenlijken, en tot deszelfs werklijkheid te befluiten: zoo moet deze ftelling „ al dat geen, waar van wij eert begrip hebben, beftaat" eene boven alle bedenking verheven waarheid zijn. Dan, de ongegrondheid van deze ftelling is te tastbaar, dan dat wij 'er langer bij zouden blijven ftaan. Derhalve, fluit het begrip des allervolmaaktften wezens deszelfs beftaan niet in zig. Geen begrip toch van eenig ding is bekwaam, ons deszelfs beftaan opteleveren. Dit kan alleen de aan-
fchour



Critiek der zuivere Rede. sai
fchouwing, voor ons, te weeg brengen. Wanneer deze zig bij het begrip eenes dings voegt — en ook dan maar alléén — is 't begrip en het beftaan eenes dings te zamen verëenigd.
Het cosmologifche (waereldkundige) bewijs begint met de ervaring, waarop het waereldbegrip gebouwd is, Uit het toevallige in de waereld, befluit men tot een volftrekt noodzaaklijk wezen, volgends de wetten der caufaliteit, of der genoegzame rede, zoo als dit in de /lelling der vierde antinomie gefchiedt. Van de eene toevalligheid tot de andere, als grond eener volgende, opklimmende j doet men, eindelijk, vermoeid van 't opklimmen, eenen fprong tot een' grond, die zelve niet meer toevallig is. Dan, wij hebben reeds meer dan eens aangetoond, dat alle opklimmingen in den tijd, en dus ook de rei der oorzaaken en voorwaarden , tot de verfchijnzelen — tot de ervaring die ons gegeven is — behooren, en dat wij dus niet geregtigd zijn, om met de grondftelling der oorzaaklijkheid buiten de zinnenwaereld te gaan. In de critifche befchouwing der antinomiën, hebben wij gezien, dat het befluit tot eene eerfte oorzaak, in de ervaring, niet gelden kan. Hoe zullen wij 'er dan mede over de ervaring komen? Eigenlijk neemt men ook, wederom, in dit bewijs zijne toevlugt tot het ontoP 3 lo-



52S II. Proeve eener opheldering van de
logifche. Want, fchoon het met de ervaring eenen aanvang maake, neemt het dezelve egter alleen te baat, om tot een noodzaaklijk wezen te geraaken: te weten, in 't algemeen , en zonder nadere bepaling. Verder kan men het toch met de ervaring niet brengen, Het geen 'er nu nog aan ontbreekt, moet uit het begrip, 't welk men van een noodzaaklijk wezen heeft, aangevuld worden; en, dus doende, worden wij weder tot het ontoh' gifche bewijs te rugg' gebragt. Want met de rei der oorzaaken, aan welker begin wij (om dezelve volkomen te maaken) eene, door zig .zelve, noodzaaklijke , oorzaak plaatzen,' zijn wij nog niet tot een Opperwezen opgeklommen. Wij behoeven dus,wederom, de begrippen, welken wij van zoodanig een wezen hebben, om deze eerfte oorzaak tot een alierwezenlijkst voorwerp te maaken, door te onderzoeken , welke eigenfchappen een noodzaaklijk wezen, in 't algemeen, en dus ook eene noodzaaklijke eerfte oorzaak, hebben moete. Dit bewijs moet, derhalve, op deze wijze voorgedragen worden : „ elk noodzaaklijk wezen heeft een alierwezenlijkst beilaan. Nu is eene eerfte oorzaak een noodzaaklijk wezen. Derhalve, heeft zij ook zulk een beftaan." In dit bewijs, neemt men meer dan één alierwezenlijkst wezen aan: want de grootere (telling doelt op eene algemeenheid,
eene



Critiek der zuivere Rede. 0*3
eene alheid van noodzaaklijke wezens, welken allen alierwezenlijkst zouden moeten zijn, en waar onder, in de mindere ftelling, de eerfte oorzaak opgenomen wordt. Het moet dan ook waar zijn, dat zommige allerwezenlijkfte wezens tevens volftrekt noodzaaklijk zijn. Dan omgekeerd, is het even waar, dat, in het begrip van een alierwezenlijkst wezen, de volftrekte noodzaaklijkheid mede opgefloten ligt: en dus komen wij weder op het ontologifche bewijs; 't welk niets anders, dan eene fpeling met begrippen is, waar aan men nimmer, zonder bijkomende aanfchouwing, voorwerplijke wezenlijkheid kan toekennen.
Hoe weinig nu het cosmologifche, zonder het ontologifche, beflisfen kan, blijkt genoeg uit de verlegenheid, waar in men zig bevindt , wanneer men, waanende tot eene eerfte oorzaak opgeklommen te zijn, zig verpligt ziet, uit begrippen, de wezenlijkheid te ontwikkelen, welken men aan deze oorzaak toefchrijven moet, om haar tot eene Godheid te verheffen.
Al het toevallige, zegt men, onderftelt iets, dat volftrekt noodzaaklijk is. Maar ook deze onderftelling rust op het begrip der oorzaaklijkheid, op den tijd toegepast, waar mede wij dus nimmer buiten den kring der



224- II* Proeve eener opheldering' van de
ervaring gaan mogen, zonder in geduurigen tweeftrijd te geraaken: terwijl, bovendien, dit begrip ons ten uiterfte hinderlijk: is in 't opfpooren van een wezen, dat zelve zonder oorzaak beftaat. Zoo dra wij, derhalve, met onze gedachten tot dit wezen genaderd zijn , moeten wij die grondftelling, met welke wij tot hetzelve opgeklommen zijn, als ontoereikende wegwerpen, en ons op het bloote begrip, 't welk wij van dit wezen (naar onze wijze van denken) bezitten, verlaten. Hoe weinig vorderen wij, derhalve, met dezen betoogtrant ? Het bloote begrip van het toevallige, op zig zelven genomen, brengt ons dus ook nimmer tot een noodzaaklijk beftaan. Want wat is toevallig ? Is het misfchien dat geen, welks niet beftaan zig, zonder tegenftrijdigheid, denken laat? — In dat geval, is 'er, voor het volftrekt noodzaaklijke, in 't gantfche'gebied des menschlijken verftands, geen begrip vo"'T handen: want nergends vinden wij een ding, wiens niet beftaan zig niet denken laat. Doch is het toevallige alleen dat geen, 't welk niet altijd beftond, maar eenmaal begonnen heeft te fzijn? — Dan ftelt het iets, als oorzaak zijnes beftaans, vooraf.- "Is nu deze oorzaak niet weder toevallig, maar volftrekt noodzaaklijk; zoo blijft toch altijd, op nieuw, de vraag: — waarom werkte die oorzaak, als altijd beftaan hebbende , niet eerder?
Waar-



Critiek der zuivere Rede. 325
Waaröm juist zoo, en*niet anders? enz. Dit alles önderftelt wederom eene reden,; eenen grond, of eene oorzaak, welke die werking, in een' gegeven tijd, en op deze, of die wijze van handelen, bepaalt. Kon nu deze oorzaak niet eerder werken, of anders handelen? — Welke beletzelen waren dan, wederom, hier van de oorzaak? Wat deedt, eindelijk,.die beletzelen ophouden, toen de waereld eenen aanvang nam, zoo dat zij juist toen, en niet eerder, ontftond ? Of wilde die oorzaak niet • eerder werken? Wat ging 'er dan vooraf, om dien wil te bepaalen? Niets laat zig toch zonder eenén toereikenden grond denken; en juist daarom befluit men, in het cosmologifche bewijs, tot eene eerfte oorzaak. Maar. zal dit bewijs gelden,- dat moeten 'er ook toereikende gronden voor de daaden, wat zeg ik? voor het beftaan zelven van die eerfte oorzaak , zijn. Dit bewijs vernietigt dus zig zeiyen, en herfchept, eindelijk, door zijne eigen uitfpraak, het volftrekt noodzaaklijke in een toevallig wezen.
Het cosmologifche bewijs, is, derhalve, voor zoo verre het louter cosmologisch, en alleen op de ervaring gebouwd is, te eenemaal onvoldoende, en kan ons nimmer boven de ervaring voeren ; even weinig, als het ontologifche, 't welk het te hulp roept, immer ge.«
P 5 reg-



ti6 II. Proeve eener opheldering van de
regtïgd zijn kan, de begrippen, waar mede het fpeek, voorwerplijke wezenlijkheid toetevoegen.
Buiten deze twee bewijzen, is 'er, gelijk wij gezien hebben, nog een derde, 't welk, bij Kant , het "phyficotheologifche genoemd wordt. Ook dit is eenigermate cosmologisch, voor zoo verre het zig, even als het vorige bewijs, op de ervaring poogt te vestigen. Het onderfcheid, welk 'er egter tusfchen deze bewijzen plaatst vindt, is zeer aanmerkelijk: want, daar het cosmologifche de ervaring, in *t algemeen, als zijn fteunpunt, aanneèmt, grondt het phyficotheologifche bewijs, ten minften in zijnen aanvang, zig op de inrigting en blijkbaare order, welke zig in de natuur, of zinnenwaereld, voordoet. Dan, wie bewerkt niet aanftonds reeds, dat het, alle ervaring te boven ftreevende, idé eenes noodzaaklijken , algenoegzamen, oorfpronglijken, alwijzen, en algoeden wezens, 't welk wij God noemen, veel te groot, en boven alle ervaring te verheven is, dan dat onze ervaring in ftaat zoude zijn, het zelve te vervullen, of zelfs maar op eenigen afftand te bereiken. Al wat verftand en zinlijkheid, waarop onze ervaring rust, ons kunnen aanbieden, is flegts voorwaardelijk, en, door beiden voorgelicht, tast onze rede beftendiglijk, maar vergeefs,
in



Critiek der zuivere Rede. ' bn?
in den ons afgebaakenden kring, om, zonder immer het onvoorwaardelijke aantetreffen.
Ondertusschen , de zinnenwaereld opent voor onze verrukking een zoo oniifmeetbaar toneel van verfcheidenheid, order, doelmatigheid,, en fchoonheid, zoo in hare verbazende uitgebreidheid, als in hare kleinfte, ons oog ontwijkende, deelen, dat zelfs, volgends de weinige kennis, welke wij daar van opzamelen, alle taal, alle denkbeelden zelfs, onberekend zijn, om alle die wonderen met de vereischte kragt en nadruk aftebeelden, en uittedrukken. Overal zien wij ketenen van oorzaaken en gewrogten, van middelen en oogmerken: overal bemerken wij regelmatigheid en verband, Alle die fchoone verfcheidenheden, op éénheid, als hun doel, uitloopende, in de elkander geftadig opvolgende toeftanden der waereld, wijzen ons, onophoudelijk, naar vroegere toeftanden, vroegere middelen, die ons al tekens hoger en hoger opvoeren: zoo dat wij, zonder een' eerften grond van dat alles aantenemen, in de naarvorfching van het Heelal , als een op zig zelven ftaande geheel, in den afgrond des niets ons verliezen zouden. Wanneer wij, bij deze optelling der, aan een ieder in 't oog vallende, eigenfchappen der zinnenwaereld, welken wij over-



izS II. Proeve eener opheldering" van de
al aantreffen, zoo verre wij onze naarfpooringen in dezelve kunnen voordzetten, vooral onze aandagt vestigen op den kunstmatigen aanleg, en de verftandïge order, welke wij, in zoo veele talloze bezielde en bewerktuigde wezens niet alleen, maar ook in alles , wat tot hunne wijze van beftaan, en hunne inftandhouding, nodig en nuttig is, opmerken : wat kan ons dan wederhouden — daar wij toch, bovendien, ter volmaaking van de rei der .voorwaarden, een opperfte wezen, noodzaaklijk, moeten aannemen, zonder welke deze rei nimmer voleindigd zoude zijn — wat kan ons, na dit alles, weerhouden, dit wezen tevens als het volmaakfte van . alle wezens .vastteftellen? Men kan niet ontkennen, dat dit bewijs, voor de menschlijke rede, bij uit* ftek berekend is. De nuttigheid dezer natuurbefchouwing te willen betwisten , zou voorzeker van geene ligtzinnigheid en waanwijsheid zijn vrijtepleiten. Wie voelt zig niet verrukt, en tot verheven daaden aangefpoord, door de welfprekende beeldfpraak der, doelmatigheid ademende, natuur ? Hoe zeer gevoelen wij onzen verheven aanleg, bij deze geestbetoverende betragting! : Hoe geregtigd zijn wij, in de volheid van ons gevoel, uitteroepen: —-
Nar



Critiek der zuivere Rede. ±&9
Natuur! — In uw verscheidenheden — Weet gij elk denkbeeld fchoon te omkleeden.
Ja! 't weinig, dat ons brein ontdekt, Van 't groot voor ons onkenbaar wezen, Is in uw leerzaam boek te lezen. — Uw fchoon geheel toont ons een fcheemring
Van 't licht, dat zig ons oog onttrekt! —
Dan , hoe verheven en der menschheid waardig, deze befpiegelingen, aangaande de doelmatigheid der natuur, ook zijn mogen; de proef van een alles afdoende bewijs kunnen zij geenzins doorftaan. Laten wij de hoofdpunten , welken in dit zamengeftelde bewijs opgefloten liggen, doorloopen, om hier van overtuigd te worden! Zij zijn de volgende: —
i.) In de waereld, vinden wij, overal, duidelijke fpooren van een verband en order, ter bereiking van bepaalde oogmerken, ingerigt, en in een geheel van talloze verfcheidenheden bij één gebragt. a.) Dan, deze doelmatige inrigting kan aan de voorwerpen, waar uit de waereld zamengefteld is, niet toegefchreven worden; dewijl zij dezelven flegts toevallig aanhangt. Deze voorwerpen zijn alleen middelen ter bereiking' van oogmerken,
wel-



«3o II. Proeve eener opheldering* van de
welken geene doelmatigheid zoudm kunnen bezitten, zonder daar toe, door redelijke beginzelen, beftemd en aangelegd te zijn. 3.) 'Er beftaat dus eene wijze oorzaak (of meer dan ééne: want dit blijft in deze befpiegeÜng nog onbeflist), welke, niet flegts als eene blinde, noodlotgelijkende, alvermogende Natuur, door voordbrenging, maar, als een almagtig verftand, door vrijheid, de oorzaak der waereld zijn moet. 4.) Verder befluit men, zo al niet met zekerheid, ten minften met eene hooge waarfchijnlijkheid, tot de éénheid van dezelve, uit1 de wederkeerige betrekking van de deelen der waereld tot eikanderen, als kunstmatiglijk zamengebragte gedeelten van één gebouw.
Men bemerkt ras, dat, wanneer men, in dit bewijs, van de doelmatigheid der Natuur, als iets toevalligs, fpreekt, men alleen de wijs der zamenfteliing en bewerktuigdheid der ftof, doch niet de ftof zelve, bedoelt. Wanneer wij dit nu , volgends de analogie, of overéénkomst van de waereld met een menschlijk kunstgewrogt , laten gelden: dan komen wij nog niet verder, dan tot het begrip van een' opperften bouwmeester der waereld, die de ftof tot zekere doeleinden bearbeidt, maar niet tot het verheven ideaal van een' Waereldfchepper, als oorzaak van



Critiek der zuivere Rede. 231
't beftaan, en het worden, der ftof. Wilde men dit laatfte bewijzen, zoude men, vooraf, moeten aantoonen, dat de dingen (zelfHandigheden) in de waereld, in zig zelven geenen grond van hun eigen beftaan konden bezitten, en, daarom, door een algenoegzaam wezen, allereerst, een aanwezen verkrijgen moeten. Doch, indien zoodanig een bewijs mooglijk ware, zoude het niet uit de ervaring moeten geput zijn, gelijk hier het. geval is.
Verder befluit men, uit deze doelmatigheid der waereld, tot een wezen, welks magt, grootheid, wijsheid, en goedheid, aan deze doelmatigheid geëvenredigd is. Dan, om, volgends dit befluit, een, daar mede overéénkomend, begrip van dit wezen te hebben, moesten wij eerst het groote doel, ter bereiking' van 't welke dit wezen werkzaam is, volledig kennen, om, vervolgends, daar na zijne eigenfchappen te kunnen afmeten. Doch waar is de Wijze, die zig zulks beroemen kan?. Wie ziet de volmaaktheid , de grootheid, de goedheid, (zoo dat 'er niets volmaakter, grooter, beter, wijzer, of voortreffelijker denkbaar zij) met die volledigheid, in, welke verëischt wordt, om daar toe te befluiten? En, indien zulks niet mooglijk is (gelijk ieder bekennen moet), wie
kan ,



43* II. Proeve eèner opheldering' van de
kan dan de almagt, de alwijsheid, de algoedheid, van dit wezen, naar de gebreklijkheid zijner kennis, aangaande dit alles , berekenen? Hoe zal iemand, die flegts een zeer klein gedeelte van een kunstgewrogt, en ook dit gedeelte nog maar zeer gebrekig, en zekerlijk niet met het oog van een'kenner, befchouwt — die het ware en groote doel, waar toe het zoodanig, en niet anders, ingerigt is, niet kent — die nog telkens uitroepen moet, dat de middelen en wegen, die tot dit eindoogmerk, zoo als hij zig dat, in zijne befchouwing, voorftelt, aangewenden ingeflagen worden, onnaarfpoorlijk, en duister zijn' — hoe zal deze over de grootheid, wijsheid, goedheid, en andere hoedanigheden, van den kunftenaar een beflisfend oordeel kunnen vellen; en dat wel juist in die mate, welke met de volmaaktheid van 't. kunstgewrogt, dat hij niet waardeeren kan, overëenftem;? En dit nogtans gefchiedt, in dit phyficotheologifche bewijs.
Dit bewijs rust (gelijk men nu ligtlijk inziet) op deze ftelling: „ order en regelmatigheid is, zonder een' verördenenden geest, niet mooglijk" Vraagt men, waarom niet? Het andwoord is gereed: „ om dat wij geen ander beginzel van order, dan het verftand-, kennen!" — Dan, zedert wanneer zijn de
gren*



Crithk der zuivere Rede. 2233
grenzen onzer kennisfe de grenzen aller rnooglijkheid geworden? Is 'er, om dat wij geen ander beginzel kennen, ook geen ander beginzel mooglijk? — Maar ook, wanneer wij deze ftelling al eens toegaven, welke order en regelmatigheid bedoelt men dan nog, de natuurkundige, of de zedenlijke — of wel beiden? —
De eerfte Wijst ons, volgends onze begrippen van order, wel op eenen verftandigen bouwmeester, maar op verre na niet op een* zedenlijken Waereldregeerer: wel op een' grooten Kunftenaar-, maar, geenzins, op een* algenoegzamen, wijzen, goeden, liefderijken Schepper — een" heilig God. De zedenlijke inrigcing en ftrekking fchijnt dus volftrektlijk nodig, om dezen niet overzigtbaaren af» ftand, tusfchen een' waereldbouwer, en eenen God, aantevullen, Dan, hoe ontoereikende en ongenoegzaam zijn ook hier onze inzagen! Onbekwaam om het geheel te overzien, door eene beperkte ervaring voorgelicht, kunnen wij, naauwlijks* iets van die zedenlijk goede inrigting opmerken. Ja! Wanneer Wij onze ondervinding alleen raadplegen, zoude dan het bewijs, 't welk wij daaröp zouden willen bouwen, niet veeleer het voorkomen van eene fpotternij, dan vart éen grondig betoog, verkrijgen? Konde .het, II. Deel. q mö



-234 D. Proeve eener opheldering van de
ten minften met den aardbol, dien wij bewoonen, wel erger gefchapen zijn — konde het 'er wel zedenloozer toegaan (naar onze kortzigtigheid te rekenen), wanneer een boos, vijandig, kwaadwillend wezen het bewind over de waereld voerde, of, ten allerminften, de heerfchappij met een' goeden Genius deelde? Zoude, gelijk Fichte ergends aanmerkt, eene verdediging des Satans, met betrekking tot het toelaten van het goede, uit dit oogpunt befchouwd, niet wet zoo goed ondernomen kunnen worden, als tot nog toe de verdedigingen der Godheid (theodiceënj, ten aanzien van de toelating des kwaads, zijn uitgevallen?
Wie ziet, derhalve, het ontoereikende var» dit bewijs niet duidelijk in! Dan, men blijft ook bij de bewondering der wijsheid, magt, en goedheid, welke 'er in deze order doorftraalen, niet ftaan. Men befchouwt deze order, ten aanzien der waereld zelve, als iets toevalligs , om van deze toevalligheid, of voorwaardelijkheid, langs de rei der toevalligheden, tot het volftrekt noodzaaklijke opteklimmen, en, eindelijk, uit het bloote begfip van een noodzaaklijk wezen, tot deszelfs aanzijn en wezenlijkheid te befluiten. Men fpringt dus, om de zaak bij haren regten naam te noemen, van het phy/icotheolo-
gh



Critiek der zuivere Rede. 235
gifche bewijs* wederom, op het cosmotogi* fche, en van dit op het ontologifche ; 't welk de heimlijke grondflag van beiden is»
Daar wij nu gezien hebben, dat geen der drie bewijzen, welken de eenige zijn , die de befpiegelende rede opleveren kan, de toets der rede zelve kan doorftaan; kan het befluit ook niet wel anders uitvallen, dan dat eene natuurlijke, of zoogenaamde redelijke , Godgeleerdheid, als wetenfchap befchouwd, voor ons, in den tegenwoordigen ftaat van ons beftaan, even zeer onmooglijk; is, als eene redelijke ziel- en waereld-kunde* Wij kunnen nimmer, met onze befluiten, buiten het veld der ervaring komen. Alleen leeren wij in deze naarfpooringen , welken zeer nuttig zijn , dat de menschlijke rede, niettegenftaande haar onvermogen, eene na* tuurlijke, en bijna onwederftaanbaare, ftrekking, en overhelling heeft, om door deze grenzen heentedringen, ten minften, om dezelven verder uittezetten, en dat deze transfcendentaale ideën, even zoo zeer in den aanleg der menschlijke rede gegrond zijn, als de categoriën, onmiddellijk, uit den aan* leg onzes verftands voordvloeiën; alleen met dit onderfcheid, dat de laatften, op aanfchouwingen toegepast, ons voorwerpen doen ken» Q a nen^



236 II. Proeve eener opheldering' van de
nen, terwijl de eerften, voor ons, alle voorwerplijke wezenlijkheid misfen.
Nooit ftaat onze rede, onmiddellijk, met eenig voorwerp in betrekking; maar zulks heeft alleen plaats, door tusfchenkomst van het verftand. Dewijl nu het verftand zijne categorien niet anders, dan op aanfchouwingen, toepasfen kan, zoo levert ons ook de rede geene begrippen van voorwerpen, maar rangfchikt dezelven, en geeft hun die éénheid, welke zij, in hunne hoogstmooglijke uitbreiding, hebben kunnen , naamlijk, ten aanzien van de volkomenheid der reiën. Het wezen — de aanleg der rede — toch is algemeenheid ; en de volkomenheid is een idé, 't welk uit dien aanleg noodzaaklijk voordvloeit. Uit deze volkomenheid nemen alle redeidee'n hunnen oorfprong, welken, uit hoofde dat ons geene andere dan zinlijke voorwerpen gegeven zijn, ook maar alleen op dezen kunnen toegepast worden; te weten, niet in eenen ftelligen zin: want wij hebben geene ftof in de ervaring, die met derzelver bedoeling overëenkomt; maar in een' regelenden, of ordenenden zin, om aan het verftand die rigting te geven, waar door alle deszelfs regelen als in één punt zamenlopen. Als zoodanig, zijn de ideën waarlijk
on-



Critiek der zuivere Rede. 237
onontbeerlijk, Zij maaken een verband, een' onafgebroken zamenhang, in de waereld der verfchijnzelen — die waereld, welke wij alleen kennen — zonder welk verband deze nimmer éénheid voor ons bekomen zou. Zij zijn dus voor ons van een onderwerplijk gebruik, en dienen om ons ervaringftelzel aantevullen, en volledig te maaken: maar tevens maaken zij de grenzen uit voor die ervaring, boven welke wij ons, ten opzigte onzer kennis, niet verheffen kunnen, zonder ons geweldiglijk te bedriegen, en in een' doolhof te verwarren. Fijngefponnen befpiegelingen zijn, even als ervaring, onmagtig om ons deze grenzen te doen overfchreiden. Alleen onze zedenlijke natuur voert ons, door het bezef van onzen pligt, en de uitfpraak van ons geweten, buiten den kring der verfchijnzelen. In dit opzigt is de rede, fchoon alleen in haar beoefenend gebruik, de oppermagtige wetgeeffter onzer bedoelingen, en handelingen. Het gebod der rede is onvoorwaardelijk noodzaaklijk. Hier naderen wij de Godheid, die voor alle andere wijsgeerte ontoegangelijk is: maar wij naderen Haar, op eene wijze, geheel en alleen eigen aan onze practifche rede. Hier worden wij overtuigd van de vrijheid van onzen wil, zonder welke alle uitfpraak van ons pligtsbezef, - en met haar alle begrip van deugd, onzin zoude zijn. Hier hcopen wij, Q 3 maar



*38 II. Proeve eener ophelder, van de Crit. enz.
maar met een gerust vertrouwen, op de onftervelijkheid onzer ziele, in verband met onze ftrekking naar zedenlijke volmaking. — Vergeefs, intusfchen, pijnigt zig de menschlijke rede, om deze hare vorderingen, of eifchen door fluitredenen, dat is, uit hoogere beginzelen, te bewijzen; want deze voorwerpen behooren niet tot den kring onzer ervaring.
Hier over thands verder uitteweiden, zoude niets anders zijn, dan eenen overgang te maaken van de theoretifche, tot de practifche rede, welker verklaring het beftek dezer Proeve niet toelaat: dewijl dezelve, alleen ingerigt om aan de Critiek der zuivere rede eenige opheldering-, voor beginners in deze wetenfchap, bijtedragen, de beandwoording der vraag: ,, wat, en in hoe verre, kunnen wij weten?" ten doele heeft: terwijl het belangrijke vraagftuk: „ wat moeten wij doen?" bij welker ontwikkeling en oplosfing de boven bedoelde vorderingen (postulaten) zig opdoen, tot de Critiek der practifche rede behoort,
JU,



Beandwoording der vraag: wat is ver- lichting? (*)
Verlichting is „ de uitgang van den mensch, uit den ftaat zijner vrijwillige onmondigheid," -— Onmondigheid noem ik het onvermogen, om zig van zijn eigen verftand, zonder de leiding' van een* ander', te bedienen. Deze onmondigheid is vrijwillig, wanneer de oorzaak van dezelve niet gelegen is in mangel aan verftand, maar in gebrek aan moed en aan 't befluit, om zig, voordaan, zonder leiding van een' ander, alleenlijk van zijn eigen verftand te bedienen. „ Sapere audeV dat is, heb moed, om uit uwe eio-en oogen te zien — dit is het motto der verlichting'.
Traag-;
(*) Deze kleine Verhandeling van den beroemden Kant is gefchreven, onder de regeering van den grooten Fredrik II; gelijk uit der, inhoud blijkt. Men vindt dezelve reeds in het Bert. Monatfchrtft, lv b. 6 St. Naderhand is zij, bij verfcheiden andere Verhandelingen van den onftervelijken Wijsgeer, onder den titel van kleine fchriften, uitgegeven. — Wanneer men, behoorelijk, den tijd onder het oog houdt, m welken deze Verhandeling gefchreven is, zal dezelve den Lezer nog gewigtiger voorkomen.
Uitgever.
Q4



240 Beandwoording der vraag:
Traagheid en blóhartigheid zijn de oorzaaken, waarom zoo veele menfchen, niettegenftaande de Natuur hen , reeds zedert lang, voor meerderjaarig, of mondig, verklaard had, nogtans gaarne, hunnen geheelen leeftijd door, onmondig blijven: en even deze oorzaaken zijn het tevens, waar door het aan anderen zoo weinig moeite kost, om zig tot derzelver momboirs, of voogden, optewerpen. Heb ik flegts een boek, dat voor mij denkt — eenen zielzorger, die voor
mij geweten bezit eenen arts, die mijn
diëet beoordeelt: dan behoeve ik mij zelven daar mede het hoofd, in 't geheel, niet te breken. Wat heb ik noodig zelve te denken, wanneer ik voor mij kan laten denken, en geld heb, om de genen, die dat lastige werk voor mij ondernemen willen, te betaalen? — Dat verre het grootffe deel der menfchen (het fchoone Geflacht daar onder gerekend) den overgang tot mondigheid, behalve dat die moeilijk is, ook nog, daarenboven , voor zeer gevaarlijk blijve houden — daar voor weten de momboirs, die het oppertoezigt over de menfchen, zoo welmeeriend, op zig genomen hebben, wel te zorgen. Na dat zij hunne huisdieren eerst dom gemaakt hebben, en, zorgvuldiglijk, fteeds verhinderden, dat deze goede fchepzels, nimmer, een' enkelen tred , buiten den loopwagen, waar in (zij hen ingefloten hadden, doen durfdenj
too*



wat is ver lichting. 241
roonen zij hun nu, naderhand, het dreigende gevaar, wanneer zij het ooit mogten willen beproeven, om alleen, zonder leidebanden, te gaan. Nu is wel dit gevaar zoo groot niet: want, hoewel zij eenige maaien vallen mogten, zouden zij egter, daar door, eindelijk, leeren alleen lopen: maar een voorbeeld van dezen aard maakt hen toch vreesachtig, en fchrikt, gemeenlijk, af om verdere proeven te nemen.
Het is, derhalve , voor elk' bijzonder mensch bezwaarlijk, om zig losterukken van eene onmondigheid, die hem fchier natuurlijk is geworden. Als zijne tweede natuur, heeft hij haar regt lief gekregen, en is ook, voor 'shands, daar men hem immer belet heeft zijne kracht te beproeven en uitteoefcnen, werklijk, buiten ftaar, om zig terftond van zijn eigen verftand te bedienen. Leerftellingen en formulieren — die mechanifche werktuigen van een redelijk gebruik, of liever misbruik, der natuurgaven - zijn de kluisters eener altoosduurende onmondigheid. Wie het ook beftond, om dezelven aftewerpen, zoude, altans in het eerst, zelfs over de fmalfte graft, eenen flegts onzekeren fprong doen, dewijl hij aan eene dergelijke vrije beweging' te eenemaal ongewoon is. — Het is om deze reden, dat het aan zoo weinigen te beurte Q 5 valt,



3.4.2 Beandwoording der vraag:
valt, om, door eigen bearbeiding' van hunnen geest, zig uit deze onmondigheid lostefcheuren, en, dan nog, egter een' vasten tred te houden.
Eerder is het mooglijk, dat het Publiek, of een Volk, in 't gemeen, zig zelve, eenigzins , tot verlichting brenge, en mondig worde. Ja, dit kan bijna niet uitblijven, wanneer men hetzelve flegts Vrijheid late. Want altijd zullen 'er zig eenige zelfdenkers, ook onder de aangeftelde momboirs van den grooten hoop, laten vinden, die, na dat zij het juk der onmondigheid, zelven, van hunne fchouderen hebben afgeworpen, den geest van eene, met de rede overeenkomende, fchatting' der eigen waarde van den mensch, en van het bezef der verpligtinge van een' ieder, om zelve te denken, rondom zig zullen verbreiden. — Hier bij is het egter opmerkelijk, dat het Publiek, welk, te voren, eerst door zijne momboirs onder het juk gebragt is geworden, naderhand, zelve deze min of meer verlichtte momboirs dwingt, om onder 't juk te blijven, wanneer, naamlijk, een ander gedeelte van de momboirs, voor alle verlichting' nu te eenemaal onvatbaar, ,kan goedvinden, om dat Publiek opterokken tegen de verlichters, enhetzelve den troost en het heil der duisternis voórteprediken. Zoo zeer fchadelijk is het,
voor-



vat is verlichting. 243
vooröordeelen te planten, wijl dezen hunne wraak, eindelijk, zelfs aan die genen uitoeffenen, van welken, of van welker voorgangers, dezelven waren voordgekomen ! Van hier, dat een Publiek niet, dan zeer langzaam, tot verlichting' kan komen. Eene omwenteling moge een Volk van perfoneelen dwang, en baat- of heersch-zuchtige onderdrukking, ontdaan: maar nooit zal zij, eensflags, in de manier van denken, waare hervorming voordbrengen- Nieuwe vooröordeelen zullen de plaats der ouden vervangen, en, even als te voren, tot leidebanden ftrekken voor den grooten hoop, die niet denkt.
Ondertusschen , wordt 'er tot deze verlichting' niets gevorderd , dan vrijheid — en wel de onfchadelijkfle van alles, wat dien naam verdient, te weten, de vrijheid om, in • alle Hukken, een openlijk gebruik van zijne eigen rede te maaken. — Maar hoe is het thands nog in de waereld? Van alle zijden hoor ik roepen: redeneert niet! De Officier zegt: redeneert niet. maar exerceert. De Finantieraad: redeneert niet, maar betaalt ! De Geestlijke: redeneert niet, maar gelooft! 'Er is flegts één Regent, die tot zijn Volk zegt: redeneert, zoo veel gij wilt, en waar over gij wilt, maar gehoorzaamt



244 Beantwoording der vraag:
zaamt (*). Voords, vinde ik, allerwegen, bepaling der vrijheid.
r Welke bepaling is dan der vrijheid hinderlijk , en welke bevordert dezelve? Ik andwoorde: het openbaar gebruik der rede moet altijd volkomenlijk vrij zijn. Dit alleen is in ftaat, om verlichting, onder de menfchen, tot ftand te brengen. Doch het bijzondere gebruik der rede moet , dikwijls , zeer naauw beperkt wezen, zonder egter, daarom, den voordgang der verlichtinge, aanmerkelijk, te hinderen. Door het openbaar gebruik zijner eigen rede, verfta ik dat gebruik , welk iemand , als Geleerde, ten overftaan van het lezende Publiek , van dezelve maakt. Het bijzondere gebruik noem ik dat geen, welk iemand, in een' zekeren, hem toebetrouwden, post, of in eenig openlijk ambt, daar van maaken mag.
Tot veele bezigheden, welken met het belang van 't gemeene wezen verftrengeld zijn, is eene zekere werktuiglijke kracht (een mechanismus) noodzaaklijk, waar door eenige leden der Maatfchappije zig geheel lijdelijk
(*)JDe Hoogleeraar bedoelt den grooten Fredrik,



wat is verlichting. 045
lijk gedragen moeten, om door eene, konstlijk bewerkte, eenparigheid, van de Regeering, ter bereiking' van openlijke oogmerken, gedreven, of altans van de verftoring' dezer oogmerken te rugg' gehouden, te worden. Hier nu is het, voorzeker, niet geöorlofd, te redeneeren: maar men moet flegts gehoorzaamen. Doch, voor zoo verre iemand, die een' deel van het konstwerktuig (of van de machinej uitmaakt, zig tevens aanmerkt als lid van een gemeen wezen, ja zelfs van de groote Waereldmaatfchappij', en, derhalve, in hoedanigheid van een' Geleerden, in den eigenlijken zin, zig, door zijne fchriften, tot het Publiek wendt — in zoo verre, zeg ik, kan hij, in alle opzigten, vrijelijk, redeneeren, zonder dat, daar door, de bezigheden behoeven te lijden, welken hij , voor zijn hoofd, als lid van het werktuig, moet bevorderen. Dus zoude het zeer verdervelijk zijn, wanneer een Officier, wien van zijn' hoogeren Officier iets wordt aanbevolen, in den dienst, eerst over het doelmatige, of nuttige, van dat bevel, overluid, wilde redekavelen. Zijn pligt is te gehoorzaamen. Doch het kan hem, naar billijkheid, niet belet worden, om, als Geleerde, over de gebreken in den krijgsdienst, aanmerkingen te maaken, en dezelven aan zijn Publiek, ter
be-



S4Ó üeandwoording der vraag i
beöordeelinge, voorteleggen, Zoo mag een Burger zig niet onttrekken de fchatting te betaalen, welke hem wordt opgelegd: en eene ligtzinnige berisping van het geen men hem gelast optebrengen kan, als een fcan* daal, welk tot algemeene wederftreving aan* leidelijk zou kunnen zijn, geitraft worden. Nogtans handelt die zelfde man niet tegen zijn burgerpligt, wanneer hij, als Geleerde, tegen de ongepastheid, of ook de onregtvaardigheid, yan dergelijke belastingen , zijne gedachten openlijk mededeelt. Even zoo is een Geestlijke verbonden, om zijne Katechizanten, en Gemeente, volgends de fym* bolifche boeken der kerke, welke hij dient, te onderrigten: want op dit beding is hij aangenomen. Maar, als Geleerde, heeft hij volkomen vrijheid, ja is zelfs 'er toe geroepen, om alle zijne, zorgvuldiglijk beproefde, en welmeenende, gedachten, over het gebrekige in elk fymbolum, het Publiek medetedeelen, en openlijke voorflagen te doen tot verbetering' van het religie- en kerk-wezen. Ook is, in zulk een" gedrag, niets, dat hec geweten zoude kunnen krenken. Want, wat hij, volgends zijn beroep, als Gevolmagtigda der Kerke, leert, dat (lelt hij als zoodanig iets voor, ten opzigte waar van hij geene vrije magt heeft, om hetzelve naar eigen goeddunken



wat is verlichting. 247
ken voortedragen, maar het welk hij, volgends zijne aanftelling, naar 't voorfchrift, en in den naam van anderen, leeren moet. Hij kan zeggen: „ onze kerk leert dit of dat; en deze zijn de bewijsgronden, van welken zij zig bedient." Voords trekt hij alle het mooglijke practikaal nut, voor zijn Gemeente, uit ftellingen, welken hij, voor zig zelven, niet met volle overtuiging zoude onderteekenen, maar tot welker voordragt, egter, hij zig kan verbinden; dewijl het toch niet geheel onmooglijk ' is, dat daar in eenige waarheid verborgen ligt, ten minften, dewijl daar in niets gevonden wordt, 't welk den inwendigen Godsdienst beledigt. Indien dit laatfte het geval ware, en hij, in de leerftellingen van zijne kerk, zaaken vond, welken de ware religie fchaaden; dan zoude hij zijn ambt moeten nederleggen, wijl hij hetzelve, met geen gerust geweten, langer konde waarnemen. Het gebruik, derhalve, welk een. aangefteld Leeraar van zijne rede, bij zijne, Gemeente , maakt, is flegts een bijzonder, gebruik: want, laat de Gemeente zoo groot zijn, als zij wil, dezelve blijft toch immer eene huislijke verzameling; en, ten aanzien van Haar, is de Leeraar, als priester, niet vrij, en kan het ook niet zijn, wijl hij in den naam van een' vreemden fpreekt, en den
last



S48 Beandwoording der vraag i
last uitvoert, welken men hem heeft opge* legd. Daartegen, heeft de Geestlijke, als Geleerde, die, door zijne fchriften, tot het Publiek, naamlijk tot de Waereld, fpreekt, en dus in het openbaar gebruik zijner rede, eene onbepaalde vrijheid, om zig van^ zijne eigen rede te bedienen, en in zijn eigen perfoon te fpreken. Want, dat de Momboirs des Volks, in geestlijke zaaken, zelven, wederom, onmondig zouden moeten zijn, is eene ongerijmdheid, welke op de verëeuwiging der ongerijmdheden zoude uitlopen.
Maar zoude niet een gezelfchap van Geestlijken, bij voorbeeld, eene Kerkvergadering, of eene eerwaardige Clasfis (gelijk de Hollanders zeggen) geregtigd zijn, om zig, onder elkander, met eeden te verbinden tot het onveranderd bewaaren eener zekere kerkleere, om dus eene altijdduurende oppervoogdij over elk der ledemaaten, en daar door over het Volk , te voeren, en deze voogdij, als ware het, te vereeuwigen?
Ik andwoorde ronduit: dit is onmooglijk. Zulk eene overeenkomst, welke aangegaan wierd, om het menschlijke Geflacht, van alle verdere verlichting, in zaaken der religie, voor altoos aftehouden, is volftrektlijk nietig
en



wat is vsrlhhting. z j<?
èn van 'geener waarde; al ware dezelve ook door de opperfte magt, door Rijksdagen, en de plegtigfte vredesverbonden bevestigd. Een tegenwoordig geflacht kan nooit in een eedgenootfchap treden, waar in het zig verbindt, om het volgende geflacht in een' toeftand te plaatzenin welken het den mensch onmooglijk wordt gemaakt, dm zijne kennis, voornaamlijk in zaaken van zoo veel belang, als de religie , uittebreiden , van dwalingen te zuiveren, en, in het algemeen, ten aanzien der verlichtinge, vorderingen te maaken. Dit ware eene belediging tegen de menschlijke natuur, wier oorfpronglijke beftemming juist in deze vorderingen gelegen is. De Nakomelingfchap heeft dus het volkomenfte regt, om alle dergelijke befluiten, als onbevoegd, en te eenemaal onwettig, te verwerpen. De toetfteen van alles, wat aan een Volk , als wet, kan worden voorgefchreven, ligt in de vraag: of een Volk zig zelven wel zulk eene wet zoude kunnen voorfchrijven? Nu zoude dit wel, in afwachtinge van iets beters, voor eeri' bepaalden korten tijd, mooglijk wezen, om vast eene zekere order intevoeren: doch niet, dan met vrijlating' aan ieder' burger, inzonderheid aan elk' Geestlijken . om, in hoedanigheid van Geleerde, openlijk, in zijne fchriften, over het gebreII. Deel. R ki-



25° Beandwoording der vraag:
kige, welk hij in de leerfteliingen, en gebruiken, der Kerke vindt, zijne aanmerkingen te maaken; terwijl, intusfchen, de ingevoerde order nog immer voordduurt, tot dat de verlichting zoo verre gevorderd is, dat de Geestlijken, door verëeniging' (zoo niet van alle, ten minften) van eenige ftemmen, den Souverain konden voorflaan, om ook die Gemeenten, die, naar hare inzigten, in de verandering der begrippen, omtrend zaaken van religie, zijn overeengekomen, en zig tot dat einde verëenigd hebben, in befcherming te nemen — zonder egter, daar door, anderen te hinderen, die bij het oude verkiezen te blijven.
Doch zig te verëenigen, om, op den duur, een godsdienstflelzel te verdedigen, waar aan niemand, openlijk, zou mogen twijfelen — dit is te eenemaal ongeöorlofd, aï ware het dan ook flegts voor den leeftijd van een enkel mensch, dewijl , daar door., geduurende zulk een tijdvak, altans, den menfche de weg ter verbetering' zoude afgefneden, en zelfs aan de Nakomelingen , werklijk, fchade worden toegebragt. Een mensch moge, voor zijn' perfoon, voor eenigen tijd, goedvinden de 'verlichting uvteftellen, in. het geen hij verbonden is zelve te
on-



wat is verlichting: 451
onderzoeken: maar van dezelve voor altijd afftand te doen voor zijn' perfoon — hoe veel meer dan voor de Nakomelingfchap? -— dit heet, de heilige regten der Menschheid fchenden, ja, dezelven met voeten treden! Het geen nu een Volk niet eens, aangaande zig zelven, befluiten mag, dat mag een Monarch, nog minder, ten aanzien eenes Volks, befluiten: want zijn wetgevend gezag berust even hier op, dat hij den algemeenen Volkswil in den zijnen verëenigt. Wanneer hij flegts daar op uit is, om alle ware, of vermeende, verbeteringen met de burgerlijke order, in verband, te zamen, te doen beftaan ; kan hij, voor het overige, zijne Onderdaanen zelven alles laten verrigten, wat zij (gelijk men zegt) tot heil hunner zielen dienstig oordeelen. Dit gaat hem, in 't geheel, niet aan: maar wel de zorg, om te verhoeden , dat de eene den anderen niet, op eene geweldadige wijze , hindere, dat geen, uit all' zijn vermogen, te bevorderen, welk hij, godsdienstiglijk, meent noodig te. zijn. Het zoude zelfs der majesteit eenes Konings afbreuk doen, wanneer hij zig in zulke zaaken mengde, en de fchriften, door welken het Volk zijne eigen begrippen tracht in order te brengen, aan zijn oppertoezigt en regeering onderwierp: het zij hij dit, uit R a ei-



>52 Beandwoording der vraag:
eigen hooger inzigt, deed (zig, daar door, biootftellende aan het verwijt: Caefar non est fupra Grammaticos~); het zij hij (en veel meer, indien dit laatfte het geval ware) zijne opperfte magt zoo zeer verlaagde, dat hij het geestlijke despotismus van eenige tirannen, in zijnen Staat, tegen zijne overige Onderdaanen, onderfteunde.
Het gezegde leidt ons tot de vraag: „ leeven wij' thands in eene verlichtte eeuw ?" Ik andwoorde: • neen , maar wel i» eene eeuw van verlichting. — Dat de menfchen, in de tegenwoordige gefleldheid der zaaken , over het geheel genomen, reeds in ftaat zouden zijn, of in zulk een' toeftand kunnen geplaatst worden, om , in religiezaaken, zig van hun eigen verftand, zonder leiding'' van een* ander', zeker en goed, te bedienen — daar aan ontbreekt nog zeer veel. Doch 'er zijn egter duidelijke daadzaaken voor handen, dat hun de weg gebaand Wordt, langs welken zij, ook in dit opzigt, vrijelijk, kunnen voorwaards ftreeven, en dat het geen de algemeene verlichting, of den uitgang uit de vrijwillige onmondigheid, tot dus verre, hinderde, allengskens, begint minder te worden. — Ten dezen aanzien, noem ik onze eeuw die der verlichting'1, of de eeuw van Fredr?k.
Een



wat is verlichting.
*53
Een Vorst, die het zig niet onwaardig acht, te zeggen: „ ik houde het voor een' pligt, in religiezaaken, den menfchen niets voortefchrijven, maar hun, daar in, volkomen vrijheid te laten:" — een Vorst, die zelfs den hoogmoedigen naam van verdraagzaamheid veracht, en volftrekte gelijkheid van regten eerbiedigt — zulk een Vorst is zelve verlicht, en verdient, van de dankbaare Waereld, en Nakomelingfchap, geroemd te worden als de Man, die, altans van de zijde der Regeeringe , het menschlijke Geflacht, het eerst, van de onmondigheid ontfloeg, en een' iegelijk vrijheid gaf, om, in zaaken des gewetens, zig van zijne eigen rede te bedienen. Onder Hem, durven verëerenswaardige' Geestlijken, zonder de pligten van hun ambt te krenken, als Geleerden, hunne begrippen, en oordeelen, fchoon, hier en daar, van de aangenomen kerkpjmbolen afwijkende, vrij en openlijk, aan de waereld, ter beproeving ge, voordragen: nog meer durft elk ander mensch dit te doen, die door geen' ambtspligt beperkt is.
Deze geest van vrijheid breidt zig ook naar buiten uit, zelfs daar, waar hij met uitwendige hindernisfen eener Regeering', die haren eigen pligt en last niet verifoat, te R 3 wor-



254 Beantwoording der waag:
worftelen heeft. Het voorbeeld van Pruis, fen tqont, dat men, bij het genot van de volkomenfte vrijheid, voor de openlijke rust, en de eenigheid , van het gemeene wezen,
in het. allerminst, niet behoeft te vreezen. -
Waarlijk, de menfchen arbeiden zig, van zelven, uit hunnen onbefchaafden toeftand, allengskens, uit, indien men maarniet, opzetlijk, allerleie konstgrepen gebruikt, om hen kinderen te doen blijven.
Ik heb het hoofdpunt der verlichting', naamlijk, 'smenfchen uitgang uit zijne vrijwillige onmondigheid, inzonderheid in religiezaaken gezet. De reden is, om dat onze Beheerfchers, ten aanzien van konften,.en wetenfchappen, zoo zeer geen belang hebben, oin den momboir over hun Volk te fpeelen; en ook, om dat de onmondigheid, in de religie, de ontëerendfte zoo wel, als de verdervelijkfte, van allen is.
Maar de denkwijs van een' Staatsregent, die deze vrijheid begunftigt, breidt zig verder uit, en doet hem gemaklijk bevroeden, dat het, zelfs ten opzigte zijner wetgevinge, geenzins gevaarlijk zij, aan zijne Onderdaanen toeteftaan, dat zij van hunne rede, openlijk, gebruik maaken , en hunne gedachten, over
een



wat is verlichting. 355
een beter Staatsftelzel, of wetboek, in 'c iicht geven, ja zelfs het ftelzel, dat voor handen is, met vrijmoedigheid, beöordeelen. Een glansrijk voorbeeld hier van hebben wij, in ons midden. De Koning, dien wij verëeren, is, ook in dit opzigt, de eerfte, die hetzelve aan de waereld toont!
Hij, intusfehen, alleen, die zelve verlicht , voor geene fchaduwbeelden vreest, en te gelijk een welgeoefend leger,' tot waarborg der openlijke ruste, bij de hand heeft — kan dat zeggen, wat geen Vrijftaat waagen durft: redeneert zoo veel gij wilt, en waar over gij wilt: maar gehoorzaamt! Zoo vertoont zig hier een verwonderlijke , en onverwachtte , gang der menschlijke zaaken, in welken , wanneer men dien in het groot befchouwt, ook ten aanzien van andere dingen, bijna alles wonderfpreukig is! Een grooter trap van burgerlijke vrijheid, zou men zeggen, fchijnt der vrijheid van den geest eenes Volks voordeelig te wezen; en, nogtans, is het juist deze, die aan denzelven onoverkomelijke hinderpaalen in den weg legt. Een mindere trap van burgerlijke vrijheid verfchaft, in tegendeel, den geest de noodige ruimte, om zig, volgends all' zijn natuurlijk vermogen,
te



256 Beantwoording der vraag: enz.
te kunnen uitzetten. Wanneer dan nu de Natuur , onder deze harde fchel, de kiem, waar voor zij de tederfte zorge draagt, ik meen de geneigdheid en de beftemming tot vrij denken, genoegzaam Ontwikkeld heeft; zoo werkt deze allengs te rugg' op het volkskarakter (maakende een Volk meer en meer vatbaar om naar vrijheid te handelen) , en, eindelijk, ook zelfs op de grondflagen der Regeeringe; zoo dat deze het voor zig beter vindt, den mensch, die nu meer dan een bloot werktuig is , volgends de waarde zijner redelijke natuur, voordaaö te behandelen.
IV.



Iv.
AAN DEN LEZER VAN HST GENDE VERS.
D e Wijsgeer, als zoodanig, is eer» geheel aüdif mensch, als de Digtef. De redebegrippen van deri eerden, waar aan geene aanfchouwing — geene vooïftelling der verbeelding' — volkomen kan gelijk wezen, zijn juist het tegenftuk {pendant^ der aesthêtifchèt die zig nergends, met meerderen glans, dan in ds Digtkonst vertoonen. In den grond is, derhalve, gelijk Vader Kant zegt (*), alle Wijsgeerte prvfahch i en hij, die den voorilag deed, om voordaan poëtisch te philofopheeren, verdiende een niet veel beter onthaal, dan iemand, die den Koopman voorfloeg, orri zijne handelboeken niet meer in pro/a, maar in yef? Air, te gaan fchrijven. Evenwel is 'er, tusfchen deft Wijsgeer en den Digter, eenige gelijkheid. De eerfte verheft zig, door zijne zuivere redebegrippen, boven de ervaring: de andere poogt, door voorftellingen zijner verbeeldingkracht, mede de grenzen der ervaring' te overfchreiden, en, zoo veel hij kan, de dasrftel ling der redebegrippen te naderen. Waarom anders — gelijk die zelfde groote Man (f) aanmerkt — noemt men de digterliike voorftellingen der verbeelding', dikwijls, ideën 1 behalve dat ook aan dezen5 als inwendige aanfchouwingen, geen begrip volkomen gelijk is.
Hij alleen, die zelve niet wijs is, of hij, dit' niet regt weet, wat Wijsgeerte, en wat Digtkonst zij, kari den voorrang der eerfte, boven de laatfte, in twijfel trekken. Doch even min kan men twisten, wie tneer voorregts hebbe — de Wijsgeer, of de Digter. Dé eerfte is gebonden; de andere vrij. De eerfte moet in pro/a fpreken-, de andere kan, en mag, zijft talent, ook omtrend wijsgeerige ftoffen, oefenen.
De
(*) Cp het einde zijner Verhandeling": von eimm ncucriingi erhtbenen yomehmen Ton in der Philofofhie. ff) CrU. der UrthtUtkrtft. f. 193.



C 558 )
De Natuur deelt hnregaaven, onderfcheidelijk, aft. PliNius, de vleijer van Trajanus ■;*), Claudianus, de lofdigter van Stilichon (f;» en anderen hebben deze, door de ervaring bevestigde, waarheid aangemerkt, en fierlijk uitgedrukt: maar niemand fierlijker, dan de oudfte der gviekfche Digteren, dien wij bezitten , de onvergelijkelijke Homerus (§)• — ,, Ik vertta mij niet op het Memmen der lier, noch het behandelen der harp (**): maar, zo men mij een* kleinen Staat betrouwt, neem ik aan 'er een' grooten van te maaken," zeide de Overwinnaar der Perpen, Themist0cle3 (jt)- — Zomtijds heeft de Natuur vermaak in het voordbrengen van een wezen, dat- tot beide in ftaat is. Maar die noch het eene noch het andere kan, verdient geene plaats in de fchepping.
Mijn Vriend de Bosch verdient, gewislijk, zoo door zijne digteriijke talenten, als door den adeldom van zijn hart, eene aanzienlijke plaats. Ook is dezelve aan hem, als Digter, door bevoegde Konstriglers, van over lang toegewezen. — Nog onlangs be- j zong hij, op eene wijze, die zijn digterlijk genie, op nieuw, aan den dag legde, het fcheikundige ftelzel van den grooten Lavoisier, en den moord, aan dien Man, door zijne eigen Landsgenooten gepleegd. l^Jiet min fchoon is het leerdigt, welk ik den Lezeren van dit Magazijn hier aanbied, waar in dezelfde Digter de Zedenkunde der critifche Wijsgeerte va» -den onftervelijken Kant bezingt. Den Lezeren, in zoo verre zij Latijn verftaan, en Digtkonst beminnen, meen ik, door de uitgave, eenen aangenaamea dienst te doen: de overigen zullen, door deze enkele bijvoeging', niet veel verliezen.
(*) Panegyrie. c. IV. § 5:
(f) In primum confulatum, Fl. Stilichonis. L. I. 45, feqq, <§) HM. XIII. 730. feqq. (**) ■^/Xhrtjfiov.
Ctt) Phtarch. T. I. p. 347- Ei. Bryan.
\
V.



V.
ETHICA PHILOSOPHIAE CRITICAE
a d
V I R U M AMICISSIMUM P AU LU M VAN H E M E RT.
To quicunque velis cognosceve dogmata Kanti, Attendas aniinum, non csaudita Catoni, i Non a Socrathis quae fluxit mellea labris, Non in Porticihus, nee amoeno inventa Lyceot Ast iö Gymnafiis fapientia nata Borusfis, Jam fua per latas diffudk lumina terras. Confpicienda novo Virtus incedit amictu, Simplicitate decens, alieno libera cultu, Speque metuque vacans, nullaque cupidine duet» 10. Sufficiens est ipfa fibi, non eurar Avernl
Flagra, nee Elyfii quae fpondent gaudia campi.
Pura per ingenium rectae Rationis et ulutn Defpicit afFeetus aniini motusque coërcet. * Regnat, et, ut ridet quos experientia fructus Jactat, habens in fe quod libertate tuetur,
Corporeos fic rite docet conipescere fenfus ,
Solvit ct aeternis mortalia pectora vinclis.
O Soboles divina Jovis, quam nulla voluptas,
S Nul-



C 26b )
NuIIa fuperflitio, nee inanis gloria tangit, 20. Illecebris quae corda domant votisque fatigant, Sana repentino dum frangunt meinbra veterno, Ante tuas, quae labe carent, nos fternimus aras, Coelestcsque animos nos nos agnoscimus ortosl Omnia, quae fenfus atque irritabile corpus Suppeditant, non ulla tenent communia tecum; A te oriens, in te rediens, liberrima Virtus! Somniat humanum genus at felicia feroper . Somnia, et ignotis miratur gramen in hörtis, Duin faa rura jacent neglecta ruboque fituque 30. Squallida, et agricolae gnavani implorantia dentram. Si felix habitare velis, tu fuscipe rastrum, Tu fpinis purga, tu fentibus arva vetustis; Sic quoque fi cupias vitae infervire beatae, Sis dignus, qualftn dederint tibi fata tenorem; Sis dignns, quocunque trahat te dia voluntas. At Criticae ratienis opem non negligé, ab illft, Sicut fole novo radiatur lumine tellus, Sic venit humanae menti, qua cernerc posflt Vera, nee in tenebris errare, fuprema faailtas. 40. Utilitas nunquam hac ratione repugnat !tone£:o; OfTïciis certamen abese. Diverfa mataiïa Non- aliter Medici naturae.faece refoivii:;:,



C =61 )
Et cuicünque fuas tribilmit examine pr.ttös, Quam Criticae fax alma Dcae discernit iniquurtt " Caflbus in dubiis ab eo, quod juris ct aequi. Hanc quicunquc tenet fecuto mmite currit, Et purus pura cum veste peranibulat orbem. Cutet at interea, tapiat ne prava cupido Quas coliegit opes, vacuoque infultet acervo:
50. Damnum etenim, nifi providcas, immane min.intur Blanda voluptatis nunquam cesfitntia tela. Hanc bona mens fubigat, quovis fe nomine fignet, Seu veri fpeciem, fpeciem feu formèt honctti. Ejicienda malae funt confuctudinis arma, Ut rectae Rntlonis in Una lege quiescas, Fruge Cleanthed divwtus il!a tedundat, Cmidquid et humanis obncxia fenfibus aetas Clamitet, atque ahimo quam non admittere certet, Imperium, qua tei-ra patet, line fine tenebit.
60. Quod morum doctrina probat, desccndit ab illa, Non defideriis, quse non affectibus auretn Commodat, at ftquitur quod liabfit nonfia Omnipotentis, Per quem naturae confistlt nobills ordo.
Ultemora lubet tenui percurrete verfu,
Atque novuai cinctumqtie fuis invifere feptis,
S 2 QuoiJ



C a6s 3
Quod nobis patefecit iter mens ignea Kanti. Non Heterottomiae, quae extra fe pabula quaerh • dutonomus concedit agrum, quo pasciturs almum,
ét
Dum fibi, non alii, fua facta agitanda relinquit.
?o. Haec ea majestas, ad qnam mortale vocatum Est genus, e limo foedoque e femine natum. At non materiae locus bic, qua corpora constant. Corpora nunc fenfu, nunc interiore moyentur Turbine, in aeternum nee libertate fruuntur. Non fragilem deposcit opem lex edita coelo, littera quam fcripfit nunquam interitura, fed illud Postulat, ut quodcunque facis Ratione probetut. Quae Lex et Ratio, veluti par dulce ibrorum, Optima te, nullo monitore, et vera docebunt.
So Ipfe tui judex, tu fis moderator equorum, Qui te per varios debent transmittere curfus, Ut venias, quo fumma vocet te gloria pugnae, Atque aeterna tuis ea Lex respondeat actis. Ule fui proeul abfit amor, propriaeq'je falutis Cura , fibi rebusque fuis quae femper adhaerens Nos in fsrvitia et pecudes transformat inertes. Hac non major, ait vox ut divina Platonis, Pernicics coetus hominum foedavit et urbes. Haec fratres algere fuos fert, dummodo posfit
Se



C 2«3 )
jo. Se faturare cibo denfisque involvere peplis; Spernit atrox quascunque dedit prudentia leges, Gentis et humanae focialia foedera rumpit: Et tarnen in tantum famae procesfit honorem, Ut fibi, laudatos mortalibus, arroget actus, Et nihil esfe putet fine fe, quod laudibus omes, In commune bonum cum quae fcrt commoda virtus, Sola homines hominumque facit nos nomine dignos. Quate nobilitas, qua nostra caduca fuperbit Natura, in festis non est quaerenda trophacis,
100. Ast alio de fonte cadit, vitamque beatam
Confcquitur, velut umbra folet vestigia plantae. Nee via difficilis, quodcunque velis, licet alto Culmine fit pofitum, fcopulisque ferax , tibi tradet Virtutcm indefesfa fequens conftantia mentis. Ex aliis non quaere modnm , tibi qui fit habendus! Ut bene procedas, ipfum te confule et audi, Recta tuae navis Ratio velamina pandat, Dirigat et curfus portumque recludat amoenum. Nullus adest meliora tibi pracepta daturus.
tio. Sanctus at esfe velis, fapiens; fies, modo fumas
A te, quod mores fancti et fapiemia fuadent.
Finge habitum cultumque tuum, depelle timorem,
Ouidnuid et aeternae virtutis legibus obftet,
v S 3 Haec



( 2<?4 )
H/ec praastare vales, haec in te cuncta teposta. At non prosperiias, nee amarae Iudicra fortis, Saepius humanae quae tui bant gaudia vitae, ArbitrjJ non illa tui, ne plura requiras! Distribuenda manent tcnacque boininumque Patent!; Quem Jicet haud videas, nee posfis mente tueri, 120. Esfe tarnen credas, morura vis infita poscit, Fostulat et Ratio, teneris quae nata fub annis, Alta tuum pectus ftudiis melioribus ornat, Nee dubitare finit, quin fit divina potestas, Ctijus inest inanibus lanx vera aequique bofiique, Quae pia facta lioniinuin justo discrimine ceinit. Scd quoniam arcanis mens non admittitur istis, Debita ab his vitse non regu'a pendet agendae, Libertatis enim Ratio non castia timoris Ferfcquitur, redditque fibi quae dona reportat, 13c. Seu pugnat miles, feu pugnat ut induperator» Et facienda et non facienda fibi iraputat tini; Non timet interitum, non Orci horrescit a'vari Exuvias , tristcsque negat ditesccre manes. Si quid imaginibus vciit induigere venustis, Laeta coruscantis coeii fe tolüt in oi'as, Seque putat Liiras vel Orianis incola ferri, A^tcrnumque Deain propiorp acccdere gresfu:
exen



( 255 )
Cum vero haec fimerent, quibus est circumdata, fines,
Vatibus ingenuis haec decantanda relinquit. 14c. Quatenus ad mores Kanti doarina refermr, Haec erit, altifoni quae non tam culta poëtac Carmina, quam purae rationis postulat ufum. Hujus ut haud fas est, meritas exponere Iaudes, Et quo fublime ingenii dccoretur acumen; Sic quod pace tua, Kanti, quod fiat Hemerti, In veri ftudio quorum confumitur aetas , Commemorare lubet, mihi quae fubjecit Agsnor, Ouocum per plures vixi focialiter amios, Ef colui Graeca* colui Mufasque Latinas. 150. Hic mihi doctrinae praecepta refellcre vestrae Vcrfibus his voluit; quem vos audite canentem.
„ Illa metu doctrina vacans, quae quidquid honesti „ Atque boni pulchrique fuis cultoribus oft'ert, „ AEtenioque comas diademate cingit, ab laft „ Quos tellurc trahit fummoquc adfcribit Olympo , „ In fragilem vitiisque fuis vix fufficientem „ Naturamne cadit? tantae praeftantia mentis „ Coelicolüm, in terris ea non est cognita virtus. „ Optimus hic quisquis fanie ingluvieque laborat,
16b, „ Atque obducta gerit laceris velamina pannis, ^



n Norij non abdendis vitiofis artubus apta.
Si qua datur virtus , quae veris digna videtur 1 „ Laudibus, in plenis et (lat celebranda theatris, „ Simpliciter quaeras, quanam fit otigine nata: „ Invenies turpi ambitionis forde refertam, „ Invenies cafu, recta ratione nee ortam. „ Nostra fatigemus nunc corda, vel inveniendis „ Vel demonftrandis, qui non font, finibus aequb „ Divorum lios videant oculi, mortalis hebescit
170. „ Vultus, et ignorat quorfum fua lumiua flectat. „ Vera loqui fas est, mihi fed fi vera lecuto „ Produntur pater, et mater, fosiique fideles, * „ Illud agam? praedae cupidi fi forte latrones „ Caeca viatoris noctu vestigia lustrent, „ Cogere meque velint, ipfos per opaca viarum „ Ut doccam, quo vertat iter vir inermis et infons; „ Hoe faciam , innocuo foedati ut fanguine posfint 5, In fua praedones turpisüraa claustra redire? „ Exulet hic vefanus amor fic vera fatendi,
tto. „ Qui favet injustis et fordida tela ministrat!
At quis in officiis haec non certamina norit? s, Cafibus in dubio poHtis quum faepe duobus „ Qui rectum mihi monfiret iter, ncmo invem'atur. M Uüle at est iilud, fed et hoe minus utile non est x
» I!-



C 267 )
„ Illtid honestatis, fed et hoe quoque gaudet honestl „ Nomine, nil cansfis quod turpe duabus inhaeret, „ Nunc adfit nobis tua proles, optime Kanti, ,, Perque fuam Iegem ncstros determinet actus; Doctrinae quotcunque tuae vcniantque patroni,
I90, j, Excutiant criticamque facem tabulatque Magistti*] „ Officiis docean: quaenani fit norma perennis , Perfundantque novo dubitantem Iumine mentem. „ At nihil invenio, quod rectum tendat in ufum; „ Contentus notis teneor discedere verbis. » Elige tu, qtiamcunque velis, verum elige, partcm: „ In pejus meliusvc cadat, nil pertinct ad te; „ Si modo quidquid agas, tua fit fineera voluntas. „ Ccrtius ast aliquid Ratio ptomifit, et üla „ Ingcnii celebiata tibi excellentia puri.
2co. „ Detur: at est aliquis, Kanti, praecepta paratas
„ Haec tua et amplecti, atque ex Iiis' componcre vitam.
„ Nonne trahit fecum corpus, quod fenfile, cujus
„ Et vcnae et nervi titillant mollia membra,
„ Membra vel aëria pendentia femper ab aurl ?
„ Cogitur his animi nonne auscultare magistns,
„ Qui nunc laetitiae, nunc fpargunt femen amoris,
,, Infolita et teneros infundunt gaudia in artuSj
„ Et modo triflitiae ducuoc in pectora nubcin,
S 5 ,j Quae



C -r68 )
., Quae quod dulce fuit miferis mortalibus aufcrt, aio. „ Otia nulla parit, vitaraque importat acerbam? „ Qua nunc arte queam tantos compescere motus, „ AEgrotoque animo placidam revocare quieiem? „ Una puelia tuos, quae causfa Ieviflma, fenfus „ Turbat, et ignoras flammas domitare recentes: „ Ingenium fub amore Jacet, doctiinaque fordet, „ Nulla vel in tanto medicina est cognita morbo.
Sicut corda quatit pecudum cum faeva libido, „ Fraena recufat equa, et circumvolat immemor hcrbae „ Pascua lata, nemusquc ferax binnitibus implens 22C. „ Calce fatigatis tandem prccumbit in arvis,
„ Nee ftabulum exanimata fuum nee pabula quaerit:
„ Haud aliter primis juvem's, quem cepit in annis
„ Dulcis anior, trepidat, refugitque fovetque calorem ,
Viscera qui penetrat, fomnumque cxpellit amicum; „ Quaerit in arcanis erro folamina fylvis, „ Hic ubi frondifcris exponit quercubus igncs, ,. Qusis teneram exercet formofa Corinna juventam: „ Ipfius ast imas confumit flamma medullas; „ Denique et ignoto fertur languescere morbo. ~3°' 35 Quis nunc irarum, caecaeque cupidinis aestus
„ tommemoret, graviterque faiis perftringat, ut omnis
Advolet et rubeat fibi couscia turba malorum ?
„ Ob-



C a6» )
„ Obvia ut :'nquiras parvae vestigia noxae, » Nonne, quod infanum juvenis non fraene» amorem s „ Pamphilus, effugiens fefe carumque parentem, „ Demisfis ut eat fas est mjjferabilis afis? „ Sic et eat quicunque fuos cognovevit aestus , „ Nee fciat hacrentes animo cohibere furores. „ Sed, quid plura velis? mihi h' fpectare Hccret 240. „ Qualem formasti rectae rationis alumnum, ;, Qui folet hanc femper legem fervare feveram, Et fimu! adipicerem pia fupplicis ova Ma/iae n Errores iapfusque fuos confesfa frequentes, 5, Hanc mihi cognatam vitae fociamque vocarem, „ Et defolatae cuperem protendere dextram. ., Ulius at faneti, in quo non Natuia videtur, „vUt folet, humanum quid, verum mira dedisfe,' „ Ignotos fugerem mores, vultumque timerem. „ Unde vcnit, niü talc quid esfet in ordine rerum, 25°. » Omnibus iminunem ut vitiis perferre Catattem „ Non posfim, cujus, quamvis clarisfiina vimis, ,3 Mors hominem vixisfe probat? Quid denique poscas, „ Ingenium nee habere velim, quod nonjaber unquam, „ Naevus in articulo pueri delectat, ut auctor „ Tullius, Alcaeun: macula haec est lumen at ii'i: Sic animi quosdam fateor me noscere naevos,
» Qui



C 2?o )
„ Qui me delcctent et nolim e pectore tolli.
„ Quofl mihi ut expcdias votis ardenübus opto."
Huic ego tum: „ mihi quid tu, dulcis Agenor! inertis 260. Indolis et pravae narrans deliria mentis,
Objicis humanae tot tantaque nomina culpae?
Haec adeo funt multa tibique mihique reperta,
Non tantum ut valeant Falium lasfare loquacem,
Ora fed et centum lirguasqae implere difertas.
Sed quid ad integrum facit hoe virtutis amictum,
Quem Ratio fingit prepriisque coloribus ornst?
Num te, fi denfis nebulis adoperta lateret
Aurea lux foiis, folem fjj'endere negares?
In filice abftrufutn fi non adfpcxeris ignem, 270. Arte nee excudi cenferes posfe favillam?
Sic Ratio, quamvis Iateat fubmerfa tenebrls,
Nee fua in humanis mc.nstret vestigia rebus,
Inconcusfa manet: populorum roocnia noxis
Celfa cadant, regumque ruant capitolia fastu,
Obtinet in mediis decus immortale ruinis,
Occultasque fuas vires agitata refumit.
Talis adest Virtus, duce te, eeleberrime Kanti!
Trmque fub augusta fpectatur imagine nobis;
Ut micat, et victrix titubans in vertice laurus
aSo. Du!~



C 271 )
S8o. Dulce jubar fpargit foliisque fuperbit odoris. Ilaud aliter Ventris praefuiget ftella ferenae, Nascentem Eois feu Plioeium provocat undis >
; Perfequitur rutila radios feu luce cadentis. Haec ea Virtutis facies, fapientia et haec est, Quae, juxta Ciceronis et aurea dicta Platonis, Vifa oculis animo ardentes infpirat amores, Cordaque perpetuo pulehris fibi nectit habenis, Aut etiara major, Veterum quam viderit aetas, Qui gauderc finunt fapientem propter lionestum
290. Atque bonum, tua quod fapientia feire recufat. Haec, prius ignotam Criticis dum lampada tollit, Intra praescriptos claudens pomoeria fines, Rem quamcunque fuo vult noniiue et ordine poni. Haec nihil admixtum virtuti aut esfe alienuin Ut comitem docuit, propriis fplendescere pcnnis Jusfit eam, nubesque fuo fuperare volatu, Bic ubi terrenis nihil est quod fordibus aptum, Omnis at in pura decertat miles arena. Illa rudem formans tua disciplina Juventam 300. Virtutis facras fenlr.n deducit ad arces,
Et rnagis atque magis perfectos reddit alumncr. Sic ebur ejfingit faber ingeniofus amoenum, Exactumque jubet radiis fulgere venustis, Quale triumphantis currus exornat Jckillis,
Aut



( 2?2 )
Aut uitet in templis renovans fimulacra' Deorunl. Quo mage nam properes fcalas adfcendere, per quaa In fublime gradns rnorum ratione vehuntnr, Altius et pergas cülturae attingere culmen, Amplior et major circumjacet officiorum 31c. Campus, tibi attentis oculis non terminus haeret. Quo magis Htrculeos hic exfuperare labofe» Sustineas, nullaque velis a parte repelli, Quoquc magis ftatuas tibi de te triste tribunal; Hoe et crit meiior vitaeque beatior actae , Gloria, et evades virtutis dignior haeies. Hanc disciplinam discat generofa Juventus s Agnoscantque Senes, doceat robustior aetas. Cunctus ad hujus agros hominum fe conferat ofdo, Ut videant, qualcs posfint accedere fontes , 320. Inde falutiferos capiant ptifosque liquot'es ; Ut quibus integris videant fe tollere posfint Moribus, atque Deo fimiles fe rc-Jderc culru. Eveniat terris haec fi mutatio rertim, Et lux e denfis oriatur tanta tenebrisf Non fic Hugenil memorem inventa Batevi, Non fic Newtoni vencretur et Angiia nomen, Lavoijlcrii referat nee Gattin Iaudes, Doctrinarn quant tota tuam Gomania, Kanti!
Hieronymus de Bosch.



VI.
NOTAE AD CARMEN.
Vs. 5^. Fruge Cleantheil
Refpicit Poëta ad ea Pcrfii.&t. 5. Vs. 64. 65.
—_ purgatas inferis aurcs
Frage Ckamlica
Cleanthet eirim fuït diligentisfimus et acerrimus Virtutis magister, de quo ita Cafaubonus, ad Imnc lorum:» Cleanthtam dixit pro Stoicd: quoniam Cleanthgs Zenpms ftjit disc'pulus, intcr rsuf KcguQcaorx'rovï (eminpntisfimo:), immo et fuccesfjr Zenonis."
Vs. 87. Ante oculos habtrt Poëta Platonem, Libr. 5. de Leg. pag. 731. edit. Serran. ri Si ctAri&iiX. yi TVcLtronv &jAG&gryiJAccrcov , tïix r>jv aQiiïpob zxvrov QiAtxv, c&'itiov i-Aotf^a) ytyviroii ixoc^ori. At re vera ufu vcn't, ut omnium malortim, qmbus hominum vita involvitur, nimis Hui amor caufa existat.
Vs. 93. Propert, lib. 3. el. 9, Vs. 17.
Omphale in tantum formae procesfit lionorem.
Vs. ,129. Induperator, feu Endoperator. Elegans verbum pro Imperator. Vid. Lueret. libr. 4. Vs. 964. Ennius apud Ciceron. de Divinat. lib. 1 cap. 48. et Juvenal. 1. 4. Vs. 29. et 1. X. Vs. 138.
Vs. 235. PamphÜus. Vid. Term. Andr. Act. I. fc. 5. in primis Vs. 27. 28.
Vs. 250. Omnibus immunem &c. Vcllcjus Patere. L. II. c. 35. de Catone: omnibus humanis vitiis fmmunfs fumper fortunam in fua potcstate habuit. Lucanus. Lib. II. verf. 257. de boe ipfo Catone:
„ Quid tot dürasfe per annos
Pro'ftrt Immunem corrupt! moiibus acvi?"
Vs. 255. Naeyus in articulo &c. IiSdem pene verb's, e vetcre forfan Poëta defumtis, utitur Cicero, de na;. Dcor. L. I. c. 28.
Vs. 264. Fabiüm las/are hqv.acem.
Hora. Serm. I. t. Ëcti 1. Vs. 13. 14.
„ Caetera de genere hoe Cadeo funt inulta) loqaacem
Delasfare valent Fabiüm. ——
Vs. 265. Ora fed el centum ——



C 2 7* )
Firg. Georg. libr. s. Vs. 43. „ Non, mihi fi linguae centum fint oraque centum. Ex Homer. Iliad. /3<i Vs. 489. et feqq. Hostius poBta apüd Macrobium faturn. libr. 6. cap. 3.
„ Non mihi fi linguae Centum atque ora fient totidem, vocesque liquatae." Vs. 269, In filice abflmfam ft non aspexeris igneni, Vs. 270. Arte nee excudi cenferes posfe favillani. Virg. Georg. lib. 1. Vs. 135. „ Ut lilicis venis abftrufura excuderet ignem." Vs. 285. 286. Haec ea virtutis facies &c. Quae juxta Ciceronis &e.
Cicero de Finib. lib. 2. cap. 16. „ Oculorum, inquit Plato^ est in nobis fenfus acerrimus, quibus Sapientiam non cernimus. Quam illa ardentes amores excitaret fui, fi videretur. Vid. Plato in Phaedro, pag. 250. edit. Scrrani. Vs. 293. Intra praefcriptos &c. —
Lucan. lib. 1. Vs. 593. 594.
Purgantes moenia luströ ' Longa per extremos pömoeria cingere fines." Translate etiam Varro de R. R. lib. I. cap. 2 „ Video enim qui de agricultura fcripferunt et Poenice, et Graece, et Latine, laiius vagatos, quam oportuerir. Ego vero , inquit Stola, eos non in omni re imitandos arbitror, et eo melius fecisfe quosdam, qui minore pomocrio finierunt, exclufis partibus, quae non pertinent ad hanc rem." Vs. 29^ Sic ebnr Efingit faber — Homer. Iliad. 4. Vs. 141.
tas ore rif t' itetyxvroi x. r. A. Ex verfione Cunichü.
Punico veluti niveum fi Maeonis ostro, Maeonis, aut Carum folers de gente puclla, Tinxit ebur, cslerum quod malas ornet equorum; Et pofitum in thalamo fervat. fibi plurimus illud Optat eques: regi pofitum ftrvatur at intus, Et geftamen equo, decus et praefigne vehenti." <;



VIL
Over de Ruimte.
10e eenige wijs, op welke de Mensch etvaringen inzamelen, en kennis van voorwerpen verkrijgen kan, is dat hij, door middel van indrukken, voorftellingen ontvangt, en, door deze voorftellingen, de voorwerpen der ervaring beftemt. Door de zinlijkheid, die enkel lijdelijk is, wordt het eerfte, en door het verftand, dat een zelfswerkzaam vermogeri is, het laatfte te wege gebragt. De voorwerpen, naamlijk, hetzij van den uiterlijken, of innerlijkert zin, brengen, door hunnen invloed op de zinlijkheid, veranderingen voord, en hier door voorftellingen, die zig dus op het voorwerp, onmiddellijk, betrekken.
Het zoude mij te verre afleiden, wanneer ik deze ftelling der critifche Wijsgeerte, dat de zinlijkheid een bloot lijdelijk, het ver* ftand, daartegen, een zelfwerkzaam vermogen is, hier wilde bewijzen. Ik zal dus dezelve hier verönderftellen.
Zoodanige onmiddellijke voorftellingen worden aanfchouwingen genoemd. Maar dezen kunnen ons geene kennis verfchaflèn, indien II. Deel. T niet,



ajfö VII. Over de Rumite.
niet, door de bijkomst van de werkzame kracht des verftands, de ftof, die door de zinlijkheid is opgevat, tot kennis gebragt wordt. Want de menigvuldige onmiddellijke voorftellingen zijn afzonderlijk, en onverbonden, vermits de zinlijkheid, als zijnde een enkel lijdelijk vermogen, niet in ftaat is, dezelven te verbinden, en aanééntefchakelen. Dit gefchiedt door het verftand. Door hetzelve worden zij tot ééne enkele voorftelling verbonden , en hier door de voorwerpen gedacht. B. v. ik zie een' boom: alle punten van denzei ven, die mijn gezigt ontdekt, gaan, als ftraalen, in mijne oogen; ik ontdek dus menigerleie kenmerken. Zal ik, hier door, kennis van den boom verkrijgen , dan moeten de voorftellingen van deze kenmerken in ééne enkele voorftelling verëenigd worden, waar door ik denzelven dus kan denken. — Het verftand gaat nog verder,- en bearbeidt de, op deze wijze verkregen, enkele voorftellingen van bijzondere voorwerpen, door dezelven met elkander te vergelijken; het gemeenfchaplijke daar van optezoeken; dit tot ééne voorftelling te vereenigen; en hier door algemeene begrippen te vormen. Heb ik b. v. meerdere enkele voorftellingen van verfcheiden boomen verkregen; dan trekt het verftand dat alles af, wat als een merkteken in alle deze voorftel-
lin-



VIL Ovef de Ruimte. «77
Hngert gevonden wordt, en verëenigt dit afgetrokkene in één begrip ;en ik verkrijg, op deze wijze, eene voorftelling van een' boom, in 't algemeen. — Zoo ontrtaan enkele voorftellingen, en, daar na, algemeene begrippen — voorftellingen van eene zoort, en, wederom, door 't opzoeken van 't gemeenfchaplijke van deze algemeene begrippen, voorftellingen van een geflacht.
Het verftand werkt dus, na het menigvuldige der voorftelling' verëenigd, en tot eene enkele voorftelling gebragt te hebben * door begrippen , die zig, middellijk, op voorwerpen betrekken, en niet* gelijk de onmiddellijke voorftellingen, één enkel voorwerp, maar meerdere, bevatten.
De elementen van alle onze kennisfe zijn, derhalve, aanfchouwingen, en begrippen. Het eene kan, zonder de hulp van het andere, ons geene ervaring verfchaffen. De zinlijkheid geeft ons alleen menigvuldige en afzonderlijke voorftellingen, door de wijze, op welke zij van de voorwerpen aangedaan wordt, die eerst door het verftand moeten bearbeid worden, indien wij, hier door, het voorwerp zullen leeren' kennen. Maar evert zoo noodzaaklijk moeten met begrippen aanfchouwingen verëenigd zijn; want wat Zoude T a het



S78 VII. Over de Ruimte.
het begrip zijn, zonder de ftof, welke de zinlijkheid geeft, en wat zoude het verftand kunnen bearbeiden, wanneer aan hetzelve geene ftof ter bearbeiding' gegeven werd? Uit dit laatfte ziet men tegelijk, dat met de onmiddellijke voorftellingen , of aanfchouwingen , onze ervaring begint, en dus op dezelven, als zijnde de eerfte grondflagen, berust.
Wil men deze onmiddellijke voorftelling nader ontleden; dan behoort men op twee zaaken te zien , naamlijk , voorëerst, op het voorwerp, het welk voorgefteld wordt, en dan, ten tweeden, op het onderwerp, het welk zig dit voorftelt. Dat, wat zig op het eerfte betrekt, noemen wij de 'ftof der voorftelling', ter onderfcheidinge van derzelve form, die alleen van het laatfte afhangt. Het is, naamlijk, niet genoeg, dat het voorwerp eenen indruk maake op de zinlijkheid, dat is, gewaarwordingen veröorzaake, en dus de 'ftof ter voorftelling' geve: maar 'er moet ook, daarënboven, iets zijn, waar door de gewaarwordingen in zekere betrekkingen kunnen geregeld, en daar door voorftelbaar gemaakt worden. Dit nu kan niet zelve gewaarwording zijn, en moet zig dus niet op het voorwerp, maar alleen op het voor feilende onderwerp betrekken. De ftof der voorftelling' wordt ons wel door de voorwerpen



VII. Over de Ruimte:
pen gegeven, maar niet derzelve form, die, van voren, in ons zelven moet gelegen zijn. Daar wij geen voorwerp kunnen kennen, ten zij het menigvuldige der gewaarwordingen tot eene enkele voorftelling gebragt wordt, moet dus de form, of dat geen, waar door dit menigvuldige der ftoftë, naar zekere betrekkingen , geregeld wordt, en éénheid verkrijgt, een wezenlijk beftanddeel van elke onmiddellijke voorftelling' uitmaaken.
Door deze onderfcheiding van (lof en form, zien wij ligtlijk, dat, alhoewel wij geene kennisfe kunnen verkrijgen, eer ons de voorwerpen verfchijnen, en in onze zinlijkheid veranderingen te wege brengen, 'er nogtans in onze kennisfe iets gevonden wordt, het welk onafhangelijk is van den indruk der voorwerpen, en dus, van voren, in ons zelven ligt. In onze onmiddellijke voorftelling is, gelijk wij gezien hebben, dat, het welk niet de ftof, maar alleen de form uitmaakt..— Wij kunnen dit nog verder tot de werkzaamheid van het verftand uitftrekken, vermits 'er in onze begrippen dezelfde onderfcheiding plaats heeft. Want het geen dat het verftand bearbeidt, is de ftof: daarentegen , de wetten, waar naar het dit doet, en die uit deszelfs natuur en gefteldheid voord, vloeiën, zijn als de form te befchouwen.
T 3 Van



s8o VII. Over Se Ruime,
Van hier is het, dat de zuivere redekunde eene wetenfchap van voren is, vermits zij de wetten bepaalt, naar welken het, verftand de voorwerpen denkt, begrippen vormt, en oordeelen velt, en, tegelijker tijd, van de verfcheidenheid der voorwerpen afziet.
Mijn oogmerk is, om thands ééne form van onze onmiddellijke voorftellingen nader te befchouwen, en wel die van de onmiddellijke voorftelling' der voorwerpen van onzen uiter* lijken zin, ik meen de Ruimte, Hoedanig nu de form van eene onmiddellijke voorftelling zij, welke hoedanigheden (praedicata) aan haar moeten toegefchreven worden, hebben wij reeds gezien. Kunnen wij dus toonen, dat aan de ruimte deze hoedanigheden zijn toetefchrijven; dan behoort zij, als eene zoodanige form , alleszins, befchouwd te worden,
Dit geeft mij, van zelven, de deelen dezer Verhandeling' aan de hand. 'Er moet, naamlijk , voorëerst, getoond worden, dat wij, zonder de voorftelling van ruimte, geheel en al geene voorwerpen van onzen uiterlijken zin kunnen aanfehouwen, daar de form het wezenlijke verëischte is, om de ftof voorftelbaar te maaken. Wijders, moet blijken, dat de voorftelling van ruimte, van voren,



VIL Over de Ruimte. 281
in ons zelven gelegen, en dus van den indruk der voorwerpen onaf hangelijk is, fchoon zij haar beftaan en werkzaamheid niet eerder kan toonen, voor dat ons voorwerpen gegeven zijn ; want de form der onmiddellijke voorftelling heeft geene betrekking tot het voorwerp, maar alleen tot het voorftellende onderwerp, hoewel zij niet kan werkzaam zijn, eer de ftof gegeven is. Eindelijk behoort tot de form van eene onmiddellijke voorftelling, of aanfchouwing', dat zij zelve eene zuivere aanfchouwing, en geen begrip zij _ egter niet in dien zin, dat zij zelve een voorwerp zou voorftellen: maar om dat, door dezelve, het menigvuldige der gewaarwordingen van onzen uiterlijken zin, naar zekere betrekkingen, geregeld wordt, en éénheid verkrijgt, en zij dus een wezenlijk beftanddeel van 't aanfchouwelijke uitmaakt.
Alles, het geen wij, door onzen uiterlijken zin, dat is, door onze zintuigen, gewaar worden, vertoont zig aan ons in eene zekere gedaante, en grootte; en dit is het, waar door wij, voornaamlijk, in ftaat gefteld worden, om de voorwerpen van elkander te onderfcheiden. Wij bepaalen ook tegelijk, of zij, ten opzigte van ons, of van andere voorwerpen, nabij, of verre af, zijn. Wij bemerken, tevens, dat zij veranderd — van T 4 de<



$$2 VII. Over de Ruimte.
deze plaats naar eene andere bewogen — worden, deze, of gene uttwerkzels voordbrengen. Intusfchen, eer wij de ligchaamen, door deze merktekens, van elkander onderfcheiden, en deze hoedanigheden van dezelven inzien, plaatzen wij ze in iets, waar door hun ergends, dat is, hun buiten — en naast — elkander zijn, alleen kan gekend worden — en dit is de Ruimte. Intusfchen, moet men deze wel onderfcheiden van die menigvuldige, en in grootte verfchillende, ruimten, die door de voorwerpen zelven bepaald worden, en die de Wijsgeeren, om die reden , wezenlijke (realej ruimten pleegen te noemen. Ik zeg, b. v. dit huis bevat de ruimte van zoo veele voeten. De grootte van deze ruimte wordt door het voorwerp, naamlijk, door het huis, bepaald: want, ware het huis grooter, dan zoude zij ook grooter zijn. De reale ruimte van een huis is, in grootte, verfchillende met die van een vertrek in hetzelve. Deze ruimten zijn dus als deelen te befchouwen van die ééne en oneindige ruimte, welke wij hier bedoelen. Van deze kunnen wij ons eene voorftelling vormen, indien wij „van alle voorwerpen, die uitgebreidheid hebben, af, zien , en dus alleen dat in onze voorftelling overhouden, waarin zij allen moeten geplaatst worden, en waar door hun ergends, hun
na-



VIL Over de Ruimte. 883
nabij en verwijderd zijn van ons, en van elkander, bepaald wordt. Door deze ééne ruimte wordt grootte der voorwerpen, in 't algemeen, en door de voorwerpen, worden de verfchillende reale ruimten mooglijk.
Het zal thands niet moeilijk zijn, te wonen , dat de voorftelling van deze ruimte, die alle mooglijke reale ruimten, als deelen, onder zig bevat, noodwendiglijk, aan alle onmiddellijke voorftellingen der uitwendige voorwerpen ten grondflage moet liggen, en dat wij , zonder dit wezenlijk verëischte, dezelven geheel en al niet zouden kunnen aanfehouwen.
Voor eerst, indien wij ons dezelven niet, vooraf, als in ruimte geplaatst voorftellen , dan kunnen wij aan hun geene grootte, geene gedaante, geene verandering toefchrijven — vermits 'er van ons geene andere verandering van derzelver toeftand kan gedagt worden, dan die, welke hunne ruimtelijke betrekking raakt — en, om dezelfde reden, ook geene kracht, als zijnde de oorzaak van de verandering der ruimtelijke betrekking der dingen; geene beweging, vermits deze enkel de verandering van plaats is — kortom, in 't algemeen, niets van dat alles, het geen de Wis- en Natuur-kunde, ten opzigte van haT 5 re



fl#4 ' VII. Over de Ruimte.
re voorwerpen, bepaalt. — Voords, moeten wij ook om uitwendige voorwerpen te kennen , en ze van elkander te onderfcheiden, dezelven als buiten elkander zijnde befchouwen, en ze ons dus als ergernis, dat is, in ruimte, voorftellen.
Ja , wat nog meer is, en onze ftelling ontegenzeggelijk bewijst, ik moet, noodzaaklijk , om mij zekere voorwerpen voorteftellen, de gewaarwordingen van dezelven op iets buiten mij betrekken, en dus ook, in mijne voorftelling, het voorwerp op eene plaats ftellen, die onderfcheiden is van die, welke ik vervulle. Dit kan toch volftrekt niet mooglijk zijn, zonder dat ik het voorwerp, vooraf, in ruimte plaatze. Derhalve, moet, noodwendig, de voorftelling van ruimte het kennen van een voorwerp voorafgaan , en op dezelve alle ervaring berusten.
Hier uit volgt, onmiddellijk, het tweede, dat zij eene voorftelling is, die, van voren, in ons zelven ligt, daar zij volftrekt van de ervaring en waarneming onafhangelijk moet zijn: want hoe zoude deze iets kunnen voordbrengen , waarop hare eigen geheele rnooglijkheid berust? ,Deze voorftelling moet dus der ervaring, even als de oorzaak het gewrogt, voorafgaan, hoewel zij, natuurlijk,
niet



VII. Over de Ruimte, 285
niet eerder haar beftaan en werkzaamheid kan toonen, dan na dat de uiterlijke voorwerpen eenen indruk op de zinlijkheid maaken. Want wij kunnen, onmooglijk, eerder eene zekere form aan een ding geven, voor dat wij de ftof van hetzelve ontvangen. Zij kan ook daarom niet zelve een indruk der voorwerpen zijn, vermits door haar eerst de indrukken geregeld moeten zijn, . om van de ' zinlijkheid ontvangen te worden.
Wij zullen hier van nog meer overtuigd worden, wanneer wij op twee wezenlijke kenmerken letten, waar door wij dat geen in onze kennisfe, het welk wij uit ons zelven gefchept hebben, van het geen wij, door den indruk der voorwerpen, of, in 't algemeen, uit de ervaring, verkreegen hebben, onderfcheiden kunnen. Deze kenmerken zijn ftrenge algemeenheid, en noodzaaklijkheid. Om onze kennisfe hier aan te toetzen, behoeven wij alleenlijk op de oordeelen te zien. Want aanfchouwingen kunnen nooit iets tot onze kennisfe bijdragen, indien zij niet door het verftand en begrippen verëenigd worden; en begrippen kunnen tot niets anders gebruikt worden, dan om hier uit oordeelen te vellen. Dus moeten zoo wel aanfchouwingen, als begrippen, op oordeelen te rug gebragt kunnen worden. Ik beweer nu, dat, wanneer



fi8fj VIL Over de ruimte.'
neer ons oordeel, met regt, ftrenge algemeenheid en noodzaaklijkheid vordert, hetzelve niet uit de ervaring, maar enkel uit ons zelven, door de gefteldheid van ons kennisvermogen, deze hoedanigheid verkregen heeft. Want, vooreerst, kan de ervaring nooit aan de oordeelen • eene eigenlijke algemeenheid', in den ftrengften zin, geven. Zij kan ons alleen , ten opzigte van dezen of genen regel, verzekeren, dat 'er geene uitzondering daar van geweest zij, zoo dikwerf wij dien, tot nu toe, hebben waargenomen. Zij geeft alleen eene algemeenheid door optelling (inductie ), dat is, zij doet ons , wanneer wij meer voorbeelden hebben waargenomen , tot de waarheid van eene ftelling', op deze wijze, befluiten: „ vermits ons de ervaring getoond heeft, dat dit, bij alle voorwerpen van dezelfde zoort, die wij hebben waargenomen, plaats vindt, moet ook hetzelve plaats vinden bij de overige voorwerpen van dezelfde zoort. Doch dit is geene algemeenheid, in den eigenlijkften en flrengften zin, maar flegts eene vergelijkende en onderftellende algemeenheid, Zoo is b. v. het oordeel: alle ligchaamen zijn zwaar, dat is, worden allen naar het middelpunt van de aarde getrokken: van dien aard, dat, wanneer hetzelve, blootlijk op waarneming' fteunt, niet eene eigenlijke,
maar



VIL Over de Ruimte: 087
maar flegts eene vergelijkende, algemeenheid daar ift vervat is. Anders is het, wanneer dit oordeel daarop (leunt, dat eerst, door deze eigenfchap, de verbinding der ligcbaamen tot onze aarde mooglijk wordt, en dat dus de ligchaamen, als tot onze aarde behoorende, volflxektlijk deze eigenfchap moeien hebben: op gelijke wijze, ais ik, door de ondoordringeiijkheid van de ftof, derzelve afftootende en aantrekkende kragt bewijze.
Een oordeel, het welk eene algemeenheid, in den ftrengften zin, beweert, kan dus niet uit de ervaring ontleend zijn, maar is van dezelve onaf bangelijk, en derhalve van voren. Zoodanige vinden wij in de Meet* kunde , b. v. ieder driehoekig prisma kan in drie gelijke pyramiden worden gedeeld: alle gelijkvormige regelmatige ligchaamen ftaan tot elkander, in de driedubbele reden der ribben, uit welken zij gevormd worden. Hier worde eene ftrenge algemeenheid gefteld, en, in plaats van deze ftelling' uit de ervaring te ontleenen, wordt 'er veelëer getoond, dat de ervaring dezelve, noodzaaklijk, moet bevestigen. Het zoude, inderdaad, dwaas, en geheel onwiskunftig zijn, wanneer men hier dit befluit wijde opmaaken: ,, vermits wij in alle prisma's, en in alle regelmatige ligchaamen, bij welken wij, daarömtrend, eene proef namen.



288 VII. Over de Ruimte.
men, deze eigenfchappen hebben waargenomen, zullen die ook aan alle ligchaamen van dezelfde zoort toetefchrijven zijn. Want, dan zouden deze leerftelzels op waarneming en ervaring gebouwd zijn. Integendeel, beweert deze wetenfchap hare ftellingen, apodictisch, en eischt van de ervaring, dat zij dezelven, in geenen deele, tegenfpreke. Zij is van de ervaring onafhangelijk, en fchrijft haar, veeleer, de wetten voor.
Zoodanige volftrektlijk algemeene oordeelen behelst ook de zuivere Natuurwetenfchap, als zij b. v. zegt: in alle verfchijnzelen is iets volhardends, het welk den grond van alle veranderingen in zig bevat, of, bij alle veranderingen blijft het zelfjlandige; alle voorwerpen der ervaring' hebben eene oorzaak; alles in de natuur is, wederzijds, aan elkander verknogt. Deze ftellingen geven eene algemeenheid, in den ftrengften zin, te verftaan. Ook zij kunnen, om die reden,onmooglijk, op ervaring fteunen,vermits het wetten zijn, volgends welken het verftand de waarnemingen aan elkander bindt. Eene zoodanige wet des verftands is ook het zoogenoemde beginzel der tegenftrijdigheid, dat, naamlijk, aan geen voorwerp een gezegde is toetefchrijven, het welk hetzelve tegenfpreekt, of, met andere woorden, A is —•



VII. Over de Ruimte. «89
A, en A is niet — non A. Op dit beginzel berust ook de jlrenge, van de ervaring onafhangelijke, algemeenheid van alle analytifche, dat is, verklaarendc, oordeelen, in welken het gezegde, reeds vooraf, in het begrip van het onderwerp , hoewel op eene bedekte wijze, bevat wordt, of in weiken wij aan eene zaak eene eigenfchap toefchrijven, die wij, reeds vooraf, hoewel niet zeer duidelijk, met het begrip, welke wij ons daar van vormden, verëenigd dachten. In deze oordeelen, verklaart dus het gezegde, alleen, het begrip van het onderwerp, en onze kennis verkrijgt hier door geenen aanwas , gelijk door de fynthetifche (bijgevoegde) oordeelen. Wanneer ik b. v. zeg, elk ligchaam is uitgebreid, dan is uitgebreidheid reeds in het begrip van ligchaam bevat, en wordt niet, als eene nieuwe bepaling , tot het begrip gevoegd: want onder ligchaam verfta ik reeds iets, het welk leng» te, breedte, en hoogte heeft, dat is, eene ruimte beflaat, of uitgebreid is. Dus is het even eens, als of ik zeg, elk uitgebreid ding is uitgebreid, dat is, A is — A. De waarheid van deze oordeelen berust dus alleenlijk op het beginzel der tegenftrijdigheid , en de ervaring behoeft, daarömtrend, niet geraadpleegd, te worden.
Het



*po Vil. Over de Ruimte:
Het tweede wezenlijke kenmerk, waaf waar door zig de oordeelen, van voren, van die van achteren (of door de ervaring verkregen) onderfcheiden, is noodzaaklijkheid. Geeft een oordeel deze, in den ftrengften zin, te kennen; dan is hetzelve niet uit ervaring ontfproten, vermits deze ons wel het beftaan van iets, en deszelfs eigenfchappen, kan te kennen geven, maar nimmer ons overtuigen, dat dit, noodwendiglijk, moet beftaan, en dat aan hetzelve deze of gene eigenfchap, als tot zijn wezen behoorende, noodzaaklijk, moet worden toegefchrevem Oordeelen van achteren zijn, ten opzigte van hunne modaliteit, flegts asjertorisch, dat is, geven alleenlijk te kennen, dat het bevestigen, of ontkennen, als werklijk en waar, befchouwd wordt.
Een oordeel, het welk noodzaaklijkheid behelst, moet tegelijk ftreng algemeen zijn. Daar mij dus de ervaring dit laatfte niet kan toonen, kan zij ook in geenen deele het eerfte beweeren. Maar ook, in tegendeel, is ftrenge algemeenheid, alleen door noodzaaklijkheid, mooglijk. Dus is alles, wat ftreng algemeen is, tegelijk noodzaaklijk, en daarom zijn de, te voren aangehaalde, algemeene ftellingen ook tevens zoodanige, die eene ftrenge noodzaaklijkheid uitdrukken! Alle
ftel-



VII. Over de Ruimte. &91
ftellmgen dér Meetkunde zijn apodictisch. De oordeelen» waar naar het verftand de verfchijnzelen verbindt , behelzen de ftrengfte noodzaaklijkheid; want hierop berust de verbinding der waarnemingen. . Het beginzel der tegenjirijdigheid is zoo noodzaaklijk , dat Volftrektlijk» zónder hetzelve, geen denken mooglijk is; en de waarheid van dit beginzel laat zig uit geene hoogere gronden, veel min uit de ervaring, bewijzen. Daarom behelzen ook alle analytifche oordeelen dezelfde ftrenge noodzaaklijkheid, en kunnen, noch behoeven, uit de ervaring bewezen te worden — Dit, denk ik, zal genoeg zijn, om te doen zieh, dat oordeelen, die noodzaaklijkheid en algemeenheid, in den ftrengften zin, te kennen geven, niet van de ervaring afhangelijk zijn. Men ziet hier uit tegelijk, dat 'er, inderdaad, zoodanige oordeelen in ons kenvermogen -zijn.
Maar, zal men zeggen: zonder1 waarneming en ervaring, zouden wij de meesten dezer oordeelen niet vellen kunnen, vermits wij het begrip van het' onderwerp, of van het gezegde, des oordeels, eerst door Waarneming en ervaring, verkrijgen. Wanneer ik b. v. zeg: bij alle veranderingen blijft toch het zelfftandige: dan is het begrip van het onderwerp des oordeels van de ervaring afII. Deel. V han-



292 VIL Over de Ruimte.
hangelijk; want, hoe zoude ik mij, zonder waarneming, eene voorftelling van verandering vormen kunnen? Ik fta dit gereedlijk toe, zonder de voorgedragen ftelling, hier door, in 't minst, tegentefpreken. Immers berust de waarheid van een oordeel alleenlijk op de waarheid der verëeniging' van het onderwerp met het gezegde, hetzij deze eene rnooglijkheid, of onmoogïijkheid, een zijn, of een niet zijn, eene noodzaaklijkheid, of eene toevalligheid te kennen geve. Wanneer ik dus zeg, dat het oordeel: bij alle veranderingen blijft toch het zelfftandige: onafhangelijk van de ervaring is, wil ik hiermede niet beweeren, dat de voorftelling van verandering niet uit 'de ervaring zoude ontfproten zijn, maar alleen, dat de ervaring' mij de noodwendigheid der verëeniging van het onderwerp en van 't gezegde niet te kennen geeft. Want het oordeel: 'er zijn veranderingen: is immers geheel en al verfchillend van het oordeel, door welk alleenlijk beweert wordt, dat, indien 'er veranderingen zijn, het zelfftandige blijven moet.
Laten wij dit thands op. die oordeelen toepasfen, die wij , ten opzigte van het beftaan der ruimte, en derzelver hoedanigheden, vellen. Behelzen dezen eene noodzaaklijkheid, en algemeenheid, in den
ftreng-



VÏI.' Over de Ruimte: 293
ftrengften zin; dan volgt hier uit, dat de voorftelling van ruimte niet uit ervaring verkregen, maar, van voren, in ons zelven gelegen is»
tl-rlfOovsQ gttyn'l.'ijg'ij ,: ',••> «bw
I. Ruimte fa noodwendig, dat is, heeft ten noodwendig beftaan. Want het is ons •onmooglijk te denken, dat 'er geene ruimte zij, maar wel, dat 'er geéne voorwerpen in dezelve zijn. Trekken wij, vari het begrip van een of ander ligchaam, ■ dat alles af, wat ons de ervaring daar van heeft leeren kennen, zoo zal het ons egter onmooglijk zijn, in onze voorftelling, tegelijk wegtedenken, dat het in ruimte, of ergends is. Dat dit oordeel noodzaaklijkheid. behelst , volgt ook hier uit, vermits, gelijk wij gezien hebben, de rnooglijkheid der voorftelling' van een uitwendig voorwerp hier van afhangt.
II. Alle voorwerpen van onzen uit er lij. hen zin zijn in ruimte, en bevatten een gedeelte van dezelve. Dit oordeel behelst eene ftrenge algemeenheid, die uit noodzaaklijkheid voordfpruit. Het fteunt op dezelfde gronden, met welken het eerfte bewezen ls.
III. De Ruimte is oneindig: Dit berust hierop, dat wij ons de paaien van dezelve niet kunnen voorftellen. Want, vermits wij geen V a voor-'
s



fi94 VII. Over de Ruimte'.
voorwerp van onzen uiterlijken zin, buiten ruimte, kunnen aanfehouwen, zouden ook de paaien der ruimte, indien zij eindig ware, ruimte bevatten, en ergends zijn moeten; het welk een tegenflrijdig denkbeeld is. De voorftelling van eene begrensde ruimte wordt, allereerst, door de voorftelling van deze geheele oneindige ruimte, mooglijk. Dat dit oordeel, geheel en al, van de ervaring onafhanr gelijk is, blijkt ook hier uit, dat wij ons oneindigheid niet door de zinnen voorftellen, en dus niet ervaren, kunnen. Uit dit oordeel volgt ook
IV. Dat de ruimte, wezenlijk één is, en dat dus begrensde ruimten, die door de voorwerpen bepaald worden, als deelen van dezelve moeten befchouwd worden, en we} allen te zamen, als tegelijk voor handen zijnde , en als vast zamenhangende: zoo dat, waar het eene deel ophoudt, het andere begint, en 'er dus geene afftanden tusfchen dezelven plaats hebben. Hier uit volgt al verder, dat
V. Elk deel der ruimte in V oneindige deelbaar is. De Wiskunde, wier voorwerp de ruimte is, bewijst dit ook, onmiddellijk, uit de conjïructie van hare figuuren.



VII. Over de Ruimte. 295
VI. Elk ligchaam is in 't oneindige deelbaar. Dit volgt uit II en V. — Alle voorwerpen van onzen uiterlijken zin moeten wij in ruimte aanfehouwen. Dus, wanneer 'er een deel ware, dat niet meer uit deelen beftond, zoude dit niet meer voorftelbaar zijn, noch gedacht kunnen worden. Dit kan de ervaring niet bewijzen, want in de werkdadige deeling vindt dit zijne paaien. — Wanneer ons dan de Natuurkunde verwonderingwaardige voorbeelden toont, in hoe veele deelen zommige ligchaamen, inderdaad, door de kunst, kunnen gedeeld worden, dat b. v. een grein goud zoodanig kan worden uitgefpannen, dat 'er in hetzelve meer dan negen millioenen kennelijke deelen zijn; dat een druppel waters in meer dan twintig millioenen, en dat eene cubiek lijn lavendelölie in meer dan vijftig duizend millioenen deeltjens kan gedeeld worden: moeten toch alle deze kleine deeltjens nog ruimte bevatten, vermits zij anders niet meer een voorwerp van onze zinlijkheid zijn zouden. 'Er zoude ook nimmer iets ftoflijks daar uit ontftaan kunnen; want millioenen deeltjens, die geene ruimte bevatten, kunnen nooit, door zamenvoeging', iets voordbrengen, het welk uitgebreidheid heeft; even min, als onëindig veele nieten, te zamengeteld, ooit iets kunnen geven, dat meer V 3 dan



toö VII. Over de Ruimte.
dan niets is. Bevat dus elk, nog zoo klein, gedeelte eene ruimte, dan moet het ook redekundig befchouvvd, in 't ;onëindige deelbaar zijn, vermits het nog uit deelen beftaat. De Atomen en Monaden' der oude en nieuwe Wijügeeren, dat is, die onëindiglijk kleine deeltjens, welken niet meer deelbaar zijn, en waar uit de ligchaamen, volgends hen, beftaan zouden, zijn dus voor ons niet meer voorftelbaar. Hebben zij geene uitgebreidheid , dan begrijpt men niet, hoe hier uit een ligchaam ontftaan kunne. Staat men hun deze eigenfchap toe, dan ziet men niet, hoe. dezel* ven, redekundig befchouwd, ondeelbaar zijn.
Voords behelzen ook, gelijk wij gezien hebben, alle ftellingen der Meetkunde ftrenge algemeenheid , en noodzaaklijkheid. Deze wetenfchap ziet, naamlijk, af van alle andere eigenfchappen der ligchaamen, bepaalt zig alleen tot hun algemeen kenmerk , naam* lijk uitgebreidheid, en houdt zig dus enkel met de ruimte bezig, Zij onderfcheidt, geheel onafhangelijk van de ervaring, door eene aftrekking des verftands» de uitgebreidheid in bijzondere zoorten, en die van dezelfde zoort met elkander vergelijkende, befchouwt zij drie meetkundige grootheden, lijnen, vlakken, en ligchaamen, De voorftek



VII. Over de Rttimtel
297
ling van ruimte, moet haar, derhalve, ten grondflage liggen, die van voren gegeven is, en waar door de meetkundige grootheden, als zijnde of de grenzen van hare deelen, of zelve deelen, mooglijk worden. Deze voorftelling, die haar [van voren is gegeven, bearbeidt zij, en vormt hier uit befluiten, die met de wetten, volgends welken het verftand oordeelt, overëenkomftig zijn. Zij, die beweeren, dat alle grondftellingen der meetkunde , alleen op het beginzel der tegenflrijdigheid berusten, zien niet, dat bij de meesten van dezelven, eene aanfchouwing moet gevoegd worden, om ze intezien en te bewijzen, als b. v. bij de bewijzen der gelijkheid der driehoeken, waar men de hoeken en beenderen van twee driehoeken op elkander legt, en, door het overeenkomen, befluit, dat zij gelijk zijn. — Men kan dus, hier door alleen0, toonen, dat zij eene waare wetenfchap is, en hare ftellingen, met regt, algemeenheid en noodzaaklijheid behelzen, indien men aanneemt, dat de voorftelling van ruimte, van voren, gegeven is.
Uit dit alles nu blijkt, gelijk ik vertrouw, dat de voorftelling van deze ééne, en onëindige, ruimte van de ervaring onafhangelijk, en aan ons, als een oortbronglijke grondflag onzer kennisfe, van voren gegeven zij. VeeV 4 len



*98 VII. Over de Ruimte. \
len willen dit niet toeflaan, maar beweeren^ dat de ruimte voor eene empirifche kennis te houden zij, welke ons door de voorwerpen der ervaring' gegeven wordt, en dat dus de ruimte, wezenlijk, als tot de voorwerpen behoorende, moet befchouwd worden, en met dezelven tegelijk zoude verdwijnen. Intusfchen, daar ik in 't voorgaande getracht heb te doen zien, dat de voorftelling van ergends, dat is, van buiten ons, en buiten elkander zijn, alle voorftellingen der voorwerpen van onzen uiterlijken zin moet voorafgaan, en de ruimte .zoodanige eigenfchappen heeft, tot welker kennis wij niet, door de ervaring, gekomen zijn, zal ik mij nu niet ophouden met dat geen te herhaalen, wat reeds van anderen, ter wederlegging' van deze ftelling, gezegd is, maar mij flegts tot de volgende aanmerking bepaalen.
De afleidingen, die men, gewoonlijk, van de voorftelling' der ruimte geeft, om. te tooncn, dat zij eene empirifche kennis is, veronderftelt, reeds vooraf, de voorftelling van ruimte zelve. Dit fchijnt mij toe, voornaamlijk, daar uit voordgekomen te zijn, dat men die ruimte, welke wij hier bedoelen, niet behoorelijk van de reale ruimte, die door de voorwerpen zelven bepaald wordt, onderfcheiden heeft. Van deze laatfte geldt, alles-?
zins,



VII. Over de Ruimte. 599
zins, dat geen, het welk men beweert, en men zoude , zekerlijk, zonder voorwerpen, geene voorftelling van dezelve hebben, en met de voorwerpen zoude zij ook verdwijnen; Dit onderfcheid fchijnen voornaamlijk die genen niet in 'toog te houden, welken meenen, dat' de ruimte een uitwerkzel is, gedeeltelijk van de natuur en gefteldheid van ons kenvermogen, gedeeltelijk van den invloed der voorwerpen op onze zinlijkheid. Dit is ten vollen waar, met opzigt op de reale ruimte: want deze wordt voordgebragt, gedeeltelijk door de voorftelling der ruimte, die haar als deelen onder zig bevat, en ons van voren gegeven is, gedeeltelijk door de ligchaamen, welken dezelve vervullen.
De voorftelling van ruimte moet dus befchouwd worden, als wezenlijk behoorende tot de oorfpronglijke grondflagen van ons kenvermogen. — Nu kan eene voorftelling zig of op een enkel ding betrekken, en dan is zij eene onmiddellijke voorftelling, dat is, eene aanfchouwing, of op meer dingen tegelijk, wanneer zij, naamlijk, in meerdere on* middellijke voorftellingen van enkele voorwer« pen tegelijk gevonden wordt, en dan is zij begrip. De ruimte is, wezenlijk, maar één, «elijk wij reeds getoond hebben. Dus is de voorftelling van ruimte eene aanfchouwing, V § en,



300 VII. Over de Ruimte:
en, vermits zij van de ervaring onafhangelijk is, eene zuivere aanfchouwing van voren. Dit ziet men nog duidelijker, wanneer men het wezen van een begrip naarvorscht.
Elk begrip, naamlijk, is altoos, als een gemeenfchaplijk merkteeken , in meerdere Voorftellingen vervat, vermits het dat geen in zig verëenigt, wat aan meerdere voorwerpen gemeen is. Men ziet, hier uit, ligtlijk, dat in een begrip flegts een bepaald getal van voorftellingen kan en moet zijn Stellen wij, dat 'er eene oneindige menigte in hetzelve waren, dan zoude 'er geene aftrekking plaats gehad hebben, en de voorftellingen, in welken het bevat is, zouden niet meer van elkander te onderfcheiden zijn — dat is, het zoude in 't geheel geen begrip zijn. De voorftelling van ruimte kan dus volftrektlijk niet als begrip befchouwd worden, want de ruimte wordt als eene onëindige grootte voorgefteld, en alle reale ruimten, welker getal, eensgelijks, onëindig is, worden als deelen daar van, te gelijker tijd, gedacht. Zij is onëindig: dus kan de voorftelling van dezelve niet in meerdere voorftellingen bevat zijn.
Is dus de voorftelling van ruimte iets, waar door alle waarnemingen en ervaringen,
ten



VII. Over de Ruimte. §01
ten opzigte der voorwerpen van onzen uiterlijken zin, eerst mooglijk worden —- is zij zelve niet door den indruk der voorwerpen veroorzaakt, en dus geene gewaarwording — is zij, bovendien, geen begrip, maar eene zuivere aanfchouwing: dan moeten wij dezelve voor de form der uitwendige verfchijnzelen houden, naamlijk voor de ontvangbaarheid van onze zinlijkheid, om door de uitwendige voorwerpen aangedaan te worden, en hare indrukken, in zekere order, te ontvangen. Zij moet dus ook, vóór alle gewaarwording, in onze ziel, voorhanden zijn, hoewel zij, voorzeker, niet eerder haar beftaan en hare werkzaamheid, kan toonen, dan na dat de voorwerpen ons verfchijnen.
Om niet al te breedvoerig te worden, zal ik thands dat geen voorbij ftappen, wat anders nog, ter meerdere volmaking' van deze, voor de Bovennatuurkunde zoo gewigtige, en zoo gevolgrijke, leer, konde gezegd worden. Mijn oogmerk was flegts, om hier, in 't kort, eenige gronden opcegeven, die ter ftaving' van deze mijne laatfte ftelling' dienen konden. Ook is deze geheele leer van de ruimte, in het eerfte deel der Beginzelen der kantlaanfche JVijsgeerte, door den Heer van Hamert, in een duidelijk licht
ge-



302 VII. Over de Ruimte.
gefield.,— Het zij mij dan hier flegts ge-^ oorlofd, nog eenige gewigtige gevolgen uit deze leer optemaaken.
I. Wij weten niet, hoedanig de uiterlijke voorwerpen, als dingen op zig zelven befchouwd, zijn mogen. Want, indien wij van dezelven, als zoodanig, iets wilden vastftellen, dan moesten wij van dat alles afzien, het geen van de gefleldheid en inrigting onzer zinlijkheid afhangt, en, daarenboven, van 't geen 'er door onze zinlijkheid zelve bijgevoegd wordt. Vooreerst, naamlijk, hangt de Hof onzer voorftellingen af van den indruk der voorwerpen: maar kan, geenzins, als het voorwerp zelve befchouwd worden; want dan moest altoos een en dezelfde indruk, of gewaarwording, bij alle voorflellende onderwerpen, te wege gebragt worden. Maar hoe verfchillende worden mij dezelven, naar mate ik tot een voorwerp nadere, of mij daar van verwijdere — naar mate mijne zintuigen in eenen behoorelijken toeftand zijn, en naar mate andere medewerkende oorzaaken plaats hebben, b. v. de lichtftraalen , en breking van dezelven, de gefleldheid van de lucht, die mij omgeeft! Waren onze zintuigen anders gevormd, dan zij thands zijn; zouden ons ook de voorwerpen geheel anders moeten verfchijnen. Ten tweeden, heeft de
form,



VII. Over de Ruimte: 303
term, gelijk wij gezien hebben, geheel en al geene betrekking tot het voorwerp, maar alleen toe het zig voorftellende onderwerp. Zij is, vóór alle gewaarwording, in onze ziel voorhanden, en op haar berust de gefchiktheid onzer zinlijkheid, om voorftellingen (te ontvangen» Daar wij nu in 't minst geen regt hebben, om dat, waar door de verfchijning der .voorwerpen mooglijk wordt, tegelijk aantemerken als iets, waarop hun beftaan zelve berust, en dus als eene wezenlij* ke eigenfchap derzelven , kunnen wij ook in geenen deele beweeren, dat ruimte eene wezenlijke eigenfchap zij der dingen, op zig zelven befchouwd*
II. Intusschen , daar de inrigting, en natuurlijke gefleldheid , der zintuigen, wanneer geene bijzondere toevallen eenige veranderingen in dezelven voordbrengen , bij alle menfchen dezelfde zijn, en alle uitwendige voorwerpen allen menfchen , zonder uitzondering, in de bepaalde form, naamlijk in ruimte, moeten verfchijnen, vermits deze tot het wezenlijke der zinlijkheid behoort; kunnen wij verzekerd zijn, dat wij, bij een behoorelijk onderzoek, in het befchouwen der Natuur, nimmer, in dit opzigt, aan dwalingen zullen onderworpen zijn, maar dat 'er waarheid in onze beiluiten zijn zal, zoo lang wij dezelven
op



g04 VII. Over de Ruimte.
op niets', dan voorwerpen, die ons verfchijneti» toepasfen. Doch nimmer moeten wij ons laten verleiden, om die kennis, welke wij van de dingen,.als verfchijnzelen, verkrijgen, als eene kennis van dingen, op zig zelven , aantemerken, maar altoos in 't oog houden, dac wij alleen de Natuur, in zoo verre, kennen, als zij ons verfchijnt.
III. Wij kunnen dus i wel zeggen, dat de ruimte alle dingen bevat, die ons uiterlijk verfchijnen , i maar niet de dingen , op zig zelven, of het geen door ons niet kan aanfchouwd worden. Want, willen wij deze form op deze laatfte dingen toepasfen, die geheel en al geene voorwerpen van onzen uitwendigen zin, en dus buiten'het perk van alle mooglijke ervaring' zijn; dan vallen wij, onvermijdelijk, in dwalingen, en onöplosfelijke zwarigheden. Want wij fchrijven dan iets toe aan die dingen, wat maar alleen in onze zinlijkheid is gelegen, en geven voords aan het niet aanfchouwelijke eene form, waar door hetzelve aanfchouwelijk zal gemaakt worden, befluitende, daarënboven , dat deze form, wezenlijk, in die dingen gelegen zij. Voorbeelden van zoodanige misflagen toont ons de Bovennatuurkunde der oude en nieuwe Wijsgeeren, helaas! in overvloed.
VIII.
\



vin.
Wat heet: zig in het denken oriënteer en (*_)?
oe hoog wij onze begrippen ook mogen aanleggen, en hoe zeer wij, daar bij, van de zinlijkheid aftrekken; hangen denzelven nogtans immer beeldlijke voorftellingen aan, welker eigenlijke beftemming het is, om die begrippen, fchoon ook anders niet afgeleid van de ervaring', ten gebruike egter van dezelve gefchikt te maaken. Hoe zouden wij ook aan onze begrippen zin en duidenis verfchaffen, indien de eene of andere aanfchouwing, welke toch altijd, eindelijk, op een voorbeeld, uit eenige mooglijke ervaring', moet nederkomen, niet als grond van dezelven gelegd wierd"? Laten wij dan, naderhand , van deze zamengeftelde verflandsdaad, de bijmenging van het beeld —> eerst van de toevallige waarneming door de zinnen, dan, vervolgends, zelfs de zuivere zinlijke aanfchouwing, in het gemeen — weg; zoo blijft dit zuivere verflandsbegrip overig,
welks
(*) Men vindt deze Verhandeling des Wijsgeers, in het Berlitu Monatfchrift. Octob. 1786.



görS VUL Wat heet: zig in het
welks omvang nu verruimd is, en eenen regel des denkens, in 't gemeen, bevat. Op zulk eene wijze, is zelfs de algemeene Redeneerkunde tot ftand gekomen; en nog menig eene uitvindingmethode om te denken ligt in het ervaringgebruik van ons verftand, én van'onze rede, veelligt, nog verborgen, welke, wanneer wij het verftonden om dezelve, behoedzaam, uit de ervaring optedelven, de Wijsgeerte mét verfcheiden nuttige maximes, ook in het afgetrokken dêhken, zoude kunnen Verrijken.
Van dezen aard is de grondftelling, voor welke de zalige Mendèlssohn (zoo veel ik weet, flegts in zijne laatfte fchriften (•*)) zig uitdrukkelijk, verklaarde— te Weten, de maxime der noodzaaklijkheid, öm zig, doof eerf zekeren leiddraad, dien hij nu eens den gemeenzin, dan, wederom, de gezonde rede, of ook het gemeene menfchenver/land noemde. in het fpeculative gebruik der rede (waar èan hij, anders, met opzigt op kennis Van bovenzinlijke voorwerpen, zeer Veel — ja zelfs de baarblijkelijkhcid van betoog — toekende) te oriënteeren.
Wie
(*) In zijne Morgenjlunden, f. 165, 166, en Brfefe an Lessing's Freunde, f. 33 & 67.



denken, oriënteereti.
3°7
Wiê zou gedacht hebben, dat deze zijne bekentenis niet alleen voor 'sMans te voordeelige meening, aangaande de magt van 'c fpeeulative redegebruik, in zaaken der Godgeleerdheid, (gelijk toch in der daad onvermijdelijk was) zoo verdervelijk moest worden; maar dat zelfs de gemeene gezonde rede, bij de dubbelzinnigheid, in welke hij de uitoefening van dit vermogen, ten overftaan der befpiegeling' (fpeculatie), liet, in gevaar zoude komen , om tot eene- grondftellinge der dweperije, ja, der geheele onttroning© van de rede, te dienen? En egter gebeurde dit, in den bekenden twist, tusfchen Mendèlssohn, en Jakobi; voornaamlijk, door de veelbeduidende gevolgen, welken de fchrandere Schrijver der Refultate (*) trok. Aan geen' van beiden, nogtans, wil ik den toeleg aandigten, om eene zoo verdervelijke denkwijs in trein te brengen: neen! ik zie, veel eer, de onderneming van den laatften aan voor het geen men, in de fchoolen, ar* gumentum ad hominem zou noemen, dat is, voor een bewijs, waar van men zig alleenlijk bedienen mag, om iemand, met wien men
twist,
(*) Die Refultate der Jakobifcheti «na Mendelsfohnfcheri Philqfophie, critisch unterfucht von einem Ireiwilligen* Leipzig 17 85.
«.Deel. X



308 VIII. IVat heet; zig in het
twist, in het naauw te brengen, en deszelfs zwakke zijde te ontblooten.
Mijn oogmerk is, in tegendeel, te toonen, dat het, inderdaad, niet een zekere voorgewendde verborgen waarheidzin, noch ook eene, boven ervaring verheven, aanfchou* wing, onder den naam van geloof, waar op overlevering, of openbaring, zonder toeftemming' der rede, kan geënt worden — maar dat het, gelijk Mendelssohn te regt beweerde, eigenlijk, alleen de zuivere rede, die aan allen gemeen is, zij, waar door men zig oriënt eer en moed1: offchoon dan, tevens, hier bij, van de andere zijde, de hooge aanfpraak van het fpeeulative vermogen der rede, inzonderheid, haar alleen gebiedend gezag (door betoog) wegvallen, en aan de rede, in zoo verre zij fpeculatief is, niets meer, dan het werk der zuivering des ge» meenen redebegrips van tegenstrijdigheden , en de verdediging harer gezonde maximes, tegen hare eigen fophistifche aanvallen, moete overig gelaten worden.
Om de maxime der gezonde rede, in haar ftreeven naar kennis van het bovenzinlijke, duidelijk voorteftellen, kan ons het begrip van zig te oriënteer en, naauwkeuriglijk bepaald, en wijder uitgebreid, dienstig zijn. —



denken briènteerem 309
In den eigenlijken' zin van 't woord, heet" zig oriënteeren: „ uit een gegeven oord def waereld, in vier van welken wij dert gezigts* einder verdeelen, de overigen, met naame* het oosten, te vinden." Zie ik ml de zon aan deri hemel, en weet ik, dat het thands middag is; zoo weet ik het zuiden, het -westen, het noorden, eri oosten te vinden. Toe dit einde, heb ik, volftrektlijk, noodig het gevoel van eenig onderfcheid aan mij zelven, naamlijk, aan de regter en linker hand. Ik zeg: het gevoeli dewijl deze twee zijden, uiterlijk» in de aanfchouwing', geeri merkelijk onderfcheid aanwijzen. Zörider dit vermogen, oni, b. v. in de befchrijving' vart een' cirkel, geene verfcheideriheid Van voorwerpen , ergends , aan denzelven te behoeven, en nogtans de beweging vari de regter: tot de linker hand te ohdérfcheideri Van die, in eene tégerigeftelde figting» en, daar doof$ in de gefleldheid der vöorWerpen, eene verfcheidenheid, van voren, te bepaaleri — zonder dit vermogen, zeg ik» zonde ik niet weten, of ik het Westen, aan het zuiderpunc des gezigtsëinders» ter regter, of ter linker hand, zoeken» en, alzo, den kring, door het noorden en Oosten, wederom, tot aan het zuiden, zoude moéten doorlopen. Ik ortën* teer mij, derhalve, geographisch, bij all* wat? voorwerplijk} aan den hemel te zien is* % 8 ël*



310 VIII. Wat hut: zig in het
eigenlijk, flegts door eenen onderwerplijken grond van onderfcheiding'. Stel, bij voorbeeld, dat alle ftarrenbeelden, fchoon dezelfde geflalte,, en plaatslijken afftand, in betrekking' tot elkander, behoudende, egter, op eenemaal, in rigting' geheel wierden omgedraaid, en het geen eerst oostlijk was, nu westlijk wierd: zoo zoude, in den naasten ftarrenlichten nacht, geen menschlijk oog de minfie verandering bemerken, en zelfs de Starrenkundige, indien hij, blootlijk, op het geen hij zag, en niet te gelijk op het geen hij gevoelde, acht gave, zoude zig, onvermijdelijk, desoriënteer en. Doch nu hem het, door de Natuur aangelegde, en door de oefening' gewoon geworden, vermogen der onderfcheiding', door het gevoel der regter en linker hand, ter hulpe komt, zal hij, zoo haast hij flegts de poolflar in het oog krijgt, niet alleen de onderftelde voorafgegaane verandering ontdekken, maar zig ook, ongeacht dezelve, oriënteer en kunnen.
Dit geographifche begrip , aangaande de daad van iemand, die zig oriënteert, kan ik nu wijder uitbreiden, en daar onder verflaan: s, zig in eene gegeven ruimte, in 't gemeen, en dus blootlijk mathematisch , oriëntee* ren." In het donkere, oriënteer ik mij, in eene, mij bekende, kamer; rnids ik flegts
een



denken oriëntceren. 311
een enkel voorwerp, welks plaats ik in 't geheugen heb, aanvatten kan. Hier helpt mij dus niets, dan het vermogen, om de plaatslijke gefleldheid te bepaalen, volgends een' onderwerplijken grond van onderfcheiding': want de voorwerpen, welker plaats ik vinden moet, kan ik nu volftrektlijk niet zien; en, indien iemand, om mij eenen trek te fpeelen, alle de meubelen in' eene omgekeerde rigting' — en dus, wat te voren aan mijne linker zijde ftond, nu aan mijne regter — gezet had , zoude ik mij, fchoon hij de voorwerpen in dezelfde order, ten aanzien van elkander, gelaten had, in eene kamer, waar voords alle wanden geheel gelijk waren, niet weten te vinden. Doch nu oriënteer ik mij fpoediglijk, door het bloote gevoel van een onderfcheid mijner twee zijden, de regter en de linker. Even dit is ook het geval , wanneer ik, des nagts, op ftraaten, die mij anders bekend zijn, maar in welken ik thands niet één huis onderkennen kan, den weg moet vinden.
Eindelijk, kan ik dit begrip nog verder uitbreiden, en, onder hetzelve, mij het vermogen voorftellen, om zig niet flegts in de ruimte, dat is, mathematisch, maar, algemeenlijk, in het denken, dat is, logisch, te oriënteer en. Men kan, volgends de oveo X 3 een-



gfs VHI. Wat heets zig in hei
eenkomst (analogie"), ligdijk raden, dat dit een werk der zuivere rede zij, om het gebruik van dezelve te bellieren, wanneer zij, van bekende voorwerpen der ervaring' beginnende , zig over alle grenzen eener, ons mooglijke, ervaring wil verheffen, en geheel geene objecten der aanfchouwinge, maar alleen ruimte voor dezelven, vindt. In zoodanig een geval, js zij volftrekt buiten ftaat, om, volgends voorwerplijke gronden der kennis, te werk te gaan.' maar moet, eeniglijk, volgends een' onderwerplijken grond van onderfcheiding', in de bepaling' van haar eigen oordeelsvermogen, hare oordeelen onder eene bepaalde maxime brengen. Zig, in het denken, in 't algemeen, te oriër.teeren, zal dan zoo veel zeggen, als: „ bij het ontoereikende der voorwerplijke beginzelen; van, de rede, zig, in het al -— of niet •bk voor waar houden van het eene en andere, volgends een onderwerplijk beginzel der yede, bepaalen"
Pit onderwerplijke middel, welk als dan nog overig blijft, is geen ander, dan het geVoel der b-ehoefte, die aan de rede eigen is, Men kan zig tegen alle dwaling beveiligen, Wanneer men flegts daar niet onderneemt een pordeel te vellen, waar men niet zoo veel weet, als tot een bepaalend oordeel gevorderd



denken oriënteer en. 3*3
derd wordt. Onwetendheid, op zig zelve, is dus, ja wel de oorzaak der perken, maar niet der dwalingen, in onze kennis. Doch in gevallen, waar het niet zoo zeer van onze willekeur afhangt, of men, over eene zaak, bepaaldlijk, oordeelen wille, of niet — waar eene werklijke behoefte, en wel zulk eene, welke tot de rede op zig zelve behoort, het oordeelen noodzaaklijk maakt — en egter mangel aan wetenfchap van het geen, dat tot een oordeel verëischt wordt, ons beperkt: daar is eene maxime noodig, naar welke wij ons oordeel inrigten; want onze rede wil tog eenmaal bevredigd worden. Wanneer het, derhalve, vooraf, reeds uitgemaakt is, dat hier geene aanfchouwing van het object, zelfs niet iets, dat daar mede gelijkzoortig is, kan plaats hebben, waar door wij een, met onze verwijderde begrippen overëenkomftig, voorwerp zouden kunnen daarftellen, en dus' de zaaklijke rnooglijkheid onzer begrippen verzekeren; kunnen wij niets anders doen, dan, voor eerst, het begrip, met welk wij ons over de grenzen van alle mooglijke ervaring' willen waagen, ter dege beproeven, of hetzelve wel van alle tegenftrijdigheid vrij zij, en dan, wijders, ten minften de betrekking van het voorwerp, tot de voorwerpen der ervaring', onder zuivere verftandsbegrippen brengen. Hier door verX 4 zin-



314 VIII. IVat heet: zig in het
zinlijken wij dat voorwerp nog in het geheel niet, maar denken flegts iets bovenzinlijks, dat gefchikt is voor het ervaringgebruik van onze rede: en, zonder deze behoedzaamheid, zouden wij van zqlk een begrip geheel geen gebruik maaken kunnen, maar, in plaats van denken, daar mede dweepen.
Dooa dit bloote bogrip, intusfchen/ziet men ligtlijk, dat, met opzigt op het beftaan van het bovenzinlijke voorwerp, en de werklijke verbinding van hetzelve met de waereld (waar in alle voorwerpen van moog lijke ervaring' vervat zijn), eigenlijk , nog niets, hoe genoemd, is uitgerigt. Doch nu treedt het regt der behoefte van de rede ten voorfchijn , als een onderwerplijke grond , om iets te onderftellen, en aantenemen, het welk zij, door voorwerplijke gronden, zig, geenzins, mag aanmatigen, te weten; en om zig, bij gevolg, in de onmetelijke, en voor ons oog met dikke donkerheid vervulde, ruimte van het bovenzinlijke, alleen door hare eigen behoefte, in het denken, te oriënteer en^
Onder het bovenzinlijke, laten zig veele dingen denken (want voorwerpen der zinnen vervullen tog het gantfche veld der rnooglijkheid niet), waar de rede nogtans geene behoef-



denken oriënteeren.
315
hoefte gevoelt, om zig tot dezelven uittebreiden, veel minder, om derzelven aanwezen te onderftellen. De rede vindt aan die oorzaaken in de waereld, die zig den zinnen openbaaren (of die altans van denzelfden aard zijn, als die, welken zig openbaaren) bezigheid genoeg, en behoeft dus geene zuivere geestlijke natuurwezens ter hulpe te roepen; te minder, wijl de onderftelling van dezen, voor het gebruik der rede, nadeelig zijn zoude; naardien wij, aangaande de wetten, volgends welken, zulke wezens zouden mogen werken, volftrektlijk, niets — maar, aangaande de zinlijke voorwerpen, veel —■ weten, en, omtiend de laatften, door ervaring, meer leeren kunnen. Het is dus, geenzins, behoefte, maar, veel eer, bloote nieuwsgierigheid, die op niets, dan loutere droomen, moet nederkomen, naar zulke dingen te vori'chen, en met harsfenfchimmen van dezen aard te fpeelen.
Geheel anders is het gelegen met het begrip van een allereerst Grondwezen , als hoogfte verftand, en tevens hoogfte goedheid. Want niet alleen, dat onze rede de behoefte yeeds gevoelt, om het begrip van het onbepaalde, ten grondflage des begrips van all' wat bepaald is, en dus van alle andere dinX 5 gen,



3i6 VIII. Wat heet: zig in het
gen, te leggen (*): maar ook gaat deze behoefte omtrend de onderftelling van het beftaan dezes Grondwezens, zonder welk onze
re-
'(*) Daar de Rede, tot de rnooglijkheid van alle dingen, wezenlijkheid , als gegeven, onderftellen moet, en de verfcheidenheid der dingen, door ontkenningen, die dezelven aanhangen, flegts als beperkingen aanmerkt; ziet zij zig genoodzaakt, om eene eenige rnooglijkheid, naamlijk, die van het geheel onbeperkte Wezen, als oorfpronglijk, ten grondflage te leggen, en alle andere mooglijkheden, als daar van afgeleid, te befchouwen. Daar ook de doorgaande rnooglijkheid van ieder ding, in het geheel van allen beftaan, volftrektlijk, moet worden aangetroffen, of ten minften de grondftelling der doorgaande bepaling* het onderfcheid, welk onze Rede zig, tusfchen het mooglijke en het werklijke, voorftelt, alleen op zulk eene wijze mooglijk maakt; zoo vinden wij eenen on. derwerplijken grond der noodzaaklijkheid, dat is, eene behoefte van onze rede zelve, om het beftaan van een hoogfte Wezen ten grondflage van alle rnooglijkheid te leggen. Hier uit is het bewijs van Cartesius, voor Gods beftaan, geboren, door, naamlijk, een' onderwerplijken grond, om iets te onderftellen ten behoeve en gebruike der rede (welk gebruik, in den grond, altijd flegts een gebruik der ervaring' is) voor een' voorxerplijken grond — dat is, door eene behoefte, voor een inzigt, of doorzigt te houden. Dus is het, niet alleen met het cartefiaaru fche bewijs, maar ook met alle de bewijzen van den waardigen Mendelssohn, in zijne Morgenfionden, gelegen. Dezelven doen niets af, wanneer het op bctoogen aankomt. Egter zijn zij, geenzins, van nut
ont»



■denken oriënteeren. 317
rede zig zelve niet kan bevredigen, ten aan* zien van het toevallige beftaan der dingen
in
ontbloot. Want, om nu niet te melden, hoe deze fcherpzinnige ontwikkelingen der onderwerplijke voorwaarden van het gebruik onzer rede- de volledigheid der kennisfe van dit ons vermogen bevorderen: zoo is tevens het voor waar houden, uit onderwerplijke gronden van het gebruik der rede, waar ons voorwerplijke gronden ontbreken, ook dan nog altijd van groot gewigt. Alleen moeten wij voorzigtig zijn, om toch nimmer, het geen flegts eene onderftelling is, waar toe behoefte dwingt, voor een vrij inzigt uitteven. ten, om, zonder noodzaak, aan onze partij, met welke wij ons in *t dogrnatizeeren hebben ingelaten, geene zwakke zijde te vertoonen, en hem de over, winning gemaklijk te maaken. Mendelssohn dacht, toen hij zijne Morgenjlanden fchreef, weinig, dat het dagmatizeeren met de zuivere rede, in het veld van het bovenzinlijke, juist de weg zij, die regt op wijsgeerige dweperij uitloopt, en dat alleen Critiek van dit ons vermogen dit kwaad In den grond kunne geneezen. Het is waar, de tucht (of discipti* ue) der fchoolfche methode (b. v. die van Wolf, welke, daaröm, ook door Mendelssohn werd aangeraden) kan het nadeel, een' tijd lang, ltremmen , wijl daar alle begrippen, door definiti'èn, bepaald, en ieder flap, welken men doet, door grondftellingen, moeten geregtvaardigd worden. Egter is het onmooglijk, om het kwaad, op deze wijze, zonder Critiek, geheel afteweeren. Want met welk regt wil men de rede beletten, verder voordtegaan op een veld, waar het haar, gelijk men meent, zoo wel gelukt is — en v/aar zijn de grenzen, waar zij behoort halte te houden?



311 VIII. Wat heet: zig in het
ïn de waereld, en nog veel minder, met opzigt op de doelmatigheid, en order, die men, overal, in het kleine zoo wel als in het groote, 'aantreft. Zonder eenen verftandigen veröorzaaker aantenemen , laat zig (wil men, anders, ongerijmdheden vermijden) door ons, ten minften geen verflandige grond van dit alles aantoonen. Het is waar, wij kunnen wel de onmoogïijkheid van zulk eene doelmatige order, zonder eene eerfte verflandige oorzaak, niet bewijzen; want, in dat geval, zouden wij genoegzaame voorwerplijke gronden voor deze ftelling hebben moeten, en ons met geene onderwerplijken behoeven te behelpen: egter blijft 'er ons, bij dit mangel van inzigt, een genoegzaame onderwerplijke grond, om zulk eene oorzaak aantenemen, overig, naamlijk de behoefte der rede, om iets, wat haar verftandlijk is, te onderftellen, ten einde, daar uit, het gegeven verfchijnzel te verklaaren, wijl alles, waar mede zij, voor het overige, eenig begrip verbinden kan, deze behoefte niet in ftaat is te vervullen.
De behoefte der rede kan men als tweevoudig befchouwen, te weten, of met opzigt op haar theoretisch, of met opzigt op haar practisch gebruik. Uit het vorige blijkt reeds, dat de theoretifche behoefte voorwaar-



denken oriënt eeren, 319
waardelijk is, dat is: wij moeten Gods beilaan aannemen, wanneer wij over de eerfte oorzaaken van alle het toevallige, voornaamlijk, in de order der, werklijk in de waereld voor handen zijnde , oogmerken, oordeelen •willen. Maar veel gewigtiger is de behoefte der rede, in haar practisch gebruik, wijl dezelve onvoorwaardelijk is, dat is, wijl wij. genoodzaakt worden, om Gods beftaan niet llegts dan te onderftellen, wanneer wij oordeelen -willen, maar om dat wij oordeelen moeten. Want het zuivere practifche gebruik der rede beftaat in het voorfchrift der zedenlijke wetten. Dezen nu allen leiden op tot het idé van het hoogfte goed, dat in de waereld mooglijk is: en dus, in zoo verre hetzelve, door vrijheid alleen, kan plaats hebben, tot zedenlijkheid; maar tevens, aan de andere zijde, ook tot het geen niet eeniglijk op menschlijke vrijheid, maar te gelijk op de Natunr aankomt, naamlijk, de grootfte gelukzaligheid, in evenredigheid met de mate van zedenlijkheid uitgedeeld. Zulk een afhangelijk hoogfte goed heeft de rede noodig te onderftellen, en, ten behoeve van hetzelve , moet zij een opperfte verftand, als hoogst onafhangelijk goed, aannemen: niet, om, van dit goed, de verbindende kracht der zedenlijke wetten, of de drijfveder ter betrachtinge van dezelven, afteleiden (want
daa-



gaé» VIIl. Wat heet: zig in het
daaden, welker beweeggrond van iets anders ,j dan alleen de wet, die op zig zelve apodictisch zeker is, wordt afgeleid, zouden geenë zedenlijke waarde bezitten): maar alleenlijk, om aan het begrip van, het hoogfte goed voorwerplijke wezenlijkheid te geven, dat is4 om te verhinderen, dat dit begrip, te gelijk, met de gantfche zedenlijkheid, niet blootlijk voor een ledig ideaal worde gehouden» wanneer, naamlijk, dat geen nergends beftond» welks idé de zedenlijkheid » onaffcheidelijk, vergezelt*
Het is dus geene kennis, maar een gevoel van behoefte der rede, (*) waar door zig Mendelssohn, zonder zijn weten» in het fpeeulative denken oriënteerdei Wijl nü deze leiddraad niet een voorwerplijk beginzel der rede —■ eene grondftelling van kennis eri doorzigt, maar flegts een gevolg van behoefte, eene onderwerplijke maxime is, waar
van
(*) De rede gevoelt, eigenlijk, zelve niet; maar ziet haar gebrek in, en werkt, door de zucht tot kennis, het gevoel der behoefte. Het is hier mede even ééns gelegen, als met het zedenlijke gevoelt welk geene zedenlijke wet verörrzaakt (want deze ontfpringt geheel uit de tede)} maar door zedenlijke wetten, en, bij gevolg, door de rede, veroorzaakt, of gewerkt wordt: terwijl de, immer werkzaame, en egter vrije, wil bepaalder gronden noodig heeft.



denken orïènteeren. 321
van de rede, wegens hare beperking, alleen gebruik mag maaken: wijl, voords, deze behoefte alleen den geheelen bepaalgrond van ons oordeel, omtrend het beftaan des hoogften Wezens, uitmaakt, en het flegts een toevallig gebruik is, welk wij van deze onze behoefte maaken, wanneer wij ons, daar door, in fpeeulative proeven over dit bovenzinlijke voorwerp, oriëmeeren; zoo had Menoelssohn, daar in, buiten tegenfpraak, mis, dat hij egter waande, alleen door deze fpeculatie, den weg van betoog {demonftratië) te kunnen vinden. De noodzaaklijkheid van het eerfte middel, om zig, naamlijk, door behoefte der rede, te oriënteeren, konde dan eerst plaats vinden, wanneer de ongenoegzaamheid van het laatfte middel, te weten, van eenig betoog, volkomenlijk was toegeftemd. De fcherpzinnige Man zoude dit, van zelven, hebben ingezien, en toegeftemd; indien hij langer geleefd, en zijn geest de buigzaamheid der jeugdlijke jaaren behouden had. Ondertusfchen, komt hem de lof toe, dat hij, met regt, den laatften toetfteen der gegrondheid van ons oordeel, allerwegen, in de rede alleen, en nergends elders, zogt: het zij dan, dat de rede, door inzigt, het zij alleenlijk door behoefte, en onderwerplijke maxime, in de keuze harer ftellingen geleid wordt. De rede, in derzelve laatften
ge«



32a VIII. Wat heet: zig in bet
gebruik, noemde hij het gemeene menfchen* verftand, of de algemeene rede der men~ fchen; om dat zij haar eigen redelijk belang, beftendiglijk, voor oogen heeft5 en, waarlijk, de mensch moet reeds uit het, hem natuurlijke, fpoor geraakt zijn, wanneer hij dit belang vergeet, en, uit bloote nieuwsgierig» heid, alleen om den kring van zijn weten (het moge noodzaaklijk zijn, of niet) te vcrgrooten, het voorwerplijke van zekere begrippen gaat naarvorfchem
NootAns is de uitdrukking i uitfpraak van de gezonde rede: altijd, eenigzins, dubbelzinnig, en fchijnt — of'een oordeel, uit 'doorzigt der rede (welk Mendelssohn , daar door, verkeerdlijk verftönd) — of (gelijk de aangehaalde fchrijver der Refultate de woorden neemt) een oordeel, uit ingeving* der rede, aanteduiden. Het is, daarom, noodig, dat wij aan deze bron der beöordeeling' een' anderen naam geven. Nu weet ik geen', die gefchikter is, dan den naam van een redegeloof. — Het is waar» elk geloof, zelfs het gefchiedkundige (historifche~) moet redelijk zijn; om dat de rede altijd de laatfte toefteen der waarheid is: maar een , eigenlijk zoo genoemd, en, hier, door ons bedoeld, redegeloof is zoodanig een, welk zig op geene andere data grondt, dan die
even



denken oriënteererii
even zoo in de zuivere rede liggen opgefloten. Gelooven nu ftaat over tegen weten, en is gelegen in een voor waar houden van 't eene of andere, op gronden, die wel onderwerplijk, maar niet voorwerplijk, in onze bewustheid» toereikende zijn. Houdt men iets voor waar, uit voorwerplijke gronden, doch welken in onze bewustheid niet toereiken; dan heeft, eigenlijk, flegts meenen plaats: en dit meenen kan, door aanvulling van zoortgelijke gronden, allengskens, een weten worden, Daartegen, wanneer de gronden, op welken wij iets voor waar houden, volgends hunnen aard, onderwerplijk, maar niet voorwerplijk gelden; zoo kan het geloof, door geen gebruik der rede, immer tot weten opklimmen. Het historifche geloof» bij voorbeeld, aangaande den dood van eeri' groot' Man, waar van eenige brieven berig* ten, kan een weten worden, als de Overheid den dood, de begraving, den uiterften wil, van dien Man openlijk vermeldt. Dus kan iemand, die nooit te Rome geweest is, egter zeggen : ik weet (en niet, blootlijk, ik geloof); dat 'er eene ftad Rome in de waereld zij. Maar het zuivere redegeloof kan, door alle natuurlijke data der rede, en der ervaring', te zamen genomen, nimmer in een weten veranderen; naardien de grond, hier, alleen onderwerplijk, dat is, eene noodzaakII. Deel. V lijke



$24 VIII. Wat heet: zig in het
lijke behoefte van onze rede is, en altijd blijven zal, om, naamlijk, het beftaan van een hoogfte Wezen flegts te onderftellen — niet te betoogen.
De behoefte der rede is, gelijk ik boven zeide, tweelediglijk te befchouwen, theoretisch en practisch. Ten aanzien van her. theoretifche gebruik der rede , zou deze behoefte niets anders zijn dan eene onderftelling der rede, die, fchoon eene bloote meening, egter, uit onderwerplijke gronden, toereikende is,wijl men nimmer een' anderen grond, buiten dezelven , verwachten kan, om gegeven uitwerk-, zelen te verklaaren, en de rede nogtans den een' of anderen grond van verklaring' vordert. Het redegeloof, daartegen, dat in de behoefte der rede, ten aanzien van haar practisch ge ■ bruik, gegrond is, kan men een postulaat der rede noemen: niet, als of, hier, eenipdoorzigt plaats hadde, welk aan de logifche vorderingen, ter verkrijginge van zekerheid, beandwoordde; maar dewijl dit voor waar houden, bij elk mensch, wiens hart zedenlijk goed gefteld is, wat den trap van vastheid betreft, niet onderdoet voor het weten, offchoon het, daar van, iri zoort, te eenemaal onderfcheiden zij. Want tot vastheid van het geloof behoort de bewustheid van deszelfs onveranderlijkheid. Nu kan men volkomenlijk
i
r



denken oriënt eer en* 325
lijk zeker zijn, dat niemand de ftelling: 'er is een God: ooit wederleggen kan. Het is, derhalve, met het redeloof anders gelegen, als met het historifche, waar bij het nog immer mooglijk blijft, dat bewijzen voor het tegendeel worden aangevoerd, en waar men zig dus altijd moet voorbehouden, zijne meening te veranderen, in geval men, in het vervolg, eene meerdere kennis van zaaken bekomt.
Een zuiver redegeloof is dus de wegwijzer» of het kompas, waar door de fpeeulative denkef zig, in het veld van bovenzinlijke voorwerpen, oriënteer en, en de mensch vari gemeene, maar tevens zedenlijk gezonde, rede zig zijnen weg, zoo in het theoretifche, als practifche, overëenkomftig met ■ het geheele oogmerk zijner beftemming', volkomenlijk, kari afteekenen. Ook is het dit redegeloof, dat elk ander geloof, ten aanzien van de religie, ja iedere openbaring', ten grondflage moet gelegd worden»
Het begrip van God, zelfs de overtuiging, aangaande zijn beftaan, kan alleenlijk flegts in de rede worden aangetroffen, en noch door zekere ingeving', noch door eenig megedeeld narigt, van hoe groot een gezag ook, noch door iets anders, dan onze eigen Y a ie-



32f5 VIII. Wat heet: zig in het
rede alleen, in onze ziel komen (*). We. dervaart mij eene onmiddellijke aanfchou» wing, van zulk eenen aard, als de Natuur, zoo verre ik die kenne, mij in 't'geheel niet kan leveren: dan moet egter een voorafgaand begrip van God ten rigtfnoer dienen, om mij te leeren, of deze verfchijning met ali' dat ' geen overëenftemme, wat tot het karakteristike eener Godheid verëischt wordt. Offchoon ik nu in 't geheel niet begrijpe, hoe het mooglijk zij, dat eenige verfchijning dat geen, welk zig flegts denken, maar nooit aanfehouwen Iaat, zelfs met opzigt op de hoedanigheid, zoude daarftellen; is, ten minften, zoo veel klaar genoeg, dat, om te beoordeelen, of dat God zij, wat mij verfchijnt en op mijn gevoel, innerlijk, of uiterlijk, werkt, ik zoodanig iets, aan 't begrip mijner rede, aangaande God, als aan een' toetfteen, beproeven moet; om te zien, niet of
dat
(*) Uit het geen dat de Wijsgeer hier zegt, kan men zien, hoe de vraag had moeten beandwoord worden, welke Teyler's Genootfchap.eenigen tijd geleden, voorHelde: „ kan men met grond beweeren, dat de men„ fchen, immer, alleen door middel hunner eigen rede, „ zonder behulp van eenig regtftreeksch, of meer on„ middellijk, godlijk onderwijs, tot de regte denkbeel„ den van God, en godlijke zaaken, zouden hebben „ kunnen komen?"
Uitgever,



denken oriënteeren. 327
dat verfchijnzel met mijn begrip volkomenlijk overëenkome, maar alleenlijk, of hetzel* ve ook tegen mijn begrip ftrijde. Doch gefield nu eens: ik konde, in 't geen zig, onmiddellijk, aan mij ontdekte, niets vinden, wat met dit begrip ftrijdt; dan nog zoude deze verfchijning, aanfchouwing, onmiddellijke openbaring, of met welk een' naam men zulk eene daarftelling mogt willen bellempelen, het beftaan van zoodanig een Wezen nimmer kunnen bewijzen, om dat het begrip van God, (zal het in 't zekere bepaald, en rigtig gevat worden), ten aanzien der grootte, oneindigheid vordert, ter onderfcheidinge van allen fchepzel; en 'er dus geene ervaring, of aanfchouwing, bij rnooglijkheid, met dat begrip, volmaaktlijk, kan overëenflemmen. Aangaande het beftaan eenes hoogden Wezens, kan derhalve niemand, door eenigerleie aanfchouwing', eerst overtuigd worden. Het redegeloof moet voorafgaan; en dan eerst zouden zekere verfchijnzels, of ontdekkingen, aanleiding kunnen geven tot onderzoek, of wij bevoegd zijn, om het geen tot ons fpreekt, of zig aan ons daarftelt, voor eene Godheid te houden, en, zo ja, ons geloof bevestigen (*).
Wan-
(*) Men zie den zesden brief van Reinhold, über die kantifche Philofophie. L B. Uitgever.
Y 3



Ja? VIII. Wat heet: zig in het
Wanneer men, derhalve, aan de rede, in zaaken, die het bovenzinlijke, gelijk, bij voorbeeld, God, en de toekomende wae* reld, betreffen, het haar toekomende regt, om eerst te fpreken, betwist; dan is eene wijde deur geopend voor dweperij, bijgeloof, ja zelfs voor atheisterij, Egter fchijnt, in den twist tusfchen Jakobi, en Mendelssohn , alles aangelegd tot het omverre ftooten —moet ik zeggen alleen van het doorzigt en de wetenfchap der rede? of ook zelfs — van het redegeloof, en tot het oprigten van een ander geloof, waar van • zig een ieder, naar zijn welgevallen, bedienen kan. Men zoude fchier befluiten, dat men het tegen het laatfte — het redegeloof —i bijzonder geladen heeft, wanneer men het fpinozistifche begrip van God , als het eenige begrip ziet voordragen, welk met alle de grondftellingen der rede overeenkomt, en nogtans, verwerpelijk is (*). Want, fchoon men, behoudends het -• • • ... , ;rgv
(*) Zommigen vinden in de Critiek der zuivere rede zaaden van het Spinozismus, Hoe is dit te begrijpen? De Critiek fniidt, immers, het Dogmatismus de vleugels, ten aanzien der kennis van het bovenzinlijke, geheeilijk, afs het Spinozismus, daar tegen, is hier in zoo dogmatisch, dat het, in (Irengheid van bewijs, zelfs voor den Wiskundigen niet wil onderdoen.
De



denken oriè'nteeren, 329
redegeloof, kunne to.eftaan, dat de fpeeulative rede zelfs niet eens in ftaat zij, de rnooglijkheid intezien van zulk een wezen, als wij
ons
.De Critiek bewijst, dat de tafel der zuivere verftandsbegrippen alle bouwftoffen des zuiveren denkens bevatten moet: het Spinozismus fpreekt van gedachten, die toch zelven denken, en dus van eene toevalligheid (accidens), die te gelijk op zig zelve, als onderwerp tfubject^, bellaat — een begrip, dat in ft menschlijke verftand geene plaats heeft, en zig in hetzelve ook met laat brengen. De Critiek toont, dat het, ter vastftel'ling' der rnooglijkheid van een door ons gedacht wezen, bij lang na, niet genoegzaam zij, dat 'er, in 't begrip van zoodanig een wezen, niets tegenftrijdigs gevonden worde (fchoon het dan, in geval van noodzaaklijkheid, geöorlofd blijve, deze rnooglijkheid aantenemen): het Spinozismus wendt voor, de onmooglijkheid van een wezen intezien, welks idi uit louter zuivere verftandsbegrippen beftaat, waar van men flegts alle voorwaarden der zinlijkheid heeft afgezonderd, waar in dus, nimmer, eene tegenftrijdigheid kan worden aangetroffen; en kan deze, boven alle grenzen gaande, aanmatiging, doorniers, hoe genoemd, onder fchraagen. Juist om deze reden, beweer ik, dat het Spinozismus tot dwepe. rij heen leidt. In tegendeel, is 'er niet een zeker middel, om alle dweperij, met wortel en takken, geheel uitteroeijen, buiten de bepaling der grenzen van het zuivere redevermogen — Een ander Geletterde vindt, in és Critiek, twiifelaiij, en in de critifche onderzoekin gen, eene zekere Drogredekunst (dialectica, fchijnlogica). Ondertusfchen, ftrekt de geheele Critiek, zoo, om alle twijfelarij, ten aanzien van den omvang onzer . ken.
Y 4



330 Vin, Wat heet: zig in het
ons God moeten voorftellen ; zoo kan het egter met geen gelooven, of voor waar houden, van eenig beftaan gerijmd vforden, dat de rede de onmooglijkheid van een voorwerp zou kunnen inzien, en, evenwel, uit andere bronnen, het werklijke beftaan van hetzelve kennen,
Mannen van uitgelezen geestkrachten, en onbekrompen gezindheden! ik vereer uwe talenten , en bemin uw menfchengevoel. Maar hebt Gij wel genoeg overlegd wat Gij doet, en waar op uwe aanvallen op de rede moeten nederkomen? Buiten twijfel, is het uw Wil, dat Vrijheid van denken ongekrenkt blijve voordduuren: want, zonder deze, zoude het zelfs met uwe vrije geniefprongen fpoedig gedaan zijn. Laat ons zien, hoe het
met
kennis van veren, wegtenemen, en iets zekers en bepaalds, in de plaats van het losfe en onzekere, te (lellen, als om de onvermijdelijke drogredekunst, waar mede de, anders dogmatisch gevoerde, zuivere rede zig zelve pleegt te verftn'kken, oprelosfen, en voor altijd te verdelgen. Even op dezelfde wijze, maakten het, voormaals, de nieuwe P/atonisten, die zig Electikers noemden. Hunne eigen grillen droegen zij eersx in de ouden fchrijvers, die zij verklaarden, over; en dan vonden zij, naderhand, hunne ftellingen (zeer natuurlijk!) bij de Ouden. — Ook, in dit opzigt, is *er niets nieuws onder de zon,



denhen oriënteer en. 331
met deze denkvrijheid, natuurlijker wijze, lopen moete, wanneer zulk eene manier van handelen, als Gij begint te volgen, algemeenlijk, de overhand neemt.
De vrijheid om te denken ftaat, in de eerfte plaats, over tegen den burgerlijken dwang. Het is waar, men zegt wel: de vrijheid om te [preken, of te fchrijven, maar geenzins de vrijheid om te denken, kan ons, door magt, of geweld, ontnomen worden. Doch, ik bid U, wat blijft 'er van onze vrijheid om te denken overig, wanneer wij niet denken konden, in gemeenfchap met anderen, aan wien wij onze, en die ons hunne, gedachten mededeelen? Eene uitwendige magt, die den menfchen de vrijheid ontrooft, om hunne gedachten, openlijk, medetedeelen, beneemt hun, m der daad, tevens, de vrijheid om te denken — het eenigfte kleinood, dat ons , bij alle burgerlijke lasten, nog overig blijft, en waar door alleen wij nog raad weten te fchaffen tegen alle het kwaad, welk dezen toeftand vergezelt.
De Vrijheid om te denken wordr, ten anderen, ook in dien zin genomen, dat tegen haar over fta gewetensdwang; wanneer , naamlijk, buiten allen uitwendig geweld, in Y 5 zaa-



332 VIII. Wat heet: zig in het
zaaken van religie, zekere burgers zig tot momboers, of voogden, over anderen opwerpen, en in plaats van bewijsgronden aantevoeren, en den mensch, daar door, redelijk te overtuigen, in tegendeel, door geloofsformulieren voortefchrijven, en daar bij het gevaar van eigen onderzoek voortewenden, alle beproeving der rede, door dien vroegen indruk op de gemoederen, weten te verbannen.
Ten derden, beduidt ook vrijheid, in het denken, de onderwerping der rede aan geene andere wetten, dan die zij zig zelve geeft: en hier tegen over ftaat de wetloosheid, of de maxime van een wetloos gebruik der rede, om, daar door, gelijk de genie waant, verder te kunnen zien, dan onder de beperking der wetten. Het natuurlijke gevolg hier van is, dat de rede, wanneer zij zig aan de wet, die zij zig zelve geeft, niet wil onderwerpen, zig dan onder het juk van die wetten buigen moet, die een ander haar voorfchrijft: want, zonder de eene of andere wet, kan volftrektlijk niets, zelfs niet de grootfte onzin, een' langen tijd , ftand houden. Het onvermijdelijke gevolg der gezegde wetloosheid, in het denken, is, derhalve, van dien aard, dat, daar door, eindelijk, de geheele vrijheid zelve, niet bij ongeluk,
maar



denhen oriënteeren'*
333
maar moedwilliglijk, verloren ga. — Eerst
— dit is fchier de gewoone gang van zaaken
— eerst fchept de genie groot behagen in hare koene fprongen, wijl zij zig nu ontdaan heeft van die banden, waar aan de rede haar te voren vast hield, en waar door zij haar beftierde. Vervolgends, betovert zij ook anderen, door magtfpreuken, en de inboezeming' van groote verwachtingen. Zij fchijnt zig nu, hoewel zij de taal der rede blijft fpreken,, op een' troon geplaatst te hebben, waar op de, immer langzaam voordgaande, rede een zoo groot figuur niet konde maaken. De alsdan aangenomen maxime: „ dat de rede tot de opperfte wetgeving niet gc~ fchikt zij:" noemen wij gewoone menfchen dweperij', doch, bij die Gunstlingen der goede Natuur, heet dezelve verlichting. Wijl het nu zeker is, dat de rede alleen zoodanige wetten kan voorfchrijven, die voor elk mensch geldig zijn , maar thands een iegelijk, volgends de infpraak der genie, zijne eigen bijzondere ingeving volgt; moet er, fpoediglijk, onder deze menfchen zelven, eene fpraakverwarring ontflaan: terwijl die inwendige ingevingen, aliengskens , tot zekere gebeurtenisfen, of uitwendige, daadzaaken , die door getuigenisfen bevestigd zijn, dat is, tot overleveringen leiden, en dezen, die, '\n den aanvang, uit veele anderen,



334
VIII. Wat heet: zig in het
eigendunklijk , gekozen werden , wederom , door den tijd, opgedrongen oirkonden (*) — met één woord, de algeheele onderwerping der rede onder eene en andere gebeurtenisfen, dat is, bijgeloof doen geboren worden, wijl dit zig ten minften nog voor eene wetlijke form fchikt, en, daar door tevens, Zig in een toeftand van rust, welken de mensch verlangt, brengen laat.
Naardien het der menschlijke rede eigen is, naar vrijheid te ftreeven, zoo moet, natuurlijker wijze , wanneer zij eenmaal hare kluisters verbroken heeft, het eerfte gebruik, welk zij van hare lang ontwende vrijheid maakt, ontaarden in misbruik , en vermetel vertrouwen op onafhangelijkheid hares vermogens van alle beperking — in overreding van de alleenheerfching' der fpeeulative rede, die niets aanneemt, dan het geen zig door voorwerplijke gronden, en dogmatifche'overtuiging, kan regtvaardigen, en all' het overige ftout weglogent. De maxime der onaf-
(*) Ik behoeve den Lezer, ter toelichtinge van dit gezegde des Hoogleeraars, de valfche openbaringen der Mohammedaanen, en andere Volken , noch de nietige overleveringen der Kerk van Rome, niet te her. inneren.
Uitgever.



denken oriënteefen. 335
af bangelijkheid van de rede, ten aanzien van hare eigen behoefte, (of de aftand, welken men doet van redegeloof) heet ongeloof. Ik meen niet een historisch , of gefchiedkundig, ongeloof; want dit kan men zig niet voorftellen, als opzetlijk, en dus als iets toerekenbaars: dewijl alle menfchen, zij mogen willen, of niet, aan eene daadzaak, die, op eene genoegzaame wijze, bevestigd en bewaarheid is , even zoo goed gelooven , als zij een wiskundig betoog aannemen. Maar ik fpreek hier van een ongeloof der rede een hagchelijke toeftand van het menschlijke gemoed, welke aan de zedenlijke wetten eefst alle drijfvederlijke kracht op het hart, en, daar na, door den tijd, aan dezelven alle gezag ontneemt, en welke die denkwijze voordbrengt, die men, eigenlijk, vrijgeesterij noemt, dat is, de grondftelling, om in 't geheel geen' pligt meer te erkennen. Hier mengt zig dan de Overheid in het fpel,. ten einde 'er, zelfs in burgerlijke aangelegenheden, niet de grootfie wanörder ontfia; en, daar het gereedfte en nadruklijkfte middel voor hare oogmerken het beste is, zoo vernietigt zij de vrijheid van denken, en onderwerpt deze, even gelijk andere be-J roepen, aan de verordeningen van het Land. Aldus verftoort de vrijheid in het denken, wanneer deze, geheel onafhankelijk van de
wet-



336 VIII. Wat heet: zig in het
wetten der rede, wil te werk gaan, ten laatften, zig zelve.
Vrienden van het Menschdom, en van alles, wat aan hetzelve het heiligfte is! neemt vrijelijk a-m, het geen U, na zorgvuldige en opregte beproeving, het gcloofwaardigfte toe< fchijnr, het moge d adzaaken , of gronden der rede zijn: alleenlijk ontftrijdt tog aan de rede haar grootfte voorregt op deze aarde niet — dit, naamlijk, dat zij alleen de laatfte toetfteen der waarheid zij (*). Wendt
Gij,
(*) Zelfsdenken heet den laatften, of opperden, toetfteen der waarheid in zig zelven, dat is, in zijne eigen rede, zoeken; en de maxime, in alles zelve te denken, hee: verlichting. Hier toe behoort zoo veel niet, als die genen zig inbeelden, die de verlichting in rijkdom aan veelerleie kennis doen beftaan. Zij is, veel eer, eene ontkennende grondfteHing, in 't gebruik des kenvermogens. Hij, die aan kennis fchatrijfc is , die zelfde is, dikwijls, in 't gebruik daar van het minst verlicht Zig van zijne eigen rede te bedienen beteek ent niets meer, dan, bij alles, wat men wil aannemen, zig zelven aftevragen, of men het wel doenlijk vinde, den grond, op welken men iets aanneemt, of ook den regel, die, uit het geen mer. aanneemt, volgen moet, tot eene algemeene grondftelling van zijn eigen redegebruik te maaken. Deze proeve kan een ieder met zig zelven doen — en, in dat geval, zal hij bijgeloof en dweperij fpoediglijk zien verdwijnen, offchoon zijne kennis bij verre niet
toe-



denken oriè'nteeren.. 33?
Gij , in tegendeel, uwe pogingen aan tet ondermijning' van het oppergezag der rede, weet dan, dat Gij, dezer uwer vrijheid onwaardig, dezelve ook zekerlijk zult boeten, en, daar door, niet alleen u zelven, maar ook het fchuldloos gedeelte uwer medemenfchen zult geftraft zien, die anders wel gezind zouden geweest zijn, om zig van hunne vrijheid, wetmatiglijk, en, derhalve, ook doelmatiglijk, ten besten der Waereld, te bedienen.
toereike, om deze beiden, uit voorwerplijke gronden, te wederleggen: want hij bedient zig alleenlijk van de maxime, om de rede te laten werken, en haar zig zelve ongefchonden te doen bewaaren. Verlichting , in enkele onderwerpen, door de opvoeding, te grondvesten, is dus geheel niet moeilijk: men heeft flegts vroeg te beginnen met de jonge menfchen aan de gezegde opmerking te gewennen. Maar een' leeftijd , of een geflacht van menfchen, te verlichten —voorwaar, dat is een werk van langen adem: want 'er zijn veele uiterlijke beletzelen, door welken deze wijze van opvoeding' der Volken, deels verboden, deels bezwaarlijk gemaakt wordt.
cx.



'338 IX.
KANT en FICHTE,
Beiden Priesters der Waarheid.
(Sane illi inter fe congruunt concorditer.)
Peautus, in CurcuL
'Wanneer men aan de herhaalde uitfpraSken van zommige menfchen geloof flaatj' dan zoude de glans der Critiek van den wijsgeerigen Kant nu te eenemaal verdoofd zijn geworden, door het, naderhand verfchenen, licht van Fichte's Grundlage der gefammten Wisfenfchaf'tsUhre — een Boek, welk op 'sMahs fchrift: über den Begriff" der Wisfenfchaftslehre, oder der fogenannten Philofophie: fpoediglijk gevolgd is — en de wijsgeerte van den laatften zoude dan den veeljarigen arbeid des eerften, zo al niet geheel ontbeerelijk gemaakt en verdrongen, ten minften, voor een groot gedeelte, van des» zelfs waarde beroofd hebben.
Zoo beuzelen oppervlakkige menfchen, onder onze Nabuuren; en de weêrklank van dit hun geklap begint ook hier te land gehoord te worden, en den denkenden Onderzoeker lastig te zijn: te meer, wijl kleine
gees-



!X. KantenFichtè^beid.Priest.derWaarh. 339
geesten, die, ambtshalve, met den gang def Wijsgeerte zig wel , eenigzins, dienden te bemoeijen, en nogtans, door gemaklijkheid, Of vooroordeel, daar toe, tof dus verre, nieC befluiten wilden, dezen opgedrongen waan te baat nemen, om zig zelven, en anderen, van de lastige moeite te ontdaan, om zig op het onderzoek eener Wijsgeerte toeteleggen, die, hoewel zij met den naam van oorfpronglijk nieuw prijke, egter, even als hare voorgangfters, zoo men wil, fchier elk eene nieuwe maan, eene nieuwe gedaante aanneemt, en, even hier door, het losfe en wankele haref grondflagen, duidelijk genoeg, aan den dag legt.
Ter ltuking* vart dit kwaad, geftigt' doof menfchen, die, even als de Farizeeuwen, in het Euangeli, zelven in V rijk der waarheid niet ingaan, en de genen, die zouden willen ingaan, verhinderen, oordeel ik het nuttig , den Lezeren vart dit Magazijn, fchoon met de leer van Fichté rtog weinig bekend , bij voorraad ,* egter, de ovèrëenkomst dier leef met die van Kant , iri weêrwil der fchijnbaare ftrijdigheid, of ten minften ongelijkheid, kortlijk voorteftellen.
Ik zal uit de natuur der kanüfche Critiek geen bewijs ontleenen, gelijk ik zoude kunnen II. Deel. 7, doen,



34° IX. Kant en Fiche,
doen, om te toonen, dat geen waar Wijsgeer immer een' anderen grondflag leggen kan, dan het geen nu door Kant gelegdf is. Even min zal ik mij op Fichte's uitfpraak zelve beroepen , wanneer hij zijn zameriftel een echt doorgevoerd criticismus noemt (*). Keen! ik wil liever beginnen, met den Lezer in het onderfcheiden i ftandpunt van beide de genoemde Mannen te verplaatzen, <pni hem dan, daar uit, het verfchil der methode, welke ieder hunner, volgends zijn bij» zonder oogmerk, moest in acht nemen, duidelijk te doen bevroeden.
Herhalingen zijn lastig. Ik zal, daarqm, ter vermijding' van dezelven, den Lezer verzoeken, dat hij zig herinnere, of nafla,Thet geen ik, te voren (f), aangaande den ftaat der Wijsgeerte, tot op den tijd van Kant's Critiek,. gefchreven heb. Het mangelde , zeker, aan geene zeer uit één lopende ftelzels, door den naarvorfchenden geest van zeer fcherpzinnige mannen, fchranderlijk, uitgedacht. Doch niet een van dezen koude eenen rustigen doordenker, die én voor- de behoeften des verftands, of der theoretifche craiisfisTtoofw TiU.-h ; tüh.1 «(;&£.-:. $J8
(*) Op het einde der Voorrede zijner Wiifenfchafts* lekre.' f. 12. (I) Magazijn. I D. bï. 1—34, 105.



btidek Priesters der baarheid. 34S
rede, én voor die der practifche rede, té gelijk zorgt, alleszins, te vreden ftellen. De mensch is niet eeniglijk denkef, maar^ daarënboven, een zedenlijk wezen, en heeft, als zoodanig» zijne eifchen» die hij niet kari opgeven, zonder met zig zelven in ftrijd té geraakem De Wijsgeer zoekt een zamenftel^ dat hem» als denker eri zedenlijk wezen, be« vredigt. In de eerstgenoemde betrekking, zoekt hij de grootfte eenheid, niet zoodanig eene, welkë uit bloote onderftellingeri zamenhangt, cn konftiglijk is uitgedacht: maar eené eenheid, die zig ftrenglijk laat bewijzen, en in de Natuur gegrond is. De eenheid, öndertüsfchen, welke in de, voor handert zijnde j ftelzels heerschte» was niet eene natuurlijke, maar eene konstmatige, om welke te bewerken, de ledige plaatzen met allerleie onderftellingen waren aangevuld. Alle ftelzels hadden dit zwak; het eene egter meer, dart het andere. Het minst, in dit opzigt, berispelijke was dat van den grooten Spinoza^ dien koelbloedigeri Denker, dien weinigen gelezen, zeer weinigen verftaan, zeef veelert verketterd» en op hunne Wijzen Wedeflegd hebben! Van hier» dat veele denkers» met des Cartes beginnende, ongevoelig tot MaLeb^ anche» en vart dezen tot Leibnitz overgelopen, eindelijk (hoewel zij het niet alleri voor de waereld wilden weten) bij dezeri Z 3 fchran-



1
IX. Kant en Fichte,
iranderen Schepper der ftrengfte eenheid ;ven ftilftaan, en hem, in 'c heimlijke, de nd van broederfchap toereikten. Dan, hoe er dit ftelzel zig, ten opzigte der eenheid i het verftand, aanprijze, bevredigt het eg■ den Wijsgeer, die meer dan blootlijk nker is en zijn moet, flegts ten halve, om t hetzelve den eisch der rede, in haren ntfchen omvang, niet voldoet.
Waar- vind ik dan, zeide de Wijsheidiend, een zamenftel , dat den geheelen :nsch te vreden ftelt, dat is, zoodanig n, dat de aanfpraaken der rede geheel laat lden, en tevens, met de hoogfte fystema"che eenheid, zig, in zig zelven, van vort, voleindigt? Zoo lang dit niet gevonn is, en 'er tusfchen verftand en rede — n denkenden en den zedenlijken mensch ftrijd plaats heeft, kan geen waar Wijser rusten. Magtfpreuken en gezag komen :r niet te pas. Wel aan! dat ik mijne ein krachten beproeve, en, met wegwerping' n alle ftelzels der zoo genaamde Wijsgeei, zelve trachte raadzels te ontknoopen, ; mij zoo zeer beangftigen: Maar ach! üme's twijfelgeest overvalt, en verwart mij, i :nieuw. Zelfs ten aanzien der ervaring', id ik helaas! geene proefhoudende zekerid. Wat wil ik dan Yorfcben naar het
geea



beiden Priesters der Waarheid. 343
geen buiten de grenzen van deze gelegen is! Misfchien ftreeve ik naar iets, dat ik nimmer bereiken kan. Weg dogmatismus, van welk eene fchool het zij! Hier, bij dit punt wil ik beginnen. Ik wil weten, wat ik kunne, hoe verre mijn kenvermogen reike, waar ik, in mijn onderzoek, moete ophouden. Eer ik nog één' dogmatifchen ftap waage, wil ik eerst regt met mij zelven bekend worden.
Hiek is het nu, dat het criticismus van Kant, welk tegen allen voorbarig dogmatismus, of, gelijk Mellin het noemt (*), tegen de dogmatistifche methode, overftaat, zijnen aanvang neemt. Van waar toch het onlogenbaar onderfcheid tusfchen de deelen, die mijne kennis uitmaaken? Immers, kleeft zommigen mijner begrippen en oordeelen iets noodzaaklijks en algemeens aan: zoo dat ik dezelven, als wetten, aan elk ander
mensch
(*) Om dat 'er ook een critisch dogmatismus is 9 en de zuivere kennis der rede, als wetenfchap, dogmatisch wezen moet, dat is, wctenfchaplijk behandeid worden, daarom flant Mellin voor, Encyclop. fför~ terb. der crit. Philof. op het woord dogmatisch, om tegen de critifche methode niet de dogmatifchc, maarde dogmatistifche overtezetten. Gevaar van misverftand en verwarring, door dubbelzinnigheid, doet den voorflag goedkeuren.
z s



§44 Kant en Piekte,
mensch fchrjne te mogen voorfehrijven: andere oordeelen, daartegen, komen mij voor toevallig te zijn, Hoe is dit mooglijk ? Kan dan mijne rede de noodzaaklijkheid van zommigen begrippen, b. y, van oorzaak en gewrogt, van voren, inzien? Zo neen: dan is de ervaring zelve niet meer zeker, en de hoogfte wijsgeerte de belagchelijkite iedelheid. —> Aan zulk eenen Twijfelaar biedt Kakt zijne hulp , door de ontleding van het menschlijke kenvermogen, en de eigenaardige bepaling van den' omvang, en het gebruik, van elk van deszelfs deelen, zinlijkheid, verftand, en rede. Ja, zommigen van onze begrippen en oordeelen zijn volftrekt noodzaaklijk, niet afhangelijk van de ervaring, noch, derhalve, uit deze bron gefchept; maar geheel van" voren gegeven, alle ervaring voorafgaande, en dezelve, in hare rnooglijkheid en zekerheid, begrondende. Hier toe behooren de formen van ons denken, en die van ons, aanfehouwen, welken ons, als zoo veele noodzaaklijke wetten, door de natuur van ons vermogen zelve, gegeven zijn, en uk deze zuivere bron alleen voordvloeijen, zonder nog, eenigzins» met de ervaring vermengd, te zijn.
Maar hoe komen wij aan deze wemen? Waarom noemen wij dezeiyen de onzen?
wat



beiden Priesters der Waarheid. 345
wat geêfc u en mij regt, om van uwe, of mijne, formen .en wetten des aanfchouwens en des denkens te fpreken? Het befluit, uit het noodzaaklijke en algemeene , .tot het van voren gegeven zijn, getrokkenj wordt door de rede volkomenlijk goedgekeurd, als eene identifche ftelling: maar keurt zij het befluit, van het van voren gegeven zijn, tot het u, of mij, gegeven zijn, eensgelijks, even goed? Gelijk het kenmerk van het noodzaaklijke identisch is met het van voren gegeven: is. niet ook zoo.het toevallige identisch met het geen van agteren is? Gelijk wij het noodzaaklijke, als van voren, denken moeten: moeten wij niet ook zoo het werklijke (dat van agteren is) als toevallig denken? Wat regtvaardigt dan de fynthetifchë ftelling: die wetten zijn van voren gegeven _ derhalve, zijn het mijne wet. ten?" Zegt Gij: wat van voren gegeven is, dat moet in mij gegeven zijn, als daadzaak mijner bewustheid? Goed! maar dan verlangt de Wijsgeer de afleiding dezer bewustheid, in haren oorfprong, intezien. Dezelve moet dus, als daadhandeling, in ieder mensch, getoond worden. Het mijne, het zijne, moet, ten aanzien van alle die formen, onmiddellijk blijken, en geenzins overblijven, om het, door bewustheid, als eene gegeven daadzaak , bij wijze van vordering
z 4 .Q>w



34»" IX. Kant én Fichtei
{postulaat"), te onderftellen. Gelijk fcfg van de gedachten, geen overgang is, tot de voorwerpen der zinnenwaereld, die gedacht worden: zoo is 'er ook geen overgang, van de gedachten , tot het ik: want én die voorwerpen, én het ik liggen beiden buiten de gedachten. De Wijsgeer, derhalve, die iets, als het mijne (dat aan mij toebehoort), wil verdedigen, moet zulk een 'punt kiezen, waar op ik mij, bij ingefpannen denken, onmiddellijk, kan bewust worden, dat het waarlijk het mijne is, en tot mijn ik hehoort.
Hier ftaan wij nu, Lezer! aan de grenzen der Wijsgeerte van Fichte — de Wijsgeerte van ik, en niet — ik. Wilt Gij intreden (en waarom zoudt Gij niet, zo Gij denkkracht genoeg hebt? Meenig een heeft genoeg, zonder het zelve te weten, om dat hij het nooit beproefd heeft. Meenig een j beproefde het nimmer, om dat hij niet durfde. Hij durfde niet, om dat zijne leidslieden hem voor onmondig verklaarden, fchoon hij lang mondig was, volgends de uitfprrak der rede. De hoofdzaak dezer voordgezette critifche Wijsgeerte is niet buiten — maar bin~ nen in — u: zij betreft uw eigen ik.) — Wilt Gij dan, zeg ik, intreden; lees 's Mans tVisfenfchaftslehre, of, zo misfchien deze U
niet



leiden Priesters der Waarheid. $47
niet duidelijk genoeg zij, het geen Fr. Mur* hard, in het deutfche Monatfchrift (*), daar over, gefchreven heeft, of, nog liever, het, in dit lopende jaar uitgekomen, kleine boekske vsn den fchranderen C. L. Reinhoed , über die Paradoxiën -der neuesten Philofophie,
Mijn oogmerk, in dit fchrift, is flegts, om zoo veel te zeggen, als noodig is, om den Lezer het ftandpunt aantewijzen, welk Kant en fichte, elk, onderfcheidelijk, voor zig gekozen hebben. Hier uit laat zig het verfchil der methoden van beiden, gemaklijk, afleiden. Kant , de Vader der Critiek, koos zig, fchoon hij het ftandpunt van Fichte zeer.wel zag, egter, om gewigtige redenen, het ftandpunt des voorftellens, waar het voorgeftelde voorwerp is, en, als ware het, voor het oog van den philofopheerenden opmerker ligt: Fichte koos een punt, dat nog hooger, ja het hoogst mooglijk van allen, lag, naamlijk dat des reflecteerens, of cpmerkens, op de allerëerfte daad .des denkens, dat is, op het begin van het oorfpronglijke handelen des menschlijken geestes, te midden van het handelen, waar dus nog geen voorwerp plaats heeft, maar flegts
in
(*) 1798. Octob. Novcmb. Decemb.
Z 5



34$ IX. Kant en Fichte,
in den opmerker, en in het opmerken zelven, onderwerplijk, gelegen is. Kant konde, en moest dus, volgends *ijn gekozen ftandpunt, den opmerker de voorwerpen, als gegeven, dat is, in zoo verre, meer op eene lijdelijke wijze, doen opvatten; want de wetten des denkens, en de formen des aanfchouwens ftelt hij, naar het kenteeken des noodzaaklijken en algemeenen, voor, als van voren gegeven: Fichte, daartegen, doet zijn' Philofooph geheel in zig zelven keeren, daar, op het oorfpronglijke handelen des • denkens letten, zelven de voorwerpen, door eigen werkzaamheid, of daadhandeling 3 voor dhr engen, en de handelingen, in derzelver onderwerplijke voordbrenging', opvatten. — Duidelijker kan ik het, tot nog toe, mijn' Lezer niet zeggen. Misfchien geeft hem, het geen ik nu laat volgen, nog eenig meerder' licht. Zo niet; dan troost ik mij met het gedachte, waar mede zig de Schrijver van het tweede boek der Machabeen troostte (*).
Om, gelijk Fichte doet, van de allerëerfte daad des denkens, die het voorftellen nog voorgaat, te beginnen, en, het geen in die
daad
(*) XV. 39-



heiden Priesters der Waarheid. $49
daad plaats heeft, optevatten, moet de denker eene dubbele daad ondernemen, en, dooi de grootfte vrijheid des geestes, zig niet alleen van de voorftelling' aller uitwendige, maar ook aller inwendige, voorwerpen geheel losmaakende, de handelingen des denkens zig vertegenwoordigen, en tevens, midden in dat handelen , op deze werkzaame handelingen zelven, > met ingefpannen aandacht, letten. Hij moet dus voorwerp, en onderwerp — het opgemerkt wordende, en het opmerkende —« te zamen zijn. De draaien zijner zelfwerkzaamheid moeten, om zoo te zeggen, breken, naar buiten lopen, en te gelijk, wederom, zig in zig zelven verzamelen. Dit is, volgends de methode van Kant, eigenlijk, niet noodig, wijl hij de formen des aanfehouwens en denkens, als van vorken gegeven voorwerpen, ftelt. Maar Fichte kan niet anders, om dat hij niets, als gegeven, aannemen , maar zelve alles fcheppen wil; ten einde, daar door, reden te geven, waarom die formen de mijnen, de uwen, zijn, en in het onmiddellijkfte verband met het vermogen van voorftellen ftaan. Naar de methode van Kant, moet de denker zijne oogen voor dc waereld, die buiten hem ligt , fluiten, in zig zelven keeren, de formen, volgends welken hij aanfehouwt en denkt (mag ik zoo (preken?) de revue laten pasfeeren,
en,



35ö ' IX. Kant en Fichte,
en, op die wijze, alles, wat in zijn vermo. gen van voorftellen is, ontwikkelen, en bepaalen. Klim nu nog ééne fport hooger, zegt Fichte, en fluit uwe oogen niet alleen voor de buitenwaereld, maar ook voor de voorwerpen des voorflellcns , uwe eigen denkformen; om de eerfte denkdaad te befpieden, en het denken, in het denken, optevatten. Dit kunt Gij doen, ö Wijsgeer! want, eer Gij u de formen des oordeelens, waar uit gij de oorfpronglijke formen des verftands afleidt, kunt voorftellen, moet gij reeds gedacht hebben. Denken is eerder, dan zig dit denken voorftellen. De methode, die op het denken zelven reflecteert, moet dus die methode voorafgaan, welke van het voorgeftelde denken, als voorwerp, de wetten, en de oorfpronglijke handelwijzen des geestes aftrekt. Wel aan! dit oorfpronglijke denken, deze eerfte gronddaad van alles, dit zelfsbewuste ik denk — dit is het, waar op gij reflecteer en moet, op dat, alzo, het ik, dat opmerkt, en het ik, dat opgemerkt wordt, volkomenlijk, één worde. Dus moet Gij met — en in — u zelven philofopheeren, en uw werkzaam voordbrengend vermogen der verbeelding' uitoefenen, door handelingen des geestes, vrijelijk, aantevangen, en, in het handelen^ op hetzelve, in den geest, te letten, en de voordbrengzels te
vat«



beiden Priesters der Waarheid. 351
vatten. Schep zoo geheel zelve uwe eigen waereld; verwijder uit uw' geest alle voorwerpen, niet alleen die tot de waereld, buiten u, behooren, maar ook de formen, als voorwerpen, die, van voren-, in u zouden gegeven zijn, laat alles, form en ftof, te gader , onderwerplijk, als handeling, en handelend, uit u zelven uitgaan.
Ik voeg hier, eindelijk, eene aanmerking van Fichte bij, die hij zelve, ten befluite zijner Grundrisf des Eigenthümlichen der Wisfenfchaftslehre, in Rükficht auf das theoretifchen Vermogen, dus voordek: „ Kant gaat, in de Critiek der zuivere rede, van dat punt der reflectie uit, op het welk tijd, ruimte, en eene menigvuldigheid der aanfchouwing' gegeven, in het ik, en voor het ik, reeds voor handen zijn. Wij, daartegen, hebben dezelven van voren afgeleid, en nu zijn zij in het ik voor handen. Het eigendomlij ke der IVetenfchapsleer, in opzigt op de 'theorie, is daar uit merkbaar, En thands zetten wij onzen Lezer juist bij dat punt neder, waar Kant hem opneemt."
Dit acht ik, voor deze maal, genoeg om den Lezer, van dit Magazijn op den weg te helpen, in 'de regte beöordeeling' van het onderfcheiden ftandpunt, en het, daar uit
fpruï-



35a IX. Kant én Fichte,
fpruitendéj verfchil der methode van Kant en Fichte. — In den grónd nogtans zijri beiden het eens* en moeten het, noodzaaklijk , eens zijn, fchoon zij eene, naar hun onderfcheiden ftandpunt, verfchillende methode volgen. Zij zijn het beiden eens, ook daar, waar men, naar het uiterlijke aanziente oordeelen, zeggen zou, dat zij van eikanderen verfchillen.
Naar de kantifche methode < bij voorbeeld, zoude men, volgends den eerlten opflag, kunnen zeggen, komen de formen des denkens en aanfchouwèns voor, als vdn voren gegeven, en, in dit opzigt, als rustende, werklijk reeds beftaande, van het vermot gen, waar toe dezelven behooren, geifoleerd, en door dat vermogen opgenomen t als iets dat blijft. De vermogens zelven ftaan, zoo het fehijrit, naast elkander, het «ene aan het andere ondergeschikt. De mensen komt, hier, in zoo verre lijdelijk voor, als hij flegts te letten heeft op het geen , welk als reeds zijnde, en vast ftaande, gefield wordt, om hetzelve te ontleeden en te bepaalen. — In de Wetenfchapsleer van Fichte,- is werkzaamheid, yoordbrenging, lijden, doert — alles één en het zelfde. Hier wordt alles, in de oorfprong-



beiden Priesters der Waarheid, 353
fpronglijke fynthefis des denkens, door reflectie , opgevat in zijne werkdadigheid, en eenheid, Deze gantfche methode gaat, volgends de betrekking,, in welke alle fynihefett en antithefen .tot de hoogfte eenheid doorgevoerd, en als oorfpronglijke wijzen van handelen, wijsgeerigüjk, worden voorgefteld. Dezelve vordert de volftrektfte zelfwerkzaamheid, om in — en met —- zig zelven te philofopheercn, de eerfte denkdaad, in het denken, te vatten, op dezelve te reftectee. ren, met los te laten, eer men op het punt van 't critifche idealismus, van zelven , t'huis komt. Van het begin, tot het einde, is de mensch hier zelfdadig, levendig, krachtig. Niets vindt hij: alles fchept hij, form en ftof tevens, Niets komt het ik toe, dan het geen het ik in zig zelven zet (*).
Hoe groot nu dit verfchil ook moge' fchijnen te wezen, beweer ik egter, dat hetzelve, nader befchouwd, verdwijnt, en eeniglijk op eene verfcheidenheid der methode ne-
der-
(*) Ik is, bij Ficijte , de zig zelve denkende vrijheid. Maar waarom noemt hij deze vrijheid ik, en ftelt dus. het ik, als beginzel aller wijsgeerte, voor? Zoo fchijnt men te kunnen vraagen. Zie Reinhold , üier die Paradoxiën der neuesten Philofophie. li 36.



354 Kam en Fichte,
derkomt. Immers, wordt dat rustende, daf voorge/Ielde, dat geifoteerde, werkdadigheid, voordbrenging, eenheid, zoo haast de oor* fpronglijke fynthefis, of verbinding der voor* fteliingen, in het oorfpronglijke handelen •wordt opgevat; en, omgekeerd, wordt dat voordbrengende, werkdadige, wederom, lijdend, rustend — vast [taande form, zoo haast de oorfpronglijke fynthefts aan iets, dat voorgefteld wordt, dat is, aan eenig voorwerp, om zoo te fpreken, wordt vast ge* maakt. Kant en Fichte zouden, derhalve, elkanders methode kunnen overnemen , en altans de waarheid van elkanders flotfommen (refultaaten) moeten toeftemmen, • Ook heeft Fichte dit werklijk gedaan, door den Lezer, gelijk hij zegt,, bij dat punt nedertezetten, waar Kant hem opneemt.
De groote Uitvinder der Critiek, wiens naam door waare Wijsgecren, nimmer, dart met diepen eerbied zal genoemd worden, en wiens voorlopige critifche arbeid, met de daar op gemaakte aanmerkingen van de fcherpzinnigfte Twijfelaars, inzonderheid van den fchrijver, die zig Anfsidemus noemt, en van Maimon, de geboorte der Wetenfhapsleer, in het brein van Fichte veroorzaakt heeft — deze groote Man, zeg ik, heeft,
hier



beiden Priesters der Waarheid. 355
hier en daar, in zijne Werken, genoegzaame wenken gegeven, wat 'er nu, verder, moeste gedaan worden. Men herinnere zig flegts het einde zijner Methodenlehre. De fchran* dere Fichte erkent dit zelve, edelmoediglijk (*), en verëert, op veelvuldige plaatfen van zijne fchriften, den, voor alle denkers, eeuwiglijk Verëerenswaardigen, dien hij, in zijne manlijke krachtfpraak , ergends (t), eenen der verheven/ie Vertegenwoordigers van den menschlijken geest noemt. „ Ik „ ben, zegt hij op eene andere plaats (§), „ inniglijk overtuigd, dat geen menschlijk „ verftand verder kan voorddringen, dan tot „ de grenzen, aan welken Kant, vooral in „ de Critiek der Oordeelskracht, geftaan „ heeft. — Ik weet het, dat ik nimmer iets „ zal kunnen zeggen, waar op Kant niet „ reeds, onmiddellijk of middellijk , klaarer of donkerer, gewezen heeft." In een Journaal (**), welk Fichte met Nietham-
mer
(*) In de Voorrede vóór de eerfte uitgave zijnes Boeks: ubef den Be grif der Wisfenfchaft%lehre, oder der fogenannten Philofophie, en elders.
(t) Grundlage des Naturrechts, nach Trincipitn der Wisfenfchaftslehre. f. 13.
(5) In de zoo even aangehaalde Voorrede, f. 5.
(*•) Philofophifchet Journal einer Gefellfchaft Teut» fcher Gelehrten. Jahrgang 1797.
II. Deel. Aa



356 ix. Kant en Fichte,
mer uitgeeft, voert hij, uit Kant's Critiek, verfcheiden plaatfen aan , waar in de kiem van het geen hij wetenfchapsleer, of wetenfchap aller wetenfchappen, noemt, voor doordenkers, duidelijk te zien is. Onder anderen beroept hij zig op de volgende zeer merkwaardige woorden van Kant, uit deszelfs Critiek der zuivere rede, waar deze zegt O): „ Het ik denk moet alle mijne „ voorftellingen kunnen begeleiden; want „ anders zoude 'er in mij iets worden voor„ gefield, welk geheel niet konde gedacht „ worden, dat is, met andere woorden, de „ voorftelling zoude, of onmooglijk, of al„ tans voor mij niets zijn. Die voorftelling „ nu, welke vóór alle denken gegeven zijn „ kan, heet aanfchouwing. Alle het menifM vuldige der aanfchouwing' heeft, derhal„ ve , eene noodzaaklijke betrekking tot het „ ik denk, in hetzelfde onderwerp, waarin „ dit menigvuldige wordt aangetroffen. De,, ze voorftelling is eene daad van fponta„ neiteit, dat is, kan niet worden gehouden „ tot de zinlijkheid te behooren. Ik noem „ dezelve de zuivere apperceptie, om ze „ van de empirifche te onderfcheiden , of „ ook de oorfpronglijke apperceptie, wijl
»> 4ï
(*) 5 16. f. 131. 132.



heiden Priesters der Waarheid. 357
zij dat zelfbewustzijn is, welk, terwijl het „ de voorftelling ik denk, die alle anderen „ moet kunnen vergezellen, en in allen be„ wustzijn een en hetzelfde is, vpordbrengt, „ van geene voorftelling verder kan begeleid „ worden. De eenheid van dezelve noem ik „ ook de transfcendentaale eenheid van het „ zelfsbewustzijn , om de rnooglijkheid der „ kennis van voren uit dezelve te kennen „ te geven." Na eenige ophelderende aanmerkingen , over deze plaats, gemaakt te hebben, zegt Fichte eindlijk: „ Hier vinden „ wij dus, bij Kant, bepaaldlijk, het beprip van het zuivere ik , juist zoo, als de W?„ tenfchapsleer hetzelve voorftelt." Ja zeker ! Dit moet ieder toeftemmen, die Kant's ontleding van het verftand regt gevat heeft, en op deszelfs transfcendentaale afleiding der categorien let. 'sMans meening is duidelijk genoeg uitgedrukt. Immers leert hij, met zoo veele woorden, „ dat de oorfpronglijke apperceptie dat bewustzijn is, welk de voorftelling: ik denk: voordbrengt, en dat alle oorfpronglijke handelingen en wetten des verftands niets anders zijn kunnen, dan handelingen en'wetten van deze, zig, als ware het, in zig zelve concentreerende, apperceptie" Wanneer, derhalve, de apperceptie, als het hoogfte punt der kennis, en de categoriè'n, als de opperfte beginzels, welken niet verder Aa a kun-



358
IX. Kant en Fichte,
kunnen afgeleid worden, bij Kant, voorkomen; zoo is het klaar, dat, daar door, alleen bedoeld wordt, dat dezelven niets anders zijn, dan handelwijzen des, zig als zoodanig bewijzenden, transfcendentaalen bewustzijns, die, als zelfsgedachte wijzen (mo* di~) der apperceptie, in de fynthefis begrepen zijn.
Het is niet in de Critiek alleen , maar ook in een veel vroeger Schrift, welk nu reeds bijna dertig jaaren in de waereld is geweest, dat Kant op dat geen duidelijk heen wees, wat nu Fichte, breedvoeriglijk, ontwikkeld, en fystematisch geordend heeft. In eene Verhandeling, naamlijk, van het jaar 1770, de mundi. fenfibilis atque intelligibilis formd et principiis, fchreef hij reeds, met opzigt op de formen der zinlijke aanfchouwing', tijd en ruimte: „ uterque conceptus acquifïtus est ab ipfd mentis actione, fecundum perpetuas leges [enfa fua coördinante;" en, ten aanzien der denkwetten: „ conceptus funt non quaerendi in fenfibus, fed in ipfd na* turd intellectüs puri, e legibus menti inft~ tis, attendendo ad ejus actiones, occaftone experientiae, abftracti, adeoque acquifiti:\ Toont hij niet, hier mede , aan, dat de handeling des gemoeds, en tevens de wet, volgend* welke wij daar in te werk gaan, beiden, door
re*



beiden Priesters der Waarheid. 359
reflectie (attendendo) opgevat, en dat, derhalve, het punt der voordbrenging' en verkrijging' van die voorftellingen , dat is, het oorfpronglijke, zelve gedacht wordt ? Hij kende dus, reeds toen, de geboorte der fynthefis, zoo goed, als, naderhand, wanneer hij, in zijne Critiek, van de transfcendentaale verklaring der ruimte en des tijds, en van de transfcendentaale afleiding der categorien fpreekt.
Fichte , ondertusfchen, daar hij zijn ftandpunt hooger nam, en, volgends Kant's voorafgaande aanduiding, zig bij het punt des oorfpronglijken voofiellens nederzette, moest, noodzaaklijk, eenen anderen weg nemen, en van de reflectie op het oorfpronglijke handelen een begin maaken. Kant, egter, had op dat oorfpronglijke, als hetgeboorteöord der waare Wijsgeerte , genoeg gewezen — ja, hij had voor de genen, die voor Wijsgeerte berekend zijn, duidelijke wenken gegeven, om zig, in de transfcendentaale apperceptie, tot derzelve oorfpronglijke wetten des handelens, dat is, tot de daad der fynthetisch-voorwerplijke eenheid te verheffen, waar toe reflectie op de voordbrenging van het voorwerplijke, en dus bewustheid van die daad, gevorderd wordt. De bijzondere ontleding der oorfpronglijke fynthefis van het verftand, die in de oorfpronglijke fynthetifche formen des denAa 3 kens



360 IX. Kant en Fichte,
kens en aanfchouwens beftaat , vergenoegde hij zig, flegts als van verre, aantevvijzen, den grondflag tot dit werk, alzo,te leggen, en, volgends den door hem zelven gelegden
grond, die onveranderlijk vast is, de verdere
wetenfchaplijke bearbeiding aan anderen over-
telaten. Dit punt heeft Fichte gevat. en.
daar Kant, zig met duidelijke aanwijzingen vergenoegende, de methode des voorfiellens koos, en de oorfpronglijke fynthefis des denkens, meer middellijk, aan het voorgemelde (in zoo verre de fynthe/is voorgefteld wordt) toonde; vond de fchrandere Fichte, een Man van vuurigen en ondernemenden geeste, goed, de overgelaten taak optevatten, de eerfte denkdaad zelve, de onmiddellijke oorfpronglijke verbinding, te begronden , de handelingen des denkens, als ware het, voor zig te roepen, dezelven, onmiddellijk, als handelwijzen, in de oorfpronglijke fynthefis des handelens optenemen, en, als zoodanig, aan het kleine getal Wijsgeeren, dat op eene zoo hooge vlugt, zonder duizelig worden, volgen kan, van nabij te vertoonen.
Men zoude kunnen vraagen , waarom Kant zelve niet liever daar begonnen hebbe, wijl dat punt toch duidelijk in zijne groote ziel lag? Zonder naar de reden hier van, angfliglijk, te vorfchen, zal ik alleen
aan-



beiden Priesters der Waarheid. 3^1
aanmerken, dat Kant, in dat geval, vermoedelijk, nog veel minder, dan nu, zoude zijn verftaan geworden. Men weet, hoe verkeerdlijk Fichte begrepen zij — en dat, daar men zoo veele jaaren tijds gehad had, om zig met de Critiek van Kant bekend te maaken! De eene verklaarde den fchranderen Man voor zot: de andere meende, hij had flegts willen fpotten, en eene fattre fchrijven op de hoogfijne fpeculattën zijner dagen. Fichte zelve heeft ons twee recenfiën bewaard, die ik niet geloof, dat een kenner, immer, zonder lagchen, zal kunnen lezen (*> Ja, de gerugtmaakende gebeurems, die den Wijsgeer, nu eenige maanden geleden, is overgekomen - is deze niet, wederom, aan misverftand zoo wel, als ook, misfchien, aan een boos beginzel toetefchrijven (W Kortom, wordt Fichte — en dat w na
r*ï Bezrif der msftnfchaftslekre. f. 67—77m Onze jeugdige Landgenoot, Anton Reinharo vhd drukt zig, over dit voorval, zoo krachtig en ïkS'uit, dat ik lust vinde, om deszelfs woorden , m ! oor pronglijke, aftefchrijven. „ IHum vero {BekHum]i multa, quae Kanti* tantum iadicasföt, hberf" us proferentem atque explicantem latius, non tulit po* " tentium quorumdam hominum infolentia, atque intole„u-miu _ _. ,, ^„„i^^riim. Ouorum
rantia invïdiaque nonnunuium u^^6v, ^
Vconjunctisodiisefiectumcst.uteonomine.quodmalede
Aa 4



36*2 IX. Kant en Fichte,
na de verfchijning van Kant's Critiek —: zoo geweldiglijk mis verftaan; hoe zoude dan Kant verftaan zijn, indien hij, in 't begin reeds, nog hooger ware gaan ftaan? te meer, daar veelen hem, zelfs nu nog, heden ten dage, op het ftandpunt, welk hij wijs. lijk verkoos, zoo het fchijnt, met de oogen hunner ziel, niet eens bereiken kunnen (*),
hoe-
„ Deo fentiret, accufatus, primum ad popularem exfe„ crat.onem traduceretur; mox, quum nihilo fe<mius „ perfeyeraret, feque tarnen acriter ab inimicorum° ca„ lumnns, fummaque argumentorum vi vindicasfet do„ cendae juventutis munere, quo in Jenenfi Academia „ ftudium fuum fummamque ingenii vim cultisfimae Gén„ ti prohaverat, et ingentem undique auditorum nume„turn, fua fama excitatorum, jenam adduxerat ut „ boe, inquam, munere, Curatorum Academïae auctori „ tate, dejiceretur. Ut nimirum ne huic quidem aetati „ deesfent oppresfae veritatis antistites atque testes qtios „ Calileo, Serveto, Cqrtefto opponere, neque turpisfimi „ calumniae atque infidiarum ministri, quos cum Calvi. „ no ac Foetio conferre posfet Posteritas!" Disput juridic, de matrimonio ex fententid celebb.lmM. Kant et Joh. Gottl. Fichte Cpraefide H. C. Cras V C } pag. 36. feq. '
(») Een versch voorbeeld hebban wij, wederom, in J. G, Herder, die, ais Man van fmaak, lang bekend is, doch op wien ook, zederd lang, de geest van zijn' ouden morunger Vriend S. F. Trescho in geene geringe mate, gerust heeft. Deze, bij veêlen zoo geliefde, Schrijver viel, nu onlangs, de critifche
Wijs-



beiden Priesters der Waarheid. y$%
hoewel zij zig al ligtlïjk inbeelden, dit te doen, en ftoutmoediglijk optreden, om den
Man
Wijsgeerte, op eene haateliike wijze, aan, en poogde dezelve, ais eene Schwindelphilofofhie, alleszins befpottelijk te maaken, door het uitgeven van eene Me. tacritik (beter had hij gezet, metacritifche Gallima. thias) zur Critiek der reinen Vemunft. Wijl deze onzin ook hier te Land is bekend geworden, heeft mijn Vriend Kinker , met de geestigheid, die hem zoo eigen is, den fpottenden Metacriticus, in den volgenden Brief van Scepticus , ten toon gefield. Qui ad monent amice, doceradi funt: qui inimice infectantur, repellendi, zegt Cicero. Nat. Deor. I. 3. De Schrijver des neuen Kirchen- und Kezzer - Almanachs au f das Jahr 1797, ns gezegd te hebben, dal Herder in de Litteratuur bij. na overal t'huis is, voegt 'er bij (1), dat hij ook bijna nimmer met andere menfchen, in zijn oordeel, overeenftemt, en (2) daarenboven, telkens van zig zeiveti verfchilt. Dit oordeel wordt, door 'sMans Metacritii, op nieuw geregtvaardigd. In alles, zelfs in de verklaring' des letterlijken zins van zommige fpreekwijzen, b. v zig in iets te oriênteeren, fpreekt bij Kant tegen, en havent hij hem, ook daar, waar elk ander hem bijval geeft (Th. II. f. 283—285). En wie, die zig de uitnemende loffpraak, door Herder aan Kant, weinige jaaren geleden, in zijne Briefe zur Beförderung der Humanitat, gegeven, herinnert, ftaat niet over dezen Man, te eenemaal, verbaasd ? „ Tel est 1'homme en efTet! il va du blanc au noir, „ Et condamne au matin Ces fentiments du foir."
Men ziet, aan Herder's voorbeeld ,dat iemand het, in veele zaaken, verre kan gebragt hebben — een man van fijn
ge-
Aa 5



$6*4 IX. Kant 'en Fichte,
Man tegentefpreken , wien zij in 't geheel niet verftaan hebben.
Een '
gevoel, ook, gelijk de Duitfchers zeggen, ein Weltmann, & ein fchöner Gein zijn, en nogtans geene gefchiktheid Voor Wijsgeerte bezitten: of men moest, door Wijsgeerte, la Philofophie du bon fens verftaan willen; in welk .geval, 'er zoo veele Wijsgeeren zijn zullen, als 'er menfchen, buiten de gekkenhuizen, los lopen.
De Schrijver van den nieuwen algem. K#nst- én Let. terbode merke dit, onder anderen, op! In zijn Blad, welk ik, door het woord Pamflet, dat ik, in allen geval, in de Zeitung van Pr. Posselt vond, geenzins, heb willen verachten, ja, welk ik, in tegendeel, zeer voorfta, {als het onpartijdigfte, en beste onzer inheemfche bladen - in zijn Blad, zeg ik, van 28 Junij, doet hij zijn' Philalethes voorkomen, als een' Man van verbazen de geleerdheid, en buitenlandfcbe vermaardheid — in één woord, als eenen Reus, in zijne zoort, tegen wien zulke kleine menfchen, als ik en mijns Gelijken, zeer hoog moeten opzien. Jk heb het geluk (of wilt Gij het ook ongeluk noemen?), dat ik niet ligtlijk bang worde: zeker, anders had mij de vrees 'voor dit zeldzaam Enah's kind wel kunnen bèvangen. Nu dan, Bode! laat het waar zijn, dat uw Philalethes zulk een knevel zijs laat hem zeifs nog vermaarder zijn, dan gij zelve, en b. v. te Parijs, of elders, als mathematicus, phyficus, astromomus, grooten naam hebben, nogtans zeg ik u, dat hij, toen hij zijne bedenkingen in uw geacht Weekblad plaatfte, de critifche Wijsgeerte nog geheel niet verftond: gelijk zijn fchrandere Tegenfchrijver, wien hij nog andwoord fchuldig is, hem heeft aangetoond. In weêrwil van dit onvertland, kan hij egter, tot uwen en zijnen troost, een Man van reusachtige geleerdheid blij.
ven.



beiden Priesters der Waarheid. 365
Een verftandig Lezer zal, uit het geen ik gezegd heb, geenzins opmaaken, dat Fichte het met Kant , ten aanzien der toepasfing' van de critifche beginzelen op bijzon» dere gevallen, in alles, volkomeniijk, zou moeten eens zijn. Het tegendeel laat zig, uit het verfchil der methode, reeds van voren verwachten, en is, gelijk zaakkundigen weten, werklijk, het geval. Immer gaan groote geesten hunnen eigen gang, en laten zig, door geen gezag, hoe genoemd, voordfleepen, of op hunnen weg, hoe nieuw die
-zij»
ven, — Hoor, Bode! Gij zijteen Geletterde, en tent, derhalve, zoo ik denk, wel een mond vol Grieks. Nu dan, |laat ons de zask in 't Grieks afdoen! Wat heeft ook het Publiek, verder, met onzen twist, over uwen Philalethes, te maaken?
Ovrivx GYIIAXWUS ( y*Z Kd&etviat) hvlfob
Eu hccytwo-W Aoxtu Se fAot s/^gvaHêcrflAor tv TtoKAoiS cf.ya.Brci Ti , us %ct,i Kar* (Aoigav tztiTti. KK\* rot o|ur«f«?|UtjSêif Sforof i'iv xiravra» Ei @s95" ^u<rt«.ov rourov «MAAA.H0E' s3->jo-s, rovvix.» **< o-<=<pi>) aieiïSpivcit *AAui',
nxvrx r' iTriSxe-beit, Kxvrou Kftnx.tiv re cofyoio',
AAAW |U£V y«f 6^«X« <Pv<riKil'lx i$y*,
AAAai S' tv stiB-iir<r> r»9"»f <ropov Eufuoff» vouv. Tour» Je rot tgtc» , vv ivt Qgziri /SasAAeo c>!<r<, ovri <rat aur'«AAw get iAX%n<TOjA*i, ztvzxx rourov, «v yc*£ ttuitar' t{A#ï fiovr vKxo-tv, ouïê/Ksv itckovs.



SStt IX. Kant en Fichte^
zij, ophouden. Ajxtw^Tos ft-ffat ra kuXov ee/An (*). Wij hebben, meer dan te veel, Haaffche napraters van den Wijzen van Koningsberg op het toneel van Duitschland zien verfchijnen, en hebben reden, om ons over de iloutmoedige énergie van Fichte, Niethammer, en dergelijke Mannen, te verheugen. Schoon wel niet alles ten naauwkeurigften uitgedrukt zij, wat de bekwaame Schrijver van het opflel: Métaphy/icien accufé d1atheisme (f); ten dezen aanzien, zegt, kan men hem, egter, in zekeren zin, nazeggen: M. Fichte est le feul interprête de la Critique de la raifon pure, qui s'en foit ainfi écarté, et qui ait décidément fait fecte d part. On ne peut lui refufer beaucoüp de génie. — Het is, intusfchen, de overéénkomst der beginzelen alleen, welke ik, om zommigen fnappers den mond te fnoeren, hier, kortlijk, heb willen aanwijzen. Voor het overige, bepaal ik niet, wie der beide groote Mannen zig het voorzigtigfle uitdrukke, noch ook, wie daar, waar zij, in de bearbeiding' der critifche beginzelen, en in de toepasfing' van dezelven, verfchillen mogen, den meesten bijval des doordenkers verdiene.
In
(*) Lucianus. T. i. p. 6>. Ed, Hemsterh. (X) Speetat. du Nard. Juin. 1709. p. 394.



beiden Priesters der Waarheid. 367
In hoe verre de doorgevoerde critifche Wijsgeerte van Fichte, met de leer van Plato, omtrend de ideën, en derzelver betrekking tot de eindige ftoflijke dingen, overëenftemme, is wel waardig, volgends Reinhold's aanleidende wenken (*), nader te worden onderzogt. Doch dit behoort niet tot mijn tegenwoordig oogmerk.
(*) Uier die Paradox, der n. p. f. 101. &



368
X.
BRIEF
Van Scepticus aan zijnen critifchen Broeder, over de onlangs in '/ licht verfchenen Matacritiek van Herder..
Wijsgeerte! Herder is, met zijne Metacritiek, dat is, zoo veel, als Critiek der Critiek, te voorfchijn gekomen, en heeft de geheele fantenkraam van reine formen, categorien, zuivere redebegrippen, en al dat priorisch tuig, dat gijlieden, met zoo veel kunst, van binnen naar buiten uitgefponnen hebt 5 zoo erbarmelijk, in 't honderd gefmeten, dat het geheele Kantifche fystema, mee het aanhangzel der Ftchtifche refultaaten, "er uitziet, als een fynthetifche uitdragerswinkel.
Ik heb het u wel voorfpeld, dat het nog eens zoo gaan zou: maar daar was geen zeggen aan. Dat aftrekken, ifoleeren, en wederaftrekken, moest zijn' gang gaan; en of ik u, met mijnen gewoonen ernst, al toeriep, dat het mij te fijn gefponnen wierd, dat 'er, zoo wel in eenen onderwerplijken, als voorwerplijken zin, zoo doende, voor mij niets
*t ITs gedaan, Vriend! met uwe critifche
meer



X. Brief van Scepticus aan zijnen crit. Br. 369
meer overfchooc: ja wel! dat alles hielp niet: getransfcendentalizeerd moest 'er worden. r*-u ben ik, met dat alles, bij uitftek wel, met mijn empirisch oordeel over de nieuwe wijsgeerte, te vreden: want Herder denkt 'er zoo grof, en zoo plat over, als ik niet zou durven denken. Met bewijzen en wederleggen houdt hij zig, zekerlijk, niet zeer fterk op. Trouwens, had hij dit willen doen, dan had hij ('t is om van te beeven!) een boek moeten fchrijven, dat ten minften driemaal zoo, dik was, als de Critik der reinen Vernunft zelf; en daar zou zijne oosterfche ziel, even zoo zeker, onder hebben moeten bezwijken, als een elegant kapzei onder eene welfluitende flaapmuts.
Om u een klein begrip te geven van de wijze, waar op hij uwe geliefkoosde wetenfchap der wetenfchappen, die geheel van voren uitgaat, van achteren aanpakt, om haar voor over te doen tuimelen (gij merkt, dat hij hare zwakke zijde zeer wel kent!) zal het genoeg zijn, u te doen zien, hoe hij met de twee reine formen der zinljkheid (ruimte en tijd') omfpringt. Dit doet hij, waarlijk, met eene behendigheid, waar op geen oog te houden is.
Hij begint zijnen aanval, gelijk ik zeidei
ge-



37© X. Êrief van Scepticus
geheel van achteren, en wel met de beteekenis der woorden. Erger kan men eene zaak nooit in den rug vallen! De ruimte ligt het eerst aan de beurt. Deze havent hij, dat 'er geen ftuk van te regt komt.
De Philofoophen van alle tijden, voor zoo veel ik weet, zijn altijd ellendig in 't naauw geweest, als het 'er regt op aan kwam, om juist te bepaalen, wat de ruimte, eigenlijk, wel zoude mogen zijn. Herder , in tegendeel, is voorzeker, nooit, zoo fterk, in de ruimte geweest, als toen hij zig in zijnen ruimen leuningftoel nederzette, om dat onbepaalbaare ding te bepaalen. Lees en oordeel!
„ Wij zijn , zegt hij, en dat wel met eikanderen. Het waar wij zijn hangt ons aanwezen even zoo wel aan, als het waar van die genen, die niet wij zijn. Dit •waar beduidt zoo veel , als de plaats van ons aanwezen: wij nemen 'haar in; en dat zegt wederom zoo veel als, dat een ander in dit oogenblik niet zijn kan, waar wij zijn."
Dit is nu toch zoo duidelijk, dat een kind het begrijpen kan. Alleen zou het kind, misfchien, eenige bedenklijkheid vinden in het aanhangen van dat waar aan zijn aanwezen;
ook



aan zijnen critifchen Broeder. 371
ook zou het aan 't kind vreemd kunnen voorkomen , dat dit waar zoo veel als de plaats van zijn aanwezen beteekent: het zou zig* misfehien, niet kunnen voorftellen, dat 'er voor ieder aanwezen eene afzonderlijke plaats, als aanhangzel, beftond, die wij ons egter het allereerst tot een aanhangzel kunnen maken, door ze intenemem Deze bedenkelijkheid zou egter in een fransch, of hollandsch, maar niet, zoo ligt, in een duitsch, kind kunnen ontftaan: en de reden hier van is in de taal te zoeken. Voor het woord aanwezen heeft de duitfche taal twee woorden: te we* ten,, feijn en dafeijn. Het laatfte wordt 'hier gebruikt. Wij hebben het flegts in onze taal overtenemen, en dan — wordt de zaak even klaar, als in het duitsch. Het zal dan op deze wijs luiden: „ ons waarzijn hangt ons daarzijn (ergendszijn) aan (*>"
Wij
'M Dit zal voorzeker niemand in twijfel trekken: want wij zijn altijd daar, waar wij zijn. Doch wie daar uit nu wilde befluiten, dat de plaats, die wij verVullen, ons aanwezen, of beftaan aanhangt, zou, zelf» in 't oog van de grootfte voorftanders der enkele erva« ringkennis, den bal ellendig misdaan: want de plaats,die wij innemen, volgt ons niet als een flakkenhuis na; maar, wanneer wij van plaats veranderen, laten wij on-
II. Deel. Bb



37* X, Brief aan Scepticus
„ Wij hebben een zijn, een aanwezen , ïegt Herder, 't welk van eene begrensde zoort is; zoo dat, waar wij niet zijn, anderen wel kunnen zijn. Dit ontkennende waar — naamlijk het daar, waar wij niet zijn — noemen wij ruimte: want daar is ruimte voor anderen, die daar eene plaats kunnen innemen. Nemen zij die nu in, dan is de ruimte bezet, vervuld; en, willen zij voor een' anderen plaats maaken, zoo moeten zij die weder ruimen. Een omvang, waar in veele plaatfen zijn, dat is, oorden des daarzijns, of tot daarzijn, (b. v. de zoogenaamde bak in den Schouwburg) heet ruim (zoo als het ruim van een fchip enz.)." — Geen mensch zal ontkennen, dat zulke eeuwige * waarheden, die men, half flaapende, in menigte droomen kan, eene bijzondere berekendheid hebben, om ons kennis aan de ruimte te doen verkrijgen. Ook trekt mijn goede Autheur 'er de fchoonfte partij van, en zegt, dat ook, in zoo verre, de ruimte een ervaringsbegrip is! Met reden, want het is alleen door ondervinding, dat ik mij bewust-
ben
ze vorige plaats, daar wij baar gevonden hebben, gelijk de Metacritiek zelve toefïemt (pag. 94), zonder dat de Autheur fchijnt te bemerken, dat hij daar door zig zelven tegenlpreekt.
*3 *«aaij



aan zijnen critifchen Broeder, 373
ben, dat ik in *t heelal maar ééne plaats inneem. Het voorbeeld van een ongeboren kind is hier zeer ad rem (l.Deel, pag. 91.) en voor de kennis van agteren alles afdoende, 't Is waar: weinigen zullen zig. den ftaat van hunne ongeborenheid, zoo duidelijk meer, kunnen herinneren: maar de Autheur der Metacritiek, een man van eene voorbeeldelooze reproductive verbeeldingkracht, verzekert ons ftellig, dat het onvoldragen kind, ja misfchien wel de Homunculus, in zijne woning, die alles behalve ruim is, door menigen druk en floot, met de buiten hem zijnde ruimte, a posteriori, reeds zeer gemeenzaam geworden is. Komt het kind vervolgends uit de kleine, in de groote waereld, dan gaat het in eene grootere ruimte over, waar meer anderen daar zijn; en, zoodra het zig begint te bewegen, legt het 'er zig reeds op toe, om ruimte om zig heen te maaken. Welhaast wordt het oog de fijnfte.land- of ruimte-meter, en de vier andere zintuigen, die met het gezigt onder één firma handelen, brengen het hunne toe, om, door middel van het waarnemende verftand, die een zoort van practizeerend boekhouder dezer compag* niefchap is, de oogenmaat tot een' leeraar der overige zinnen te maaken. (pag. 93.) De . werkingen des verftands en der rede ontkenen, van dit ruimtemeten, en van de beweBb 3 gin-



374 X. Brief van Scepticus
gingen, die daar toe verëischt worden, hunne beteekenis. Onze taal is 'er vol van. Overal vinden wij de woordjens op, onder, binnen, buiten, voor, agter, naast, enz. Een hogere geest, die het veelvuldige in éénen waarneemt, befchouwt dat, 't welk wij ruimte noemen , niet anders, dan als een geheel te zamen geordend oord (*) (pag- 950-
Maar, mijn Vriend, wij zijn niet alleen met verftand en zinnen,, die de ernftige en folide vermogens onzer ziel uitmaaken, begaafd; neen! wij hebben boven dien nog een fpelend en tijdverdrijf - zoekend vermogen in ons, 't welk men phantape noemt, waar op wij zoo vast niet rekenen kunnen. Dit fchalkachtig vermogen behoort ook zoo zeer niet tot de compagnie fchap, waar van ik zoo even gewag maakte. Deze pkantafie zou men, met meer regt (zoo veel ik uit de Metacritiek (pag. 96) opmaaken kan) eene jufvrouw van gezelfchap van de compagnons, of, misfchien, wel van den boekhouder, of van beiden —■ want dit fchijnt de Autheur in 't midden te laaten — mogen noemen.
Ook
(*) Lagere geesten zullen toch ook halsbrekend ' werk hebben, em de ruimte als iets anders te belêhouwen!



aan zijnen critifchen Broeder 375
Ook hier, kan ik, met volle overtuiging, meêfpreken. Ik ken haar; en de veelvuldige trekken, welke zij mij, alleen om mij, op mijnen levensweg, tot eene onderhoudende gezellinne te verftrekken , gefpeeld heeft, hebben mij genoeg doen zien, dat haare actie- en fpeculatie-handel, welke zij, zoo gaarne, op den naam van het huis van negotie mede drijft, (als men 'er te veel in toegeeft) op loutere verliezen en teleurftellingen neêrkomt.
Altans zoo veel is zeker, dat deze Dame , die haar waereld ( itotrju©- ) zeer wel fchijnt te verftaan , van alle de indrukken, die zij van de geheele waereld ontvangt, een ftandbeeld (ftehendes hild) der ruimte op' maakt (*). Hier fpeelt zij mede naar haar welgevallen, en, daar dit ruimtebeeld zig naar
al-
(*) Ondertusfchen is het iets zeldzaams, dat deze dame juist zoodanig bewerktuigd is, dat zij juist zoo en niet anders kan phantafeeren. Haare phantapen zijn noodzaaklijke en algemeen geldige phantafien: bij haare grootfte infpanning, en met de meeste kunst, kan zij in de ruimte niets anders dichten, dan het geea ieder 'er in vinden moet. Zekerlijk zal ons de Metacritiek, bij eene volgende gelegenheid, wel eens doen zien, waarom dit phantafeeren met het phantafeeren van iemand, die op een draaiorgel fpeeit, zulk eene verbaazende overeenkomst heeft.
Bb 3



37<5 X. Brief van Scepticus
alle rigtingen tot in 't onëindige laat verwijderen, rekt de phantafie het verre voorbij de zonnen en fterren, uit; en maakt op deze wijze, dat 'er aan de waereld geen einde is (pag. 97:). Of nu de phantafie dit vermogen van uitrekken, en of de ruimte de bijzondere gefchiktheid om eindeloos uitgerekt te kunnen worden, van voren, of van agteren bezit, is iets, waar mede de taalkundige Metacritiker zijn kostelijk hoofd niet wel breken kan.
Dit , derhalve, voor het fupra fijne anatomizeermesjen der fubalterne critikers overlatende, maakt hij, uit alle deze wetenswaardige pramisfen, dit befluit op, dat het woord ruimte eene tweeërleie beteekenis heeft.
„ I. Ruimte, als zinlijke waarneming, dat is, als een courant artikel van de handeldrijvende Sociëteit der Gebroeders, de zinnen, is een plaatsmaakend, of privatief ^ begrip , 't welk door het verftand geboekt wordt, als een rein, dat is, onzinlijk, verilandsbegrip; fchoon het dit egter niet is (*) (pag. 98,). Want, zoo weinig 'er eenige
ruim-
(*) Dit is„ waarlijk, zoo fraai niet eens van het ver-
aand 5



aan .zijnen critifchen Broeder. 37?
ruimte in mijne ziel is, zoo zeker zijn ook alle algemeene begrippen van alle ruimte afgetrokken."
i l Ruimte, in tegendeel, als fchema van het geen ik waarneem, is een beeld der phantafie. Van onze kindsheid af, is dit phantasma, voornaamlijk door het gezigt ons voorgefchilderd, en volgt ons overal agter na. Ons oog ziet 'er allerhande gedaante in, die de phantafie vormt, en het verJtand m order brengt."
Door deze onderfcheiding, vinde ik mij op de hoogte der Metacritiek, en volkomen geregtigd, om ex tripode, alle de pofitive en negative ftellingen der Critiek tegentefpreken.
En nu zeg ik, in de eer {ie plaats: „ ruimte is eene ervaringbegrip , en wel van onze eerfte ervaringen, *t welk met ons begrensde daarzijn, in 't heelal gefteld, en ons gegeven is. Met ons zelven bragten wiide ruimte mede, en eene ziel, die dit medebrengen teritond bemerkte. Dit bemerken der ruimte is met ons verftand, ter eener dragt, geboren, een tweeling; ja, wat meer is, een, aan elkander gegroeide, tweeling (m> J3b an"



r
278 X. Brief van Scepticus
angebohren, congenialisch) (*). Ten tweeden, ontkennen wij Metacritikers, (want hunne beflisfende toon bevalt mij zoo zeer, dat ik mij nu geen oogenblik langer bedenke, om
mij
C*) Wanneer de Metacritiek, hier, niet Wederöm in tweeftnjd met z.g zelve is, heeft zij het zeker daar -an alleen ,e danken, dat zij zig zelve niet verftaat, of het geen zij bedoelt verkeerd uitdrukt. In den test 'Metier. I deel. pag. i00.) ftaat: „ Mit uns felbst „ brachten wir den Raum, das ist ein ausfer und „ neben anander, ein in verfchiedenen Orten Dar. „ gf elites in die welt, und brachten eine f.ele mit „ dus mne zu werden, zu bemerken. Die Erfahrun* „ desRaums war alfa mit unfrer Q.rganifirten Ceftalt „ mtt unsrem begrenzte» Dafeijn, dem Ferflande mi . ,, angebohren, congenialisch.» Wat is nu eene aange. boren, en wel, eene het verftand aangeboren, ervaring > Eene ervar.ng, d.e wij medebrengen ? Wat is eene ziel die deze medegebragte ervaring bemerkt? Letterlnk'« nomen, is dit alles pnzin; want, dewijl wij, door erva. rmg m t algemeen, dat geen verftaan, 't welk tot onze bewustheid gebragt wordt, fpreekt het van zelven dat wij ons eerst ,n eenen ftaat, om met bewustheid £ te kunnen opmerken, moeten bevinden, alvorens wii eenige ervaring verkrijgen kunnen. Ervaring kan du n.e gehjktijd.g met ons geboren zijn; wij kunJn ha rvet medebrengen: want dat zou ervaring apriori zZ Zal het dus iets beteekenen; dan wil men i mede te' kennen geven.dat «rij de wijze, van in de ruimte te Z varen, m de waereld medebrengen. Maar i„ dat geva zou de Metacritiek, zonder het te vermoeden f ee„é bun. mttfcfo geloofsbelijdenis afleggen. Egter
me.i
L



aan. zijnen critifchen Broeder. 379-
mij ook in de broederfchap te laten inlijven) wij ontkennen, zeg ik , dat de ruimte eene noodzaaklijke voorftelling zij, die de grond van alle onze aanfchouwingen is. Want waare aanfchouwingen, dat is, in onze taal, algemeene begrippen, hebben met de ruimte niets te maaken (pag. 101.). In onze opvatting wordt all' het veele tot één. Hier is dus geene ruimte: want ruimte is altijd een veelheid. Dit weten de Kanti* aanen ook wel. Hoe zouden zij anders met de deelbaarheid der ruimte in 't onëindige zoo veel op hebben? 't Is wel waar: alle uitwendige voorwerpen, zonder uitzondering, voeren, noodzaaklijk, de voorftelling der ruimte , met zig om, (even als de fchildpad zijne woning): maar dit is ook alleen maar, om dat het uitwendige voorwerpen, dat is, niet
mijn
men ook op het begrip kunnen komen, dat de Metacritiek hier een' middenweg inflaat, en het ervaringbegrip der ruimte, 't welk zij voor onaffcheidelijk van ons beftaan houdt {pag. ioi.), noch als van voren, noch als van agteren, gegeven rekent; maar als eene kennis van ter zijde aanneemt! De verdeeling onzer kennis it» zuivere en ervaringkennis, of kennis a priori en a posteriori, zal dan, in de Metacritiek, kennis a posteriori flricte fic dicta, en a latere, zijn. Het woord congétiialisch geeft nog al eenige reden, om dit te denken, Bb 5



380 X. Brief van Scepticus
mijn ik, zijn: want in mijne voorftelling moeten begrensde wezens ergends zijn, voor weiken, waar ik niet ben, ruimte in overvloed is. Nogtans geeft mijne voorftelling hun dit waar niet, maar, met het begrip van hun daarzijn, is het mij gegeven. Dat ik mij egter geene voorftelling maaken kan, dat 'er nergends ruimte zij , komt alleen daar van daan, dat ik mij geen' onzin denken kan: want, daar mijn denkend ik niet alles te gelijk is; zoo is nevens- en buiten-mij ruimte, en waar een ergends is, daar is ook ruimte gegeven.
Wat nu aanbelangt, ten derden, dat de ruimte een algemeen begrip van de betrekkingen der dingen zoude zijn: dit willen wij nu, om geene metachicaneurs te zijn, voor een' oogenblik wel toeftemmen: egter alleen onder dit beding, dat men het ons dan ook toegeve, dat de ruimte niet zoodanig een algemeen begrip van] voren, maar van agteren, zij. Ja! dan willen wij zelfs nog wel een' ftap verder gaan, en zeggen, dat men zig altijd maar ééne ruimte, voorftelt, waar van alle de overige ruimten, flegts als deelen, kunnen gedacht worden. Doch de reden daar van is duidelijk: de ruimte is niets anders, dan een gefchilderd nietmetal, en
zegt



aan zijnen critifchen Broeden 381.
zegt zoo veel als, dat waar iets niet is, iets wel zijn kan (*) (pag. io3->
Voords is het, ten vierden, wel waar, dat de ruimte geene eigenfchap der dingen voorftelt: maar zulks is niet daarom, dewijl het eene aanfchouwing is, die ook voor 't beftaan der dingen plaats vindt: want voor t beftaan der dingen kan men niet aanfehouwen (t): maar om dat de ruimte een teeken voor 't verftand, en een fchema voor de verbeeldingkracht is, welke die beiden, als ware het, waarfchouwen, dat 'er dingen met derzelver eigenfchappen kunnen zijn. De ruimte wordt, door de zinnen, als een tempel , waargenomen, door de phantafie als een vast geheel afgeteekend, door het verftand in order gebragt, door de magt vervuld;
ter-
(*■) Hier mede is nu alle zwarigheid opgeheven zoo dra men zig, naamlijk.de ruime, als een gcfchilderd étentetal, voorftellen kan. Nergends ismen zoo knapS ï1 't oplosfen van zwarigheden , als in de Met*.
tr'm Maar kan men dan aanfehouwen, zondereen aan. fchouwingvermogen te bezitten, welk, u't zijnen aard
n zekefe wijzen, en wetten, waar op, en volgends welken, men aanfehouwt, gebonden is? Maaken deze wetten de voorwaarde aller aanfchouwingen met uit? Mo« deze voorwaarde niet vooraf gaan? Gaan de oogen niet voor het zien, of gaat het zien, in de Mèucnto*. voor de oogent



382 X. Brief van Scepticus
terwijl de leegzinnigheid haar, tot in 't oneindige uitgebreid, aanfchouwt, en met verbazing aangaapt (pag. 104.).
Zie daar nu duidelijk verklaard, wat, volgends de Metacritiek, de ruimte is, en wat zij niet is.' Veel meer valt 'er niet van te zeggen. 'Er zig verder in te willen verdie. pen, zoude niet anders zijn, dan zig in eenen ledigen bodemlozen put te willen nederlaten, en zoo iets is verre beneden de Critiek der Critiek. De form der uiterlijke verfchijnzelen is zij niet. Die naam klinkt te fcholastiek: doch, wil men haar eene ledige tafel noemen, waar op de verbeeldingkracht haare hersfenbeelden fchildert; dit willen wij laten gelden. Voor 't overige, zeggen wij plat weg, dat de ftelling: „ dat 'er, zonder eene aanfchouwing der ruimte, a priori, geene volftrekt zekere geometrifche bewijzen' mooglijk zouden zijn;" geheel in de ruimte, dat is, in 't niet wegvalt. Het zouden waarlijk fchoone bewijzen zijn, die op niet met al gebouwd waren! Geloof mij vrij, in de ruimte is niets, dan 't geen wij 'er zelven inbrengen, dat is, daar in opmerkbaar maaken; Onze gedagten fchrijven wij, met figuuren, op haren ledigen rug (*)!
Maak
(♦) En de ruimte heeft een' langen, breeden.en dik ken rug/ '



aan zijnen critifchen Broeder. 383
Maar wij hebben de critifche kneep zeer wel gevat, en begrijpeii nu, van agteren, zoo klaar, als of wij het van voren inzagen, waar toe deze transfcendentaale phantasterij der zoogenaamde critifche wijsgeerte dienen moete! Men zoekt onze zinnenwezens, op eene fubtile wijs, wegtegoochelen. Wanneer men het eerst zoo verre gebragt heeft, om ons op de mouw te fpelden, dat de ruimte niet buiten, maar in ons is, dan zal het 'er, vervolgends, even zoo mede gaan, als met eene beurs met geld, welke men van een tafel neemt, en in zijn' zak fteekt. Waar de beurs is, daar is de klinkende fpecie ook. Is de ruimte in ons, en zijn de dingen in de ruimte; raad dan eens , zegt de Critiek der zuivere rede, waar de dingen zijn ! De dingen kunnen dan ook niet meer buiten ons zijn. Och neen! 't lijkt maar zoo! Dit nu maakt de Critikers, (den goeden niet te na gefproken) zoo opgeblazen — en niet zonder reden: want zij verbeelden zig, het Heelal (en dat is heel wat anders dan de amersfoortfche kei!) in hunne harsfens omtedragen.
Zie, Vriend! zoo nemen de Metacriti' kers, die Operateurs van den zuiveren critifchen fteen, welke duizendmaal erger is, dan
de



384 X. Brief van Scepticus
de gewoone lapis Philofophorum, de zaak op!
Tot dus verre van de ruimte! — Maar met den tijd Cgelijk gij Jigtlijk denken kunt) loopt het geen hairbreed beter af. Aan eene reine form onzer inwendige zinlijkheid is hier niet te denken: want wat beduiden toch die woordeh van „ form van den inwendigen zin ? aanfchouwingen zijnes zelfs, door aanfchouwing van den tijd?" — Onze gedachten volgen elkander, volgends de wetten onzer ziel, en op derzelver opvolging, even als op die van andere zaaken, kan men een' maatftaf leggen (pag. 124.). Och ja! niets is gemaklijker! Een boer, die nog nooit over de ruimte en tijd3 in abflracto gedagt heeft, hoort de klok twaalf uuren flaan, 't geen hem meestal bijzonder welkom is: aanftonds heeft hij 'er zijne maat bij, om die twaalf flagen in verband optenemen. Doch dit gefchiedt niet door aanfchouwing", maar door bemerking" Laat hij zig nu die bemerking in lijnen, getallen, of knoopen van zijn, wambuis voorftellen, of op welke wijze hij verkiest; nimmer zal 'er eene form van zijnen uitwendigen zin uit te voorfchijn komen.
Die woorden van formale voorwaarden
al-



aan zijnen critifcken Broeder. 385
aller verfchijnzelen zeggen — of niets — of iets dat zeer gemeen is; naamlijk, dat wij in den tijd leeven, en dat onze gedagten en waarnemingen elkander opvolgen (pag. ^0; maar dat wisten wij al lang, eer de Critikers het in] hun hoofd kregen, om het ons, in hunne donkere geheimzinnige taal, te keren. Doch dat daarom de tijd, als tijd, die opvolgingen eerst zou moeten vormen, is te dwaas om van te fpreken. . Neen, Vriend lief! die opvolgingen merken wij eerst op, volgends de wetten onzer ziel, en daar uit komt de form, dat is, het begrip der tijden voord! — Maar gij lieden fpant, overal , de paarden agter den wagen. Wat zuilen wij nu met zulk eene averregtfche .Philofophie, waar van de eerfte grondftellingen met het gezond verftand ftrijden, en die dus weg moeten vallen, uitvoeren ? EenPhilofophie phantome, op twee oneindige groote nietmetallen gebouwd! gelijk Herder zegt. Hoe zal men op zu}ke wegzinkende gronden iets bouwen? Ik mag 'er niet aan denken, of ik worde duizelig. En, wat nog het ergfte van alles is, even zoo agterfle voren ziet het 'er met het verftand ook uit, als men aan dat ellendig philofophifche ftelzel geloof ftaat. Wie heeft toch ooit gehoord, dat wij dwars door gedagtenformen, even als door eene zoort van tregters, heen denken moeten? Hoor eens!
Het



386 X. Brief van Scepticus
Het verftand heeft geene form, van vöferï( maar het fchept en vormt formen.
Dat wij, eer wij dachten, niets dachten', en 'er in ons verftand niets verbonden was, eer wij hetzelve verbonden , fpreekt van zelven (*): maar dat zonder voorwerpen niets verftaanbaars aan 't verftand gegeven zij; en 'er dus ook, zonder dezelven, in 't verftand geert verband plaats kaft vinden, is even zoo uitgemaakt. 'Er moet in de voorwerpen, buiten onze fynthefis, iets, dat verbon« den kan worden, voorhanden zijn, al nemefi Wij dat ook niet waar: want anders zouden Wij dat verband nimmer opmerken, of denken kunnen (pag. *iv.% Neem, bij voorbeeld, deze porceleinen viskom in uw handen ! Zij is verbonden , niet waar? 't Is een geheel: maar Iaat nu dit voorwerp op de fteenen' vallen! Wat belieft u? Nu ligt het aan duizend diggelen. Maakt het nu eens
we-
(*) Maar fpreekt het dan ook niet van zelven, dat 'er, vóór het denken, een aanleg tot denken in ons zijn moet, waar door het denken eerst mooglijk wordt; «n moet de wijs, of de form, van dit denken, niet in dien aanleg gegrond zijn? of gaat het denken hier we. der vooraf,en krijgen wij dan, vervolgends, dien aanleg op den koop toe ? Maalt de molen eerst, en wordt hij „ al malende, bewerktuigd, om te kunnen malen»



aan zijnen critifchen Broèder. 387
weder heel, met uwe fynthefis a priorU Dat geef ik u in tienen!
Beken het maar: 't is riet uwe categorien, als oorfpronglijke ftarabegrippen, even zoo zeer buiten den waard (de ervaring) gerekend, als met de reine formen uwer zinlijkheid. Hier ligt de knoop: alles komt
maar op zijn en kracht aan, 't welk wij in ruimte eh tijd waarnemen, en daar mede is het uit. Dit zegt de Metacritiek, en dan is het zoo! Dit is zoo klaar en bevattelijk, dat het gezond menfchenverftand 'er flegts öp behoeft naar te denken, om amen te zeggen.
Moeten' 'er categorien zijn: va! — daar hebt gij ze! Alles komt uit het zijn, door kracht: bet overige vindt zig van zelven Wel. Laten de Ikkers en Nietikkers daar nu eens een punt aan zuigen, als zij lust hebben. —"
Metacritische categorien - tafel (pagi i6o.>
ï. Categorie des zijns, (beginzelen der Ontologie). Zijn. Daarzijn. Voordduuring. Kracht. 2
a. Categorie der qualiteit, (beginzelen U. Deel. Cc dit



388 X. Brief aan Scepticus
der Natuurkennis). Hetzelfde (iets anders),Gadingen. Gedachten, Zoorcen.
3. Categorie der krachten, (beginzelen der Natuurkunde). Beftaande. Tegenwerkend. Medewerkend. Uitwerkend.
4. Categorie der maat, (beginzelen der Wiskunde). Punt. Moment. Ongemeten ruimte. Ongemeten tijd. Ongemeten kracht.
Doch deze categorien komen niet van voren. Het lijkt 'er niet na: vlak van agteren waaijen ze, door de ervaring, tot ons over: want zij zijn menschlijke begrippen, en worden in eene menschlijke taal uitgefproken (*) (pag. 265.).
Dit weinige, geloof ik, zal genoeg zijn, om u een denkbeeld van de Metacritiek tegeven, en u te overtuigen, hoe gemakkelijk
de
(*) Zoortgelijke bewijzen komen rer in menigte, in de Metacritiek, voor. Men kan dezelven nergends beter bij vergelijken , dan bij de Argumenta fistulatorla, van Oom Tobias, zeer breedvoerig befchreven, bij Sterne, in zijn' Tristram Shandy. Zoude men ook moeten geloven, dat de Autheur der Metacritiek een vermomd critisch wijsgeer is, die, door dit zijn werk, zijne lezers, van de onmooglijkheid, om de Critiek der zuivere rede in ernst te wederleggen , heeft willen overtuigen f
■



aan zijnen critifihen Broeder. 389
de waarheid te ontdekken zij, als men zijne oogen maar openen wil. Arme Critikers! Gij zoekt de boomen, ageer het bosch, en het iets, in het niets. Dan, dit ellendig zoeken heeft nu waarlijk lang genoeg geduurd: 't wordt tijd, dat wij nu ook, met de Metacritiek, eens wedervinden al dat geen, dat gij lieden, met uwe muggenzifterij, voot zoo veele menfchen weggeredeneerd hebt.
Tot flot, wil ik u nu nog eene [pinnenkoppen — anecdote van Herder mededeelen (II. Deel,pag. 39). Zij komt hier op nederS
In eene juist niet vreedzaame, maar egter vlijtige, beienkorf, liet zig eens een vreemdeling aandienen, die, zoodra hij (tegen de gewoonte der beien aan) binnen gekten was, hen op deze wijze aanfprak: i
„ Ellendig, niets beduidend, empirisch volk, gewoon alles buiten u zelve te zoeken, ziet naar mij! Ik ben de zigtbaar geworden fynthefis a priori, het ronde oorfpronglijke Heelal. Volkomener in mijne zoort, dan het Qrphifche ei, waar uit de waereld voordkwam , (want zonder liefde kon dit niet in zijn werk gaan) fpinne ik uie mij zelven de waereld, en geef wetten aan de gantfche Natuur; liefdeloos, maar alleen Cc a



390 • X. Brief van Scepticus
geheel — en algemeen — geldig. — Om dat ik alles uit mijn' kop (want ik ben geheel kop) voordbrertg, noemt men mij, in de zinnenwaereld, Spinnenkop, Ziet naauwkeurig, wat ik doen zal: want het is fijn werk!"
Aanstonds teeg hij aan het werk, en hegtte hier en daar zijn' draad vast, zonder dat de beiën iets van zijn oogmerk begrepen, — „ Let toch vooral op, (riep hij, onder 't voordweeven) hoe hier alles van voren toega!" — Zoo veel nu zagen de beiën toch wel, dat dit voorgeven een zuivere leugen was, en dat alles van agteren uitgefponnen werd.
Eindelijk fprak hij: „ ellendige fehaaps* koppen, gedoemd om naar eene blinde norm voordtefukkelen, ziet, waar toe dit alles ingerigt zij! Ik ben uw critifche Opziener: ik omfpin u allen: ik beftier u allen; zelve egter fta ik onder geene andere wet, dan die ik mij zelven geef. Ziet, hoe rondom mij de uitgezogen ligchaamen uwer broederen in mijn kunflig net verward hangen ! zij waren tot niets beters gefehikt, dan om aan de reine fynthefis a priori tot voedzel te veriïrekken. Ziet! nu zet ik mij rustig in \ middejj van* mijn werk neder, enz... enz."
Ce«



aan zijnen critifchen Broeder, 391
Gelukkig kwam 'er een zomerwindjen, en nam den redenaar weg — en zijn fpinnenweb viel neder. Zekerlijk hadden de beiën veel moeite , om hunnen korf van het onzuiver fpinrag te zuiveren; doch, zoodra dit verrigt was, vlogen zij vrolijk uit, en zongen een lied, dat op hun verheven werk, in tegenoverftelling van het laage ambacht der fpinnen , zeer toepasfelijk was. Ook vergaten zij niet, in 't vervolg, voor iederen critifchen aankomeling, hunne deur te fluiten (*).
Zie
(*) Of de beiën in die oogenblikken, waar in zij over hunne werkzaamheden nadenken, eenigzins naar het criticismus, of wel naar het metacriticismus over. hellen, is, in de natuurlijke historie, nog een raadzel. Ondertusfchen kon het zig aankondigende Hoofd der Metacritikers, daar hij het zoo fterk tegen alle zuivere kennis van voren geladen heeft, tot zijn oogmerk niet wel eene ongelukkiger keus, dan die van een beiênkorf, gedaan hebben. Zo zig ergends, in het dierenrijk, een vooraf befiaand inflinct ontdekt, volgends welk, als naar onveranderlijke en noodzaaklijke wetten, iets bevat, gevoeld, en gewerkt wordt, dan is het, voorzeker, in de, voor allen geldende en noodzaaklijke, werkzaamheden der beiën. In deze gelijkenis is,bij rnooglijkheid,aan geene ervaringkennis te denken; of de gelijkenis zegt zoo veel als die van de vlugt eenes fnelgewiekten vogels, wanneer ik vóór heb^ den gang van een* flak te fchet. zen. De fpinnenkop van Herder heeft, derhalve (met verlof van zijn* meester) groot ongelijk, wanneer hij
de
Cc %



39& X. Brief van Scepticus
Zie daar, mijn Vriend! een klein proefjen van de Metacritiek! Denk egter niet, dat ik zoo ongunftig over de Kantiaanen en Fichtiaanen denk, dat ik hun een voornemen zou willen toefchrijven, om de arme oncritifche lieden, die zoo vlijtig, als de beiën, hun beroep waarnemen, uittezuigen. Foei! foei! Ik geloof zelfs niet, dat Herder het zoo erg gemeend zal hebben. Maar
dede goede beiê'n voor een empirisch volk uitmaakt. Het ftaat hem waarlijk wel — hem, die, volgens het getuigenis van Quatremcre </' Itjonval, zoo geheel door het geftadig veranderlijke weder (dat is, van agteren^, geregeerd wordt — den Kantiaan uittehangen! — De beiën moeten wel dood goed, en, boven alle bedenking, vredelievend geweest zijn, dat zij hem door de kracht van hunnen angel niet overtuigden, dat hij weinig berekend was, om hen, op hunne eigen Univerfiteit, lesfen in de Metaphyjica te geven. Ik, voor mij, geloof, dat het geval zig geheel anders toegedragen heeft, en wel op deze wijze: de beiën zullen, waarfchijnlijk, het infracritisch infect (naar hunne gewoonte), den toegang tot hun heiligdom ontzegd, aan de deur afgefcheept, en, vervolgends , in hunne taal toegqbromd hebben: —
„ Spin, fpinnengeweefzel,
Wijl ge anders niet kunt, Aan bloemen en blaad'ren;
Het ic u gegundI"



aan zijnen critifchen Broeder. 393
deze anecdote zal hem hebben op het hart gelegen; en dan is hij, zekerlijk, de man niet, om het onder zig te laten.
Nu' veele complimenten aan onze vrienden van alle feeten: want mijn hart neemt nimmer deel in de verfchillen van het hoofd. Antwoord mij bij gelegenheid eens, of zend mij anders den brief, met uwe nooten verrijkt, te rugg'! Ik ben altijd uw Vriend
Scepticus.
Amflerdam, 10 Julij 17 99-
Cc 4
XI.



394
Xï.
OVER DE POPULARITEIT IN DE WIJSGEERTE.
(Brief aan een' Vriend.)
CïTij zljt dan ook onder de genen, die wij«i len, dat men de Wijsgeerte populair maake. Maar gun, dat ik U vraage, mijn Vriend! weet Gij zelve wel, wat Gij, eigenlijk, hebben wilt?
Het fchijnt, dat Gij de populariteit, eeniglijk, tot den fpreek- of fchrijf-trant bepaalt. Doch het komt hier, mijns inziens, in de eerfte plaats, aan op het denken, welk jn alle mededeeling', door fpraak, oifchrijt, onderfteld wordt. Onverftaanbaare gedachten kunnen, door geenerhande wijze van mede* deeling', verftaanbaar gemaakt worden. Zijn dezelven wel verftaanbaar; dan zijn zij het, daarom, nog niet voor elk eenen. Gelijk verftaanbaarheid, zoo is ook populariteit, een betrekkelijk begrip, dat op andere denkende wezens (laat. Om voor anderen populair te zijn, moeten dezen mijne fpraak niet alleen, maar ook mijn ftandpunt, mijne wijs
vaa



Over de populariteit in de Wijsgeerte. 395
van denken, kennen. Is mijn ftandpunt hooger dan het hunne; dan moet — of ik tot hen afdaalen — of zij moeten tot mij opklimmen. Kan noch het eene, noch het andere gefchieden; dan kan ik ook voor hun niet populair zijn,
Wie zijn nu de genen, voor welken Gij wilt, dat de Wijsgeer populair zal zijn? Het Volk (populus), in zoo verre hetzelve niet wijsgeeriglijk denkt. Is uw eisch billijk; dan moet 'er, of tusfchen het ftandpunt van den Wijsgeer, en dat der nietwijsgeerige menfchen, geen onderfcheid plaats hebben: of, zo deze beide (landpunten verfchillen, dan moet de Wijsgeer kunnen afdaalen tot het gemeene ftandpunt: of, indien hij dit niet doen kan, moet de nietwijsgeerige, dien ik nu den dagelijkfchen man zal noemen, zig tQt het punt des Wijsgeers verheffen kunnen.
Dat de (landpunten van den Wijsgeer en van den dagelijkfchen man veel verfchillen, behoeve ik aan U niet te toonen. Die geen Wijsgeer is, vermoedt hier geen verfchil: want, om dit te vermoeden, zoude hij reeds, als Wijsgeer, op de denkwijze des gemeenen ftandpunts moeten nazinnen. Men kan hem zelfs dit verfchil niet, regt doen vatten, om Cc 5 dat



396 Over de populariteit
dat dit, even als elk ander wijsgeerig begrip, alleen door zelfdadig philofopheeren — door handelen, en aanfchouwing' van dit handelen — wordt voordgebragt. De vraag, derhalve, waar in die beide {landpunten en denkwijzen verfchillen, kan aan het gemeene menfchenverftand, uit zig zelven, niet eens invallen. Het kent flegts, zo dit kennen moge heeten, zijne eigen wijs van denken, en vermoedt, ik laat ftaan vat, geen hooger ftandpunt, dan het zijne.
Welk is nu het ftandpunt van den dagelijkfchen man? Dat der ervaring, welke hem de voorwerpen geeft, die hij, als gegeven zaaken, denkt. Het denken is bij hem niet onderfcheiden van gedachten. Vraag hem, of zijn denken ook voorwerplijk gelde? en hij zal meenen, dat gij hem voor gek houdt, of U, heimlijk, voor zot verklaaren. Geen wonder: want hij denkt natuurlijk, volgends het oorfpronglijke mechawsmus van 'smenfchen geest. Uw denken, daartegen, is het werk van komt, en lange oefening, Het luidt paradox, maar is nogtans waar, dat natuurlijk tegen wijsgeertg denken over fta. Stof en form is, by den dagelijkfchen man, hetzelfde: bij den Wijsgeer die aftrekt en nazint, niet. Hij trekt af van gedachten, en reflecteert over het ° den-



in de Wijsgeerte. 397
denkende, of hij trekt van het denkende af, en reflecteert over het gedachte. Dit is geene daad van natuurlijke mechanismus, maar van vrijheid. Om zig dezer vrijheid bewust te worden, heeft de Wijsgeer reeds abjiractie en reflectie noodig: want voor de oorfpronglijke gemeene bewustheid is deze vrijheid geen voorwerp, i
Het verfchil van ftandpunt en denkwijze baart verfchil van fpraak, of altans, aan de zijde des Wijsgeers, ftrijd met den fpreeken fchrijf-trant van het gemeene verftand. Zoo verre de ervaring ftrekt, gaat ook de fpraak. Even als zij, is ook deze zinlijk, natuurlijk, zaakrijk, Als in haar, zoo ook in deze, is alles voorwerp, gegeven ding, in ruimte gekleed. Maar de Wijsgeer vindt niets, en fchept zelve. Geheel is hij daad, voorwerp en onderwerp te gader.- Door aftrekking' fcheidt hij, wat in de Natuur verëenigd is; begrondt de ervaring; doet begrippen ontftaan, die voor hem, als wijsgeer, iets, voor de overige menfchen niets, zijn — en brengt zijne eigen waereld voord. Hoe zoude hij dit werk doen kunnen, zonder ftrijd met haar, die de dochter der ervaring' is?
Wel nu, laat de Wijsgeer dan afdaalen
tot



39»
Over de populariteit
tot het gemeene ftandpunt! Dit kan hij immers? Zeer zeker! en dit doet hij ook in 't gemeene leven. Hier is hij Realist, denkt en fpreekt, als een ander. Maar Gij merkt wel, dat hij ook, in zoo verre, geen Wijsgeer is. Als zoodanig, kan hij nimmer afdaalen: want het transfcendentalismus (vergeef mij dit woord, mijn Vriend!) is de ziel der Wijsgeerte. De ervaring geeft aan hem, als mensch, voorwerpen des denkens, die hij, wat de plof betreft, lijdelijk opvat. In zoo verre is hij niet vrij, maar moet, noodzaaklijk, in de bewerking' van het geen hij zinlijk aanfchouwt, dezelfde denkwetten, als een ander mensch, volgen. Maar, als Wijsgeer, heeft hij geene gedachten, dan door zijn eigen denken, geene voorwerpen, dan die hij zelve fchept. Hier is hij geheel vrij. Philofopheeren is eene vrije rigting, die men,' door ab fractie en reflectie, aan zijne gedachten weet te geven. De Wijsgeer verheft zig, vrijelijk, boven de ervaring, om den grond van alle mooglijke ervaring', en van allen zijn, te vinden. Wijl die grond binnen den omtrek der ervaring' niet liggen kan, moet hij veel hooger klimmen, en (niet in de ervaring, door natuurlijke aftrekking der begrippen, maar) van alle ervaring, door konst, aftrekken. Zoo verlaat hij 't zamenftel der noodzaaklijke voorftellin-
gea



in de Wijsgeerte*. f 399
gen — de waereld der ervaring1, en treedt over in de oneindige waereld der ideën. Wat hij hier, door reflectie, fchept, dat heeft hij, in zijne wijsgeerige bewustheid, en niets meer. — Gij bemerkt, dat de (landpunten en denkwijzen zig niet alleen door de form, maar ook door de flof, van elkander onderfcheiden: De ervaring geeft wel ftof aan den mensch, maar niet aan hem, als Wijsgeer. Als zoodanig, werkt hij alles zelve , en heeft, buiten dat, niets; fchoon hij, als mensch, zoo veel als een ander, hebbe. Zoo haast hij maar eenigzins uit zijne hoogte afdaalt, houdt hij op, Wijsgeer te zijn, en is, die hij natuurlijk was — mensch , als de anderen.
Laten dan, zal men zeggen, wijsgeerige begrippen- zig niet mededeelen? Ik vraag, wederom: wat is bij u mededeeling van zul' ke begrippen? Meent Gij voorftelling der refultaaten, die practifche ideën van pligt, regt, waare religie betreffen? Ja, dezen kan de Wijsgeer, verftaanbaar, en dus populair, aan anderen voorhouden, niet uit jpe» culative gronden, die de Wijsgeerte uitbroedt: maar door de overëenftemming, in het practifche, tusfchen het wijsgeerige, en 't gemeene menfchenverftand ; welk laatfte, ten dezen aanzien, zedenlijk gevoel heet,
dat
1



4oö Over de populariteit
dat tot den mensch, niet tot den wijsgeer $ behoort. Maar uwe meening ftrekt zig ver* der uit, niet waar? Zeker, kunt Gij aan anderen wel zeggen, wat Gij doet, als gij phiiofopkeert — eenigzins, altans, kunt Gij dit zeggen: maar gij kunt uwe ideën in geene onwijsgeerige koppen, immer, overdrukken: wijl deze ideën, alleen door zelf-1 dadig philofopheeren, gefchapen, en door niemand, dan die dezelfde geestkracht uitoefent , kunnen gevat worden. Een fabriek van Philofoophen is dus zoo wel een onding, als een fabriek van Poëeten.
Zal, derhalve, de Wijsgeer, voor andere menfchen, populair zijn; dan is 'er niets art* ders op , dan dat dezen tot den Wijsgeer opftijgen Anders blijven zij altijd gefcheiden: want de Wijsgeer kan niet afdaalen. De reden, waarom de dagelijkfche man den Wijsgeer niet begrijpt,- is niet in mangel aan duidelijkheid, maar in 't verfchil van ftandpunt, te zoeken. Duidelijkheid is eene lo* gifche eigenfchap, die bij het wijsgeerige, zoo wel als bij 't gemeene denken, kan en moet plaats hebben, Hoe duidelijk, de Wijsgeer zij, nogtans verftaat hem het gemeene verftand niet. Dat het zig tot Wijsgeerte verheffe; en het punt van verëeniging', de verëischte populariteit, is getroffen 1
Dan,



in de Wijsgeer te. 4i
Dan, zoo haast het menfchenverftand zig zoo hoog opbeurt, is het reeds wijsgeerig, en heeft zijn oude ftandpunt veranderd, Als gemeen verftand, heeft het geene vleugels, om zig van den grond te kunnen opheffen, en naar de ideale waereld te vliegen. Ook is het niet noodig, dat ieder mensch wijsgeer zij. Wat zeg ik? niets ware, in deze waereld, fchadelijker, dan algemeenheid, ten dezen aanzien. Menfchenverftand en zedenlijk gevoel zijn voor den mensch genoeg. De Wijsgeerte verklaart, wat het gemeene verftand, noodzaaklijk, denkt, en fpoort den grond op van het geen, voor dat verftand, gegeven daadzaak is. Men kan dus rijk aan waarheid, en egter geheel zonder Wijsgeerte zijn. Hier mede moge zig de groote hoop der menfchen troosten!
Gij, mijn Vriend! vraag nu niet langer, waarom men de Wijsgeerte niet populair maake, dat is, waarom men het geen de ervaring te boven gaat, en alleen intelligibel is, niet binnen den kring van het empirifche cn zinlijke dwinge. — — , <
Amfierdam, *4 JulÜ *799*